Ilija J. Džombić - univerzitetpim.comuniverzitetpim.com/wp-content/uploads/2016/11/Ekonomski-odnosi-BiH-sa... · SWOT analiza 105 V EKONOMSKO-POLITIČKI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE

Ilija J. Džombić

EKONOMSKI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE

SA INOSTRANSTVOM– mogućnosti i perspektive –

Banja Luka, 2010.

Biblioteka: Stručna knjiga

EKONOMSKI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE SA INOSTRANSTVOM - mogućnosti i perspektive -

Autor: Doc. dr Ilija J. Džombić

Recenzenti: Prof. dr Ljubiša S. Adamović Prof. dr David Đ. Dašić Doc. dr Zoran Tegeltija

Izdavač: Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka

Za izdavača: Ljubiša Mladenović, direktor

Urednik: Ilija J. Džombić

Lektor: Mr sci. Ewa Jaskolowska

Tehnička priprema: Milivoj Stipanović

Dizajn korica: Jelena Mladenović

Štampa: Grafid d.o.o. Banja Luka

Tiraž: 300 primjeraka

Banja Luka2010.

ISBN:

Sva prava zadržana. Ni jedan dio knjige ne može biti reprodukovan, presnimavan ili prenošen bilo kojim sredstvom: elektronskim, mehaničkim, za kopiranje, za snimanje ili na bilo koji drugi način, bez prethodne saglasnosti autora.

Knjigu poklanjam mojoj kćerki Jovani Evi koja jemoja najveća inspiracija.

v

PREDGOVOR

Ne možemo utjecati na vrijeme kada ćemo se roditi. Ne možemo birati mjesto gdje ćemo se roditi. Ono na šta možemo utjecati, i što sigurno možemo mijenjati je ambijent i društveno uređenje u kojem će se rađati naša djeca i naši unuci. Potrebno je shvatiti, da je međunarodna ekonomska saradnja ili arhitekta mira ili graditelj sukoba. Prisustvo ekonomskog faktora u izgradnji savremenih međunarodnih odnosa je postalo dominantno.

Ukoliko se aktivno ne uključimo u kreiranje društvenog uređenja i poslovnog ambijenta u kojem želimo da živimo, ostaćemo na marginama razvoja. Ako pak dozvolimo, da globalni procesi kreiraju društveni ambijent i poslovno uređenje umjesto nas, opet ćemo ostati na marginama razvoja.

Imajući prethodno u vidu, knjiga „Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom – mogućnosti i perspektive“ nije rezultat slučajnosti, već dugotrajnog rada i razmišljanja, ali i evidentne potrebe za pojavom ove knjige.

Cilj knjige je, da sa jedne strane, svojom sadržinom, porukama i primijenjenim metodama dâ jedan novi pogled politekonomskoj nauci, posebno nauci o međunarodnim ekonomskim odnosima, a sa druge strane, da ponudi praktičnu upotrebnu vrijednost za državne i privredne subjekte u procesu donošenja odluka i njihovog sprovođenja u djelo.

Knjiga sadrži brojne analize, analitičke poglede i zaključke, koji mogu biti korisni istraživačima i čitaocima koji se bave materijom politekonomskih odnosa.

Isto tako, iskreno se nadam, da će pojava ove knjige biti dobra vijest u akademskoj javnosti Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, i šire regije u kojoj se svi dobro razumijemo, ali ipak želimo da govorimo različitim jezikom, često i jezikom mržnje, i da će popuniti prazninu kada je riječ o recentnoj literaturi u ovom području.

Sve dobronamjerene kritike, utemeljena mišljenja i ocjene, kao i sugestije čitalaca, sa zadovoljstvom ću uzeti u obzir u budućem radu na ovoj knjizi.

Na kraju, želim da se zahvalim svojoj porodici, kojoj posvećujem ovu knjigu, i svim zaposlenim na Univerzitetu za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, za razumijevanje i podršku koju su iskazali prema mojim naporima da uspijem u pisanju knjige „Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom – mogućnosti i perspektive“.

Banja Luka, oktobar 2010. godine Ilija J. Džombić

vii

SADRŽAJ

I UVOD U EKONOMIKU MEĐUNARODNIH ODNOSA 1

1. PREDMET NAUKE O MEĐUNARODNIM ODNOSIMA I SPOLJNOJ POLITICI 3

2. PROBLEMI I CILJEVI IZUČAVANJA NAUKE O MEĐUNARODNIM ODNOSIMA I SPOLJNOJ POLITICI 5

3. KARAKTERISTIKE MEĐUNARODNE TRGOVINE 63.1. Razvoj međunarodne trgovine 63.2. Značaj i uloga međunarodne trgovine 73.3. Teorije međunarodne trgovine 8

3.3.1. Merkantilizam 93.3.2. Teorija apsolutnih prednosti 103.3.3. Teorija komparativnih prednosti 113.3.4. Teorija recipročne tražnje 123.3.5. Teorija oportunih troškova 123.3.6. Hekšer-Olinova teorija 133.3.7. Teorija ekonomije obima 153.3.8. Teorija životnog ciklusa proizvoda 153.3.9. Leontijevljev paradoks 163.3.10. Teorija konkurentskih prednosti Majkla Portera 17

3.4. Subjekti međunarodnih poslovnih aktivnosti 173.4.1. Preduzeće 18

3.4.1.1. Sopstveničko preduzeće 193.4.1.2. Ortačko društvo 203.4.1.3. Komanditno društvo 213.4.1.4. Društvo sa ograničenom odgovornošću 223.4.1.5. Korporacija 243.4.1.6. Holding kompanija 25

3.4.2. Korporativno udruživanje 263.4.2.1. Kartel 263.4.2.2. Koncern 273.4.2.3. Trust 283.4.2.4. Konglomerat 28

3.4.3. Multinacionalne kompanije 284. SPOLJNOTRGOVINSKA POLITIKA 31

4.1. Instrumenti spoljnotrgovinske politike 344.1.1. Carinske mjere 34

viii Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom

4.2. Kvantitativna ograničenja 364.3. Tehničke i administrativne barijere 36

II EKONOMSKI TRENDOVI U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA 39

1. GLOBALIZACIJA 412. KAKO RAZUMJETI GLOBALIZACIJU 423. EKONOMSKI ASPEKTI GLOBALIZACIJE 434. GLOBALIZACIJA POSLOVNIH AKTIVNOSTI 475. SAVREMENI PRAVCI U MEĐUNARODNIM POSLOVNIM

AKTIVNOSTIMA 486. TRANSNACIONALNI KONCEPT RAZVOJA 50

6.1. Oblici transnacionalizacije 546.2. Mehanizmi poslovanja transnacionalnih kompanija 55

6.2.1. Intra-firm trgovina 556.2.2. Inter-firm trgovina 556.2.3. Transferne cijene 55

7. STRANE DIREKTNE INVESTICIJE 567.1. Kategorije stranih direktnih investicija 577.2. Karakteristike stranih direktnih investicija 587.3. Motivi kretanja stranih direktnih investicija 597.4. Efekti stranih direktnih investicija (indirektni – direktni) 607.5. Strane direktne investicije u Bosni i Hercegovini 607.6. Kako stvoriti povoljan investicioni ambijent? 67

III EKONOMSKA DIPLOMATIJA U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA 69

1. ŠTA JE DIPLOMATIJA 712. KAUZALITET EKONOMIJE I DIPLOMATIJE 723. POJAM EKONOMSKE DIPLOMATIJE (NI)JE MOGUĆE

DEFINISATI 734. EKONOMSKI TEMELJI SAVREMENE DIPLOMATIJE 765. DA LI GLOBALIZACIJA PODSTIČE EKONOMSKU

DIPLOMATIJU? 775.1. Odnos globalizacije i ekonomske diplomatije 795.2. Globalizacija: Da ili ne 81

6. EKONOMSKA DIPLOMATIJA KAO KATALIZATOR GLOBALNIH PROCESA 82

ixSadržaj

IV MJESTO BH-a EKONOMIJE NA MEĐUNARODNOJ SCENI 85

1. OSNOVNE BH-a KARAKTERISTIKE 872. EKONOMSKE POSLJEDICE GRAĐANSKOG RATA U BOSNI I

HERCEGOVINI 893. MAKROEKONOMSKA ANALIZA 904. BRUTO DRUŠTVENI PROIZVOD 915. INDUSTRIJSKA PROIZVODNJA 926. ZAPOSLENOST 937. PLATNI BILANS 948. SPOLJNOTRGOVINSKA RAZMJENA 96

8.1. Struktura robne razmjene po regionima 1019. ANALIZA BH-a PRIVREDE 103

9.1 PEST analiza 1039.2. SWOT analiza 105

V EKONOMSKO-POLITIČKI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE SA INOSTRANSTVOM 109

1. ANALIZA TRŽIŠNIH STRUKTURA I KONKURENCIJE U BOSNI I HERCEGOVINI 1112. SPOLJNA POLITIKA BOSNE I HERCEGOVINE 112

2.1. Načela spoljne politike Bosne i Hercegovine 1132.2. Prioriteti spoljne politike Bosne i Hercegovine 114

3. OSNOVNI PRAVCI I AKTIVNOSTI SPOLJNE POLITIKE BOSNE I HERCEGOVINE 114

3.1. Bilateralne prirode 1143.2. Multilateralne prirode 1153.3. Zaštita interesa državljana Bosne i Hercegovine 116

VI BOSNA I HERCEGOVINA I MEĐUNARODNI INTEGRACIONI PROCESI 121

1. SVJETSKA TRGOVINSKA ORGANIZACIJA 1231.1. Organi Svjetske trgovinske organizacije 127

1.1.1. Principi Svjetske trgovinske organizacije 1291.1.2. Pristupanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji 130

1.2. Rješavanje sporova 1301.3. Ministarske konferencije 131

1.3.1. Singapurska ministarska konferencija 1311.3.2. Ženevska ministarska konferencija 131

x Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom

1.3.3. Sijetlska ministarska konferencija 1321.3.4. Doha ministarska konferencija 1321.3.5. Kankunska ministarska konferencija 1321.3.6. Hongkonška ministarska konferencija 133

1.4. Bosna i Hercegovina i Svjetska trgovinska organizacija 1331.4.1. Početak pregovora 1331.4.2. Dosadašnji tok pregovora sa članicama Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu 134

2. MEĐUNARODNI MONETARNI FOND 1352.1. Geneza Međunarodnog monetarnog fonda 1352.2. Funkcije Međunarodnog monetarnog fonda 1382.3. Organizacija Međunarodnog monetarnog fonda 1382.4. Kvote i glasanje – pojam i značaj 1392.5. Pozitivne strane dogovora sa Međunarodnim monetarnim fondom 1402.6. Negativne posljedice uticaja 1412.7. Bretonvudski monetarni sistem 1422.8. Kriza međunarodnog monetarnog fonda 1432.9. Reforma međunarodnog monetarnog sistema 144

2.9.1. Funkcije Specijalnih prava vučenja 1452.10. Bosna i Hercegovina i Međunarodni monetarni fond 146

2.10.1. Članstvo Bosne i Hercegovine u fondu 1462.10.2. Finansijski aranžmani Bosne i Hercegovine sa Međunarodnim monetarnim fondom 1472.10.3. Uloga i značaj Međunarodno monetarnog fonda u Bosni i

Hercegovini – politika uslovljenosti kreditiranja 1483. GRUPACIJA SVJETSKE BANKE (WORLD BANK GROUP – WBG) 153

3.1. Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 1533.1.1. Organi Međunarodne banke za obnovu i razvoj 155

3.2. Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation – IFC) 156

3.3. Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association – IDA) 156

3.4. Agencija za multilateralno garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee Agency – MIGA) 157

3.5. Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Cent Settlment of Investment Disputes – ICSID) 1593.6. Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International

xiSadržaj

Settlements – BIS) 1594. MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE SISTEMA UJEDINJENIH

NACIJA 1614.1. Ekonomski i socijalni Savjet (Economic and Social Council –

ECOSOC) 1614.2. Ekonomska komisija za Afriku (Economic Commission for Africa – ECA) 1614.3. Ekonomska i socijalna komisija za Aziju i Pacifik (Economic and Social Commission for Asia and Pacific – ESCAP) 1624.4. Ekonomska komisija za Evropu (Economic Commission for Europe – ECE) 1624.5. Ekonomska komisija za Latinsku Ameriku i Karibe (Economic Commission for Latin America and the Caribbean – ECLAC) 1624.6. Ekonomska i socijalna komisija za Zapadnu Aziju (Economic and Social Commission for Western Asia – ESCWA) 1634.7. Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (United

Nations Industrial Development Organization – UNIDO) 1634.8. Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju (United

Nations Conference on Trade and Development – UNCTAD) 1644.9. Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization – FAO) 1654.10. Međunarodna organizacija rada (International Labor Organisation – ILO) 1654.11. Svjetska organizacija intelektualne svojine (World Intellectual

Property Organization – WIPO) 1664.12. Bosna i Hercegovina i Ujedinjene Nacije 166

VII REGIONALNI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE 169

1. REGIONALNE INICIJATIVE 1712. EVROPSKA UNIJA 172

2.1. Kako definisati Evropsku uniju? 1722.2. Simboli Evropske unije 1742.3. Hronologija važnijih događaja u Evropskoj uniji 1752.4. Institucije Evropske unije 181

2.4.1. Evropski parlament (European Parliament) 1812.4.2. Savjet Evropske unije (Council of the European Union) 1832.4.3. Evropska Komisija (European Commission) 1832.4.4. Evropski Sud Pravde (European Court of Justice) 1852.4.5. Evropski revizorski sud (European Court of Auditors) 186

xii Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom

2.5. Izvori prava Evropske unije 1872.6. Sporazum o Stabilizaciji i pridruživanju Bosne i Hercegovine sa

Evropskom unijom 1892.6.1. Šta je Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju? 1912.6.2. Pitanje slobodne trgovine sa Evropskom unijom 1922.6.3. Naredni koraci 1922.6.4. Odnosi Bosne i Hercegovine i Evropske unije – ključni događaji 193

3. CENTRALNO–EVROPSKA ZONA SLOBODNE TRGOVINE (CENTRAL EUROPEAN FREE TRADE AGREEMENT) 1943.1. Kako je nastao Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini 1943.2. Kakav značaj ima Centralno-evropski sporazum o slobodnoj

trgovini? 1953.3. Najznačajnije odrednice Centralno-evropskog sporazuma o

slobodnoj trgovini 1963.4. Karakteristike Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini 1973.5. Primarni ciljevi Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj

trgovini 1993.6. Reforma Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini 200

3.6.1. Karakteristike Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006 201

3.6.2. Komparacija Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006. sa ranije postojećim bilateralnim ugovorima 202

3.6.3. Najznačajnije odrednice novog Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006. 203

3.6.4. Aneks IV Sporazuma CEFTA 2006 2053.7. Centralno-evropski Sporazum o slobodnoj trgovini i Bosna i

Hercegovina 2083.7.1. Trgovinska razmjena Bosne i Hercegovine sa zemljama

potpisnicama Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini CEFTA 2006 209

4. CENTRALNOEVROPSKA INICIJATIVA (CENTRAL EUROPEN INTIATIVE – CEI) 211

5. INICIJATIVA ZA SARADNJU ZEMALJA JUGOISTOČNE EVROPE (SOUTH EAST EUROPEAN COOPERATIVE INITIATIVE – SECI) 212

6. PROCES SARADNJE U JUGOISTOČNOJ EVROPI (SOUTH- EAST EUROPEN COOPERATION PROCESS – SEECP) 212

xiiiSadržaj

7. PAKT STABILNOSTI ZA JUGOISTOČNU EROPU (STABILITY PACT FOR SOUTHEAST EUROPE – SPSE) 2148. JADRANSKO-JONSKA INICIJATIVA (ADRIATIC-IONOIC

INITIATIVE – JII) 2159. PROCES SARADNJE NA DUNAVU (COOPERATION PROCESS ON THE DANUBE – CDP) 21510. MEĐUNARODNA KOMISIJA ZA SLIV RIJEKE SAVE 216

BIBLIOGRAFIJA 217

RECENZIJE 221

UVOD U EKONOMIKU MEĐUNARODNIH ODNOSA

I

3

UVOD U EKONOMIKU MEĐUNARODNIH ODNOSA

1. PREDMET NAUKE O MEĐUNARODNIM ODNOSIMA I SPOLJNOJ POLITICI

Međunarodni odnosi predstavljaju spoj različitih subjekata u međunarodnoj zajednici, a svjetska privreda predstavlja skup svih nacionalnih nezavisnih privreda.

Međunarodni odnosi su do 50-tih godina XX vijeka proučavani kroz više zasebnih naučnih oblasti. To je nametalo zaključak, da je predmet nauke o međunarodnim odnosima nedovoljno određen da bi se razmatrao u okviru jedinstvene nauke.

Kraj XX vijeka nametnuo je shvatanje, da se radi o jedinstvenoj naučnoj oblasti sa specifičnim predmetom razmatranja, u okviru koje se uočavaju dvije zasebne discipline:

Međunarodni politički odnosi;Međunarodni ekonomski odnosi.

Međunarodni politički odnosi predstavljaju osnovu uspostavljanja ekonomske, kulturne, sportske, religijske i druge veze različitih subjekata. Najvažniji subjekti ovako definisanih međunarodnih političkih odnosa su, sa jedne strane suverene i nezavisne države, a sa druge strane međunarodne organizacije.

Međunarodni ekonomski odnosi su dio međunarodnih odnosa koji obuhvataju ekonomske i poslovne odnose između nacionalnih privreda u svijetu. Pored trgovinske saradnje obuhvataju i razmjenu kapitala, tehnologije i više oblike privredne saradnje. Privredne aktivnosti i veze koje proizilaze iz međusobne trgovine su efikasan način sagledavanja međusobnih interesa.

Učesnici međunarodnih odnosa kreiraju i sprovode svoju strategiju, posredstvom koje žele da ostvare svoje interese na međunarodnom planu. Predmet spoljne politike države je njen nastup u odnosima sa drugim državama.

U okviru međunarodnih ekonomskih odnosa, svaki učesnik kreira i uspostavlja svoju spoljnoekonomsku politiku. Uticaj spoljne politike na kretanja u međunarodnoj ekonomiji je postao izuzetno velik. Snažan uticaj se ostvaruje posredstvom mjera i instrumenata koje može preduzeti jedna

4 Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom

ili više država sa namjerom efikasnijeg regulisanja privrednih veza sa inostranstvom. Takođe, sa drugu stranu, ekonomska moć i poslovni interesi mogu biti dominantan faktor uticaja na kreatore spoljne politike.

Ekonomika međunarodnih odnosa je dio primijenjenih ekonomskih naučnih disciplina u oblasti međunarodnih odnosa. Na Univerzitetima zapadno-evropskih država, često se pojavljuju objedinjeni kursevi ekonomije i međunarodnih odnosa (Economics of International Relations). U anglo-američkoj literaturi ustanovljen je termin „International Political Economy“.

Šta se podrazumijeva pod ekonomikom međunarodnih odnosa?

Ekonomika međunarodnih odnosa istražuje ekonomske pojave u međunarodnim odnosima i kako, i u kojoj mjeri ekonomski faktori utiču na kreiranje spoljne politike države. Glavna spona između međunarodne ekonomije i međunarodnih odnosa je spoljnoekonomska politika države. Poslednjih nekoliko decenija, snažan uticaj na kreiranje međunarodnih odnosa imaju i transnacionalne i multinacionalne kompanije. Posredstvom svoje spoljne politike, država može da utiče na međunarodne poslovne aktivnosti ovih kompanija, ali isto tako i transnacionalne kompanije mogu da utiču na politiku same države.

Isto tako, potrebno je naglasiti da su nacionalne privrede subjekti međunarodnih ekonomskih odnosa, a ne isključivo države. Zašto je to tako?

Danas, postoje teritorije koje nemaju potpunu političku nezavisnost, ali posjeduju autonomiju u obavljanju privredne saradnje sa svijetom. Tako na primjer, svaka samostalna i nezavisna država ili njen dio koji ima autonomnu spoljnotrgovinsku politiku može postati članica Svjetske trgovinske organizacije, a da ne mora biti članica Ujedinjenih Nacija. Danas, članice Ujedinjenih Nacija su 192 samostalne i nezavisne države.

Međunarodne ekonomske odnose čine dvije oblasti, i to:

Međunarodni trgovinski odnosi;Međunarodni finansijski odnosi.

5I Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa

Međunarodni odnosi

Međunarodni politički odnosi

Međunarodniekonomski odnosi

Međunarodnitrgovinski odnosi

Međunarodni�nansijski odnosi

Robni odnosi Privredni odnosi

Šema 1. Struktura međunarodnih odnosa

Međunarodni trgovinski odnosi predstavljaju odnos koji jedna država uspostavlja sa drugim državama u oblasti međunarodne trgovine robama, uslugama i intelektualnim znanjem. U takvim odnosima, država ima ulogu regulatora. Njen zadatak je da uspostavlja i brine o primjeni tržišnih pravila i poštovanja pravila slobodne konkurencije. Za cilj imaju, da u saradnji sa drugim državama uspostave i brinu o primjeni pravnog okvira međunarodnog poslovanja.

2. PROBLEMI I CILJEVI IZUČAVANJA NAUKE O MEĐUNARODNIM ODNOSIMA I SPOLJNOJ POLITICI

Problem proučavanja nauke o međunarodnim odnosima možemo podijeliti u dvije grupe1, i to:

Metodološko-teorijski problem;Praktični i empirijski probleme.

Osnovni problem sa kojim se suočava teorija međunarodnih odnosa je provjera i izgradnja teorijskog pravca. Zadatak teorijskog pravca je, da dâ teorijsku obradu realnosti međunarodnih odnosa.

1 Više vidjeti: Janev I., Međunarodni odnosi i spoljna politika, Beograd, Čigoja štampa, str. 16-17.


Cilj nauke je stvaranje modela pomoću kojeg možemo uspješno objasniti postojeću stvarnost, ali i predvidjeti buduće događaje i radnje. Zadatak nije jednostavan. Problem se javlja kod pronalaženja modela koji može da posluži za uspješno objašnjenje prošlih i sadašnjih događaja i pojava, ali i predviđanja budućih radnji.

Praktični i empirijski problem treba da zadovolji određene zahtjeve politike i interesnih grupa i faktora.

Problem u okviru naučnog područja spoljne politike odnosi se na predviđanje. Osnovni cilj u ovoj oblasti je izbor i razvoj metoda pomoću kojih se sa visokom dozom tačnosti mogu predvidjeti buduće pojave.

3. KARAKTERISTIKE MEĐUNARODNE TRGOVINE

3.1. Razvoj međunarodne trgovine

Međunarodna trgovina nastaje sa međunarodnom podjelom rada i potreba posredovanja između proizvođača roba u jednoj zemlji i potrošača te robe u drugoj zemlji. Nastaje kao rezultat težnje za podmirenjem potreba za rijetkim, specifičnim i egzotičnim robama – simbolima vlasti, moći i bogatstva, a koje se nisu mogle kupiti na domaćem tržištu.

U prvim fazama razvoja međunarodne trgovine, nije postojala organi-zovana proizvodnja roba namijenjenih izvozu. Inicijativa za razmjenom roba je poticala od strane kupca, odnosno trgovaca, koji je kupovao robu na domaćem tržištu sa ciljem da je proda na inostranom tržištu. Motiv ovakvih aktivnosti se nalazio u cilju sticanja profita, te otuda i potiče primarna misija trgovca: „kupiti jeftinije, a prodati skuplje“.

Razvoj međunarodne trgovine uporedo je pratio i razvoj saobraćaja i infrastrukture. S pravom kažemo, da je razvoj saobraćajne infrastrukture podsticao i razvoj međunarodne trgovine. Razvoj pomorskog saobraćaja, otkriće prekookeanskih zemalja, a paralelno sa tim i stvaranje novih kolonija, doprinijeli su bržem razvoju međunarodne trgovine.

Danas, međunarodna trgovina djeluje u dva pravca:

Kao faktor koji uslovljava moderniju i produktivniju proizvodnju; Kao sredstvo realizacije ostvarene proizvodnje.

Povezanost proizvodnje i međunarodne trgovine sa intenzivnim razvojem i usavršavanjem proizvodnih snaga dodjeljuje međunarodnoj trgovini posebnu ulogu u razvoju ekonomskih, društvenih, kulturnih i svih drugih oblika odnosa između država.


Sve više, predmetom međunarodne trgovine postaju usluge koje zauzimaju oko 60% ukupne međunarodne razmjene, kao i robe sa izraženim visokim stepenom ekonomičnosti i produktivnosti, odnosno konkurentnosti na inostranom tržištu.

Konkurencija, kako u nacionalnim, tako i u međunarodnim okvirima dobija novi sadržaj i karakteristike, što je rezultat primjene najnovijih otkrića iz oblasti elektronike i tehnike, razvoja informacionih i komunikacionih sistema, čime međunarodna trgovina postaje temelj razvoja nacionalne privrede i ekonomije. Međunarodna trgovina obezbjeđuje potrebne reprodukcione materijale za raznovrsniju i efikasniju proizvodnju, i time neposredno omogućava realizaciju one proizvodnje koja se bez uvoza tih reprodukcionih materijala ne bi mogla ostvariti.

Na razvoj i ekspanziju međunarodne trgovine uticala je i pojava regionalizacije, a kasnije i globalizacije, koje nastoje da ukinu ograničenja, prepreke i barijere između država, a sve u cilju ekspanzivnog razvoja međunarodnih trgovinskih aktivnosti.

Kao faktore snažnog razvoja i ekspanzije međunarodne trgovine kakvu danas poznajemo, možemo identifikovati kao:

Tehničko-tehnološku revoluciju;Standardizaciju i unifikaciju procesa proizvodnje i metoda međuna-

rodnog poslovanja;Transnacionalni koncept razvoja;Razvoj globalnih i regionalnih procesa koji danas idu ruku pod ruku.

3.2. Značaj i uloga međunarodne trgovine

Ni jedna nacionalna privreda ne može da se izoluje od kretanja u svjetskoj privredi i ostane po strani. Razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa ide u pravcu, da na odgovarajući način uklopi nacionalne privrede u jedan cjelovit svjetski ekonomski sistem gdje će svaka nacionalna privreda pronaći svoj interes.

Međunarodna trgovina se provlači kroz sve pore procesa reprodukcije i neposredno utiče na brži i efikasniji razvoj proizvodnih snaga i odnosa, koji se stvaraju u međunarodnoj razmjeni između nosilaca proizvodnje i potrošnje sa različitih geografskih prostora.

U takvom procesu objedinjavanja nacionalnih privreda na svjetskom nivou, svaka pojedinačna zemlja u zavisnosti od dostignutog stepena privredne razvijenosti ima svoje posebne interese. Razvijene zemlje nastoje da obezbijede tržište za plasman svojih, pretežno finalnih proizvoda ili usluga, dok manje razvijene zemlje u ovim odnosima vide mogućnost da u


zamjenu za svoja dobra koja su uglavnom sirovine, obezbijede neophodne proizvode i sredstva za svoj brži i efikasniji privredni razvoj.

Međunarodna trgovina i svjetsko tržište postaje mjesto na kojem se susreću interesi i suprotnosti nosilaca međunarodne robne i uslužne razmjene različitih društveno-ekonomskih sistema, kao i različitog stepena razvijenosti proizvodnih snaga.

Međunarodna trgovina postaje lokomotiva razvoja kako na nacionalnom, tako i na svjetskom nivou. Ona je lokomotiva ekonomskog razvoja i za one zemlje koje imaju relativno malo učešće međunarodne trgovine (izvoza i uvoza) u nacionalnom dohotku.

Korist od međunarodne trgovine nije izražena samo u materijalnim dobrima, nego i u međunarodnom kretanju kapitala i zajmova, kao oblika uzajamno korisne trgovine, kao i trgovine hartijama od vrednosti.

Kako su osnovne karakteristike savremenih međunarodnih ekonomskih odnosa liberizacija i globalizacija svjetske privrede, tako su i tendencije svjetske trgovine pod neposrednim uticajem ovih procesa. Strukturne promjene predstavljaju jednu od osnovnih karakteristika međunarodne trgovine pri kraju XX vijeka. Proizvodi kao posljedica naučne intenzivnosti, kao i usluge postaju najdinamičnije kategorije međunarodne trgovine uz svakodnevno rastući značaj elektronske trgovine.

3.3. Teorije međunarodne trgovine

Pod uticajem evolucije teorijskih stavova u pogledu prednosti koje pruža međunarodna trgovinska razmjena, dolazilo je i do evolucije u osnovnim shvatanjima aktivnosti međunarodne trgovine.

Ekonomska teorija počela je analitički da se bavi izučavanjem međunarodne trgovine prije pet vijekova. Od tada do današnjih dana, međunarodna trgovina ima kontinuiran trend razvoja i usavršavanja, kako u pogledu obima robne razmjene, tako i u pogledu proizvodnog asortimana.

Autor poznatog udžbenika „Međunarodna ekonomija“ Čarls Kindlberger, međunarodnu trgovinu shvata kao „opštu ekonomiju primijenjenu u specifičnom kontekstu. On ističe da se međunarodna trgovina izučava kao poseban predmet zbog tradicije, zato što međunarodna pitanja sadašnjeg svijeta predstavljaju bitne i važne probleme, zato što međunarodna trgovina podliježe zakonima koji su različiti od onih koji važe za unutrašnju trgovinu, i zato što njeno proučavanje produbljuje i obogaćuje naše shvatanje političke ekonomije kao cjeline“2.

2 Charles P. Kindleberger „Međunarodna ekonomija“, Beograd 1974, op. cit. str. 9.


3.3.1. Merkantilizam

Merkantilistička teorija pojavila se oko 1500. god. zajedno sa formiranjem savremenih oblika države u kasnom Srednjem i Novom vijeku i bila je dominantna tokom XVI, XVII i XVIII vijeka.

Glavna karakteristika merkantilističke teorije je, da se bogata i moćna država može izgraditi samo ograničavanjem uvoza, a istovremeno podsticanjem izvoza, što proizvodi spoljnotrgovinski suficit. Štednja i štedljivost smatrane su najvećim vrlinama, jer samo one omogućavaju stvaranje i uvećanje kapitala.

U cilju dostizanja takvih ciljeva, država uspostavlja sveobuhvatnu kontrolu nad ekonomskim tokovima zemlje. Ona svojim akcijama favorizuje međunarodnu trgovinu, odnosno podstiče izvoz roba.

U merkantilizmu, uvozna ograničenja je uvodila država, odnosno njeni predstavnici. Sugestije za uvođenje ograničenja često su dolazile i od trgovaca koji su se bojali inostrane konkurencije na domaćem (unutrašnjem) tržištu. U pojedinim periodima ovu mogućnost trgovci su zloupotrebljavali u toj mjeri, da je njihov uticaj na kreiranje uvozne politike postao jedan od glavnih razloga liberalizacije međunarodne trgovine.

Merkantilistički sistem trajao je sve do kraja XIX vijeka. Neke od merkantilističkih ideja i politika zadržale su se i do današnjih dana, kao što je shvatanje, da je tekući deficit u trgovinskom bilansu štetan za svaku zemlju. Među najpoznatijim predstavnicima merkantilističke teorije su: italijan Antonio Sera (Antonio Serra, XVI – XVII vijek), englez Tomas Man (Thomas Mun, 1571 – 1641) i francuz Antoan Monkretijen (Antoine Monchretien, 1575 – 1623).

Merkantilisti su spoljnu trgovinu doživljavali kao stratešku privrednu aktivnost. Vodili su aktivnu spoljnotrgovinsku politiku, koja se zasnivala na ograničavanju uvoza i podsticanju izvoza roba (dobara i usluga). Smatralo se, da u međunarodnoj trgovinskoj razmjeni, jedna država mora da gubi, a druga da istovremeno dobija. posredstvom spoljne trgovine, bogatstvo jedne države mora da se prelijeva u drugu državu. Ekonomski nacionalizam je bio se u središtu političke filozofije merkantilista. Uvećanje bogatstva date zemlje je smatrano kao primarni nacionalni interes. Država je bila dužna da obezbijedi uslove za efikasno ostvarivanje tog interesa. Ne želeći da osporavamo važnost suficita u trgovinskom bilansu, praksa je potvrdila da su mnoge zemlje u razvoju, uprkos tekućem deficitu u trgovinskom bilansu uspjele da ostvare relativno brz ekonomski razvoj i da istovremeno ostvare solventnost svoje ekonomije za duži period.

Merkantilizam je bio uslovljen opštim karakteristikama vremena


u kojem je nastao: raspad naturalne privrede, ostvarivanje prvobitne akumulacije kapitala, otkrivanje do tada nepoznatih dijelova svijeta i vladavina apsolutističko-centralističkih monarhija. Najglasniji protivnici merkantilizma su bili zagovornici slobodne trgovine.

3.3.2. Teorija apsolutnih prednosti

Adam Smit3 (Adam Smith, 1723 – 1790), liberalni engleski ekonomista, autor djela „Bogatstvo naroda“ (Wealth of Nations), bio je stava da su robe (dobra i usluge) važnije od zlata.

Njegovi stavovi zasnivali su se na tome, da uslovi proizvodnje dobara (roba i usluga) nisu identični u svim zemljama. Ti uslovi se realizuju u zavisnosti od klime, geografskih karakteristika, kvalifikovanosti stanovništva, raspoloživih prirodnih resursa i običaja. Na osnovu toga, troškovi proizvodnje istog dobra ili usluge mogu znatno da variraju, tako da isto dobro (roba ili usluga), u jednoj zemlji je jeftinija u odnosu na drugu zemlju.

Jedan dio zemalja može da ponudi jeftiniju proizvodnju određenih roba u odnosu na druge zemlje. Drugi dio zemalja može da ponudi jeftiniju proizvodnju neke druge robe. Razmjenom dobara između sebe, korist mogu da imaju sve zemlje koje učestvuju u razmjeni.

Apsolutne prednosti prema Smitu se ispoljavaju u obliku:

Prirodnih prednosti (klimatski uslovi, plodno zemljište, rudno blago);Stečenih prednosti (obučenost radne snage, tehnološka opremljenost i dr.).

Smit je pod bogatstvom podrazumijevao godišnji proizvod dobara i usluga po stanovniku. Njegova veličina i porast su zavisne od znanja i srazmjere između broja proizvodnih i broja neproizvodnih stanovnika. Kapital je moguće povećati štednjom iz dohodaka (profita i rente) i ulaganjem tih ušteda u proizvodne djelatnosti, uz očekivanje, da će se to ulaganje vratiti uvećano sa dobitkom, te da pojedinca ka tom cilju vodi jedna „nevidljiva ruka“ („Invisible Hand“). Od posebnog značaja za porast bogatstva je plasman kapitala, to jest usmjerenost i racionalnost investicija.

Dalje je smatrao, da isti kapitali nigdje ne pokreće veću količinu rada nego u poljoprivredi, jer u njoj i priroda radi uporedo s čovekom. Poslije poljoprivrede, manufaktura pokreće najveću količinu proizvodnog rada, i daje najveću vrijednost godišnjem proizvodu, dok kapital uložen u spoljnu trgovinu ima najmanji učinak. Zalagao se za ekonomske slobode u privređivanju, za

3 Adam Smith (1723-1790), škotski filozof i ekonomista. Njegovo kapitalno delo The Wealth of Nations (bogatstvo naroda), predstavlja celovitu raspravu o ekonomiji.


prepuštanje privrednog života prirodnim zakonitostima, za punu slobodnu konkurenciju i privatnu inicijativu, bez miješanja države u privredni život koja treba da ostane van privrede, da bude samo čuvar reda unutra, i da se brine o bezbijednosti zemlje spolja. Smatrao je, da bi država trebalo da izvodi samo one radove koji su društveno neophodni i koji nisu rentabilni za individualne kapitaliste.

3.3.3. Teorija komparativnih prednosti

David Rikardo4 (David Ricardo, 1772 – 1823), engleski ekonomista, autor je poznatog djela „Načela političke ekonomije i oporezivanja“ iz 1817. god. i prvi je autor koji je upotrijebio termin „komparativna prednost.“

Rikardo je dokazao, da apsolutne prednosti u troškovima nisu neophodan uslov da bi dvije zemlje uživale korist iz međusobne razmjene. Smatrao je, da je dovoljno da postoji relativna razlika između zemalja za jedan ili više proizvoda, odnosno da su troškovi proizvodnje za isti proizvod različiti između zemalja. Zaključio je, da razmjena koja se odvija između zemalja zavisi od razlike u komparativnim troškovima i da jedna zemlja može da ostvaruje korist iz međunarodne razmjene čak i kada su njeni realni troškovi viši ili niži za sve proizvode. Ključni faktori koji određuju porast društvenog bogatstva su kapital i znanje. Najvažniji izvor kapitala je profit. Veličina profita je određena veličinom najamnina. Naime, hrana kao glavni faktor od kojeg zavisi visina najamnine, ima tendenciju stalnog poskupljenja zbog povećanja troškova u njenoj proizvodnji (ograničenost površina plodnog zemljišta) imajući u vidu sljedeći uzročno – posljedični red: obrada sve manje plodnih zemljišta – sve veća količina rada – povećanje vrijednosti hrane – porast najamnina i rente – pad profita. U takvim uslovima, samo uvođenje mašina u proizvodni proces koje će mijenjati tekući rad radnika i spoljna trgovina mogu zaustaviti pad profita. Rikardo se zalagao za spoljnu trgovinu.

Komparativna prednost zemlje u međunarodnoj razmjeni određuje se utvrđivanjem odnosa troškova proizvodnje različitih proizvoda unutar zemlje i njihovim poređenjem sa troškovima proizvodnje istog proizvoda u drugim zemljama.

Teorija komparativnih prednosti zahtijeva da proizvođači određenog proizvoda moraju biti relativno efikasniji u upotrebi proizvodnih resursa od proizvođača u drugim zemljama, što znači da svaka zemlja može da ostvari korist iz međunarodne razmjene ukoliko se usmjeri na one grane u kojima

4 David Rikardo (1772-1823) engleski ekonomista. Najpoznatija mu je teorija rente i teorija komparativnih troškova.


najefikasnije koristi raspoložive resurse i znanje.Prema teoriji zakona komparativnih prednosti, dvije zemlje mogu

međusobno da trguju, i u situaciji kada, u načelu imaju apsolutnu prednost u proizvodnji datih dobara i usluga. Uslov je da između njih do određenog stepena postoji razlika u nivou efikasnosti, kada je jedna od njih zahvaljujući odgovarajućoj specijalizaciji u proizvodnji u stanju uz niže troškove da proizvodi dato dobro i uslugu u odnosu na neko drugo dobro ili uslugu. Za zemlju koja raspolaže takvim sposobnostima kaže se da ima komparativnu prednost (Comparative Advantage).

Dakle, čak i kad jedna zemlja ima apsolutnu prednost u proizvodnji nekih dobara i usluga u odnosu na drugu zemlje, moguće je da druga zemlja ima komparativnu prednost.

3.3.4. Teorija recipročne tražnje

Teoriju recipročne tražnje formulisao je Džon Stjuart Mil5 (John Stuart Mill). Mil je uočio, da spremnost svake zemlje da uvozi proizvode zavisna je od količine koja može da se izveze na inostrano tržište.

Mil je isticao, da je pri konačnom odnosu razmjene, trgovina uravnote-žena tako da količina izvoza koju jedna zemlja nudi pri tom odnosu razmjene mora biti potpuno identična onoj količini koju su spremne da kupe druge zemlje.

Milov zaključak je bio, da će navedena ravnoteža postojati samo u slučaju postojanja recipročne tražnje. Spoljno-trgovinska razmjena date zemlje je uravnotežena kada je količina izvoza koju ona nudi identična onoj količini dobara i usluga koju su druge zemlje spremne od nje da kupe. Ravnoteža u spoljnotrgovinskoj razmjeni jedne zemlje postoji samo u slučaju izjednačene recipročne tražnje, odnosno kada je recipročna tražnja izjednačena u zemlji koja izvozi i u zemlji koja uvozi.

3.3.5. Teorija oportunih troškova

Teoriju oportunih troškova formulisao je Gotfried Haberler.6 Nastala je kao reakcija na teoriju radne vrijednosti, po kojoj vrijednost proizvoda zavisi 5 John Stuart Mill (1806-1873) engleski filozof i ekonomista. Dao značajan doprinos razvoju ekonomije svojim delom „Principles of political economy with some of their applications to social philosophy“ iz 1848. god.6 Gottfried Haberler (1900-1995), američki ekonomista. Poznat po radovima iz oblasti međunarodne trgovine. Teoriju oportunih troškova definisao u delu „Theory of international trade“ iz 1936. god.


isključivo od količine rada utrošenog u njegovoj proizvodnji.Prema ovoj teoriji, troškovi proizvodnje jednog proizvoda određeni

su količinom drugog proizvoda od čije proizvodnje treba odustati, kako bi se oslobodilo dovoljno resursa za proizvodnju dodatne jedinice prvog proizvoda.

Opredijeljenje za robu „A“ (prvi izbor) umjesto robe „B“ (drugi izbor) uvijek implicira odgovarajuće žrtvovanje privrednog aktera, bilo da je proizvođač ili potrošač. Odustajanje od izbora robe „B“ u korist robe „A“ (prvi izbor) za potrošača znači odricanje od vrijednosti i upotrebne vrijednosti robe „B“ (drugi izbor). To je cijena koju potrošač mora da plati opredijeljujući se za robu „A“. Takvo žrtvovanje potrošača u ekonomskoj nauci se naziva oportunitetni trošak (Opportunity Cost) datog izbora.

Oportunitetni trošak se uvijek pojavljuje kada se između rijetkih (oskudnih) resursa i roba mora da pravi odgovarajući alternativni izbor. Prema tome, oportunitentni trošak uvijek predstavlja neku propuštenu korist, neki propušteni prihod i propuštenu zaradu nastalu zbog odluke o korišćenju jedne umjesto neke druge robe, jednog umjesto nekog drugog resursa, na alternativni način.

Oportunitetni trošak se pojavljuje i u svim drugim situacijama kada se neka poslovna odluka mora donijeti na alternativnoj osnovi, kada se pravi izbor između dva rješenja, kada se zbog takve odluke neka vrijednost mora žrtvovati.

3.3.6. Hekšer-Olinova teorija

Švedski ekonomisti Eli Heckscher (1879 – 1952) i njegov bivši student Bertil Olin7 polazeći stava da se međunarodna trgovina zasniva na komparativnim troškovima, utvrdili su pristup internacionalnoj trgovini (Heckscher – Ohlin Approach to International Trade) prema kojem komparativna prednost proističe iz relativnih razlika proizvodnih faktora (rada i kapitala) kojima data zemlje raspolaže, i relativnih razlika u intenzivnosti njihovog korišćenja zavisno od vrste industrijske i druge privredne aktivnosti.

Prema mišljenju ovih autora, zemlja će izvoziti proizvod za koji je koristila faktor proizvodnje koji je relativno obilan i jeftin, a uvoziće proizvod čija proizvodnja zahtijeva intenzivno korišćenje faktora proizvodnje koji su relativno skup i oskudni.

7 Bertil Ohlin (1899-1979) švedski ekonomista i političar. Bio je student Eli Hekšira čije ideje je prihvatio i izneo u svojoj doktorskoj tezi 1924. godine. Dobitnik Nobelove nagrade iz ekonomije 1977. god. (zajedno sa James Heade-om) za svoj rad u oblasti međunarodne trgovine.


Prema ovom modelu, dolazi do izjednačavanja faktora proizvodnje. Cijena faktora proizvodnje (zarada, kamata, renta) biće niža u zemljama koje ih imaju u izobilju, a visoka u zemljama gdje su ovi faktori rijetki i oskudni.

Usljed selenja kapitala i rada, dolazi do izjednačavanja različitih faktora, tako da pojedine zemlje gube svoju raniju nadmoćnost.

Neka dobra se proizvode korišćenjem veće količine rada i manje količine kapitala u proizvodnom procesu. Za takva dobra se kaže da su radno intenzivna.

Neka dobra se proizvode korišćenjem velike količine kapitala i male količine rada u proizvodnom procesu. Za takva dobra se kaže da su kapitalno intenzivna.

Agrarni proizvodi mogu da se proizvode intenzivnim i ekstenzivnim korišćenjem obradivih poljoprivrednih površina kao resursa, u zavisnosti od odnosa angažovane radne snage i kapitala u proizvodnom procesu.

Za poljoprivredna dobra proizvedena korišćenjem prostranih plodnih poljoprivrednih površina, uz ekstenzivno angažovanje radne snage, kaže se da su agrarno intenzivna. Kombinacija faktora u proizvodnji dobara determiniše izvoznu orijentaciju date zemlje. Zemlja sa izobiljem radne snage izvoziće radno intenzivna dobra. Zemlja sa izobiljem kapitala izvoziće intenzivno kapitalna dobra. Zemlja sa izobiljem plodne zemlje izvoziće agrarno intenzivna dobra.

Razlozi su sljedeći:Zemlja sa izobiljem kapitala, relativno većim od druge zemlje sposobna je

da proizvodi veću količinu kapitalno intenzivnih dobara u odnosu na drugu zemlju. Ako te dvije zemlje ne trguju, i ako su autarkične, cijena kapitalno intenzivnog dobra u zemlji sa izobiljem kapitala biće zbog ekstra ponude tog dobra relativno niža nego u drugoj zemlji.

Zemlja sa izobiljem radne snage, relativno većim od druge zemlje, sposobna je da proizvodi veću količinu radno intenzivnih dobara u odnosu na drugu zemlju. Ako te dvije zemlje ne trguju, i ako su autarkične, cijena radno intenzivnog dobra u zemlji sa izobiljem radne snage biće zbog ekstra ponude tog dobra relativno niža nego u drugoj zemlji.

Zemlja sa izobiljem plodnih obradivih poljoprivrednih površina, relativno većim od druge zemlje, sposobna je da proizvodi veću količinu agrarno intenzivnih dobara u odnosu na drugu zemlju. Ako te dvije zemlje ne trguju, i ako su autarhične, cijena agrarno intenzivnog dobra u zemlji sa izobiljem poljoprivrednih površina biće zbog ekstra ponude tog dobra relativno niža nego u drugoj zemlji.

Ako je trgovina između zemalja sa izobiljem kapitala, radne snage i obradivih poljoprivrednih površina dopuštena, profitno orjentisane firme


pomjeraće svoja dobra ka tržištima na kojima su cijene tih dobara privremeno više.

Zemlja sa izobiljem kapitala izvoziće kapitalno intenzivno dobro, jer će cijena tog dobra biti privremeno viša u drugoj zemlji.

Zemlja sa izobiljem radne snage izvoziće radno intenzivna dobra, jer će cijena tih dobara biti privremeno viša u drugoj zemlji.

Zemlja sa izobiljem plodnih poljoprivrednih površina izvoziće agrarno intenzivna dobro, jer će cijena tih dobara biti privremeno viša u drugoj zemlji.

Trgovina kapitalno, radno i agrarno intenzivnim dobrima između zemalja rašće sve dok se cijene tih dobara ne izjednače na tržištima tih zemalja.

3.3.7. Teorija ekonomije obima

Autorom i tvorcem teorije ekonomije obima smatra se Pol Krugman (Paul Krugman).

Teorija ekonomije obima bazira se na troškovima proizvodnje i daje objašnjenje kako troškovi i cijene utiču na međunarodnu razmjenu.

Autor je posmatrao dva tipa ekonomije obima: internu i eksternu.

Kod interne ekonomije obima, troškovi po jedinici proizvoda zavise od veličine firme. Što je firma veća, koristi od povećanja obima proizvodnje su veće, a troškovi po jedinici proizvoda niži.

Kod eksterne ekonomije obima, troškovi po jedinici proizvoda zavise od veličine industrije, a ne veličine pojedinačnih firmi. To znači, da zemlja može da dominira svjetskim tržištem određenog proizvoda, zbog malog broja firmi koje međusobno sarađuju, kako bi proizvele veću količinu proizvoda.

Za mnoge zemlje, ekonomija obima i međunarodna trgovina su putevi ostvarivanja ekonomskog napretka. Bez dostizanja odgovarajućeg nivoa ekonomije obime date kompanije ili date industrije (sa više kompanija) nemoguće je osigurati smanjenje troškova (posebno fiksni) po jedinici proizvoda, i njihovu prodaju na svjetskom tržištu po kompetitivnim cijenama.

3.3.8. Teorija životnog ciklusa proizvoda

Tvorac teorije životnog ciklusa proizvoda je Rajmond Vernon (Raymond Vernon).

U fokusu ove teorije je proizvod. Tokom životnog ciklusa proizvoda,


njihova lokacija proizvodnje se mijenja. Proizvodnja se seli se iz jedne zemlje u drugu, što uslovljava nastanak aktivnosti međunarodne razmjene.

Teorija životnog ciklusa proizvoda, posmatra faktore i na strani ponude, ali i na strani tražnje. Prema Vernonovoj teoriji, proizvod u svom životnom ciklusu prolazi kroz tri faze:

I faza = novi proizvod. U ovoj fazi se zahtijeva visoka kvalifikovana radna snaga, kao i velike količine kapitala za istraživanje i razvoj. Proizvodnja u ovoj fazi nije standardizovana. Proizvode se male količine proizvoda, čija cijene je u početku veoma visoka.

II faza = zrelost proizvoda. Sa povećanjem proizvodnje dolazi do standardizacije proizvoda. Smanjuje se potreba za kvalifikovanom radnom snagom i dolazi do smanjenja same cijene proizvoda.

III faza = standardizacija proizvoda. U ovoj fazi, proizvodni proces je u potpunosti standardizovan. Sa povećanom proizvodnjom, proizvo-đači nastoje da svoju proizvodnju presele u područja sa jeftinom radnom snagom. Najčešće destinacije su nove industrijalizovane zemlje.

Teorija životnog ciklusa proizvoda pokazuje, kako se specifični proizvodi prvo proizvode i izvoze iz jedne zemlje (obično su to visoko razvijene zemlje), ali se tokom evolucije proizvoda i kompeticija tokom vremena, pomjera lokacija proizvodnje i izvoza u druge zemlje (najčešće novo industrijalizovane zemlje).

3.3.9. Leontijevljev paradoks

Vasilij Leontijev8 (Wassily Leontief) je 1951. god. izvršio provjeru H-O teorije na primjeru Sjedinjenih Američkih Država, zemlje sa najvećim kapitalom u svijetu, čiji izvoz je više radno-intenzivan u odnosu na uvoz.

Prema H-O teoriji, trebalo bi da američki izvoz bude kapitalno-intenzivan, a uvoz radno intenzivan.

Postoje dva moguća rješenja ovakvih rezultata:

Prvo, da H-O model nije obratio dovoljno pažnje na ulogu i uticaj prirodnih resursa na međunarodnu trgovinu;

Drugo, da ulaganjem u ljudski kapital radna snaga je visoko stručna.

8 Wassily W. Leontief (1905-1999), američki ekonomista ruskog porekla. Najznačajniji rad se odnosi na analizu međuzavisnosti u ekonomskom sistemu, posebno u sektoru proizvodnje, korišćenjem tehnike koju je on nazvao input-output analiza. Dobitnik je Nobelove nagrade iz oblasti ekonomije 1973. god. za input-output analizu.


3.3.10. Teorija konkurentskih prednosti Majkla Portera

Porter je, uočavajući nedostatak postojećih teorija međunarodne trgovine pokušao da formuliše novu teoriju, nazvanu teoriju konkurentskih prednosti. Za cilj je imao, da novom teorijom objasni konkurentske prednosti u svim formama, a ne samo u ograničenom tipu prednosti baziranih na raspoloživosti faktora proizvodnje, kako je to sadržano u teoriji komparativnih prednosti.

Porter smatra, da je primarni cilj svake zemlje dostizanje visokog nivoa životnog standarda za svoje građane, a ta sposobnost zavisi od produktivnosti sa kojom se resursi odnosne zemlje koriste.

U svojoj teoriji, Porter je formulisao četiri osnovne determinante konkurentskih prednosti jedne zemlje, i to:

Faktore proizvodnje (ljudski resursi, fizički resursi, znanje, kapital, infrastruktura i dr.);

Uslove tražnje (stepen konkurencije sa kojim firma mora da se suoči na domaćem tržištu, a to znači da firme koje mogu da se nose sa konkurencijom na lokalnom nivou, mogu da prežive i na svjetskom tržištu);

Srodne i prateće djelatnosti, međunarodnu kompetitivnost svih odnosnih industrija (gdje firme mogu da obavljaju istu aktivnost za više grupa: kanali distribucije, razvoj tehnologije, prenos znanja iz jednog sektora u drugi) i snabdjevača firme;

Strategiju firme, strukturu i rivale. Uslovi u zemlji u kojoj preduzeće ili kompanija posluje ili pomažu ili odmažu u kreiranju i održavanju cijene konkurentske međunarodne prednosti.

3.4. Subjekti međunarodnih poslovnih aktivnosti

Nosioci spoljnotrgovinskih aktivnosti su pravna i fizička lica koja su u okviru pravnih normi ovlaštena da se bave spoljnotrgovinskim prometom.

Složenost i specifičnost poslova međunarodne trgovine zahtijeva i uslovljava specijalizaciju kadrova koji obavljaju poslove spoljnotrgovinskog prometa. Oni su predstavnici svoje zemlje na stranom tržištu, te stoga u svakoj prilici treba da svojim odgojem, kulturnim i stručnim znanjem reprezentuju i predstave društveni i privredni sistem koga predstavljaju na svetskom tržištu.

Ovakvo stanovište vlada od vremena samog početka razvoja međunarodne trgovine, kada se međunarodna trgovina obavljala između država-gradova i kada su međunarodnu trgovinu vodili kraljevi i feudalci, odnosno njihovi predstavnici.


U savremenim uslovima međunarodne trgovine, od učesnika se zahtijeva temeljno poznavanje specifičnosti stranih tržišta, stručnost u poslovanju, odgovornost za kvalitetno i uredno realizovanje spoljnotrgovinskih zadataka. Takođe, neophodno je poznavanje jednog od aktuelnih svjetskih jezika (engleski, francuski, njemački, španski). Nesavjesno i nestručno poslovanje stvara velike štete i ogromne gubitke.

Negativne posljedice odražavaju se ne samo na finansijski rezultat, već i na ugled kako same kompanije koja obavlja spoljnotrgovinski promet, tako i zemlje čiji su rezidenti nosioci spoljnotrgovinskog prometa.

Karakteristike nosilaca spoljnotrgovinskog prometa su:

Da raspolažu kulturnim, stručnim i intelektualnim sposobnostima;Da dobro poznaju jezik poslovnog partnera ili jedan od aktivnih

svjetskih jezika (engleski, francuski, nemački, španski);Da dobro poznaju svoj posao, a posebno tehnologiju robe koja je

predmet međunarodne trgovine;Da dobro poznaju tehniku (propise) spoljnotrgovinskog poslovanja,

bankarsko poslovanje, ekonomiku spoljne trgovine, međunarodne trgovinske uzanse i dr.);

Da dobro poznaju sistem ekonomskih odnosa sa inostranstvom države u kojoj djeluju;

Da dobro poznaju sistem ekonomskih odnosa svoje zemlje u ophođenju sa inostranstvom.

3.4.1. Preduzeće

Civilizacija je spoj različitih organizacija. Kao jednom od najvažnijih organizacija savremene civilizacije smatramo preduzeće ili samostalnu ekonomsku organizaciju. Ona predstavlja spoj materijalnih i finansijskih sredstava koja su integrisana posredstvom zajedničkih ciljeva, što produkuje određene aktivnosti i procese.

Preduzeće je pravni oblik obavljanja ekonomske aktivnosti koju organizuje pojedinac ili organizovana grupa pojedinaca. Preduzeće kao organizovana grupa ljudi ima misiju da obavlja određene zadatke u procesu društvene reprodukcije.

Preduzeće je realizator određenih funkcija u procesu društvene repro-dukcije. Predstavlja konkretan organizacioni oblik koji ima privredni subjek-tivitet i preko koga se ostvaruju makroekonomski ciljevi. Osnovna funkcija preduzeća je proizvodnja i prodaja dobara i usluga. Preduzeća se pojavljuju i u ulozi potrošača. Dio proizvedenih dobara i usluga koriste za obnavljanje procesa proizvodnje. Takav oblik potrošnje se naziva proizvodna potrošnja.


U savremenom obliku industrijske proizvodnje, preduzeće je glavni privredni subjekat. Društveno-ekonomska reprodukciona aktivnost preduzeća se zasniva na podjeli rada u proizvodnji i prometu.

U ostvarivanju proizvodnih i reprodukcionih funkcija, preduzeće kupuje (nabavlja) faktore proizvodnje, kombinuje ih u procesu proizvodnje, proizvodi dobra i usluge, prodaje ih na tržištu i na taj način ostvaruje odgovarajući poslovni rezultat (dobit/gubitak).

U tržišnoj ekonomiji, u kojoj je privatna svojina dominantan svojinski oblik, preduzeća se javljaju u više pravnih oblika.

Pod spoljnotrgovinskim preduzećem se smatra pravno lice koje obavlja spoljnotrgovinski promet i privrednu djelatnost na inostranom tržištu radi sticanja dobiti. Šire gledano, privredna djelatnost spoljnotrgovinskog preduzeća podrazumijeva i spoljnotrgovinski promet roba i pružanje usluga na međunarodnom tržištu9.

Pravni oblici preduzeća u Republici Srpskoj regulisani su Zakonom o privrednim društvima, (Službeni glasnik Republike Srpske br. 127/08).

3.4.1.1. Sopstveničko preduzeće

Sopstveničko preduzeće (Proprietorship) je najjednostavniji, ali i najraspro-stranjeniji oblik preduzeća u tržišnoj privredi. Takvo preduzeće osniva fizičko lice, preduzetnik koji želi da otpočne sopstvenu ekonomsku aktivnost.

Preduzetnik je vlasnik sopstveničkog preduzeća (privatna sopstvenost), neposredno upravlja poslovima preduzeća, uživa plodove dobrog poslovanja, ali na sebe preuzima i sav rizik i moguće gubitke u poslovanju. Odgovornost preduzetnika je neograničena.

Preduzetnik slobodno raspolaže ostvarenim profitom posle podmirenja svih obaveza koje proističu iz poslovanja sopstvenog preduzeća.

Veoma veliki broj prodavnica u trgovini na malo, malih preduzeća i malih kompanija u prerađivačkom sektoru privrede, širom svijeta, uključujući i industrijski najrazvijenije zemlje (Sjedinjene Američke Države i dr.), su samostalna sopstvenička preduzeća.

Život sopstveničkog preduzeća je ograničen (Limited Life). Postoji dok je vlasnik tog preduzeća u poslu. Kada vlasnik preduzeća izgubi interes za poslovanjem, preduzeće se gasi.

9 Miodrag Stanković, Međunarodno poslovno pravo, 2001., Beograd, Mrlješ d.o.o., str. 58.


3.4.1.2. Ortačko društvo

Ortačko društvo (engl. Partnership;, njem. Kollektivgesellschaft, Offene Handelsgesellschaft), kao pravni oblik preduzeća društva lica osnivaju dva ili više lica (fizička i pravna), koja slobodno ugovaraju uređenje odnosa između članova društva, uz pravilo samostalnog poslovanja i nastupanja pod zajedničkim imenom.

Cilj osnivanja ortačkog društva je da ortaci (osnivači) poslovanjem ortačkog društva ostvare dobit10.

Ortačko društvo odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom. Ortaci ortačkog društva odgovorni su solidarno za sve obaveze društva cjelokupnom svojim imovinom, ako sa povjeriocem nije drugačije ugovoreno11. Osnivanje ortačkog društva se ne uslovljava popisivanjem obaveznog uloga njegovih članova (ortaka).

Međusobnim sporazumom (ugovorom) između oratka utvrđuju se pitanja udjela pojedinaca u ukupnom kapitalu društva, njihovo učešće u raspodjeli dobiti, unutrašnja organizacija poslovanja društva, odgovornost članova i sl.

U zakonodavstvima mnogih zemalja je propisano, da ulagači moraju imati svojstvo trgovca i da se moraju baviti trgovinskim poslovanjem kao svojim zanimanjem i raditi u zajedničkoj firmi (društvu) koja se upisuje u trgovački registar. Upis u registar sadrži podatak da se radi o ortačkom društvu (naziv firme se sastoji od imena ortaka ili od imena jednog ortaka sa dodatkom, na primjer „Smith and Comp.“), podatke o firmi društva, mjestu sjedišta, o početku rada društva, o ovlašćenjima za zastupanje i sl12.

Jedan od najvažnijih principa poslovanja ortačkog društva je neograničena odgovornost (Unlimited Liability) partnera (ortaka), to jest njihova potpuna materijalna odgovornost u zajedničkom poslovanju, bilo da posluje sa profitom ili sa gubitkom. Neograničena odgovornost učesnika u ortačkom društvu se ogleda u obavezi svakog od njih da cjelokupnom svojom imovinom garantuje obaveze društva u cjelosti. Solidarnost obaveze podrazumijeva odgovornost jednog člana za sve druge članove. Povjerilac ortačkog društva ima pravo da zahtijeva ispunjenje obaveze u cjelosti od 10 Trgovački zakon Kraljevine Jugoslavije iz 1937. god. je predviđao da se krajem svake poslovne godine utvrdi, na osnovu bilansa dobitak ili gubitak za tu godinu i svakom drugaru (ortaku), izračuna njegov udio u dobitku ili gubitku. To je značilo da će svaki drugar (ortak) na ime glavnice dobiti njegov udio u dobiti ili gubitku, odnosno otpisati njegov udio u gubitku (paragraf 123. Trgovačkog zakona Kraljevine Jugoslavije iz 1937. god.).11 Službeni Glasnik Republike Srpske br. 127/08.12 Stanislava Acin Singulinski, Međunarodno poslovanje, 2008., Novi Sad, Pigmalion, str. 35.


svakog pojedinog člana društva.U pojedinim pravnim sistemima (npr. Engleska) solidarna i neograničena

odgovornost ortaka je primarna i nepodmirene obaveze se mogu podmiriti iz cjelokupne imovine društva i njegovih članova. Sa druge strane, u pojedinim pravnim sistemima (na primjer Španija i Portugal) solidarna i neograničena odgovornost ortaka je supsidijarna i podmirenje obaveza društva iz imovine njegovih članova obavlja se nakon što naplatu nije moguće izvršiti iz kapitala trgovačkog društva.

Slično samostalnom preduzeću, život ortačkog društva je ograničen. Razlozi prestanka ortačkog društva su13:

Istek vremena na koje je osnovano ili ispunjenje cilja osnivanja; Odluka ortaka o prestanku; Neobavljanje poslova neprekidno u periodu od dvije godine; Sudskom odlukom o prestanku; Nastajanjem bilo kojeg drugog događaja određenog osnivačkim

aktom ili ugovorom ortaka društva koji ima za posljedicu prestanak društva.

Dalje, ako osnivačkim aktom ili ugovorom ortaka društva nije drugačije određeno, svojstvo ortaka u ortačkom društvu prestaje u slučaju14:

Smrti ortaka;Otvaranjem stečaja nad nekim od ortaka;Otkaza novog ortaka;Donošenja odluke ortaka u skladu sa osnivačkim aktom, ugovorom

ortaka društva i Zakonom o privrednim društvima;U drugim slučajevima određenim osnivačkim aktom ili ugovorom

ortaka društva.

Isto tako, fleksibilnost u poslovanju, lakoća u prilagođavanju promjenama na tržištu i okruženju, bitna je karakteristika ovog oblika preduzeća.

3.4.1.3. Komanditno društvo

Komanditno društvo (engl. Limited Partnership; njem. Kommanditgesellschaft) je vrsta preduzeća koje nastaje ugovorom između najmanje dva pravna ili fizička lica, sa ciljem da pod personalnom firmom obavlja određenu privrednu aktivnost, od kojih najmanje jedno lice odgovara neograničeno za njegove obaveze (komplementar), a najmanje jedno lice snosi rizik do visine

13 Službeni Glasnik Republike Srpske br. 127/0814 Isto.


svog ugovorenog uloga (komanditor). Kod komanditnog društva postoje komplementari i komanditori. Komplementari (upravljači) odgovaraju za preuzete obaveze

neograničeno solidarnom odgovornošću i celokupnom ličnom imovinom. Komanditno društvo posluje pod personalnom firmom komplementara.

