LICEUM I TECHNIKUM

Ojczysty Panteon i ojczyste sporyi społeczeństwo

PODRĘCZNIK

Historia

Autorzy podręcznika: Marcin Markowicz, Olga Pytlińska, Agata Wyroda

Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświatyi wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania historii i społeczeństwa, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr hab. Jolanty Choińskiej-Miki, dr. hab. Jarosława Dumanowskiego, dr Grażyny Okły, mgr. Zbigniewa Żuchowskiego, dr. Grzegorza Ptaszka.

Zakres kształcenia: przedmiot uzupełniającyEtap edukacyjny: IVTyp szkoły: liceum i technikumRok dopuszczenia: 2013Numer ewidencyjny w wykazie: 644/1/2013 (dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika)

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.Warszawa 2013

Wydanie I

ISBN 978-83-02-13348-0 (dla tradycyjnej formy podręcznika)

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Łukasz Marks (redaktor koordynator, redaktor merytoryczny), Robert Gucman (współpraca redakcyjna)Redakcja językowa: Mirella Hess-Remuszko, Agnieszka Czerepowicka, Anna WlaźnikRedakcja techniczna: Danuta HutkowskaProjekt okładki, projekt grafi czny i opracowanie grafi czne, projekt i wykonanie infografi k: Artur MatulaniecFotoedycja: Ignacy SkładowskiSkład i łamanie: Studio Diament

Zalecane wymagania systemowe i sprzętowePodręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play).

Pomoc techniczna: epomoc@wsip.com.pl

Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96Tel.: 22 576 25 00Infolinia: 801 220 555www.wsip.pl

Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo.Więcej na www.legalnakultura.pl

Polska Izba Książki

3Spis treści

Wstęp 5Jak korzystać z podręcznika 6

STAROŻYTNOŚĆ

1 Mityczni i historyczni herosi 8

2 „Z tarczą albo na tarczy” 15

3 „Życie jest krótkie, sława nieśmiertelna” 22

4 Wzorowy obywatel wczoraj i dziś 30

ŚREDNIOWIECZE

5 Nowe państwo na mapie Europy. Polska Mieszka I 36

6 Czasy wojny i dyplomacji. Polska Bolesława Chrobrego 41

7 W walce o silne i niezależne państwo. Polska XI w. 46

8 Jedność w rozbiciu. Testament Bolesława Krzywoustego 52

9 Władysław Łokietek. Twórca zjednoczonego Królestwa 58

10 Wielki król i jego państwo 64

11 Jagiellonowie. Litewska dynastia na polskim tronie 70

12 Sprawdź, co już umiesz

Panteon cnót i wartości 76

NOWOŻYTNOŚĆ

13 Szlachta narodem politycznym. Przemiany ustrojowe w Rzeczypospolitej XVI i XVII w. 78

14 Szlachta wobec wyzwań gospodarczych XVI–XVIII w. 86

15 Z papieżem i przeciw niemu. Problemy religijne w Rzeczypospolitej 91

16 Politycy i wodzowie złotego wieku 97

17 W orężu siła. Wielcy hetmani Rzeczypospolitej w XVII w. 104

18 Ostatni król Rzeczypospolitej i finis Poloniae 113

19 „Ojczyzno moja, na końcuś upadła!”. Spory o przyczyny upadku I Rzeczypospolitej 121