Komanditori (ulagači) učestvuju u upravljanju komanditnog društva, ali se njihovo ime ne nalazi u firmi društva. Za preuzete obaveze komanditnog društva i za rizik u poslovanju, komanditori odgovaraju samo do visine svog uloga.

Komanditno društvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom.Imovina komanditnog društva se formira na bazi osnivačkih uloga

članova komanditnog društva. U kasnijem poslovanju, imovina se može povećati ili smanjiti, zavisno od uspješnosti poslovanja društva. Imovina društva je odvojena od imovine članova društva.

Zakonom o privrednim društvima Republike Srpske15 predviđeno je, da komanditor u komanditno društvo može unijeti novčani i nenovčani ulog, uključujući izvršeni rad i usluge komanditnom društvu. Komanditor ima obavezu da cjelokupan ulog unese prije osnivanja komanditnog društva.

Karakteristika ovih društava je što komanditno društvo moraju osnovati najmanje dva člana, jer postoje dvije vrste članova (komanditor i komplementar). Članski udjeli ne moraju biti isti. Oni se definiše ugovorom o osnivanju. Komplementar može biti isključivo fizičko lice, a komanditor može biti fizičko ili pravno lice.

Komanditori i komplementari učestvuju u diobi dobiti i snošenju gubitka društva srazmjerno procentu udjela u društvu.

Imovina članova komanditnog društva može se istovremeno nalaziti u privatnoj, društvenoj i državnoj svojini. Ako iz komanditnog društva istupe svi komplementari, društvo može nastaviti svoju djelatnost kao društvo sa ograničenom odgovornošću, akcionarsko društvo ili kao preduzetnik.

Komanditnim društvom mogu upravljati:

Svi komplementari, ako nije drugačije uređeno osnivačkim aktom;Jedan ili više komplementara, kao poseban organ, ako je tako

predviđeno osnivačkim aktom.

3.4.1.4. Društvo sa ograničenom odgovornošću

Društvo sa ograničenom odgovornošću (engl. Private Limited Liability; njem. Gesellschaft mit beschrankter Haftung – G.m.b.H) je oblik društva kapitala kojeg

15 Službeni glasnik Republike Srpske br. 127/08.


stvaraju dva ili više ulagača sa odgovarajućim ulozima, koji ne moraju da budu jednaki, radi obavljanja određene djelatnosti pod zajedničkim imenom. Društvo sa ograničenom odgovornošću za svoje poslovanje odgovara cjelokupnom svojom imovinom.

Ulagači snose rizik u poslovanju društva samo do visine svog uloga. Ne odgovaraju za obaveze društva. Iz ovog proizilazi, da društvo prema svojim povjeriocima odgovara samo do visine osnovnog kapitala. Prema zakonu o privrednim društvima Republike Srpske (Službeni glasnik Republike Srpske br. 127/08), društvo može imati najviše 50 članova. Ukoliko se desi povećanje broja članova, društvo mijenja formu svog oblika i prelazi u zatvoreno akcionarsko društvo.

Društvo sa ograničenom odgovornošću osniva se ulozima članova na osnovu njihovog međusobnog ugovora.

Društvo sa ograničenom odgovornošću nastalo je kao svojevrsni hibrid. Nastalo je između dva različita koncepta, tj. društva lica i društva kapitala. Prvo je karakteristično za personalni tip, a za drugo, bitan je kapital koji je uložen u društvo. Društvo sa ograničenom odgovornošću se nalazi kao neka interpolirana institucija16.

Karakteristika ovog društva je zatvorenost, odnosno lična veza između članova društva, što nekada otežava ulazak novih članova. Osobine društva sa ograničenom odgovornošću su:

Da je pravno lice;Da je društvo kapitala;Postoji razlika između akcionarskog društva i društva sa ograničenom

odgovornošću;Članovi društva sa ograničenom odgovornošću ne odgovaraju za

obaveze društva;Svaki član društva može imati samo jedan ulog, a visina uloga može

biti različita za svakog člana društva;Društvo mora imati dohodak na osnovu kojeg se vidi da se radi o

društvu sa ograničenom odgovornošću.

Za svoje obaveze društvo odgovara cjelokupnom svojom imovinom, ali ne i drugom imovinom ulagača izvan tog društva. Kako u pojedinim zemljama zakonski propisi predviđaju relativno mali iznos osnivačkog osnovnog kapitala za društva sa ograničenom odgovornošću, prilikom sklapanja ugovora o saradnji sa ovim društvima preporučuje se detaljna provjera društva i njegovog boniteta.

16 Miodrag Stanković, Sanja Stanković, Međunarodno poslovno pravo, 2001., Beograd, Mrlješ d.o.o., str. 163.


3.4.1.5. Korporacija

Korporacija (eng. Corporation, njem. Körperschaft, Kapitalgesellschaft) je najznačajniji i najrazvijeniji oblik preduzeća u savremenim uslovima poslovanja. Najveći dio kapitala Sjedinjenih Američkih Država nalazi se u korporacijama.

Korporacija se naziva i akcionarsko ili dioničarsko društvo. Predstavlja pravni oblik trgovačkog društva koje ima niz prednosti u odnosu na druge oblike trgovačkih društava.

Korporacija se stvara na osnovu propisa (pravnih normi) države u kojoj se osniva. U skladu sa zakonskim ovlašćenjima, korporacija ima pravo da emituje i da prodaje akcije (Shares of Stock). Korporacija predstavlja društvo kapitala, koje sredstva za osnivanje i poslovanje obezbjeđuje emitovanjem akcija budućim akcionarima (Shareholders ili Stockholders).

Novčani iznos koji je potreban za osnivanje i početak rada korporacije nazivamo osnovnom glavnicom, koja je podijeljena na određen broj akcija. U velikim korporacijama broj akcionara dostiže i do nekoliko stotina hiljada. Korporacija najčešće ima složenu organizacionu strukturu, sa većim brojem preduzeća (kćeri) u svom sastavu.

Korporacija je „pravno lice“ odvojeno od „fizičkih lica“ u čijem se vlasništvu ona nalazi i kojom oni upravljaju.

Kao pravno lice, korporacija u svoje ime odgovara za sve preuzete obaveze. Za eventualni dug ili druge obaveze, ni vlasnici, ni menadžeri, ni pojedinci ne snose odgovornost. Osnovni kriterijum upravljanja korporacijom i njenim preduzećima je broj akcija u sopstvenom vlasništvu. Često, velike korporacije uzimajući u obzir svoju strukturnu složenost, pristupaju procesima divizionalizacije organizacione strukture i decentralizacije upravljačkih funkcija. Rezultat takvog djelovanja je formiranje autonomnih jedinica prema djelatnosti, profitnim centrima i strateškim poslovnim jedinicama. Ukoliko korporacija ima više lokalnih kompanija, često formira poslovna područja, gdje jedno poslovno područje objedinjuje veći broj srodnih preduzeća iz različitih zemalja.

Ako korporacija dobro posluje, akcionari će ostvarivati profite. Ako, pak, korporacija ne posluje uspješno, gubitak akcionara je ograničen samo na pad vrijednosti akcija koje posjeduju. Takav oblik ograničene odgovornosti korporacije snažno povećava njenu sposobnost da akumulira velike sume kapitala za poslovne poduhvate.

Akcija je predmet kupovine i prodaje. Prihod koji akcija svom vlasniku donosi naziva se dividenda.

Dividenda je udio vlasnika akcije u ostvarenoj dobiti korporacije.


Kupovina i prodaja akcija vrši se preko berzanskih brokera (Stockbrokers). Cijena akcije se formira na berzi hartija od vrednosti. Kada akcionarsko društvo dobro posluje, cijena akcija na berzi raste, i obrnuto. Cijena akcija na berzi pada kad preduzeće ostvaruje nepovoljne poslovne rezultate.

Berza (Stok Market) je najpouzdaniji „barometar“ poslovne uspješnosti svake korporacije. Životni vijek korporacije je neograničen (Unlimited Life). Naime, ulaz novih akcionara u korporaciju ili izlaz postojećih akcionara iz korporacije, odnosno pomena menadžmenta u korporaciji ne utiče na njenu stabilnost kao pravnog lica. Stabilnost korporacije je posebno atraktivna za postojeće i potencijalne akcionare.

Organi upravljanja korporacije su:

Skupština akcionara (Shareholders), Upravni odbor (Board of Directors),Direktor (Director).

Najvažniji organ upravljanja je Skupština akcionara i Upravni odbor. Korporacijom upravljaju predsjednik Upravnog odbora i predsjednik kompanije. U okviru skupštine akcionara, akcionari ostvaruju svoje pravo glasa u utvrđivanju poslovne politike korporacije i u izboru članova upravnog odbora korporacije. Nijednom akcionaru dividenda nije unaprijed zagarantovana.

Osnovni nedostatak korporativnog oblika organizovanja ekonomske aktivnosti je u tome što se korporacijske dividende dvostruko oporezuju: jednom kao ukupna dividenda (profit) korporacije, a potom kao dividenda akcionara.

Korporacije sve češće razvijaju intrapreduzetništvo (unutrašnje preduzetništvo), što predstavlja proces stvaranja malih i autonomnih jedinica u okviru korporacije. Takvim autonomnim jedinicama obezbjeđuju se potrebni materijalni i kadrovski resursi, gdje do izražaja dolazi talenat pojedinaca. Time korporacija stvara uslove da zadrži najtalentovanije i najkreativnije osoblje koje može biti zapostavljeno u masi zaposlenih.

3.4.1.6. Holding kompanija

Holding kompanija (eng. Holding Company; njem. Holding Dachgesellschaft) je specifičan oblik akcionarskog društva (korporacije) u kojem je uspostavljen sistem kontrolnog paketa akcija (preko 50% ukupne vrijednosti emitovanih akcija), koji nosiocu ili nosiocima „paketa akcija“ obezbjeđuje kontrolu nad donošenjem strateških poslovnih odluka korporacije, kao i nad njenim finansijskim poslovanjem. Holding možemo definisati u užem i širem značenju.


Uže značenje holdinga govori da je to društvo čija se djelatnost sastoji u osnivanju, finansiranju i upravljanju drugim društvima. Najčešće, sjedište takvih kompanija je određeno poreskim olakšicama (Lihtenštajn, Luksemburg i dr. zemlje koje nude određene poreske olakšice).

U širem značenju, holding je društvo koje ulaže svoj kapital u druga društva, pri čemu kontroliše sve ili većinu akcija društva u koje ulaže kapital. Takav odnos omogućava da upravlja njime i raspolaže sa stečenom dobiti po osnovu poslovanja.

Kada je poslovanje preduzeće zasnovano isključivo na dolaženju u posjed i sudjelovanju u vlasništvu i upravljanju drugim preduzećem, govorimo o čistom holdingu.

Kada preduzeće ima i druge djelatnosti, govorimo o mješovitom holdingu. Kada govorimo o ciljevima holdinga, možemo da govorimo o holdingu industrijskog karaktera ili o holdingu finansijskog karaktera.

3.4.2. Korporativno udruživanje

Najzastupljeniji oblici korporativne saradnje, povezivanja i udruživanja u savremenoj tržišnoj privredi su: karteli, koncerni, trustovi, konglomerati i multinacionalne kompanije.

3.4.2.1. Kartel

Kartel osnivaju dva ili više preduzeća radi uspostavljanja dominacije, odnosno monopolističke pozicije na određenom ili određenim tržištima, utvrđivanjem zajedničke politike cijena i ostalih uslova prodaje dobara i usluga. Motiv stvaranja kartela je profit, koji se povećava kroz diktiranje uslova prodaje, formiranjem monopolskih cijena i drugih prodajnih pogodnosti.

Članovi kartela su samostalni i nezavisni u svom poslovanju. Ulaskom u kartel preuzimaju samo obavezu poštovanja odredbi Sporazuma o kartelu za cijelo vrijeme njegovog postojanja. Da bi član kartela mogao djelovati u skladu sa ciljevima udruženja, mora imati značajan udio u proizvodnji, potrošnji ili trgovini.

Posmatrajući ciljeve eliminisanja međusobne konkurencije i stvaranja uslova za monopolski položaj i monopolsko ponašanje, možemo govoriti o:

Sopstvenom razvoju preduzeća;Uspostavljanju Sporazuma o kartelu.

Ako posmatramo područje djelovanja kartela, možemo govoriti o


nacionalnom i međunarodnom kartelu.Karakteristika kartela je da su nestabilni, jer svaki član kartela i potpisnik

Sporazuma ima skrivene namjere da prevari ostale učesnike ili ih „izda“.Kada je u pitanju pravno dejstvo kartela, moramo posjetiti da je Članom

85. Rimskog Ugovora zabranjeno uspostavljanje svake vrste sporazuma između preduzeća, koji za cilj ili posljedicu imaju sprečavanje, ograničavanje ili narušavanje konkurencije unutar zajedničkog tržišta. Poštovanje odredbi ovog Člana je u nadležnosti Evropske Komisije.

Ovlašćena lica u ime Evropske Komisije imaju pravo da nenajavljeno posjete i provjere preduzeće na koje sumnjaju da krše odredbe pomenutog člana. Kršenje odredbi Člana 85. Rimskog Ugovora su brojna. Na primjer, 2001. god. Evropska Komisija je otkrila, da je 13 proizvođača vitamina učestvovalo u kartelima koji su određivali fiksne i uvećane kvote na prodaju. Određena je ukupna kazna u visini od 885 mil. €.

Postoje i izuzeća od ograničenja konkurencije koja ne podliježe sankcijama iz člana 85. Ugovora iz Rima. Ona se odnose na:

Ekonomski progres ugovora;Dio koristi će biti raspoređen na potrošače;Postojanje konkurencije.

3.4.2.2. Koncern

Koncern osnivaju dva ili više preduzeća radi ekonomski racionalnijeg iskorišćavanja raspoloživog kapitala i drugih proizvodnih resursa, linijom njihove horizontalne i vertikalne reprodukcione povezanosti, donošenjem strateških ekonomskih odluka iz jednog centra, uz zadržavanje svoje ekonomske i pravne samostalnosti. Najčešće, koncern osnivaju preduzeća iste privredne grane.

Prvi koncerni su nastali okupljanjem određenog broja preduzeća oko jednog preduzeća ili njegovog vlasnika. Cilj koncerna je poslovanje koje će donijeti veću dobit. Svrha udruživanja je bolje tržišno pozicioniranje u odnosu na glavne konkurente. Stvaranjem koncerna, rešavaju se problemi nabavljanja sirovina, obezbjeđenja energenata, repromaterijala i drugih potrebnih resursa za proizvodni proces i distribuciju gotovih proizvoda. Često se dešava, da proizvodi jednog dijela koncerna postaju sirovine i predmeti rada u nastavku proizvodnog procesa članice koncerna.


3.4.2.3. Trust

Cilj osnivanja trustova je sličan osnivanju koncerna. Razlika je u tome što preduzeća koja formiraju trust gube svoju ekonomsku i pravnu samostalnost. Trustovi nastaju povezivanjem većeg broja istorodnih preduzeća. Trustove možemo podijeliti na:

Horizontalni trust: članice trusta su preduzeća iz jedne djelatnosti.Vertikalni trust: članice trusta su preduzeća koja čine proizvodni lanac

u stvaranju gotovog proizvoda. Okupljaju sve segmente proizvodnje, na primjer: od kopanja ili proizvodnje rude do njihove prerade u gotov proizvod (aluminijum ili proizvodi od aluminijuma, boksit, glinica i sl.).

3.4.2.4. Konglomerat

Konglomerat okuplja preduzeća heterogene proizvodnje, koja između sebe nemaju nikakve tehnološke i druge sličnosti. Svrha okupljanja je obezbjeđenje dominantnog monopolističkog položaja na širem tržišnom prostoru.

3.4.3. Multinacionalne kompanije

U pokušaju objašnjenja šta su to multinacionalne kompanije, često se koriste i različiti termini, kao što su: „internacionalna kompanija“, „globalna kompanija“, „supranacionalna kompanija“. U našem radu, upotrebljavaćemo pojam „multinacionalna kompanija“ i razlikovaćemo ga od pojma „transnacionalna kompanija“.

U naučnoj i stručnoj literaturu ne postoji jedinstvena definicija i poimanje multinacionalnih kompanija. Opravdanje se nalazi u karakteristikama multinacionalnih kompanija, koje mogu biti sagledavane sa ekonomskog, pravnog, upravljačkog, političkog i socijalnog aspekta. Ujedinjene Nacije su početkom 70-tih godina XX vijeka multinacionalne kompanije definisale kao „kompanije koje kontrolišu svoju aktivu u dvije ili više zemalja“.

Prema Acinu, „multinacionalne kompanije su takav oblik organizovanja preduzeća u kome je centrala ili matična kompanija u vlasništvu rezidenata najmanje dvije zemlje“17.

17 Više vidjeti: Acin Đurica, Međunarodni ekonomski odnosi, 2007., Novi Sad, Pigmalion, str. 353-368.


Multinacionalne kompanije18 predstavljaju matično preduzeće koje:

proizvodnju i druge poslovne aktivnosti u inostranstvu realizuje preko sopstvenih filijala lociranih u više različitih zemalja;

ima direktnu kontrolu nad poslovanjem svojih filijala u inostranstvu posredstvom sopstvenih ogranaka smještenih u više različitih zemalja;

sprovodi proizvodnu, finansijsku i marketinšku politiku koja će biti iznad granica zemalja i daće doprinos ostvarenju geocentrične orijentacije preduzeća.

Možemo zaključiti, da su „multinacionalne kompanije skup poslovnih subjekata koji nezavisno posluju u dvije ili više zemalja, uz organizacionu strukturu koja omogućava da se pomoću jednog ili više centara odlučivanja sprovodi zajednička poslovna politika. Poslovni subjekti su uvezani vlasničkim odnosom, što stvara uslove da jedan ili više njih može imati značajan uticaj na poslovanje ostalih poslovnih subjekata, raspodjelu odgovornosti, resursa i znanja“.

Poslovne aktivnosti multinacionalnih kompanija su dovoljno velikog obima da imaju izuzetan uticaj na privredu zemlje iz koje matična kompanija potiče, ali i privredu zemlje u kojoj djeluju filijale multinacionalne kompanije. Ovo je posebno izraženo u procesu globalizacije, koji je svoju ekspanziju doživjeo poslije drugog svjetskog rata, čemu je značajan doprinos dao ekspanzivan razvoj procesa ekonomskih integracija. Smatra se, da su multinacionalne kompanije poslije drugog svjetskog rata predstavljale najznačajniji subjekat kreiranja rama savremene trgovine i međunarodnih tokova kapitala.

U drugoj polovini XX, i na početku XXI vijeka, usmjereni smo na brži protok informacija, transfer znanja, unapređenje konkurentnosti i globalizaciju istraživačko-razvojnih aktivnosti, što za posljedicu ima urušavanje „nacionalnog suvereniteta“. Na takav razvoj događaja, zasigurno su uticale i multinacionalne kompanije, koje prema obimu svojih aktivnosti i prihodima koje ostvaruju postaju značajnije od pojedinih nacionalnih ekonomija.

Najnoviji razvoj multinacionalizma prema Rakiti, u svijetu karakterišu sljedeća obilježja19:

Nova struktura faktora rizika koji pogađaju aktivnosti multinacionalnih korporacija (eksproprijacija, fluktuacija valuta, pravni problemi, socio-politička nestabilnost);

18 Root Franklin, International Trade and Investment, 1990., Dallas, South Western Co. Publishing19 Rakita Branko, Međunarodni biznis i menadžment, 2006., Beograd, Centar za izdavačku djelatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str. 50.


Kontinuiran rast multinacionalnih korporacija koje se nalaze u američkom vlasništvu. Njihov karakter i pokretački faktori su različiti u zavisnosti od toga da li se dolazi iz Japana, Koreje, Brazila, Evropskih ili pak zemalja Srednjeg istoka;

Povećano učešće državnih preduzeća u krugu multinacionalnih korporacija. Razlozi većeg aktivnog (a ne samo regulativnog) uključivanja pojedinih država u savremene ekonomske tokove međunarodnog biznisa i menadžmenta su uglavnom makroekonom-skog i privredno-razvojnog karaktera. Želja je, da se obezbijedi što povoljnija pozicija u međunarodnim tokovima kapitala i tehnologije;

Veći nadzor nad aktivnostima privatnih multinacionalnih korporacija, ne samo od strane zemalja u razvoju nego i razvijenih zemalja. Kao svojevrsni odgovor povećanom državnom nadzoru i kontroli, dolazi do sve veće saradnje, poslovnog povezivanja i stvaranja strategijskih alijansi između različitih multinacionalnih korporacija.

Na listi od 500 najvećih kompanija u svijetu za 2009. god. dominiraju kompanije iz Sjedinjenih Američkih Država (140), Japana (68), Francuske (40), Njemačke (39), Kine (37), Velike Britanije (26), zatim slijede: Švajcarska (15), Kanada (14), Španija (12), Holandija (12), Australija (9), itd.

Multinacionalne kompanije predstavljaju najznačajniji pokretački faktor globalnih procesa. One direktno plasiraju svoj kapital u druge zemlje. Multinacionalne kompanije omogućavaju posredno uspostavljanje dominantnog položaja za pojedine zemlje na globalnom tržištu. Iz toga proizilazi njihova politička i društvena uloga u kreiranju međunarodnih odnosa, zasnovana na njihovoj proizvodnoj, finansijskoj, tehnološkoj i upravljačkoj snazi. Karakteristike multinacionalnih kompanija su da brzo i efikasno reaguju odgovorima na izazove lokalnog tržišta, odlikuju se snažnim konkurentskim sposobnostima, raspolažu finansijskim sredstvima potrebnim za istraživačko-razvojne aktivnosti, na čemu zasnivaju svoje konkurentske prednosti stvarajući veću međuzavinost ljudi, zemalja i privreda.

Multinacionalne kompanije pomoću snage svog finansijskog, proizvodnog i tržišnog potencijala obezbjeđuje neophodne resurse za zemlje kojima su ti resursi potrebni kroz transfer tehnologije i znanja i uvođenje u proizvodne procese međunarodno prihvatljivih standarda, što dalje utiče na povećanje zaposlenih i prihoda za zemlju.

Klasifikacija multinacionalnih kompanija prema metodama upravljanja se svodi na20:

20 Singulinski Acin Stanislava, Međunarodno poslovanje, 2008., Novi Sad, Pigmalion, str. 47.


Etnocentrične kompanije. Sva moć je skoncentrisana u matičnoj zemlji, a aktivnost i odluke upravljača su orijentisane ka centru kompanije. One obavljaju svoju aktivnost u više zemalja, ali postoji samo centrala u matičnoj zemlji, koja donosi sve odluke i rukovodi cjelokupnim poslovanjem.

Policentrične kompanije. Svaki dio, do određene granice poistovjećuje se sa nacionalnim interesima zemlje kojoj pripada, odlučivanje je decentralizovano, a lokalni kadrovi imaju relativnu autonomiju. Kod njih, pored centrale u jednoj zemlji, postoji veći broj firmi u drugim zemljama koje uživaju određenu samostalnost.

Geocentrične kompanije. Karakteriše globalnu svjetsku organizaciju, priznaje se izvjesna autonomija, ali preovlađuje interes razvoja cijele kompanije. Kod njih postoji više centralnih kompanija širom svijeta.

4. SPOLJNOTRGOVINSKA POLITIKA

Ekonomska teorija započela je sistematski i intenzivno da se bavi izučavanjem međunarodne trgovine prije nešto više od pet vijekova, sa nastajanjem kapitalističkih oblika privređivanja, sa potiskivanjem tradicionalne trampe i usponom tržišne razmjene dobara i usluga, sa otkrivanjem Novog svijeta (1492. god.), novih resursa i tržišta.

Od otkrivanja Novog svijeta na ovamo, međunarodna trgovina je u fazi neprekidnog razvoja, kako u pogledu obima robne razmjene tako i raznovrsnosti dobara i usluga. Nastale su i razvile se moderne industrije i tehnologije. Obim proizvodnje je povećana i diferenciran. Povećan je dohodak per capita. Porasla je kupovna moć potrošača. Došlo je do emancipacije i uspona mnogih nacija i država. Stvorene su brojne moćne nacionalne i globalne kompanije koje posluju širom svijeta.

Trgovina je djelatnost koja se bavi prometom roba i usluga, odnosno kupovinom i prodajom roba i usluga za proizvodnu ili ličnu potrošnju. Trgovinu dijelimo na unutrašnju i spoljnu trgovinu.

Unutrašnja trgovina se definiše kao organizovana razmjena roba i usluga u okvirima nacionalnih carinskih granica jedne nezavisne zemlje.

Spoljna trgovina se definiše kao organizovana razmjena roba i usluga između nezavisnih zemalja. Razmjena obuhvata razmjenu materijalnih dobara, pružanje usluga (transportne, bankarske, špediterske, turističke, marketinške i dr. usluge). Pojedini autori spoljnu trgovinu razlikuju u užem i širem smislu. Spoljna trgovina u užem smislu obuhvata samo izvoz i uvoz roba. Spoljna trgovina u širem smislu pored uvoza i izvoza roba, obuhvata i


uvoz i izvoz usluga, kao i promet faktora proizvodnje.Primarne funkcije trgovine su:

Prostorno posredovanje – interlokalna funkcija;Vremensko posredovanje – intertempolarna funkcija;Posredovanje između potrošača i kupaca – interpersonalna funkcija.

Trgovinska politika je skup ekonomsko-političkih mjera koje se preduzimaju sa ciljem regulisanja spoljne trgovine roba, kroz mjere granične kontrole od strane organa vlasti.

Tokom proteklih nekoliko decenija, tradicionalne trgovinske barijere izražene u visokim carinskim stopama i kvantitativnim ograničenjima izgubile su na značaju kada su u pitanju razvijene zemlje. Istovremeno, razvijene zemlje su zagovornice veće liberalizacije trgovinskih tokova i ukidanja carinskih i kvantitativnih ograničenja.

Spoljnotrgovinska politika jedne nacionalne privrede predstavlja strategiju koju ona primjenjuje u regulisanju međunarodne trgovinske aktivnosti, odnosno spoljne trgovine te zemlje, kako u samostalnom regulisanju donošenjem unilateralnih mjera, tako i u međunarodnim trgovinskim odnosima donošenjem međunarodne regulative u saradnji sa drugim nacionalnim privredama, sa ciljem ostvarenja nacionalnih interesa u spoljnoj trgovini21.

Definisanje spoljnotrgovinske politike je zadatak nosilaca vlasti u državi, a najčešće, ovaj zadatak se povjerava ministarstvu spoljne trgovine. Država se može opredijeliti za jedan od dva spoljnotrgovinska modela. Može izabrati ili model protekcionizma ili model liberalizma.

Kao polazne smjernice za definisanje spoljnotrgovinske politike uzima se trenutno spoljno-trgovinsko stanje zemlje. Analiza trenutnog stanja spoljne trgovine zemlje ima za cilj da se dođe do neželjenih tendencija koje u spoljnoj trgovini postoje i mjera koje mogu eliminisati neželjene efekte. Tendencije koje nisu poželjne u spoljnoj trgovini mogu biti:

Visok spoljnotrgovinski deficit;Visoko učešće u izvozu proizvoda niže faze prerade i niže vrijednosti;Malo učešće u izvozu tehnološki-intenzivnih proizvoda;Neželjena dominacija malog broja spoljnotrgovinskih partnera u

spoljnoj trgovini zemlje;Visoko učešće u uvozu proizvoda široke potrošnje.

Svijet u kojem živimo, doživio je do sada nezabilježenu ekspanziju koju

21 Bijelić P., Međunarodna trgovina, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2008., str. 292


karakterišu četiri sljedeće odrednice:

Eksplozija novih tehnologije koje stvaraju nove industrije;Promjena od „internacionalne“ do „svjetske ekonomije“;Nova društveno-politička stvarnost ogromnog broja institucija koje

posjeduju drastične političke, filozofske i duhovne izraze;Nov univerzum znanja baziranog na masovnoj edukaciji i njegov

uticaj na rad, život, slobodno vrijeme i menadžment.

Fenomen globalizacije obuhvata tri međusobno povezana faktora značajna za trgovinu:

Blizina (menadžment može kupce na bilo kojoj tački planete tretirati kao „podjednako udaljene“ od svoje kompanije);

Lokacija (kompanije nisu više vezane za matičnu zemlju ni u jednoj sferi poslovanja);

Stav (ništa nije više iz inostranstva, otvoren stav prema praksi menadžmenta).

Na bazi takve konstatacije moguće je uočiti sljedeće promjene paradigme trgovine:

Prodati, postaje glavni problem (proizvesti brzo, kvalitetno i uz niže troškove je manji problem);

Konkurencija se pobjeđuje inovacijama.

O važnosti konkurentske sposobnosti najbolje govori Lisabonska strategija koju je promovisala i usvojila Evropska unija 2000. god., a čiji je cilj da ekonomija njenih članica, ali i onih zemalja koje teže da uđu u nju do 2010. god. postane najkonkurentnija na svijetu, a koja je revidirana 2005. god. Najznačajnije odrednice te strategije za razvoj trgovinskih subjekata su:

Proširiti i produbiti unutrašnje tržište;Obezbijediti otvorena i konkurentna tržišta unutar i izvan Evrope;Razviti nacionalne strategije za podržavanje konkurentnosti, inovacija

i produktivnosti;Do kraja 2007. god. utemeljiti one-step-shop (pružanje više usluga na

jednom mjestu) ili slične mehanizme;Omogućiti inovacije i korišćenje informacionih tehnologija.

Procesi evolucije organizacije trgovine i trgovinske mreže u razvijenim privredama došli su posljednjih 30-tak godina do izražaja u sljedećim osnovnim trendovima:

smanjivanje broja subjekata u prometu; smanjivanje broja prodajnih i skladišnih objekata;


porast tržišnog učešća većih trgovinskih preduzeća; porast učešća većih trgovinskih subjekata u ukupnim investicionim

ulaganjima u prometu. Primjena tehnike i tehnologije u trgovini je usmjerene ka:

rastu kapitalne intenzivnosti u trgovini; intenzivnom transferu inovacija; snažnoj vezi menadžmenta i tehnologije u upravljanju u trgovini; snažnoj primjeni dostignuća informatičke revolucije; elektronskoj fazi razvoja trgovine.

4.1. Instrumenti spoljnotrgovinske politike

Instrumenti spoljnotrgovinske politike predstavljaju mjere koje uspostavljaju vlade država kako bi njima bili regulisani međunarodni trgovinski tokovi između države i ostatka svijeta.

Zadatak instrumenata trgovinske politike je da čuvaju, razvijaju i učvršćuju prednosti nacionalne privrede. Oni postoje zbog interesa zemlje koja ih kreira i primjenjuje.

Mnoge zemlje primenjuju mjere zaštite uvoza i stimulisanja izvoza. Mjere zaštite uvoza i stimulisanje izvoza mogu biti u vidu mjera fiskalne politike, administrativnih ograničenja, visoke cijene kapitala i bankarskih usluga. Na taj način, trgovinska politika ima ulogu povećanja i diferenciranja izvoza, ali istovremeno i zaštite nacionalne privrede.

Instrumente trgovinske politike možemo klasifikovati na:

Carinske mjere;Kvantitativna ograničenja;Tehničke i administrativne barijere.

4.1.1. Carinske mjere

Carina je „javna dažbina koju država naplaćuje u domaćoj valuti od vlasnika robe prilikom njenog prelaska preko granice“22.

Carina kao instrument trgovinske politike nastala je kada i trgovinska politika i predstavlja prvi i najznačajniji instrument spoljnotrgovinske politike. Carinama, država nastoji da zaštiti sopstvenu i nedovoljno razvijenu privredu, osigura budžetski prihod i reguliše trgovinske odnose sa ostatkom svijeta.

22 Ekonomska i poslovna enciklopedija, Savremena administracija, Beograd, 1994. str. 126.


U XX vijeku, Engleska je posle dugog perioda protekcionizma iz ere merkantalizma ušla u period liberalizacije trgovine23. Nedovoljno razvijene države tog doba nisu vidjele interes u takvoj ideji, te je krajem XIX vijeka nastao niz bileteralnih ugovora o liberalizaciji trgovine. Ugovori su regulisali pitanja koja su stimulativno uticala na međunarodnu trgovinu.

Samostalni i nezavisni carinski sistem danas ne postoji. Međunarodni trgovinski sporazumi koji regulišu oblast međunarodnog poslovanja za zemlje koje ih potpišu i kasnije ratifikuju postaju obavezan izvor prava za takvu zemlju. Početkom XX vijeka24, usljed uspjeha bilateralnih ugovora o liberalizaciji trgovine, države su počele da zaključuju takve ugovore i na plurateralnom nivou. Tako su nastale prve regionalne ekonomske integracije. One predstavljaju udruženja više država čiji je krajnji cilj liberalizacija trgovine. U zavisnosti od mjera koje se koriste u liberalizaciji trgovine razlikujemo:

Sporazum o preferencijalnoj trgovini (sa tri i više učesnika). Sporazum podrazumijeva sniženje internih carina u trgovini između zemalja potpisnica;

Parcijalna carinska unija. Sporazum podrazumijeva zajedničku carinsku stopu prema trećim zemljama;

Zona slobodne trgovine. Sporazum podrazumijeva potpuno ukidanje internih carina;

Carinska unija. Sporazum podrazumijeva ukidanje internih carina i zajedničku carinsku tarifu prema trećim zemljama;

Zajedničko tržište. Sporazum podrazumijeva pored carinske unije slobodno kretanje kapitala, radne snage, roba i usluga;

Parcijalna ekonomska unija je širi pojam od zajedničkog tržišta i pored njega podrazumijeva se i harmonizacija ekonomskih politika;

Ekonomska unija. To je najviši nivo ekonomske integracije i podrazumijeva monetarnu uniju25.

Carine možemo klasifikovati na osnovu sljedećih kriterijuma:

Na osnovu kretanja robe: uvozne, izvozne i tranzitne carine;Prema namjeni: fiskalne, ekonomske i socijalno-političke carine;U skladu sa načinom obračuna: carine od vrijednosti, specifične i

23 Merkantalističko vreme – razdoblje dobilo naziv prema školi ekonomskog učenja, tzv. merkantalistima, koji su smatrali da se bogastvo države može povećati samo izvozom istovremeno ograničavajući uvoz.24 Izvor: Bijelić P., Ekonomika međunarodnih odnosa, Prometej, Beograd, 2003. str. 20-21.25 Viši nivo integracije od ekonomske unije je politička unija, koja podrazumeva har-monizaciju političkog sistema.


kombinovane carine;U skladu sa načinom propisivanja: autonomne, konvencionalne i

kombinovane carine;Prema dejstvu: prohibitivne, retorzivne, preferencijalne, diferencijalne,

antidampiške i kompezatorne carine.

4.2. Kvantitativna ograničenja

U cilju zaštite domaće proizvodnje, povremeno se pribjegava propisivanju određene količine robe (kvantitativno izražena) koja se može uvesti u jednu zemlju ili izvesti iz nje u precizno definisanom vremenskom periodu. Ovakav način regulisanja međunarodne trgovinske razmjene naziva se kontigentiranje.

Uvođenje kontigenta kao načina regulisanja trgovine posredstvom utvrđivanja količine, proizilazi iz potreba i mogućnosti nacionalne privrede. Kontigent je „određena količina (količinski kontigent) ili vrijednost (vrijednosni kontigent) pojedine robe koja se može izvoziti ili uvoziti u unaprijed utvrđenom vremenskom periodu“26.

Mnoge države koristile su ovakvu mogućnost trgovinskog ograničenja. Međutim, preovladao je stav da su ona na dugi rok štetna za zemlju koja ih uvodi, te je GATT (Opšti Sporazum o carinama i trgovini) zabranio njihovu upotrebu. Sve zemlje su imale obavezu da kvantitativna ograničenja pretvore u carine i da carine koriste kao instrument spoljno-trgovinske politike. Svjetska trgovinska organizacija dozvoljava samo primjenu carina i to do određene visine, a u planu je potpuna liberalizacija trgovine27.

4.3. Tehničke i administrativne barijere

Danas su u upotrebi i mnoga trgovinska ograničenja koja nazivamo tehničke barijere u trgovini (Tehnical Barrieres to Trade) i administrativne barijere u trgovini (Administrative Barriers to Trade).

U okviru ove grupe ograničenja, podrazumijevamo:

Izvozne dozvole;Tehničko-standardne propise;Carinsko vrednovanje robe;

26 Izvor: „Ekonomska i poslovna enciklopedija“, Savremena administracija, Beograd, 1994. str. 655.27 Carine se retko kada potpuno ukidaju i minimalno iznose 1% od vrednosti robe i ta nadoknada se koristi za carinsko evidentiranje.


Investicione mjere;Kontrolu prije isporuke robe;Pravila o porijeklu robe.

Upotreba ovih mjera može biti na primjer u sljedećem smislu: „Želimo da onemogućimo uvoz robe iz određene države, te postupamo tako što zaključujemo, da roba koja je predmet uvoza ne ispunjava tehničke standarde države u koju se uvozi“.

EKONOMSKI TRENDOVI U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA

II

41

EKONOMSKI TRENDOVI U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA

1. GLOBALIZACIJA

Globalizacija je proces koji je u XX vijeku u velikoj mjeri uticao na ubrzan razvoj međunarodne trgovine i nastanak savremene diplomatije. Globalizacija je jedna od najčešće korišćenih riječi kada se govori o privrednom razvoju, trgovini i međunarodnoj ekonomskoj ali i političkoj saradnji. Globalizacija je promijenila, ali u velikoj mjeri i zakomplikovala organizaciju međunarodnih odnosa, prije svega svojim djelovanjem na političku i ekonomsku oblast svih učesnika međunarodne scene.

Globalizacija je zavisno-složen procese koji predstavlja umreženu vezu između sve većeg broja učesnika opredjeljenih da utiču na globalnu infrastrukturu, a uz to imaju konkretne zahtjeve vezane za resurse tržišta i domet njihovog djelovanja, te se sve više angažuje u oblasti koje tradicionalno pripadaju diplomatiji.

Globalizacija nije više fenomen, niti prolazna moda. Ona je naša realnost koja određuje unutrašnju politiku i međunarodne odnose svake države. Globalizacija je unijela nekoliko pojava koje u velikoj mjeri utiču na spoljnu politiku države. Te pojave su:

centralizovan sistem odlučivanja kod rešavanja svjetskih problema od strane nekoliko nadnacionalnih međunarodnih institucija;

sve manji nivo demokratije na međunarodnom nivou;polarizacija međunarodnog društva;povećan uticaj i značaj nevladinih organizacija, međunarodnih

korporacija i medija u kreiranju međunarodnih odnosa.

Bez sumnje, nevladin sektor je uticao je na izmjenu uloge i opisa zadataka savremene diplomatije. Razlog toga je, što kako vlade tako i međunarodne korporacije i nevladin sektor ukazuju na potrebu za specijalističkim znanjem i umijećem diplomatije, a sve to u cilju efikasnijeg suprotstavljanja složenom i komplikovanom svjetskom poretku, te gradnje imidža i razvoja konkurentskog položaja i promocije svojih interesa na međunarodnoj sceni.

Zajedno sa promjenom vrijednosti društvenih hijerarhija nastupa proces transformacije nacionalnih interesa. Glavni zadatak savremene diplomatije


nije više bavljenje „velikom politikom“ nego stvaranje uslova za uspostavljanje novih poslovnih ugovora, kreiranje ambijenta za dolazak stranog investicionog kapitala, stvaranje uslova za dolazak novih tehnologija i sl. Ne treba da nas iznenadi tvrdnja da je diplomatija, koja je inače komunikacija između više subjekata, od svih oblika međunarodne saradnje najviše bila podložna uticaju tehnološke revolucije na polju komunikacija.

Vestfalski mir iz 1648. god. koji se smatra stvaranjem baze međunarodnog sistema suverenih država utemeljio je novi sistem međunarodnih odnosa kao odnos u kome, sa jednu stranu države-savremene, nezavisne i ravnopravne, i međunarodni zakoni sa drugu stranu garantuju ravnotežu snage.

Isto tako, smatramo, da su događaji iz najnovije istorije promijenili takvo razmišljanje ukazujući na činjenicu da u međunarodnim sukobima mogu biti angažovani i učesnici koji nisu države, o čemu najbolje govori primjer napada na svjetski trgovinski centar u Njujorku, 11. septembra 2001. god. Cilj napada bile su Sjedinjene Američke Države i njeni saveznici, a organizator napada nije bio državni subjekat, nego neformalna teroristička organizacija međunarodnog dometa koja djeluje preko sopstvene mreže sa međunarodnim vezama.

2. KAKO RAZUMJETI GLOBALIZACIJU

Tradicionalno posmatrajući, globalizaciju definišemo kao proces razvoja svjetske ekonomske međuzavisnosti.

Ekonomsku međuzavisnost možemo prepoznati u razgranatom mrež-nom obliku (nalik paukovoj mreži) proizvodnje, međunarodnih transakcija robe, usluga i kapitala i tehnološkom i komunikacionom razvoju.

Globalizacija je za nas relativno nov istorijski fenomen, koji je prerastao u proces o kome se danas često govori. Stupa na scenu kada vizija jednog novog regionalnog povezivanja i saradnje među državama postaje opipljiva stvarnost. Pretpostavka da je globalizacija relativno nov društveni fenomen karakterističan za moderno doba, nema veliko uporište u realnosti. Takav stav je dio mišljenja, da je globalizacija započela svoj razvoj onog trenutka kada je postala predmet intenzivnih rasprava, praktično u toku kasnih 70-tih godina prošlog vijeka, a posebno nakon završetka Hladnog rata. Vertikalnim istraživanjem i studioznim analizama dolazimo do zaključka da proces globalizacije ima dugu istoriju, da je protokom vremena mijenjao oblik, da su ga pokretale različite sile i da se širio na sve sfere života.

Globalni procesi podstiču veću podjelu rada, efikasnu alokaciju štednje i poboljšanje tehnološke opremljenosti. Potrošačima, sa jedne strane,

43II Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima

omogućavaju da se opredeljuju između većeg broja kvalitetnih dobara i usluga, a sa druge strane, stvaraju veću privrednu međuzavisnost.

Veći spektar dobara i usluga na jednom mjestu stvara veću konkurenciju između samih preduzeća. U tradicionalno posmatranom i tradicionalno definisanom procesu globalizacije, izvor privrednog rasta nacionalne ekonomije je veće učešće u međunarodnoj trgovini, jačanje konkurentske sposobnosti i tehnološkog razvoja. Nacionalne ekonomije predstavljaju dinamičan sistem koji se zasniva na kontinuiranom procesu strukturnih promjena.

Proces globalizacije možemo shvatiti i kao proces međunarodne integracije tržišta. Snažna integracija nacionalne ekonomije u svjetsku ekonomiju daje doprinos svjetskom razvoju u cjelini. Međutim, realnost je, da se globalizacija ne raspoređuje ravnomjerno od zemlje do zemlje. Takav proces doprinosi stvaranju veće polarizacije između razvijenih i nerazvijenih zemalja.

Suština procesa globalizacije sastoji se u porastu ekonomske i političke, ekološke i kulturne međuzavisnosti između država. Globalizacija nije idealan proces jer veća, brža i intenzivnija povezanost svijeta ne isključuje neravnomjernost, nejednakost, marginalizacije i sukobe. Globalizaciju odlikuje i stvaranje novog tipa kulture, „globalne kulture“, koja prerasta lokalnu orijentaciju i lokalni milje, usvajajući tuđa iskustava i dostignuća. Širi horizont dešavanja i zbivanja postaje relevantan za svakodnevno iskustvo ljudi.

3. EKONOMSKI ASPEKTI GLOBALIZACIJE

Tradicionalno posmatrajući, globalizaciju shvatamo kao proces razvoja svjetske ekonomske međuzavisnosti. U proteklih nekoliko decenija, veća povezanost nacionalnih ekonomija za rezultat je imala širenje međunarodne trgovinske mreže, veću mobilnosti kapitala i znanja i nesmetan razvoj velikih multinacionalnih korporacija.

Savremeni svijet je svijet globalizacije privrede, politike, kulture, prava i svih ostalih sfera ljudskog stvaralaštva. Globalizaciju možemo da shvatimo kao način povezivanja ljudi, naroda i država. Sam proces globalizacije je neminovnost, koja predstavlja potrebu ljudi i naroda. Proces globalizacije nameće standarde koji se poput neminovnosti sprovode na tržištu razvijenih zemalja.

Uzročno-posljedična veza između realne ekonomije i finansijske i političke sfere, kao proces deregulacije i konkurencije odlika je svjetske


globalizovane privrede, gdje se stvaraju uslovi da se postojeći standardi učvrste i postanu model ponašanja za zemlje u razvoju, što govori u prilog tvrdnji da je na sceni centralizovan sistem rešavanja svjetskih problema.

Razvijene zemlje su okupljene oko ekonomskih, vojnih i političkih ciljeva. U takvoj konstelaciji snaga za njih zemlje u razvoju postaju strateški interesantne. Ekonomsko osvajanje manje razvijenih zemalja implicira prihvatanje sa njihove strane standarda koji vladaju na tržištima razvijenih zemalja.

Neprihvatanje i ne uvažavanje modela koji sa sobom nose razvijene zemlje, znači izolaciju od svjetskih ekonomskih trendova i gubljenje mogućnosti za uspješnu ekonomsko-političku i socijalno-kulturološku integraciju sa ostatkom svijeta. Prema načinu i obimu djelovanja i posljedicama koje proizilaze iz takvih aktivnosti, globalizacija prožima cjelokupnu svjetsku privredu. Za međunarodne svjetske institucije kao što su Međunarodni monetarni fond, Svjetska trgovinska organizacija, Svjetska banka, ali i za mnoge ekonomske teoretičare i analitičare, globalizacija je katalizator i pokretač privrednog razvoja i bogatstva.

Razvoj procesa globalizacije ubrzala je i deregulacija, liberalizacija i razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija. Globalizacija stvara novu paradigmu poslovanja, koja postaje osnova svjetskog privrednog sistema, istovremeno stvarajući novu poslovnu filozofiju na međunarodnom, regionalnom ili mikro planu.

Produkt globalnih procesa je mehanizam globalne konkurencije. Oblik globalne konkurencije zavisi od sinergije finansijskih, tehnoloških i komercijalnih sposobnosti koje nisu usmjerene samo na jednu državu, regiju ili kontinent. U takvoj sinergiji, stvara se trougao međuzavisnosti i međusobne povezanosti različitih nivoa globalizacije.

Globalizacija se u različitim geografskim sredinama različito shvata i osjeća. Jedni je smatraju kao faktor ubrzanog ekonomskog rasta u svjetskim razmjerama koji će dati doprinos povećanju životnog standarda, razvijati inovativne tehnološke vještine i pružiti nove ekonomske šanse za sve učesnike trgovinske scene. Takav proces doprinosi ubrzanju homogenizacije i unifikacije svijeta. Sa drugu stranu, u pojedinim dijelovima svijeta, globalizacija se doživljava kao prijetnja nacionalnom interesu, koji nameću spoljne sile.


Izvoz - Uvoz

Transfer tehnologije Transfer kapitala

Izvor: Džombić I., Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, str. 27.

Šema 2. Trougao međuzavisnosti i međusobne povezanosti različitih nivoa globalizacije

Globalizacija kao proces može imati i pozitivne i negativne strane.Analizirajući podatke UNCATD-a28 i izveštaje Svjetske banke, prosečni

per capita dohodak u najbogatijim zemljama je za oko 50 puta veći od istog per capita u najsiromašnijim zemljama. Danas, siromašne zemlje čine 40% svjetskog stanovništva. Uprkos takvoj brojnosti, zemlje raspolažu sa oko 3,5% ukupnog svjetskog društvenog proizvoda. Sa drugu stranu, bogate zemlje čine oko 15% ukupnog svjetskog stanovništva, raspolažući sa više od 80% društvenog proizvoda29.

Privrede sa bržim i intenzivnijim razvojem, u kojem dominiraju kvalitativni faktori privređivanja, posjeduju veću konkurentsku sposobnost i prednost na svjetskom tržištu. U cilju sagledavanja razvojnih faktora i uticaja globalizacije na poslovanje, vršena su empirijska istraživanja na osnovu kojih su, kao ključna, izdvojena dva faktora.

Prvi faktor je međuzavisnost, gdje je nacionalna ekonomija dio međunarodne ekonomije.

Drugi faktor je decentralizacija i deregulacija složenog institucionalnog okvira.

Kao dodatni faktori, ističu se promjene privredne strukture, efekti spoljne trgovine, ekonomija obima i radna snaga.

S toga, kompleksnost procesa globalizacije i međuzavisnost faktora razvoja, zahtijevaju veliku opreznost u interpretaciji njihovih uticaja.

28 UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Developoment), osnovana 30. decembra 1964. god., čiji cilj je unapređenje međunarodne trgovine u cilju bržeg razvoja, ostvarivanja pravednih i stabilnih cijena primarnih proizvoda, olakšavanje trgovine i podsticanje bržeg ekonomskog napretka zemalja u razvoju kroz otvoreniji pristup tržištima industrijski razvijenih zemalja.29 Izvor: World Development Report 2005.


U svijetu biznisa, globalno poslovanje znači usmjeravanje poslovnih aktivnosti privredne organizacije na sva geografska područja.

Proces globalizacije je horizont kome svi teže. Istovremeno, to je i fenomen opterećen brojnim problemima, prije svega kada se radi o nerazvijenom svijetu, i to u tehničko-tehnološkom, menadžerskom, jezičkom i političkom smislu.

Cilj globalizacije ekonomije ili ekonomske globalizacije je jedinstveno tržište bez barijera i prepreka, gdje u punom smislu dolazi do izražaja značaj svjetske trgovine.

Ekonomska neravnoteža je prateći satelit globalnih procesa, što otvara niz različitih pristupa ovom pitanju. Danas je to proces koji se ne može zaustaviti. U takvim uslovima, sami moramo pronaći svoj put razvoja uz čvrstu saradnju sa međunarodnim institucijama, pristupajući u međunarodne trgovinske tokove.

Osnovne karakteristike procesa globalizacije su:

otvorenost;konkurentnost;homogenizacija (unifikacija).

U kreiranju i razvijanju poslovne strategije za svaku zemlju treba krenuti od činjenice da je ona integralni dio globalnog poslovnog sistema.

Od nacionalnih ekonomskih politika, zahtijeva se inovativnost i prilagođavanje savremenim uslovima poslovanja, ili će se u protivnom desiti da nestane sa privredne scene.

Globalna ekonomija i svjetsko tržište je veoma surovo, čija je glavna karakteristika visoka konkurentnost. U ovakvom globalnom sistemu poslovanja, postavlja se pitanje: kako kreirati efikasnu strategiju ekonomskog razvoja?

U odgovoru na postavljeno pitanje, treba da pođemo od pretpostavke da je globalno tržište jedna tržišna cjelina u koju su se integrisala brojna nacionalna i regionalna tržišta, svako sa svojom poslovnom i društvenom sredinom i kulturom stvaranom godinama. Globalno preduzeće mora da se adaptira i osposobi za suočavanje sa pomenutim razlikama.

S toga, u skladu sa prethodno iznesenim, pred našim poslovnim organizacijama, nalaze se sljedeće aktivnosti:

uspostavljanje ekonomske, pravne, političke i institucionalne infrastrukture u skladu sa međunarodnim standardima;

liberalizacija i širenje multilateralnog sistema;informatizacija privrede i društva;povećanje obrazovnog nivoa;


razvoj globalnih strategija;stvaranje strateških alijansi;stvaranje konkurentne organizacije;razvoj kulture.

4. GLOBALIZACIJA POSLOVNIH AKTIVNOSTI

Raspad bipolarne strukture pred kraj XX vijeka nametnuo je, da se u prvom planu ekonomsko-političkih rasprava nađe pojam globalizacije.

Istorijski posmatrano, prve oblike globalizacije zapažamo razvojem velikih religija i civilizacija i stvaranjem velikih imperija vojnim osvajanjem.

Pojam globalizacije predstavlja jedan od najmarkantnijih fenomena XX i početka XXI vijeka, što proizvodi rasprave o globalizaciji kao trendu, mitu, procesu, kulturnom obrascu ili sve to!

Savremenim oblikom globalizacije dominira visok stepen povezanosti i međuzavisnosti. Međuzavisnost i povezanost su posljedica tehnološko-informacione revolucije koja je ubrzala razvoj transnacionalnih30 i multinacionalnih31 kompanija.

Mobilni finansijski kapital je ključ razvoja međunarodne ekonomske integracije. Transnacionalni kapital i transnacionalne kompanije ne poznaju administrativne granice. Ograničenje prometa roba i usluga izbjegava se proizvodnjom na licu mesta, što prouzrokuje selenje kapitala i tehnologije. Odnos razvijenih zemalja i zemalja u razvoju na svjetskom tržištu je veoma nepovoljan. Posljedica tehnološkog razvoja je veća vrijednost industrijske proizvodnje u odnosu na vrijednost proizvodnje sirovina. To je za posljedicu imalo stvaranje ogromnog ekonomskog jaza između bogatih i siromašnih, između industrijski razvijenih zemalja i zemalja u razvoju. Tehnološki nerazvijene države primorane su da uvoze tehnologiju iz razvijenih zemalja razvijajući neprekidni odnos zavisnosti. Takvo stanje omogućava da zemlja izvoznik zadržava monopol daljeg usavršavanja, a zemlja uvoznica mora da prati zamjenu tehnologije ako hoće da ostane konkurentna na svjetskom tržištu. Sljedeća posljedica zavisnosti je, da država uvoznica tehnološke

30 Transnacionalna kompanija je svaka kompanija koja ima svoju filijalu u inostranstvu, a rukovodstvo u jednoj državi. Takođe, postoji i uža definicija transnacionalnih kompanija koja kaže da je transnacionalna kompanija svaka kompanija koja ima minimalno šest filijala i 20% svoje imovine u inostranstvu, a pri tome ostvaruje promet veći od 100 miliona $.31 Multinacionalna kompanija je ona kompanija koja ima rukovodstvo u dve ili više zemalja, a filijale širom svijeta.


opreme ne može slobodno unutar svojih granica da razvija sve oblike proizvodnje jer nema za to odgovarajuću tehnološku podršku.

Posljedice integracije svjetskog tržišta su, da se vrijednost proizvedenih roba unutar nacionalnih privreda mjeri poređenjem sa cijenama na svjetskom tržištu.

Veći stepen slobode kretanja roba, usluga i kapitala postaje privredni prioritet. Proces regionalizacije svijeta je sve izraženiji i dinamičniji. Ekonomske integracije pružaju mnoštvo pogodnosti privređivanja državama članicama tih organizacija. Ovaj proces je nezaustavan. Rezultat takvog procesa je sve veći ekonomsko-tehnološki napredak.

Hatzichronouglu smatra da je globalizacija privredne aktivnosti proces koji se istorijski može podijeliti u tri faze32, i to:

rast međunarodne trgovine, posebno izvoza;selenje proizvodnje, razvoj off-shore poslovanja, intenziviranje direktnih

investicija;globalizacija tehnoloških inovacija.

Internacionalizacija proizvodnje inicira stvaranje jedinstvenog ekonom-skog prostora u kome dominantna mjerila postaju parametri i standardi koji su odlika svjetske privrede kao cjeline. Nacionalni ekonomski prostor postaje nedovoljan za savremene razvojne procese.

Glavna obilježja ekonomske globalizacije su:

globalizacija tržišta i stvaranje jedinstvenog svjetskog tržišta;globalizacija poslovnih aktivnosti i unificiranje poslovnih aktivnosti;globalizacija konkurencije;povećanje opšteg životnog standarda.

5. SAVREMENI PRAVCI U MEĐUNARODNIM POSLOVNIM AKTIVNOSTIMA

Razvoj komunikacionih i informacionih tehnologija, zaoštravanje konkuren-tnosti i mobilnost kapitala stvara visok nivo međuzavisnosti. Razvojem međuzavisnosti, podjela tržišta na lokalna, regionalna i nacionalna gubi svaki smisao.

Razvoj međuzavisnosti ističe u prvi plan međunarodno poslovanje i nužnost međunarodne saradnje. Razvoj međunarodne saradnje je šansa za

32 Slobodan Kotlica, Boris Knežević, Ekonomika međunarodnog poslovanja, Beograd, 2003. str. 310.


nerazvijene države i njihove kompanije, jer samo uključenjem u međunarodne poslovne procese i aktivnosti mogu doživjeti razvoj i tržišnu afirmaciju.

Razvoj globalizacije prouzrokovao je porast konkurencije na međunarodnom tržištu. Broj tržišnih učesnika i različite forme organizovanja su svakodnevno u porastu. Prema obliku organizovanja, razlikujemo: nacionalna, multinacionalna, transnacionalna i globalna preduzeća33.

Intenziviranje internacionalizacije poslovnih aktivnosti uticalo je na profilisanje osnovnih obilježja procesa globalizacije, i to:

globalizacija tržišta;globalizacija poslovnih aktivnosti;globalizacija konkurencije.

Prema Adamsu34 postoje tri ključna pojma integracije privredne aktivnosti na svjetskom tržištu:

lokalizacija, koja predstavlja proces modifikacije proizvoda radi obuhvatanja razlika na globalnom tržištu, uključujući prevod na lokalni jezik i kulturnu adaptaciju;

internacionalizacija, kao proces dizajniranja i razvoja ili reinženjeringa aplikacija i proizvoda, sa ciljem zadovoljenja lokalnih potreba bez bitnih tehničkih promjena;

globalizacija, kao proces svjetske integracije i prilagođavanja lokalnim tržištima, uključujući internacionalizaciju i lokalizaciju;

Frenkel kao faktore uticaja na razvoj ekonomskih integracija i međunarodne trgovine ističe35:

geografske faktore;lingvističko-kolonijalne faktore;političko-vojne faktore;zone slobodnih trgovina;zajedničko državno uređenje;valutu.

Internacionalizacija proizvodnih sistema i poslovnih procesa doprinosi uspostavljanju jedinstvenih pravila u okviru svjetskog ekonomskog sistema.

33 Globalne kompanije – ovaj pojam prvi put se pominje u ekonomskoj literaturi početkom 90-tih godina XX vijeka. Globalne kompanije primjenjuju globalnu strategiju koja cijeli svijet tretira kao jedno tržište. Posluje u uslovima jačanja snaga globalne integracije i slabljenja nacionalne osjetljivosti.34 Izvor: Adams E. J., „Going Global“, IQ, Novembar/Decembar 2001.35 Izvor: Frenkel J. A., „Globalization of Economy“, NBER Working Paper 7858, avgust 2000.


Globalizacijom proizvodnih procesa i težnjom ka stvaranju jedinstvenog privrednog prostora, znatno se narušava autonomija razvoja na određenom nacionalnom ekonomskom prostoru. S toga, ovaj proces može izazvati reakcije suprotnog smjera, a posebno u nerazvijenim zemljama.

Uticaj globalizacije na raspodjelu dohotka u svijetu prema izveštaju UNCTAD-a može se posmatrati u okviru dijametralno suprotnih pristupa36:

Konvergencija – globalizacija će uticati na smanjenje razlika u raspodjeli bogatstva između razvijenih i nerazvijenih zemalja bržim rastom privreda siromašnih zemalja;

Divergencija – globalizacija će uticati na povećanje tih razlika jer su koristi od globalizacije ograničene na razvijene zemlje i relativno mali broj novo industrijalizovanih zemalja.

Činjenice do kojih se došlo istraživanjem i analiziranjem brojnih ekonomskih izveštaja i konsultovanjem brojne stručne literature idu u prilog tezi da globalizacija znači manje nejednakosti u svijetu.

Nejednakosti svjetskog dohotka će postojati i pri potpuno globalnoj integraciji i internacionalizaciji privrednih aktivnosti. Međutim, nejednakosti će biti manje u više integrisanoj nego u više segmentiranoj svjetskoj privredi.

Prema S. Kotlici, internacionalizacija privrednih grana izražava se i kroz diverzifikovanje i segmentiranje proizvodnih procesa. Internacionalno povezivanje tehnološkog lanaca proizvodnje u jednoj grani dovodi do koncentrisanog prometa. Internacionalno preoblikovanje vertikalnih struktura odnosi se na one grane koje imaju veliki udio stalnog kapitala i podložne su rigidnim tehnološkim promjenama.

6. TRANSNACIONALNI KONCEPT RAZVOJA

Već od druge polovine XIX vijeka obim stranih direktnih investicija je u stalnom porastu. Početkom XX vijeka kompanije kao što su Eastman, Kodak, Quaker oats, i CocaCola osnivaju svoje proizvodne kapacitete izvan nacionalnih granica. Većina američkih kompanija sa proizvodnim kapacitetima izvan Sjedinjenih Američkih Država su poznate i prepoznatljive kompanije. Proizvodne filijale djeluju širom svijeta i posluju nezavisno od svojih matičnih kompanija. Stepen koordinacije između filijala bio je veoma niskog intenziteta. Tek krajem 80-tih godina XX vijeka transnacionalne kompanije postaju sve više sofisticirane. Liberalizacija tržišta, postepeno uklanjanje trgovinskih barijera, razvoj informacionih tehnologija i stvaranje

36 Izvor: „Globalisation of Industry“, Overview and Sector reports, OCED, Paris, 1996.


regionalnih trgovinskih blokova omogućilo je kompanijama uniformisanost internacionalizacije proizvodnih strategija. Cilj ovih strategija je stvaranje čvrste konkurentske pozicije. Sa razvojem globalnih procesa stvara se i intrakompanijska međuzavisnost. Uspostavlja se veza između matične firme i njenih filijala u inostranstvu sa jedne strane, i drugih firmi u inostranstvu sa druge strane. Za većinu svjetskih kompanija trgovina predstavlja primarni put izlaska na globalno tržište. Kupovina novih tehnologija i pristup novim tržištima primarni je motiv poslovanja.

Često se postavlja pitanje zašto zemlje u razvoju sa već postojećom jeftinom radnom snagom investiraju u druge zemlje?

Primarni motiv takvih dešavanja je zaštita svojih prirodnih resursa. Drugi motiv je trgovina. Veliki dio investicija u inostranstvu ovih država potiče upravo od trgovinskih kompanija. Na primjer, Kineska kompanija Haier ima svoje pogone za proizvodnju frižidera u Južnoj Karolini, Konka Group proizvođač opreme i dijelova proizvodi televizore u Kaliforniji. Ovakvi potezi su u cilju zaštite Kineske ekonomije od trgovinskog protekcionizma Sjedinjenih Američkih Država. Rastući rizik od globalne konkurencije podstiče razvijene zemlje da investiraju na strana tržišta u većini slučajeva na drugom kontinentu, što istovremeno razvija globalnu transnacionalnost37.

Transnacionalnost nije ništa drugo do prenošenje poslovnih – trgovinskih i finansijskih aktivnost izvan granica matične zemlje. Osim saradnje na međunarodnom planu, gdje su osnovni subjekti države, vremenom se uspostavljaju i odnosi između različitih subjekata u okviru pojedinih država. To su odnosi koji se uspostavljaju preko granica države i često su van integracija državnih organa. Ovakvu vrstu odnosa nazivamo transnacionalnim odnosima38.

Međunarodna trgovinska saradnja je privredna aktivnost koja podrazumijeva razmjenu roba, usluga i proizvoda između preduzeća koja dolaze iz različitih država.