20 Sprawdź, co już umiesz

Od świetności do upadku 128

4

Ojczysty Panteon i ojczyste spory |

XIX wiek

21 My z Napoleonem, Napoleon z nami 130

22 „Gdy Naród do boju wystąpił z orężem...” 136

23 „Za wolność naszą i waszą” 143

24 Gloria victis – chwała zwyciężonym 149

25 Bić się czy nie bić? 154

26 Polacy wobec zaborców w drugiej połowie XIX w. 162

27 Polityka i politycy. Narodziny masowych ruchów politycznych na ziemiach polskich 168

28 Sprawdź, co już umiesz

„Póki w narodzie myśl swobody żyje...” 174

XX wiek

29 Ku niepodległej. Sprawa polska w czasie Wielkiej Wojny 176

30 Odrodzenie państwa polskiego 182

31 Bohaterowie walk o granice II Rzeczypospolitej 188

32 Pod rządami sanacji 195

33 II wojna światowa. We wrześniu i na Zachodzie 201

34 Polacy wobec okupantów w czasie II wojny światowej 208

35 „Tworzy historię zwycięski lud”. Komuniści przejmują władzę w Polsce 215

36 Zniewolone społeczeństwo? Życie społeczne w PRL 222

37 „... idź wyprostowany wśród tych co na kolanach...” Opór społeczny w PRL 229

38 Wielka zmiana. Przełom 1989 r. 238

39 Polska w Unii Europejskiej i NATO 245

40 Sprawdź, co już umiesz

Polska XX w. 250

Indeks osób 253Źródła cytatów 255Źródła ilustracji i fotografii 255

55

Wstęp

Wstęp

Słowo panteon wywodzi się z języka greckiego i oznacza ogół bóstw w religii politeistycznej, w sztuce zaś – świątynię wybudowaną ku czci wszystkich bogów. Z czasem przyjęło się używać tego słowa dla nazwania budowli, w której miejsce spoczynku znaleźli znamienici ludzie, albo

jako określenie ogółu najwybitniejszych przedstawicieli danego narodu, jakiejś dziedziny sztuki czy nauki. Według jakiego klucza tworzy się taki panteon? Czy istnieją kryteria, na podstawie których można stwierdzić, że ktoś był wybitny? Są to bardzo subiektywne odczucia społeczeństwa bądź jego części, w żaden sposób niedające się zważyć czy zmierzyć.

Na ziemiach polskich istnieje kilka budowli, w których miejsce wiecznego spoczynku znaleźli za-służeni Polacy. Są to: archikatedra wawelska w Krakowie, Krypta Zasłużonych w podziemiach krakow-skiego kościoła oo. Paulinów na Skałce oraz archikatedra św. Jana Chrzciciela w Warszawie. Pocho-wano tam królów, prezydentów, premierów, wodzów, literatów, kompozytorów czy malarzy. Są to święte miejsca dla pamięci narodowej Polaków.

Po II wojnie światowej rzadko odbywały się tam kolejne pochówki. Za każdym razem zresztą wywoływały ogromne emocje i dyskusje – czy dana postać rzeczywiście wystarczająco chlubnie za-pisała się na kartach ojczystej historii, by ją w ten sposób honorować. Ostatnio takie narodowe spory toczyły się w 2004 r. nad trumną Czesława Miłosza – poety i noblisty – którego ostatecznie pocho-wano na Skałce, oraz prezydenta Lecha Kaczyńskiego, który w 2010 r. spoczął wraz z małżonką w krypcie na Wawelu.

W Warszawie ponadto powstaje monumentalny gmach Świątyni Opatrzności Bożej, która w zamy-śle jej twórców ma stać się w przyszłości kolejnym polskim panteonem. W jej podziemiach pochowa-no już m.in. poetę księdza Jana Twardowskiego i ostatniego prezydenta Rzeczypospolitej na uchodź-stwie Ryszarda Kaczorowskiego.

Współczesna Polska, funkcjonująca w strukturach Unii Europejskiej i NATO, jest krajem stabilnym politycznie, prawie jednorodnym etnicznie i wyznaniowo. Patrząc w przyszłość, warto jednak dostrze-gać zmiany, którym podlega świat, a więc także nasza ojczyzna. Kierunek tych zmian to coraz silniej-sza globalizacja i różnorodność kulturowa. W związku z tym rodzą się pytania: Czy polskie wartości i tradycje nie zatracą się w ogromnym globalnym tyglu? Jak definiować współczesny patriotyzm, gdzie szukać bohaterów, którzy staną się wzorem dla następnych pokoleń? Są to kwestie otwarte, dyskusyj-ne. Można się zastanawiać, czy współczesny świat cywilizacji zachodniej potrzebuje bohaterów na miarę dzieci z Wrześni albo powstańców styczniowych. Jednak wartości, które reprezentowali nasi przodkowie, niewątpliwie są nadal aktualne. Czyż honor, odwaga, gotowość do poświęcenia dla innych, poszanowanie godności ludzkiej nie powinny odgrywać fundamentalnej roli także w naszym dzisiej-szym życiu?