Postoje istoričari koji smatraju da su prve transnacionalne kompanije nastale u vrijeme krstaških ratova (XII vijek), uzimajući u obzir činjenicu da su vitezovi imali u svom vlasništvu poslovne jedinice u cijeloj Evropi i Bliskom istoku. Ipak, prva transnacionalna kompanija bila je holandska Istočno-indijska kompanija osnovana u prvoj polovini XVII vijeka, kao holandska državna kompanija sa monopolom na trgovinu sa azijskim zemljama. Ista kompanija je bila i prvo preduzeće koje je emitovalo akcije u cilju sakupljanja

37 Džombić Ilija, Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, Banja Luka, str. 47-48.38 Sandra Stojanović Jovanović, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, 2008., Beograd, Prometej, str. 61.


potrebnog kapitala za početak realizovanja svoje djelatnosti. Za samo šest decenija postojanja i poslovanja, kompanija je postao do tada najveće svjetsko preduzeće koje je u svom posjedu imalo 150 trgovačkih brodova, 40 ratnih brodova, 50.000 zaposlenih radnika i 10.000 vojnika. Kompanija je prestala da postoji 1800. god. usljed finansijskih problema koji su bili produkt isplaćivanja dividende koja je bila veća od ostvarenog profita.

Prve proizvodne transnacionalne kompanije nastaju u XIX vijeku. Bajer postaje transnacionalna kompanija 1865. god., Singer 1867. god., Simens 1875. god. U drugoj polovini XIX vijeka Rockfeller (1870. god.) osniva prvu kompaniju za proizvodnju nafte Standard Oil Company. General Eletric Company je osnovana 1892. god. U XX vijeku osniva se General Motors, IBM, Procter & Gambl, Lewis, McDonalds, CocaCola, Microsoft i dr39.

Prema definiciji koje su prihvatile i Ujedinjene Nacije, transnacionalne kompanije su kompanije koje kontrolišu proizvodnju ili uslužnu djelatnost u više zemalja van zemlje koja je njihovo matično sjedište. Ovakve kompanije nisu uvijek ujedinjena preduzeća, niti su uvijek u privatnom vlasništvu. Mogu biti preduzeća na kooperativnoj osnovi ili u društvenom vlasništvu.

Definisanje transnacionalnih kompanija i shvatanje njihovog poslo-vanja moramo razlikovati od definisanja multinacionalnih kompanija. Transnacionalne kompanije su kompanije koje se formiraju u većem broju zemalja sa kapitalom koji potiče iz jedne zemlje. Multinacionalne kompanije se formiraju na bazi kapitala koji vodi porijeklo iz većeg broja zemalja.

Transnacionalne kompanije svoju moć temelje na sinergiji proizvodnih, tehnoloških, trgovinskih i finansijskih aktivnosti rasprostranjenih u većem broju država. Razvoj transnacionalnih kompanija ubrzao je razvoj procesa globalizacije, stvarajući novu multikulturnu vrijednost.

Faktori koji su dali doprinos razvoju transnacionalnih kompanija su40:

dinamičan rast svjetske privrede i svjetske trgovine, i u vezi sa tim jačanje finansijske moći sve većeg broja kompanija;

tehnički progres u proizvodnji, transportu, telekomunikacijama i međunarodnim informacionim sistemima;

razvoj međunarodnih tržišta;liberalizacija međunarodne trgovine;liberalizacija propisa u sferi stranih direktnih investicija;liberalizacija međunarodne razmjene usluga;internacionalizacija bankarstva širom svijeta;

39 Milorad Unković, Savremena međunarodna trgovina, 2004., Beograd, Beogradska knjiga, str. 55.40 Sandra Stojanović Jovanović, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, 2008., Beograd, Prometej, str. 73.


konvertibilnost valuta;razvoj standardizacije u nizu oblasti;upotreba engleskog jezika;povećanje broja zona slobodne trgovine, carinskih unija, zajedničkih

tržišta i monetarne unije;proces privatizacije koji je zahvatio veliki broj zemalja.

Primarni motiv poslovanja transnacionalnih kompanija je isti kao i kod svih ostalih samostalnih ekonomskih organizacija, i on se prepoznaje u profitu. Posebno je potrebno naglasiti da je maksimiziranje profita jedino moguće u dugom roku. Posmatrajući nastanak, razvoj i dostizanje dominantne uloge na međunarodnoj poslovnoj sceni, motive stvaranja i poslovanja sa inostranstvom možemo podijeliti u tri grupe41:

Strateške motive, čiji je cilj širenje tržišta u okviru kojih se razlikuje pet glavnih vrsta motiva:

◆ obezbjeđenje resursa; ◆ obezbjeđenje tržišta; ◆ obezbjeđenje efikasnosti; ◆ obezbjeđenje strateških interesa; ◆ obezbjeđenje političke stabilnosti za poslovanje.

Subjektivne motive investiranja i poslovanja u inostranstvu, koje možemo grupisati u četiri vrste motiva:

◆ strah od gubitka tržišta, a time i potrošača što se direktno odražava na poslovni rezultat kompanije,

◆ pojačana konkurencija na domaćem tržištu; ◆ investiranje u inostranstvo po osnovu upućenog poziva iz

inostranstva; ◆ atraktivnost investiranja u inostranstvo u određenu granu zbog

njene atraktivnosti.Ekonomske motive koji se izražavaju kroz sposobnost:

◆ pribavljanja, usmjeravanja i kontrole novca i novčanih tokova; ◆ dostizanja ekonomije obima; ◆ obezbjeđenje tehnoloških prednosti zasnovanih na ulaganjima u

istraživanje i razvoj; ◆ usavršavanje marketinga i menadžment iskustava.

41 Više vidjeti: Sandra Stojanović Jovanović, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, 2008., Beograd, Prometej, str. 74-79.


Kako rangirati transnacionalne kompanije?42 Primarni kriterijum jeste vrijednost imovine jedne kompanije u

inostranstvu. Ako je imovina jedne kompanije kojom raspolaže u inostranstvu veća od vrijednosti imovine u inostranstvu druge kompanije, onda je prva kompanija veća transnacionalna kompanija.

Drugi kriterijum za utvrđivanje stepena transnacionalizacije kompanije jeste vrijednost prodaje posredstvom inostranih filijala.

Treći kriterijum za utvrđivanje stepena transnacionalizacije kompanije jeste broj zaposlenih radnika u inostranstvu.

Prema navedenim kriterijumima, koji ukazuju na apsolutne veličine, formiran je jedan svodni relativni pokazatelj. Riječ je o indeksu transnacio-nalizacije, koji se dobija kada se za kompaniju izračuna:

procenat vrijednosti imovine u filijalama u inostranstvu u odnosu na ukupnu imovinu;

procentualno učešće prodaje u inostranstvu u ukupnim prodajama;procentualno učešće zaposlenih u filijalama u inostranstvu u

ukupnom broju zaposlenih.

Gore pomenuta tri pokazatelja se saberu i podijele sa tri i dobija se indeks transnacionalizacije kompanije. Indeks transnacionalizacije kompanije ukazuje na stepen transnacionalizacije kompanije bez obzira na njenu veličinu.

6.1. Oblici transnacionalizacije

Transnacionalne kompanije prema oblicima nastanka možemo podijeliti na:

horizontalne transnacionalne kompanije: proizvodnja istih ili sličnih proizvoda u svojim filijalama koje se osnivaju ili kupuju u inostranstvu, sa ciljem izbjegavanja transportnih troškova i lakšeg dolaska do željene pozicije na novom tržištu;

vertikalne transnacionalne kompanije: osnivanje ili kupovina filijala u inostranstvu sa ciljem njihovog uvezivanja, a koje učestvuju u stvaranju gotovog proizvoda u različitim fazama proizvodnje. Proizvodni proces se organizuje tako da se u jednoj zemlji stvara jedan proizvod nižeg stepena prerade, u drugoj zemlji taj isti proizvod se dovodi u višu tehnološku fazu obrade, dok se u trećoj zemlji realizuje završna faza stvaranja gotovog proizvoda. Cilj ovakvog načina poslovanja je maksimalno umanjenje troškova sa jedne strane, što će pozitivno

42 Pelević Branislav, Vučković Vladimir, Međunarodna ekonomija, 2007., Beograd, Centar za izdavačku djelatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str. 384-385.


uticati na uvećanje profita sa druge strane;konglomeratske transnacionalne kompanije: proizvodnja različitih

proizvoda u svojim filijalama smještenim u više država. Cilj ovih kompanija je diversifikacija rizika, odnosno kada pada tražnja za jednim proizvodom, povećava se tražnja za drugim proizvodom, čime se umanjuju gubici, a često i izbjegavaju usljed određenih tržišnih poremećaja.

6.2. Mehanizmi poslovanja transnacionalnih kompanija

6.2.1. Intra-firm trgovina

Intra-firm trgovina podrazumijeva robnu razmjenu između matične transnacionalne kompanije i njenih filijala u inostranstvu. Intra-medijarni proizvodi se javljaju kao finalni proizvodi koji moraju da prođu kroz prometnu fazu.

6.2.2. Inter-firm trgovina

Inter-firm trgovina podrazumijeva robnu razmjenu transnacionalne kompanije i njenih filijala sa jedne strane i sa njima nepovezanih korporacijskih kompanija sa druge strane.

6.2.3. Transferne cijene

Transferne cijene se pojavljuju u odnosima robne razmjene između organizacionih dijelova unutar transnacionalne kompanije ili u razmjeni između transnacionalne kompanije i njenih ugovornih poslovnih partnera.

Transferne cijene su tržišne cijene oslobođenje ekstremnih uticaja konjukturnih tržišnih oscilacija. Stabilnije su od tržišnih uvozno-izvoznih cijena i manje su osjetljive na tekuće oscilacije cijena na svjetskom tržištu.

Transferne cijene su u funkciji obezbjeđivanja dugoročno stabilnih ekonomskih relacija između dijelova transnacionalne kompanije i maksimizacije njenog ukupnog profita.

Koristeći odgovarajuće transferne cijene proizvoda i usluga, transnacionalna kompanija je u mogućnosti da manipuliše ostvarenim ukupnim profitom, da ga preko više ili niže transferne cijene prebacuje iz filijale jedne zemlje u kojoj su poreske stope na ostvareni profit visoke u filijalu druge zemlje u kojoj su poreske stope na ostvareni profit niske.


7. STRANE DIREKTNE INVESTICIJE

Tokovi stranih direktnih ulaganja počinju se intenzivnije proučavati u drugoj polovini XX vijeka, a posebno početkom 90-tih godina prošlog vijeka, kada se javlja porast ukupnih finansijskih kretanja. Strane direktne investicije postaju značajan izvor finansijskih sredstava za istočno-evropske zemlje koje su u to vrijeme ušle u proces transformacije u tržišnu privredu.

Direktne investicije prema formulaciji Međunarodnog monetarnog fonda definišemo kao „dio međunarodnih investicije koje imaju za cilj sticanje trajnog poslovnog interesa od strane preduzeće iz jedne zemlje (direktni investitor) u preduzeću iz druge zemlje“.

Svjetska trgovinska organizacija pod stranim direktnim investicijama „podrazumijeva od strane investitora iz jedne zemlje sticanje kontrole nad sredstvima u drugoj zemlji sa osnovnom namjenom da upravlja tim sredstvima“.

OECD-e strana direktna ulaganja definiše kao „uspostavljanje trajnog interesa preduzeća rezidenta jedne zemlje u preduzeću rezidentu druge zemlje. Trajni interes podrazumijeva dugoročan odnos između direktnog investitora i preduzeća u koje se investira i učešće u upravljačkoj strukturi“.

Svjetska banka strane direktne investicije definiše kao „investicije koje su učinjene sa namjerom da se ostvari trajni interes u upravljačkoj strukturi preduzeća u koje se investira, i to najmanje 10% glasova u upravljačkoj, odnosno glasačkoj strukturi“.

Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju strane direktne investicije je definisala „kao investicije pod kojima se podrazumijeva dugoročni odnos sa trajnim interesom i kontrolom preduzeća rezidenta jedne zemlje u preduzeću rezidentu druge zemlje“.

U Sjedinjenim Američkim Državama, strane direktne investicije se shvataju kao „svako ulaganje u preduzeće u minimalnom iznosu od 10% ukupnog kapitala“. Posebno je važno naglasiti, da se pod stranim direktnim investicija-ma u inostranstvu podrazumijeva „svako ulaganje američkih preduzeća koje im daje mogućnost da u svojim „rukama“ imaju najmanje 25% kapitala“.

Unutar Evropske unije, ova vrsta investicija podrazumijeva „svako ulaganje od strane fizičkih lica ili pravnih subjekata (industrijska, trgovinska ili finansijska preduzeća) sa namjerom da stvore i održe trajni i direktni odnos između vlasnika kapitala i menadžmenta preduzeća“.

Na osnovu brojnih definicija možemo zaključiti, da su strane direktne investicije „aktivnost sticanja prava na aktivu od strane investitora koji se nalazi u jednoj zemlji (zemlja porijekla) nad aktivom koja se nalazi u inostranstvu (zemlja domaćina) sa namjerom da upravlja aktivom“. Pod aktivom se podrazumijeva cjelokupna imovina firme, koja obuhvata sredstva i prava sa kojima jedna


firma raspolaže. Dimenzija upravljanja je ono što razlikuje inostrane direktne investicije od portfolio investicija u inostrane akcije, obveznice i ostale finansijske instrumente.

7.1. Kategorije stranih direktnih investicija

Privredni rast i razvoj zemalja koje su u fazi razvoja i procesa tranzicije, u značajnoj mjeri određuju i strana ulaganja. Iskustva zemalja koje su zabilježile značajan priliv stranih direktnih ulaganja pokazuju, da su strana ulaganja imala značajnu ulogu u strukturnim promjenama proizvodnje i izvoza. Za zemlje koje imaju teži pristup međunarodnom tržištu kapitala, strana ulaganja predstavljaju „ventil“ za angažovanje inostranih sredstava.

Osnovni vidovi stranih ulaganja su:

strane direktne investicije (foregin direct investments);zajednička ulaganja (joint ventures);portfolio investicije, ulaganje sredstava u vezi sa privatizacijom;koncesije.Izvore kapitala možemo podijeliti na javne i privatne. Izvori javnog kapitala su kapital državnih institucija, centralnih banaka,

sredstva međunarodnih finansijskih organizacija (Međunarodni monetarni fond, Grupacija Svjetske banke i drugi izvori).

Privatni izvori kapitala su sredstva pojedinaca, privatnih preduzeća, akcionarskih društava, poslovnih banaka i sl. Oblici izvora privatnog kapitala su:

direktne investicije: ulaganje u određen poslovni subjekat u inostranstvu sa ciljem sticanja vlasništva nad njim;

portfolio investicije: ulaganja kapitala u hartije od vrijednosti.

Postoje tri glavne kategorije stranih direktnih investicija:

Equity kapital, predstavlja vrijednost investicija u akcije preduzeća u inostranstvu. Stanje vlasničkog uloga od 10% ili više običnih glasačkih prava u akcionarskom preduzeću ili odgovarajući ekvivalent u neakcionarskom preduzeću, uobičajeno se smatra kao granica za kontrolu aktive. Ova kategorija uključuje i merdžere, akvizicije, grinfild investicije43 i braunfild investicije44.

43 Stvaranje novih postrojenja.44 Dijelovi građevinskog zemljišta koji su ugroženi ranijim korišćenjem, koji su zapušteni, koji se više ne koriste, koji mogu da stvore probleme zagađenosti, koji se nalaze u izgrađenom urbanom području i koji zahtijevaju investicije kako bi bili vraćeni na kvalitetnije korišćenje.


Reinvestirani profit (zarade), su prihodi afilijacija koji nisu raspodije-ljeni u dividende i nisu vraćeni nazad matičnoj kompaniji45.

Intra-kompanijski zajmovi, podrazumijevaju kratkoročno i dugoročno pozajmljivanje sredstava između direktnog investitora i filijala, kao i između stranih filijala.

7.2. Karakteristike stranih direktnih investicija

Primarni zadatak stranih direktnih investicija je podsticanje privrednog rasta. Strane direktne investicije ne treba shvatati kao dodatak raspoloživoj domaćoj štednji, već kao aktivnosti koje mogu dovesti do obezbjeđenja pristupa novim tehnologijama. Aktivnosti stranih direktnih investicija često za rezultat imaju direktan uvoz napredne tehnologije, ali i transfer upravljačkih i proizvodno usmjerenih znanja. Strane direktne investicije generišu i pozitivne ekstrenalije na domaća preduzeća, u smislu da su ona u mogućnosti da steknu nova znanja pomoću kojih isporučuju inpute inostranim firmama ili dok konkurišu za potrošače. Nivo do kojeg zemlja domaćin može biti u mogućnosti da apsorbuje inostranu tehnologiju, direktno preko domaćih afilijacija transnacionalnih kompanija ili indirektno putem prelijevanja u domaće firme, zavisi od ljudskog kapitala kojim raspolaže domaća privreda. Ljudski kapital i napredna tehnologija su danas komplementarni inputi.

Empirijska istraživanja pokazuju da strane direktne investicije imaju pozitivne ekstrenalije za zemlje koje raspolažu obrazovanim ljudskim kapitalom i koje prihvataju izvozno orijentisanu strategiju.

Strane direktne investicije pored obezbjeđenja pristupa savremenim tehnologijama, zemljama u tranziciji mogu da obezbijede i potrebna znanja o korporativnom upravljanju. Ne domaćinsko i ne savjesno upravljanje su glavni uzročnici loših performansi preduzeća u državnom vlasništvu. Jedan od načina da se osigura čvrsto upravljanje vlasničkom strukturom je i da se preduzeće proda inostranom strateškom investitoru. Ovi investitori imaju i podsticaj i snagu za efikasno kontrolisanje upravljanja. Komplementarni domaći strateški investitori predstavljaju pravu rijetkost. S toga, ukoliko se značajan broj preduzeća u državnom vlasništvu proda stranim strateškim investitorima, tada se glavna uloga razvoja domaće privrede prepušta stranim investitorima.

Univerzalno pravilo za obezbjeđenje većeg priliva novih stranih

45 Pretpostavlja se, da se zadržani profiti reinvestiraju u afilijaciji. Ova kategorija predstavlja i do 60% izlaznih investicija za zemlje kao što su Sjedinjene Američke Države i Velika Britanija;


direktnih investicija je transparentnost. Primarna uloga transparentnosti zasniva se na nekoliko argumenata.

Prvi argumenat je da netransparentnost nameće dodatne troškove za poslovanje. To se odnosi na prikupljanje nedostajućih informacija, ali i na rizik od korupcije, koja može biti veoma skupa za preduzeća.

Drugi argumenat koji govori u prilog obezbjeđenju transparentne politike je taj što ona podstiče međunarodne merdžere i akvizicije, stvarajući pozitivan stav kod investitora.

U pogledu perspektive stranih direktnih investicija treba naglasiti da će globalni procesi nastaviti da podstiču direktne strane investicije gdje god postoji povoljno ekonomsko okruženje. Za ukidanje prepreka koje sprečavaju protok stranih direktnih investicija potrebno je utrošiti mnogo vremena. Još uvijek je mali broj zemalja izvršio sveobuhvatnu reformu politike stranog investiranja. Zemlje u razvoju koje se nalaze u procesu potrebnih reformi možemo podijeliti u tri grupe:

grupa zemalja koje su već otvorile vrata stranim direktnim ulaganjima;grupa zemalja koje tek otvaraju vrata stranim direktnim ulaganjima; grupa zemalja koje tek počinju da unapređuju okruženje za priliv

stranih direktnih ulaganja.

Kako je proces integracije svjetske privrede povezan sa napretkom na planu priliva stranih direktnih investicija, možemo očekivati da će nezavisno od tempa reformi po pojedinim zemljama, opšti pravac kretanja biti ka većoj liberalizaciji. Za razliku od ranijeg priliva stranih direktnih investicija, koji je često koristio neefikasnost privređivanja u zemljama u razvoju, za pretpostaviti je, da će novi priliv stranih direktnih investicija biti usmjeren na efikasnu proizvodnju za svjetsko tržište.

7.3. Motivi kretanja stranih direktnih investicija

Motivi kretanja stranih direktnih investicija mogu se sagledati sa dva aspekta. Prvi aspekt je interes investitora. Primarni motiv stranih pravnih ili

fizičkih lica koja investiraju svoj kapital u inostranstvo sadržan je u planiranoj ostvarljivoj profitnoj stopi, bilo po osnovu svojinskih prava ili po osnovu dividende. Ostale motive možemo smatrati sekundarnim, a oni se pronalaze u mogućnostima transfera kapitala i povećanja proizvodnje što stvara preduslove za uvećanje proizvodnih kapaciteta i osvajanje novih tržišnih prostora, izbjegavanje carinskih ili administrativnih prepreka.

Drugi aspekt je interes zemlje korisnice kapitala, koja ima za cilj razvoj domaće privrede i privrednih kapaciteta. Ovaj cilj nije moguće


ostvariti alokacijom sopstvenih finansijskih sredstava, te se stoga pristupa obezbjeđenju stimulativnih uslova za priliv stranih direktnih investicija. Kao cilj obezbjeđenja većeg priliva stranih direktnih investicija možemo smatrati i unapređenje tehničko-tehnološke opremljenosti, veću iskorišćenost prirodnih resursa, smanjenje broja nezaposlenog radno sposobnog stanovništva, povećanje izvoza i smanjenje trgovinskog i platno-bilansnog deficita i dr.

7.4. Efekti stranih direktnih investicija (indirektni – direktni)

Zemlje koje prolaze kroz tranzicioni proces i koje se u početnoj fazi razvoja domaće privrede, suočavaju sa nedostatkom investicionih finansijskih sredstava. Nedovoljan nivo domaće štednje naglašava značaj i potrebu obezbjeđenja stranog investicionog kapitala koji će biti ubrizgan u domaću privredu. Danas se, strane direktne investicije smatraju korisnim i jeftinim izvorom kapitala za zemlje koje su u tranziciji i koje su u početnoj fazi razvoja.

Glavna prednost stranih direktnih investicija u odnosu na kredite iz inostranstva je što one u budućnosti ne podrazumijevaju odliv novčanih sredstava koji može ugroziti tekući bilans i privredni rast u dolazećem periodu.

Indirektni efekti se pronalaze u tehničko-tehnološkom unapređenju, što stvara preduslove promjene strukture domaće industrijske proizvodnje i dostizanje većih stopa privrednog rasta. Primjena novih tehnoloških dostignuća u proizvodnom procesu pozitivno utiče na restrukturiranje domaćih proizvodnih kapaciteta. Neki od pozitivnih efekata su:

kupovina domaćih proizvodnih kapaciteta od strane inostranih poslovnih subjekata sa sobom donosi i novu tehnologiju koja pozitivno utiče na produktivnost preduzeća;

sam proces restrukturiranja iziskuje dodatna kapitalna ulaganja;strani investitor, kupac domaćeg preduzeća obično ima i dobro

razrađenu distributivnu mrežu, što privatizovanom preduzeću omogućava lakši pristup na inostrano tržište.

7.5. Strane direktne investicije u Bosni i Hercegovini

Stvaranje povoljnih uslova kako za domaća, tako i za strana ulaganja, predstavlja veliki izazov za sve zemlje. Globalni procesi i želja za razvojem poslovne konkurentnosti stvaraju okvir i potrebu za neposrednim unapređenjem opšteg poslovnog okruženja i rezultata rada privrednih


subjekata. Na makro nivou, obezbeđenje stabilnosti i unapređenje opšteg poslovnog ambijenta stvaraju vlade država. Istovremeno, pritisci tržišta rada zahtijevaju stalnu nadgradnju djelotvornosti i veću efikasnost onih koji upravljaju preduzećem.

Bosna i Hercegovina je suočena sa niskim stepenom ulaganja u privredu i privredne kapacitete. Domaća ekonomija ima potrebu za većim prilivom stranih direktnih ulaganja. Neke od prepreka za većim prilivom inostranog kapitala su: komplikovan postupak registracije preduzeća, veliki dugovi preduzeća, složen fiskalni okvir, slabo korporativno upravljanje i sl.

Na osnovu dostupnih podataka Ministarstva spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine, u periodu od maja 1994. do 31. decembra 2009. god., u Bosnu i Hercegovinu je uložen kapital stranih investitora iz 91 zemlje svijeta, na osnovu koga je registrovano 13.040 Ugovora (akata) o direktnim stranim ulaganjima u skladu sa Zakonom o politici direktnih stranih ulaganja u Bosni i Hercegovini („Službeni glasnik BiH“, broj 17/98 i 13/03) i drugim zakonskim propisima u vrijednosti 7,53 mlrd. KM.

Evropske zemlje (39) u ukupnom kapitalu učestvuju sa 6,94 mlrd. KM ili 92,1%. Van evropske zemlje (52) učestvuju sa 593,17 mil. KM ili 7,9%.

Od 27 država članica Evropske unije, njih 25 su zastupljene u registrovanom kapitalu evropskih zemalja i učestvuju sa 3,38 mlrd. KM ili 49,0% u ukupnim ulaganjima u Bosni i Hercegovini.

Tabela 1. Pregled registrovanih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu od maja 1994. do 31. decembra 2009. god. (u 000 KM)

Red.br. D r ž a v a

P e r i o d U k u p n o (3+4)maj 1994. do

31.12.2008.januar 2009.

do 31.12.2009.1 2 3 4 51. Afganistan 1 - 12. Albanija 17 - 173. Alžir 2 - 24. Andora 1 - 15. Austrija 963.457 12.641 976.0986. Australija 2.007 2 2.0097. Bahami 1 - 18. Bangladeš 3 - 39. Bahrein 300 - 30010. Belgija 41.030 7 41.03711. Belize 1 1 212. Brazil 2 4 613. Bugarska 22.729 25 22.754


14. Crna Gora 3.425 13.445 16.87015. Češka Republika 7.122 -627 6.49516. Danska 47.945 2.120 50.06517. Djevič. Ostrva 45.296 1 45.29718. Egipat 11.273 31 11.30419. Ekvador 4 - 420. Francuska 10.137 1.434 11.57121. Grčka 4.058 4 4.06222. Gruzija 7 - 723. Gibraltar 13 - 1324. Gvineja 2.461 - 2.46125. Holandija 144.984 2.971 147.95526. Hong Kong 4.333 - 4.33327. Hrvatska 852.896 64.141 917.03728. Indija 1.598 55 1.65329. Indonezija 10 - 1030. Irak 53 - 5331. Iran 1.041 7 1.04832. Irska 262 18 28033. Island 722 - 72234. Italija 194.471 11.923 206.39435. Izrael 534 1.292 1.82636. Japan 3 - 337. Jordan 70 - 7038. Jemen 79 - 7939. Južnoaf. Republika 16 - 1640. Kanada 2.008 4 2.01241. Kajmanski otoci 43.165 - 43.16542. Katar 20 - 2043. Kenija 26 - 2644. Kina 2.431 80 2.51145. Kipar 25.945 12.051 37.99646. Kosovo - 5 547. Kuvajt 38.965 1.086 40.05148. Libanon 12 - 1249. Libija 41 3 4450. Lihtenštajn 16.921 - 16.92151. Luksemburg 67.132 -2.975 64.15752. Litvanija 493.704 - 493.70453. Liberija 5 - 554. Mađarska 34.455 -256 34.19955. Malta 255 - 25556. Makedonija 915 31 94657. Malezija 9.550 2 9.552


58. Maroko 1 - 159. Moldavija 10 - 1060. Mongolija 2 - 261. Nigerija 5 - 562. Nepal 2 - 263. Norveška 5.934 174 6.10864. Novi Zeland 7 - 765. Njemačka 290.629 5.860 296.48966. Pakistan 139 2 14167. Panama 4.016 2 4.01868. Poljska 2.942 15.989 18.93169. Portugal 7 - 770. Rep. Mauricijus 2 - 271. Rep. Koreja 485 2 48772. Rumunija 59 23 8273. Rusija 391.464 701 392.16574. Saud. Arabija 52.237 7.734 59.97175. SAD 54.644 2.307 56.95176. San Marino - 96 9677. Sejšeli 845 - 84578. Sirija 80 4 8479. Slovačka 14.304 74 14.37880. Slovenija 801.050 58.990 860.04081. Srbija 1.604.326 72.137 1.676.46382. Sudan 901 2 90383. Španija 2.477 11 2.48884. Švajcarska 526.044 3.196 529.24085. Švedska 13.927 121 14.04886. Tunis 2.864 - 2.86487. Turska 68.184 185.639 253.82388. UAE 45.142 20 45.16289. Ukrajina 467 - 46790. V. Britanija 76.006 387 76.39391. Venecuela 1 - 1

U k u p n o: 7.057.117 472.997 7.530.114Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine

Najveća ulaganja od Evropskih zemalja odnose se na Srbiju, Austriju, Hrvatsku, Sloveniju, Švajcarsku, Litvaniju, Rusiju, Njemačku, Italiju i Holandiju, a od ne evropskih zemalja na: Tursku, Saudijsku Arabijua i Sjedinjene Američke Države.

Registrovana ulaganja Islamskih zemalja (23) u Bosnu i Hercegovinu iznosila su 425,4 mil. KM.


Tabela 2. Najznačajnija ulaganja odnose se na sljedećih 11 zemalja

Država Iznos u mlrd. KM %Srbija 1,7 22,3

Austrija 0,976 13,0Hrvatska 0,917 12,2Slovenija 0,860 11,4

Švajcarska 0,529 7,0Litvanija 0,493 6,6

Rusija 0,392 5,2Njemačka 0,296 3,9

Turska 0,253 3,4Italija 0,206 2,7

Holandija 0,148 2,0Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine

Registrovani strani kapital se odnosi na ulaganja u oblast proizvodnje u visini 3,53 mlrd. KM (46,9%), bankarstvo 875,1 mil. KM (11,6%), trgovinu 716,1 mil. KM (9,5%), usluge 276,4 mil. KM (3,7%), saobraćaj 1,54 mlrd. KM (20,4%), turizam 78,8 mil. KM (1,1%) dok ostala ulaganja po sektorima učestvuju sa 515,2 mil. KM ili 6,8% u ukupnim stranim ulaganjima.

Tabela 3. Pregled registrovanih direktnih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu po periodima od maja 1994. god. do 31. decembra 2009. god. u 000 KM

P E R I O D I Z N O S % učešća1 2 3

Maj 1994. do 31.12.1997. 83.330 1,1I – XII 1998. 117.436 1,6I – XII 1999. 324.533 4,3I – XII 2000. 310.098 4,1I – XII 2001. 274.198 3,6I – XII 2002. 604.319 8,0I – XII 2003. 330.812 4,4I – XII 2004. 1.209.348 16,1I – XII 2005. 474.752 6,3I – XII 2006. 356.815 4,7I – XII 2007. 2.393.804 31,8I –XII 2008. 577.672 7,7I –XII 2009. 472.997 6,3

U K U P N O: 7.530.114 100,0Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine


U 2009. god. u Bosni i Hercegovini registrovana su strana ulaganja u iznosu od 473,0 mil. KM što čini 6,3% ukupnih stranih ulaganja registrovanih od maja 1994. do 31.12.2009. god. i manja su za 18,1% (104,7 mil. KM) u odnosu na isti period prethodne godine.

Tabela 4. Najznačajnija ulaganja u 2009. god.

Država Iznos u mil. KM %Turska 185,7 31,0Austrija 90,2 15,1

Hrvatska 74,4 12,4Srbija 62,3 10,4

Slovenija 60,0 10,0Italija 19,1 3,2

Poljska 16,0 2,7Kipar 15,7 2,6

Crna Gora 11,8 2,0Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine

Rezultati kasnog početka opštih privrednih reformi i privredne modernizacije uočavaju se kroz:

relativno nizak nivo stranih ulaganja koje obezbjeđuje Bosna i Hercegovina u poređenju sa drugim državama;

većina novih stranih ulaganja usmjerena je na kupovinu preduzeća i imovine koji su u programu privatizacije;

nedovoljno ulaganje u poslovanje usmjereno ka međunarodnom tržištu;

nizak nivo izvoza i postojanje zavisnosti od međunarodne pomoći i privatnih novčanih doznaka iz inostranstva kao podrške vladinim programima, potvrđuje ukupno nizak nivo ulaganja;

ograničenost institucionalnih sposobnosti i nerazvijenosti mehani-zama za podršku investitora i sprovođenje njihovih planova.

Države koje su modernizovale i obezbijedile administrativnu stabilnost, uspješno privlače značajna strana ulaganja koja daju doprinos povećanju izvoza. U cilju većeg obezbjeđenja priliva inostranog kapitala, potrebno je:

izvršiti zakonodavne reforme; jačati institucionalne kapacitete razvijajući saradnju na svim nivoima

vlasti; unaprijediti privrednu konkurentnost; predočiti široj javnosti značaj stranih ulaganja kroz jasno usmjerene

markentiške aktivnosti.


Zakonodavnareforma

Jačanje izvršnihkapaciteta

Jačanjekonkurentnosti

Marketiškeaktivnosti

Prilivstranih

ulaganja

Šema 3. Obezbeđenje priliva stranih ulaganja

Najizraženije prepreke većeg priliva stranih direktnih ulaganja u Bosni i Hercegovini izražene su kroz:1) Zakonodavne probleme:

vlasništvo nad zemljom i uopšte vlasnička struktura;reforma i modernizacija pravosudnog sistema i zakonodavstva;jasno definisani propisi kojima se uređuje oblast građevinarstva.

2) Ograničenost institucionalnih kapaciteta za sprovođenje reformi strateškog planiranja i marketinga:

potreba da se u administrativnim i regulatornim tijelima izdvoje kao prioritetna ona pitanja koja se tiču investitora;

potreba da se izgrade kapaciteti za promociju ulaganja, strateško planiranje i razvoj poslovne politike;

potreba da se pruži podrška privatnom sektoru i obrazovnom sistemu u sveukupnom procesu reformi;

stvaranje sistema izdavanja građevinskih dozvola razvijajući načelo „sve pod jednim krovom“.

3) Kašnjenje procesa reformi, unapređenje konkurentnosti i otklanjanje infrastrukturnih nedostataka:

potreba ubrzanja reformskih procesa i privatizacije velikih javnih preduzeća;

unapređenje tehnološkog razvoja;smanjenje troškova akreditacije, kontrole kvaliteta, certifikacije i

pristupa međunarodnim standardima.


4) Potreba za razumijevanjem značaja stranih investicija i programa osjetljivih na potrebe investitora i razvijanje usmjerenog domaćeg programa za promociju ulaganja.

Zadatak institucija zakonodavne i izvršne vlasti u Bosni i Hercegovini, uključujući i diplomatsko-konzularna predstavništva države je stvaranje preduslova za:

povećanje vrijednosti novih ulaganja u proizvodne kapacitete;kvalitetna dostupnost informacija o mogućnostima investiranja u

Bosnu i Hercegovinu;olakšanje i podrška investitorima u ubrzanju realizacije planiranih

ulaganja u zemlji;podrška ulagačima u širenju njihovog angažmana u zemlji i

maksimalno povećanje nivoa međunarodno konkurentne dodatne vrijednosti domaćih proizvoda i usluga u privredi.

Vlade razvijenih država su već odavno shvatile prednosti direktnih stranih ulaganja, te svojom politikom podstiču ulaganja i traže načine da unaprijede svoje investiciono okruženje, i to kroz:

doprinos privrednom razvoju kroz porast izvoza;stvaranjem novih mogućnosti zapošljavanja;pozitivnim uticajem na izmjene propisa, ljudskih resursa i unapređenje

upravljanja preduzećem;razvojem infrastrukture;stvaranjem preduslova za razvoj preduzetništva;porastom fiskalnih prihoda koji će dati doprinos razvoju infrastrukture

i društvene potrošnje.

7.6. Kako stvoriti povoljan investicioni ambijent?

Postoje pozitivni i ohrabrujući znaci da Bosna i Hercegovina može iskoristiti razvojni potencijal u narednih deset godina, i da može ostvariti snažan privredni rast koji će dati doprinos unapređenju standarda života svih građana, istovremeno pretvarajući domaću ekonomiju u konkurentnu i funkcionalnu tržišnu ekonomiju.

Ključne prednosti, kako ih vide mnogi potencijalni investitori po osnovu komparativnih analiza su:

konkurentna radna snaga (niska cijena rada);veliki broj naučnih i visokoškolskih ustanova;dobar geostrateški položaj u Jugoistočnoj Evropi;


iskustvo u inženjersko-proizvodnim poslovima;raspoloživost prirodnih resursa;kontinuirano unapređenje investicione klime.

Osnovne slabosti privrede rezultat su četverogodišnjeg građanskog rata na prostoru Bosne i Hercegovine tokom devedesetih godina XX vijeka. Period rata i izolacije od svjetskog tržišta produkovao je, da su danas mnogi privredni kapaciteti uništeni i devastirani, a tehnologija zastarjela. Kao posljedica toga, u ratnom ali i postratnom periodu Bosnu i Hercegovinu je napustio veliki broj obučenih i kvalifikovanih radnika, posebno onih koji su se bavili istraživačko-razvojnim poslovima. Iako je, u proteklih nekoliko godina učinjen značajan napredak na unapređenju poslovne klime, Bosna i Hercegovina se i dalje suočava sa:

značajnim trgovinskim deficitom;izrazito niskom stopom zaposlenosti;nedostatkom konkurentske sposobnosti;nedovoljnim finansijskim izdvajanjima za podsticanje naučno-

istraživačkih aktivnosti;lošom slikom (imidžom) u inostranstvu. Doprinos takvom stanju daje

negativna slika političke nestabilnosti i nepostojanja usmjerenog marketinškog i investiciono-promotivnog programa.

U narednom periodu, potrebno je da se obrati više pažnje na priliv stranih direktnih ulaganja koja sa sobom mogu donijeti svjetski poznatu robnu marku. To će dati doprinos novom zapošljavanju i razvoju novih tehnologija. Potrebno je precizno utvrditi kriterijume u skladu sa kojima će određena investicija steći status ulaganja od posebnog interesa. Osnovni kriterijumi su:

Svjetski poznata marka može, npr. podrazumijevati da se dato preduzeće nalazi na spisku najvećih i najuspešnijih preduzeća poput spiska Fortune 500;

Značajnim ulaganjem koje će doprinijeti novom zapošljavanju, kao što su investicije od preko 5 miliona €, po osnovu kojih će se zaposliti najmanje 100 novih radnika;

Ulaganje u oblasti koje se smatraju visokotehnološkim oblastima.

U cilju unapređenja privrednog razvoja, država može kreirati i sljedeće mjere:

Besplatnu dodjelu zemljišta za ulaganja od posebnog interesa;Oslobađanje od plaćanja nadoknade za uređenje zemljišta;Obezbjeđenje infrastrukture do samog zemljišta na kome se ostvaruje

ulaganje od posebnog interesa i sl.

EKONOMSKA DIPLOMATIJA U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA

III

71

EKONOMSKA DIPLOMATIJA U MEĐUNARODNIM ODNOSIMA

1. ŠTA JE DIPLOMATIJA46

Diplomatija je svojevrsna politička aktivnost koja, ako je dobro organizovana i kreativna, može da predstavlja značajan i efikasan elemenat državne moći. Njena misija je da država ostvari svoje spoljnopolitičke ciljeve, nekada i uz upotrebu sile, propagande ili prava. Dugo vremena, diplomatija je bila poznata i prepoznata kao „pregovaranje“ ili kako je to kardinal Rišelj rekao „negociation continuelle“ (kontinuirano pregovaranje). Danas, diplomatija predstavlja jednu od najvažnijih institucija međunarodnog poretka.

Riječ „diplomatija“ potiče od grčke riječi diploma (δįπoω), koja doslovno znači „dvostruko presavijen akt izdat od suverena“47.

U naučnim i stručnim radovima posvećenim diplomatiji nailazimo na brojne pokušaje definisanja diplomatije. Diplomatija je posmatrana sa različitih aspekata i uglova. Svaka od tih definicija ima svoju teoretsku i praktičnu vrijednost. Samo uvidom u raznolikost pristupa definisanja diplomatije može se spoznati njen autentični smisao.

Među najpoznatijim definicijama diplomatije je ona koju je dao Satou: „Diplomatija je primjena inteligencije i takta na vođenje zvaničnih odnosa između vlada nezavisnih država“. Beridž diplomatiju definiše kao „vođenje međunarodnih odnosa više pregovorima nego silom, propagandom ili primjenom prava“. Prema Hamiltonu i Langornu „osnovni zadatak diplomatije je advokatura, odnosno jedna od viših formi ubjeđivanja“. Bartson smatra da je „diplomatija vezana za menadžment odnosa između država i između država i drugih aktera i da se odnosi na savjetovanje, uobličavanje i sprovođenje spoljne politike“. Vujaklija diplomatiju posmatra „kao formalno posredovanje u međusobnom opštenju između civilizovanih država, načela i pravila koja u tome pogledu važe. Zvanični organi koji se tim poslom bave, umešnost u javnom i tajnom vođenju pregovora između pojedinih vlada“. Felthman tvrdi da je „temelj diplomatije komunikacija, prenošenje misli i ideja između država i vlada, a sve više između ovih i međunarodnih 46 Prilagođeno prema: Džombić J. Ilija, Ekonomska diplomatija kao uticajni faktor globalnih procesa, Poslovna politika 3-4/2010, Beograd, 2010. god.47 David Dašić, Savremena diplomatija, Delta press, Beograd, 2008. god., str. 12.


organizacija“. Szillaszy diplomatiju shvata kao „vještinu vođenja poslova sa primjesom umjetnosti u inostranstvu i predstavljanju interesa svoje zemlje. U stvari to je više vještina nego nauka, to je posao stvaranja i izvještavanja“.48

Pavle Karović, autor djela „Diplomacija“ iz 1936. god. smatra da je „diplomacija nauka, jer spada u međunarodno pravo u kome predstavlja jednu od najvažnijih grana. Diplomacija je isto tako i vještina, jer pretpostavlja sposobnost uređivanja, upravljanja i praćenja političkih poslova u inostranstvu, na osnovu tradicije, običaja, formalnosti, navika i posebno interesa. Primjena diplomacije i korist od nje zavisi od umješnosti i vještine onih koji diriguju diplomacijom“.

2. KAUZALITET EKONOMIJE I DIPLOMATIJE

U fokusu ekonomske diplomatije je pokušaj da se ukaže na međusobnu povezanost i zavisnost ekonomije i diplomatije, na ekonomsku dimenziju bilateralne i multilateralne diplomatije, na značaj koji diplomatija ima u ekonomskoj i socijalnoj sferi života, ali i na korist, pomoć i podršku koju diplomatija može da ima od ekonomije.

Veća simbioza diplomatije i ekonomije zahtjev je vremena u kojem živimo, zahtjev svijeta globalizacije kojem pripadamo. Svaka zemlja ili svaka kompanija nastoji da u ekonomskoj saradnji sa drugom državom ili poslovnoj saradnji sa drugom kompanijom ostvari pozitivne rezultate, koji se u krajnjoj liniji materijalizuju u odgovarajućim deviznim prihodima.

Od njihovog uspjeha na svjetskoj privrednoj sceni zavisi ostvarenje nacionalnih ciljeva na unutrašnjem planu, kao što su puna zaposlenost, ravnoteža platnog bilansa, efikasno iskorišćavanje raspoloživih nacionalnih resursa, stabilan i održiv razvoj i visok nivo kvaliteta života i životnog standarda.

Ekonomska diplomatija iz dana u dan postaje osnovno sredstvo prodora na svjetsko tržište, dajući doprinos da ekonomija i biznis pruže novi pečat savremenoj diplomatiji.

Ulazak države u brojne integracione procese stvara preduslov za otvaranje tržišta i povećanje sloboda kretanja roba, usluga i kapitala što omogućava stvaranje prilika za kontinuiran ekonomski rast. Uloga ekonomske diplomatije u ovakvom procesu je obezbijeđenje duha otvorenosti i saradnje, povećanje robne razmjene i pomoći zemljama u razvoju.

Dosadašnja iskustva pokazuju da je uspješna i efikasna samo ona

48 Više vidjeti: Ilija J. Džombić, Ekonomska diplomatija kao faktor privrednog razvoja, Anali poslovne ekonomije god. III, broj 3 (2009), Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, Banja Luka, 2009. god., str. 9-11.

73III Ekonomska diplomatija u međunarodnim odnosima

nacionalna privreda koja najveći dio svog ukupnog nacionalnog dohotka ostvaruje kroz različite oblike poslovne saradnje sa inostranstvom.

3. POJAM EKONOMSKE DIPLOMATIJE (NI)JE MOGUĆE DEFINISATI

Ekonomsku diplomatiju nije moguće jednostavno definisati. Sam pojam „ekonomska diplomatija“ ima više značenja i mnoštvo funkcija. Ekonomsku diplomatiju susrećemo u bilateralnom i multilateralnom obliku. Kada govorimo o ekonomskoj diplomatiji, razlikujemo državni i nedržavni oblik ekonomske diplomatije.

Njena sadržina neprestano izmiče okovima definicije, jer se na površini svakodnevne žive aktivnosti na lokalnom, regionalnom, nacionalnom i globalnom nivou uvijek i iznova pojavljuju novi sadržaji i izazovi, nova ekonomska dešavanja koja traže nova teorijska objašnjenja i uopštavanja49.

Ekonomska diplomatija ima svoj jasan istorijsko-razvojni put. Nastala je na temeljima trgovinske diplomatije, što znači da je termin „ekonomska diplomatija“ novijeg datuma. Termin „ekonomska diplomatija“ potiče iz francuskog jezika „la diplomatie economique“, i kao takav ugradio se i u rusku diplomatiju pod nazivom „ekonomičeskaja diplomatija“. Anglosaksonsko područje najčešće koristi termine „trgovinska diplomatija – trade diplomacy“ ili „komercijalna diplomatija – comercial diplomacy“. Područje u kojem živimo još uvijek „stidljivo“ govori o ekonomskoj diplomatiji, a u rijetkim govorima na ovu temu ustalio se i termin „ekonomska diplomatija“50.

Ekonomska diplomatija predstavlja stub razvoja svjetske saradnje, mira i bezbjednosti51. Razvoj međuzavisnosti nacionalnih ekonomija predstavlja izazov međunarodnom poslovanju i neposrednim učesnicima globalnih međunarodnih odnosa.

Ubrzan razvoj svjetske privrede i globalne konkurencije zahtijeva od države pronalaženje novih oblika aktivnosti i borbe na usložnjenoj i

49 David Dašić, Savremena diplomatija, Delta press, Beograd, 2008. god., str. 311.50 O ovoj temi na prostoru bivše Jugoslavije prvi su počeli da govore i jedine radove da objavljuju iz Srbije: prof. dr David Đ. Dašić, prof. dr Vladimir Prvulović i prof. dr Miroslav Raičević, a sa područja Bosne i Hercegovine: doc. dr Ilija J. Džombić i nešto kasnije Mile Sadžak.51 Džefri Garten, podsekretar za trgovinu i međunarodnu trgovinu Sjedinjenih Američkih Država, iz perioda Klintonove administracije, rekao je: „Ulazimo u vrijeme kada će se spoljna politika i nacionalna bezbjednost sve više vrtjeti oko naših trgovačkih interesa i kada će ekonomska diplomatija biti ključna za rješavanje najznačajnijih pitanja našeg vremena“.


konkurentnoj globalnoj sceni. Taj novi oblik aktivnosti i ekonomske borbe na globalnoj sceni je ekonomska diplomatija i primjena njenih mehanizama52.

Proučavajući istorijski razvoj čovječanstva, uvidjećemo da još od pećinskog doba ljudi su ratovali, stvarali udruženja zbog ratnih osvajanja, naseljavanja plodnih površina ili da bi se odbranili od drugih plemena, kasnije država. Analizirajući pojave ratova, dolazimo do zaključka da su svi veći istorijski ratovi vođeni zbog dominacije nad trgovinskim putevima, osvajanju teritorija koje su obilovale prirodnim i rudnim bogatstvom, uvođenju carinskih dadžbina ili obezbjeđenja radne snage i sl.53.

Sa teorijskog aspekta, ekonomska diplomatija se razlikuje od zemlje do zemlje. U većini slučajeva razvoj ekonomske diplomatije zavisi od nivoa prirodnog i društvenog razvoja zemlje, a sam privredni razvoj određuje mjesto i ulogu države na globalnoj privrednoj sceni. Sa pravom kažemo, da što je država manje razvijena, ekonomska diplomatija je za njih veća nepoznanica.

Istražujući i proučavajući brojnu literaturu koja proučava međunarodne ekonomske odnose i razvoj svjetske privrede zaključujemo da je diplomatija postala prethodnica biznisa (čitaj profita) i da je postala značajan učesnik u postizanju poslovnih ciljeva i rezultata.

S toga, sa pravom postavljamo pitanje „da li je ekonomska diplomatija postala dominantna u međunarodnim odnosima?“. Odgovor je potvrdan. Ekonomska diplomatija se zasniva na konceptu međunarodne poslovne saradnje i razvija se kroz proces transformacije klasične diplomatije novim izazovima i zadacima interesa aktera međunarodne scene.

Ekonomska diplomatija doživljava snažan razvoj u cijelom svijetu. Globalizacija poslovanja, multinacionalne i transnacionalne korporacije mijenjaju savremeni svijet, istovremeno dajući novi pečat diplomatskoj djelatnosti. Ukoliko država želi brži i održivi razvoj, ekonomska diplomatija mora postati njeno strateško polje djelovanja54.

Evo nekih nastojanja i pokušaja bližeg prikaza suštine ekonomske diplomatije, prema dostupnim domaćim i stranim izvorima:

Ekonomska diplomatija je „djelatnost čiji je osnovni zadatak: zaštita, unapređenje i razvijanje ekonomske i političke pozicije države u sferi međunarodnih 52 Li Shu Yuan, bivši ambasador NR Kine u BiH: „Prodor Kineskih proizvoda i usluga na svjetsko tržište zavisi od uspjeha naše ekonomske diplomatije“! Posjeta Fakultetu za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, mart 2006. god.53 Opširnije vidjeti: Raičević Miroslav, „Ekonomska diplomatija“, Institut za ekonomsku diplomatiju, Beograd, 2006. str. 5.54 Više vidjeti: Ilija J. Džombić, Ekonomska diplomatija kao faktor privrednog razvoja, Anali poslovne ekonomije god. III, broj 3. (2009), Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, Banja Luka, 2009. god., str. 14.


odnosa koji su u procesu globalizacije i za čiju realizaciju su potrebni profesionalci sa širokim krugom znanja iz različitih oblasti“55.

Prvulović ekonomsku diplomatiju definiše kao „specifičan i istančan spoj diplomatije u klasičnom smislu, ekonomskih nauka i nauka menadžmenta, metoda i tehnika pregovaranja sa stranim partnerima, odnosa sa javnošću i prikupljanja ekonomskih informacija od interesa za privredu svoje zemlje ili kompanije, u cilju prodora na svjetsko tržište“.

Raičević ekonomsku diplomatiju definiše kao „upotrebu diplomatskih mehanizama i metoda u sadejstvu sa strateškim, spoljno-ekonomskim ciljevima i instrumentima njihove operacionalizacije od strane države, u bilateralnim ili multilateralnim tokovima međunarodne ekonomske saradnje, kao i na domaćem privrednom prostoru u cilju adekvatnog podržavanja razvoja nacionalne ekonomike i obezbeđenja spoljno ekonomskih interesa, pozicioniranja i neposredne podrške matičnih preduzeća u međunarodnom poslovanju (što obuhvata postizanje političkih i drugih ciljeva u okviru spoljnopolitičke strategije konkretne države na određenim geografskim i političkim prostorima ili uopšte u svijetu)“.

Francusko-ruska škola (Hauser, Coper, Ornatski), smatra da „ekonomska diplomatija je upotreba državnih diplomatskih instrumenata (trgovinska politika, kreditno monetana politika, tehnološka politika i dr.) na bilateralnoj i multilateralnoj osnovi, radi obezbjeđenja razvoja nacionalne privrede i zaštite spoljno-ekonomskih interesa zemlje“.

Američko poimanje ekonomske diplomatije stavlja naglasak na „diplomatizaciju biznisa, uvažavajući snagu i veličinu svojih transnacionalnih kompanija koje utiču na ekonomizaciju nacionalne diplomatije“.

Berridge – James: „Ekonomska diplomatija. (1) Diplomatija koja se bavi pitanjima ekonomske politike, uključujući rad delegacija na konferencijama pod pokroviteljstvom tijela kao što je na primjer Svjetska trgovinska organizacija. Iako se razlikuje od komercijalne diplomatije diplomatskih misija, ona isto tako uključuje dio njihovog rada koji se odnosi na praćenje i izvještavanje o ekonomskim politikama i razvoju u državi prijema i pružanje instrukcija kako uticati na njih. (2) Diplomatija koja koristi ekonomske resurse, bilo kao nagrade ili sankcije, u ostvarivanju posebnog cilja spoljne politike. To se ponekad naziva i ekonomska vještina države“56.

Skylakakis: „Ekonomska diplomatija podrazumijeva promociju međunarodne trgovine i investicija, unapređenje funkcionisanja tržišta, uspostavljanje

55 Džombić Ilija, Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, 2008. god.56 David Dašić, Savremena diplomatija, Beograd: Multidisciplinarni centar za podsticanje integracionih procesa i harmonizaciju prava: Privredni savetnik, 2008. str. 311, a prema: G. R. Berridge and A. James, A Dictionary of Diplomacy, Secodn Edition, Panglave Macmillan, 2003. str. 91.


međunarodno prihvatljivih standarda, zaštitu prava privatnog vlasništva, infrastrukturni razvoj i uspostavljanje poslovne klima koja bi omogućila realizaciju pomenutih ciljeva“57.

Evans-Jeffrey: „Izvijesno je da je promocija trgovine uvijek bila centralni dio ekonomske aktivnosti, a ne, kako se misli, izum novijeg datuma. Venecijanska diplomatska služba je bila inicijalno komercijalni poduhvat i ima mnogo dokaza da je podsticaj organizovanja stalnih diplomatskih misija bio ekonomski koliko politički ili vojni“58.

4. EKONOMSKI TEMELJI SAVREMENE DIPLOMATIJE

Većina teoretičara slaže se da je 1453. god. bili prelomni trenutak novog shvatanja diplomatije, gdje ekonomski problemi postaju jedan od dominantnih prioriteta djelovanja diplomatske djelatnosti i fokusa svakodnevnih aktivnosti diplomata. Centar razvoja diplomatije prenosi se iz Vizantije u talijanske gradove-države: Đenovu, Firencu i Veneciju. Ovi gradovi-države su razvijali svoje političke i ekonomske aktivnosti, istovremeno preuzimajući ulogu posrednika u robnoj razmjeni između Evrope, Afrike, Bliskog i Dalekog istoka. Sve je to zahtijevalo uspostavljanje čvrstih tržišnih ugovora i osiguranje zaštite sopstvenih interesa što je bio primarni zadatak tadašnje diplomatije.

Druga grupa teoretičara smatra da su tokom XIX i XX vijeka ekonomski interesi postali primat djelovanja diplomatske djelatnosti. Period XIX vijeku obilježile su: velike promjene na međunarodnoj sceni, riješeni su kolonijalni problemi, vođeno je više ratova, i evropske države jačaju svoje diplomatske i pregovaračke snage.

Ipak, moramo konstatovati da učesnici dva najveća kongresa, Bečkog (1815. god.) i Pariškog (1856. god.) bavili su se pitanjima koja nisu obuhvatala ekonomske probleme, te se priklanjamo mišljenju da su mnogo ranije ekonomski problemi postali dominantni prioriteti djelovanja dipolmatske službe.

U savremenom svijetu, većina problema kojima se bavi diplomatija vezana je za nacionalne ekonomske odnose i interese, te njihovu zaštitu

57 Theodore Skylakakis, The importance of economic diplomacy, The Bridge, A quarterlz review on European integration, 2007., www.bridge-mag.com58 David Dašić, Savremena diplomatija, Beograd: Multidisciplinarni centar za podsticanje integracionih procesa i harmonizaciju prava: Privredni savetnik, 2008. str. 311, a prema: Graham Evans and jeffry Newnham, The Penguin Dictionary of International Relations, Penguin Books, 1998., London str. 129.


na međunarodnoj sceni. Dovoljno je pogledati probleme savremene međunarodne politike, otplate kredita i regulisanje inostranog duga, stvaranje ekonomskih i carinskih unija, uspostavljanje carinskih sporazuma i djelovanje međunarodnih finansijskih institucija. Svjedoci smo vremena u kojem se često proizvode politički problemi koji imaju ekonomske pozadinu. Potezi kao što su: ograničenje protekcionizma ili stvaranje carinskih linija ima kao krajnji cilj potpunu političku i ekonomsku uniju.

U vremenu u kojem živimo, međunarodni ugovori odnose se najčešće na definisanje i regulisanje ekonomskih problema. Zaključujemo, da budući razvoj bilateralne i multilateralne diplomatije zavisiće prije svega od prirode svjetskih ekonomskih odnosa. To je sasvim prirodan proces, zato što danas geografsku udaljenost i dislociranost ne mjerimo kilometrima, nego „vremenom trajanja leta“. Svi smo međusobno jedni drugima „komšije“, stvarajući od međunarodne scene složenu „paukovu“ mrežu zajedničkih interesa. Bilateralne kontakte više ne uspostavljaju i ne održavaju samo države. Danas to rade i regioni i manje lokalne zajednice – gradovi.

5. DA LI GLOBALIZACIJA PODSTIČE EKONOMSKU DIPLOMATIJU?

Globalizacija je proces koji je u XX vijeku u velikoj mjeri uticao na nastanak savremene diplomatije. Globalizacija je jedna od najčešće korišćenih riječi kada se govori o privrednom razvoju, trgovini i međunarodnoj ekonomskoj ali i političkoj saradnji. Globalizacija je promijenila, i u velikoj mjeri zakomplikovala organizaciju međunarodnih odnosa, prije svega djelovanjem na političku i ekonomsku oblast svih učesnika međunarodne scene.

Globalizacija je zavisno-složen procese koji predstavlja umreženu vezu između sve većeg broja učesnika koji žele da utiču na globalnu infrastrukturu, a uz to imaju konkretne zahtjeve vezane za resurse tržišta i domet njihovog djelovanja, te se sve više angažuje u oblasti koje tradicionalno pripadaju diplomatiji.

Globalizacija nije više fenomen, niti prolazna moda, ona je naša realnost koja određuje unutrašnju politiku i međunarodne odnose svake države. Globalizacija je unijela nekoliko pojava koje u velikoj mjeri utiču na spoljnu politiku države. Te pojave su:

Centralizovan sistem odlučivanja kod rješavanja svjetskih problema od strane nekoliko nadnacionalnih međunarodnih institucija;

Sve manji nivo demokratije na međunarodnom nivou;Polarizacija međunarodnog društva;Povećan uticaj i značaj nevladinih organizacija, međunarodnih


korporacija i medija u kreiranju međunarodnih odnosa.

Nema nikakve sumnje da je nevladin sektor je uticao je na izmjenu uloge i opisa zadataka savremene diplomatije. Razlog toga je, što kako vlade tako i međunarodne korporacije i nevladin sektor ukazuju na potrebu za specijalističkim znanjem i umijećem diplomatije, a sve to u cilju efikasnijeg suprotstavljanja složenom i komplikovanom svjetskom poretku, te gradnje imidža i razvoja konkurentskog položaja i promocije svojih interesa na međunarodnoj sceni.

Kako je tokom vremena diplomatija bila podložna promjenama, tako je i evoluirala definicija diplomatije i profesionalnog identiteta diplomate. Mnoštvo faktora je uticalo na promjenu funkcija, uloge i metoda savremene diplomatije. Jedan od najbitnijih faktora koji je uticao na promjenu shvatanja diplomatije je razvoj tehnologije i brži protok informacija, što je uticalo na izmjenu svih oblasti društvenog života.

Na izmjenu uloge i shvatanja diplomatije značajan uticaj je imao i razvoj velikih međunarodnih korporacija, koje iako posjeduju relativno mali broj fizičkih atributa (prostorni i ljudski resursi i sl.), mogu se pohvaliti sa mnogo većim ekonomskim stanjem i bogatstvom nego mnoge pojedine nacionalne ekonomije.

Zajedno sa promjenom vrijednosti društvenih hijerarhija, nastupa proces transformacije nacionalnih interesa. Glavni zadatak savremene diplomatije nije više bavljenje „velikom politikom“ nego stvaranje uslova za uspostavljanje novih poslovnih ugovora, kreiranje ambijenta za dolazak stranog investicionog kapitala, stvaranje uslova za dolazak novih tehnologija i sl. Ne treba da nas iznenadi tvrdnja da je diplomatija, koja je inače komunikacija između više subjekata, od svih oblika međunarodne saradnje najviše bila podložna uticaju tehnološke revolucija na polju komunikacija.

Vestfalski mir iz 1648. god. koji se smatra stvaranjem baze međunarodnog sistema suverenih država utemeljio je novi sistem međunarodnih odnosa kao odnos u kome, sa jednu stranu države-savremene, nezavisne i ravnopravne i međunarodni zakoni sa drugu stranu garantuje ravnotežu snage.

Isto tako, smatramo da događaji iz najnovije istorije su promijenili to mišljenje ukazujući na to da u međunarodnim sukobima mogu biti angažovani i učesnici koji nisu države, o čemu najbolje govori primjer napada na svjetski trgovinski centar u Njujorku, 11. septembra 2001. god. gdje su cilj napada bile Sjedinjene Američke Države i njeni saveznici, a organizator napada nije bio državni subjekat, nego neformalna teroristička organizacija međunarodnog dometa koja djeluje preko sopstvene mreže sa međunarodnim vezama.


5.1. Odnos globalizacije i ekonomske diplomatije

Tradicionalno posmatrajući, globalizacija se može tretirati kao proces razvoja svjetske ekonomske međuzavisnosti. U proteklih nekoliko decenija, nacionalne ekonomije su postale bolje povezane kroz širenje međunarodne trgovinske mreže, veće mobilnosti kapitala i znanja, posebno od strane velikih multinacionalnih korporacija.

Ekonomska međuzavisnost prepoznaje se u razgranatom obliku proizvodnje, međunarodnim transakcijama robe, usluga i kapitala i tehnološkom i komunikacionom razvoju. Zemlje u razvoju više uvoze i izvoze jedne od drugih. Neke od njih, posebno one u Istočnoj Aziji i Latinskoj Americi bile su ušće velikih investicija iz razvijenih zemalja.

Globalizacija stupa na scenu kada vizija jednog novog regionalnog povezivanja i saradnje među državama postaje opipljiva stvarnost. Globa-lizacija je kompleksan i jednodimenzionalan proces. Jednodimenzionalnost procesa globalizacije zasniva se na neoliberalnom poretku. Efekti neoliberalizma ogledaju se u pozitivnim efektima specijalizacije posla i razvoja trgovine.

Globalni procesi podstiču veću podjelu rada, efikasnu alokaciju štednje i poboljšanje tehnološke opremljenosti. Potrošačima, sa jednu stranu omogućavaju da se opredeljuju između većeg broja kvalitetnih dobara i usluga, a sa druge strane stvaraju veću privrednu međuzavisnost.

Veći spektar dobara i usluga na jednom mjestu stvara veću konkurenciju između samih ponuđača. U tradicionalno posmatranom i tradicionalno definisanom procesu globalizacije izvor privrednog rasta nacionalne ekonomije je veće učešće u međunarodnoj trgovini, jačanje konkurentske sposobnosti i tehnološkog razvoja. Nacionalne ekonomije predstavljaju dinamičan sistem koji se zasniva na kontinuiranom procesu strukturnih promjena.

Proces globalizacije možemo shvatiti i kao proces međunarodne integracije tržišta. Snažna integracija nacionalne ekonomije u svjetsku ekonomiju doprinosi svjetskom razvoju u cjelini. Istovremeno, realnost je da se globalizacija ne raspoređuje ravnomjerno od zemlje do zemlje. Takav proces doprinosi stvaranju polarizacije između razvijenih i nerazvijenih zemalja.

Suština procesa globalizacije sastoji se u porastu ekonomske i političke, ekološke i kulturne međuzavisnosti između država. Globalizacija nije ni idealan proces jer sve veća, brža i intenzivnija povezanost svijeta ne isključuje neravnomjernost, nejednakost, marginalizacije i sukobe. Globalizaciju odlikuje i stvaranje novog tipa kulture, „globalne kulture“, koja prerasta


lokalnu orijentaciju i lokalni milje, usvajajući tuđa iskustava i dostignuća. Širi horizont dešavanja i zbivanja postaje relevantan za svakodnevno iskustvo ljudi i pogleda na ista dešavanja.