Jak korzystać z podręcznika

Lekcja powtórzeniowa, w której skład wchodzą różnego rodzaju ćwiczenia, w tym oparte na materiałach do analizy (źródłach pisanych i ikonografi cznych, tekstach historiografi cznych i publicystycznych).

Zagadnienia, które warto przypomnieć sobie przed lekcją.

Wprowadzenie do lekcji

Tytuł działu

Treści uzupełniające tekst główny – rozszerzają wiedzę dotyczącą wybranych zagadnień.

Prezentacja problemów, które budzą kontrowersje i dyskusje wśród historyków.

Numer i temat lekcji

Blok ćwiczeniowy po lekcji – zawiera zróżnicowane polece-nia i materiały do analizy (źródła historyczne, teksty historiogra-fi czne lub publicystyczne itp.).

Wyróżnienia ważniejszych postaci, pojęć i zagadnień

Gwiazdką oznaczono pojęcia i terminy, które zostały objaśnione na dole strony.

Objaśnienia ważniejszych pojęć i terminów

Infografi ka przybliżająca wybrane zagadnienia

8 Starożytność

Ojczysty Panteon i ojczyste spory | lekcja 1

1PRZYPOMNIJ SOBIE

• Znaczenie pojęć: mit, mitologia, epopeja (epos), heros.

Mityczni i historyczni herosi

Najstarsza znana nam cywilizacja – w której istniała organizacja państwowa, funkcjonowały miasta, a dla utrwalania i przekazywania informacji posługiwano się pismem – ukształtowa-ła się w IV tysiącleciu p.n.e. na obszarze Mezopotamii. Korzenie współczesnej cywilizacji

sięgają właśnie tamtego czasu i miejsca, ale najwięcej nasza europejska, w tym polska, tradycja zawdzię-cza dziedzictwu kulturowemu świata starożytnych Greków i Rzymian. Cywilizacja grecko-rzymska, czyli antyk, to wzór, do którego Zachód stale się odwołuje. Greckie i rzymskie ideały życia nadal współ-tworzą naszą nieustanie zmieniającą się rzeczywistość.

POCZĄTKI CYWILIZACJI GRECKIEJOjczyzną starożytnych Greków były ziemie położone nad Morzem Egejskim. Pierwsza cywilizacja tych obszarów ukształtowała się na Krecie na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. Stworzył ją jednak lud, który nie posługiwał się językiem greckim, na wyspę zaś przybył prawdopodobnie z terenów Azji Mniejszej. Rozkwit tej kultury, określanej mianem kreteńskiej lub minojskiej (od imienia Minosa, legendarnego króla Krety), przypadł na okres między XX a XV w. p.n.e.

Mieszkańcy Krety posługiwali się wówczas pismem (tzw. pismo linearne A), którego badaczom do dziś nie udało się odczytać. Bogactwa cywilizacji kreteńskiej dowodzą pozostałości okazałych wielo-piętrowych pałaców, dekorowanych wyrafinowanymi malowidłami ściennymi. Ruiny i częściowe re-konstrukcje największej z tych budowli możemy dziś oglądać w Knossos.

W czasie gdy minojska Kreta przeżywała rozkwit, na terenie Peloponezu, w Grecji lądowej, pojawi-ła się nowa cywilizacja. Zbudowały ją plemiona, które przybyły na początku II tysiąclecia p.n.e. znad Dunaju, zwane w historiografii Achajami. Achajowie przejęli osiągnięcia Kreteńczyków, w tym pismo (które dostosowali do swoich potrzeb, tworząc tzw. pismo linearne typu B), i zbudowali własne państwa. Ich najważniejszym ośrodkiem politycznym była potężna twierdza – Mykeny. To dlatego okres domi-nacji Achajów między XVI a XII w. p.n.e. nazywamy epoką mykeńską. Kres cywilizacji mykeńskiej przyniósł prawdopodobnie najazd Dorów – kolejnej fali ludów greckich.