Savremeni svijet je svijet globalizacije privrede, politike, kulture, prava i svih ostalih sfera ljudskog stvaralaštva. Globalizaciju možemo da shvatimo kao način povezivanja ljudi, naroda i država. Sam proces globalizacije je neminovnost, koja predstavlja potrebu ljudi i naroda. Proces globalizacije nametnuo je standarde koji se poput neminovnosti sprovode na tržištu razvijenih zemalja.

Uzročno-posljedična veza između realne ekonomije i finansijske i političke sfere, kao proces deregulacije i konkurencije karakteriše svjetski globalizovanu privredu, stvarajući uslove da se postojeći standardi učvrste i postanu model ponašanja za zemlje u razvoju, što govori u prilog tvrdnji da je na sceni centralizovan sistem rješavanja svjetskih problema.

Razvijene zemlje su okupljene oko ekonomskih, vojnih i političkih ciljeva. U takvoj konstelaciji snaga za njih zemlje u razvoju postaju strateški interesantne. Ekonomsko osvajanje manje razvijenih zemalja implicira prihvatanje standarda koji vladaju na tržištima razvijenih zemalja.

Neprihvatanje i ne uvažavanje modela koje sa sobom nose razvijene zemlje, znači izolaciju od svjetskih ekonomskih trendova i gubljenje mogućnosti za uspješnu ekonomsko-političku i socijalno-kulturološku integraciju sa ostatkom svijeta. Prema načinu i obimu djelovanja i posljedicama koje proizilaze iz takvih aktivnosti, globalizacija prožima cjelokupnu svjetsku privredu. Za međunarodne svjetske institucije kao što su Međunarodni monetarni fond, Svjetska trgovinska organizacija, Svjetska banka, ali i za mnoge ekonomske teoretičare i analitičare, globalizacija je katalizator i pokretač privrednog razvoja i bogatstva.

Razvoj procesa globalizacije ubrzala je i deregulacija, liberalizacija i razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija. Globalizacija stvara novu paradigmu poslovanja koja postaje osnova svjetskog privrednog sistema, istovremeno stvarajući novu poslovnu filozofiju na međunarodnom, regionalnom ili mikro planu.

Produkt globalizacije je mehanizam globalne konkurencije. Oblik globalne konkurencije zavisi od sinergije finansijskih, tehnoloških i komercijalnih sposobnosti koje nisu usmjerene samo na jednu državu, regiju ili kontinent. U takvoj sinergiji stvara se trougao međuzavisnosti i međusobne povezanosti različitih nivoa globalizacije.

Globalizacija se u različitim geografskim sredinama različito shvata i osjeća. Jedni je smatraju kao faktor ubrzanog ekonomskog rasta u svjetskim razmjerama koji će dati doprinos povećanju životnog standarda, razvijati


inovativne tehnološke vještine i pružiti nove ekonomske šanse za sve učesnike trgovinske scene. Takav proces doprinosi ubrzanju homogenizacije i unifikacije svijeta. Sa drugu stranu, u pojedinim dijelovima svijeta, globalizacija se doživljava kao prijetnja nacionalnom interesu, koji nameću spoljne sile.

5.2. Globalizacija: Da ili ne

Globalizacija je proces u kojem se ekonomije svijeta sve više integrišu stvarajući globalnu ekonomiju. Takav proces sa sobom nosi niz prednosti i mogućnosti, ali istovremeno prednosti i mogućnosti prate i određeni nedostaci i rizici, posebno za manje razvijene i siromašne zemlje i njihovo stanovništvo.

Prednosti ovog procesa su:

Mogućnosti za zemlje u razvoju za brži, efikasniji i širi ekonomski razvoj;

Izjednačavanje uslova regulisanja inostranih i domaćih ulaganja; Standardizacija proizvodnje i pružanja usluga; Slobodan i nesmetan protok roba, usluga, kapitala i ljudi;Povećan nivo ulaganja u infrastrukturni razvoj;Društveni, naučno-tehnološki i kulturni razvoj;Brža difuzija novih produktivnih ideja.

Nedostaci procesa globalizacije su:

Povećanje stepena zavisnosti manje razvijenih zemalja od razvijenih zemalja i njihovih ekonomija;

Gubljenje ekonomskog i političkog suvereniteta;Značajan uticaj multinacionalnih kompanija u kreiranju i definisanju

pravaca nacionalnog ekonomskog razvoja; Smanjenje obima investicionog kapitala u zemlje u razvoju;Prijetnja kulturnom identitetu i nezavisnosti;Osjećaj manje vrijednosti, zavisnosti i podređenosti ekonomski jačim

i snažnijim; Izloženost ekonomskim i političkim sankcijama za „neposlušne

zemlje“ od strane ekonomskih moćnika koji kreiraju svjetsku ekonomsku i političku scenu.

Opravdana i razumljiva zabrinutost zbog globalizacije zasnovana je na činjenici da su prethodni veliki talasi globalizacije bili krajnje nejednaki u svojim efektima. Najgore pogođena područja, kao što je Afrika i dalje pate


od negativnih posljedica. Argumenat da će doći do širenja opšte dobrobiti od barem nekog oblika globalizacije danas se mora zasnivati na onome šta je drugačije kod ovog sadašnjeg talasa. Nije dovoljno reći da su prethodni talasi bili uvezani sa osvajačkim pohodima i kolonijalnim pokoravanjima. Kritičari bi mogli, a i govore da je današnja globalizacija samo na izgled drugačija. Tvrdnja da su „stvari sada drugačije“ mora izdržati ili pasti pod dokazima da sada postoje efikasna pravila igre za međunarodnu trgovinu, investicije, finansije i pomoć siromašnima – ili ako već ne, da se ova pravila stalno, uvjerljivo i nepovratno uvode59.

6. EKONOMSKA DIPLOMATIJA KAO KATALIZATOR GLOBALNIH PROCESA

Globalizacija je proces koji postepeno pretvara svijet u jedinstven prostor. Posljedica takvog procesa je suzbijanje uticaja države na aktivnosti izvozno orijentisanih privrednih subjekata. Oblici državnog uticaja na izvozne aktivnosti se mijenjaju. Smanjenje uticaja državne administracije posebno je uočljivo kod velikih izvoznih transnacionalnih kompanija. Razvijene transnacionalne i multinacionalne kompanije u znatnoj mjeri utiču na spoljnu politiku jedne države stavljajući je u službu ostvarenja sopstvenih interesa.

Stvaranje međuzavisnosti nacionalnih ekonomija ukida granice između domaćeg i međunarodnog tržišta, dajući nove odlike i dimenzije ekonomskoj diplomatiji. Nacionalno postaje globalno.

Karakteristike novog oblika ekonomske diplomatije su:

Povećanje broja učesnika na svetskoj trgovinskoj sceni; Izražen i naglašen multikulturizam;Višedimenzionalnost ekonomske diplomatije;Međusobna povezanost svih aktivnosti kojima se bavi ekonomska

diplomatija.

Angloamerički istraživači posebno naglašavaju kvalitativne promjene proistekle pojavom novih učesnika. Ističu njihove interese i ulogu u ekonomskoj diplomatiji. Naglašavaju višeslojnost ekonomske diplomatije i njihove kombinacije u funkciji stvaranja ekonomskih interesa na nacionalnom i internacionalnom planu. Razvojem međunarodne privredne i trgovinske saradnje usložnjena je struktura i povećan broj nosilaca ekonomsko-diplomatske prakse. Strukturna usložnjenost utvrđuje ekonomsko-

59 Više vidjeti: Michael P. Todaro, Stephen C. Smith, Ekonomski razvoj, Šahinpašić, Sarajevo, 2006. str. 551-591.


geografske ciljeve i aktivnosti koje se postavljaju pred ekonomsku diplomatiju. Ekonomska diplomatija postaje sredstvo pomoću kojeg se realizuje postavljeni i unaprijed utvrđeni ekonomsko-politički cilj. Za uspjeh ekonomske diplomatije potrebno je postojanje internog i eksternog koncepta djelovanja. U okviru oba koncepta potrebno je definisati mikroekonomske i makroekonomske zadatke i ciljeve. Primarni zadatak ekonomske diplomatije je zaštita i promocija nacionalnih ekonomskih interesa. Zaštita i promocija nacionalnih ekonomskih interesa može se uspješno realizovati samo ako postoji usklađenost između strategije za obezbjeđenje nacionalne ekonomske bezbijednosti, strategije spoljno-trgovinskih odnosa i trgovinske politike60.

Prioritetni zadatak državnih organa zemalja u razvoju i nerazvijenih zemalja postaje obezbjeđenje stabilnih tržišnih uslova za ulazak inostranog kapitala na domaće tržište. Zadatak državne administracije je stvaranje stimulativnog poslovnog ambijenta i povoljnih uslova za poslovanje svojih preduzeća u inostranstvu.

Proučavajući ekonomsku diplomatiju nameće se potreba sagledavanja njene uloge u razvoju i promociji ekonomije jedne države. Potrebno je uspostaviti odnos: nacionalna privreda – državna administracija – ekonomska diplomatija. Primarni zadatak državne administracije je da uspostavi most između privrednih subjekata svoje države sa ekonomskom diplomatijom i njenim predstavnicima koji predstavljaju svoju državu u inostranstvu. Uspostavljanje saradnje sa predstavnicima ekonomske diplomatije ne podrazumijeva samo uspostavljanje saradnje sa predstavnicima svoje zemlje u inostranstvu. Potrebno je uspostaviti saradnju i sa predstavnicima drugih država koji se nalaze u našoj zemlji. Cilj ekonomske diplomatije je objedinjenje internog i eksternog mehanizma djelovanja ekonomske diplomatije na promociji i zaštiti nacionalnih ekonomskih interesa.

Eksterni ili spoljni mehanizam djelovanja ekonomske diplomatije su diplomatsko-konzularna predstavništva akreditovana u inostranstvu, predstavništva spoljno-trgovinskih komora i predstavništva domaćih kompanija koja posluju u inostranstvu.

Interni ili unutrašnji mehanizam delovanja ekonomske diplomatije obuhvata organizacionu strukturu, kreiranje, realizovanje i upravljanje ekonomsko-diplomatskim aktivnostima, uspostavljanje saradnje sa trgovinskim komorama, lokalnim zajednicama, udruženjima i asocijacijama poslodavaca i pojedinačnim mikroekonomskim subjektima.

U uslovima u kojima živimo djelatnost preduzeća zasniva se na saradnji sa domaćim i inostranim partnerima i na saradnji koja mijenja shvatanje

60 Džombić Ilija, Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, 2008. god., str. 206.


nacionalnih granica. Privredna struktura i trgovinska pravila su usložnjena. Pred njima se nalazi izazov u obliku očuvanja stečenih tržišnih pozicija i unapređenja njihovog eksporta. Zbog toga, ciljevi ekonomske diplomatije moraju biti usaglašeni sa ciljevima samostalnih mikroekonomskih subjekata, koje je moguće postići kreiranjem dugoročne strategije razvoja nacionalne privrede. Naravno, ekonomska diplomatija ne smije da prati samo preduzeća i njihovu poslovnu politiku, ona pred sobom mora da ima i makroekonomske ciljeve države u okviru kojih su i ciljevi domaćih preduzeća.

Ekonomska diplomatija i ekonomske diplomate ne treba da kreiraju ili nameću poslovnu politiku samostalnim preduzećima, jer sama preduzeća najbolje poznaju svoje slabosti i prednosti. Zadatak ekonomske diplomatije je da pomogne preduzećima da što uspješnije iskoriste svoje prednosti i što jednostavnije prepoznaju i eliminišu svoje slabosti. U tom kontekstu, ekonomska diplomatija se nameće kao katalizator globalnih procesa koji inicira, afirmiše i ubrzava uspješnost njihove implementacije u svim zemljama svijeta, a posebno u zemljama tranzicije.

MJESTO BH-a EKONOMIJE NA MEĐUNARODNOJ SCENI

IV

87

MJESTO BH-a EKONOMIJE NA MEĐUNARODNOJ SCENI

1. OSNOVNE BH-a KARAKTERISTIKE

Primarni cilj spoljne politike Bosne i Hercegovine je punopravno članstvo u Evropskoj uniji. Članstvo u Evropskoj uniji jedan je od rijetkih ciljeva za koji postoji opšti konsenzus javnih i društvenih subjekata unutar Bosne i Hercegovine.

Cilj nije dovoljan sam sebi. On iziskuje ogromne napore kako bi se uspješno realizovao. Ogroman dio tih napora odnosi se i na unapređenje domaće ekonomije. Realnost domaće ekonomije govori da uveliko zaostajemo kako za vodećim ekonomskim silama, tako i za najbližim susjedima.

Bosna i Hercegovina je devedesetih godina XX vijeka pretrpjela strahovita ratna razaranja koja su bila posljedica građanskog rata.

Pozicija Bosne i Hercegovine na međunarodnoj sceni, zahvaljujući dejstvima građanskog rata pomjerena je za nekoliko decenija unazad. U prilog takvoj tvrdnje govori činjenica da je današnji bruto-društveni proizvod (GDP) per capito u visini od oko 60% predratnog perioda. Prema poslednjoj listi konkurentnosti privrede, kreirane od strane Svetskog ekonomskog foruma za 2009. god. Bosna i Hercegovina je smeštena na 109 mjesto od 134 posmatrane države. Unapređenju poslovnog ambijenta, doprinos daje i povećanje ekonomske slobode i vladavine prava. Međutim, Bosna i Hercegovina je na svjetskoj listi ekonomskih sloboda poslovanja pozicionirana na 134 mjesto, dok je na regionalnoj evropskoj listi pozicionirana na 40 mjesto, od ukupno 43 posmatrane zemlje. Za pokretanje biznisa u Bosni i Hercegovini potrebno je 60 dana, a svjetski prosjek potrebnog vremena za pokretanje biznisa je 38 dana. Za dobijanje odobrenja za rad potrebno je čak 225 dana.

Tabela 5. Spoljnotrgovinski indikatori Bosne i Hercegovine za period 2004 – 2009. god.

U 000 KM/god. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.Izvoz 3.013.000 3.783.000 5.164.339 5.936.895 6.711.690 5.530.377Promjena izvoza u % 24,00 25,57 36,50 14,96 13,05 -17,60Uvoz 9.423.000 11.178.545 11.389.183 13.898.709 16.286.056 12.348.466Promjena uvoza u % 13,00 18,63 1,88 22,03 17,18 -24,18


Trgovinski bilans (izvoz – uvoz) -6.410.000 -7.395.265 -6.224.844 -7.961.814 -9.574.366 -6.818.089Promjena trgovinskog bilansa u % 8,00 15,37 -15,83 27,90 20,25 -28,79Ukupna trgovina (izvoz + uvoz) 12.436.000 14.961.825 16.553.522 19.835.604 22.997.746 17.878.843Promjena ukupne trgovine u % 15,00 20,31 10,64 19,83 15,94 -22,26% učešće ukupne trgovine u BDP-u 85 95 94 95 95 95Pokrivenost uvoza sa izvozom u % 31,97 33,84 45,34 42,72 41,21 44,79Izvor: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovini i Direkcija za ekonomsko planiranje Bosne i Hercegovine

Ukupan obim ostvarene trgovinske razmjene u 2009. god. je 17,87 mlrd. KM, što je za 5 mlrd. KM manje u odnosu na 2008. god. Bosna i Hercegovina je u 2009. god. ostvarila uvoz u vrijednosti od 12,3 mlrd. KM, što je za 24,18% manje u odnosu na 2008. god. Vrijednost ostvarenog izvoza je 5,53 mlrd. KM, što je za 17,6% manje u odnosu na 2008. god.

Posmatrajući ostale zemlje iz regiona, može se primijetiti da su sve zemlje zabilježile stopu pada vrijednosti uvoza, koja je veća od pada stope vrijednosti izvoza, osim u slučaju Makedonije. Pokrivenost uvoza sa izvozom je povećana u svim zemljama, a posebno u trgovinskoj razmjeni sa Slovenijom, gdje pokrivenost uvoza sa izvozom iznosi 94%. Kod zemalja koje ostvaruju manji nivo dohodka po glavi stanovnika, primijetno je veće učešće spoljnotrgovinske razmjene u bruto-domaćem proizvodu61.

U prvim poslijeratnim godinama, Bosna i Hercegovina bilježi izuzetno visoke stope ekonomskog rasta. Na osnovu toga, u izveštaju iz 2005. god. Londonski „The Economist“ uvrstio je Bosnu i Hercegovinu na prvo mjesto prema kriterijumu rasta realnog BDP-a. Detaljnije analizirajući relavantne podatke o rastu bruto-domaćeg proizvoda, dolazimo do zaključka da je posljedica takvog rasta obimno ulaganje međunarodne zajednice u obnovu zemlje i niska startna pozicija koju je imala bosanskohercegovačka ekonomija u poslijeratnom periodu. Druga činjenica je, da je u periodu građanskog rata, bruto-domaći proizvod doživjeo veliki pad.

Da je ovo mišljenje opravdano, potvrđuje pad ekonomskog rasta već u 2003. god. Uzročno-posljedična veza smanjenja priliva direktnih investicija u Bosnu i Hercegovinu je i smanjenje bruto-društvenog proizvoda. Rezultat pada rasta bruto-društvenog proizvoda je posljedica nepotpune iskorišće-

61 Bosna i Hercegovina, Ekonomski trendovi, godišnji izvještaj za 2009. god. Direkcija za ekonomsko planiranje Savjeta Ministara, str. 49.

89IV Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni

nosti kapaciteta u poslovnom sektoru. Prema istraživanju privrednog stanja Bosne i Hercegovine, koje je realizovao UNDP, iskorišćenost kapaciteta u domaćim firmama je u 60% slučajeva ispod nivoa potpune zaposlenosti62.

Posljedica nedovoljne iskorišćenosti kapaciteta je vidljiva u izuzetno visokoj stopi nezaposlenosti, koja je u 2009. god. iznosila 24,1%.

2. EKONOMSKE POSLJEDICE GRAĐANSKOG RATA U BOSNI I HERCEGOVINI

Građanski rat vođen na prostoru Bosne i Hercegovine između 1992. god. i 1995. god. udaljio je bosanskohercegovačku privredu sa inostranog tržišta. Veliki broj domaćih kapaciteta izgrađen je prvenstveno da podmiri potrebe tržišnog prostora bivših jugoslovenskih republika, danas samostalnih i nezavisnih država. Utvrditi izgubljenu egzaktnu vrijednost veoma je teško. Posljedice izgubljene dobiti danas se reflektuju u visokoj stopi nezaposlenosti usljed nedostatka novih radnih mjesta i dobrim dijelom zatvorenih ili nedovoljno iskorišćenih postojećih privrednih kapaciteta, niskog životnog standarda, nedostatka kvalitetnog obrazovnog procesa, niske stope produktivnosti, itd.

Odsustvo sa inostranog tržišta, direktno utiče na tehnološku zastarjelost koja se eksplicira kroz broj godina zaostajanja u odnosu na konkurentsko okruženje.

Posljedice tehnološkog zaostajanja stvorile su uslove da je jedan dio djelatnosti prestao da postoji, a ostatak djelatnosti još uvek nastoji da uhvati korak za razvijenim svijetom uz ogromnu dokapitalizaciju.

Udaljavanje sa inostranog tržišta i tehnološko zaostajanje najdublji trag ostavilo je na informatički razvoj i razvoj informacionih sistema. Jaz u informatičkom razvoju u odnosu na druge zemlje, posljedica je niske stope obrazovanosti stanovništva.

Posljedica informatičkog zaostajanja za razvijenim svijetom je naučno zaostajanje i tzv. „odliv mozgova“. Posmatrano dugoročno, naučno zaostajanje imaće najveće posljedice u bližoj budućnosti i reflektovaće se u ekonomskoj sferi poslovanja. Razvoj nauke temelj je informatičkog i tehnološkog razvoja.

62 Izvor: UNDP, Godišnji izvještaj za 2004. godinu, Sarajevo, 2005. godina, str. 25.


3. MAKROEKONOMSKA ANALIZA

Osnovni prioriteti ekonomske politike Bosne i Hercegovine od 2000. god. usmjereni su na regionalnu spoljnotrgovinsku razmjenu. Cilj spoljnotrgovinske razmjene je veća iskorišćenosti raspoloživih proizvodnih kapaciteta, brži privredni razvoj koji će stvoriti preduslove za smanjenje stope nezaposlenosti. Počevši od 2001. god. Bosna i Hercegovina je potpisala sedam bilateralnih ugovora o slobodnoj trgovini – Free Trade Agreement (Albanija, Hrvatska, Moldavija, Makedonija, Srbija, Crna Gora, UNMIK ispred Kosova). Potpisani ugovori sa zemljama u regionu, mjereno dosadašnjim učincima imali su pozitivne efekte, ali nisu dali očekivane rezultate. Danas, Bosna i Hercegovina je potpisnica Sporazuma o slobodnoj trgovini u javnosti poznatijeg kao Centralno-evropska zona slobodne trgovine (Central European Free Trade Agreement) – CEFTA.

Nepripremljenost bosanskohercegovačke privrede, ratna razaranja, nerazvijena infrastruktura, niska stopa konkurentske sposobnosti privrede, zastarjela tehnologija i nedovoljno prisustvo na inostranom tržištu bitno su smanjili mogućnost primjene prednosti iz uspostavljenih sporazuma za većinu bosanskohercegovačkih preduzeća. Rezultati pokazuju, da je uspostavljenim sporazumima otvoreno domaće tržište za proizvode zemalja potpisnica. Istovremeno, veoma mali broj bosanskohercegovačkih preduzeća uspio je plasirati svoje proizvode na inostrano tržište.

Tabela 6. Glavni ekonomski pokazatelji Bosne i Hercegovine

2005. 2006. 2007. 2008. 2009.Nominalni BDP (mil. KM) 17.127 19.252 21.760 24.702 24.606Nominalna stopa rasta BDP-a u % - 12,4 13,0 13,5 -0,4Realna stopa rasta BDP-a u % - 6,1 6,2 5,7 -3,09Stanovništvo (000) 3.843 3.843 3.842 3.842 3.843BDP per capita (KM) 4.457 5.010 5.664 6.429 6.403Broj nezaposlenih (000) 508 516 527 493 498Prosječna neto plata (KM) 534 575 645 752 790CPI (indeks potrošačkih cijena) u % - 6,1% 1,5% 7,4% 0,4Konsolidirani budžet BiH (u % BDP-a)Prihodi u % 41,6 44,6 45,2 28,2 27,4Rashodi u % 39,2 41,7 43,9 26,6 27,8Saldo u % 2,4 2,9 1,3 1,6 -0,4Spoljni javni dug u % 25,3 21,1 17,8 16,7 21,0Novac i krediti (u % BDP-a)Novac u širem smislu u % 47,1 52,3 56,3 51,7 52,8Kreditiranje privatnog sektora u % 20,9 23,4 27,1 27,8 26,1


Platni bilansSaldo tekućeg računa u mil. KM -2.934 -1.493 -2.731 -3.970,9 -1.377,9U % BDP-a -17,1 -7,8 -12,6 -16,1 -5,6Trgovinski bilansIzvoz roba i usluga (u mil. KM) 5.590 7.058 7.791 9.101 7.651Stopa rasta u % 20,4 26,3 13,2 13,9 -15,9Uvoz roba i usluga (u mil. KM) 12.467 12.672 14.957 17.449 13.264 Stopa rasta u % 11,8 1,6 18,0 16,7 -24,0Bilans roba i usluga (u % BDP-a) -40,2 -29,2 -32,0 -33,6 -22,8Bruto-devizne rezerveU milionima KM 4.224,5 5.451,7 6.698,5 6.295,7 6.212,1U mjesecima uvoza roba i usluga u % 3,0 5,0 5,5 4,3 5,6Servisiranje spoljnog javnog dugaU milionima KM 230 270 239 152,91 246U % izvoza roba i usluga 4,2 3,8 3,0 2,2 3,0

Izvor: Direkcija za ekonomsko planiranje Savjeta ministara Bosne i Hercegovine

Svjetska recesija koja je bila karakteristika 2009. god. imala je svoj odraz i na bosanskohercegovačku ekonomiju, koja ima izrazito visok stepen otvorenosti. Bosanskohercegovačka ekonomija je zabilježila negativan realni rast u iznosu od 3,1%. Negativan realni rast bruto-domaćeg proizvoda, posljedica je pada proizvodnih, ali i uslužnih djelatnosti. Opšti pad ekonomskih aktivnosti praćen je smanjenjem broja zaposlenih i padom potrošačkih cijena. Svjetska ekonomija je krajem 2009. god. počela da bilježi pozitivne trendove. Međutim, to nije bitno uticalo na stanje bosanskohercegovačke ekonomije, jer su se posljedice ekonomske krize u Bosni i Hercegovini počele osjećati sa zakašnjenjem od nekoliko mjeseci, ali očekivati je i da će ekonomski oporavak doći sa dužim vremenskim zakašnjenjem u odnosu na razvijene zemlje.

4. BRUTO DRUŠTVENI PROIZVOD

U postratnom periodu, sve do 2009. god. bruto-društveni proizvod bilježi kontinuiran trend rasta. Stopa rasta bila je slična stopama rasta zemalja u tranziciji. Ipak, poslije višegodišnjeg rasta, domaći bruto-društveni proizvod je u 2009. god. zabilježio pad koji je posljedica globalne finansijske krize. U krizni period, domaća ekonomija je ušla sa izraženim fiskalnim deficitom.

Kod uporedne analize domaće stope rasta bruto-društvenog proizvoda sa stopama rasta zemalja u tranziciji, moramo imati u vidu izrazito nisku startnu poziciju Bosne i Hercegovine, prouzrokovanu građanskim ratom.


Procenjeni bruto-društveni proizvod izražen u tekućim cijenama u 2009. god. iznosio je oko 24,6 mlrd. KM63. Procijenjena stopa rasta pada bruto-društvenog proizvoda, uzimajući u obzir da se ukupni deflator nije mijenjao iznosi 3%. Ako bosanskohercegovačku privrednu aktivnost poredimo sa rastućim tržištima u Evropi, uvidjećemo da je zabilježila relativno blagi pad. Prvi znakovi ekonomske recesije uočeni su u poslednjem kvartalu 2008. god., a efekti su već bili vidljivo izraženi u prvoj polovini 2009. god. Znakovi ekonomske krize su se uočili kroz smanjenje kapitalnih priliva i smanjenje izvoza. Takvo stanje uticalo je na povećanje nezaposlenosti i smanjenje lične potrošnje.

Ako posmatramo proizvodne aktivnosti, one su smanjene zbog opadanja aktivnosti u prerađivačkoj industriji i građevinskom sektoru. Smanjenje aktivnosti u ovim sektorima uticalo je i na smanjenje aktivnosti u finansijskom posredovanju i trgovini.

5. INDUSTRIJSKA PROIZVODNJA

Industrijska proizvodnja u Bosni i Hercegovini je određena brojnim faktorima unutrašnje i vanjske prirode. Promjene u domaćoj tražnji najviše se odražavaju kroz električnu energiju i rudarstvo. Dešavanja na inostranim (izvoznim) tržištima imaju primarnu ulogu i potpuno određuju kretanja industrijske proizvodnje. Ovo se posebno odnosi na veći dio izvozno orijentisane prerađivačke industrije u Bosni i Hercegovini koja u velikoj mjeri zavisi od stanja na inostranim tržištima.

Posmatrajući objedinjene ekonomske pokazatelje za Bosnu i Hercegovinu, uočavamo da je obim industrijske proizvodnje u 2009. god. zabilježio pad za 3,3% u odnosu na prethodnu godinu. Proizvodnja u rudarstvu je pala za 2,8%, prerađivačkoj industriji za 4,6%, dok je proizvodnja i snabdijevanje električnom energijom, gasom i vodom porasla za neznatnih 0,1%. Posmatrajući entitete, vidljivo je da su u dva entiteta zabilježeni različiti trendovi. Ukupna industrijska proizvodnja u Republici Srpskoj ima tendenciju rasta, dok je u Federaciji Bosne i Hercegovine naglašen pad64. Uprkos činjenici da je bosanskohercegovačka industrija u 2009. god. ostvarila negativnu stopu rasta u poređenju sa prethodnom godinom, podaci iz posljednjeg kvartala 2009. god. ukazuju da je trend slabljenja zaustavljen, i da je u narednom periodu moguće očekivati stabilizaciju industrijske proizvodnje.63 Godišnji izvješta Centralne banke Bosne i Hercegovine za 2009. god.64 Prema Godišnjem izvještaju Centralne banke za 2009. god.


Analizirajući Godišnji izvještaj Centralne banke Bosne i Hercegovine za 2009. god. navedeno je, da u okviru prerađivačke industrije samo u četiri od četrnaest područja je ostvaren rast obima proizvodnje. Posmatrajući po klasifikaciji proizvoda, najveći pad proizvodnje je zabilježen u kategoriji kapitalnih proizvoda (18%), što je posljedica nedostatka investicija. Intermedijarni proizvodi i trajni proizvodi za široku potrošnju bilježe pad proizvodnje u odnosu na proteklu godinu od 11%. Sa druge strane, kod proizvodnje netrajnih proizvoda za široku potrošnju i energiju koja ima najveći udio u industrijskoj proizvodnji zabilježen je rast od 5,8% u odnosu na prethodnu godinu. Najzaslužniji privredni subjekti za ovakve rezultate su preduzeća za proizvodnju električne energije i Rafinerija nafte u Brodu.

6. ZAPOSLENOST

U Bosni i Hercegovini je u 2009. god. evidentirano je oko 2,6 miliona radno-sposobnog stanovništva, što je u odnosu na prethodnu godinu manje za 55 hiljada. Od tog broja, oko 1,5 miliona ili 56,4% stanovnika je neaktivno65 stanovništvo, a oko 1,1 milion ili 43,6% stanovništva je radnoaktivno. Postojeći administrativni podaci ne omogućavaju izračunavanje precizne stope nezaposlenosti, jer još uvek ne postoje podaci o ukupnom broju radno aktivnog stanovništva.

Broj zaposlenih je u 2009. god. bio oko 860 hiljada. Broj nezaposlenih osoba u 2009. god. je bio oko 270 hiljada ili 24,1%, što je za 0,7% više u odnosu na 2008. god.

Tabela 7. Stope aktivnosti stanovništva po entitetima

2006. 2007. 2008. 2009.BiH FBiH RS DB BiH FBiH RS DB BiH FBiH RS DB BiH FBiH RS DB

Stopa aktivnosti 43,1 43,1 43,3 37,6 43,9 42,3 47,0 39,0 33,6 31,8 37,3 25,1 33,1 30,9 37,2 27,0

Stopa zaposlenosti 29,7 29,1 30,9 23,7 31,2 29,2 35,1 23,4 33,6 31,8 37,3 25,1 33,1 30,9 37,2 27,0

Stopa nezaposlenosti 31,1 32,4 28,5 37,1 29,0 31,1 25,2 40,0 23,4 25,0 20,5 31,9 24,1 25,7 21,4 29,2

Izvor: Godišnji izvještaj Centralne banke BiH za 2009. god.

Najveći broj zaposlenih radi u uslužnim djelatnostima (47,35%). Zatim slijede, nepoljoprivredne djelatnosti (31,5%) i poljoprivrede djelatnosti (21,2%).

65 Osobe do navršene 15 godine života i radnosposobne osobe koje se ne izjašnjavaju niti da su zaposlene niti da su nezaposlene.


Tabela 8. Struktura zaposlenih prema području djelatnosti u BiH (%)

Djelatnost 2006. 2007. 2008. 2009.Poljoprivredna 20,5 19,8 20,5 21,2Nepoljoprivredna 30,8 32,6 32,5 31,5Uslužna 48,7 47,6 47,0 47,3Ukupno 100 100 100 100

Izvor: Godišnji izvještaj Centralne banke BiH za 2009. god.

Prosječna plata u Bosni i Hercegovini za 2009. god. je iznosila 790 KM. U odnosu na 2008. god. prosječna plata u Bosni i Hercegovini je veća za 38 KM ili 5,1%.

Prosječna plata u Republici Srpskoj za 2009. god. je iznosila 788 KM. Prosječna plata u Federaciji Bosne i Hercegovine za 2009. god. je iznosila 792 KM. Prosječna plata u Brčko Distriktu za 2009. god. je iznosila 730 KM. Najveća primanja su ostvarena u djelatnosti finansijskog poslovanja (prosječna plata 1.263 KM). Najmanja primanja ostvarena su u građevinskom sektoru (prosječna plata 515 KM).

Prosječna penzija u Republici Srpskoj za 2009. god. je iznosila 333 KM, u Federaciji Bosne i Hercegovine 343 KM i u Brčko Distriktu 318 KM.

7. PLATNI BILANS

Između privrednih subjekata različitih nacionalnih privreda, odvijaju se ekonomske transakacije u vidu izvoza, uvoza, zajmova i kredita. Sve te transakcije rezultuju međunarodnim plaćanjem putem novčanih doznaka i raznih drugih instrumenata plaćanja. Ukupan (sistematski) pregled svih ekonomskih transakcija između subjekata (rezidenata) jedne zemlje i subjekata (rezidenata) iz drugih zemalja, u toku poslovne godine naziva se bilans plaćanja ili platni bilans66.

Bilans plaćanja je dio sistema privrednih bilansa koji iskazuje osnovne makroekonomske varijable u nacionalnoj privredi i njihove međusobne odnose.

Veličina bosanskohercegovačke ekonomije i njena otvorenost svrstavaju je u grupu malih otvorenih ekonomija. Kao takva, ona ne može uticati na svjetska ekonomska kretanja. Analizom proteklog perioda može se primijetiti da je Bosna i Hercegovina uvijek imala značajan deficit na tekućem računu.

66 Izvor: Kostadin Pušara, Međunarodne finansije, Verzal press Beograd, Beograd 2001., opi. cit. str. 25


Tabela 9. Platni bilans Bosne i Hercegovine u mil. KM

2005. 2006. 2007. 2008. 2009.I – tekući račun (1+2+3+4) -2.933,1 -1505,3 -2.261,3 -3.733,8 -1.807,1

1. Roba -7.748,7 -6.661,2 -8.101,1 -9.432,2 -6.662,4 Izvoz 4.028,4 5.225,8 6.046,5 6.888,4 5.711,5 Uvoz -11.777,1 -11.916,9 -14.147,7 -16.320,7 -12.373,9

2. Usluge 872,5 1.034,2 1.252,7 1.252,1 1.048,93. Prihod 736,6 649,3 721,9 671,2 509,34. Tekući transfer 3.206,5 3.472,5 3.865,3 3.775,1 3.297,0

II – Kapitalni i finansijski račun (1+2) 2.640,7 1.244,8 2.378,4 3.906,8 1.781,1

1. Kapitalni račun 443,4 457,2 433,9 393,6 347,02. Finansijski račun 2.197,3 787,5 1.944,5 3.513,2 1.434,1

2.1. Direktne investicije 963,7 1.113,3 2.927,5 1.402,0 699,32.2. Portfolio investicije 4,2 -0,7 -1,1 -11,8 -37,72.3. Ostale investicije 1.974,9 902,2 264,9 1.729,1 690,22.4. Rezervna imovina -745,5 -1.272,2 -1.246,8 402,8 82,4

III – Neto greške i propusti 292,4 260,5 -117,1 -173,0 26,0Izvor: Godišnji izvještaj Centralne banke Bosne i Hercegovine za 2009. god.

Deficit tekućeg računa u 2009. god. iznosi 1,81 mlrd. KM ili 7,5% bruto-društvenog proizvoda. Trgovinski deficit za 2009. god. je bio 6,66 mlrd. KM. Posmatrano u odnosu na 2008. god. trgovinski deficit je smanjen za 2,27 mlrd. KM (29,4%). Smanjenje trgovinskog deficita u 2009. god. u odnosu na 2008. god. je posljedica smanjenja uvoza.

Deficit tekućeg računa u Bosni i Hercegovini u 2009. god. posmatran u odnosu na prethodnu godinu je poboljšan zbog smanjenog obima trgovinske razmjene i manjih vrijednosti svih platnobilansnih stavki. Upravo ovakve karakteristike platnog bilansa reflektuju usporavanje domaćeg privrednog rasta i razvoja.

Trgovinski deficit u 2009. god. je bio manji za 2,77 mlrd. KM (29,4%) posmatrano u odnosu na 2008. god. Smanjenje trgovinskog deficita je posljedica smanjenja vrijednosti domaćeg uvoza.

Tabela 10. Struktura trgovinskog deficita po grupama proizvoda za 2006 – 2009. god. u %

R. br.

Struktura deficita po grupama proizvoda za period januar-decembar 2006. 2007. 2008. 2009.

1. Mineralna goriva, nafta 21,5 18,6 21,0 16,62. Mašine, aparati i mehanički uređaji 10,4 11,9 10,7 9,83. Vozila, osim šinskih vozila 10,6 11,6 11,4 9,8


4. Električni strojevi 8,4 8,0 8,3 8,15. Plastične mase 5,3 5,2 5,2 6,16. Farmaceutski proizvodi 3,9 3,6 3,5 5,37. Piće, alkoholi i sirće 4,1 3,6 3,2 4,28. Razni prehrambeni proizvodi 2,4 2,1 1,6 2,69. Žitarice 2,4 2,8 2,5 2,110. Duhan i prerađene zamjene duhana 2,0 1,7 1,5 1,811. Eterična ulja, parfemi i kozmetički proizvodi 1,8 2,0 2,3 1,8

Izvor: Godišnji izvještaj Centralne banke Bosne i Hercegovine za 2009. god.

Rezultat poboljšanja spoljnotrgovinske razmjene u 2009. god. nije rezultat uvećanja obima i vrijednosti domaćeg izvoza. Naprotiv, ovo je rezultat smanjenja vrijednosti domaćeg uvoza. Vrijednost ostvarenog izvoza u 2009. god. je 5,5 mlrd. KM, a uvoza 12,4 mlrd. KM. Poredeći ove podatke sa 2008. god. za rezultat imamo smanjenje izvoza za 17,6%, ali istovremeno imamo i smanjenje uvoza za 24,2%. Pokrivenost uvoza sa izvozom u 2009. god. iznosi 44,8%, što je povećanje za 3,6% posmatrano u odnosu na 2008. god. (41,2%).

Tabela 11. Zastupljenost uvoza/izvoza Bosne i Hercegovine u %

Izvoz Uvoz2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

EU 27 54,7 59,7 57,3 55,2 54,2 53,9 53,0 47,8 48,0 49,15Italija 13,1 13,8 13,1 12,6 12,7 9,0 9,0 9,0 9,3 10,1Njemačka 11,3 12,9 12,8 13,6 14,7 14,4 12,4 12,5 11,8 11,3Slovenija 9,7 12,2 10,9 9,2 8,4 7,0 7,6 6,4 5,9 6,1JIE* 37,2 32,9 35,8 37,1 38,1 27,9 28,0 29,1 28,9 26,8Hrvatska 20,5 18,7 18,4 17,2 17,1 16,9 17,1 17,6 17,1 15,0Srbija** 15,5 13,2 11,7 14,0 13,4 10,2 9,8 9,4 10,6 10,4Ostale zemlje 8,1 7,4 6,9 7,7 7,7 18,2 19,0 23,1 23,1 24,1

*Jugoistočna Evropa (Albanija, Hrvatska, BJR Makedonija, Srbija, Crna Gora)** od 2007. god. podaci se odnose samo na Srbiju, a u godinama prije 2007. god. uključuju podatke i za Crnu Goru i Kosovo.Izvor: Godišnji izvještaj Centralne banke Bosne i Hercegovine za 2009. god.

8. SPOLJNOTRGOVINSKA RAZMJENA

Posmatrajući geografsku zastupljenost, spoljna trgovina Bosne i Hercegovine je skoncentrisana uglavnom na evropske zemlje, a posebno zemlje iz okruženja, što se vidi iz prethodne tabele.


Tabela 12. Spoljnotrgovinska razmena Bosne i Hercegovine 2005-2009. god.

U 000 KM/god. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.Izvoz 3.013.000 3.783.000 5.164.339 5.936.895 6.711.690 5.530.377Uvoz 9.423.000 11.178.545 11.389.183 13.898.709 16.286.056 12.348.466Trgovinski bilans (izvoz – uvoz) -6.410.000 -7.395.265 -6.224.844 -7.961.814 -9.574.366 -6.818.089Pokrivenost uvoza sa izvozom u % 31,97 33,84 45,34 42,72 41,21 44,79

Izvor: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine

Spoljni dug Bosne i Hercegovine u 2009. god. je iznosio 5,1 mlrd. KM, što je uvećanje za 22,6% u odnosu na kraj 2008. god. Poredeći spoljni dug sa bruto-domaćim proizvodom u istom periodu (22,1%), primjećujemo da za 5% više u odnosu na posmatranu 2008. god. Razloge povećanja spoljnog duga možemo tražiti u aktiviranju opcionog duga prema londonskom klubu u decembru 2009. god. (436,5 mil. KM) i novog zaduženja kod Međunarodnog monetarnog fonda (388,7 mil. KM).

U strukturi spoljnog duga Bosne i Hercegovine, Međunarodna asocijacija za razvoj učestvuje sa 28,4%, Pariski klub sa 15,9%, Londonski klub sa 15,9% i Međunarodna banka za obnovu i razvoj sa 10,5%.

Tabela 13. Robna razmjena Bosne i Hercegovine po zemljama za 2009. god. u mil. KM

R. br. DRŽAVA UVOZ

% u ukupnom

uvozuIZVOZ

% u ukupnom

izvozuObim

% u ukupnom

obimu1. Hrvatska 1.853,56 15,01 944,14 17,07 2.797,70 15,652. Njemačka 1.395,30 11,30 813,39 14,71 2.208,69 12,354. Srbija 1.282,38 10,38 741,44 13,41 2.023,82 11,323. Italija 1.241,97 10,06 702,35 12,70 1.944,32 10,875. Rusija 864,86 7,00 25,65 0,46 890,51 4,986. Slovenija 758,85 6,15 463,12 8,37 1.221,97 6,837. Kina 557,10 4,51 4,13 0,07 561,23 3,148. Austrija 454,42 3,68 325,37 5,88 779,79 4,369. Mađarska 401,21 3,25 91,73 1,66 492,94 2,7610. Turska 366,82 2,97 51,85 0,94 418,67 2,34Ukupno (1-10) 9.176,47 74,31 4.163,17 75,28 13.339,64 74,61

11.Ostale zemlje 3.172,00 25,69 1.367,21 24,72 4.539,21 25,39

UKUPNO 12.348,47 100,00 5.530,38 100,00 17.878,85 100,00Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine


Iz prethodne tabele je vidljivo da, Bosna i Hercegovina oko 75% ukupne trgovinske razmjene realizuje sa 10 zemalja. Prema podacima za 2009. god. deset zemalja67 u bosanskohercegovačkom uvozu učestvuje sa 74,31%. Istovremeno, u iste zemlje, u istom periodu je realizovano 74,61% ukupnog izvoza. Visok procenat bosanskohercegovačkog izvoza u navedene zemlje govori o posebnoj važnosti ovih tržišta za proizvode iz Bosne i Hercegovine. Od navedenih deset zemalja, pet zemalja su dio Evropske unije i one učestvuju u izvozu sa 43,32%, a u uvozu sa 34,44%.

U 2009. god. najviše se uvozilo iz Hrvatske (15,01%), Njemačke (11,30%), Srbije (10,38%) i Italije (10,06%).

Istovremeno, najveće učešće u izvozu ima Hrvatska (17,07%), Njemačka (14,71%), Srbija (13,41%) i Italija (12,70%). Svaka od navedenih zemalja ima veće učešće u ukupnom izvozu u odnosu na ukupan uvoz.

Tabela 14. Struktura izvoza iz Bosne i Hercegovine za 2009. godinu po glavama Carinske tarife u mil. KM

R.br.

Glava CT Opis Izvoz

2009.Izvoz 2008.

Rast/Pad u %

1 27 Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije; bitumenske tvari; mineralni voskovi 756,28 660,47 14,51

2 94 Namještaj; nosači madraca 525,68 515,78 1,923 84 Nuklearni reaktori, kotlovi, mašine,

aparati i mehanički uređaji; njihovi dijelovi 453,25 611,48 -25,88

4 44 Drvo i proizvodi od drva; drveni ugalj 391,01 492,38 -20,595 76 Aluminijum i proizvodi od

aluminijuma 379,48 655,39 -42,106 64 Obuća, nazuvci i slični proizvodi;

dijelovi tih proizvoda 341,35 364,46 -6,347 73 Proizvodi od željeza i čelika 311,33 545,79 -42,968 72 Željezo i čelik 249,95 452,34 -44,749 62 Odjeća i pribor za odjeću, osim

pletenih i heklanih 175,67 202,86 -13,4010 28 Produkti hemijske industrije ili

srodnih industrija 175,25 261,71 -33,0411 85 Električne mašine i oprema i njihovi

dijelovi 165,56 182,07 -9,0712 48 Papir i karton 142,36 123,88 14,92

67 Hrvatska, Njemačka, Srbija, Italija, Rusija, Slovenija, Kina, Austrija, Mađarska, Turska.


13 39 Plastične mase i proizvodi od plastičnih masa 109,98 133,06 -17,35

14 87 Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih vozila i njihovi dijelovi i pribor 98,08 116,46 -15,78

15 61 Odjeća i pribor za odjeću, pleteni ili heklani 76,46 62,41 22,51

16 04 Mlijeko i drugi mliječni proizvodi; jaja peradi i ptičja jaja 64,88 56,53 14,76

17 30 Farmaceutski proizvodi 59,79 55,92 6,9318 68 Proizvodi od kamena, gipsa, cementa,

betona, azbesta, liskuna i sličnih materijala 55,32 44,69 23,78

19 25 So; sumpor; zemlja i kamen; gips, kreč i cement 52,73 60,28 -12,52

20 26 Rudače, troske i pepeli 52,71 87,73 -39,92Ukupno (1-20) 4.637,11 5.685,69 -18,44

21 Ostalo 893,27 1.026,00 -12,94Ukupan izvoz 5.530,38 6.711,69 -17,60

Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine

Navedene grupe proizvoda u 2009. god. imaju učešće od 83,85% u ukupnom izvozu. Iako prostor na kojem živimo raspolaže odličnim uslovima za poljoprivrednu proizvodnju, učešće poljoprivrednih proizvoda u izvozu je samo 1,17% (samo jedna grupa proizvoda: mlijeko i mliječni proizvodi).

Tabela 15. Struktura BiH uvoza za 2009. godinu po glavama Carinske tarife u mil. KM

R. br. Glava CT Opis Uvoz

2009.Uvoz 2008.

Rast/pad u %

1. 27 Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije 1.886,46 2.669,22 -29,33

2. 84 Nuklearni reaktori, kotlovi, mašine, aparati i mehanički uređaji 1.122,52 1.629,39 -31,11

3. 87 Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih vozila 765,31 1.211,00 -36,80

4. 85 Električne mašine i oprema i njihovi dijelovi 715,79 977,22 -26,75

5. 39 Plastične mase i proizvodi od plastičnih masa 522,51 627,73 -16,76

6. 30 Farmaceutski proizvodi 419,35 388,18 8,037. 73 Proizvodi od željeza i čelika 341,19 600,23 -43,168. 22 Pića, alkoholi i sirće 314,38 328,59 -4,32


9. 72 Željezo i čelik 302,31 831,67 -63,6510. 48 Papir i karton 253,08 271,17 -6,6711. 64 Obuća, nazuvci i slični proizvodi;

dijelovi tih proizvoda 203,21 223,57 -9,1112. 21 Razni prehrambeni proizvodi 194,75 199,57 -2,4113. 94 Namještaj; nosači madraca 193,19 256,70 -24,7414. 33 Eterična ulja i rezinoidi 185,64 190,53 -2,5615. 76 Aluminijum i proizvodi od

aluminijuma 184,03 226,80 -18,8616. 90 Optički, fotografski, kinematografski i

mjerni instrumenti 170,67 220,91 -22,7417. 19 Proizvodi na osnovi žitarica, brašna,

škroba ili mlijeka 152,73 157,64 -3,1118. 10 Žitarice 149,49 240,10 -37,7419. 23 Ostaci i otpaci od prehrambene

industrije 148,37 153,30 -3,2120. 44 Drvo i proizvodi od drva; drveni ugalj 148,37 207,59 -28,53

Ukupno (1-20) 8.373,36 11.611,09 -27,8821. Ostalo 3.975,11 4.674,97 -14,97

Ukupan uvoz 12.348,47 16.286,06 -24,18Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine

Navedene grupe proizvoda u 2009. god. imaju učešće od 67,81% u ukupnom uvozu. Iako, prostor na kojem živimo raspolaže odličnim uslovima za poljoprivrednu proizvodnju, učešće poljoprivrednih proizvoda u uvozu je 7,77%.

Tabela 16. Struktura trgovinskog deficita za 2009. godinu u mil. KM

R. br.

Glava CT OPIS UVOZ IZVOZ

DEFICIT

Vrijednost % u deficitu

1 1-24 Poljoprivredni proizvodi 2.389,02 452,77 -1.936,25 28,402 27 Mineralna goriva, mineralna

ulja i proizvodi njihove destilacije 1.886,46 756,28 -1.130,18 16,58

3 84 Nuklearni reaktori, kotlovi, mašine, aparati i mehanički uređaji 1.122,52 453,25 -669,27 9,82

4 87 Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih vozila 765,31 98,08 -667,23 9,79

5 85 Električne mašine i oprema i njihovi dijelovi 715,79 165,56 -550,23 8,07


6 39 Plastične mase i proizvodi od plastičnih masa 522,51 109,98 -412,53 6,05

7 30 Farmaceutski proizvodi 419,35 59,79 -359,56 5,278 33 Eterična ulja i rezionoidi 185,64 16,45 -169,19 2,489 48 Papir i karton 253,08 142,36 -110,72 1,62

Ukupno (1-9) 8.259,69 2.254,51 -6.005,17 88,08Ostali proizvodi 4.088,78 3.275,86 -812,92 11,92UKUPNO 12.348,47 5.530,38 -6.818,09 100,00Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH

Prethodna tabela daje pregled roba sa najvećim učešćem u trgovinskom deficitu za 2009. god. Najveće učešće u trgovinskom deficitu za posmatrani period imaju poljoprivredni proizvodi, i to sa učešćem od 28,40%.

Kod industrijskih proizvoda, najveće učešće u trgovinskom deficitu imaju mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije (16,58%).

8.1. Struktura robne razmjene po regionima

Glavna izvozno-uvozna tržišta za Bosnu i Hercegovinu su:

Tržište Evropske unije; Tržište zemalja potpisnica Centralno-evropskog sporazuma o

slobodnoj trgovini; Tržište zemalja sa kojima je uspostavljen Ugovor o slobodnoj trgovini.

Tabela 17. Robna razmjena Bosne i Hercegovine po regionima u 2009. god. u mlrd. KM

Region Izvoz% u

ukupnom izvozu

Uvoz% u

ukupnom uvozu

Pokrivenost (%)

Ukupan obim

% u ukupnom

obimuEU 2.999,96 54,25 6.060,85 49,08 49,50 9.060,81 50,68CEFTA 2.104,41 38,05 3.313,95 26,84 63,50 5.418,36 30,31UoST* 51,85 0,94 366,82 2,97 14,13 418,67 2,34Ostatak svijeta 374,16 6,77 2.606,84 21,11 14,35 2.981,00 16,67Ukupno 5.530,38 100,00 12.348,47 100,00 44,79 17.878,84 100,00* Zemlje Ugovora o slobodnoj trgovini (Turska)

Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa

Najveće učešće u ukupnoj robnoj razmjeni, Bosna i Hercegovina u 2009.god. ostvarila je u saradnji sa zemljama Evropske unije (50,68%) i zemljama


potpisnicama Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini (30,31%).

Zemlje članice Evropske unije u ukupnom izvozu iz Bosne i Hercegovine učestvuju sa 54,25%, a u ukupnom uvozu u Bosnu i Hercegovinu sa 49,08%.

Najveća pokrivenost uvoza sa izvozom ostvarena je u trgovinskoj saradnji sa zemljama potpisnicama Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini (63,50%).

Tabela 18. Uvoz u BiH po regionima za 2007-2009. god. u mlrd. KM

Region2007 2008 2009

Uvoz % učešća Uvoz %

učešćaRast u

% Uvoz % učešća

Rast u %

EU 6.639,34 47,81 7.814,76 47,98 17,70 6.060,85 49,08 -22,44CEFTA 4.041,10 29,10 4.711,55 28,93 16,59 3.313,95 26,84 -29,66UoST* 804,58 5,79 863,07 5,30 7,27 366,82 2,97 -57,50Ostatak svijeta 2.401,31 17,29 2.896,68 17,79 20,63 2.606,85 21,11 -10,01Ukupno 13.886,33 100,00 16.286,06 100,00 17,28 12.348,47 100,00 -24,18

* Zemlje Ugovora o slobodnoj trgovini (Turska)Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa

Podaci iz prethodne tabele govore o padu uvoza roba iz zemalja Evropske unije za 22,44% u 2009. god. u odnosu na 2008. god. Smanjenje uvoza je zabilježeno i u saradnji sa zemljama potpisnicama Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini. U posmatranoj 2009. god. došlo je do smanjenja uvoza za 29,66% u odnosu na 2008. god.

Tabela 19. Izvoz iz BiH po regionima za 2007-2009. god. u mlrd. KM

Region2007 2008 2009

Izvoz % učešća Izvoz %

učešćaRast/Pad

u % Izvoz % učešća

Rast/Pad u %

EU 3.400,77 57,29 3.703,29 55,18 8,90 2.999,96 54,25 -18,99CEFTA 2.125,59 35,81 2.491,72 37,13 17,22 2.104,41 38,05 -15,54UoST* 25,07 0,42 20,52 0,31 -18,15 51,85 0,94 152,68Ostatak svijeta 385,11 6,49 496,16 7,39 28,84 374,16 6,77 -24,59Ukupno 5.936,54 100,00 6.711,69 100,00 13,06 5.530,38 100,00 -17,60

Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa

Podaci iz prethodne prezentovane tabele govore o padu izvoza roba u zemlje Evropske unije za 18,99% u 2009. god. u odnosu na posmatranu 2008. god. Smanjenje izvoza je zabilježeno i u saradnji sa zemljama potpisnicama


Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini. U posmatranoj 2009. god. došlo je do smanjenja izvoza za 15,54% u odnosu na 2008. god.

Tabela 20. Izvoz po grupama proizvoda

Region2008 2009 Rast/ pad

Industrija *Poljoprivreda Industrija éPoljoprivreda Industrija Poljoprivreda

EU 3.572.829.209 130.163.014 2.866.896.105 133.058.441 -19,76% 2,22%CEFTA 2.197.699.480 293.898.050 1.799.198.966 305.207.939 -18,13% 3,85%UoST* 14.790.651 5.733.692 33.049.005 18.804.087 123,45% 227,96%Ostale zemlje 483.494.360 12.659.789 360.118.478 14.037.658 -25,52% 10,88%UKUPNO 6.268.813.700 442.454.545 5.059.262.554 471.108.125 -19,29% 6,48%

* Zemlje Ugovora o slobodnoj trgovinié Klasifikacija u skladu sa WTO-om o poljoprivrediIzvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa

9. ANALIZA BH-a PRIVREDE

U cilju boljeg sagledavanja bosanskohercegovačke privrede, gdje se ona danas nalazi, njenog privrednog ambijenta i poslovne klime, njenih mogućnosti i potencijala urađene su dvije analize:

PEST analiza (engleske riječi: Political, Economic, Social and Tehnological) podrazumijeva presjek različitih (politički, ekonomski, socijalni i tehnoloških faktora) uticaja iz makrookruženja. Predstavlja efikasno sredstvo za analizu poslovnog okruženja na osnovu koje će se lakše donijeti strateške odluke, potrebne za ostvarivanje postavljenih ciljeva.

SWOT analiza (snage, slabosti, šanse i prijetnje). SWOT analiza (skraćenica od engleskih reči Strenghts (snaga), Weakness (slabost), Opportunities (šansa) i Threats (pretnja)), upotrebljava se kao jedan od osnovnih aplikativnih alata za prepoznavanje konkurentskih prednosti.

9.1. PEST analiza

Politički faktori:

Unutrašnja politička stabilnost/nestabilnost na nivou Bosne i Hercegovine;

Tranzicioni proces; Opredijeljenost integracionom procesu sa Evropskom unijom i


drugim regionalnim integracijama; Opredijeljenost za članstvom u brojnim međunarodnim ekonomskim

i vojnim organizacijama (Međunarodni monetarni fond, Svjetska Banka, NATO);

Ključan uticaj međunarodne zajednice na unutrašnja politička dešavanja (najčešće negativan uticaj);

Smanjenje interesa od strane finansijskih donatora; Opredijeljenost za uspostavljanje jedinstvenog ekonomskog prostora.

Ekonomski faktori:

Izražen proces globalizacije; Prelazak finansijske u ekonomsku krizu; Monetarna stabilnost Bosne i Hercegovine; Niska stopa inflacije; Djelimično smanjenje administrativnih prepreka za pokretanje

vlastitog biznisa; Visoke kamatne stope i zahtjevniji proces odobravanja kredita; Nedovoljno ulaganje stranih investitora; Niska kupovna moć potrošača; Visoka stopa nezaposlenosti; Nezavršen proces privatizacije.

Socijalni faktori:

Izražen migracija; Neuravnoteženost urbanog i ruralnog stanovništva i njihovog

standarda; Želja mladih da napusti državu; Povećan broj socijalnih slučajeva.

Tehnološke promjene:

Razvoj informacionih tehnologija; Razvoj primjene interneta i elektronskog poslovanja; Reforma obrazovnog sistema; Nedovoljno poznavanje značaja implementiranja i primjene sistema

kvaliteta u proizvodnom procesu ili procesu pružanja usluga (prepreka za izlazak domaćih roba na inostrano tržište);

Izraženi ekološki zahtjevi; Tehnološko zaostajanje.


9.2. SWOT analiza

Cilj SWOT analize privrede i privrednog ambijenta je identifikacija konkurentskih sposobnosti privrede Bosne i Hercegovine, kroz utvrđivanje najznačajnijih internih (snaga i slabosti) i eksternih (mogućnosti i prijetnje) faktora.

Osnovni opis SWOT analize:

Snage (Strenghts) predstavljaju faktore koji osiguravaju konkurentske prednosti, koje određeno područje čine privlačnim za rad i život;

Slabosti (Weakness) su faktori ili trendovi koji predstavljaju prepreke privrednom razvoju;

Mogućnosti (Opportunities) su uslovi koji omogućavaju razvoj konkurentskih prednosti;

Prijetnje (Threats) su trendovi koji vode ka gubitku konkurentnosti privrede usporavajući privredni razvoj.

Sučeljavanjem internih snaga i slabosti, sa eksternim mogućnostima i prijetnjama, prepoznaćemo poslovne aktivnosti koje posjeduju konkurentski potencijal. Na osnovu toga, može se definisati vizija, misija i ciljevi privrednog razvoja bosanskohercegovačke privrede i njenog poslovnog ambijenta.

Na osnovu prethodno iznesenog, u narednih nekoliko redova pokušaćemo da kroz SWOT analizu iznesemo snage i mogućnosti koje se nalaze pred privredom Bosne i Hercegovine uz definisanje njenih slabosti i prijetnji koje se mogu ispriječiti kao prepreka na putu njenog privrednog oporavka i razvoja.

SNAGE:

Geostrateška pozicija:

Sjeverni dio Bosne i Hercegovine se prostire uz desnu obalu rijeke Save;

Istočni dio Bosne i Hercegovine naslonjen je uz lijevu obalu rijeke Drine;

Blizina auto-puta Beograd – Zagreb; Plovne mogućnosti rijeke Save i mogućnosti luka u Šamcu i Brčkom; Željeznički i drumski potencijal; Blizina tržišta (oko 20 miliona stanovnika) bez jezičkih barijera i

poznavanja njihovih navika i običaja; Postojanje poljoprivrednih resursa i tradicije u poljoprivrednoj

proizvodnji (površina poljoprivrednog obradivog zemljišta u Republici Srpskoj per capita 0,87 ha (na primjer u Srbiji je 0,56 ha)):


Potencijal za razvoj stočarstva; Izrazito plodno zemljište Posavine, Semberije i Lijevča (žitnice Bosne

i Hercegovine); Povoljni klimatski uslovi; Turistički potencijal, posebno potencijal rekreativnog turizma i

banjsko-lječilišnog turizma (medicinskog turizma); Industrijska infrastruktura i postojanje tradicije u proizvodnji:

(rafinerija nafte u Brodu i Modriči, tvornice namještaja, tekstila, obuće, metalne industrije, hemijske industrije);

Dovoljno kvalifikovana i jeftina radna snaga u odnosu na druge države u okruženju;

Niska stopa inflacije (jedna od najnižih u jugoistočnoj Evropi); Stabilna moneta; Niska stopa poreza na dobit, niska stopa poreza i doprinosa po

zaposlenom; Tradicija i iskustvo u poljoprivrednoj i prehrambenoj proizvodnji,

elektroindustriji, građevinarstvu; Preferencijalni izvozni režim (bilateralni sporazumi o trgovini sa

Evropskom Unijom, Švajcarskom, Rusijom, Kanadom, Sjedinjenim Američkim Državama, Japanom, Australijom, Novim Zelandom);

Uređenost finansijskog tržišta; Nacionalni tretman inostranih investitora.

SLABOSTI:

Nedovoljna iskorišćenost postojećih, ali i razvijenost novih proizvodnih kapaciteta, često zbog zastarjele tehnologije ili nemogućnosti ulaganja u tehnološki razvoja (nedostatak znanja i finansijskih sredstava);

Visoka stopa nezaposlenosti kao posljedice nedovoljne upotrebljivosti postojećih i nedostatka novih proizvodnih kapaciteta;

Mali broj ispunjenosti zahtijevanih standarda kvaliteta koji su prepreka izvozu roba na tržište Evropske unije;

Neusklađenost obrazovnog sistema sa potrebama tržišta; Nedovoljna ulaganja i podsticanje naučno-istraživačkog rada; Nizak stepen pokrivenosti uvoza sa izvozom (46,4% u 2008. god.); Niska stopa produktivnosti rada; Usitnjena poljoprivredna proizvodnja koja nije zasnovana na

ekonomiji obima; Nedostatak preduzetničke kulture, tradicije i svijesti; Nerazvijen preduzetnički sektor; Nedovoljno stimulativno lokalno poslovno okruženje (nedostatak


finansijskih sredstava za podsticanje lokalnog preduzetničkog sektora, nedovoljan nivo kvaliteta usluga opštinskih uprava često praćen visokim taksama, nedostatak edukacije o preduzetništvu);

Nedovoljna komunikacija opštinske uprave sa lokalnim preduzet-ničkim sektorom;

Često politika urbanističkog i regulacionog planiranja koči brži i snažniji lokalni ekonomski razvoj;

Nedostatak programa prekvalifikovanja radno sposobnog stanov-ništva koje je ostalo bez posla ili je na čekanju za posao (obrazovanje odraslih);

Nekvlitetna statistička baza podataka (nedostatak relevantnih podataka koji mogu poslužiti kvalitetnijim analizama privrednih tokova u Bosni i Hercegovini).

MOGUĆNOSTI:

Unapređenje položaja Bosne i Hercegovine kroz planiranu gradnju mreže auto-puteva i izgradnje koridora poznatog pod nazivom 5C;

Integracioni proces; Oživljavanje proizvodnih kapaciteta, uspješna privatizacija naftnog

sektora, otvaranje novih proizvodnih pogona kroz razvoj preduzet-ničkog sektora i unapređenje razvoja energetskog sektora;

Rastuća potreba za zdravom hranom, gdje sigurno i Bosna i Hercegovina može pronaći svoje mjesto u takvoj proizvodnji;

Razvoj lokalne i regionalne infrastrukture, lokacija za poslovne zone, preduzeća i rješenja koja će podstaći inovativne aktivnosti i razvijanje i uvođenje tehnoloških inovacija;

Razvoj javno-privatnog partnerstva; Prekvalifikacija radno sposobnog stanovništva koje je trenutno bez

zaposlenja u cilju njegovog bržeg zapošljavanja; Stvaranje regionalnih razvojnih agencija koje će raditi na promociji

potencijala regije sa ciljem obezbjeđenja investicionog kapitala, biti servis za preduzetnički sektor, biti edukativni centar za privredni sektor;

Vezivanje u klastere, otvaranje biznis inkubatora i tehnoloških i univerzitetskih parkova (Republika Srpska posjeduje osam Univerziteta);

Nedovoljna iskorišćenost energetskog sektora i njegovog potencijala; Mogućnost korišćenja iskustava zemalja iz okruženja i zemalja koje

su uspješno završile tranzicioni proces; Razvoj trgovinskog sektora; Razvoj turizma i turističke maloprodaje.


PRIJETNJE:

Politička nestabilnost ili politička netrpeljivost na nivou Bosne i Hercegovine;

Strah jednih od drugih (nesposobnost rešavanja evidentnih ekonomskih problema na nivou Bosne i Hercegovine zamjenjuje se izazivanjem vještačkih unutrašnjih kriza i podjela, te se nesposobnost rješavanja ekonomskog problema pravda „ugroženošću vitalnog nacionalnog interesa“);

Unošenje prošlosti u sadašnjost i budućnost; Prisustvo korupcije; Tehnološka zaostalost; Nedovoljno ulaganje u obrazovni sektor i naučno-istraživački rad; Loš imidž zemlje u inostranstvu koji prati visok stepen rizika (nizak

kreditni rejting); Pogoršanje demografske slike; Poteškoće u usvajanju i implementiranju međunarodnih tehničkih

standarda za domaće proizvođače; Nesklad između privrednih potreba i obrazovnih programa.

Na osnovu iznesenih analiza, kao prioritet se postavlja iznalaženje odgovora na sljedeća pitanja:

Kako razvijati lokalni preduzetnički sektor? Kako stvoriti stimulativno i interesantno lokalno poslovno okruženje? Kako pokrenuti privredne kapacitete ako oni rade sa 25% iskorišćenosti

u odnosu na 1990. god.? Kako razvijati i stvoriti održivu poljoprivrednu proizvodnju i bogato

selo? Kako zadržati mlade, pokrenuti njihovu kreativnost i iskoristiti

njihovo znanje?

Iznalaženje odgovora na postavljena pitanja će biti sigurno efikasnije ukoliko budemo razvijali i endogene faktore razvoja, koji su karakteristični za Evropu. Za endogeni razvoj potrebno je definisati:

Položaj Bosne i Hercegovine u odnosu na okruženje, sa predstavlja-njem svih prednosti i slabosti;

Ciljeve koje želimo dostići sa smjernicama njihovog dostizanja.

Takođe, potrebno je unaprijediti rad univerzitetskih centara, razvijati oživljavanje tržišne i preduzetničke ekonomije svih kapaciteta koji se mogu staviti u službu lokalnog razvoja.

EKONOMSKO-POLITIČKI ODNOSI

BOSNE I HERCEGOVINE SA INOSTRANSTVOM

V

111

EKONOMSKO-POLITIČKI ODNOSIBOSNE I HERCEGOVINE SA INOSTRANSTVOM

1. ANALIZA TRŽIŠNIH STRUKTURA I KONKURENCIJE U BOSNI I HERCEGOVINI

Sa 2010. god. navršavaju se dvije decenije od kada je započeo proces tranzicije političkih i ekonomskih sistema u bivšim socijalističkim državama centralne i istočne Evrope i bivšoj Jugoslaviji61. Postavljene tranzicijske ciljeve uspješno je ostvarilo dvanaest država i one su 2004. god. (10 država) i 2005. god. (2 države) postale članice Evropske unije.

Makroekonomska stabilnost i održivi ekonomski razvoj bitan su uslov prijema u Evropsku uniju. Isto tako, potrebno je naglasiti da kod prijema u Evropsku uniju nije postavljena donja granica ekonomske razvijenosti. Odlika članica Evropske unije je izražena razlika u nivou ekonomske razvijenosti mjerene bruto-domaćim proizvodom po stanovniku i drugim makroekonomskim pokazateljima.

Izvan Evropske unije su ostale države koje su, prema istim ekonomskim pokazateljima i razvijenije od pojedinih sadašnjih članica Evropske unije (primjer Bugarske i Rumunije koje su punopravne članice Evropske unije postale 2007. god. i Hrvatske koja još uvijek čeka na članstvo u Evropskoj uniji). Istina je, da su novoprimljene članice u godini prijema u Evropsku uniju već dostigle ili premašile obim privrednih aktivnosti i nivo standarda iz 1990. god. Najveći indeks rasta u odnosu na 1990. god. ostvarila je Poljska (200,7), Albanija (176) i Slovenija (162,9). Međutim, Albanija koja je ostvarila izuzetno visok indeks rasta, zbog svoje izuzetno niske polazne osnove i dalje je najnerazvijenija evropska država. U istom posmatranom periodu, Republika Srpska je ostvarila indeks rasta 80,1 u odnosu na 1990. god., a Federacija Bosne i Hercegovine 74,7.

Period kroz koji je prošla, i još uvijek prolazi Bosna i Hercegovina karakterističan je po sprovođenju reformskih procesa, težnjom za uspostavljanjem makroekonomske stabilnosti i stabilnog i održivog privrednog razvoja, procesu transformacije vlasništva preduzeća i početku

61 Kao početna godina procesa tranzicije u istočnoevropskim zemljama i bivšoj Jugoslaviji uzima se 1989. god., odnosno rušenje berlinskog zida. U proces tranzicije je ušlo sedam socijalističkih država, a danas na tom prostoru egzistira 28 država.


procesa pridruživanja Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji. Proces evropskih integracija donosi obavezna zakonska prilagođavanja u

svim oblastima. U strogo ekonomskim kategorijama, pod razvojem se tradicionalno podrazumijeva sposobnost ekonomije jedne zemlje čija je početna ekonomska situacija dugo bila manje ili više statična da generira i održi godišnji rast svog bruto-domaćeg proizvoda po realnoj stopi rasta od 5% do 7% i više.

Primarni ciljevi ekonomske politike Bosne i Hercegovine u dosadašnjem periodu bili su makroekonomska stabilnost sa visokim realnim stopama privrednog rasta. Razvoj privredne aktivnosti se odvijao uz proces transformacije vlasništva, reformu poreskog sistema i socijalnih politika. Iako su, u poslednjih nekoliko godina vidljivi pomaci na makroekonomskom planu, još uvijek su prisutna brojna ograničenja, kao što su: nedovoljan obim privrednih aktivnosti, nedostatak investicionog kapitala, visoka stopa nezaposlenosti, rastući spoljno-trgovinski deficit, nizak nivo produktivnosti rada i nizak nivo konkurentnosti domaće privrede.

Visoke stope privrednog rasta u prethodnih nekoliko godina nisu bile dovoljne da se značajnije smanji visok jaz u nivou razvijenosti (rast bruto domaćeg proizvoda per capita) kako u odnosu na prosjek Evropske unije, tako i u odnosu na ostale zemlje u tranziciji. Nivo privredne razvijenosti Bosne i Hercegovine mjeren ostvarenim bruto-domaćim proizvodom u odnosu na period iz 1990. god., danas iznosi oko 80% bruto-domaćeg proizvoda iz 1990. god.

2. SPOLJNA POLITIKA BOSNE I HERCEGOVINE

Bosna i Hercegovina je nezavisna, međunarodno priznata država sa suverenim integritetom, koju čine dva ravnopravna entiteta i jedan distrikt. Kao takva, članica je Ujedinjenih Nacija.

Sa formalno-pravnog aspekta, u punoj mjeri ostvaruje svoja prava u međunarodnim odnosima. Međutim, zbog samog karaktera Dejtonskog mirovnog sporazuma iz 1995. god. i uloge koju ima „Visoki“ predstavnik, Bosna i Hercegovina se nalazi pod međunarodnim protektoratom.

Stvaranjem i potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma iz 1995. god. međunarodnim institucijama i oragnizacijama prisutnim u Bosni i Hercegovini dodijeljen je mandat i uloga sprovođenja određenih aktivnosti na prostoru Bosne i Hercegovine: prisustvo međunarodnih mirovnih i policijskih snaga, status „visokog“ predstavnika međunarodne zajednice, značajna uloga i članstvo u sudskim i finansijskim institucijama i mnogi drugi poslovi. Institucije Bosne i Hercegovine „zadržale“ su ulogu

113V Ekonomsko-politički odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom

„samostalnog kreiranja i sprovođenja“ spoljne politike Bosne i Hercegovine, ali uz monitoring međunarodne zajednice.

Spoljna politika Bosne i Hercegovine prema međunarodnoj zajednici zasnovana je na principima saradnje, uzajamnog poštovanja, teritorijalnog integriteta i suvereniteta. Aktivno sa drugim državama, Bosna i Hercegovina učestvuje u mirnom rješavanju sporova u svijetu i suzdržavanja od upotrebe sile. Čvrsto je opredeljena za borbu protiv terorizma.

Bosna i Hercegovina održava odnose sa brojnim nezavisnim državama u svijetu. U skladu sa finansijskim mogućnostima razvijena je i diplomatska mreža. U mnogo slučajeva, koristi se institut nerezidentnog pokrivanja predviđen Bečkom Konvencijom o diplomatskim odnosima.

2.1. Načela spoljne politike Bosne i Hercegovine62

U skladu sa odredbama Ustava, Predsjedništvo Bosne i Hercegovine nadležno je za sprovođenje spoljne politike Bosne i Hercegovine.

Promocija, odbrana interesa i zastupanje Bosne i Hercegovine u međunarodnim odnosima zasnivaju se na odredbama Ustava, zakonima, odlukama i stavovima Predsjedništva, Parlamenta, Savjeta ministara i Ministarstva spoljnih poslova Bosne i Hercegovine.

Bosna i Hercegovina, suvjerena i međunarodno priznata država, sarađivat će u bilateralnim, regionalnim i globalnim multilateralnim okvirima, a uređivat će ugovorene i odnose druge prirode sa svim državama i međunarodnim organizacijama u skladu sa načelima koja su sadržana u Povelji Ujedninjenih Nacija, Završnom aktu iz Helsinkija i ostalim dokumentima Organizacije za sigurnost i saradnju u Evropi, te opšte prihvaćenim principima međunarodnog prava.

Spoljna politika Bosne i Hercegovine prema međunarodnim partnerima zasniva se na otvorenosti i ravnopravnosti, uzajamnom poštovanju suvereniteta i teritorijalnog integriteta i principu miroljubive saradnje uz uvažavanje obostranih interesa. U isto vrijeme, tokom obavljanja spoljnopolitičkih aktivnosti, Bosna i Hercegovina će djelovati u skladu sa obavezama koje proističu iz zaključenih i prihvaćenih sporazuma i drugih međunarodnih instrumenata, te članstva u međunarodnim organizacijama i asocijacijama.

Bosna i Hercegovina naglašava svoju opredijeljenost za prevazilaženje međudržavnih nesuglasica mirnim putem, uz poštovanje načela koja su sastavni dio međunarodnog prava. Uz to, Bosna i Hercegovina se zalaže za konstruktivan dijalog u traženju rješenja za sva otvorena pitanja.62 Izvor: www.mvp.gov.ba


Bosna i Hercegovina je opredijeljena za nastavljanje borbe protiv terorizma i organizovanog kriminala, u skladu sa rezolucijom Ujedinjenih Nacija, u okviru Komiteta za borbu protiv terorizma Savjeta sigurnosti Ujedinjenih Nacija i jačanje globalne saradnje na ovom polju.

2.2. Prioriteti spoljne politike Bosne i Hercegovine63

Spoljna politika Bosne i Hercegovine je usmjerena ka:

unapređenju i očuvanju trajnog mira, sigurnosti i stabilnosti, demokratskog i sveukupnog državnog razvoja;

aktivnom djelovanju u savremenim političkim, ekonomskim i sigurnosnim integracionim tokovima.

U cilju promovisanja strateških interesa, sprovodit će transparentnu spoljnu politiku, uz saglasnost sa sledećim prioritetima:

Očuvanje i zaštita nezavisnosti, suvereniteta i teritorijalnog integriteta Bosne i Hercegovine u međunarodno priznatim granicama;

Potpuna i dosljedna implementacija Dejtonskog opšteg mirovnog sporazuma;

Pristupanje Bosne i Hercegovine evroatlanskim integracionim procesima;

Učešće Bosne i Hercegovine u multilateralnim aktivnostima, posebno u sklopu sistema Ujedinjenih Nacija, Savjeta Evrope, Organizacije za sigurnost i saradnju u Evropi;

Promocije Bosne i Hercegovine kao partnera u međunarodnim ekonomskim odnosima i aktivnostima koje će omogućiti prijem Bosne i Hercegovine u Svjetsku trgovinsku organizaciju i druge međunarodne asocijacije.

3. OSNOVNI PRAVCI I AKTIVNOSTI SPOLJNE POLITIKE BOSNE I HERCEGOVINE64

3.1. Bilateralne prirode

Unapređenje saradnje sa susjednim državama: Republikom Hrvatskom, Srbijom i Crnom Gorom, na osnovama zajedničkog

63 Izvor: www.mvp.gov.ba64 Izvor: www.mvp.gov.ba


interesa i načelima ravnopravnosti, uzajamnog uvažavanja i poštovanja suvereniteta i teritorijalnog integriteta, trajni je prioritet spoljne politike Bosne i Hercegovine;

Bosna i Hercegovina razvija bilateralne odnose sa državama članicama Upravnog odbora Savjeta za sprovođenje mirovnog sporazuma, Sjedinjenim Američkim Državama, Ruskom Federacijom, Velikom Britanijom, Francuskom, Kinom i ostalim članicama Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih Nacija, državama članicama Evropske unije, državama u regionu, državama Članicama Organizacije Islamske konferencije i ostalim državama koje doprinose obnavljanju i razvijanju Bosne i Hercegovine;

U skladu sa interesima i realnim mogućnostima zalaže se za uspostavljanje diplomatskih odnosa sa državama sa kojima nisu uspostavljeni bilateralni odnosi;

Uspostavlja i razvija bilateralne među-državne sporazume od obostranog interesa, posebno u oblasti privrede i inostranih ulaganja;

Promoviše interese i razvija mogućnosti bosanskohercegovačke privrede;

Razvija saradnju u oblasti nauke i tehnologije, kulture, obrazovanja i sporta, kao važnim pretpostavkama za ulazak Bosne i Hercegovine u savremene svjetske tokove.

3.2. Multilateralne prirode

Položaj Bosne i Hercegovine u geostrateškom smislu uslovljava prioritete njenog spoljnopolitičkog nastupanja. Strateški prioritet Bosne i Hercegovine je jači i sistematizovaniji iskorak u smjeru evropskih i transatlantskih integracija, poboljšanje i instituciona-liziranje međusobne saradnje;

Približavanje i institucionalizacija odnosa sa Evropskom unijom u skladu sa Procesom za stabilizaciju i pridruživanje, uspostavljanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom unijom i njegova potpuna primjena u značajnoj meri doprinijeće bržem ulasku Bosne i Hercegovine u evropske integracione tokove;

Inteziviranje aktivnosti za prijem Bosne i Hercegovine u Svjetsku trgovinsku organizaciju, što će otvoriti vrata za ulazak u globalne trgovinske tokove;

Saradnja sa Organizacijom za evropsku sigurnost i saradnju (OSCE). Posebno je naglašena potreba realizacije obaveza iz Sporazuma o regionalnoj saradnju (Član II. i V. Aneksa 1-B Okvirnog mirovnog


sporazuma – OMS) te kontinuirano aktivno učešće predstavnika Bosne i Hercegovine u pregovrima o regionalnom kontrolisanju naoružanja (Član V. Aneksa 1-B OMS);

Aktivnosti u odnosu na evroatlanske sigurnosne strukture sa krajnjim ciljem institucionaliziranja odnosa sa Sjeverno-atlantskim vojnim savezom (NATO) i članstvo u Programu Partnerstva za mir;

Razvijanje dobrih odnosa, postizanja trajne stabilnosti, sigurnosti i ekonomskog prosperiteta i usmjeravanje aktivnosti na regionalnu i subregionalnu saradnju. Imajući u vidu vitalne interese Bosne i Hercegovine, prvenstveno se insistira na konkretizaciji saradnje unutar Centralno-evropske inicijative (CEI), Procesa saradnje u Jugoistočnoj evropi (SEECP), Pakta za stabilnost u Jugoistočnoj Evropi, Inicijative za saradnju država Jugoistočne Evrope (SECI), Jadransko-jonskoj inicijativi, Dunavskom procesu saradnje (DCP), te drugim regionalnim i subregionalnim grupacijama;

Nastavak saradnje sa državama članicama Organizacije Islamske Konferencije (OIC), posebno u okviru unapređenja privrednih odnosa;

Nastavak saradnje sa Pokretom nesvrstanih država; U skladu sa interesima i potrebama, uspostavit će se saradnja sa

Organizacijom američkih država (OAS), Organizacijom afričkog jedinstva (OAU), Asocijacijom država Latinske Amerike (ALADI), Asocijacijom država Jugoistočne Azije (ASEAN) i drugih organizacija;

Na osnovu izraženih interesa, Bosna i Hercegovina će učestvovati u realizovanju postojećih i postizanju novih međudržavnih sporazuma, sa namjerom stvaranja povoljnije atmosfere za privrednu saradnju. Učestvovaće u radu multinacionalnih foruma koji se bave ekonomskim razvojem i poboljšanjem privredne razmjene sa inostranstvom.

3.3. Zaštita interesa državljana Bosne i Hercegovine

Poseban cilj spoljnopolitičkih aktivnosti Bosne i Hercegovine, prvenstveno bilateralnih aktivnosti, je zaštita interesa i pomoć bosanskohercegovačkim građanima koji borave u inostranstvu u ostvarivanju njihovih prava, te pomoć privrednim subjektima koji posluju na tržištima drugih država. Sa tim ciljem će se, i ubuduće inicirati uspostavljanje bilateralnih sporazuma u oblasti konzularne, radno-pravne i imovinske zaštite građana Bosne i Hercegovine u inostranstvu;

Pokrenut će se sve potrebne aktivnosti za liberalizaciju viznog režima za građane Bosne i Hercegovine.


Bosna i Hercegovina širom svijeta ima 44 diplomatsko-konzularnih predstavništava, od kojih je 26 u Evropskim državama. U 14 država, članica Evropske Unije, Bosna i Hercegovina ima svoje stalne diplomatske misije. Međutim, postaje upitna opravdanost postojanja i troškova stalnih diplomatskih misija u sljedećim državama: Indonezija, Iran, Katar, Libijska Arapska Džamahirija, Malezija i Pakistan. Za ove države ne može se tvrditi da su dijaspora za Bosnu i Hercegovinu. Privredna saradnja sa ovim državama gotovo da i ne postoji, a učešće stranih direktnih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu iz ovih država je minimalno i svodi se na manje od 1% od ukupnih ulaganja. S toga, potrebno je izvršiti racionalizaciju stalnih diplomatskih misija Bosne i Hercegovine u svijetu, jer za sada diplomatski aparat stvara velike troškove, a ne daje adekvatne rezultate.

Tabela 21. Diplomatsko-konzularna predstavništva Bosne i Hercegovine u svijetu na rezidentnoj osnovi

Red. br. Država Red.

br. Država

1. Australija 23. Libijska Arapska Džamahirija2. Austrija 24. Mađarska3. Belgija 25. Makedonija 4. Bugarska 26. Malezija 5. Češka 27. Holandija 6. Crna Gora 28. Norveška7. Danska 29. Nemačka 8. Egipat 30. Pakistan 9. Francuska 31. Poljska 10. Grčka 32. Rumunija 11. Hrvatska 33. Ruska Federacija12. Indija 34. Sjedinjene Američke Države13. Indonezija 35. Saudijska Arabija14. Iran 36. Slovenija 15. Italija 37. Srbija16. Izrael 38. Vatikan17. Japan 39. Španija18. Jordan 40. Švajcarska19. Kanda 41. Švedska20. Katar 42. Turska21. Kina 43. Ujedinjeni Arapski Emirati22. Kuvajt 44. Velika Britanija i Sjeverna Irska

Izvor: Ministarstvo spoljnih poslova Bosne i Hercegovine


Tabela 22. Diplomatsko-konzularna predstavništva Bosne i Hercegovine u svetu koja imaju web prezentaciju diplomatskog predstavništva

Red. br. Džava

1. Australija2. Australija3. Belgija4. Danska5. Francuska6. Kanada7. Katar8. Makedonija9. Njemačka10. Norveška11. Pakistan12. Sjedinjene Američke Države13. Švedska14. Ujedinjeni Arapski Emirati15. Velika Britanija i Sjeverna Irska

Izvor: Ministarstvo vanjskih poslova Bosne i Hercegovine

Od 44 diplomatsko-konzularnia predstavništava Bosne i Hercegovine akreditovana u inostranstvu, samo 15 stalnih diplomatskih misija ima svoju web prezentaciju i mogućnost elektronskog predstavljanja podataka o Bosni i Hercegovini. Živimo u vremenu informacionih tehnologija. Svakodnevno se dešavaju promjene na polju informacionih oblasti. Elektronsko predstavljanje i komuniciranje postalo je najažurnije i najrasprostranjenije sredstvo za sakupljanje potrebnih informacija. Nažalost, Bosna i Hercegovina i njeni predstavnici još uvijek nisu prepoznali značaj informacionih tehnologija i elektronskog poslovanja i komuniciranja.

Sa pravom možemo tvrditi, da jedan od razloga nedovoljne zainteresovanosti potencijalnih investitora za ulaganja u Bosnu i Hercegovinu jeste nepostojanje mjesta gdje se mogu dobiti validni i pouzdani podatci o Bosni i Hercegovini i njenim privrednim mogućnostima i privrednom potencijalu. Imajući u vidu takve podatke, značaj elektronskog predstavljanja privrednih mogućnosti Bosne i Hercegovine je nesporan.


Tabela 23. Spisak diplomatsko-konzularnih predstavništava Bosne i Hercegovine u svijetu na nerezidentonoj osnovi

Red. br. Država R.

br. Država

1. Afganistan 23. Libanon2. Albanija 24. Lihtenštajn3. Alžir 25. Litvanija4. Andora 26. Luksemburg5. Armenija 27. Malta6. Azerbejdžan 28. Maroko7. Bahrein 29. Moldavija8. Bjelorusija 30. Monako9. Brunei 31. Mongolija10. Estonija 32. Novi Zeland11. Finska 33. Portugal12. Gruzija 34. Singapur14. Irak 35. Sirija15. Irska 36. Slovačka16. Island 37. Sudan17. Kazahstan 38. Tadžikistan18. Kenija 39. Tunis19. Kipar 41. Turkmenistan20. Kirgistan 42. Ukrajina21. Koreja 43. Uzbekistan22. Letonija


Prema podacima Ministarstva spoljnih poslova Bosne i Hercegovine, trenutno u Bosni i Hercegovini je akreditovano 90 diplomatsko-konzularno predstavništvo.

Uvidom u podatke o stranim direktnim ulaganjima i spoljnotrgovinskoj razmjeni sa ovim državama, slobodno zaključujemo da Bosna i Hercegovina nije u dovoljnoj mjeri iskoristila prisustvo akreditovanih misija na svojoj teritoriji. Bilateralna privredna saradnja sa državama koje imaju svoje misije na teritoriji Bosne i Hercegovine nedovoljno je razvijena u svim segmentima. Politička podijeljenost i zapostavljanje bosanskohercegovačke privrede od strane političkih lidera proizvelo je nedovoljnu iskorišćenost diplomatskog kora u Bosni i Hercegovini.

BOSNA I HERCEGOVINA I

MEĐUNARODNI INTEGRACIONI PROCESI

VI

123

BOSNA I HERCEGOVINA I MEĐUNARODNI INTEGRACIONI PROCESI

1. SVJETSKA TRGOVINSKA ORGANIZACIJA

Period između dva svjetska rata obilježila je velika ekonomska kriza, koja je kasnije produkovala razvoj protekcionizma u međunarodnoj trgovini, što je predstavljalo ozbiljnu prepreku za razvoj međunarodne trgovine, ali i cjelokupne svjetske privrede. Protekcionizam se izražavao u carinskim, ali i necarinskim barijerama. U to vrijeme, očekivane rezultate nije dao ni pokušaj stvaranja Lige Naroda, na čijim temeljima je kasnije nastala Organizacija Ujedinjenih Nacija.

Okončanjem drugog svjetskog rata, države okupljene oko Organizacije Ujedinjenih Nacija, započele su proces stvaranja svjetske multilateralne organizacije koja će se baviti pitanjem razvoja svjetske trgovine. U istom periodu, stvorene su međunarodne finansijske institucije, poznatije kao Međunarodni monetarni fond i Međunarodna banka za obnovu i razvoj. Ideja je bila, da Međunarodni monetarni fond i Međunarodna banka za obnovu i razvoj regulišu pitanja iz domena finansijskih tokova, a trgovinska organizacija bi regulisala pitanja iz domena trgovine.

Da sve nije bila samo ideja, vidjelo se 1948. god. kada je u Havani kreirana tzv. Havanska povelja o stvaranju Međunarodne trgovinske organizacije (International Trade Organization). Sljedeći korak koji se očekivao je bila ratifikacija72 od strane nacionalnih parlamenata država koje su kreirale Havansku povelju, što je bio uslov početka rada Međunarodne trgovinske organizacije. Kada je bilo sve dovedeno do kraja, i kada se očekivao početak rada Međunarodne trgovinske organizacije, Sjedinjene Američke Države su donijele odluku da odustaju od ratifikacije Havanske povelje, jer američki Kongres je nekoliko puta odbijao da razmatra, a time i ratifikuje Povelju. Ovakav potez od strane Sjedinjenih Američkih Država je dočekan sa iznenađenjem kod ostatka svijeta, jer je Amerika iz drugog svjetskog rata izašla ekonomski jača, nego što je u njega ušla. Bilo je logično za očekivati, da im je interes liberalizacija svjetskih trgovinskih tokova, jer bi

72 Ratifikacija je „potvrda“ međunarodnih sporazuma u parlamentu kao najvišoj zakonodavnoj vlasti države. Poslije ratifikacije Sporazuma od strane parlamenta, on može da stupi na snagu.


time olakšali izlazak svojih proizvoda na inostrano tržište. Analizirajući taj period, možemo zaključiti, da su Amerikanci bili spremni i zainteresovani za slobodnu trgovinu, bez prepreka i ograničenja, ali nisu bili spremni da svoju spoljnotrgovinsku politiku usaglašavaju sa drugim zemljama.

Da li je ovim završen proces stvaranja Međunarodne trgovinske organizacije? Odgovor je negativan. I prije nego što je usvojena Havanska povelja (1948. god.), odmah poslije drugog svjetskog rata, započeli su razgovori o ukidanju trgovinskog protekcionizma, što je rezultiralo potpisivanjem Opšteg sporazuma o carinama i trgovini (General Agreement on Tariffs and Trade – GATT) 1947. god. od strane 23 zemlje. Ideja zemalja potpisnica ovog Sporazuma je bila, da ovaj multilateralni sporazum bude privremenog karaktera, koji će prestati da važi sa danom osnivanja i početka rada Međunarodne trgovinske organizacije. Kako je ideja stvaranja Međunarodne trgovinske organizacije doživjela fijasko zbog odluke Sjedinjenih Američkih Država da ne ratifikuju Havansku povelju, ovaj Sporazum je ostao na snazi skoro pet decenija.

Principi na kojima se zasnivao Opšti sporazum o carinama i trgovini su:

Princip jednakog tretmana za sve zemlje potpisnice Sporazuma, bez ikakvih diskriminacija. Ovaj princip je zasnovan na klauzuli najvećeg povlašćenja73. Princip nediskriminacije je podrazumijevao isti tretman za domaće i inostrane robe na unutrašnjem tržištu (inostrana roba je tretirana kao domaća roba);

Princip zabrane kvantitativnih ograničenja (kvota, dozvola, zabrana). Ovo podrazumijeva, da se zaštita domaće proizvodnje isključivo može bazirati na carinama, kao najpravednijem ekonomskom instrumentu trgovinskog protekcionizma. Ipak, kvantitativna ograničenja su ostala dozvoljena u slučajevima:

� konstantnih i visokih trgovinskih deficita; � prometa ribarskih, poljoprivrednih i tekstilnih proizvoda.

73 Klauzula najvećeg povlašćenja ili klauzula najpovlašćenije nacije je odredba međunarodnih trgovinskih ugovora prema kojoj se ugovorne strane obavezuju da će jedna drugoj omogućiti sva prava i povlastice koje se odobre nekoj trećoj zemlji (na primjer, ako jedna zemlja odobri liberalizovan pristup svom tržištu za jednu zemlju, to istovremeno podrazumijeva odobrenje i za sve ostale zemlje). Prema pravilima Opšteg sporazuma o carinama i trgovini, postoje određeni izuzeci od djelovanja klauzule najpovlašćenije nacije, i to:

Povlastice proistekle iz sporazuma o međunarodnim ekonomskim integracijama;

Povlastice proistekle iz sporazuma o preferencijalnoj trgovini dvije ili više zemalja;

Povlastice iz ugovora o pograničnom prometu

125VI Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi

Princip snižavanja carina i carinske konsolidacije. Konsolidacija je obaveza zemalja da poštuju postignute Sporazume o carinskoj liberalizaciji;

Princip reciprociteta, koji podrazumijeva da sve zemlje učestvuju u liberalizaciji (od principa se djelimično odstupilo 1964. god. kada je prestao da važi za međusobnu trgovinu razvijenih i nerazvijenih zemalja. Cilj ovakvog poteza je bio, da se pomogne nerazvijenim zemljama kroz liberalizaciju pristupa tržištima razvijenih zemalja, a bez obaveze da i one umanjuju svoja trgovinska ograničenja).

Koje su odredbe Opšteg sporazuma o carinama i trgovini? Odredbe Opšteg sporazuma o carinama i trgovini možemo podijeliti u

četiri kategorije:

1. Koncesiona lista i klauzula najvećeg povlašćenja;2. Trgovinska politika. Ova kategorija se odnosi na pitanja regulisanja

upotrebe necarinskih barijera, kao što su:

� zabrana upotrebe kvantitativnih ograničenja; � zabrana direktnog subvencioniranja poljoprivredne proizvodnje; � zabrana primjene cjenovnog dampinga.

3. Proceduralne odredbe, kojima je definisano funkcionisanje Opšteg sporazuma o carinama i trgovini;

4. Povlašćen status za nerazvijene zemlje, koji je uvedene 1964. god.

Opšti sporazum o carinama i trgovini je potpisan 1947. god. od strane 23 zemlje. Početkom devedesetih godina XX vijeka, broj zemalja koje su prihvatile Opšti sporazum o carinama i trgovini je bio 128. Kako je rastao broj zemalja koje su prihvatile Opšti sporazum o carinama i trgovini, povećavao se i broj oblasti koje reguliše ovaj Sporazum, što je uticalo i na same izmjene Sporazuma. Države potpisnice Opšteg sporazuma o carinama i trgovini putem pregovora dogovarale su se, o nastavku trenda snižavanja carinskih stopa, uvođenju novih segmenata trgovine koja će biti definisana Sporazumom, a sve u cilju horizontalnog i vertikalnog širenja trgovinskog liberalizma.

Ukupno je održano osam rudni pregovora, koje su trajale i po nekoliko godina. Prvih pet rundi pregovora, za produkt je imalo snižavanje carinskih stopa kada je u pitanju trgovina industrijskim proizvodima. Posljedica takvog sljeda događaja je porast obima međunarodne trgovinske razmjene industrijskih proizvoda, što se pozitivno odrazilo i na cjelokupnu svjetsku privredu. Iako su uvedene odredbe koje su mogle da „zaštite“ privrede nerazvijenih zemalja, ipak možemo reći, da su najviše koristi od sporazuma imale razvijene zemlje, jer privredne grane u kojima su manje razvijene


zemlje imale konkurentsku prednost su izostavljene iz procesa liberalizacije i u pregovorima je važio princip reciprociteta koji je ukinut 1964. god.

Tabela 24. Pregovori pod okriljem Opšteg sporazuma o carinama i trgovini

Godina-period

Mjesto održavanja pregovora

Broj država koje su

učestvovale u pregovorima

Oblast/polje pregovora

1947. Ženeva 23 Carine1949. Anesi 13 Carine1951. Torki 38 Carine1956. Ženeva 26 Carine

1960 – 1961. Ženeva 26 Carine

1963 – 1967. Ženeva (Kenedi runda) 62 Carine i antidamping

1973 – 1979. Ženeva, Tokijo (Tokijska runda) 102 Carinske i necarinske

mjere

1986 – 1993.Ženeva

(Urugvajska runda)

123

Carine, necarinske mjere, usluge, pravo intelektualne svojine, rješavanje sporova,

tekstil, poljoprivreda, osnivanje Svjetske

trgovinske organizacije

Šesta runda pregovora, poznatija kao „Kenedi runda“, započela je 1963. god. Osnovni cilj ovih pregovora je bio umanjenje carinskih stopa na industrijske proizvode, kao i pitanja antidampinga. Iako su bili vidljivi problemi u trgovini, na pregovorima nije bilo riječi o trgovinskom prometu poljoprivrednih i tekstilnih proizvoda, što je bio nedostatak ove runde pregovora.

Sedma runda pregovora, poznatija kao „Tokijska runda“, započela je 1973. god. sa ciljem snižavanja carina na industrijske proizvode i uspostavljanje kodeksa o primjeni broja necarinskih mjera i mjera indirektnog protekcionizma:

kodeks o određivanju carinske vrijednosti robe;kodeks o javnim nabavkama;kodeks o tehničkim standardima;kodeks o subvencijama;kodeks o proceduri izdavanja uvoznih dozvola.


Iz pregovora su izostala pitanja liberalizacije poljoprivrednih i tekstilnih proizvoda.

Period sedamdesetih i osamdesetih godina XX vijeka, poznat je po brojnim ekonomskim promjenama koje su potresale kredibilitet Opšteg Sporazuma o carinama i trgovinama. U tom periodu, zbog ekonomskih problema vlade mnogih zemalja su pribjegavale uvođenju necarinskih barijera u trgovini, kako bi na taj način zaštitile svoju privredu i domaće tržište. Takvi postupci doveli su u pitanje sve postignute rezultate tokom pregovora koji su prethodili tom periodu. Sve je to dio razloga za početak nove runde pregovora, tzv. „Urugvajske runde“ pregovora iz 1986. god. Osma runda pregovora završena je nakon osam godina (1994. god). Tokom pregovora prvi put se razgovaralo o:

Trgovini poljoprivrednim proizvodima. Dogovoreno je, da se postepeno započne sa prevođenjem necarinskih barijera u carinske barijere, tzv. „proces tarifikacije“ (eng. Tariff – carina);

Trgovini tekstilnim proizvodima. Ovdje je dogovorena tarifikacija svih kvantitativnih barijera koje su bile prepreka slobodnom protoku tekstilnih proizvoda;

Trgovini uslugama. Rezultat pregovora je potpisivanje Opšteg Sporazuma o trgovini uslugama;

Zaštiti prava intelektualne svojine;Osnivanju Svjetske trgovinske organizacije (Akt o osnivanju Svjetske

trgovinske organizacije potpisan je 14. aprila 1994. god. u Marakešu. Organizacija je počela sa radom 01. januara 1995. god. Sporazum je potpisalo 104 zemlje).

Tabela 25. Razlike između Opšteg Sporazuma o carinama i trgovini i Svjetske trgovinske organizacije

Karakteristike Opšti Sporazum o carinama i trgovini

Svjetska trgovinska organizacija

Pravni subjektivitet Sporazum Međunarodna organizacija sa svojim organima

Dužina trajanja Privremeni karakter Trajna organizacijaOblasti regulisanja Industrijski proizvodi Robe i usluge

1.1. Organi Svjetske trgovinske organizacije

Najviši organ Svjetske trgovinske organizacije je Ministarska konferencija koju čine sve države članice na ministarskom nivou, a koja se održava najmanje


jedan put u dvije godine. Na njoj se donose najvažnije odluke konsenzusom država članica. Predviđeno je, i odlučivanje većinom glasova, ali ta mogućnost do sada nije primjenjivanja.

U nadležnosti Ministarske konferencije je Generalni savjet kojeg čine ambasadori ili šefovi delegacija država članica akreditovani u Ženevi, a ponekad i drugi njihovi zvaničnici. Generalni savjet se sastaje nekoliko puta godišnje. Generalni savjet se sastaje i kao Tijelo za ocenjivanje trgovinske politike, i kao Tijelo za rješavanje sporova.

Na sljedećem nivou, stalni organi Svjetske trgovinske organizacije su:

Savjet za robe;Savjet za usluge; Savjet za intelektualnu svojinu.

Stalni organi Svjetske trgovinske organizacije podnose izveštaje Generalnom savjetu.

Dalje, postoje brojni specijalizovani komiteti, radne grupe i radni timovi koji se bave individualnim sporazumima i drugim oblastima, kao što su zaštita životne sredine, razvoj, aplikacije za prijem u članstvo i regionalni trgovinski sporazumi.

Svjetska trgovinska organizacija ima i svoj Sekretarijat, koji obavlja administrativne funkcije, a na čelu Sekretarijata se nalazi generalni direktor (danas je to Francuz Lami Paskal).

Zadatak Organa Svjetske trgovinske organizacije je da:

obezbjeđuju dosljedno provođenje Sporazuma o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije;

organizuju trgovinske pregovore između država članica;rješavaju trgovinske sporove između država članica;nadgledaju nacionalne trgovinske politike država članica (monitoring); pružaju tehničku i drugu pomoć zemljama u razvoju;sarađuju sa drugim međunarodnim organizacijama.

Bitna karakteristika Svjetske trgovinske organizacije jeste, da njenom članicom za razliku od drugih međunarodnih organizacija, gdje član organizacije može biti samo nezavisna i suverena država, može biti i svaka druga teritorija koja ima karakteristike i obilježja carinske teritorije. Kao takve, članice Svjetske trgovinske organizacije su: Tajvan, Makao, Hong Kong). Isto tako, bitna karakteristika ove organizacije jeste princip odlučivanja, gdje svaka država članica ima jedan glas. Odluke se donose prostom ili dvotrećinskom većinom glasova, iako se pribjegava principu konsenzusa.


1.1.1. Principi Svjetske trgovinske organizacije

Principi na kojima se zasniva multilateralni trgovinski sistem, utvrđeni Sporazumom o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije (postavljeni ranije Opštim Sporazumom o carinama i trgovini), su:

Princip liberalizacije međunarodne trgovine. Obaveza država članica je, da kroz međusobne pregovore postignu postupno snižavanje i/ili eliminisanje carinskih tarifa i drugih trgovinskih prepreka uz dozvoljene izuzetke;

Princip najpovlašćenije nacije. Obaveza opšteg tretmana proizvoda iz bilo koje države članice podrazumijeva da se zemlji sa kojom se sklapa trgovinski ugovor priznaju sva prava, povlastice i ustupci koji su već dati bilo kojoj drugoj zemlji;

Princip nacionalnog tretmana, odnosno nediskriminacije. Obaveza države članice da proizvod uvezen na domaće tržište, ne tretira nepovoljnije od istih ili sličnih domaćih proizvoda;

Princip slobode tranzita. Pravo tranzita preko teritorije drugih država članica bez diskriminacije;

Princip univerzalnosti je najširi obuhvat svih članica međunarodne zajednice, nakon ispunjenja odgovarajućih uslova predviđenih za prijem u članstvo Svjetske trgovinske organizacije. Ipak, više od 40 država članica Ujedinjenih Nacija još uvijek nisu postale članice Svjetske trgovinske organizacije;

Princip transparentnosti se odnosi na javno publikovanje svih mjera Svjetske trgovinske organizacije. Isto tako, i vlade država članica su se obavezale da svoje trgovinske politike učine transparentnim;

Princip posebnog tretmana zemalja u razvoju znači stimulisanje njihovog bržeg ekonomskog razvoja i uključivanja u međunarodnu trgovinu;

Princip nepristrasnosti u rješavanju trgovinskih sporova je obaveza država članica da uspostave nepristrasna sredstva i mehanizme i da se pridržavaju utvrđenih postupaka i procedura za rješavanje eventualnih trgovinskih sporova koji nastaju u odnosima između njih.

Primarna funkcija Svjetske trgovinske organizacije je sprovođenje Sporazuma o regulisanju trgovine. Postoji oko 60 sporazuma, čiji je sadržaj napisan na nekoliko desetina hiljada stranica. Svaka država članica potpisuje Sporazume, i ima obavezu da ih provodi i pridržava se. Najvažniji sporazumi su:

Sporazum o poljoprivredi;


Sporazum o tekstilu i odjeći;Opšti sporazum o trgovini uslugama;Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine;Sporazum o sanitarnim i fitosanitarnim mjerama;Sporazum o tehničkim preprekama u međunarodnoj trgovini;Sporazum o antidampingu;Sporazum o subvencijama i kompezatornim mjerama;Sporazum o zaštitnim mjerama;Sporazum o procedurama za uvozne dozvole;Sporazum o carinskom vrednovanju;Sporazum o pravilima o porijeklu robe;Sporazum o kontroli robe prije isporuke;Sporazum o uslovima za strana ulaganja i dr.

1.1.2. Pristupanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji

Svaka samostalna i nezavisna država ili njen dio koji ima autonomnu spoljnotrgovinsku politiku može postati članica Svjetske trgovinske organizacije. Sam proces pristupanja ima četiri faze:

1. Podnošenje zahtjeva Generalnom Savjetu kroz dokumenat koji se naziva Memorandum o spoljnotrgovinskoj politici;

2. Formiranje Radne grupe za pristupanje kandidata. Člana Radne grupe za pristupanje kandidata može delegirati svaka država članica svjetske trgovinske organizacije;

3. Bilateralni pregovori između zemlje kandidata za članstvo i zainteresovanih država članica Radne grupe. Pregovore vodi zasebno (bilateralno) svaka država članica Radne grupe;

4. Sastavljanje Izvještaja o pregovorima od strane Radne grupe, i njegovo dostavljanje Ministarskoj konferenciji ili Generalnom savjetu. Kada Ministarska konferencija usvoji Izvještaj (potrebna dvotrećinska većina) zemlja kandidat može da postane članica Svjetske trgovinske organizacije.

1.2. Rješavanje sporova

Međusobni sporovi između država članica Svjetske trgovinske organizacije rješavaju se posredstvom posebnog Tijela za rješavanje sporova. Sporovi se rešavaju u dvije faze.

U prvoj fazi, koja ne može trajati duže od 60 dana, sukobljene strane


moraju pokušati da same riješe spor, uz pomoć, ako zatreba generalnog sekretara Svjetske trgovinske organizacije.

U drugoj fazi, koja ne može trajati duže od 7,5 mjeseci, spor se razmatra na panelu eksperata koji finalni izveštaj dostavljaju članicama Svjetske trgovinske organizacije. Sukobljene strane imaju pravo žalbe na izveštaj eksperata panela, koji se rješava u roku od 30 dana. Žalba se prihvata ili odbija konsenzusom na Tijelu za rješavanje sporova.

1.3. Ministarske konferencije

1.3.1. Singapurska ministarska konferencija

Prva ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije, nakon početka njenog zvaničnog rada (1. januar 1995. god.), održana je u Singapuru od 9. do 13. decembra 1996. god.

Na Singapurskoj ministarskoj konferenciji razmatrane su aktivnosti i iskustva stečena u dvogodišnjem funkcionisanju Svjetske trgovinske organizacije, kao i trgovinska pitanja multilateralnog i bilateralnog karaktera u svjetlu implementacije pravila i sporazuma usvojenih na finalnoj sesiji Uragvajske runde održanoj u Marakešu (Maroko) aprila 1994. god.

Singapurska ministarska konferencija je pokušala da proširi agendu Svjetske trgovinske organizacije, lansirajući prijedloge za pregovore o „novim pitanjima“ („New Issues“), kao što su: trgovina i politika kompeticije; trgovina i investicije; transparentnost u državnim nabavkama i trgovinske olakšice.

Pokretanje pregovora o tim pitanjima izazvalo je izvijesne kontroverze i neslaganja unutar Svjetske trgovinske organizacije, posebno između zemalja u razvoju i razvijenih zemalja, što je posebno došlo do izražaja tokom odvijanja narednih ministarskih konferencija.

1.3.2. Ženevska ministarska konferencija

Druga ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Ženevi od 18. do 20. maja 1998. god. Na njoj se, prvi put priznalo da trgovinski sporazumi utvrđeni na finalnoj sesiji Urugvajske runde ne uvažavaju i ne odražavaju na pravi način interese zemalja u razvoju i najmanje razvijenih zemalja.


1.3.3. Sijetlska ministarska konferencija

Treća ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Sijetlu (Seattle, SAD) od 30. novembra do 3. decembra 1999. god. Na njoj nije postignut nikakav sporazum o rešavanju spornih trgovinskih i drugih pitanja u odnosima između razvijenog i nedovoljno razvijenog dijela svijeta, odnosno između sjevera i juga.

Konsenzus nije bilo moguće postići prije svega, zbog protesta zemalja u razvoju, koje su smatrale da globalnim trgovinskim pregovorima nedostaje potrebna transparentnost.

Pored toga, ministarska konferencija je održana u atmosferi masovnih i žestokih demonstracija protiv Svjetske trgovinske organizacije, slobodne trgovine i globalizacije, a koje su direktno prenosile televizijske kuće širok svijeta.

1.3.4. Doha ministarska konferencija

Na Četvrtoj ministarskoj konferenciji Svjetske trgovinske organizacije, održanoj u Dohi (Katar) novembra 2001. god. lansirana je nova runda globalnih razgovora o svjetskoj trgovini, poznata kao Doha razvojna agenda (Doha Development Agenda – DDA), na kojoj su, usvajanjem ministarske deklaracije, inicirani pregovori o daljem otvaranju tržišta za poljoprivredne proizvode, industrijska i potrošna dobra i usluge širom svijeta.

Doha razvojna agenda je do sada najambiciozniji pokušaj da se pitanja ekonomskog razvoja postave u središte multilateralnog trgovinskog sistema, da se utvrde obavezujuća pravila koja će podstaći razvoj i omogućiti zemljama u razvoju da osjete direktnu korist od dalje svetske trgovinske liberalizacije.

1.3.5. Kankunska ministarska konferencija

Peta ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Kankunu (Meksiko) od 10. do 14. septembra 2003. god. Glavni zadatak konferencije je bio, da se ocijeni ostvareni pregovarački progres u realizaciji Doha razvojne agende.

Na konferenciji su dominirala pitanja poljoprivrede i „singapurska pitanja“ (investicije, transparentnost u državnim nabavkama, kompeticija i trgovinske olakšice).

Konferencija je završena bez konsenzusa. Nije postignut sporazum


o tome kako ići naprijed u konkretizaciji poruka Doha razvojne agende, koje su na toj konferenciji reafirmisane, kao i obaveza da se one u cjelosti implementiraju.

U svjetskoj trgovinskoj organizaciji sve je prisutnija narastajuća polarizacija, posebno u pogledu „novih pitanja“ („New Issues“) i poljoprivrede, koja najviše zabrinjavaju zemlje u razvoju i nerazvijene zemlje

1.3.6. Hongkonška ministarska konferencija

Na sastanku Generalnog savjeta Svjetske trgovinske organizacije, održanom u Ženevi (Švajcarska), krajem jula 2004. god. članice Svjetske trgovinske organizacije su postigle napredak u pregovaračkom procesu usvajanjem Paketa okvirnih sporazuma (tzv. „Julski paket“) kojim su otvorena vrata za dalje pregovore o trgovinskoj liberalizaciji na liniji Doha razvojne agende.

Na sastanku je donesena odluka da se Šesta ministarska konferencija održi u Hong Kongu (Kina), od 13. do 18. decembra 2005.

U žiži Hongkonške ministarske konferencije nalazili su se, ponovo, odnosi između bogatih i siromašnih, razvijenih i zemalja u razvoju, uključujući i najmanje razvijene zemlje.

1.4. Bosna i Hercegovina i Svjetska trgovinska organizacija

1.4.1. Početak pregovora

Predsjedništvo Bosne i Hercegovine je 18. maja 1999. god. na Inicijativu Savjeta ministara Bosne i Hercegovine donijelo Odluku o pokretanju pregovora za pristupanje Bosne i Hercegovine u Svjetsku trgovinsku organizaciju. Po osnovu donešene odluke, sekretarijatu Svjetske trgovinske organizacije dostavljen je zvaničan zahtjev Bosne i Hercegovine za pristupanje u ovu organizaciju.

Generalni savjet Svjetske trgovinske organizacije je 15. jula 1999. god. dodijelio Bosni i Hercegovini status posmatrača.

U septembru 2002. god. Bosna i Hercegovina je Sekretarijatu Svjetske trgovinske organizacije dostavila Memorandum o spoljnotrgovinskom režimu (sa prevodom 30 državnih zakona) koji se sastoji od 7 poglavlja:

Uvod;Privreda i ekonomske politike; Ustavno-pravni sistem;Trgovina robom;


Trgovinski aspekti prava intelektualnog vlasništva; Trgovina uslugama; Ekonomski odnosi sa trećim zemljama. Pregovori sa Radnom grupom (članicama radne grupe Svjetske

trgovinske organizacije) uključuju:

Ispitivanje Memoranduma i pregovori o spoljnotrgovinskom režimu Bosne i Hercegovine. Faza multilateralnih pregovora sa svim članicama Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu;

Bilateralni pregovori sa zainteresiranim članicama Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu o pristupu tržištu;

Plurilateralni pregovori o domaćoj podršci poljoprivredi i izvoznim subvencijama.

1.4.2. Dosadašnji tok pregovora sa članicama Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu

Do sada je ostvareno pet rundi pregovora u okviru kojih su razmatrana pismena pitanja zemalja koje učestvuju u pregovorima i dati odgovori, zatim su održani bilateralni sastanci na kojima su razmatrena pitanja koja putem pismenih odgovora nisu razjašnjena radi:

Ispitivanja usklađenosti bosanskohercegovačkog zakonodavstva i prakse sa pravilima Svjetske trgovinske organizacije i identifikacija razlika;

Utvrđivanja obaveza u pogledu usklađivanja zakonodavstva i prakse sa pravilima Svjetske trgovinske organizacije

Hronologija održanih sastanaka Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu:

07. novembra 2003. god. – I sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi;

07. decembra 2004. god. – II sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi;

22. marta 2007. god. – III sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi;

8. novembra 2007. god. – IV sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi

18. jula 2008. god. – V sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi;


19. mart 2009. god. – VI sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi;

17. februar 2010. god. – VII sastanak Radne grupe Svjetske trgovinske organizacije za Bosnu i Hercegovinu u Ženevi.

Pored navedenih bilateralnih i multilateralnih pregovora, održani su i plurilateralni pregovori o domaćoj podršci poljoprivredi i izvoznim subvencijama.

Rezultati dosadašnjeg toka pregovora – preuzete obaveze su:

Usvojen je veći broj novih zakona i podzakonskih akata kojima se regulišu pojedine oblasti pokrivene pojedinačnim Sporazumima Svjetske trgovinske organizacije sa ciljem usklađivanja bosansko-hercegovačkog zakonodavstva;

Usvajanje izmjena i dopuna postojećih propisa u cilju njihovog usklađivanja sa odredbama Sporazuma Svjetske trgovinske organizacije prema utvrđenom planu, podnesen plan zakonodavnih aktivnosti za donošenje zakonskih i podzakonskih akata u pravcu usklađivanja bosanskohercegovačkog zakonodavstva sa Sporazumima Svjetske trgovinske organizacije.

U toku su kontinuirane aktivnosti usmjerene ka daljim pregovorima u postupku regulisanja članstva Bosne i Hercegovine u Svjetskoj trgovinskoj organizaciji.

2. MEĐUNARODNI MONETARNI FOND

Poruka Međunarodnog monetarnog fonda glasi:„Zategnite pojas oko sebe!“

2.1. Geneza Međunarodnog monetarnog fonda74

Međunarodni monetarni fond (International Monetary Fund) je međunarodna multilateralna finansijska institucija koju čini 185 zemalja svijeta, učlanjenih na dobrovoljnoj bazi. Osnovan je sa idejom promovisanja međunarodne monetarne saradnje, podrške međunarodnoj trgovinskoj razmjeni i dogovoru zemalja.

Međunarodni monetarni fond je osnovan 1944. god. u Bretton Woods-u (Sjedinjene Američke Države). Nastao je na međunarodnoj monetarnoj

74 http://www.imf.org/external/about/history.htm


konferenciji, čije održavanje je bilo posvećeno izgradnji budućih finansijskih institucija, koje će biti podrška ekonomskom oporavku i razvoju koji je bio zaustavljen razaranjima tokom drugog svjetskog rata. Analiza događaja iz istorije pokazala je, da svjetski ekonomski razvoj prati razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa. Imajući to u vidu, došlo se do zaključka da je potrebno uspostaviti sistem koji će podržavati razvoj međunarodnih ekonomskih tokova. Međunarodnom monetarnom fondu pripala je uloga regulisanja međunarodnih monetarnih odnosa, jer su bili česti poremećaji monetarnog sistema u toku i između dva svjetska rata, što je negativno uticalo na razvoj trgovine i ekonomski rast.

Tokom iste konferencije osnovana je i Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction and Development – IBRD), koja je okosnica grupacije Svjetske banke. Primarni zadatak banke je bio obezbjeđenje dugoročnih zajmova za obnovu ratom urušenih privreda, a danas je to smanjenje siromaštva u svijetu.

Tabela 26. MMF vs. Svjetska banka

Međunarodni monetarni fond Svjetska banka

Karakter Monetarna institucija Razvojna institucijaFunkcije Stabilizacija monetarnog

sistema i finansiranje privremenih deficita

platnog bilansa

Unapređenje i finansiranje ekonomskog

razvoja

Vremenski period Kratkoročni DugoročniIzvor finansiranja Zvanične rezerve i

sopstvena valuta zemlje članice

Zajmovi na međunarodnom tržištu

kapitalaOdobravanje kredita

Svim članovima Zemljama u razvoju

Period vraćanja duga

3 do 5 godina(ponekad i 10)

15 do 20 godina(40 godina za

Međunarodno udruženje za razvoj)

Zaposleni 2.300 6.400

Ciljevi koji su postavljeni pred Međunarodni monetarni fond činom njegovog osnivanja određeni su Članom 1. Statuta75 ove organizacije.

Član 1. Statuta Međunarodnog monetarnog fonda kaže da je cilj

75 eng. Articles of Agreement, Article 1


osnivanja fonda: „osiguranje i olakšanje harmoničnog rasta međunarodne trgovine, doprinos porastu zaposlenosti i realnog dohotka i doprines povećanju produktivnosti korišćenja raspoloživih resursa zemalja članica“. Dalje se ističe potreba Međunarodnog monetarnog fonda da: „pomogne zemljama članicama usljed njihovog suočavanja sa teškoćama u spoljnim plaćanjima, posebno kada se radi o nedostatku deviznih sredstava“. U tom slučaju, Međunarodni monetarni fond ima obavezu da pruži finansijsku pomoć zemlji članici. Fond je, osim toga, obavezan da pruži pomoć državama članicama u trenutku njihovog suočavanja sa deficitom platnog bilansa, kako bi se izbjegla mogućnost nanošenja štete drugim zemljama76.

Dalje, ciljevi Međunarodnog monetarnog fonda su i:77

stabilizacija deviznih kurseva i sprječavanje konkurentskih depresijacija;

multilateralizam u međunarodnim plaćanjima za tekuće transakcije i uklanjanje deviznih ograničenja koja usporavaju rast međunarodne trgovine;

pomoć zemljama članicama u rešavanju problema sa kojima se suočava domaća privreda;

unapređenje međunarodne saradnje kroz konsultacije i zajedničko rješavanje monetarnih problema.

Specifičnost Međunarodnog monetarnog fonda u odnosu na ostale međunarodne finansijske institucije ogleda se u kombinovanoj primjeni regulativne, konsultativne i finansijske funkcije. Šta to znači u praksi?

Praktično, to znači, da je Međunarodni monetarni fond multilateralna finansijska organizacija koja na poziv zemlje članice, prva ulazi u tu zemlju, i u slučaju odobravanja finansijskog aranžmana, to istovremeno predstavlja signal za sve ostale finansijske institucije, a posebno Svjetsku banku da se uključe sa svojim projektima u finansijsku pomoć toj zemlji.

Svrha svih navedenih ciljeva je, stvaranje povoljnog međunarodnog poslovnog ambijenta za razvoj međunarodne trgovine, a time i ekonomski razvoj u cjelini.

Danas su, ciljevi Međunarodnog monetarnog fonda u određenoj mjeri „osvježeni“. Sistem fiksnih deviznih kurseva, koji je uživao podršku Međunarodnog monetarnog fonda napušten je 1973. god. („slom bretonvudskog monetarnog sistema“). Stub današnjih aktivnosti Međunarodnog monetarnog fonda čini odobravanje kredita svojim zemljama članicama i podrška međunarodnoj monetarnoj saradnji.

76 misli se na moguće primjene ograničenja izvoza i sl.77 http://www.imf.org/external/about/whatwedo.htm


Kako Međunarodni monetarni fond obezbjeđuje sredstva? Postoji nekoliko načina posredstvom kojih Međunarodni monetarni fond obezbjeđuje sredstva i koja dalje plasira zemljama članicama koje imaju potrebu za njima, i to:

uplaćeni kapital u vidu kvote, koju je svaka zemlja dužna da uplati prilikom učlanjenja u Međunarodni monetarni fond. Visina kvote zavisi od ekonomske snage zemlje. Način uplate kvote je sljedeći: 25% u konvertibilnoj valuti (do 1975. god. ovaj dio je mogao da bude uplaćen i u zlatu, ali od tada zlato više nema ulogu novca) i preostalih 75% kvote u nacionalnoj valuti;

povremeno zaduživanje Međunarodnog monetarnog fonda kod zemlja članicama, koje su u mogućnosti da pozajmljuju sredstva fondu.

Međunarodni monetarni fond je do sada „ugovorio“ dva aranžmana o pozajmljivanju sredstava sa većim brojem država, i to kroz: „Opšti sporazum o pozajmljivanju“ i „Novi sporazum o pozajmljivanju“.

2.2. Funkcije Međunarodnog monetarnog fonda78

Supervizija (surveillance) – podrazumijeva posmatranje svih ekonom-skih aspekata zemlje članice, koji su relevantni za njen ekonomski razvoj, kao i evaluacija tj. procjena uticaja istih na ekonomski razvoj ostalih zemalja članica;

Finansijska pomoć – aktivnost Međunarodnog monetarnog fonda koja se manifestuje kroz različite kreditne aranžmane zemalja članica sa Međunarodnim monetarnim fondom (Stand by aranžman, Extended Fund Facility);

Tehnička pomoć – zemlje članice Međunarodnog monetarnog fonda, a posebno zemlje u razvoju i tranziciji imaju mogućnost da se u slučajevima „deficita“ sa stručnim kadrovima, posebno u oblasti centralnog bankarstva i javnih finansija, obrate Međunarodnom monetarnom fondu kako za stručnu, tako i za tehničku pomoć i obučavanje deficitarnih kadrova.

2.3. Organizacija Međunarodnog monetarnog fonda

Organi upravljanja u Fondu su:

Odbor guvernera;78 http://www.uiowa.edu/ifdebook/ebook2/PDF_Files/Part_1_2.pdf


Odbor izvršnih direktora;Generalni direktor fonda.

Na vrhu hijerarhijske ljestvice nalazi se Odbor Guvernera i čine ga po jedan guverner i njegov zamjenik iz svake zemlje članice, koje potpuno slobodno imenuju guvernere i zamjenike. Oni su obično guverneri centralnih banaka ili ministri finansija zemalja članica. Predstavljaju svoje vlade i govore u njihovo ime. Upravni odbor guvernera se sastaje jednom godišnje, a guverneri svoje ideje i želje prenose Izvršnom odboru koji ih predstavlja.

Odbor izvršnih direktora se nalazi u Vašingtonu, i čine ga 22 izvršna direktora, od čega:

5 direktora imenuju zemlje sa najvećim kvotama;15 direktora biraju ostale zemlje članice na dvije godine;1 direktora (21.-og) imenuje zemlja čiju valutu Fond koristi u

značajnijem obimu (Saudijska Arabija);direktora (22.-og) imenuje Narodna Republika Kina.

Uloga izvršnog direktora je:

da zastupa interese zemalja koje su ga izabrale;da predstavlja kanal komuniciranja zemalja članica i Fonda.

Odbor izvršnih direktora odluke najčešće donosi konsenzusom, iako je to mjesto sa najviše sukoba interesa.

Generalni direktor Fonda je predsedavajući Odbora izvršnih direktora. Ta funkcija obično pripada evropljanima.

2.4. Kvote i glasanje – pojam i značaj

Članstvom u Međunarodnom monetarnom fondu, svaka zemlja članica deponuje određenu sumu novca, zvanu „quota subscription“. Kvote imaju različite uloge i služe za:

utvrđivanje broja glasova;utvrđivanje maksimalnog iznosa sredstava na korišćenje;bazu za dodjelu Specijalnih prava vučenja.

Kvote određuju glasačku snagu članova. Iz neravnomjernog učešća kvota, proističe isto takva neravnomjernost u glasovima. Broj glasova se utvrđuje na taj način, što se svakoj zemlji dodjeljuje 250 glasova i plus po jedan glas na svakih 100.000 Specijalnih prava vučenja uplaćene kvote. Bogatije zemlje imaju veću glasačku moć. Zemlje koje imaju preko 15% ukupnog broja glasova, imaju pravo veta na odluke fonda. Zemlje sa najvećim brojem kvota


u Međunarodnom monetarnom fondu su: Sjedinjene Američke Države sa 18,25%, zatim su tu Njemačka, Japan, Francuska i Velika Britanija. Učešće glasova industrijski razvijenih zemalja u ukupnim glasovima kod Fonda iznosi oko 60%, a zemalja u razvoju oko 40%, tako da zemlje u razvoju mogu da utiču na odluke ako djeluju kao grupa, jer se mnoštvo značajnih odluke u Fondu donosi kvalifikovanom većinom od (70% ili 85% glasova).

Države članice fonda, stvaraju određeni fond novca koji se može povući u slučaju finansijskih poteškoća članica. Predstavljaju osnovu za određivanje koliko članica može da pozajmi od Međunarodnog monetarnog fonda ili da primi od fonda u periodičnim alokacijama specijalnih pomoći, poznatih pod nazivom „specijalna prava vučenja“. Ovo nam govori, da što je više država članica finansijski doprinijela fondu, to više može da pozajmi kada joj je potrebno.

Kvote se preispituju svakih 5 godina i mogu biti povećane ili smanjene prema potrebama Međunarodnog monetarnog fonda i prema ekonomskom prosperitetu zemalja članica. U 1946. god. Međunarodni monetarni fond je imao 7,6 mlrd. $, a u 1998. god. 193 mlrd. $ sredstava. Prijedlog da se kvote podignu na 280 mlrd. $ čeka na odobrenje. Sjedinjene Američke Države, kao najjača ekonomska sila, učestvuje u fondu sa oko 35 mlrd. $, što im daje oko 265.000 glasova (18,25%), a Palau koja je postala član u decembru 1997. god., ima najmanju kvotu, i doprinosi sa oko 3,8 mil. $ i ima 272 glasa (0,002%).

Udio zemlje članice u alokaciji „specijalnih prava vučenja“, određuje se u odnosu na njene kvote.

Kvote imaju tri osnovne funkcije:

one su osnovica za određivanje olakšica prilikom povlačenja sredstava fonda;

one izražavaju iznos deviza sa kojima Fond može da raspolaže;one predstavljaju osnovu za izračunavanje prava glasa zemalje

članice.