HOMERYCKA TROJAW epoce mykeńskiej Grecy stopniowo zajmowali wyspy Morza Egejskiego. Podbili m.in. Kretę, kładąc kres kulturze minojskiej. Osiedlali się również na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej. Jednym z ce-lów ich podboju stała się Troja, zwana też Ilionem – bogate miasto, otoczone potężnymi murami obronnymi, założone na początku III tysiąclecia p.n.e. Upadek Troi, który nastąpił ok. 1200 r. p.n.e., kilkaset lat później został uwieczniony w twórczości Homera, największego poety starożytnej Grecji, żyjącego zapewne w VIII w. p.n.e. Nowożytni badacze długo sądzili, że Iliada, epopeja Homera,

9Mityczni i historyczni herosi

przedstawia fikcyjne wydarzenia. Jednak w 1870 r. Henryk Schliemann, niemiecki archeolog amator, odkrył pozostałości Troi. Od tego momentu świat nauki zaczął traktować dzieło Homera jako źródło historyczne, w którym znalazły odbicie pewne wydarzenia epoki mykeńskiej.

Zgodnie z legendą oblężenie Troi przez Achajów trwało dziesięć lat. Miał je spowodować spór o piękną Helenę – żonę Menelaosa, króla Sparty, uprowadzoną przez trojańskiego królewicza Parysa. Homer nie przedstawił całego konfliktu, lecz jeden z epizodów ostatniego roku oblężenia – wydarze-nia wywołane przez gniew Achillesa. Ten grecki heros wycofał się na pewien czas z walki po tym, jak naczelny wódz Achajów, władca Myken Agamemnon, odebrał mu brankę Bryzeidę. Na tle tematyki batalistycznej Homer ukazał także innych legendarnych bohaterów greckich, m.in. Odyseusza, a także stojącego na czele obrońców Troi rozważnego i dzielnego Hektora, syna króla Priama.

„PO CO HOMER?” Tadeusz Zieliński, polski filolog klasyczny żyjący na przełomie XIX i XX w., w cyklu wykładów zaty-tułowanym Po co Homer? rozważał znaczenie antyku w historii kultury. Jak stwierdził ten wybitny uczony, „co było, to jest” – z przeszłości bowiem wyrasta nasza teraźniejszość i przyszłość. Łatwo możemy się o tym przekonać, analizując literaturę piękną różnych epok, której nie da się zrozumieć bez znajomości mitologii, historii i filozofii starożytnych Greków.

Rozmaite wątki zaczerpnięte z opowieści mitycznych na przestrzeni wieków przenikały do lite-ratury pięknej. W mitach odnajdujemy bowiem ponadczasowe archetypy*. Takimi pradawnymi wzorcami są np. miłość i czułość matki (uosabiane przez Demeter), wierność małżeńska (Penelopa), sprzeciw wobec niesprawiedliwości (Prometeusz) czy dążenie do realizacji marzeń (Ikar). Z opo-wieści mitycznych pochodzą także liczne toposy*. Należy do nich przykładowo motyw człowieka w podróży, tułacza (Odyseusz) czy topos labiryntu – wyobrażającego sytuację, z której trudno znaleźć wyjście.

Przez kolejne stulecia twórcy literatury, w tym polscy pisarze i poeci, odwoływali się w swych utwo-rach do dziedzictwa kultury antycznej. Dzieła starożytnych mistrzów, przede wszystkim Iliadę i Odyseję,

Rekonstrukcja kreteńskiego pałacu w Knossos

Zgodnie z legendarnym przekazem Minos, władca Krety, nakazał genialnemu konstruktorowi Dedalowi wybudowanie Labiryntu. Zawiły system korytarzy i sal, z którego nie sposób było się wydostać, miał się stać więzieniem dla syna królewskiej żony – potwora Minotaura. Niewykluczone, że w opowieści o mitycznym Labiryncie odnajdujemy ślady pamięci o olbrzymich budowlach pałacowych kultury minojskiej, składających się z setek pomieszczeń, które pełniły funkcje mieszkalne, reprezentacyjne, gospodarcze i magazynowe.