2.5. Pozitivne strane dogovora sa Međunarodnim monetarnim fondom

Pozitivne strane dogovora sa Međunarodnim monetarnim fondom su:

zahtjev za obezbjeđenjem smanjenja spoljnjeg duga;zahtjev za obezbjeđenjem privrednog rast većeg od 5% godišnje;obezbjeđenje uslova za konsolidovanje javnih finansija;zahtjev za efikasnim provođenjem strukturnih promjena;pokretanje novog investicionog ciklusa.


2.6. Negativne posljedice uticaja

Negativne strane dogovora se reflektuju kroz:

proces privatizacije – podrazumijeva prodaju velikih državnih preduzeća stranim ulagačima često po nerealno niskim cijenama;

otvaranje tržišta kapitala – slobodan ulaz stranih špekulanata na finansijsko tržište;

uspostavljanje tržišnih cijena – podrazumijeva povećanje cijena struje, gasa, prehrambenih proizvoda i ostalih potrepština koje država ne naplaćuje po zapadnim standardima;

slobodnu trgovinu – otvaranje granica svim stranim proizvodima, skidanje carina i poreza, i zabrana državi da štiti domaću industriju na štetu zdrave strane konkurencije.

Međunarodni monetarni fond je organizovan po principu akcionarskog društva, sto znači da broj glasova svake zemlje u odlučivanju zavisi od uplaćenih sredstava. Za uplaćenu kvotu zemlja dobija 250 početnih glasova, a za svakih 100.000 specijalnih prava vučenja dodatno uplaćenih preko kvote, zemlja dobija još po jedan glas. Vrijednost specijalnih prava vučenja se utvrđuje na osnovu vrijednosti značajnih svjetskih valuta. Prije kreiranja specijalnih prava vučenja, uplaćena sredstva su se iskazivala u američkim dolarima.

Od visine kvote koju je zemlja članica uplatila, zavisi i iznos sredstava, odnosno visina kredita, koji zemlja može dobiti od Međunarodnog monetarnog fonda. Po pravilu maksimalan iznos sredstava je 125% kvote.

Uslov za dobijanje kredita od Međunarodnog monetarnog fonda je usaglašen kroz tzv. „stabilizacioni program“ platno-bilansnog prilagođavanja, čiji je cilj uklanjanje uzroka koji su zemlju doveli u poziciju da joj je neophodan kredit za finansiranje platnobilansnog deficita. Zemlja se „Pismom o namjerama“ obavezuje da će sprovoditi program ekonomskih reformi koje je usaglasila sa Međunarodnim monetarnim fondom.

Međunarodni monetarni fond isplaćuje kredit u dijelovima, tzv. tranšama. Prvu tranšu (25% kvote) zemlja dobija bez posebne procedure, jer je upravo toliko sredstava ona uplatila u konvertibilnoj valuti. Ova tranša se naziva „zlatna tranša“. Ostale, „kreditne tranše“ se isplaćuju samo ukoliko se zemlja pridržava dogovorenog stabilizacionog programa. Sama procedura uzimanja kredita se obavlja na taj način, što zemlja sredstvima u sopstvenoj valuti kupi potrebnu inostranu valutu. Pri tom se obavezuje, da će u roku do 5 godina otkupiti svoju nacionalnu valutu vraćanjem inostrane valute uz odgovarajuće plaćanje kamate.


Postoji još nekoliko vrsta kredita koje Međunarodni monetarni fond odobrava zemljama članicama:

1. Stand-by aranžmani – predstavljaju odobravanje okvirnog iznosa sredstava, koja zemlja može koristititi u određenom vremenskom periodu u skladu sa potrebama. Dogovorena sredstva su praktično „u pripravnosti“;

2. Razne vrste „olakšica“ – radi se o vrsti kredita namijenjenoj zemljama koje imaju platno-bilansne probleme, a koji su posljedica tzv. viših sila, tj. za čiji nastanak nije odgovorna loša ekonomska politika. Primjer su suše, poplave i druge nepogode koje se mogu negativno odraziti na izvoz zemlje, ali i nagli i veliki porast cijene nafte.

3. Krediti za strukturno prilagođavanje najmanje razvijenih zemalja – značaj koji Međunarodni monetarni fond ima za neku zemlju ne proističe samo od kredita koji ona može dobiti od Međunarodnog monetarnog fonda za uravnoteženje platnog bilansa, već i iz činjenice, da je postignuti dogovor o aranžmanu sa fondom preduslov dobijanja bilo kojeg zajma na svjetskom finansijskom tržištu. Naime, ni privatne finansijske korporacije nisu voljne da kredite daju zemljama koje nemaju aranžman sa Međunarodnim monetarnim fondom. Imajući u vidu činjenicu da su zajmovi potrebni većini zemalja, jasno je, da Međunarodni monetarni fond ima značajnu ulogu u njihovom ekonomskom razvoju.

2.7. Bretonvudski monetarni sistem79

Stabilnost deviznih kurseva je bila primarni cilj osnivanja Međunarodnog monetarnog fonda. Međunarodni monetarni fond se zalagao za fiksne devizne kurseve vjerujući da njihova stabilnost pozitivno utiče na razvoj međunarodnih ekonomskih tokova, smanjujući „devizni rizik međunarodnog poslovanja“. Drugi razlog je bio pokušaj da se spriječe „konkurentske devalvacije“ – namjerno obaranje vrijednosti sopstvene valute, čime se povećava cjenovna konkurentnost domaćih proizvođača na domaćem i inostranom tržištu, što je bila česta praksa u međuratnom periodu.

Bretonvudski monetarni sistem se zasnivao na konvertibilnosti američkog dolara u zlato. Dok su mnoge valute prije prvog svjetskog rata bile konvertibilne u zlato, periodi ratova i ekonomskih kriza koji su uslijedili, prouzrokovali su sve veće napuštanje konvertibilnosti valute u zlato. Jedina valuta koja je tu vrstu konvertibilnosti zadržala i poslije II svjetskog rata

79 http://www.imf.org/external/about/histcoop.htm


je bio američki dolar. Objašnjenje na pitanje zašto, nalazi se u činjenici, da su Sjedinjene Američke Države jedina svjetska sila koja je iz rata izašla ekonomski jača, zahvaljujući tome što se rat nije vodio na njenoj teritoriji. Jedan dolar se nakon drugog svjetskog rata mogao razmjeniti, odnosno konvertovati u 0,888671 grama zlata. Drugačije izraženo, jedna fina unca zlata (31,10 grama zlata) vrijedila je 35 američkih dolara.

Prema pravilima Međunarodnog monetarnog fonda, zemlje članice su morale da odrede vrijednost, tj. paritet svoje nacionalne valute prema američkom dolaru ili zlatu. Deviznom kursu je bilo dozvoljeno da varira oko zvanično utvrđenog pariteta za +/–1%, tj. postojala je obaveza centralnih banaka da u tim granicama održavaju vrijednost sopstvene valute. Sprovođenje devalvacije, ukoliko je ona bila potrebna, zahtijevalo je prethodni dogovor sa Međunarodnim monetarnim fondom.

Bretonvudski monetarni sistem je dobro funkcionisao samo do kraja šezdesetih godina XX vijeka. Promijenjeni odnosi ekonomskih snaga u svijetu poslije završene obnove ratom razorenih privreda i perioda ubrzanog ekonomskog rasta zahtjevali su i promjenu odnosa valuta. Tako su ranije uspostavljeni valutni pariteti postali neodgovarajući. Početak sloma bretonvudskog sistema odigrao se 1971. god., kada Sjedinjene Američke Države ukidaju konvertibilnost dolara u zlato i devalviraju dolar. Tada je jedna fina unca zlata vrijedila 38 američkih dolara, odnosno jedan američki dolar je vrijedio 0,818512 grama zlata.

U želji da sačuva postojeći monetarni sistem, Međunarodni monetarni fond proširuje granice fluktuiranja deviznih kurseva oko valutnog pariteta na +/–2,25%. Međutim, ni preduzete mjere nisu bile dovoljne. Već 1973. god. američki dolar ponovo gubi na vrijednosti, odnosno devalvira, a cijena unce zlata povećana je na 42 američka dolara, odnosno jedan američki dolar je vrijedio 0,749476 grama zlata. Nalet prve naftne krize dodatno potresa međunarodne ekonomske odnose. Slijedi serija devalvacija i revalvacija mnogih valuta i zemlje napuštaju fiksne devizne kurseve, prelazeći na sistem fluktuirajućih deviznih kurseva. Time je praktično prestao da funkcioniše izvorni bretonvudski monetarni sistem.

2.8. Kriza međunarodnog monetarnog fonda

Sjedinjene Američke Države su iz drugog svjetskog rata izašle kao vodeća tehnološka sila, najveći svjetski proizvođač i izvoznik. To je stvorilo ogromno povjerenje u američki dolar i povećalo svjetsku tražnju za njim. Time, dolar postaje praktično jedina valuta svjetskih monetarnih rezervi. Međutim, okolnosti su ubrzo počele da se mijenjaju. Amerika je počela da bilježi visoke


trgovinske deficite, a rezultat takvog stanja je bio odliv zlata. Ekonomske prilike Sjedinjenih Američkih Država dodatno komplikuje vojno angažovanje širom svijeta, između ostalog i rat u Vijetnamu, zbog čega i budžet Sjedinjenih Američkih Država u to vrijeme iskazuje visoke deficite. Sa druge strane, Japan i mnoge zapadno evropske zemlje se ubrzano razvijaju, bilježe suficite platnog bilansa, što za posljedicu ima stvaranje velikih deviznih rezervi. Tražnja za američkim dolarom je zadovoljena i počinje da opada uporedo sa jačanjem drugih svjetskih valuta kao na primer, britanske funte, francuskog franka, njemačke marke, japanskog jena, švajcarskog franka i sl. Povjerenje u dalju superiornost američkog dolara je urušeno i sve su veći zahtjevi drugih država za konverziju američkog dolara u zlato. Američke federalne rezerve (ekvivalent centralne banke) se suočavaju sa odlivom zlata. Želeći da zaustave odliv zlata, američke vlasti 1971. god. ukidaju konvertibilnost dolara u zlato i povećavaju cijenu zlata, što praktično predstavlja devalvaciju dolara. Dvije godine kasnije, 1973. god. bretonvudski sistem je prestao da funkcioniše. Navedeni problem funkcionisanja bretonvudskog monetarnog sistema nije i jedini problem.

Jedna od osnovnih uloga Međunarodnog monetarnog fonda je obezbjeđenje kredita za uravnoteženje platnog bilansa. Uporedo sa razvojem svjetske trgovine u decenijama poslije drugog svjetskog rata, rasli su i zahtjevi zemalja za sve većim iznosima kredita. Pojavljuje se problem međunarodne likvidnosti. Drugim riječima, Međunarodni monetarni fond je sve teže izlazio u susret rastućoj tražnji kredita. Sve je to postalo prijetnja budućem rast međunarodne trgovine, što bi dalje, moglo imati negativne posljedice i na ukupan rast svjetske privrede. Međunarodni monetarni fond je na rastuće probleme odgovarao povremenim povećanjem kvota i aranžmanom pozajmljivanja sredstava od suficitarnih zemalja. Kako sve to nije bilo dovoljno, pitanje reforme međunarodnog monetarnog sistema se nametalo kao imperativ.

2.9. Reforma međunarodnog monetarnog sistema

Šezdesetih godina XX vijeka pojavili su se brojni prijedlozi u vezi sa reformom Međunarodnog monetarnog sistema. Postojale su dvije grupe prijedloga. Jedna grupa prijedloga se zasnivala na ideji poboljšanja postojećeg sistema. U tu grupu spadaju prijedlozi uključivanja većeg broja snažnih valuta u svjetske rezerve, veća saradnja suficitarnih i deficitarnih zemalja, međunarodna saradnja u vođenju monetarne politike, reafirmacija uloge zlata i dr.

Drugu grupu prijedloga činile su radikalnije ideje, ideje o kreiranju novog, drugačijeg sistema i njegovih elemenata. Tako se, na primer, Robert


Trifin zalagao za formiranje svojevrsne svjetske centralne banke koja bi imala ovlašćenje da emituje sopstvena sredstva plaćanja. Na taj način, riješio bi se problem nelikvidnosti, tj. svjetska centralna banka bi bila u stanju da na rast potražnje kredita odgovori dodatnom emisijom „svjetskog, univerzalnog sredstva plaćanja“.

Rješenje koje je prihvaćeno može se smatrati svojevrsnim kompromisom. Nije došlo do formiranja svjetske centralne banke, ali je Međunarodni monetarni fond 1967. god. Amandmanom na Statut, dobio pravo emitovanja novog sredstva plaćanja nazvanog „specijalno pravo vučenja - SDR“. Početna vrijednost SDR-a je bila jednaka vrijednosti američkog dolara. Kasnije se vrijednost SDR-a počela utvrđivati na osnovu „korpe valuta“ odnosno grupe jakih valuta. Danas tu korpu čine valute kao što je evro, američki dolar, britanska funta i japanski jen.80

2.9.1. Funkcije Specijalnih prava vučenja81

Funkcijama specijalnih prava vučenja možemo smatrati:

emisiju „specijalnih prava vučenja“ kojom Međunarodni monetarni fond ublažava problem međunarodne nelikvidnosti;

novo obračunsko sredstvo koje koristi Međunarodni monetarni fond.

Emitovana Specijalna prava vučenja se raspoređuju zemljama članicama Međunarodnog monetarnog fonda prema već postojećim kvotama. Dobijeni iznos Specijalnih prava vučenja, zemlja može zamijeniti za neku od svjetskih valuta koja joj je potrebna, ali se obavezuje da će u određenom periodu otkupiti pripadajuću sumu Specijalnih prava vučenja i platiti određenu kamatu.

Zemlje u razvoju, kao i nerazvijene zemlje, predlagale su da se raspodjela emitovanog Specijalnog prava vučenja vrši ne prema postojećim kvotama, već prema potrebama, što praktično znači, više razvijenim nego nerazvijenim zemljama. Takav prijedlog je nazvan „link projekat“ i nije usvojen, sa obrazloženjem da bi velika ekspanzija Specijalnih prava vučenja dovela do porasta svjetske inflacije.

Iznos emitovanih Specijalnih prava vučenja do sada nije veliki i predstavlja svega oko 3,5% ukupnih svjetskih monetarnih rezervi.

80 http://www.imf.org/external/np/exr/ib/2008/040108.htm81 http://www.imf.org/external/np/exr/facts/sdr.htm


2.10. Bosna i Hercegovina i Međunarodni monetarni fond

2.10.1. Članstvo Bosne i Hercegovine u fondu82

Bosna i Hercegovina je, kao jedna od zemalja sukcesora bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, postala članica Međunarodnog monetarnog fonda 1995. god. U skladu sa tim, Bosna i Hercegovina je za članstvo u Međunarodnom monetarnom fondu preuzela prava i obaveze bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije po alokacijskom ključu u iznosu 13,2%. Preuzeta kvota, odnosno upisani kapital iznosio je 121,2 mil. SDR, a dospjele obaveze prema Međunarodnom monetarnom fondu u iznosu od 25 mil. SDR izmirene su tzv. kreditom premošćenja (bridge loan) za postkonfliktne situacije odobrenim u iznosu od 30 mil. SDR. Početna kvota Bosne i Hercegovine je 1998. god. povećana na 169,1 mil. SDR.

Broj glasova svake članice zavisi od iznosa njene kvote, odnosno udjela u kapitalu. Kvota Bosne i Hercegovine iznosi 169,1 mil. SDR, što je 0,08% učešća u ukupnom kapitalu Međunarodnog monetarnog fonda. Izvršne direktore imenuje pet zemalja koje imaju najveće kvote. Ovo pravo imaju i dvije članice sa najvećom kreditnom pozicijom u dvije godine koje prethode izboru. Ostale zemlje članice su svrstane u izborne grupe – konstituence. Svaka izborna grupa bira svog izvršnog direktora. Bosna i Hercegovina je u izbornoj grupi, odnosno konstituenci sa: Jermenijom, Bugarskom, Hrvatskom, Kiprom, Gruzijom, Izraelom, Makedonijom, Moldavijom, Holandijom, Rumunijom i Ukrajinom. Holandija je predsjedavajući grupe, pa se i izvršni direktor grupe bira iz Holandije. Ova pozicija trenutno pripada Holanđaninu Jeroen Kremers-u. Cijela grupa ima 105.412 glasova ili 4,86%.

Centralna banka Bosne i Hercegovine je preuzela ulogu fiskalnog agenta Bosne i Hercegovine prema Međunarodnom monetarnom fondu 27. decembra 2002. god. od Ministarstva finansija i trezora u Savjetu Ministara Bosne i Hercegovine. S obzirom na to, da Centralna banka Bosne i Hercegovine djeluje na principu valutnog odbora, njena uloga fiskalnog agenta Bosne i Hercegovine prema Međunarodnom monetarnom fondu je specifična u smislu da, iako je Centralna Banka Bosne i Hercegovine fiskalni agent, sopstvene mjenice (promissory note) izdaje Ministarstvo finansija i trezora u Savjetu Ministara Bosne i Hercegovine. Finansijska pozicija Bosne i Hercegovine za članstvo u Međunarodnom monetarnom fondu iskazuje se u mjesečnom bilansu Centralne banke Bosne i Hercegovine, a konsolidovani bilans članstva u kvartalnom i godišnjem finansijskom izvještaju koji se objavljuje na zvaničnoj internet stranici Centralne banke Bosne i Hercegovine.

82 http://www.imf.org/external/np/sec/pr/1995/pr9570.htm


Uloga Centralne banke je detaljno definisana Memorandumom o izvršavanju uloge fiskalnog agenta Bosne i Hercegovine prema Međunarodnom monetarnom fondu kojeg su potpisali Ministarstvo finansija i trezora Bosne i Hercegovine, entitetska ministarstva finansija i Centralna banka Bosne i Hercegovine.

2.10.2. Finansijski aranžmani Bosne i Hercegovine sa Međunarodnim monetarnim fondom

Do sada je Bosna i Hercegovina koristila samo Stand-by aranžman. Po definiciji Međunarodnog monetarnog fonda, Stand by aranžman je finansijska pomoć koja se članici odobrava iz opštih izvora do određenog iznosa i u određenom vremenskom periodu, pod uslovom da članica ispoštuje odredbe Sporazuma. Odobrava se zemljama članicama sa poremećajima u platnom bilansu na osnovu njihovog „Pisma o namjerama“ i Memoranduma o ekonomskoj i finansijskoj politici.

Stand by aranžman se obično realizuje u periodu od jedne godine i uobičajeno se odobrava u četiri tranše. Na zahtjev članice može biti produžen i do tri godine. Aranžman se otplaćuje sa periodom mirovanja (grace period) od dvije godine i tri mjeseca, nakon čega slijedi otplata u osam jednakih kvartalnih anuiteta. Povlačenje tranši su transakcije kupovine (purchase), a otplate su transakcije reotkupa (repurchase) vlastite valute.

I Stand –by aranžman

Međunarodni monetarni fond je 29. maja 1998. god. odobrio Bosni i Hercegovini prvi stand-by aranžman u iznosu 60,6 mil. SDR. U dva navrata: 28. juna 1999. god. i 30. marta 2000. god., povećan je iznos stand by aranžmana za po 16,91 mil. SDR. Tako je ukupan iznos prvog stand by aranžmana bio 94,42 mil. SDR. Odobreni iznos je u cijelosti povučen.

II Stand-by aranžman

Drugi stand-by aranžman u visini od 67,60 mil. SDR odobren je 2. avgusta 2002. god. i trebalo je da bude iskorišćen do 1. novembra 2003. god. Na zahtjev Bosne i Hercegovine ovaj aranžman je produžen dva puta. Prvi put je produžen do 31. decembra 2003. god., a zatim do 29. februara 2004. god. Aranžman je iskorišćen u cijelosti (67,60 mil. SDR) i to u četiri tranše. Prva tranša iznosila je 19,6 mil. SDR, zatim druga u visini od 12 mil. SDR, treća tranša 24 mil. SDR, dok je posljednja četvrta tranša iznosila 12 mil. SDR.


2.10.3. Uloga i značaj Međunarodno monetarnog fonda u Bosni i Hercegovini – politika uslovljenosti kreditiranja

Pojam pisma o namjerama

Najvažnija misija Međunarodnog monetarnog fonda jeste pružanje pomoći zemljama koje su se suočile sa platno-bilansnim teškoćama, kao što je slučaj sa Bosnom i Hercegovinom. U tom pogledu, Međunarodni monetarni fond ne samo što odobrava sopstvena sredstva već svojim garancijama pospješuje priliv sredstava i iz drugih izvora, kao što su krediti i zajmovi drugih država ili pozajmice privatnih komercijalnih banaka.

Međutim, tu pomoć fond ne daje bezuslovno. Iako se, sve pozajmice daju pod određenim uslovima, kao što je vremenski plan vraćanja duga, uslovljenost se odnosi i na određen broj strogih ekonomskih i političkih uslova koji mogu da pretvore pozajmicu u političko sredstvo. Zajmovi Međunarodnog monetarnog fonda nekoj zemlji članici preko njene rezervne „zlatne“ tranše uslovljeni su prihvatanjem i sprovođenjem programa ekonomske politike koju naloži Međunarodni monetarni fond. Dakle, zemlja zajmotražilac ne može da dobije zajam dok ne prihvati uslove fonda. Formalna uslovljenost i programi pomoći se donose na osnovu pregovora između Međunarodnog monetarnog fonda i vlade neke zemlje. Međutim, pregovori su često jednostrani i uslovi su manje ili više standardni od jedne do druge zemlje. Paralelno sa posuđivanjem sredstava, Izvršni odbor direktora (Board of Directors) preuzima nadzor (supervision) nad sprovođenjem mjera ekonomske reforme u zemlji korisnici sredstava, a radi sticanja uvjerenja da se predložene mjere realizuju.

Kada neka zemlja zatraži od fonda zajam, fond joj predlaže određene mjere ekonomske politike čije prihvatanje je uslov za dobijanje zajma. Svoju obavezu da će provoditi dogovorenu ekonomsku politiku tj. da će se pridržavati dogovorenog programa prilagođavanja, zemlja izražava u „Pismu o namjerama“83, koje dostavlja fondu. Zemlja u pismu iznosi program oporavka privrede. Pismo je samo formalan akt koji donosi suvereno zemlja članica, jer ono u stvari predstavlja viđenje Međunarodnog monetarnog fonda kada je u pitanju ekonomska politika zemlje koja je zatražila zajam.

Radi se o pismu ministra finansija ili guvernera centralne banke zemlje zajmotražioca upućeno fondu, i ono sadrži detaljan memorandum o ekonomskoj i finansijskoj politici koji opisuje uslove koji se odnose na ekonomsku politiku, od kojih su najvažniji navedeni u sumarnoj tabeli kao „kriteriji izvršenja“ ili „strukturni pokazatelji“. Ovi dokumenti su na

83 eng. letter of intent


raspolaganju na internet stranici Međunarodnog monetarnog fonda, nakon što se Sporazum o kreditu odobri od strane odbora Međunarodnog monetarnog fonda.

Ciljevi uslovljenosti kredita84

Standardni uslovi su postavljeni sa ciljem unapređenja efikasnosti korišćenja resursa jedne zemlje, kako bi se stimulisao rast i stabilizovala ekonomija. Međutim, određivanjem određene ekonomske politike zemlji članici koja traži kredit, Međunarodni monetarni fond favorizuje svoje ciljeve, jer na taj način sebi obezbjeđuje blagovremeno vraćanje kredita datih toj zemlji, dok su dugoročni interesi razvoja zemalje dužnika u drugom planu.

Smjernice uslovljenosti

Dokument o smjernicama uslovljenosti „Pristup sredstvima fonda i korišćene stand-by aranžmana“ sadrži 12 tačaka, koje su osnov za zaključivanje stand-by aranžmana sa Međunarodnim monetarnim fondom.

1. Međunarodni monetarni fond poziva zemlje članice da primijene mjere korekcije u ranoj, početnoj fazi teškoća platnog bilansa, kako bi se izbjegle veće neravnoteže. U ovom stadijumu, troškovi prilagođavanja bi bili relativno niski.

2. Uobičajen period stand-by aranžmana je jedna godina, ali se može produžiti za još godinu dana, a najviše do tri godine. Produženi aranžman se može primjenjivati kada zemlja ima platne neravnoteže strukturalnog karaktera i sporiji rast.

3. Stand-by aranžmani ne predstavljaju međunarodne sporazume. Zbog toga, Međunarodni monetarni fond ne dozvoljava ugovornu pravnu terminologiju u svojim aranžmanima i pismima o namjerama. Sankcije za nepoštovanje, tj. neizvršavanje obaveza iz stand-by aranžmana, su ustvari rigoroznije nego formalne sankcije, kada bi one postojale u ugovornom odnosu zemlje članice i samog fonda.

4. Fond navodi, da će kod utvrđivanja programa prilagođavanja posvetiti pažnju unutrašnjim, socijalnim i političkim ciljevima i ekonomskim prioritetima, kao i razlozima nastanka teškoća u platnom bilansu.

5. Zemlja članica, zbog neispunjenja kriterijuma izvršenja, može da izgubi pravo da dalje povlači sredstva iz fonda. U tom slučaju, ona bi u konsultacijama sa Međunarodnim monetarnim fondom mogla da se naknadno dogovori o novim ili izmijenjenim kriterijumima

84 http://www-bcc.imf.org/external/pubs/ft/survey/so/2008/POL013A.htm


izvršenja, kako bi se uspješno završio program prilagođavanja.6. Sredstva fonda se daju u obrocima koji su vremenski određeni i koji

su uslovljeni realizacijom kriterijuma izvršenja datih u „Pismu o namjerama“.

7. Upravni direktor Međunarodnog monetarnog fonda trebalo bi, da dâ preporuku izvršnom odboru fonda, naravno ako je po njegovom mišljenju program u skladu sa zahtjevima Međunarodnog monetarnog fonda. Ako je potrebno, zemlja bi morala prije odobrenja stand-by aranžmana da sprovede i neke korektivne mjere.

8. Odbor izvršnih direktora će nastojati da obezbjedi odgovarajuću koordinaciju u izvršenju njegove politike, kako bi se omogućilo „nediskriminatorsko tretiranje zemalja članica“.

9. U ovoj smjernici detaljno su definisani kriterijumi izvršenja, a broj i sadržaj bi trebalo da zavisi od problema dotične zemlje članice. Trebalo bi, da ih bude što manje i da se obuhvate isključivo makroekonomski parametri, ali i neke druge varijable.

10. Ukoliko su stand-by aranžmani duži od godinu dana, ili zemlja ne može unaprijed da odredi neke kriterijume izvršenja, u takvim slučajevima misija Međunarodnog monetarnog fonda vrši ponovne konsultacije s njom, u vremenu dok traje program. Cilj je, da se izvrši naknadna konkretizacija programa do njegovog isteka.

11. Međunarodni monetarni fond će pripremiti posebnu analizu i ocjenu kako se izvršavaju programi u okviru stand-by aranžmana.

12. Povremeno bi trebalo, da se izvrše analize programa prilagođavanja, kako bi se ocijenila njihova adekvatnost, efikasnost instrumenata i postignuti rezultati.

Kriterijumi izvršenja

Svaki program prilagođavanja, dogovoren između Međunarodnog monetarnog fonda i zemlje članice, sadrži zbir mjera ekonomske politike. Glavne ekonomske varijable u skoro svim programima prilagođavanja su kreditna ekspanzija bankarskog sistema, finansiranje državnog sektora, devizni kurs, kamatna stopa, spoljna zaduženost, trgovinska i devizna ograničenja, opšti nivo cijena i monetarne rezerve. Kada se ove varijable u pregovorima sa Međunarodnim monetarnim fondom kvantitativno limitiraju, one postaju kriterijumi izvršenja stabilizacionog programa. U većini slučajeva, pominju se četiri osnovna tipa kriterijuma:

limiti ukupnih domaćih kredita;budžetski deficit; spoljni dug;


zabrana uvođenja novih ili pooštravanje postojećih deviznih i trgovinskih ograničenja.

Fond navodi, da ovi kriterijumi treba da se razlikuju od zemlje do zemlje, međutim u stvarnosti nije tako. U svim programima, Međunarodni monetarni fond insistira na vođenju politike „smanjivanja tražnje i potrošnje“. Treba uskladiti agregatnu tražnju sa produktivnim kapacitetima nacionalne privrede, i zato se kao osnovni kriterijum izvršenja javlja tzv. limitiranje kredita banaka. Time se utiče na nivo novčane mase i platežno sposobnu tražnju. Fond zahtijeva i smanjivanje velike potrošnje javnog sektora, odnosno fiskalne neravnoteže, jer nju smatra uzrokom velike ekspanzije u ukupnoj tražnji. Nalaže zajedničko djelovanje kreditno-monetarne i fiskalne politike putem direktnog limitiranja ili smanjivanje finansiranja kroz bankarski sistem. Što se tiče politike kamatnih stopa, nalaže se, da kamatne stope budu realno pozitivne, međunarodno konkurentne, a sve u cilju stimulisanja priliva kapitala, povećanja domaće štednje i smanjivanja prevelike investicione potrošnje. Kao važan kriterijum javlja se i tzv. kvantitativno limitiranje dodatnog inostranog zaduživanja, a zajedno sa tim, i potreban nivo monetarnih rezervi. Time treba da se poboljša kreditna sposobnost zemlje članice. Fond redovno zahtijeva i devalvaciju valute radi postizanja kratkoročnih pozitivnih efekata na platni bilans. Kao redovan zahtjev, javlja se i izjava zemlje da neće uvoditi nova ili pooštravati stara trgovinska i platna ograničenja. Cilj ovog zahtjeva je, dostizanje slobodne cirkulacije robnih i finansijskih transakcija. Fond traži i korekciju cijena i njihovo tržišno djelovanje. Odlučan je protiv njihovog zamrzavanja.

Argumenti za uslovljenost

Kao argumenti uslovljenosti najčešće se navode:85

Međunarodni monetarni fond mora da obezbijedi svoju likvidnost, odnosno mora biti siguran da će njegove članice biti u situaciji da mogu otplatiti uzeti kredit;

Međunarodni monetarni fond posjeduje više informacija i iskustva nego bilo koja nacionalna vlada, i može da pruži savjete i unaprijedi interese pojedinih zemalja članica koje traže korišćenje sredstava iz Međunarodnog monetarnog fonda;

Fond može da uzme u obzir spoljne faktore i druge sistemske efekte koje zemlja članica ne uzima u obzir kada kreira svoju ekonomsku politiku, tako da on može svojim savjetima za sprovođenje odgovarajuće ekonomske politike da „unaprijedi kolektivne interese“ svojih članica.

85 http://www.imf.org/external/about/lending.htm


Kritike politike uslovljenosti

Na račun politike koju sprovodi Međunarodni monetarni fond izrečene su mnoge kritike. Neke od njih potiču iz razvijenih zemalja, dok je većina iz zemalja u razvoju. Najčešće, kritike se upućuju politici uslovljenosti.

Fondova uslovljenost prema zemljama članicama u pogledu ekonomske politike često ima negativne posljedice na zemlje u razvoju. Međunarodni monetarni fond primjenjuje „šok terapiju“, koja se ogleda u restriktivnosti i kratkoročnosti „Pisma o namjerama“, odnosno kriterijuma izvršenja, i zato često dolazi do suprotnosti kriterijuma sa osnovnim ekonomskim, socijalnim i političkim interesima ovih zemalja. Praksa je pokazala, da nametnuti paketi mjera ekonomske stabilizacije u mnogim zemljama u razvoju ne samo da nisu doveli do prilagođavanja, već su ozbiljno ugrozili privredni rast, povećali inflaciju i nezaposlenost i doveli do gubitka u realnim nadnicama i sl.

Fond se kritikuje, i da ne pravi razliku između zemalja članica u pogledu ekonomske razvijenosti, i da ne razlikuje unutrašnje i spoljne faktore koji dovode do deficita. Isto tako, ne uzima u obzir političke i socijalne uslove i ciljeve, što dovodi do neželjenih socijalnih posljedica. Kako se njegovi programi baziraju na brzom postizanju pozitivnih rezultata, on nema razvojni pristup problemima.

Zemlje u razvoju tvrde, da Međunarodni monetarni fond nije neutralna institucija, već je u stvari politička institucija. U suštini, fond stimuliše privatnu inicijativu, djelovanje slobodnog tržišta i ulaganje stranog privatnog kapitala u zemlje u razvoju, čime podstiče sprovođenje strateške ekonomsko-političke zavisnosti i jačeg političkog i ekonomskog vezivanja siromašnih zemalja za razvijene industrijske zemlje. Naravno, kritike dolaze i iz najrazvijenijih zemalja.

Tako je londonski list „Guardian“ napisao: „U dobro snabdjevenom arsenalu razvijenog kapitalističkog svijeta vjerovatno nema opasnijeg i subverzivnijeg oružja nego što je Međunarodni monetarni fond... Sa jednostavnom vjerom srednjevjekovnih monaha, oni obilaze svijet, nudeći svoje jednostrane recepte za sva zla ovog svijeta... Pa ipak, oni ostavljaju za sobom oborene vlade, nezaposlenost, stagnaciju, bijedu, glad... Rijetko kad je u istoriji svijeta mogla da postoji organizacija koja je nanijela toliko štete u ime činjenja dobra...“.

Nezavisna Brantova komisija za pitanje međunarodnog razvoja konstatuje da „Veliki broj zemalja gleda na Međunarodni monetarni fond sa nepovjerenjem i dozom neprijateljstva. Mnoge zemlje ga izbjegavaju, a kada mu se obrate, onda su njegove mjere drastične, čime se njegova reputacija ljudoždera širi“.


3. GRUPACIJA SVJETSKE BANKE (WORLD BANK GROUP – WBG)

Grupaciju svetske banke (World Bank Group – WBG) čini pet multilateralnih ekonomskih institucija:

1. Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction and Development – IBRD);

2. Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation – IFC);

3. Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association – IDA);

4. Agencija za multilateralno garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee Agency – MIGA) i

5. Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Center for Settlment of Investment Disputes – ICSID).

Grupacija svetske banke je jedan od najvećih svetskih finansijskih izvora za podsticanje ekonomskog razvoja. Prisutna je u više od 180 zemalja širom sveta, sa primarnim fokusom na pružanje pomoći najsiromašnijim narodima i najsiromašnijim zemljama. Međunarodna banka za obnovu i razvoj i Međunarodna asocijacija za razvoj se nazivaju zajedničkim imenom Svjetska banka. Grupacija svjetska banka podrazumijeva svih pet gore pomenutih institucija.

Grupacija svetske banke je najveći kontributor fondova u svijetu koji služe za podsticanje obrazovanja, za borbu protiv HIV/AIDS i za realizovanje zdravstvenih programa.

Sjedište Grupacije Svjetske banke je u Vašingtonu.

3.1. Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD)

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction a Development – IBRD), poznatija kao Svjetska banka, osnovana je 22. jula 1944. god. u Breton Vudsu (Breton Woods). Sa radom je počela 27. decembra 1945. god. Primarni cilj osnivanja Međunarodne banke za obnovu i razvoj je bio finansiranje obnove država članica banke koje su iz drugog svjetskog rata izašle urušene. Svoje ciljeve ostvaruje posredstvom kreditiranja projekata koji su od značaja za razvoj nacionalne privrede, a za koje privatni kapital nije u velikoj mjeri zainteresovan, jer je vrijednost ulaganja velika, rizik ulaganja izuzetno veliki, a stopa povrata uloženog kapitala je izuzetno niska. Takvi projekti su, na primjer infrastrukturni projekti. Krediti međunarodne banke za obnovu i razvoj namijenjeni su zemljama koje ostvaruju bruto-domaći


proizvod per capito u iznosu od 1.000 do 6.000 američkih $.Banka svojim radom nastoji da smanji siromaštvo u nerazvijenim

i nedovoljno razvijenim zemljama podsticanjem održivog razvoja kroz odobravanje zajmova, davanje garancija, pružanje analitičkih i savjetodavnih usluga. U tom cilju, banka:

podstiče dugoročni razvoj u sektorima ljudskih i socijalnih potreba za koje privatni kreditori najčešće nisu zainteresovani;

održava finansijsku snagu zajmoprimaoca pružajući pomoć u kriznim periodima kada su siromašni narodi najviše pogođeni;

koristi finansijsku moć za promovisanje ključnih politika i institucionalnih reformi;

katalizuje privatni kapital pomaganjem da se stvori pogodna investiciona klima;

obezbjeđuje finansijsku pomoć za nabavku opštih javnih dobara od kritičnog značaja za blagostanje siromašnih slojeva stanovništva u svim zemljama.

Banka ima 186 zemalja članica. Bosna i Hercegovina je članica banke od 25. februara 1993. god. Članstvo u banci je uslovljeno članstvom u Međunarodnom monetarnom fondu. Međunarodna banka za obnovu i razvoj je organizovana kao akcionarsko društvo. Države članice, uplatom kvote postaju suvlasnici banke. Po osnovu uplaćenog kapitala, banka odobrava kredite. Odlučivanje je zasnovano na osnovu visine uplaćene kvote. Najveću kvotu u svom vlasništvu imaju Sjedinjene Američke Države (16,4%). Odluke se u najvećoj mjeri donose sa potrebnih 85% glasova, što daje Sjedinjenim Američkim Državama odlučujuću ulogu. Visina uplaćenog kapitala je 189,7 mlrd. američkih $.

Kamatna stopa koju Banka plaća prilikom svog zaduživanja je izuzetno niska, jer banka uživa veliko povjerenje i visok kreditni rejting. Kamatna stopa koja se naplaćuje dužniku je viša u odnosu koju banka plaća prilikom zaduživanja, za 0,75% marže i 1% provizije.

Banka odobrava dvije vrste kredita, i to:

Investicione kredite. Finansijska podrška projektima od kojih će korist imati cjelokupna nacionalna privreda odnosne zemlje. Najčešće finansirane oblasti su: obrazovanje, zdravstvo, infrastrukturni projekti, podrška razvoju poljoprivredne proizvodnje i dr.

Razvojne kredite. Finansijska podrška promjeni strukture privrede kako bi na srednji rok mogle da uspostave ravnotežu platnog bilansa.


3.1.1. Organi Međunarodne banke za obnovu i razvoj

Organi Banke su:

Odbor guvernera: tijelo koje čine predstavnici svih zemalja članica banke (najčešće je to ministar finansija) sastaje se jednom godišnje. Odbor guvernera usvaja godišnji izvještaj, završni račun i bira izvršne direktore.

Odbor izvršnih direktora: tijelo je sastavljeno od dvadeset i četiri izvršna direktora sa mandatom od dvije godine. Pet izvršnih direktora imenuju zemlje sa najvećim kvotama, a ostalih devetnaest direktora biraju zemlje grupisane po izbornim tijelima.

Predsjednik banke: predsjedava sastancima izvršnih direktora. Mandat predsjednika traje pet godina. Prema neformalnom dogovoru, predsjednik Banke je amerikanac, a direktor Međunarodnog monetarnog fonda je evropljanin.

U septembru 2000. god., 189 država članica na Samitu Ujedinjenih Nacija usvojilo je osam Milenijumskih razvojnih ciljeva za period do 2015. god. Najveći doprinos u dostizanju postavljenih ciljeva imaće međunarodne finansijske institucije. Postavljeni ciljevi su:

Ukinuti krajnje siromaštvo i glad – do 2015. god. prepoloviti broj ljudi koji žive s manje od 1 američkog dolara dnevno i ljudi koji gladuju;

postići univerzalno osnovno obrazovanje – osigurati da svi dječaci i djevojčice završe osnovnu školu;

jednakost polova – do 2015. god. eliminisati disparitete u pogledu gendera na svim nivoima;

smanjiti smrtnost djece – do 2015. god. smanjiti za dvije trećine smrtnost djece ispod pet godina;

unepređenje zdravlja majki – do 2015. god. smanjiti za dvije trećine broj žena koje umiru pri porodu;

borba protiv HIV/AIDS-a, malarije i drugih bolesti – do 2015. god. zaustaviti razvoj ovih bolesti;

ekološka zaštita – do 2015. god. za pola smanjiti broj ljudi bez pristupa pitkoj vodi;

razvijati globalno partnerstvo u razvoju.


3.2. Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation – IFC)

Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation – IFC) je specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija i afilijacija Međunarodne banke za obnovu i razvoj.

Osnovana je 25. maja 1955. god., a počela je sa radom 24. jula 1956. god., u cilju mobilizacije novih sredstava od investitora koji su spremni da preuzmu na sebe velike rizike u zamjenu za potencijalno velike zarade, investirajući ih u zemlje u razvoju, posebno u zemlje Afrike, Latinske Amerike i Srednjeg Istoka.

Cilj uspostavljanja međunarodne finansijske korporacije je bio, da podstiče i promoviše razvoj privatnog sektora zemalja u razvoju. Postavljeni ciljevi se ostvaruju kroz finansijsku podršku, posredničku podršku i savjetodavnu podršku i kroz savjetodavni servis za strane investicije koji je uspostavljen 1985. god. Od 1988. god. je to zajednički organ Međunarodne finansijske korporacije i Agencije za multilateralno garantovanje investicija.

Članstvo u Međunarodnoj finansijskoj korporaciji je uslovljeno sa članstvom u Međunarodnoj banci za obnovu i razvoj. Predsjednik Međunarodne banke za obnovu i razvoj je istovremeno i predsjednik Međunarodne finansijske korporacije. Glavno tijelo je Odbor guvernera, gdje svaka država članica ima svog predstavnika. Sastaje se jednom godišnje. Operativnim aktivnostima rukovodi Odbor direktora, koji donosi konačnu odluku o svakom projektu.

Međunarodna finansijska korporacija danas broji 182 države članice. Bosna i Hercegovina je postala članica Međunarodne finansijske

korporacije 1996. god.

3.3. Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association – IDA)

Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association – IDA), kao specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija i afilijacija Međunarodne Banke za obnovu i razvoj, osnovana je 26. januara 1960. god. Počela je sa radom 24. septembra 1960. god.

Cilj stvaranja Međunarodne asocijacije za razvoj je bio obezbeđivanje ekonomskih zajmova za zemlje sa niskim dohotkom. Zadatak Međunarodne asocijacije za razvoj je kreditiranje najsiromašnijih zemalja svijeta pod povlašćenim uslovima. Uslov za članstvo u Međunarodnoj asocijaciji za razvoj je članstvo u Međunarodnoj banci zaobnovu i razvoj. Finansiranje


zemalja se obavlja na dva načina:

odobravanjem beskamatnih kredita; posredstvom donacija.

Krediti Međunarodne asocijacije se odobravaju na period od 35 do 40 godina, sa grace periodom od 10 godina. Kredite mogu koristiti zemlje koje imaju bruto-domaći proizvod per capito manji od 1.025 američkih dolara. Više od pola država od ukupnog broja korisnika sredstava Međunarodne asocijacije za razvoj su afričke zemlje. Zemlje koje imaju veći bruto-domaći proizvod per capito od 1.025 američkih dolara, ako se utvrdi da ne mogu dobiti kredit od Međunarodne banke za obnovu i razvoju, mogu koristiti u određenim slučajevima sredstva Međunarodne asocijacije za razvoj.

Tabela 27. Deset najvećih korisnika Međunarodne asocijacije za razvoj – u milijardama $

R a n g Z e m l j a I z n o s1 Nigeria 1,7602 Pakistan 1,6103 Etiopija 1,1754 Vijetnam 1,1495 Bangladeš 1,0976 Indija 0,9567 Tanzanija 0,7838 Gana 0,5509 Demokratska Republika Kongo 0,53510 Kenija 0,525

Izvor: www.worldbank.org (18. Februar 2010. god.)

Međunarodna asocijacija za razvoj ima 169 država članica. Članica Međunarodne asocijacije za razvoj je i Bosna i Hercegovina.

3.4. Agencija za multilateralno garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee Agency – MIGA)

Agencija za multilateralno garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee Agency – MIGA) osnovana je 1988. god., kao članica Grupacije Svetske Banke.

Primarni zadatak agencije je davanje garancija investitorima i


zajmodavcima u slučajevima postojanja političkih rizika – transfer deviza, eksproprijacija, rat i građanski nemiri.

U svojoj misiji, Agencija se pridržava sljedeća četiri principa:

usmjerava svoju pažnju na klijente – servisira investitore, zajmodavce i vlade zemalja prijema, podržavajući privatno preduzetništvo i promovišući direktne strane investicije (Foreign Direct Investment – FDI) u zemljama u razvoju (Emerging Economies);

angažuje se u partnerskim odnosima – sarađuje sa drugim subjektima koji se bave osiguranjem izvoznih poslova, sarađuje sa vladinim agencijama i međunarodnim organizacija u cilju obezbjeđenja dodatnog servisiranja i pristupa stranim investicijama;

promoviše rezultate razvoja – teži da unaprijedi životni standard ljudi u zemljama u razvoju u skladu sa ciljevima zemalja prijema, kao i da osnaži principe poštovanja socijalne zaštite i očuvanja životne sredine;

da osigura finansijsku sigurnost – balansirajući razvojne ciljeve i finan-sijske mogućnosti kroz pouzdano osiguranje poslova i efikasno organizovanje.

Agencija svoje zadatke obavlja kroz obezbjeđenje garancija za nekomercijalne rizike. Na primjer, u slučajevima kada je strana investicija u zemlji u razvoju izložena rizicima koji nemaju veze sa poslovnim aktivnostima, agencija preuzima obavezu nadoknade gubitka investitoru. Dalje, agencija ima ulogu i posrednika u rešavanju sporova koji mogu da nastanu između investitora i zemlje domaćina. Cilj posredovanja u rešavanju nastalih sporova je iznalaženje rešenja koje će efikasno dovesti do kraja preduzete investicije. Agencija je svojevrsni servis za informisanje investitora o mogućnostima i potencijalima za investiranje u zemlje u razvoju.

Organi Agencije su:

Savjet guvernera;Odbor direktora,Predsjednik.

Agencija ima 175 zemalja članica. Bosna i Hercegovina je članica Agencije za multilateralno garantovanje

investicija.


3.5. Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Cent Settlment of Investment Disputes – ICSID)

Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Cent Settlment of Investment Disputes – ICSID) osnovan je 14. oktobra 1966. god. usvajanjem Konvencije o rešavanju investicionih sporova između država i drugih zemalja (The Convention on the Settlement of Investment Disputes be States and Nationals of Other States).

Centar je autonomna međunarodna organizacija, koja je tijesno je povezana sa Svjetskom bankom. Svi članovi Svjetske banke istovremeno su članovi Međunarodnog centra za rešavanje investicionih sporova.

U skladu sa Konvencijom o rešavanju investicionih sporova između država i drugih zemalja, Centar obezbjeđuje odgovarajuća sredstva i uslove pomirenja, kao i arbitražu u sporovima između zemalja članica i investitora koje kvalifikuje kao državljane drugih zemalja članica.

Pristupanje sistemu pomirenja i arbitraže u potpunosti je postavljeno na dobrovoljnoj bazi. Međutim, kad stranke pristanu na arbitražu u skladu sa Konvencijom, niko od njih ne može jednostrano da povuče datu saglasnost. Sve zemlje potpisnice Konvencije o rješavanju investicionih sporova između država i drugih zemalja, nezavisno od toga da li su strane u sporu ili ne, dužne su da se pridržavaju i da sprovodu arbitražnu presudu (odluku). Mehanizam pomirenja i arbitraže je u funkciji podsticanja cirkulacije kapitala i investicionih ulaganja u svjetskim razmjerama.

Ugovorne članice Međunarodnog centra za multilateralno rješavanje investicionih sporova su 155 zemlja.

Bosna i Hercegovina je pristupila Centru 13. juna 1997. god.

3.6. Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International Settlements – BIS)

Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International Settlements – BIS), sa sjedištem u Bazelu (Švajcarska), najstarija je internacionalna finansijska institucija u svijetu, koja je osnovana 20. januara 1930. god. (počela sa radom 17. marta 1930. god.).

Cilj banke je unapređenje internacionalne kooperacije centralnih banaka.Glavni zadaci banke su:

Organizacija razmjene informacija o deviznom kursu i kooperaciji između centralnih banaka širom svijeta u svojstvu prvorazrednog internacionalnog foruma na kojem se susreću guverneri i drugi monetarni zvaničnici zemalja članica, a u cilju očuvanja i jačanja


finansijske stabilnosti, posebno u uslovima ekonomske integracije i globalizacije. Glavni je sagovornik centralnih banaka u njihovim finansijskim transakcijama.

U svojstvu centra za monetarna i ekonomska istraživanja, rukovodi istraživanjima koja doprinose monetarnoj i finansijskoj stabilnosti, prikuplja i objavljuje statističke podatke o internacionalnim finansijama i formuliše preporuke finansijskoj zajednici u cilju jačanja internacionalnog finansijskog sistema.

Obavlja tradicionalne bankarske funkcije, kao što su upravljanje deviznim rezervama i transakcijama zlata za račun klijenata centralnih banaka i internacionalnih organizacija. Agent je i garant za internacionalne finansijske operacije.

Obezbjeđuje i organizuje finansiranje u hitnim slučajevima u cilju pružanja podrške internacionalnom monetarnom sistemu kada je potrebno. Tako na primjer, za vrijeme svjetske finansijske krize 1930-1933. god. Banka je organizovala kreditnu pomoć austrijskoj i njemačkoj centralnoj banci. Tokom 60-tih godina XX vijeka, banka je aranžirala specijalne kreditne podrške italijanskoj liri (1964), francuskom franku (1968), kao i britanskoj funti sterlinga (1968. i 1969). U najnovije vrijeme, banka obezbjeđuje finasiranje u kontekstu stabilizacionih programa koje je pripremio Međunarodni monetarni fond (na primjer, za Meksiko u 1982. god. i za Brazil u 1998. god.).

Banka sarađuje sa Međunarodnim monetarnim fondom i ostalim međunarodnim i regionalnim finansijskim institucijama. Banka rukovodi Institutom za finansijsku stabilnost (Financial Stability Institute – FSI) zajedno sa Bazelskim komitetom za bankarski nadzor (Basel Committee on Banking Supervision – BCBS). Banka je, takođe, domaćin sekretarijata Foruma za finansijsku stabilnost (Financial Stability Forum – FSF), Internacionalne asocijacije osiguranika depozita (International Association of Deposit Insurers – IADI) i Internacionalne asocijacije supervizora osiguranja (International Association of Insurance Supervisors – IAIS). Banka ne prihvata depozite, niti pruža finansijske usluge privatnim, individualnim ili korporativnim entitetima.

U skladu sa Statutom, upravljanje Bankom je povjereno Genralnom sastanku (General Meeting) i Bordu direktora (Board of Directors). Generalni sastanak održava se svake godine. Pravo glasanja i predstavljanja na Generalnom sastanku ima 56 centralnih banaka ili monetarnih vlasti iz svih dijelova svijeta.

Članica Generalnog sastanka je i Bosna i Hercegovina. Sjedište Banke je u Bazelu.


4. MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE SISTEMA UJEDINJENIH NACIJA86

4.1. Ekonomski i socijalni Savjet (Economic and Social Council – ECOSOC)

Ekonomski i socijalni Savjet (Economic and Social Council – ECOSOC), jedan je od glavnih organa Generalne Skupštine Organizacije Ujedinjenih Nacija (General Assembly of the United Nations Organization). Savjet je osnovan 26. juna 1945. god. (počeo sa radom 24. oktobra 1945. god.).

Ekonomski i socijalni Savjet, u skladu sa Poveljom Ujedinjenih Nacija ima zadatak:

da promoviše viši životni standard, punu zaposlenost, ekonomski i socijalni progres;

da pronalazi rješenja za međunarodne ekonomske, socijalne i zdravstvene probleme;

da stvara uslove za međunarodnu kulturnu i obrazovnu saradnju; da ohrabruje univerzalno poštovanje ljudskih prava i osnovnih

sloboda.

Ekonomski i socijalni Savjet koordinira rad četrnaest specijalizovanih agencija Ujedinjenih Nacija, pet regionalnih komisija (za Afriku, Evropu, Latinsku Ameriku i Karibe, Aziju i Pacifik i Zapadnu Aziju) i deset funkcionalnih komisija (za socijalni razvoj, ljudska prava, narkotike, status žene, stanovništvo i razvoj, statistiku, nauku i tehnologiju, održivi razvoj, sprečavanje kriminala i krivično pravo).

U ostvarivanju svog mandata, Ekonomski i socijalni Savjet sarađuje sa naučnicima, predstavnicima poslovnog svijeta i sa više od 2.100 registrovanih nevladinih organizacija širom svijeta.

Članovi Ekonomskog i socijalnog Savjeta su 54 zemlje članice Organizacije Ujedinjenih Nacija odabrane na rotirajućoj osnovi iz svih regiona.

Sjedište Ekonomskog i socijalnog Savjet je u Njujorku.

4.2. Ekonomska komisija za Afriku (Economic Commission for Africa – ECA)

Ekonomska komisija za Afriku (Economic Commission for Africa – ECA) osnovana je 29. aprila 1958. god., kao regionalna komisija Ekonomskog 86 Dašić David, Principi internacionalne ekonomije, Univerzitet Braća Karić u Beogradu, Beograd, 2004.


i socijalnog Savjeta Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja ekonomskog razvoja afričkog kontinenta.

Sjedište Ekonomske komisije za Afriku je u Adis Abebi (Etiopija).

4.3. Ekonomska i socijalna komisija za Aziju i Pacifik (Economic and Social Commission for Asia and Pacific – ESCAP)

Ekonomska i socijalna komisija za Aziju i Pacifik (Economic and Social Commission for Asia and Pacific – ESCAP) osnovana je 28. marta 1947. god., pod nazivom Ekonomska komisija za Aziju i Daleki istok (Economic Commission for Asia an Far East – ECAFE). Cilj osnivanja komisije je sprovođenje u život odluka Ekonomskog i socijalnog savjeta Organizacije Ujedinjenih Nacija i podsticanje ekonomskog razvoja.

Sjedište Ekonomske i socijalne komisije za Aziju i Pacifik je u Bankoku (Tajland).

4.4. Ekonomska komisija za Evropu (Economic Commission for Europe – ECE)

Ekonomska komisija za Evropu (Economic Commission for Europe – ECE) osnovana je, 28. marta 1947. god., kao jedna od pet regionalnih komisija Organizacije Ujedinjenih Nacija.

Primarni zadatak Ekonomske komisije za Evropu je da se države članice podstiču na veću međusobnu ekonomsku saradnju. U fokusu rada Ekonomske komisije za Evropu nalaze se sledeća pitanja: ekonomske i političke analize, statistika, zaštita životne sredine, održiva energija, trgovina, industrija, transport, razvoj preduzeća, regulacija i standardi, pružanje tehničke pomoći, i dr.

4.5. Ekonomska komisija za Latinsku Ameriku i Karibe (Economic Commission for Latin America and the Caribbean – ECLAC)

Ekonomska komisija za Latinsku Ameriku i Karibe (Economic Commission for Latin America and the Caribbean – ECLAC) osnovana je 25. februara 1948. god. kao regionalna komisija Ekonomskog i socijalnog saveta Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja ekonomskog razvoja Latinske Amerike i Kariba.

Sjedište Ekonomske komisije za Latinsku Ameriku i Karibe je u Santijagu (Čile).


4.6. Ekonomska i socijalna komisija za Zapadnu Aziju (Economic and Social Commission for Western Asia – ESCWA)

Ekonomska i socijalna komisija za Zapadnu Aziju (Economic and Social Commission for Western Asia – ESCWA) osnovana je 9. avgusta 1973. god., pod nazivom Ekonomska komisija za Zapadnu Aziju (Economic Commission for Western Asia – ECWA), kao regionalna komisija Ekonomskog i socijalnog savjeta Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja ekonomskog razvoja zemalja Zapadne Azije.

Sjedište Ekonomske i socijalne komisije za Zapadnu Aziju je u Bejrutu (Liban).

4.7. Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (United Nations Industrial Development Organization – UNIDO)

Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (United Nations Industrial Development Organization – UNIDO) osnovana je 17. novembra 1966.god. (počela sa radom 1. januara 1967. god.), kao specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja industrijskog razvoja širom svijeta, posebno njenih članica.

Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj neposredno sarađuje sa vladama, poslovnim asocijacijama i individualnim kompanijama i pruža im potrebnu pomoć u rešavanju industrijskih problema sa kojima se suočavaju.

Misija Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj je ostvarivanje održivog industrijskog razvoja, iznalaženje balansa između kompetetivne ekonomije (Competitive Economy), zdrave životne sredine (Sound Environment) i produktivnog zapošljavanja (Productive Employment). Tri „E“ (Economy, Environment i Employment) su vodilja Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj u pristupu tržištima, klijentima i potrošačima.

Poruka Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj glasi: „Nema potrebe ponovo izmišljati točak kad know-how već postoji. Ako know-how nigdje nije dostupan znamo gdje da ga nađemo (know-where)“.

Sa praktičnog stanovišta, Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj teži da podstakne industrijski razvoj kroz ulogu industrije u ekonomskoj strukturi, kroz proizvodnju tehnologija, procesa i efikasnosti, kao i kroz osposobljavanje životne sredine za industrijski razvoj.

Posebna pažnja se posvećuje razvoju malih i srednjih preduzeća, kao najefikasnijeg instrumenta u ostvarivanju održivog industrijskog razvoja.


Sjedište Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj je u Beču. Bosna i Hercegovina je članica Organizacije Ujedinjenih Nacija za

industrijski razvoj od 1992. god.

4.8. Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju (United Nations Conference on Trade and Development – UNCTAD)

Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju (United Nations Conference on Trade and Development – UNCTAD), osnovana je 30. decembra 1964. god. Predstavlja jedan od globalnih mehanizama integrisanja zemalja u razvoju u svjetsku ekonomiju,, unutar Ujedinjenih nacija za integralno tretiranje (Integrated Treatment) i forum za raspravljanje i razmatranje (Discussions and Deliberations) trgovine i razvoja i svih drugih međuzavisnih pitanja (Interrelated Issues) u odnosima između vlada država članica te organizacije.

Primarni cilj aktivnosti Konferencije Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju je unapređivanje međunarodne trgovine u cilju bržeg razvoja zemalja u razvoju, ostvarivanje pravednih i stabilnih cijena primarnih proizvoda (sirovina), olakšavanje trgovine i podsticanje bržeg ekonomskog napretka zemalja u razvoju kroz otvoreniji pristup tržištima industrijski razvijenih zemalja.

U okviru Konferencije Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju, usvojen je opšti sistem preferencijala, kao i princip solidarnosti i saradnje među zemljama u razvoju.

Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju se istovremeno pojavljuje i kao reprezent (pa i grupa za pritisak) manje razvijenih zemalja u multilateralnom sistemu trgovine (povećanje ekonomske pomoći, predlaganje posebnih trgovinskih olakšica i podsticanje investicija).

U fokusu Konferencije Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju u skladu sa Bankongškom Deklaracijom i Akcionim planom iz 2000. god. su:

internacionalna trgovina; investicije, preduzetništvo i tehnologija; globalizacija, međuzavisnost i razvoj; infrastrukturne usluge za razvoj, efikasnost trgovine i razvoj ljudskih

resursa;brži razvoj najmanje razvijenih, nepristupačnih i malih ostrvskih

zemalja u razvoju; intenziviranje aktivnosti tehničke saradnje.

Glavni organi su:

Konferencija članica;


Odbor za trgovinu i razvoj.

Postoji i više radnih tijela (odbori, pododbori, radne grupe) za razmatranje konkretnih pitanja i problema, kao što su: privredna saradnja, brodogradnja, industrijska proizvodnja, sirovine, finansije, transfer tehnologije, preferen-cijali, i dr.

4.9. Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization – FAO)

Organizacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization – FAO) osnovana je 16. oktobra 1945. god. kao specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija u cilju poboljšavanja nivoa ishrane i životnog standarda stanovništva širom svijeta, podizanja produktivnosti u poljoprivredi, povećanja proizvodnje poljoprivrednih proizvoda i njihove dostupnosti svim ljudima, kao i poboljšanja uslova života seoskog stanovništva.

Nakon osnivanja Organizacije Ujedinjenih Nacija za hranu i poljopriv-redu, ostvareno je i povećanje proizvodnje hrane u svijetu. Od ranih 60-tih godina XX vijeka, proporcija gladnog stanovništva smanjena je sa više od 50% na manje od 20%. I pored takvog uspjeha, više od 790 miliona ljudi u zemljama u razvoju (više od ukupnog broja stanovnika Sjeverne Amerike i Zapadne Evrope zajedno) još je gladno.

Sjedište Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu je u Rimu.

Bosna i Hercegovina je članica Organizacije Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu od 1993. god.

4.10. Međunarodna organizacija rada (International Labor Organisation – ILO)

Međunarodna organizacija rada (International Labor Organisation – ILO) osnovana je 1919. god. U fokusu djelovanja organizacije su svjetska pitanja rada. Međunarodna organizacija rada je specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija od 1946. god.

Kroz međunarodne akcije, Organizacija teži da unaprijedi uslove rada, promoviše viši životni standard i unaprijedi socijalnu pravdu. Međunarodna organizacija rada je dobitnik Nobelove nagrade za 1969. god.

Organi Međunarodne organizacije rada su Generalna konferencija predstavnika zemalja članica i Upravni odbor sastavljen od dvadeset četiri predstavnika vlada (dvanaest predstavnika preduzetnika i dvanaest


predstavnika rada).Sedište Međunarodne organizacije rada je u Ženevi. Bosna i Hercegovina je članica Međunarodne organizacije rada od 1993.

god.

4.11. Svjetska organizacija intelektualne svojine (World Intellectual Property Organization – WIPO)

Svjetska organizacija intelektualne svojine (World Intellectual Property Organizatio – WIPO) osnovana je 14. jula 1967. god. Sa radom je počela 26. aprila 1970. god. kao jedna od 16 specijalizovanih agencija sistema Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja korišćenja i zaštite proizvoda ljudskog duha, naučnih, umjetničkih i književnih radova (intelektualna svojina).

Svoj korijen Svjetska organizacija intelektualne svojine vezuje za 1883. god., kada je usvojena Pariška konvencija o zaštiti intelektualne svojine (Paris Convention for the Protection of Intellect Property), prvi međunarodni ugovor kojim su zaštićena prava industrijske svojine poznata kao izumi (patenti), trgovački znaci i industrijski žigovi.

Autorska prava ušla su na internacionalnu arenu 1886. god. kada je usvojena Bernska konvencija o zaštiti književnih i umjetničkih djela (Bern Convent for the Protection of Literary and Artistic Works), međunarodni ugovor kojim su zaštićena prava autora romana, kratkih priča, poema, igara, pjesama, opera, mjuzikla, sonata, crteža, slika, skulptura i arhitektonskih radova.

Sjedište Svjetske organizacije intelektualne svojine je u Ženevi. Bosna i Hercegovina je članica Svjetske organizacije intelektualne svojine

od 1996. god.

4.12. Bosna i Hercegovina i Ujedinjene Nacije

Bosna i Hercegovina je postala članicom Ujedinjenih Nacija 22. maja 1992. god. (Rezolucija 757), čime je, kao sukcesor Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, postala ugovorna strana svih konvencija i sporazuma koje je ratificirala Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija. U radu Ujedinjenih Nacija, Bosna i Hercegovina učestvuje preko stalnih predstavništava u New Yorku, Ženevi, Beču, kao i pri UNESCO-u u Parizu.

Odnosi Bosne i Hercegovine i Ujedinjenih Nacija uslovljeni su aktualnom međunarodnom političkom i privrednom situacijom, koja je dirigovana praćenjem i aktivnim učešćem u rješavanju međunarodnih kriza, tijela Ujedinjenih Nacija u kojima je Bosna i Hercegovina članica, zatim potencijalnim izborom u tijela za koja se Bosna i Hercegovina kandiduje,


kao i dinamikom rada u tim tijelima. Politička pitanja uglavnom su u vezi sa praćenjem rada Savjeta sigurnosti, te Generalne skupštine i odbora Generalne skupštine.