» Archetyp (gr. archetypon – pierwowzór) – niezmienny, pierwotny wzorzec postawy czy zachowania tkwiący w świadomości zbiorowej każdej społeczności.

» Topos (gr. topos koinos – miejsce wspólne) – trwały motyw, temat literacki pojawiający się w twórczości różnych okresów.

10

Ojczysty Panteon i ojczyste spory | lekcja 1

Starożytność

uznawali za niedościgły wzór formy poetyckiej. W eposach Home-ra oraz mitach greckich odnajdywali również ponadczasowe wzorce

bohaterów – w tym przede wszystkim mężnych wojowników, obrońców ojczyzny.

Jednym z takich mitycznych herosów był Tezeusz. Ten odważny syn władcy Aten dostał się do środka kreteńskiego Labiryntu, aby dla dobra ojczyzny i współobywateli zmierzyć się z groźnym potworem – Minotaurem. Równie inspirujące wydają się postacie wojowników spod Troi – Hek-tora i Achillesa. Dla Achillesa walka była namiętnością, środkiem do zdobycia sławy i zyskania poczucia własnej godności. Hektor zaś stanowił wzór patriotyzmu, przywiązania do rodziny, religijności, szlachetności i męstwa. To człowiek honoru, który nie waha się poświęcić życia nawet dla straconej sprawy, jeśli zależą od niej losy jego ojczyzny. Stanął do pojedynku z Achillesem, wiedząc, że nie ma szans w starciu z półbogiem (Achilles zabijający Hektora, patrz: ilustracja na s. 8).

W dziejach polskiej kultury archetyp wojownika, obrońcy ojczyzny odgrywał szczególną rolę w okre-sach zagrożenia państwa, np. w czasach niekończących się wojen XVII stulecia, a przede wszystkim w epoce zaborów, gdy Polacy wielokrotnie podejmowali nieskuteczne próby walki o niepodległość ze znacznie silniejszymi przeciwnikami.

HOMERYCKIE INSPIRACJE W czasach renesansu Homerowa Iliada stała się inspiracją dla najwybitniejszego polskiego poety tej epoki – Jana Kochanowskiego. W tragedii Odprawa posłów greckich (1578 r.) przedstawił on epizod wojny trojańskiej, kiedy to tytułowi posłowie greccy, Menelaos i Ulisses (Odyseusz), przybyli do Troi z żądaniem wydania Heleny prawowitemu małżonkowi. Współcześni Kochanowskiemu zwykle odczytywali utwór jako zachętę do rozpoczęcia działań zbrojnych w obliczu spodziewanej wojny Rzeczypospolitej z Moskwą. W rzeczywistości dramat był jedynie gorącym apelem o gotowość do podjęcia walki, jeśli nie uda się jej uniknąć. Nawoływał też do troski o ojczyznę i przedkładania interesu publicznego nad indywidualne dobro. Przypominał rządzącym o ich służebnej roli wobec społeczeństwa.

Próbę stworzenia polskiego eposu rycerskiego wzorowanego na Iliadzie podjął w XVII w. Wacław Potocki, poeta epoki baroku. W dziele Transakcja wojny chocimskiej (1670 r.) przedstawił bitwę pod Chocimiem, gdzie w 1621 r. wojska Rzeczypospolitej powstrzymały atak potężnej armii tureckiej. W opis przygotowań do kampanii oraz samej bitwy Potocki wplótł liczne dygresje o tematyce społecz-nej i politycznej. Krytycznie porównywał współczesną sobie szlachtę z jej bohaterskimi przodkami. Zarzucał jej przede wszystkim nieodpowiedzialne korzystanie ze stanowych przywilejów i niewypeł-nianie obowiązków wobec ojczyzny. Transakcja była oparta na cennym źródle historycznym – pamięt-nikach Jakuba Sobieskiego. Ojciec przyszłego króla Polski, Jana III, uczestniczył w kampanii chocim-skiej i walczył pod komendą Jana Karola Chodkiewicza, a po śmierci hetmana został doradcą nowego dowódcy sił polsko-litewskich, Stanisława Lubomirskiego.

Tezeusz wlokący ciało zabitego Minotaura, rysunek na naczyniu greckim z V w. p.n.e.

Uwięziony w Labiryncie Minotaur – pół człowiek, pół byk – co roku pożerał grupę dziewcząt i chłopców przysyłanych jako haracz z pokonanych przez Minosa Aten. Potwór został zabity przez syna władcy Aten – Tezeusza. Heros odnalazł potem wyjście z pułapki Labiryntu dzięki kłębkowi nici ofiarowanej mu przez Ariadnę, córkę kreteńskiego władcy. Na rysunku bohaterowi towarzyszy Atena

– opiekunka ateńskiego państwa, bogini wojny sprawiedliwej.

11Mityczni i historyczni herosi

TYP POLSKIEGO HEKTORAW literaturze polskiej okresu zaborów najbardziej wyraziste postacie odwołujące się do wzorca hero-sów spod Troi wykreował Henryk Sienkiewicz. Są to dwaj bohaterowie Trylogii – Andrzej Kmicic i Michał Wołodyjowski. Nie do końca jednak można tu mówić o literackiej kreacji, gdyż Sienkiewicz, tworząc swoich bohaterów, wzorował się na postaciach historycznych.

Głównym bohaterem Potopu (1886 r.) Sienkiewicz uczynił Andrzeja Kmicica, który z sarmackiego warchoła i zdrajcy ojczyzny przemienił się w obrońcę króla, Rzeczypospolitej i wiary katolickiej. Jako uczestnik obrony klasztoru jasnogórskiego przed Szwedami został przez autora określony mianem Hektora częstochowskiego, a jego bohaterskie dokonania Sienkiewicz stawiał niemal na równi z za-sługami księdza Augustyna Kordeckiego, przeora klasztoru jasnogórskiego, który moralnie wspierał obrońców.

Literacki Kmicic miał swój historyczny pierwowzór w postaci Samuela Kmicica, chorążego orszań-skiego i pułkownika w wojsku litewskim hetmana Janusza Radziwiłła. Jednak losy historycznej posta-ci toczyły się w czasie szwedzkiego najazdu inaczej niż bohatera Trylogii. W 1655 r. Samuel – w prze-ciwieństwie do Andrzeja – nie zdradził króla Jana Kazimierza i nie poddał się wraz z hetmanem Januszem Radziwiłłem pod zwierzchnictwo Szwedów. Przystąpił natomiast do skierowanej przeciw Szwedom konfederacji* tyszowieckiej i brał udział w walkach z wojskami najeźdźców. Po wyparciu Szwedów z Rzeczypospolitej uczestniczył w wojnie z Rosją. Za czasów panowania Jana III Sobieskie-go brał także udział w wyprawie na Ukrainę. Za oddane ojczyźnie zasługi w 1676 r. otrzymał urząd strażnika wielkiego litewskiego. Aż do śmierci w 1692 r. angażował się w polityczną działalność na sejmikach. Dzielny dowódca i aktywny uczestnik wydarzeń politycznych był jednocześnie pieniaczem, człowiekiem skłonnym do zwady, stąd często procesował się z okoliczną szlachtą, a nawet kilkakrotnie był skazywany na mocy sądowych wyroków na banicję (wygnanie).

Kadr z filmu Potop, 1974 r.

Sienkiewiczowscy bohaterowie wzbudzali żywe emocje nie tylko wśród Polaków żyjących w XIX w. pod zaborami, lecz także wśród następnych pokoleń. Świadczą o tym olbrzymie nakłady sprzedawanych w XX w. kolejnych wydań Trylogii, a także duża popularność wyreżyserowanych przez Jerzego Hoffmana ekranizacji Ogniem i mieczem, Potopu i Pana Wołodyjowskiego. W niepodległej Polsce również oficjalnie doceniono patriotyczny i wychowawczy walor powieści Sienkiewicza, które przez wiele lat znajdowały się na liście obowiązkowych lektur szkolnych.

» Konfederacja (łac. confoederatio – związek) – w Rzeczypospolitej XVI–XVIII w. związek szlachty oparty na zasadzie dobrowolności, utworzony dla realizacji określonych celów.