Bosna i Hercegovina aktivno učestvuje na redovnim koordinirajućim aktivnostima grupacija zemalja unutar Ujedinjenih Nacija:

Istočnoevropska grupa; Centralnoevropska inicijativa; Grupa 77 i Kina; Organizacija islamske konferencije;Zemalje potencijalne članica Evropske unije.

Tabela 28. Članstvo Bosne i Hercegovine u Specijalizovanim agencijama ujedinjenih nacija

ORGANIZACIJA Godina prijema

FAO – Food Agriculture Organization of the UNOrganizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu

1993.

IAEA- International Atomic Energy AgencyMeđunarodna agencija za atomsku energiju

1995.

ICAO – International Civil Aviation OrganizationMeđunarodna organizacija za civilno zrakoplovstvo

2002.

IFAD – International Fund for Agricultural DevelopmentMeđunarodni fond za poljoprivredni razvoj

2002.

ILO – International Labour OrganizationMeđunarodna organizacija rada

1993.

IMF – International Monetary FundMeđunarodni monetarni fond

1995.

IMO – International Maritime OrganizationMeđunarodna pomorska organizacija

1993.

ITU – International Telecommunication UnionMeđunarodna unija za telekomunikacije

1992.

UNESCO – UN Educational, Scientific and Cultural OrganizationOrganizacija Ujedinjenih Nacija za obrazovanje, nauku i kulturu

1993.

UNIDO – UN Industrial Development OrganizationOrganizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj

1992.

UPU – Universal Postal UnionPoštanska unija

1993.


WHO – World Health OrganizationSvjetska zdravstvena organizacija

1992.

WIPO – World Intellectual Property OrganizationSvjetska organizacija za intelektualnu svojinu

1996.

WMO – World Meteorological OrganizationSvjetska meteorološka organizacija

1994.


REGIONALNI ODNOSIBOSNE I HERCEGOVINE

VII

171

REGIONALNI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE

1. REGIONALNE INICIJATIVE

Regionalna ekonomska saradnja stvara mogućnosti objedinjavanja resursa ili ukrupnjavanja tržišta. Regionalne ekonomske integracije utiču na bržu integraciju svjetske privrede. U Svjetskoj trgovinskoj organizaciji prijavljeno je oko 170 regionalnih ekonomskih sporazuma. Veći dio sporazuma teži ka uspostavljanju zone slobodne trgovine, a 11 sporazuma za cilj ima carinsku uniju87.

Zemlje u tranziciji i manje razvijene zemlje poput Bosne i Hercegovine pred sobom imaju dilemu: da li, da se oslonu na domaće tržište primjenom carinske zaštite domaće privrede ili da se usmjeravaju ka svjetskom tržištu u cilju povećanja izvoza. Usmjeravanje ka svjetskom tržištu ostvaruje se kroz uspostavljanje bilateralnih i multilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini.

Sa stanovišta prakse, od nacionalne strategije povećanja izvoza i zaštite domaćih proizvođača zavisi i razvoj domaće privrede. Ekonomska politika mora biti opredijeljena ka uspostavljanju sporazuma o slobodnoj trgovini, prvenstveno sa susjednim zemljama. Ovo opredjeljenje se uklapa u preporuku Evropske unije, i u skladu je sa Memorandumom o saradnji u okviru Pakta za stabilnost jugoistočne Evrope.

Na Ministarskom forumu o trgovinskoj politici Pakta za stabilnost jugoistočne Evrope, održanog januara 2001. god. u Ženevi, usvojena je zajednička izjava o namjerama. Zemlje potpisnice su se obavezale da će do kraja juna 2001. god. usvojiti „Memorandum o razumijevanju, liberalizaciji i olakšanju uslova trgovine“ između bivših Republika SFR Jugoslavije, Bugarske, Rumunije i Albanije. Memorandum je naknadno potpisala i Moldavija.

Ovim Sporazumom zemlje potpisnice su se obavezale da će eliminisati kvantitativna ograničenja, i raditi na smanjenju carinske stope, što će dalje dati doprinos povećanju obima međunarodne trgovinske razmjene. Isto tako, zemlje potpisnice su prihvatile da neće uvoditi nove necarinske barijere, a sami sporazumi moraju biti saglasni sa pravilima i preporukama Svjetske trgovinske organizacije.

87 Izvor: www.wto.org


2. EVROPSKA UNIJA

2.1. Kako definisati Evropsku uniju88?

Evropska unija je međuvladina i nadnacionalna unija (zajednica) dvadeset sedam evropskih demokratskih država89. Unija je oformljena pod sadašnjim imenom Ugovorom o Evropskoj uniji (više poznatim pod imenom Mastrihtski Ugovor) 1992. god.90

Proces evropske integracione saradnje započeo je 1951. god. uspostavljanjem Evropske zajednice za ugalj i čelik. Začetnici evropskog integracionog procesa bile su: Francuska, Njemačka, Italija, Holandija, Belgija i Luksemburg.

Političke aktivnosti Evropske unije se ispoljavaju u mnogim sferama, od politike zdravstva i ekonomske politike, do inostranih poslova i odbrane. U zavisnosti od razvijenosti svake zemlje ponaosob, organizacija Evropske unije se razlikuje u različitim oblastima.

Evropsku uniju čine tri stuba:

Prvi stub su Evropska zajednica za ugalj i čelik, Evropska ekonomska zajednica i evropska zajednica za atomsku energiju;

Drugi stub je zajednička spoljna i bezbjedonosna politika; Treći stub čine policijska i pravosudna saradnja.

Evropska unija je definisana kao:

Federacija u monetarnim odnosima, poljoprivredi, trgovini i zaštiti životne sredine;

Konfederacija u socijalnoj i ekonomskoj politici, zaštiti potrošača i unutrašnjoj politici;

Međunarodna organizacija u spoljnoj politici.

Glavna oblast na kojoj počiva Evropska unija je jedinstveno tržište, koje se bazira na carinskoj uniji, jedinstvenoj valuti, zajedničkoj agrokulturnoj politici i zajedničkoj politici u sferi ribarstva.

88 Više vidjeti: Ilija J. Džombić, Evropske inicijative i institucije, Evropska Unija – prošlost, sadašnjost, budućnost, 2010, Sarajevo: Fridrich Ebert Stiftung, str. 31-83.89 Francuska, SR Njemačka, Italija, Holandija, Belgija, Luksemburg, Velika Britanija, Danska, Republika Irska, Grčka, Španija, Portugal, Finska, Austrija, Švedska, Estonija, Kipar, Letonija, Litvanija, Mađarska, Malta, Poljska, Slovačka, Slovenija, Češka, Bugarska i Rumunija. 90 Francuska, SR Njemačka, Italija, Holandija, Belgija, Luksemburg, Velika Britanija, Danska, Republika Irska, Grčka, Španija i Portugal.

173VII Regionalni odnosi Bosne i Hercegovine

Dana 29. oktobra 2004. god., predsjednici i premijeri evropskih država donijeli su prvi ustav Evropske unije, koji trenutno čeka ratifikaciju pojedinačno svake zemlje potpisnice. Ovaj dokumenat ima za cilj da unaprijedi efikasnost funkcionisanja Evropske unije. Po svojoj definiciji predstavlja akt međunarodnog prava, i kao takav podliježe ratifikaciji od strane svake države članice.

Zemlje u kojima se Ugovor ratifikuje u parlamentu su: Austrija, Belgija, Grčka, Estonija, Italija, Kipar, Letonija, Litvanija, Mađarska, Malta, Njemačka, Slovačka, Slovenija, Finska i Švedska. O Ustavu, na referendumu odlučuju sledeće zemlje: Velika Britanija, Danska, Irska, Luksemburg, Portugal, Poljska, Francuska, Holandija, Češka i Španija.

Od 1. januara 2007. god. Evropska unija ima 27 zemalja članica. Ukupna površina Evropske unije je 4.325.675 km². Da je jedinstvena zemlja, bila bi sedma po redu država u svijetu po površini. Broj građana Evropske unije (pod uslovima Mastrihtskog sporazuma) u 27 zemalja je oko 496 miliona (januar 2007). Po broju stanovnika, Evropska unija da je jedinstvena država, bila bi treća država svijeta, odmah poslije Kine i Indije.

U periodu 1952/1958. god. šest osnivačkih zemalja Evropskih zajednica bile su: Belgija, Zapadna Nemačka, Italija, Luksemburg, Francuska i Holandija. Devetnaest budućih zemalja su joj se pridružile u „talasima proširenja“ koji su dati u sljedećoj tabeli:

Tabela 29. Faze proširenja

Faza Godina Države koje su pristupile Evropskoj zajedniciI 1973. Danska, Republika Irska i Ujedinjeno KraljevstvoII 1981. GrčkaIII 1986. Portugalija i ŠpanijaIV 1995. Austrija, Finska i ŠvedskaV 2004. Estonija, Kipar, Letonija, Litvanija, Mađarska, Malta,

Poljska, Slovačka, Slovenija i ČeškaVI 2007. Bugarska, Rumunija

Zvanične zemlje, kandidati za članstvo su Hrvatska i Makedonija. Turska je kandidat za koga se ne zna tačan datum prijema, i država oko koje se vode raznovrsne polemike unutar Evropske unije o tome, da li treba da bude primljena u članstvo ili ne. Mnoge države, kao što su Norveška, Švajcarska i Island, ne žele da uđu u Evropsku uniju, ali sa njom imaju specijalne sporazume.

Glavna pitanja kojima se Evropska unija u ovom trenutku bavi je, njeno proširenje na jug i istok, odnosi sa Sjedinjenim Američkim Državama,


revizija pravila Pakta za stabilnost i ratifikacija Ustava Evropske unije od strane država članica.

2.2. Simboli Evropske unije

Simboli Evropske Unije su: himna, zastava i dan Evrope.

Evropska himna je Oda radosti. Dirigent Herbert von Karajan adaptirao je Betovenovu Devetu simfoniju na zahtjev Savjeta Evrope, koji ju je 1972. god. proglasio svečanom pjesmom, a od 1986. god. je himna Evropske unije.

Zastava plave podloge sa dvanaest žutih zvjezdica predstavlja jedinstvo na-roda Evrope, čija pozadina simbolizuje nebo, usvojena je 1986. god.

Dan Evrope je 09. maj. Na ovaj dan 1950. god. Robrt Šuman je objelodanio ideju stvaranja Evropske zajednice za ugalj i čelik. Isto tako, na ovaj dan 1945. god. objavljen je kraj II svjetskog rata. Na samitu lidera Evropske unije u Milanu 1985. god. odlučeno je da se ovaj dan slavi kao dan Evrope.


2.3. Hronologija važnijih događaja u Evropskoj uniji

Tabela 30. Hronologija važnijih događaja

Datum Događaj7 – 11. maj 1948. Održan je kongres u Hagu. Više od hiljadu delegata

iz preko 20 evropskih zemalja diskutovalo je o novom obliku saradnje u Evropi. Dogovorili su se da formiraju „Evropsku skupštinu“.

27 – 28. januar 1949.

Kao rezultat kongresa u Hagu, osnovan je Savjet Evrope. Određeno je, da sjedište Savjeta bude u Strazburu. Iste godine, počela je izrada Evropske konvencije za ljudska prava, koja je potpisana u Rimu 1950. god., a stupila je na snagu 1953. god. Tokom vremena, skoro sve evropske zemlje postale su članovi Savjeta Evrope.

9. maj 1950. Robert Šuman, francuski ministar inostranih poslova održao je govor koji se bazirao na idejama Žan Monea. Predložio je, da Francuska i Savezna Republika Njemačka udruže svoje izvore uglja i čelika u novu organizaciju, u koju se mogu uključiti i ostale evropske zemlje. Od tada se, taj datum smatra rođendanom Evropske unije, a 9. maj se svake godine slavi kao „Dan Evrope“.

18. april 1951. U Parizu je 6 zemalja (Belgija, Francuska, Savezna Republika Njemačka, Italija, Luksemburg i Holandija) potpisalo Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za ugalj i čelik, koji je stupio na snagu 1952. god. sa rokom važenja od 50 godina.

1 – 2. jun 1955. Održan je sastanak u Mesini. Ministri inostranih poslova 6 zemalja odlučili su da evropske integracije prošire na ekonomska pitanja.

25. mart 1957. U Rimu je 6 zemalja potpisalo ugovore o osnivanje Evropske ekonomske zajednice i Evropske zajednice za atomsku energiju, koji su stupili na snagu 1. januara 1958. god.

5. januar 1960. Na inicijativu Ujedinjenog Kraljevstva na konvenciji u Stokholmu, osnovano je udruženje Evropske slobodne trgovine – European Free Trade Association (EFTA), koje je uključilo nekoliko evropskih zemalja koje nisu bile u Evropskoj ekonomskoj zajednici.


30. jul 1962. Predstavljena je zajednička poljoprivredna politika – Common Agricultural Policy (CAP).

14. januar 1963. Na press konferenciji, general Šarl De Gol objavio je da će Francuska staviti veto na uključenje Ujedinjenog Kraljevstva u Evropsku zajednicu.

20. jul 1963. Potpisan je sporazum između Evropske ekonomske zajednice i 18 afričkih zemalja.

8. april 1965. Potpisan je ugovor kojim se određuje izvršno tijelo za tri osnovane zajednice i formira se jedinstven Savjet i Komisija. Ovaj ugovor stupio je na snagu 1. jula 1967. god. poznat kao stvaranje Evropske Zajednice.

29. januar 1966. Usvojen je Luksemburški dogovor kojim je, s obzirom na političku krizu, Francuska ponovo pristala da uzme učešće na sastancima Savjeta, u zamjenu za jednoglasnost pravila kada se radi o vitalnim državnim interesima.

1. jul 1968. Kompletno su ukinute carinske dažbine, 18 mjeseci prije roka na industrijsku robu, i uvedena je zajednička spoljna tarifa.

1 – 2. decembar 1969.

Na samitu u Hagu, politički lideri Evropske zajednice odlučili su da krenu dalje ka evropskim integracijama.

22. april 1970. U Luksemburgu je potpisan ugovor kojim se Evropskoj zajednici dozvoljava da bude više finansirana iz „sopstvenih izvora“ i dat je veći značaj Evropskom Parlamentu.

22. januar 1972. U Briselu su ugovore o pristupanju Evropskoj zajednici potpisale Danska, Irska, Norveška i Ujedinjeno Kraljevstvo.

24. april 1972. Šest država članica Evropske ekonomske zajednice, odlučuju da valutni kursevi među njihovim valutama ne mogu fluktuirati više od 2,25%. Ovaj sistem poznat je i kao „monetarna zmija“.

1. januar 1973. Danska, Irska i Ujedinjeno Kraljevstvo pridružile su se Evropskoj zajednici, tako da se broj država članica povećao na devet. Norveška, u skladu sa referendumom na kome se većina građana Norveške izjasnila protiv članstva, nije pridružila Evropskoj ekonomskoj zajednici.


9 – 10. decembar 1974.

Na sjednici u Parizu, politički lideri devet zemalja odlučili su da se sastaju tri puta godišnje u Evropskom Savjetu. Takođe su, dali pristanak za direktne izbore za Evropski Parlament i odlučili su da osnuju Evropski fond za regionalni razvoj.

28. februar 1975. Potpisana je Konvencija između Evropske ekonomske zajednice i 46 afričkih zemalja, Kariba i Pacifičkih država.

22. jul 1975. Potpisan je Ugovor, kojim se daje veći značaj Evropskom Parlamentu i osnovan je Evropski oditorski sud. Ugovor je stupio na snagu 1. juna 1977. god.

6 – 7. jul 1978. Na samitu u Bremenu, Francuska i Savezna Republika Njemačka predložile su monetarnu saradnju osnivanjem Evropskog monetarnog sistema, koji će preuzeti mjesto „monetarne zmije“. Evropski monetarni sistem je počeo sa radom 13. marta 1979. god.

28. maj 1979. Evropska Komisija je potpisala sa Grčkom Ugovor o pridruživanju.

7 – 10. Jun 1979. Održani su prvi direktni izbori za Evropski parlament (410 mjesta).

1. januar 1981. Grčka se pridružila Evropskoj zajednici, tako da se broj članova Zajednice povećao na deset.

28. februar 1984. Usvojen je program „Esprit“, sa ciljem davanje podrške istraživanju i razvoju na polju informatičke djelatnosti.

14 – 17. jun 1984. Žak Delor postao je predsjednik Evropske Komisije (1985-1995).

12. jun 1984. Evropska Komisija je sa Španijom i Portugalijom potpisala Ugovor o pridruživanju.

2 – 4. decembar 1984.

Na sastanku Evropskog Savjeta u Luksemburgu, lideri 10 država – članica složili su se da izmijene Ugovor iz Rima i da lansiraju Evropske integracije putem „Jedinstvenog evropskog akta“. Ovo je utrlo put kreiranju Jedinstvenog tržišta, koje je uspostavljeno 1993. god.

1. januar 1986. Španija i Portugalija postale su članice Evropske ekonomske zajednice, čime se broj država članica povećao na 12.

17 – 28. februar 1986.

U Luksemburgu je potpisan Jedinstven evropski akt koji je stupio na snagu 1. jula iste godine.


15. jun 1987. Počeo je program „Erasmus”, koji je pripremljen kako bi pomogao mladima Evrope da studiraju u inostranstvu u drugim evropskim zemljama.

15 – 18. jun 1989. Održani su treći direktni izbori za Evropski Parlament.9. novembar 1989. Pao je berlinski zid.9. decembar 1989. Evropski Savjet je u Strazburu odlučio da sazove

međudržavnu konferenciju u vezi sa daljim nastavkom ekonomske i monetarne, kao i političke unije.

10. jun 1990. Potpisan je dogovor u Šengenu, čiji je cilj da ukloni granice među državama – članicama Evropske zajednice.

3. oktobar 1990. Ujedinila se Njemačka.14. decembar 1990.

U Rimu počela inter-parlamentarna Konferencija o Evropskoj monetarnoj i političkoj uniji.

9 – 10. decembar 1991.

Evropski Savjet je u Mastrihtu usvojio ugovor o Evropskoj uniji. On leži na osnovama zajedničke spoljne i bezbjedonosne politike, bliže saradnje u oblasti pravde i unutrašnjih poslova i u kreiranju ekonomske i monetarne unije, uključujući jedinstvenu valutu.

7. februar 1992. Potpisan je Ugovor u Mastrihtu, koji je stupio na snagu 1. novembra 1993. god.

1. januar 1993. Formirano je jedinstveno tržište.9-12. jun 1994. Održani 4. direktni izbori za Evropski parlament24 – 25. jun 1994. Na sastanku Evropskog Savjeta na Krfu, Evropska

unije je potpisala Ugovor o pristupanju sa Finskom, Norveškom i Švedskom.

1. januar 1995. Austrija, Finska i Švedska pridružile su se Evropskoj uniji, tako da se ukupan broj država – članica povećao na 15.

23. januar 1995. Nova Evropska Komisija je stupila na dužnost (1995 – 1999.) na čelu sa predsjednikom Žakom Santerom.

27 – 28. novembar 1995.

Evro-mediteranska konferencija u Barseloni objavila je partnerstvo između Evropske unije i zemalja južne obale Mediterana.

16 – 17. jun 1997. Evropski Savjet je u Amsterdamu dao pristanak da se Ugovoru o Evropskoj uniji da nova snaga i odgovornost.

2. oktobar 1997. Potpisan je Amsterdamski Ugovor, koji je stupio na snagu 1. maja 1999. god.


30. mart 1998. Počeo je proces pristupanja novih država kandidata. Kipar, Malta i 10 zemalja centralne i istočne Evrope biće uključene u ovaj proces.

3. maj 1998. Evropski Savjet je u Briselu odlučio, da 11 država članica Evropske unije (Austrija, Belgija, Finska, Francuska, Nemačka, Irska, Italija, Luksemburg, Holandija, Španija i Portugalija) moraju da zadovolje uslove za prihvatanje jedinstvene valute evro do 1. januara 1999. god. Grčka će se pridružiti kasnije.

31. decembar 1998.

Utvrđen je fiksan i neopoziv kurs među valutama koje treba da zamijeni evro.

1. januar 1999. Počela je treća faza Evropske monetarne unije: valute 11 zemalja zamjenjene su evrom. Jedinstvena valuta lansirana je na tržištu novca. Od tada pa nadalje, Evropska centralna banka odgovorna je za monetarnu politiku Evropske unije, koja je definisana i primijenjena u evro.

24 – 25. mart 1999. Evropski Savjet je u Berlinu odlučio da objavi budžet za 2000 – 2006. god., u okviru „Agende 2000“.

3 – 4. jun 1999. Evropski Savjet je u Kelnu odlučio, da zatraži od Konvencije da sastavi nacrt Poglavlja evropskih osnovnih prava. Članovi Konvencije su, predstavnici lidera država ili vlada Evropske unije i predsjednik Evropske Komisije. Havijer Solana postavljen je za Visokog predstavnika zajedničke spoljne i bezbjednosne politike Evropske unije.

8 – 13. jun 1999. Održani su peti direktni izbori za Evropski Parlament.15 – 16. oktobar 1999.

Na sastanku Evropskog Savjeta u Tampereu, odlučeno je da Evropska unija postane zona slobode, sigurnosti i pravde.

10 – 11. decembar 1999.

Na sastanku Evropskog Savjeta u Helsinkiju, posvećenog proširenju Evropske unije, Turska je i zvanično prepoznata kao država kandidat za članstvo u Evropsku uniju i dogovoreno je da se nastavi sa daljim pregovorima i sa ostalih 12 država – kandidata za članstvo u Uniju.


23 – 24. mart 2000. Na sastanku Evropskog Savjeta u Lisabonu, kreirana je strategija za povećanje zaposlenosti, modernizaciju privrede i jačanje društvene usklađenosti Evrope na osnovama znanja.

7 – 8. decembar 2000.

Na sastanku Evropskog Savjeta u Nici, postignut je dogovor u vezi teksta novog Ugovora kojim se mijenja sistem donošenja odluka u Evropskoj uniji, kako bi Unija bila spremna za proširenje. Predsjednici Evropskog Parlamenta, Evropskog Savjeta i Evropske Komisije svečano su objavili Povelju o osnovnim pravima Evropske unije.

26. februar 2001. Potpisan je ugovor u Nici, koji je stupio na snagu 1. februara 2003. god.

14 – 15. decembar 2001.

Na sastanku Evropskog Savjeta u Likeu, usvojena je Deklaracija o budućnosti Evropske unije. To je otvorilo put ka glavnim reformama Evropske unije i pripremi Evropskog Ugovora o konstituisanju. Za predsjedavajućeg Konferencije izabran je Valeri Žiskar Desten.

1. januar 2002. Građani u evro-zoni počeli su da koriste evro novčanice i kovanice.

31. maj 2002. Svih 15 država – članica Evropske Unije, istovremeno je potpisalo Kjoto protokol – poznati Sporazum o smanjenju zagađenja vazduha.

21 – 22. jun 2002. Na sastanku Evropskog Savjeta u Sevilji, postignut je dogovor o evropskoj politici azila i emigracije.

13. decembar 2002. Na sastanku Evropskog Savjeta u Kopenhagenu, dogovoreno je da 10 država – kandidata (Kipar, Češka, Estonija, Mađarska, Litvanija, Letonija, Malta, Poljska, Slovačka i Slovenija) mogu da se pridruže Evropskoj uniji 01. maja 2004. god. Na bazi izveštaja i preporuka od strane Evropske Komisije, odlučeno je da mogu početi razgovori sa Turskom. Evropski Savjet će u decembru 2004. god. odlučiti da li je Turska ispunila sve „Kopenhagenske kriterijume“.

16. april 2003. U Atini su potpisani Ugovori o pridruživanje između Evropske unije i 10 novih država – članica.

10. jul 2003. Konvencija o budućnosti Evrope završila je aktivnosti oko Nacrta ugovora o konstituisanju Evropske unije.


4. oktobar 2003. Počela je međudržavna konferencija, koja će donijeti novi Ugovor o konstituisanju Evrope.

1. maj 2004. Kipar, Češka, Estonija, Mađarska, Litvanija, Letonija, Malta, Poljska, Slovačka i Slovenija, postale su članice Evropske Unije.

10 – 13. jun 2004. Održani su šesti direktni izbori za Evropski parlament.2005. god. Hrvatska je započela pregovore za članstvo u Evropsku

uniju. Makedonija dobila status kandidata za članstvo.2006. god. Evropski parlament ratifikovao evropski Ustav.2007. god. Bugarska i Rumunija postaju članice Evropske unije.

Slovenija postaje dio Evropske monetarne unije.2009. god. Slovačka postala dio Evropske monetarne unije.

Održani sedmi direktni izbori za Evropski parlament.

2.4. Institucije Evropske unije

Najvažnije institucije Evropske unije su:

Evropski parlament (European Parliament); Savjet Evropske Unije (Council of the European Union); Evropska Komisija (European Commission); Evropski sud pravde (European Court of Justic); Evropski revizorski sud (European Court of Auditors).

2.4.1. Evropski parlament (European Parliament)

Evropski parlament je institucionalno tijelo koje je direktno birano od strane građana Evropske unije. Članovi parlamenta predstavljaju i zastupaju interese građana Evropske unije, čiji su predstavnici, i od kojih su dobili glas.

Prvi neposredni parlamentarni izbori održani su 1979. god. Mandat parlamenta traje pet godina, odnosno svakih pet godina održavaju se izbori.

Svaki državljanin Evropske unije ima pravo da glasa na izborima, tamo gdje on živi. Poslednji izbori su održani u junu 2009. god. Na taj način, parlament izražava demokratsku volju građana Unije (više od 490 miliona stanovnika) predstavljajući i zastupajući njihove


interese u razgovorima sa drugim institucijama Evropske unije. Parlament danas broji 736 članova iz 27 država članica Evropske unije.

Tabela 31. Struktura Evropskog parlamenta (2009. god. – 2014. god.)

Politička grupa Skraćenica Broj članovaGrupa partije Evrope (hrišćanske demokrate) EEP 265Progresivni savez socijalista i demokrata u evropskom parlamentu S&D 184Alijansa liberala i demokrata za Evropu ALDE 84Grupa Zelenih/Evropska slobodna alijansa Zeleni/EFA 55Evropski konzervativci i grupa Reformista Kasa 55Konfederalna grupa Sjedinjene evropske ljevice – Zelene nordijske ljevice GUE/NGL 35Grupa za evropsku slobodu i demokratiju EFD 32Ostali NA 26UKUPNO 736

Članovi Evropskog parlamenta ne sjede podijeljeni u nacionalne blokove, nego su grupisani u političke grupe.

Tabela 32. Broj mjesta u parlamentu po zemljama (2009. god. – 2014. god.)

Država Broj mjesta Država Broj mjestaAustrija 17 Italija 72Belgija 22 Letonija 8Bugarska 17 Luksemburg 6Kipar 6 Malta 5Češka Republika 22 Holandija 25Danska 13 Poljska 50Estonija 6 Portugal 22Finska 13 Rumunija 33Francuska 72 Slovačka 13Njemačka 99 Slovenija 7Grčka 22 Španija 58Mađarska 22 Švedska 18Irska 12 Velika Britanija 72Litvanija 12 UKUPNO 736


Predsjednik Evropskog parlamenta je Jirži Busek, koji je izabran 14. jula 2009. god. i obavljaće funkciju predsjednika Evropskog parlamenta u naredne dvije i pol godine (do januara 2012. god.).

2.4.2. Savjet Evropske unije (Council of the European Union)

Savjet Evropske unije je glavno tijelo za donošenje odluka. Kao i Evropski parlament, Savjet je uspostavljen osnivačkim Ugovorom iz 1950. god. Savjet Evropske unije predstavlja države članice, a sastancima prisustvuje po jedan ministar iz svake nacionalne vlade države članice Evropske unije. U zavisnosti od teme dnevnog reda, sastancima prisustvuju resorni ministri. Na primjer, ako je tema dnevnog reda problematika u oblasti poljoprivrede, sastanku prisustvuju ministri poljopri-vrede u okviru nacionalnih vlada država članica Evropske unije. Sveukupno, postoji devet različitih savjeta, i to:

Savjet za opšte poslove i spoljne odnose; Savjet za ekonomske i finansijske poslove; Savjet za pitanja pravde i unutrašnjih poslova; Savjet za zapošljavanje, socijalnu politiku, zdravstvo i potrošačka

pitanja; Savjet za konkurentnost; Savjet za transport, telekomunikacije i energiju; Savjet za poljoprivredu i ribarstvo; Savjet za zaštitu životne sredine i okoliša; Savjet za pitanja obrazovanja, kulture i omladinske politike.

Svaki ministar koji učestvuje u radu Savjeta, predstavlja i zastupa interese svoje vlade, odnosno države. Njegov potpis na odluku je potpis njegove vlade, odnosno države.

2.4.3. Evropska Komisija (European Commission)

Evropska Komisija je nezavisna od nacionalnih Vlada. Njen posao je, da predstavlja i zastupa interese Evropske unije kao cjeline. Predstavlja izvršnu ruku Evropske unije. Odgovorna je za sprovođenje odluka Evropskog parlamenta i Evropskog Savjeta. Sprovodi programe Evropske unije, prikazuje svoje programe i potrošnju svojih sredstava.


Evropska Komisija uspostavljena je osnivačkim aktima iz 1950. god.

Izraz Komisija ima dva značenja. Prvo značenje kaže, da je to tim žena i muškaraca – po jedna osoba iz svake države članice Unije. Drugo značenje se odnosi na samu instituciju i njeno osoblje.

Neformalno, imenovani članovi Komisije su poznati kao Komesari. Kao članovi Komisije djeluju u interesu Unije kao cjeline, i ne uzimaju instrukcije od nacionalnih vlada države iz koje dolaze.

Mandat Komisije je pet godina. Imenuje se u roku od šest mjeseci od izbora za Evropski parlament. Postupak je sljedeći:

Vlade država članica Evropske unije zajedno se dogovaraju oko novog predsjednika Evropske komisije;

Predsjednika Evropske komisije imenuje Evropski parlament, odnosno daje mu mandat;

Predsjednik Evropske komisije u dogovoru sa vladama država članica bira ostale članove Komisije (tzv. Komesare),

Savjet Evropske unije usvaja listu kandidata za sastav Evropske komisije, kvalifikovanom većinom i daje ga na usvajanje Evropskom parlamentu;

Evropski parlament obavlja intervju sa svakim kandidatom, i kasnije daje svoje mišljenje posredstvom glasanja o cijelom timu;

Glasanjem parlamenta za predložene članove Evropske komisije, smatra se da je komisija formalno imenovana.

Tabela 33. Dosadašnji predsjednici Evropske Komisije

Period Ime i prezime Država Dužnost prije Komisije1958-1967 Walter

HallsteinNjemačka Ministar inostranih

poslova1968-1970 Jean Rey Belgija Ministar ekonomije i

finansija1971-1972 Franco M.

MalfattiItalija Ministar za javne

radove1972-1972 Sicco Mansholt Holandija Ministar poljoprivrede1973-1976 Francois X.

OrtoliFrancuska Ministar ekonomije i

finansija


1977-1980 Roy Jenkins Velika Britanija

Ministar ekonomije i finansija

1981-1984 Gaston Thorn Lulsemburg Predsjednik Vlade1985-1995 Jacques Delors Francuska Ministar ekonomije i

finansija1995-1999 Jacques Santor Luksemburg Predsjednik Vlade1999-2004 Romano Prodi Italija Predsjednik Vlade

2005- Jose M. Barroso Portugal Predsjednik Vlade

Komisija je politički odgovorna Evropskom parlamentu, koji ima moć da smijeni cijelu Komisiju usvajanjem prijedloga za izglasavanje nepovjerenja Komisiji.

Komisija prisustvuje svim sjednicama Evropskog parlamenta, gdje mora da razjasni i opravda svoje politike. Takođe, imaju obavezu da redovno odgovaraju pismeno ili usmeno na pitanja članova parlamenta.

Rad Komisije pomaže oko 23.000 službenika, stručnjaka za određena pitanja, prevodilaca i sekretara. Sjedište Komisije je u Briselu, ali ima kancelariju u Luksemburgu, predstavništva u svim zemljama Evropske unije i delegacije u mnogim gradovima širom svijeta.

Evropska Komisija ima četiri glavne uloge:

predlaže zakone Evropskom parlamentu i Savjetu Evropske unije; upravlja budžetom Evropske unije i sprovodi njenu politiku; brine o primjeni evropskog prava, zajedno sa Evropskim sudom; predstavlja Evropsku uniju na međunarodnoj sceni.

2.4.4. Evropski Sud Pravde (European Court of Justice)

Sud pravde Evropske zajednice često se naziva samo „sud“. Zadatak Suda je da se uvjeri, da se zakoni Evropske unije tumače i

primenjuju na isti način u svim zemljama članicama Evropske unije, odnosno, da je zakon jednak za sve. Sud obezbjeđuje, na primjer, da nacionalni sudovi ne daju različita rešenja o istom pitanju.

Sud osigurava, da države članice Evropske unije i institucije rade ono šta zakon nalaže. Sud ima moć da rešava pravne sporove između država članica Evropske unije, institucija Evropske unije i preduzeća i pojedinaca.

Sud se sastoji od jednog sudije iz svake države članice, tako da je zastupljeno svih 27 nacionalnih pravnih sistema Evropske unije. Radi efikasnosti u radu, Sud se rijetko nalazi u punom sastavu. Sud obično


zasjeda kao „Vijeće“ sa samo 13 sudija ili u Vijećima u sastavu od 3 ili 5 sudija.

Sudije su imenovane od strane Evropskog Suda pravde, uz zajednički dogovor svih država članica Evropske unije. Sudije se imenuju na mandat od šest godina, koji može biti i obnovljen.

Vassilios Skouris izabran je za predsjednika suda pravde 2003. god. Mark Džeger je trenutni predsjednik Prvostepenog Suda. Paul J. Mahoni je predsednik državne službe Tribunala od 2005. god.

2.4.5. Evropski revizorski sud (European Court of Auditors)

Osnovna uloga suda je da provjerava ispravnost sprovođenja budžetske politike Evropske unije. Drugim riječima, zadatak Revizorskog suda je da obezbijedi zdravo finansijsko upravljanje. Njegov rad garantuje, da sistem Unije djeluje efikasno i transparentno.

U cilju obavljanja svojih zadataka, Sud ispituje administrativni posao bilo koje osobe ili organizacije koja upravlja prihodima i rashodima Unije.

Kako bi obavljao svoj rad na efikasan način, revizorski sud mora ostati potpuno nezavisan od drugih institucija, ali u isto vrijeme mora obezbijediti stalni kontakt sa njima.

Sud svake godine dostavlja finan-sijski izvještaj za prethodnu godinu Evropskom parlamentu i Savjetu Evropske unije.

Revizorski sud ima oko 800 zaposlenih, uključujući prevodioce, administratore i revizore. Revizori su podijeljeni u revizorske grupe, koje pripremaju izvještaje o kojima Sud donosi konačnu Odluku.

Revizori često idu u inspekcijske poslove u druge institucije Evropske unije, države članice i svaku državu koja dobija pomoć od Evropske unije.

Kada uoče određenu prevaru ili nepravilnost, oni o tome obavještavaju Evropsku Kancelariju za borbu protiv prevara.


2.5. Izvori prava Evropske unije

Izvori prava Evropske unije su pravni akti koji sadrže pravne norme na kojima se zasniva funkcionisanje Evropske unije.

Najvažniji izvori su:

Osnovački Ugovori – predstavljaju pravni osnov konstituisanja Evropske unije, koji sadrže osnivačke akte nastale na Odlukama država članica, koje su svojom saglasnošću postigle sporazum o formiranju Unije entiteta sui generis pravne strukture. Osnivačke ugovore čine tri dokumenta, i to:

� Ugovor o evropskoj zajednici za ugalj i čelik; � Ugovor o evropskoj ekonomskoj zajednici; � Ugovor o zajednici za atomsku energiju.

Ugovori se nadopunjuju:

� Ugovorom o spajanju (Merger Ugovor), potpisan 08. aprila 1965. god. čime su tri institucije spojene u Evropsku zajednicu; � Jedinstvenim evropskim aktima iz 1986. god.; � Ugovorom iz Amsterdama, (potpisan 02. oktobra 1997. god.); � Ugovorom iz Nice, (potpisan 26. februara 2001. god.), � Ugovorom iz Lisabona, (potpisan 13. decembra 2007. god.).

Akti institucija Evropske unije – U skladu sa odredbama Ugovora, a u cilju izvršavanja svojih zadataka, pod uslovima koje predviđa Ugovor, Evropski parlament sa Savjetom i Savjet sa Komisijom donose:

� Uredbe - obavezuju države članice, i u potpunosti se ugrađuju u nacionalno zakonodavstvo; � Direktive – postavljaju ciljeve i rezultate koji se moraju dostići, a

države članice same određuju oblike i način provođenja; � Odluke – obavezuju u svim elementima one na koje se odnose.

Mogu da se odnose na sve zemlje, pojedine zemlje, preduzeća ili pojedince; � Mišljenja i preporuke – ovi instrumenti nisu obavezujući za zemlje

članice. Sadrže samo mišljenje sa preporukom rešenja određenog problema.

Pored ovih izvora, postoje i takozvani meki izvori (soft law), a to su: upute, izjave, programi, deklaracije, bijele i zelene knjige, zapisnici dr. izvori.

Sporazumi sa trećim zemljama – ove ugovore dijelimo na:


� Ugovore koje države – članice sklapaju sa trećim državama; � Ugovore koje Unija sklapa sa trećim državama.

Ugovori ekonomskog karaktera i Ugovori o pridruživanju – Ova kategorija Ugovora se odnosi na Sporazume koje je Evropska unija zaključila sa zemljama Asocijacije za slobodnu evropsku trgovinu – EFTA, Mediteranskim zemljama i zemljama u razvoju. Preferencijalni Ugovori regulišu pitanja trgovine sa trećim zemljama. Pored toga, sadrže i odredbe o saradnji u drugim oblastima.

Sudska praksa – Sud pravde Evropske Unije bilježi brojne slučajeve, te kada Sud nema pravnog uporišta u osnivačkim ugovorima primjenjuje metode tumačenja prava preuzimajući zakonodavnu funkciju. Takva praksa doprinijela je razvoju komunitarnog prava i dala je poseban značaj ovakvoj vrsti sudske prakse kao njenog izvora prava.

Šema 4. Institucionalni trokut (srce) Evropske unije

Acquis Communautaire predstavlja pravna akta Evropske unije, uključujući primarnu legislativu: Sporazume (od Rima do Nice) i sekundarnu legislativu: uredbe, direktive, opšte i pojedinačne odluke i preporuke. Pored Acquis Communautaire-a postoji i Bijela knjiga91. Namjera Komisije je bila, da ukaže državama pretendentima za članstvo u Evropskoj uniji prioritete iz Acquis Communautaire-a i uslove ulaska na unutrašnje tržište Evropske unije prije punopravnog članstva. Zahtjevi iz Acquis Communautaire-a i Bijele knjige predstavljaju osnovni tranzicioni vodič Bosne i Hercegovine na njenom evropskom putu. 91 COM (95) 163 final – White Paper – Preparation of the Associated Countries of Central and Eastern Europe for the Integration into the Internal Market of the Union.

EVROPSKA KOMISIJA27 komesaradaje prijedlog

EVROPSKI PARLAMENTpredstavnici građana

donose odluke

SAVJET EVROPSKE UNIJEministri nacionalnih vlada

donose odluke

zajedničkoodlučivanje


Tabela 34. Acquis communautaire

1. Sloboda kretanja roba 19. Socijalna politika i zapošljavanje2. Sloboda kretanja ljudi 20. Preduzetništvo i industrijska

politika3. Pravo poslovnog nastanjivanja

i sloboda pružanja usluga21. Trans-evropska mreža

4. Sloboda kretanja kapitala 22. Regionalna politika i koordinacija strukturnih instrumenata

5. Javne nabavke 23. Pravosuđe i osnovan ljudska prava

6. Pravo trgovinskih preduzeća 24. Pravda, sloboda i sigurnost7. Pravo intelektualnog

vlasništva25. Nauka i istraživanje

8. Tržišno nadmetanje 26. Zaštita životne sredine9. Finansijske usluge 27. Obrazovanje i kultura10. Informaciono društvo i mediji 28. Zaštita potrošača i zdravlja11. Poljoprivreda i ruralni razvoj 29. Carinska unija12. Sigurnost hrane, veterinarstvo

i fitosanitarna kontrola30. Spoljni odnosi

13. Ribarstvo 31. Spoljna, odbrambena i bezbjedonosna politika

14. Saobraćajna politika 32. Finansijska kontrola15. Energetika 33. Finansijsko-računovodstvene

odredbe16. Porezi 34. Institucije17. Ekonomska i monetarna

politika35. Ostalo

18. Statistika

2.6. Sporazum o Stabilizaciji i pridruživanju Bosne i Hercegovine sa Evropskom unijom

Evropska Komisija je 26. maja 1999. god. predložila uspostavljanje Procesa stabilizacije i pridruživanja za Albaniju, Bosna i Hercegovina, Hrvatsku, Republiku Makedoniju i Saveznu Republiku Jugoslaviju (Srbija i Crna Gora).


Proces stabilizacije i pridruživanja uključuje:

sklapanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju; asimetrične trgovinske povlastice i druge ekonomske i trgovinske

odnose; ekonomsku i finansijsku pomoć; humanitarnu pomoć izbjeglicama; saradnju na području pravosuđa i unutrašnjih poslova, i razvoja

političkog dijaloga.

Bosna i Hercegovina trenutno ne pregovara o punopravnom članstvu sa Evropskom unijom, već o Stabilizaciji i pridruživanju. Evropska unija od Bosne i Hercegovine očekuje postepenu liberalizaciju tržišta prema evropskim proizvodima. Pregovara se o dužini prelaznog perioda za stvaranje međusobne zone slobodne trgovine kroz uspostavljanje Sporazuma o slobodnoj trgovini sa svim zemljama Zapadnog Balkana.

Prelazni period nije uvijek bio jednak za sve. Tako na primjer, u Makedoniji je taj proces trajao 10 godina, a u Hrvatskoj 6 godina za vrijeme kojeg je realizovano postepeno otvaranje tržišta prema evropskim proizvodima. Potrebno je naglasiti, da svi pregovori koji slijede poslije potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju su prije svega pregovori o vremenskom periodu za ispunjenje zahtjeva i standarda Evropske unije, ali ne i pregovori o uslovima ulaska u Uniju.

Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju na direktan način doprinosi ekonomskoj i političkoj stabilizaciji zemlje i regiona. Sporazum se uspostavlja na neodređeno vrijeme uključujući odredbe koje se tiču njegovog stupanja na snagu, roka za njegov otkaz i vjerodostojnosti raznih jezičkih verzija. Sporazum obuhvata odredbe koje se grupišu na sljedeći način:

političi dijalog i regionalna saradnja; trgovinski odnosi: poglavlje koje govori o režimu trgovine industrij-

skim i poljoprivrednim proizvodima između Bosne i Hercegovine i Evropske unije;

usklađivanje zakonodavstva u pojedinim oblastima; određivanje područja saradnje i pomoći; institucionalni aranžman za sprovođenje Sporazuma.

Od Sporazuma se očekuje da:

ubrza restrukturiranje domaćih preduzeća; omogući tehnološki priliv iz inostranstva; stvori uslove za veći priliv stranih direktnih ulaganja; stvori preduslove za brži privredni razvoj i smanjenje nezaposlenosti;


omogući korišćenje značajne finansijske pomoći iz programa Evropske unije;

unaprijedi konkurentnost bosanskohercegovačke privrede.

Pregovori o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju sa Bosnom i Hercegovinom, zvanično su otvoreni u novembru 2005. god. Pregovori su dobro napredovali sa tehničkog stajališta, i dogovoren je znatan dio teksta budućeg Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju. Bosna i Hercegovina je 16. juna 2008. godine, zaključenjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, ušla u prve ugovorne odnose sa evropskim zajednicama i njihovim državama članicama.

2.6.1. Šta je Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju?

Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju predstavlja novu generaciju evropskih sporazuma, koji je namijenjen isključivo zemljama Zapadnog Balkana u sklopu Procesa stabilizacije i pridruživanja. Sporazum se potpisuje na neodređeno vrijeme. Cilj sporazuma je, da dâ doprinos ekonomskoj i političkoj stabilnosti Bosne i Hercegovine, odnosno ostalih zemalja kojima je namijenjen. Države koje su postale članice petim proširenjem Evropske unije potpisale su Sporazume o pridruživanju (tzv. Evropske sporazume). Osnovna razlika između dva pomenuta sporazuma je u sadržaju „evolutivne klauzule“ u Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju i naglašavanju regionalne saradnje na Zapadnom balkanu.

Potpisivanjem Sporazuma, Bosna i Hercegovina je zahvaljujući „evolutivnoj klauzuli“ potvrdila status zemlje potencijalne kandidatkinje. To je mnogo više nego što su zemlje potpisnice Evropskog sporazuma dobile u pogledu daljnjeg pristupanja Evropskoj uniji. Druga razlika se ogleda u regionalnoj saradnji, gdje se zemlja potpisnica sporazuma obavezuje da će potpisati bilateralne ugovore/sporazume sa zemljama Procesa stabilizacije i pridruživanja i zemljama kandidatkinjama.

Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju je „mješovitog“ karaktera, što znači da su za područja saradnje dijelom odgovorne zemlje članice, a dijelom Evropska unija. Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju na odgovarajući način uređuje odnose Bosne i Hercegovine s Evropskom unijom u sva tri stuba Unije (Evropska zajednica: ekonomske politike i unutrašnje tržište, zajednička spoljna i sigurnosna politika, pravosuđe i unutrašnji poslovi).

Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju sastoji se od deset glava:

Opšti principi; Politički dijalog; Regionalna saradnja; Slobodno kretanje robe;


Kretanje radnika, poslovno nastanjivanje, pružanje usluga i kretanje kapitala;

Usklađivanje prava, provođenje prava i pravila konkurencije; Pravda, sloboda i sigurnost; Politike saradnje; Finansijska saradnja; Institucionalne, opšte i završne odredbe.

2.6.2. Pitanje slobodne trgovine sa Evropskom unijom

Po značaju odredaba koje se bave pitanjem trgovine, mnogi Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju smatraju i trgovinskim sporazumom. Tokom tehničkih rundi pregovora, najviše vremena i napora je uloženo upravo u trgovinske odredbe i liste proizvoda za koje će Bosna i Hercegovina postepeno u periodu od 5 godina davati carinske ustupke do potpune liberalizacije trgovine sa Evropskom unijom.

Potpisivanjem Sporazuma, Bosna i Hercegovina počinje da otvara svoje tržište, odnosno da smanjuje i ukida carine na dogovorene grupe proizvoda. Ukidanje carina u najbržem vremenskom roku je predviđeno za sirovine iz Evropske unije, za kojima postoji potreba u Bosni i Hercegovini i drugim proizvodima gdje Bosna i Hercegovina nema mogućnost daljnjeg razvoja.

Najveći stepen zaštite zadržaće određeni poljoprivredni proizvodi, a neki će čak biti zaštićeni i nakon isteka prelaznog perioda od pet godina.

S obzirom, da je Sporazum mješovitog karaktera, da bi stupio na snagu mora biti ratifikovan u parlamentima svih država članica Unije, Evropskom parlamentu i Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine. Do završetka procesa ratifikacije na snazi je Privremeni sporazum (Interim Agreement) koji je Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, i koji najvećim dijelom reguliše pitanja trgovine i transporta između Bosne i Hercegovine i Evropske unije.

2.6.3. Naredni koraci

Potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, Bosna i Hercegovina je stupila u prvi ugovorni odnos sa Evropskom unijom.

Zadatak Bosne i Hercegovine je, da sprovede odredbe Sporazuma i da nastavi sa svojim aktivnostima i ispunjavanjem kriterija za punopravno članstvo.

Nakon potpisivanja Sporazuma, korak koji slijedi je podnošenje zahtjeva za članstvo u Evropskoj uniji i sticanje statusa kandidata.


2.6.4. Odnosi Bosne i Hercegovine i Evropske unije – ključni događaji

Ključni događaji u odnosima Bosne i Hercegovine i Evropske unije su:

jun 1998. god.: stvoreno zajedničko konsultativno radno tijelo između Bosne i Hercegovine i Evropske unije;

mart 1999. god.: Savjet ministara Bosne i Hercegovine donosi odluku o pokretanju inicijative za pristupanje Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji92;

mart 2000. god. usaglašene smjernice za Bosnu i Hercegovinu: dokument koji sadrži 18 koraka koje državni organi Bosne i Hercegovine moraju prijeći da bi se Bosna i Hercegovina mogla kvalifikovati za studiju izvodljivosti za započinjanje pregovora o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju;

novembar 2002. god.: održan Zagrebački Samit gdje je potvrđena predanost Bosne i Hercegovine Evropskim integracionim procesima;

septembar 2002. god.: ispunjeni uslovi iz Mape puta. U svojoj poseti Bosni i Hercegovini, 29. septembra 2002. god. Komesar za Spoljne odnose Evropske unije Cristopher Patten izjavio je „da je Mapa puta suštinski ispunjena, i najavio da se Evropske institucije pripremaju za najavu daljih koraka u Bosni i Hercegovini“;

slijedi Studija o izvodljivosti; pregovori o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju; januar 2007. god.: Uspostavljen instrument pretpristupne pomoći

(Instrument for Pre-accession Assistance – IPA), namijenjen za sve pretpristupne aktivnosti koje finansira Evropska komisija;

novembar 2007. god.: Okončani tehnički pregovori o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju, a parafiranje i potpisivanje zavisi od ispunjenja političkih uslova;

decembar 2007. god.: 4. decembra je parafiran Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju;

februar 2008. god.: 20. februara potpisan Okvirni sporazum o pravilima saradnje za provođenje finansijske podrške Evropske Komisije u okviru Instrumenta za pretpristupnu pomoć;

april 2008. god.: Stekli se politički uslovi za potpisivanje Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju;

juni 2008. god.: 16. juna je potpisan Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju;

juli 2008. god.: 1. jula stupa na snagu Privremeni sporazum.

92 Izvor: Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, broj 12/1999, 8. avgust 1999. godine.


3. CENTRALNO–EVROPSKA ZONA SLOBODNE TRGOVINE (CENTRAL EUROPEAN FREE TRADE AGREEMENT)

3.1. Kako je nastao Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini

Sporazum o slobodnoj trgovini centralne Evrope (Central Europe Free Trade Agreement) nastao je decembra 1992. god. Sporazum o međusobnoj trgovinskoj saradnji su 21. decembra 1992. god. u Krakovu (Poljska) uspostavile četiri zemlje: Češka, Slovačka, Poljska i Mađarska. Paralelno sa uspostavljanjem Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini zemalja srednje i centralne Evrope, Evropska ekonomska zajednica je vršila svoju transformaciju u Evropsku uniju.

Prvo proširenje Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini je bilo u januaru 1996. god. kada je Sporazum potpisala Slovenija. Sledeća proširenja Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini desila su se u julu 1997. god., kada je Sporazum potpisala Rumunija, i januara 1999. god. kada je Sporazum potpisala Bugarska.

Cilj uspostavljanja Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini je obezbjeđenje jednakog trgovinskog tretmana između zemalja potpisnica Sporazuma, i uklanjanje prepreka koje su ograničavale međusobnu trgovinsku razmjenu.

U međuvremenu, zemlje potpisnice izvornog Sporazuma su postale članice Evropske unije (2004. god.: Češka, Slovačka, Poljska, Mađarska i Slovenija, a 2007. god.: Bugarska i Rumunija). Zbog ispravnosti projekta, Evropska unija je inicirala širenje Centralno evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini na ostale zemlje jugoistočne Evrope, a koje su ujedno i potencijalni kandidati za članstvo u Evropskoj uniji.

Tabela 34. Države članice Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini

Država Pristupanje CEFTA Sporazumu

Prestanak članstva u CEFTA Sporazumu

Poljska 1992. god. 2004. god.Mađarska 1992. god. 2004. god.Češka Republika 1992. god. 2004. god.Slovačka 1992. god. 2004. god.Slovenija 1996. god. 2004. god.Rumunija 1997. god. 2007. god.Bugarska 1999. god. 2007. god.Hrvatska 2003. god.


Makedonija 2006. god.Albanija 2007. god.Bosna i Hercegovina 2007. god.Moldavija 2007. god.Crna Gora 2007. god.Srbija 2007. god.UNMIK Kosovo 2007. god.

Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini ne treba isključivo doživljavati kao trgovinski Sporazum. Treba ga doživjeti kao aktivnost koja može ubrzati proces integracije zemalja potpisnica Sporazuma u Evropsku uniju, što je njihov krajnji cilj. To se može vidjeti i iz Preambule Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini (biće predstavljena u tekstu koji slijedi) gdje je kao krajnji cilj zemalja potpisnica Sporazuma postavljeno članstvo u Evropskoj uniji.

U tom cilju, Evropska komisija je pokrenula inicijativu uspostavljanja regionalne zone slobodne trgovine između zemalja tzv. zapadnog Balkana, što je rezultovalo potpisivanjem Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006. Između ostalog, predložene su i posebne mjere za integraciju zapadnog Balkana u Evropsku uniju, što uključuje i mjere izmjene viznog režima, povećanu finansijsku pomoć i sl. Razgovori su otvoreni 06. aprila 2006. god. u Bukureštu93 (Rumunija). Na pregovorima su učestvovali premijeri država jugoistočne Evrope, i članovi Evropske komisije zaduženi za trgovinu i proširenje. Pored zahtjeva Srbije i Bosne i Hercegovine za većim ustupcima, Sporazum je potpisan 19. decembra 2006. god. u Bukureštu. Sporazum je zamijenio, do tada postojeća 32 bilateralna sporazuma o međusobnoj saradnji.

Sporazum CEFTA 2006. je unaprijeđen dodavanjem novih i usklađiva-njem postojećih uredbi, razvijanjem mehanizma rješavanja sporova, regulisanjem pitanja trgovine usluga i pitanja zaštite intelektualne svojine.

3.2. Kakav značaj ima Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini?

Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini predstavlja svojevrsnu trgovinsku integraciju, gdje se razvojem interregionalne trgovine želi podstaći razvoj domaćih ekonomija zemalja potpisnica Sporazuma.

93 Do kraja 2006. god. članice Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini su bile i Rumunija i Bigarska. Pristupanjem u Evropsku uniju 01.01.2007. god. njihovo članstvo u CEFTI je prestalo.


Domaće ekonomije zemalja potpisnica sporazuma se susreću sa razvojnim ograničenjima, usljed čega se javlja nedostatak investicionih sredstava.

Sporazumom, sve zemlje potpisnice, umjesto određenih olakšica u međusobnoj bilateralnoj trgovinskoj saradnji, uspostavljaju zajedničko područje slobodne trgovine.

3.3. Najznačajnije odrednice Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini

Član 1.Pristupanje

Republika Albanija, Bosna i Hercegovina, Republika Moldavija, Republika Crna Gora, Republika Srbija i Privremena administrativna misija Ujedinjenih Nacija na Kosovu u ime Kosova, a u skladu sa Rezolucijom savjeta bezbjednosti Ujedinjenih Nacija 1244, ovim pristupaju centralnoevropskom sporazumu o slobodnoj trgovini, čije su izmjene date u Članu 3. ovog Sporazuma i primjenjivaće ga u skladu sa odredbama ovog Sporazuma.

Član 2.Strane

Smatraće se, da napomene iz Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini čije su izmjene date u Članu 3. ovog Sporazuma uključuju Strane ovog Sporazuma.

Član 3.Izmjene

Ovim se mijenjaju Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini potpisan u Krakovu 21. decembra 1992. god., izmijenjeni Sporazum o izmjenama Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini usvojen u Brnu 11. septembra 1995. god., kao i Sporazum o izmjeni Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini usvojen na Bledu 04. jula 2003. god.

Član 4.Stupanje na snagu

1. Ovaj Sporazum je predmet ratifikacije, prihvatanja ili odobravanja u skladu sa zahtjevima predviđenim domaćim zakonodavstvom. Instrumenti ratifikacije, prihvatanja ili odobravanja biće deponovani kod Depozitara.


2. Ovaj Sporazum će stupiti na snagu 01. maja 2007. god. podrazumije-vajući da sve strane, izuzev Republike Bugarske i Republike Makedonije su deponovale kod Depozitara svoje instrumente ratifikacije, prihvatanja ili odobravanja do 31. marta 2007. god.

3. Ukoliko Sporazum ne stupi na snagu za sve Strane u skladu sa stavom 2. ovog Člana, on će stupiti na snagu tridesetog dana nakon deponovanja petog instrumenta ratifikacije, prihvatanja ili odobravanja.

4. Za svaku Stranu koja je deponovala svoj instrument ratifikacije, prihvatanja ili odobravanja nakon datuma deponovanja petog instrumenta ratifikacije, prihvatanja ili odobravanja, Sporazum će stupiti na snagu tridesetog dana nakon što je Strana deponovala svoj instrument ratifikacije, prihvatanja ili odobravanja.

5. Bilateralni sporazumi navedeni u Aneksu 2. prestaće da važe na dan stupanja na snagu sadašnjeg Sporazuma za Strane ponaosob.

6. Strane navedene u stavu 4. će zadržati sve preferencijale predviđene njihovim bilateralnim sporazumima o slobodnoj trgovini, sve dok sadašnji Sporazum ne stupi na snagu za svaku Stranu.

7. Svaka Strana može, ukoliko to njen Ustav dozvoljava, privremeno primjenjivati ovaj Sporazum. O privremenoj primjeni ovog Sporazu-ma u skladu sa ovim Stavom biće obaviješten Depozitar.

3.4. Karakteristike Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini

Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini CEFTA 2006. donosi značajan niz novina koje nisu bile sadržane u izvornom Centralno-evropskom sporazumu o slobodnoj trgovini. Najvažnije novine koje donosi CEFTA 2006. su:

dijagonalna kumulacija porijekla; modernizovana trgovinska pravila (pravila porijekla, konkurencija i

zaštitne mjere); nova trgovinska pitanja (usluge, investicije, javne nabavke i intelektualna

svojina); efikasnija implementacija i rješavanje sporova; veća transparentnost za biznis i jednostavnija administracija za vlade.

Dijagonalna kumulacija će stimulativno djelovati na trgovinsku razmjenu između zemalja potpisnica Sporazuma. Znatno veći broj proizvoda dobiće status proizvoda sa porijeklom, što količinski uvećava obim trgovinske


razmjene koja nije opterećena carinama. Isto tako, zemlje će imati direktan interes da, gdje je to moguće, uključuju u proizvodnju materijale iz drugih članica područja slobodne trgovine radi kumuliranja, tj. dobijanja porijekla proizvoda koji će se opet izvoziti u okviru regije, podrazumijevajući i Evropsku uniju.

Očekivanja od implementacije Sporazuma CEFTA 2006. su, da bude efikasniji od implementacije postojećih bilateralnih ugovora, a posebno što je planirano uspostavljanje Zajedničkog odbora kao najvišeg tijela, koje će biti zaduženo za kontrolu implementacije Sporazuma. U sporazumu su prihvaćena Panevropska i mediteranska pravila porijekla sa dijagonalnom kumulacijom. Odbor ima mogućnosti da po potrebi mijenja i dopunjuje pravila.

Strane potpisnice Sporazuma su se sporazumjele, da će ograničiti sve aktivnosti koje za efekat imaju sprečavanje, ograničavanje ili poremećaj konkurencije. Ocjena konkurentskih uslova na tržištima zemalja će se vršiti na bazi odredaba Članova 81., 82. i 86. Ugovora o uspostavljanju Evropske zajednice. Kada je u pitanju državna pomoć, strane potpisnice Sporazuma su se sporazumjele da će spriječiti da svaka pomoć iz državnih izvora ugrozi konkurentske uslove na tržištu. Ove odredbe se odnose na poljoprivredne proizvode. Aktivnosti državne pomoći u zemljama članicama, ocjenjivaće se na osnovu pravila o državnoj pomoći u Evropskoj zajednici, a posebno na osnovu odredbe Člana 87. Ugovora o osnivanju Evropske zajednice. Države potpisnice Sporazuma, preuzele su obavezu da svoje zakonodavstvo u oblasti konkurencije i državne pomoći usklade sa evropskim zakonodavstvom, te da uspostave nezavisna tijela za konkurenciju i državnu pomoć. Antidamping i opšte zaštitne mjere regulisane su u skladu sa pravilima Svjetske trgovinske organizacije.

Sporazum CEFTA 2006. uvodi i nove odredbe koje prethodni ugovori nisu sadržavali, i to:

trgovinu uslugama; zaštitu i promociju investicija; javne nabavke; zaštitu intelektualne svojine.

Od novog Sporazuma CEFTA 2006., strane potpisnice Sporazuma očekuju da bude efikasniji od implementacije postojećih bilateralnih ugovora. Veća efikasnost se očekuje zbog uspostavljanja Zajedničkog odbora kao najvišeg tijela zaduženog za nadgledanje i administriranje implementacije Sporazuma. Rad odbora podržavaće Sekretarijat čije sjedište je u Briselu. Zajednički odbor će biti prva instanca na kojoj će se razmatrati svi mogući sporovi između država članica. Svako pitanje koje može usporiti implementaciju sporazuma,


bilo koja strana može uputiti odboru na konsultacije. Ukoliko se spor ne riješi, strana ima pravo spor iznijeti pred arbitražni tribunal. Tribunal će sporove rješavati u skladu sa odredbama Sporazuma, i u skladu sa normama međunarodnog prava.

Sporazum CEFTA 2006., mijenjajući 32 bilateralna ugovora utiče na povećanje transparentnosti uslova poslovanja, što će sigurno unaprijediti uslove poslovanja za kompanije. Takođe, i za same države sada će biti jednostavnije administriranje ugovora. Umjesto zajedničkih tijela za praćenje ugovora u svakom bilateralnom ugovoru, sada će postojati samo jedno tijelo (Zajednički odbor).

3.5. Primarni ciljevi Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini

U preambuli Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini zemlje potpisnice Sporazuma su iskazale i potvrdile:

opredijeljenost za prihvatanje pluralističke ekonomije koja je bazirana na vladavini zakona, poštovanju ljudskih prava i osnovnih sloboda i načela tržišne ekonomije;

opredijeljenost na zajedničku saradnju u pronalasku rješenja za jačanje procesa ekonomske integracije u Evropi;

opredijeljenost za uklanjanje trgovinskih prepreka koje su ograničavale veću međusobnu trgovinsku razmjenu, a sve u skladu sa odredbama Marakeškog sporazuma o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije;

opredijeljenost za stvaranje uslova za unapređenje i razvoj diverzifikacije trgovine i trgovinske saradnje;

opredijeljenost da svoje međusobne trgovinske odnose urede u skladu sa pravilima Svjetske trgovinske organizacije;

opredijeljenost na potpuno i dosljedno izvršavanje svih preuzetih obaveza potpisivanjem Sporazuma.

U skladu sa gore navedenim opredeljenjima, Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini za primarne ciljeve ima94:

konsolidaciju 32 bilateralna sporazuma iz regiona u jedan multilateralni trgovinski sporazum;

unapređenje uslova za podsticanje ulaganja u zemlje potpisnice Sporazuma;

obezbjeđenje potpune zaštite prava intelektualnog vlasništva u

94 www.cefta2006.org


skladu sa međunarodnim standardima; uvođenje jedinstvenih pravila i unapređenje sigurnosti za investitore,

unapređenje konkurentnosti, ekonomije obima, veće sigurnosti u primjeni pravnog okvira prilikom implementacije Sporazuma;

uprošćavanje procedura i stimulisanje domaćih investitora da više investiraju u regionu i doprinesu porastu kompleksnijih vidova saradnje kao što su: zajednička ulaganja, razmjena stručnih kadrova i zajednički nastup na trećim tržištima;

priprema za članstvo u Evropsku uniju (regionalna saradnja kao uslov za napredovanje u procesu integracija);

olakšavanje kriterijuma za proširenje i izmjenu dosadašnjeg Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini kako bi se stvorili bolji uslovi saradnje (uvođenje novih oblasti kao što su usluge, intelektualna svojina i investicije vezane za trgovinu, uvođenje novih procedura, perspektiva institucionalnog jačanja) predstavljaju značajno unapređenje ovog regionalnog aranžmana;

liberalizacija trgovine obezbjeđuje širi kontekst za zajedničko energetsko tržište u jugoistočnoj Evropi, i za koordinirani razvoj transporta, transportne infrastrukture i infrastrukture za zaštitu životne sredine.

3.6. Reforma Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini

Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini (CEFTA 2006) predstav-lja novi, reformisan Sporazum u odnosu na izvorni Sporazum. Najvažnije izmjene se odnose na:

institucionalno jačanje; nova pravila koja se odnose na trgovinu; regulisanje novih trgovinskih pitanja; liberalizaciju trgovine.

Novi Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini, liberalizaciju trgovine reguliše kroz:

kvantitativna ograničenja na uvoz i izvoz biće ukinuta; izvozne carine i takse biće ukinute; u narednom periodu se neće uvoditi nove carine, niti će se postojeće

povećavati; uvozne carine na poljoprivredne proizvode iz Aneksa III biće

smanjene ili ukinute; pitanje sanitarnih i fitosanitarnih mjera biće uređeno po pravilima


Svjetske trgovinske organizacije; postojeće trgovinske barijere biće ukinute, a tehnički propisi i

standardi harmonizovani.

3.6.1. Karakteristike Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006

Najvažnije karakteristike Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006 su:

uspostavljanje zone slobodne trgovine u jugoistočnoj Evropi do 31. decembra 2010. god.;

preuzimanje ugovornih koncesija iz prethodna 32 bilateralna sporazuma;

uklanjanje carina na industrijske proizvode do 01. januara 2009. god.; smanjivanje i postepeno eliminisanje necarinskih barijera; posebne carine za poljoprivredne proizvode kako je utvrđeno u

aneksima Sporazuma; uvođenje novih oblasti u Sporazum, kao što su trgovina uslugama,

investicijama, intelektualna svojina i javne nabavke, uz detaljnije definisanje područja obuhvaćenih prethodnim CEFTA Sporazumom;

uvođenje mogućnosti dijagonalne kumulacije porijekla proizvoda; novi mehanizmi arbitraže.

Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006., predviđa i osnivanje zajedničke Komisije koja će nadzirati i upravljati implementacijom Centralno-evropskog ugovora o slobodnoj trgovini. Logističku podršku radu Komisije pružaće sekretarijat koji će biti smješten u Briselu. Komisija će biti sastavljena od predstavnika članica Centralno-evropskog ugovora o slobodnoj trgovini. Sastanci Komisije će se održavati po potrebi, a najmanje jednom godišnje. Sastanak Komisije može da zatraži svaka država članica. Na prvom sastanku, Komisija će usvojiti Poslovnik o radu. Isto tako, Komisija može uspostavljati odgovarajuća radna tijela, radne grupe, potkomisije i sl. Definisano je, da Komisija odluke donosi konsenzusom. Prednosti novog Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006. u odnosu na bilateralne sporazume se ogledaju u većoj transparentnosti za biznis, boljoj poslovnoj disciplini i efikasnijoj administraciji za vladu.


3.6.2. Komparacija Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006. sa ranije postojećim bilateralnim ugovorima

Tabela 35. Komparacija sporazuma CEFTA 2006 sa ranije postojećim bilateralnim ugovorima

Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006 Bilateralni sporazumi

Jedan sporazum (Sporazum reguliše uslove trgovine u regionu sa više od 30 miliona potrošača).

32 bilateralna sporazuma (32 sporazuma svaki na svoj način uređuju uslove trgovine u regionu).

Liberalizacija svih industrijskih proizvoda (Prenesene su carinske koncesije iz bilateralnih sporazuma. Svi industrijski proizvodi su liberalizovani).

Liberalizacija svih industrijskih proizvoda (Ugovorena liberalizacija svih industrijskih proizvoda).

Dodatna liberalizacija poljoprivrednih proizvoda (Prenesene su carinske koncesije iz bilateralnih sporazuma i dogovoren je početak pregovora o daljnoj liberalizaciji).

Djelimično/potpuna liberalizacija poljoprivrednih proizvoda (Zavisno od sporazuma do sporazuma u regionu je bilateralno ugovorena djelimična ili potpuna liberalizacija trgovine poljoprivrednim proizvodima).

Nema količinskih ograničenja. Nema količinskih ograničenja. Nema izvoznih subvencija

(Posebno važna odredba za Bosnu i Hercegovinu, jer je u prošlosti primjenom bilateralnih sporazuma u nekoliko navrata bila izložena subvencionisanom izvozu iz susjednih zemalja).

Nema eksplicitne zabrane korišćenja izvoznih subvencija (Jasno nepostojanje zabrane je dovodilo do situacije različitog tumačenja, pa time i primjene izvoznih subvencija za koje se smatra da imaju najveći remetilački uticaj na trgovinu).

Nema fiskalne diskriminacije (Odredbe su dopunjene eksplicitnom obavezom ne samo nediskriminacije, već i ukidanjem svih postojećih oblika diskriminacije).

Nema fiskalne diskriminacije (Nepostojanje eksplicitne obaveze ukidanja postojećih oblika diskriminacije dovodilo je do različitog tumačenja i njihove primjene dugi niz godina).


Tehničke barijere u trgovini (Odredbe od posebne važnosti za Bosnu i Hercegovinu, posebno poboljšan mehanizam rješavanja svih pitanja vezanih za tehničke propise i barijere, sistem donošenja propisa i blagovreme-nog međusobnog izvještavanja).

Tehničke barijere u trgovini (Odredbe koje su se u praksi pokazale nedovoljnim za rješavanje pitanja tehničkih barijera, koje su u situaciji liberalizovane trgovine vremenom postale glavna barijera za plasman BH-a proizvoda na tržište potpisnice).

Mehanizmi zaštite (Značajno poboljšani mehanizmi za uvođe-nje različitih zaštitinih mjera i reagovanje na uvedene mjere).

Mehanizmi zaštite (Nedovoljno precizno definisani mehanizmi primjene mjera i reagovanja na mjere).

Nova trgovinska pitanja (Uvedene odredbe o investicijama, uslugama i javnim nabavkama. Posebno važne odredbe za stvaranje atraktivnog poslovnog okruženja).

Nema odredbi o novim trgovinskim pitanjima.

Mehanizmi za rješavanje sporova (Uvedeni novi mehanizmi za rješavanje sporova i dodatno precizirane procedure. Ovo bi trebalo omogućiti brže, konačno rješavanje sporova, te uvesti dodatnu disciplinu potpisnica u poštivanju uslova trgovine koji su ugovoreni).

Mehanizmi za rješavanje sporova (Mehanizam koji se pokazao izuzetno neefikasan, pa su sporovi trajali po nekoliko godina bez adekvatnog mehanizma za popravljanje stanja).

Izvor: Mekić D., 2007. god. Komentar na odredbe sporazuma o izmjeni i pristupanju CEFTI, Sarajevo, Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH, str. 13.

Stupanjem na snagu Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006., do tada postojeći trgovinski bilateralni sporazumi su prestali da važe.

3.6.3. Najznačajnije odrednice novog Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006.

Najznačajnije odrednice novog Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006, su:


Stupanjem na snagu novog Sporazuma (CEFTA 2006) sva kvantitativna ograničenja na uvoz i izvoz će biti ukinuta;

Strane potpisnice Sporazuma se obavezuju da ukinu sve izvozne carine, takse jednakog efekta, i ostale izvozne takse fiskalne prirode na dan stupanja na snagu Sporazuma, kao i da neće uvoditi nove carine i takse u međusobnoj trgovinskoj razmjeni;

Strane potpisnice Sporazuma se obavezuju da neće uvoditi nove uvozne carine, takse jednakog efekta i ostale uvozne takse fiskalne prirode, niti će one koje se već primjenjuju biti povećane u trgovini između strana potpisnica Sporazuma, od dana koji prethodi ovom Sporazumu;

Stupanjem na snagu Sporazuma CEFTA 2006., strane će u njihovoj međusobnoj trgovini ukinuti carinske takse koje nisu u skladu sa Članom VIII Opšteg sporazuma o carinama i trgovini, i bilo koje slične takse;

Prava i obaveze strana potpisnica Sporazuma, koje se odnose na primjenu sanitarnih i fitosanitarnih mjera, uređeni su u skladu sa Sporazumom Svjetske trgovinske organizacije o primjeni sanitarnih i fitosanitarnih mjera;

Prava i obaveze Strana koje se odnose na primjenu tehničkih barijera u trgovini, regulisaće se u skladu sa Sporazumom Svjetske trgovinske organizacije o tehničkim barijerama u trgovini. Strane potpisnice Sporazuma su preuzele obavezu da će identifikovati, i ukinuti nepotrebne postojeće tehničke barijere u trgovini, a u smislu značenja Sporazuma Svjetske trogovinske organizacije o tehničkim barijerama u trgovini, i da neće uvoditi nove nepotrebne tehničke barijere u međusobnoj trgovinskoj razmjeni;

Strane potpisnice Sporazuma su se usaglasile, da će u međusobnoj trgovini primjenjivati harmonizovana pravila o porijeklu robe;

Strane potpisnice Sporazuma će pojednostaviti i olakšati carinske procedure, te smanjiti što je moguće više, formalnosti nametnute u vezi trgovine;

Strane potpisnice Sporazuma će se suzdržati od bilo koje mjere ili prakse interne fiskalne prirode kojom se, bilo direktno ili indirektno, stvara diskriminacija između proizvoda koji su porijeklom iz država potpisnica sporazuma, te da će takve mjere tamo gdje postoje ukinuti stupanjem na snagu Sporazuma;

Ukoliko neka od strana potpisnica sporazuma smatra da u trgovini sa drugom stranom dolazi do dampinga koji proizvodi ili prijeti nanošenje materijalne štete postojećoj proizvodnji, ili materijalno


usporava razvoj domaće proizvodnje u smislu Člana VI Opšteg sporazuma o trgovini i carinama, ista može preduzeti mjere protiv takve prakse u skladu sa Sporazumom Svjetske trgovinske organizacije o sprovođenju člana VI Opšteg sporazuma o trgovini i carinama;

Strane zadržavaju svoja prava da preduzmu zaštitne mjere ako uvezeni proizvodi mogu da prouzrokuju štetu domaćim proizvođačima istih ili direktno konkurentnih proizvoda, u skladu sa članom XIX Opšteg sporazuma o trgovini i carinama i Sporazuma Svjetske trgovinske organizacije o zaštitnim mjerama;

Strana potpisnica Sporazuma može usvojiti restriktivne mjere kada jedna od strana potpisnica Sporazuma ima ozbiljnih poteškoća sa platnim bilansom, ili joj to neposredno prijeti, a u skladu sa Sporazumom Svjetske trgovinske organizacije;

Svaka strana potpisnica Sporazuma će najkasnije do 01. maja 2010. god. obezbijediti efikasno otvaranje svog tržišta vladinih nabavki, tako da u odnosu na bilo koje relevantne zakone, propise, procedure i prakse, robe, usluge i dobavljače drugih strana dobiju tretman ne manje povoljan od onog koji se odobrava domaćoj robi, uslugama i dobavljačima;

Strane potpisnice Sporazuma su se usaglasile da uspostave Zajednički odbor sačinjen od predstavnika Strana, koji će kontrolisati i upravljati implementaciju Sporazuma, koji će uživati podršku stalnog sekretarijata, sa sjedištem u Briselu i odlučivaće o funkcijama i administrativnim pravilima sekretarijata.

3.6.4. Aneks IV Sporazuma CEFTA 2006

Sporazum o izmjenama i pristupanju Centralno-evropskom sporazumu o slobodnoj trgovini, pruža mogućnosti da proizvodi iz zemalja potpisnica Sporazuma dobiju status proizvoda sa porijeklom, te na isti način budu opterećeni manjim carinskim opterećenjem ili izuzeti u potpunosti od carine, i oslobođeni od bilo kakvih količinskih ograničenja. Proizvodi će se smatrati porijeklom iz Strane potpisnice Sporazuma ako su (Član 2. Protokola o definiciji pojma proizvoda sa porijeklom i načinima administrativne saradnje – u daljem tekstu: Protokol): proizvodi u cijelosti dobijeni u Strani i proizvodi dobijeni u Strani koji uključuju materijale koji nisu u cijelosti tamo dobijeni, pod uslovom da su ti materijali prošli dovoljnu obradu ili preradu u Strani.

Cjelovito dobijenim proizvodima se smatraju oni proizvodi (Član 5. Protokola) koji su proizvedeni samo od domaćih materijala, i potpunog


odsustva uvoznih komponenti. To su primarni proizvodi poljoprivrede, rudarstva i ribarstva, roba koja je od njih dobijena, upotrebljavani predmeti namijenjeni za reciklažu, kao i otpadne materije. Ukoliko je u proizvodnji učestovao uvozni materijal u manjoj količini, dobijeni proizvod ne može steći status cjelovito dobijenog proizvoda, ali eventualno može steći status preferencijalnog porijekla na osnovu dovoljne obrade ili prerade proizvoda, pod uslovom da ispuni uslove iz „Liste prerade ili obrade koje je potrebno obaviti na materijalima bez porijekla kako bi dobijeni proizvod stekao status proizvoda sa porijeklom“ (Aneks II Protokola). Proizvodi koji se smatraju dovoljno obrađeni ili prerađeni proizvodi u Strani potpisnici Sporazuma, definisani su Članom 6. Protokola.

Nedovoljni postupci obrade ili prerade proizvoda definisani su Članom 7. Protokola (postupci za očuvanje proizvoda u dobrom stanju za vrijeme prevoza i skladištenja, rastavljanje i sastavljanje pošiljki, pranje, čišćenje, uklanjanje prašine, korozije, ulja, boje ili drugih materijala za prekrivanje, peglanje ili presovanje tekstila, jednostavni postupci bojenja i poliranja).

Osim navedena dva načina, Kumulacija porijekla (dijagonalna kumulacija porijekla) u okviru Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006, definisana je Članom 3. Protokola, koji glasi:

1. Proizvodi će se smatrati porijeklom iz Strane, ako takvi proizvodi dobijeni u toj Strani i pored činjenice da sadrži materijale porijeklom iz neke druge Strane, pod uslovima da je izvršena obrada ili prerada veća od postupka kvalifikovanih kao nedovoljni postupci obrade ili prerade, ali nije potrebno da prođu obradu ili preradu koje su kvalifikovane kao dovoljno obrađeni ili prerađeni proizvodi.

2. Proizvodi će se smatrati porijeklom iz Strane potpisnice Sporazuma, ako takvi proizvodi dobijeni u toj Strani, sadrže materijale porijeklom iz Evropske unije, Islanda, Norveške, Švajcarske i Turske, u odredbama protokola o pravilima porijekla priloženih Sporazuma između te Strane, i svake od ovih zemalja, pod uslovom da je izvršena obrada ili prerada veća od postupka kvalifikovanih kao nedovoljni postupci obrade ili prerade, ali nije potrebno da prođu obrade ili prerade koje su kvalifikovane kao dovoljno obrađeni ili prerađeni proizvodi.

3. Kada obrada ili prerada izvršena u Strani potpisnici Sporazuma nije veća od postupka kvalifikovanih kao nedovoljni postupci obrade ili prerade, dobijeni proizvodi će se smatrati porijeklom iz te Strane samo ako je tamo dodana vrijednost veća od vrijednosti korištenih materijala porijeklom iz neke druge Strane, Evropske unije ili bilo koje zemlje navedene u prethodnom stavu. Ako proizvod nije dobijen u takvom postupku, on će se smatrati porijeklom iz druge


Strane, Evropske unije ili jedne od zemalja navedenih u Stavu 2. koja daje najveću vrijednost materijalima sa porijeklom korišćenim u proizvodnji u toj Strani.

4. Proizvodi, porijeklom iz Strane potpisnice Sporazuma, Evropske unije, Islanda, Norveške, Švajcarske i Turske, koji nisu prošli takvu obradu ili preradu u Strani, zadržaće svoje porijeklo ako se izvezu u drugu stranu.

5. Kumulacija predviđena u Stavu 2. može biti primijenjena samo pod uslovom da je preferencijalni trgovinski sporazum u skladu sa Članom XXIX Opšteg sporazuma o carinama i trgovini u primjeni između zemalja ili teritorija koje su uključene u sticanje statusa proizvoda sa porijeklom, gdje su materijali i proizvodi stekli status sa porijeklom primjenom pravila koja su identična pravilima datim u aneksu VI CEFTA 2006. protokola.

Kumulacija porijekla u kontekstu Procesa stabilizacije i pridruživanja je definisana Članom 4. Protokola, koji glasi:

1. Proizvodi će se smatrati porijeklom iz Evropske unije ili bilo koje druge strane koja učestvuje ili je povezana sa Procesom stabilizacije i pridruživanja (u daljem tekstu SAP Strana) ako takvi proizvodi dobijeni tamo, sadrže materijale porijeklom iz bilo koje druge SAP Strane ili Evropske unije, pod uslovom, da je obrada ili prerada izvršena u SAP Strani veća od postupka kvalifikovanih kao nedovoljni postupci obrade ili prerade, ali nije potrebno da prođu obradu ili preradu, koje su kvalifikovane kao dovoljno obrađeni ili prerađeni proizvodi.

2. Kada obrada ili prerada u SAP Strani nije veća od postupka kvalifikovanih kao nedovoljni postupci obrade ili prerade, dobijeni proizvod će se smatrati porijeklom iz SAP Strane samo kada je dodana vrijednost veća od vrijednosti korištenih materijala porijeklom iz bilo koje SAP Strane ili iz Evropske unije. Ako nije tako, dobijeni proizvod će se smatrati porijeklom iz SAP Strane ili iz Evropske unije koja daje najveću vrijednost materijalima sa porijeklom korištenih u proizvodnji u ovoj SAP Strani.

3. Proizvodi, porijeklom iz jedne od SAP Strana ili Evropske unije, koji nisu prošli bilo kakvu obradu ili preradu u ovoj SAP Strani, zadržaće svoje porijeklo ako se izvezu u jednu od ovih SAP Strana.

4. Kumulacija porijekla u kontekstu Procesa stabilizacije i pridruživanja može biti samo pod uslovima da je preferencijalni trgovinski sporazum u skladu sa Članom XXIV Opšteg Sporazuma o carinama i trgovini u primjeni između Evropske unije, SAP Strane koja je uključena u sticanja statusa proizvoda sa porijeklom i SAP Strane odredišta


gdje su materijali i proizvodi stekli status proizvoda sa porijeklom primjenom pravila koja su identična pravilima datim u Aneksu IV Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA 2006.

3.7. Centralno-evropski Sporazum o slobodnoj trgovini i Bosna i Hercegovina

Aktivne članice Centralno-evropske zone slobodne trgovine su: Albanija, Bosna i Hercegovina, Makedonija, Moldavija, Srbija, UNMIK ispred Kosova i Metohije, Hrvatska i Crna Gora.

Implementacija postojećih bilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini imala je svoje prednosti, ali i nedostatke. Podaci ukazuju na činjenicu, da države Zapadnog Balkana još uvijek više trguju van regije, uprkos postojanju bilateralnih Sporazuma o slobodnoj trgovini. U 2005. god. među najznačajnijim trgovinskim partnerima Bosne i Hercegovine bile su samo dvije države iz regiona. Osjeća se prisutnost različitog stepena zatvorenosti za trgovinu, što i predstavlja najveći problem.

Memorandumom o liberalizaciji trgovine iz 2001. god. i Deklaracijama sa ministarske konferencije u Rimu iz novembra 2003. god. i Sofije iz juna 2005. god. preciziran je put daljeg razvoja ekonomske saradnje u regionu. Kako je vrijeme proticalo, smatralo se, da je za zemlje Zapadnog Balkana najracionalnije da zaključe jedinstven sporazum o slobodnoj trgovini, što bi do tada postojeću mrežu bilateralnih dokumenata zamijenilo jedinstvenim ugovorom o slobodnoj trgovini. Sporazum obezbjeđuje harmonizaciju trgovinskih propisa, koji su kompatibilni sa zahtjevima Svjetske trgovinske organizacije i Evropske unije. U pravcu ovih dogovora, u aprilu 2006. god. u Bukureštu, održan je sastanak premijera država jugoistočne Evrope. Na sastanku je potpisana izjava kojom se naglašava:

izgradnja bilateralnih trgovinskih ustupaka obezbijeđenih postojećim ugovorima o slobodnoj trgovini između ugovornih strana, i traženje da se saradnja proširi gde je to moguće;

harmonizacija odredbi moderne trgovinske politike kao što su: konkurencija i državna pomoć, vladine nabavke, zaštita intelektual-nog vlasništva, trgovina uslugama u saglasnosti sa pravilima i procedurama Svjetske trgovinske organizacije;

uspostavljanje efikasnog mehanizma za rješavanje sporova uz poštovanje pravila Svjetske trgovinske organizacije;

uspostavljanje komunikacije u postupku provjere porijekla robe između Evropske unije i zemalja jugoistočne Evrope.


Cilj stvaranja Centralno-evropske zone slobodne trgovine je konsolido-vanje demokratije i tržišne ekonomije u zemljama članicama. Najvažnija karakteristika Sporazuma je mogućnost dijagonalne akumulacije kapitala. Povlašćen izvoz na tržište Evropske unije dobija proizvod koji je sačinjen od najmanje 51% domaćeg materijala, što je, uzimajući u obzir razvijenost bosanskohercegovačke privrede veoma teško ostvarivo. Prihvatajući Sporazum, proizvodi će imati oznaku domaći i kada je proizveden od bilo koje sirovine koja dolazi sa prostora država potpisnica Sporazuma.

3.7.1. Trgovinska razmjena Bosne i Hercegovine sa zemljama potpisnicama Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini CEFTA 2006

Tabela 36. Uvoz u Bosnu i Hercegovinu iz zemalja potpisnica Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini u mil. KM

Potpisnica2007 2008 2009

Uvoz%

učešća Uvoz%

učešćaRast u% Uvoz

% učešća

Rast/pad %

Hrvatska 2.449,04 17,64 2.779,12 17,06 13,48 1.853,56 15,01 -33,30Srbija 1.303,19 9,38 1.725,91 10,60 32,44% 1.282,38 10,38 -25,70Makedonija 138,53 1,00 150,98 0,93 8,99 128,96 1,04 -14,58Crna Gora 28,35 0,20 39,59 0,24 39,65 38,77 0,31 -2,07Moldavija 2,98 0,02 3,52 0,02 18,12 5,32 0,04 51,14UNMIK Kosovo 6,75 0,05 8,70 0,05 28,89 3,26 0,03 -62,53Albanija 6,91 0,05 3,51 0,02 -49,20 1,66 0,01 -52,71SCG 105,34 0,76 0,23 0,001 -99,78 0,042 0,00 -81,97Ukupno CEFTA 4.041,09 29,10 4.711,56 28,93 16,59 3.313,95 26,84 -29,66Ukupno Svijet 13.886,33 16.286,06 17,28 12.348,47 -24,18Izvor: Agencija za statistiku BiH

Komparirajući 2009. sa 2008. god. uočavamo pad uvoza iz zemalja potpisnica Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini za 29,66%, što nije slučaj u poređenju 2008. sa 2007. god. kada je evidentiran rast uvoza u Bosnu i Hercegovinu za 16,59%.

Najveći pad uvoza u 2009. u odnosu na 2008. god. evidentiran je u trgovinskoj razmjeni sa UNMIK Kosovom (62,53%), Albanijom (52,71%), Hrvatskom (33,3%), Srbijom (25,70%) i Makedonijom (14,58%).

Smanjenje uvoza u 2009. u odnosu na 2008. god. nije zabilježeno samo


u trgovinskoj razmjeni sa zemljama potpisnicama Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini. Ukoliko posmatramo cjelokupan obim trgovinske razmjene Bosne i Hercegovine sa svijetom, primjećujemo smanjenje uvoza za 24,18%.

U ukupnom bosanskohercegovačkom uvozu iz zemalja potpisnica Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini, Srbija i Hrvatska zajedno učestvuju sa 25,39%.

Tabela 37. Izvoz iz Bosne i Hercegovine u zemlje potpisnice Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini u mil. KM

Potpisnica2007 2008 2009

Izvoz % učešća Izvoz %

učešćaRast u

% Izvoz % učešća

Rast/pad %

Hrvatska 1.090,08 18,36 1.156,83 17,24 6,12 944,14 17,07 -18,39Srbija 695,87 11,72 942,03 14,04 35,37 741,44 13,41 -21,29Makedonija 48,69 0,82 66,09 0,98 35,74 61,54 1,11 -6,88Crna Gora 155,70 2,62 231,47 3,45 48,66 229,43 4,15 -0,88Moldavija 1,15 0,02 2,08 0,03 80,87 2,12 0,04 1,92Kosovo 44,44 0,75 76,45 1,14 72,03 113,52 2,05 48,49Albanija 14,92 0,25 16,54 0,25 10,86 12,23 0,22 -26,06SCG 74,73 1,26 0,24 0,004 -99,68 0,004 0,00 -98,33Ukupno CEFTA 2.125,58 35,81 2.491,73 37,13 17,23 2.104,41 38,05 -15,54Ukupno Svijet 5.936,54 6.711,69 13,06 5.530,38 -17,60Izvor: Agencija za statistiku BiH

Komparirajući 2009. sa 2008. god. uočavamo pad izvoza iz Bosne i Hercegovine u zemlje potpisnice Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini za 15,54%, što nije slučaj kada poredimo 2008. sa 2007. god. gdje je evidentiran rast izvoza iz Bosne i Hercegovine u zemlje potpisnice Sporazuma za 17,23%.

Najveći pad izvoza u 2009. u odnosu na 2008. god. evidentiran je u trgovinskoj razmjeni sa Albanijom (26,06%), Srbijom (21,29%), Hrvatskom (18,39%) i Makedonijom (6,88%).

Smanjenje izvoza tokom 2009. u odnosu na 2008. god. nije zabilježeno samo u trgovinskoj razmjeni sa zemljama potpisnicama Centralno-evropskog sporazuma o slobodnoj trgovini. Ukoliko posmatramo cjelokupan obim trgovinske razmjene Bosne i Hercegovine sa svijetom, primjećujemo smanjenje izvoza za 17,60%.


U ukupnom bosanskohercegovačkom izvozu iz Bosne i Hercegovine, Srbija i Hrvatska zajedno učestvuju sa 30,48%.

4. CENTRALNOEVROPSKA INICIJATIVA (CENTRAL EUROPEN INTIATIVE – CEI)95

Centralno-evropska inicijativa predstavlja regionalni forum za saradnju i konsultacije između zemalja članica. Inicijativa je osnovana 11. novembra 1989. god., kao regionalni forum četiri zemlje: Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija, Italija, Austrija i Mađarska. Cilj ovakve inicijative je bio da poveže i uspostavi dijalog između razvijenih zapadno-evropskih država (Italija i Austrija) i istočno-evropskih zemalja koje su ulazile u proces tranzicije (Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija i Mađarska). Od svog osnivanja, forum se teritorijalno proširivao uglavnom na prostor istočne i jugoistočne Evrope.

Tabela 38. Države članice Centralno-evropske inicijative

R. br. Država Godina prijema

1. Albanija 1996.2. Austrija 1989.3. Bjelorusija 1996.4. Bosna i Hercegovina 1992.5. Bugarska 1996.6. Hrvatska 1992.7. Češka Republika 1993.8. Mađarska 1989.9. Italija 1989.

10. Makedonija 1993.11. Moldavija 1996.12. Crna Gora 2006.13. Poljska 1991.14. Rumunija 1996.15. Srbija 2000.16. Slovačka 1993.17. Slovenija 1992.18. Ukrajina 1996.

Izvor: www.ceinet.org

95 Izvor: www.ceinet.org


Kao strategijski ciljevi Centralno-evropske inicijative postavljeni su:

kohezija i ujedinjenje Evrope, bez postojanja linija razdvajanja koja će dijeliti iste vrijednosti;

razvijanje saradnje unutar Centralno-evropske inicijative sa nagla-skom na pomoć manje razvijenim zemljama članicama.

Aktivnosti Centralno-evropske inicijative su:

borba protiv organizovanog kriminala; saradnja u oblasti energetike, informacija, medija i kulture; razvoj malih i srednjih preduzeća; razvoj naučno-tehnoloških dostignuća i saradnja u oblasti obrazovanja; zaštita životne sredine; razvoj ljudskog potencijala; saradnja u oblasti poljoprivrede.

5. INICIJATIVA ZA SARADNJU ZEMALJA JUGOISTOČNE EVROPE (SOUTH EAST EUROPEAN COOPERATIVE INITIATIVE – SECI)96

Ideja o uspostavljanju inicijative lansirana je maja 1995. god., u Beču. Inicijativa za saradnju zemalja jugoistočne Evrope je multilateralni poduhvat koji je imao za cilj jačanje regionalne stabilnosti kroz ekonomski razvoj i ekološku saradnju u širem Balkanskom regionu.

Zemlje članice su: Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Grčka, Hrvatska, Mađarska, Makedonija, Moldavija, Rumunija, Slovenija, Srbija, Crna Gora i Turska.

Aktivnosti organizacije su usmjerene na programe i projekte saradnje u oblasti razvoja infrastrukture, trgovine, saobraćaja, bezbijednosti, energetike i razvoja privatnog sektora.

Sjedište Inicijative za saradnju zemalja jugoistočne Evrope je u Beču.

6. PROCES SARADNJE U JUGOISTOČNOJ EVROPI (SOUTH-EAST EUROPEN COOPERATION PROCESS – SEECP)97

Proces saradnje u jugoistočnoj Evropi, nastavak je ministarske konferencije Balkanskih zemalja koje su se održavale krajem 80-tih god. XX vijeka, pod

96 Izvor: www.secicenter.org97 Izvor: www.stabilitypact.org


nazivom „Konferencija o stabilnosti, bezbijednosti i kooperaciji zemalja jugoistočne Evrope“.

Cilj saradnje zemalja – učesnica Procesa za saradnju u jugoistočnoj Evropi je „izgradnja sigurnosti, dobre političke atmosfere i ekonomskih odnosa, sa naglaskom na razvoj saradnje u oblasti demokratije, pravosuđa, jačanja ljudskih kapaciteta i borbe protiv nedozvoljenih aktivnosti i terorizma, kako bi region postao prostor mira i stabilnosti“.

Proces saradnje u jugoistočnoj Evropi je zvanično uspostavljen na Ministarskom sastanku zemalja jugoistočne Evrope u Istambulu 9. juna 1988. god.

Zemlje učesnice Procesa saradnje u jugoistočnoj Evropi su: Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Grčka, Hrvatska, Moldavija, Makedonija, Rumunija, Srbija, Crna Gora i Turska.

Aktivnosti su usmjerene na unapređenje međusobnog dijaloga i saradnje na svim nivoima. Sastanci se odvijaju na najvišem nivou: sastanci šefova država ili vlada, ministri inostranih poslova, i po potrebi sastanci ministara resornih ministarstava.

Usvajanjem Protokola na Povelju o dobro susjedskim odnosima, stabilnosti, sigurnosti i saradnji u jugoistočnoj Evropi (Povelja procesa saradnje u jugoistočnoj Evropi usvojena 2000. god. u Bukureštu) na Samitu šefova država i vlada Procesa saradnje u jugoistočnoj Evropi održanom u Zagrebu 11. maja 2007. god. utvrđen je Aneksa Povelje o proceduralnim aspektima i mehanizmima Procesa saradnje u jugoistočnoj Evropi. Ovim dokumentom definisan je odnos Savjeta za regionalnu saradnju i Procesa saradnje u jugoistočnoj Evropi, uspostavljeni su mehanizmi rada i odlučivanja unutar Procesa saradnje u jugoistočnoj Evropi. Savjet za regionalnu saradnju ima svoj Sekretarijat, a Odlukom ministara spoljnih poslova sa sastanka održanog 10. maja 2007. god. u Zagrebu, sjedište Savjeta je Sarajevo.

Primarni zadaci Savjeta za regionalnu saradnju su:

Nastavak obezbjeđenja političke koordinacije nad različitim regionalnim inicijativama koje su već razvijene, ali i na novim regionalnim inicijativama koje budu uspostavljene;

Razvijanje regionalne saradnje na prostoru jugoistočne Evrope u različitim oblastima, sa ciljem da zemlje regiona pojedinačno, ali i regiona posmatranog kao jedna cjelina, dostignu potreban standard za integraciju u evropske i evro-atlanske strukture.

Sve zemlje članice Procesa saradnje u jugoistočnoj Evropi su članice Savjeta za regionalnu saradnju i njegovog Upravnog odbora.

Oblasti djelovanja Savjeta za regionalnu saradnju su:


ekonomija i društveni razvoj; infrastrukturni kapaciteti; pravosuđe i unutrašnji poslovi; saradnja u oblasti bezbjednosti; izgradnja ljudskih kapaciteta; parlamentarna saradnja.

7. PAKT STABILNOSTI ZA JUGOISTOČNU EROPU (STABILITY PACT FOR SOUTHEAST EUROPE – SPSE)98

Pakt stabilnosti za jugoistočnu Evropu osnovan je na inicijativu Evropske unije 10. juna 1999. god. u Kelnu, sa namjerom da se prethodna reaktivna politika reagovanja na krize u jugoistočnoj Evropi zamijeni dugoročnom strategijom sprečavanja kriza.

Osnivačkim dokumentom, naglašeno je da se Pakt stabilnosti za jugoistočnu Evropu osniva sa namjerom pomoći državama ovog dijela Evrope u njihovom nastojanju da jačaju mir, razvijaju demokratiju, unapređuju poštovanje ljudskih prava i ekonomski progres, što utiče na unapređenje stabilnosti cijelog regiona.

Pakt stabilnosti za jugoistočnu Evropu počeo je sa radom na Samitu održanom 30. jula 1999. god. u Sarajevu.

Aktivnosti Pakta stabilnosti za jugoistočnu Evropu, usmjerene su na stvaranje uslova za potpunu integraciju zemalja jugoistočne Evrope u glavne evropske ekonomske i političke tokove.

Paktom za stabilnost jugoistočne Evrope rukovodi specijalni koordinator. Glavni politički instrument Pakta za stabilnost jugoistočne Evrope je Regionalni sto koji okuplja najviše predstavnike kako država regiona, tako i drugih država članica Pakta, kao i međunarodnih organizacija. Regionalni sto zasijeda dva puta godišnje. Aktivnosti Pakta stabilnosti odvijaju se u okviru tri radna stola:

radni sto za demokratiju i ljudska prava; radni sto za ekonomsku rekonstrukciju; radni sto za bezbijedonosna pitanja.

98 Izvor: www.stabilitypact.org


8. JADRANSKO-JONSKA INICIJATIVA (ADRIATIC-IONOIC INITIATIVE – JII)99

Ideja o stvaranju Jadransko-jonske inicijative rođena je na Konferenciji o razvoju i bezbijednosti u Jadransko-jonskom basenu, koja je održana 19 i 20. maja 2000. god. u Ankoni. Inicijativa je formalno uspostavljena usvajanjem „Ankona deklaracije“. Deklaraciju su prihvatile: Albanija, Bosna i Hercegovina, Grčka, Hrvatska, Italija, Srbija i Crna Gora.

Deklaracija predviđa saradnju u okviru ekonomije, kulture, obrazovanja, turizma, saobraćaja, zaštite životne sredine i održivog razvoja.

Jadransko-jonska inicijativa okuplja Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku, Grčku, Italiju, Srbiju, Crnu Goru i Sloveniju. Stvaranje Jadransko-jonske inicijative je podržano i od strane Evropske unije. Cilj inicijative je podsticanje razvoja, jačanje sigurnosti na prostoru Jadransko-jonskog regiona, unapređenje saradnje između zemalja regiona i podsticanja zemalja na približavanje Evropskoj uniji.

Tijela Jadransko-jonske inicijative su:

Savjet ministara spoljnih poslova ili Jadransko-jonski savjet; Komitet visokih zvaničnika.

U radu Jadransko-jonskog Savjeta učestvuje, i predstavnik Evropske komisije. Savjet se sastaje jednom godišnje (najčešće u maju). Predsjedavajući Savjeta se rotira svakih godinu dana. Savjet je najvažnije tijelo koje donosi odluke.

Komitet visokih zvaničnika predstavlja operativno tijelo zaduženo za koordinaciju aktivnosti, pripremanje sastanaka i sprovođenje ideja i odluka koje se donose u okviru inicijative. Komitet se sastaje najmanje dva puta godišnje u zemlji predsjedavajućeg Jadransko-jonskog savjeta.

9. PROCES SARADNJE NA DUNAVU (COOPERATION PROCESS ON THE DANUBE – CDP)100

Dunavska saradnja je uspostavljena 27. maja 2002. god. u Beču. Inicijativa je potekla juna 2001. god. od strane Austrije i Rumunije. Inicijativu su podržale: Austrija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Češka, Hrvatska, Mađarska, Moldavija, Njemačka, Rumunija, Slovačka, Slovenija, Srbija, Crna Gora i

99 Izvor: www.sigov.si100 Izvor: www.danubecooperation.org


Ukrajina.Aktivnosti saradnje usmjerene su na koordinaciju svih postojećih vidova

regionalne saradnje u Podunavlju. Uspostavljen je sistem dvogodišnjih ministarskih i poslovnih konferencija koje pripremaju radne grupe za rješavanje: ekonomskih, ekoloških, kulturnih, plovidbenih, turističkih, regionalnih i subregionalnih problema.

10. MEĐUNARODNA KOMISIJA ZA SLIV RIJEKE SAVE

Međunarodna komisija za sliv rijeke Save ili Savska komisija formirana je na osnovu okvirnog Sporazuma o slivu rijeke Save. Sporazum su 03. decembra 2002. god. u Kranjskoj Gori (Slovenija) potpisale: Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija i Crna Gora. Sporazum je stupio na snagu 29. decembra 2004. god.

Pregovori oko uspostavljanja Sporazuma su vođeni pod pokroviteljstvom Pakta stabilnosti za jugoistočnu Evropu.

Sjedište Savske komisije je u Zagrebu. Podršku radu Komisije pruža Sekretarijat kojim upravlja sekretar i tri zamjenika sekretara.

217

BIBLIOGRAFIJA

1. Acola, N.: „Počela ekonomske politike“, Mate d.o.o. Zagreb, Zagreb, 2005.2. Adamović, Lj.: „Međunarodni ekonomski odnosi“, Savremena administracija,

Beograd, 1971.3. Adamović, Lj.: „Integracija i dezintegracija svetske privrede“, Ekonomski

Fakultet u Beogradu, Beograd, 1991.4. Aćimivić, Lj.: „Svet i jugoslovenska kriza“, Helsinški odbor za ljudska

prava u Srbiji, Beograd, 2001.5. Appeleby, R.: „Modern Business Administration“, Pitman Publishing,

London, 1994.6. Babić, M.: „Makroekonomija“, Mate d.o.o. Zagreb, Zagreb, 2004.7. Babić, M. Babić, A.: „Međunarodna ekonomija“, Mate d.o.o. Zagreb,

Zagreb, 2003.8. Bashu, K.: „Prelude to political economy“, Oxford, 2000.9. Benet, L., Oliver, J.: „Međunarodne organizacije“, Politička kultura, Zagreb,

2004.10. Bernstein, R., Wood, D.: „Handbook of arbitration practice“, Sweet and

Maxwell, London 1993.11. Bjelić, P.: „Svetska trgovinska organizacija“, Prometej, Beograd, 2002.12. Blanchard, O.: „Makroekonomija“, Mate d.o.o. Zagreb, Zagreb, 2005.13. Boatright, R. J.: „Ethics and conduct of business“, Prentice Hall, 2003.14. Broom, C.: „Odnosi s javnošću“, Mate d.o.o. Zagreb, Zagreb, 2003.15. Chapman, E., Lund, O.: „Vodstvo“, Mate d.o.o. Zagreb, Zagreb, 2005.16. Collins, E., Devanna, M.: „Izazovi menadžmenta u XXI stoljeću“, Mate

d.o.o. Zagreb, Zagreb, 2002.17. Cutlip, S., Center, A., Broom, G.: „Odnosi s javnošću“, Mate d.o.o. Zagreb,

Zagreb, 2004.18. Dahringer, D. L., Muhlabacher, H.: „International marketing“, Addison

Wesley Publisching Company, 1991.19. Dašić, D.: „Ekonomija“, Evropski Univerzitet za internacionalni

menadžment i biznis, Beograd, 2002.20. Dašić, D.: „Tržišna ekonomija – makro i mikro razmatranja“, Evropski

Univerzitet za internacinalni menadžment i biznis, Beograd, 2001.21. Dašić, D.: „Diplomatija-ekonomska multilaterala i bilaterala“, Beograd, 2003.22. Dašić, D.: „Principi internacionalne ekonomije“, IP-Stručna knjiga Beograd,


Beograd, 2004.23. Dixit, A.: „Theory of International Trade“, Cambridge Uneversity Press,

Cambridge, 1992.24. Dunn, M. R., Mutti, H. J.: „International economics“, London, 2000.25. Dornbusch, R.: „Macroeconomics“, R. R. Donely, New York, 2004.26. Džombić, J. Ilija: Međunarodno poslovanje, Univerzitet za poslovni

inženjering i menadžment Banja Luka, 2010.27. Džombić, J. Ilija: Evropska Unija – prošlost, sadašnjost, budućnost,

Fridrich Ebert Stiftung Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2010.28. Džombić, J. Ilija, Dašić, David, Kovačević, Željko, Uvod u ekonomiju,

Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, 2009.29. Džombić, J. Ilija: Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine,

Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, Banja Luka 2008.

30. Džombić, J. Ilija: Strane direktne investicije kao uticajni faktor privrednog razvoja Bosne i Hercegovine, Poslovni konsultant, godina II, broj 7, Tuzla, 2010.

31. Džombić, J. Ilija: Ekonomska diplomatija kao uticajni faktor globalnih procesa, Poslovna politika 3-4/2010, Beograd, 2010.

32. Džombić, J. Ilija: Funkcije ekonomske diplomatije, Poslovni konsultant, godina II, broj 6, Tuzla, 2010.

33. Džombić, J. Ilija: Mjesto ekonomske diplomatije u globalizaciji ekonomskih tokova, Anali poslovne ekonomije, godina III, broj IV, Banja Luka, 2009.

34. Džombić, J. Ilija: Ekonomska diplomatija kao faktor privrednog razvoja, Anali poslovne ekonomije, godina III, broj III, Banja Luka, 2009.

35. Inić, Branimir, Džombić, J. Ilija: Korupcija prepreka efikasnog privrednog razvoja Srbije – kauzalitet stranih ulaganja i indeksa korupcije, Zbornik naučnog skupa: Tehnologija, kultura i razvoj, Palić, 2008.

36. Džombić, J. Ilija: Model saradnje zemalja bivše Jugoslavije, Infoservis za promociju saradnje i razumevanja – Regionalne paralele, 2006.

37. Džombić, J. Ilija: Zapadni Balkan – od „leopardove kože“ do Evropske unije, Globalizacija – časopis za politiku i ekonomiju, 2006.

38. Đurić, D. i dr.: „Međunarodna ekonomija“, BK Univerzitet, Beograd, 2000.39. Fisher, C., Alan, L.: „Business ethices and values“, Prentic Hall, 2003.40. Grandov, Z.: „Spoljnotrgovinsko poslovanje-savremene teorije i prakse“,

Beogradska trgovačka omladina, Beograd, 2000.

219Bibliografija

41. Grandov, Z.: „Međunarodna ekonomija i globalizacija“, Beogradska trgovačka omladina, Beograd, 2009.

42. Grauwe, P.: „Ekonomija monetarne unije“, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića-Novi Sad, Novi Sad, 2004.

43. Gronross, C.: „Strategic Management and Marketing in Service sector“, Cambridge Press, 1973.

44. Husted, S., Melvin, M.: „International economics“, Harper Collins, 1995.45. Inić, B.: „Menadžment“, BK Univerzitet, Beograd, 2003.46. Jakšić, M.: „Makroekonomija“, Čigoja, Beograd, 2001.47. Janković, B.: „Diplomatija“, Naučna knjiga, Beograd, 1988.48. Janev, I.: „Međunarodni odnosi i spoljna politika“, Čigoja štampa, Beograd,

2002.49. Jovanović, M.: „Europen Economic Integration“, Routledge, London, 1997.50. Kisindžer, H.: „Diplomatija – knjige I, II“, Verzal press, Beograd, 1999,51. Kindlerberg, Č.: „Međunarodna ekonomija“, Vuk Karadžić, Beograd, 1974.52. Kovač, O.: „Međunarodni ekonomski odnosi“, Ekonomski Fakultet u

Beogradu, Beograd, 1997.53. Kovačević, M.: „Međunarodna trgovina“, Ekonomski Fakultet u Beogradu,

Beograd, 2002.54. Kovačević, Ž., Dašić, D., Džombić, I.: „Principi tržišne ekonomije“, Fakultet

političkih nauka, Banja Luka, 2007.55. Kotlica, S., Knežević, B.: „Ekonomika međunarodnog poslovanja“,

Megatrend-Univerzitet primenjenih nauka u Beogradu, Beograd, 2003.56. Kozomara, J.: „Međunarodno poslovanje-izvoz i uvoz“, Ekonomski fakultet

u Beogradu, Beograd, 1999.57. Kozomara, J.: „Uvoz i izvoz“, Ekonomski Fakultet u Beogradu, Beograd,

2001.58. Kozomara, J.: „Spoljnotrgovinsko poslovanje“, Ars libri i Besjede, Banja

Luka, 2001.59. Marković, M.: „Uvod u međunarodno poslovanje“, Čigoja, Beograd, 1995.60. Mićević, V.: „Globalizacija i novi svetski poredak“, Čigoja, Beograd, 2002.61. Mileta, V.: „Leksikon Europske unije“, Zagreb, 2003.62. Mitić, M.: „Diplomatija-kao sredstvo za promociju i zaštitu poslovnih interesa“,

Savremena administracija, Beograd, 2003.63. Mitić, M.: „Diplomatija-delatnost, organizacija, veština, profesija“, Savremena

administracija, Beograd, 1999.


64. Mitić, M.: „Problemi jugoslovenske diplomatije i diplomatske službe“, Službeni list SFRJ 1997.

65. Mishkin, F., Eakins, S.: „Finansijska tržišta i institucije“, Mate d.o.o. Zagreb, Zagreb, 2005.

66. Pečujlić, M.: „Globalizacija – dve slike sveta“, Gutembergova galaksija, Beograd, 2002.

67. Petrović, B.: „Međunarodni ekonomski odnosi“, Ekonomski fakultet u Beogradu, 1999.

68. Popović, G.: „Evropska Unija-razvoj,organizacija,institucije“, Besjeda, Banja Luka, 2004.

69. Pomfret, R.: “International Trade, an introduction to theory and policy“, Basell Blackwell, Cambridge-Massachesetts, Oxford, 1991.

70. Prvulović, V.: „Ekonomska diplomatija“, PS-Grmeč, Beograd, 2001.71. Pokaz, I.: „Globalizacija i njezin uticaj na diplomatiju“, Savjetnički rad,

Zagreb, 1999.72. Samuelson, P., Nordhaus, W.: „Ekonomija“, Mate d.o.o. Zagreb, Zagreb,

2000.73. Siđanski, D.: „Federalistička budućnost Evrope“, Prosveta, Beograd, 1996.74. Stojanović, R., Dimitrijević, V.: „Međunarodni odnosi“, Službeni list SRJ,

Beograd, 1996.75. Stakić, B.: „Savremeni menadžment u spoljnoj trgovini“, Poslovni Biro

d.o.o., Beograd, 2002.76. Sowell, T.: “Basic economics“, Basic Books, New York, 2002.77. Turčinović, F.: „Ekonomske intergracije i trgovinski blokovi“, Beograd, 2000.78. Unković, M.: „Savremena međunarodna trgovina“, Beogradska knjiga,

Beograd, 2005.79. Vitorović, Z.: „Preventivna diplomatija“, Besjeda, Banja Luka, 2004.80. Vukmirica, V.: „Svetska trgovinska politika i tržišta“, PS-Grmeč, Beograd,

2000.

221

Prof. dr Ljubiša S. Adamović

Recenzijaknjige Ilije J. Džombića

„Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom: mogućnosti i perspektive“

Autor ovog teksta dr Ilija J. Džombić prihvatio se veoma složenog zadatka da analizuje i objasni ekonomske odnose Bosne i Hercegovine sa inostranstvom, pri čemu je, kako se u podnaslovu ističe, posebna pažnja posvećena mogućnostima unapređenja tih odnosa i izgleda za budućnost.

U cilju objašnjavanja okolnosti pod kojima se odvijaju ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom, autor se opredelio da čitaocu objasni nekoliko grupa tema, kao što su:

Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa.Predmet nauke o međunarodnim odnosima i spoljnoj politici.Karakteristike međunarodne trgovine.Subjekti međunarodnih poslovnih aktivnosti.Spoljno-trgovinska politika.Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima.Globalizacija.Ekonomska diplomatija u međunarodnim odnosima.

Razmatranjem navedenih grupa problema, autor je dao okvire savremene svetske privrede u kojima se nalaze individualne zemlje članice, a posebno Bosna i Hercegovina.

Prelazeći na razmatranje položaja BiH u međunarodnoj ekonomiji, autor je prikazao osnovne karakteristike privrede BiH, prvenstveno sa makroekonomskog stanovišta. U nastojanju da pruži kompletnu sliku uslova u kojima se odvija ekonomska saradnja BiH sa inostranstvom, autor je ukazao i na osnovne karakteristike spoljne politike BiH kao važne odrednice za razumevanje spoljno-ekonomske politike zemlje.

Posebna pažnja posvećena je razmatranju tendencija međunarodne ekonomske integracije i ulozi koje u tom procesu imaju vodeće međudržavne institucije kao što su svetska trgovinska organizacija, Međunarodni monetarni fond i grupacija institucija oko Svetske banke.

Međunarodne organizacije sistema Ujedinjenih nacija takođe su predmet autorove analize. U završnom delu rada pod naslovom „Regionalni odnosi Bosne i Hercegovine“ autor je obradio mesto i ulogu regionalnih inicijativa,


a posebno Evropske unije i njenih razgranatih institucija, kao i drugih regionalnih aranžmana kao što su Centralno-evropska zona slobodne trgovine, Centralno-evropska inicijativa, Jadransko-jonska inicijativa i druge.

Može da se zaključi, da je autor uspeo u svom nastojanju da ukaže na mogućnosti i perspektive ekonomskih odnosa BiH sa inostranstvom u veoma složenim uslovima, kako sa stanovišta objektivnih ekonomskih tokova, tako i sa stanovišta izuzetno razvijene mreže i sistema međunarodnih institucija.

Publikovanje ovog teksta bilo bi veoma korisno ne samo za studente, već i za širu poslovnu i stručnu javnost.

Beograd, 11. novembar 2010. Prof. dr Ljubiša S. Adamović

223Recenzije

Prof. emeritus dr David Đ. Dašić:

Recenzijaknijige Ilije J. Džombića

Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostrastvom: mogućnosti i perspective

Knjiga prof. dr Ilije J. Džombića je komponovana od sedam međusobno povezanih poglavlja.

U prvom poglavlju, Uvod u ekonomiku međunarodnih odnosa, autor je, pored ostalog, dao značajan naučni doprinos pojmovnom određenju sadržine savremenih međunarodnih odnosa sa metodološko-teorijskog i praktično-empirijskog aspekta. U tom kontekstu je posebnu pažnju posvetio definisanju predmeta Nauke o međunarodnim odnosima i spoljnoj politici, ukazujući, da se ona krajem 20. veka razvila u dve zasebne discipline: međunarodne političke odnose i međunarodne ekonomske odnose.

U svom naučno-istraživačkom poduhvatu autor je najviše pažnje i prostora posvetio teorijskom osvetljavanju veoma složene suštine međunarodnih ekonomskih odnosa, njihove trgovinske i finansijske dimenzije, kao što su robni i privredni odnosi, transfer kapitala, tehnologije i različiti oblici dugoročne privredne saradnje (Long Term Cooperation).

Pored pojmovnog određenja značenja Nauke o spoljnoj politici i Nauke o spoljnoekonomskoj politici, kao i odnosa između njih, autor u svoju analizu uvodi i Ekonomiku međunarodnih odnosa (Economics of International Relations), kao deo primijenjenih ekonomskih naučnih disciplina, naglašavajući da se ona često susreće na univerzitetima zapadno-evropskih država, kao i da je u anglo-američkoj ekonomskoj nauci ustanovljena disciplina Međunarodna politička ekonomija (International Political Economy).

Profesor Džimbić, svojim osobenim smislom za naučnu politekonomsku analitiku, u knjizi je dao veoma koristan prikaz razvoja međunarodne trgovine, teorijskih koncepcija spoljne trgovine, subjekata međunarodnih ekonomskih odnosa i spoljnotrgovinskog poslovanja uopšte.

Na kraju ovog poglavlja knjige, autor je detaljno obradio pojam i suštinu spoljnotrgovinske politike, kao i njene instrumente (carinske mere, kvantitativna ograničenja, tehničke i administrativne barijere), zaokružujući time celinu predmeta svoje analize.

U drugom poglavlju, Ekonomski trendovi u međunarodnim odnosima, autor konstatuje da je globalizacija u velikoj meri uticala na ubrzan razvoj međunarodne trgovine i nastanak savremene diplomatije u 20. veku, detaljno


osvetljavajući njena najbitnija svojstva, posebno ekonomska (globalizacija tržišta i stvaranje jedinstvenog svetskog tržišta, globalizacija i unificiranje poslovnih aktivnosti, globalizacija konkurencije i dr.). U tom sklopu su, svestrano obrađeni savremeni pravci u međunarodnim poslovnim aktivnostima, transnacionalni koncept razvoja i strane direktne investicije.

Značajan deo ovog odeljka knjige je posvećen analitičkom prikazu mesta i uloge stranih direktnih investicija u Bosni i Hercegovini, uz detaljno statističko kvantificiranje postojećeg stanja u tom pogledu. Glavna preokupacija autora je, kako i na koji način stvoriti adekvatan društveni i poslovni ambijent za veći i brži dotok stranih investicija u Bosnu i Hercegovinu, što čitavom radu daje, ne samo teorijski, nego i veoma praktičan značaj u vođenju praktične politike, unutrašnje i spoljne.

Prof. dr Ilija Džombić s pravom konstatuje, da je u cilju većeg obezbeđenja priliva inostranog kapitala potrebno izvršiti zakonodavne reforme, jačati institucionalne kapacitete razvijajući saradnju na svim nivoima vlasti, unaprediti privrednu konkurentnost i predočiti široj javnosti značaj stranih ulaganja kroz jasno usmerene marketinške aktivnosti. On, dalje smatra, da je u narednom periodu potrebno obrati više pažnje na priliv stranih direktnih ulaganja koja sa sobom mogu da donesu svetski poznatu robnu marku, doprinosu novom zapošljavanju i razvoju novih tehnologija. Isto tako, autor je u radu definisao kriterijume na osnovu kojih bi određena investicija mogla da stekne status ulaganja od posebnog interesa.

U trećem poglavlju, Ekonomska diplomatija u međunarodnim odnosima, autor Džombić, koji je inače afirmisani ekspert za pitanja ekonomske diplomatije (objavio više radova iz te oblasti), ukazuje na značaj metoda i tehnika diplomatije uopšte, posebno ekonomske diplomatije, u razvijanju ekonomskih odnosa sa inostranstvom i podsticanju poslovanja sa inostranstvom. On, s prvom naglašava, da je cilj ekonomske diplomatije objedinjenje internog i eksternog mehanizma djelovanja ekonomske diplomatije na promociji i zaštiti nacionalnih ekonomskih interesa, a njen zadatak je da pomogne preduzećima da što uspješnije iskoriste svoje prednosti i što jednostavnije prepoznaju i eliminišu svoje slabosti. U tom kontekstu, autor smatra, da se ekonomska diplomatija nameće kao katalizator globalnih procesa koji inicira, afirmiše i ubrzava uspješnost njihove implementacije u svim zemljama svijeta, a posebno u zemljama tranzicije.

U četvrtom poglavlju, Mjesto BH-a ekonomije na međunarodnoj sceni, autor Džombić je na svestran način prikazao postojeće stanje bosansko-hercegovačke privrede, ukazao na posledice građanskog rata u BiH, dao sveobuhvatnu analizu ključnih makroekonomskih agregata i indikatora (društveni-bruto proizvod, industrijska proizvodnja, spoljnotrgovinska razmena,

225Recenzije

platni bilans, zaposlenost i dr.), ukazao na materijalne i druge raspoložive resurse privrede BiH, kao i na njene izvozne i druge ekonomske performanse na savremenoj svetskoj privrednoj sceni.

U bližem sagledavanju stvarnih mogućnosti i performansi bosansko-hercegovačke privrede, korišćena je tzv. PEST analiza (presek političkih, ekonomskih, socijalnih i tehnoloških faktora) njenog poslovnog okruženja, kao i SWOT analiza (snaga, slabosti, šansi i pretnji) u prepoznavanju njenih konkurentskih prednosti. Te dve vrste analiza, pored primenjene makroekonomske analize, predstavljaju dragocen doprinos u ocenjivanju dostignutih mogućnosti, tekućeg stanja i perspektive ekonomije i društva Bosne i Hercegovine.

U petom poglavlju, Ekonomsko-politički odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom, profesor Džombić analizira tržišne strukture i konkurenciju u Bosni i Hercegovini, kao i konceptualna pitanja njene spoljne politike. Pored prikaza postojećeg spoljno-političkog položaja BiH u svetu, Evropi i Zapadnom Balkanu, u knjizi je autor najviše pažnje posvetio definisanju strateških prioriteta, osnovnih pravaca i aktivnosti spoljne politike BiH na bilateralnom i multilateralnom planu, kao i pitanjima zaštite interesa državljana BiH u inostranstvu. Prikazanim nivoom analize spoljne politike BiH, Džombić je sebe predstavio ne samo kao izvrsnog ekonomistu, nego i kao izvrsnog politikologa. Iako je reč o relativno kratkom traktatu, ovaj deo knjige je nezaobilazno štivo za sve aktere u Bosni i Hercegovini koji se bave spoljnom politikom i diplomatijom kao sredstvom ostvarivanja spoljnopolitičkih ciljeva.

U šestom poglavlju, Bosna i Hercegovina i međunarodni integracioni procesi, profesor Džombić, pored prikaza fizionomije funkcionisanja najvažnijih međunarodnih organizacija u sistemu Organizacije Ujedinjenih Nacija i izvan njega, u radu je najviše analitičke pažnje posvetio prikazu tekućeg stanja u odnosima Bosne i Hercegovine sa Svetskom trgovinskom organizacijom, Međunarodnim monetarnim fondom i Grupacijom Svetske banke.

Apostrofirajući značaj učlanjenja Bosne i Hercegovine u Svetsku trgovinsku organizaciju, autor je pregledno obradio dosadašnje runde pregovora Bosne i Hercegovine sa Svetskom trgovinskom organizacijom, kao i kontinuirane pregovaračke aktivnosti u pogledu usklađivanja zakonodavstva i prakse Bosne i Hercegovine usmjerene ka regulisanja njenog članstva u Svetskoj Trgovinskoj Organizaciji.

Poseban značaj u radu je, autorov prikaz i ocena finansijskih aranžmana Bosne i Hercegovine sa Međunarodnim monetarnim fondom.

Na kraju ovog poglavlja, posebnu pažnju zavređuje analiza mesta i uloge Bosne i Hercegovine u sistemu Ujedinjenih nacija.


U sedmom poglavlju, Regionalni odnosi Bosne i Hercegovine, profesor Džombić je izložio ključne događaje u odnosima Bosne i Hercegovine i Evropske unije, potencirajući značaj intenzivne ekonomske i političke saradnje sa Evropskom unijom i svim njenim članicama u kontinuiranom procesu približavanja Bosne i Hercegovine toj najvažnijoj evropskoj integraciji.

Sledeća regionalna ekonomska integracija u istraživačkom fokusu autora je Centralno-evropski sporazum o slobodnoj trgovini, gde je članica i Bosna i Hercegovina. U tom pogledu posebno vredan doprinos autora je analitički prikaz trgovinske razmene Bosne i Hercegovine sa zemljama članicama CEFTA-e.

U knjizi je odgovarajuća pažnja posvećena i najvažnijim regionalnim inicijativama, kao što su: Inicijativa za saradnju zemalja Jugoistočne Evrope (SECI), Proces saradnje u Jugoistočnoj Evropi (SEECP), Pakt stabilnosti za Jugoistočnu Evropu (SPSE), Jadransko-jonska inicijativa (JII), Proces saradnje na Dunavu (CDP) i Međunarodna komisija za sliv reke Save.

Na kraju knjige, kao njen izuzetno važan deo, data je iscrpna bibliografija.Svojom sadržinom, porukama i primenjenim metodom, knjiga prof. dr

Ilije J. Džombića, Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom – mogućnosti i perspektive, predstavlja zapažen doprinos politekonomskoj nauci uopšte, posebno nauci o međunarodnim ekonomskim odnosima. Isto tako, ona ima i svoju naglašenu praktičnu upotrebnu vrednost, jer mnogim subjektima, državnim i privredni, daje u ruke efikasan alat u procesu koncipiranja odluka i njihovom sprovođenju u život.

Imajući u vidu takav značaj knjige profesora Džombića, slobodan sam da je toplo preporučim za objavljivanje.

U Beogradu, oktobar 2010. godine, Prof. emeritus dr David Đ. Dašić, sr

227Recenzije

Doc. dr Zoran TegeltijaUniverzitet za poslovni inženjering i menadžmentBanja Luka

Recenzijaknjige Ilije J. Džombića

„Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom: mogućnosti i perspektive“

Cilj knjige „Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom – mogućnosti i perspektive“ je, kako sam autor naglašava, da sa jedne strane, svojom sadržinom, porukama i primijenjenim metodama dâ jedan novi pogled politekonomskoj nauci, posebno nauci o međunarodnim ekonomskim odnosima, a sa druge strane, da ponudi praktičnu upotrebnu vrijednost za državne i privredne subjekte u procesu donošenja odluka i njihovog sprovođenja u djelo.

Tematika koju je autor izabrao za teorijsku i stručnu obradu je izuzetno aktuelna. Isto tako, knjiga „Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom – mogućnosti i perspektive“ će sigurno popuniti evidentnu prazninu kada je u pitanju recentna literatura iz oblasti politekonomskih nauka na području u kojem živimo.

Rukopisom koji je studiozno rađen, autor se predstavio kao vrstan poznavalac ekonomske nauke, ali i kao dobar poznavalac savremenih političkih prilika, s obzirom da se radi o mladom naučnom radniku.

U nastanku knjige „Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom – mogućnosti i perspektive“, autor je uložio veliki trud, pri čemu je konsultovao dostupnu literaturu.

Čitajući rukopis, uvjeren sam, da je autor bio svjestan težine zadatka kojeg se prihvatio. Ishod njegovog rada je, sa jedne strane sistematično djelo koje može biti vrijedno pomagalo studentima i svima onima koji se bave izučavanjem međunarodnih ekonomskih odnosa, a sa druge strane, dobar alat za one koji se nalaze u državnim strukturama, i čiji je primarni zadatak briga o napretku Republike Srpske i Bosne i Hercegovine u okviru međunarodnih ekonomskih odnosa.

Na kraju, poslije iscrpnog isčitavanja ponuđenog rukopisa, slobodan sam da toplo preporučim knjigu „Ekonomski odnosi Bosne i Hercegovine sa inostranstvom – mogućnosti i perspektive“ za objavljivanje.

Banja Luka, 25 oktobar 2010. godine Doc. dr Zoran Tegeltija

Štampanje knjige pomogli:Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka

Ministarstvo nauke i tehnologije Republike Srpske

Documents

Ilija J. Džombić - univerzitetpim.comuniverzitetpim.com/wp-content/uploads/2016/11/Ekonomski-odnosi-BiH-sa... · SWOT analiza 105 V EKONOMSKO-POLITIČKI ODNOSI BOSNE I HERCEGOVINE