Nauka

LICEUM I TECHNIKUM

i społeczeństwo

PODRĘCZNIK

Historia

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.Warszawa 2014

Wydanie 1

ISBN 978-83-02-13948-2

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Łukasz Marks (redaktor koordynator), Elżbieta Zarzycka (redaktor merytoryczny), Renata Krymska (współpraca redakcyjna)Redakcja językowa: Rozalia Słodczyk, Milena Schefs, Jolanta KucharskaRedakcja techniczna: Danuta HutkowskaProjekt okładki, projekt grafi czny i opracowanie grafi czne, projekt i wykonanie infografi k: Artur MatulaniecFotoedycja: Ignacy SkładowskiSkład i łamanie: Studio Diament

Zalecane wymagania systemowe i sprzętowePodręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play).

Pomoc techniczna: epomoc@wsip.com.pl

Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96Tel.: 22 576 25 00Infolinia: 801 220 555www.wsip.pl

Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo.Więcej na www.legalnakultura.pl

Polska Izba Książki

Autor podręcznika: Robert Gucman

Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświatyi wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania historii i społeczeństwa, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr hab. Jolanty Choińskiej-Miki, dr. hab. Jarosława Dumanowskiego, dr Grażyny Okły, mgr. Zbigniewa Żuchowskiego, dr. Grzegorza Ptaszka.

Zakres kształcenia: przedmiot uzupełniającyEtap edukacyjny: IVTyp szkoły: liceum i technikumRok dopuszczenia: 2014Numer ewidencyjny w wykazie: 667/8/2014

Spis treści

STAROŻYTNOŚĆ

1 Starożytnych umiłowanie mądrości – fi lozofi a 42 Wiedza o świecie i wszechświecie wśród starożytnych 93 Antyczny świat wiedzy 14

ŚREDNIOWIECZE

4 Myśl średniowieczna 205 Narodziny i rozwój uniwersytetów 25

NOWOŻYTNOŚĆ

6 Wiedza najwyższym dobrem – świat renesansu 327 Społeczne i polityczne teorie epoki wczesnonowożytnej 378 Nauka epoki baroku 419 Wiek fi lozofów 4610 Nauka epoki oświecenia 5111 Filozofowie a polityka 5612 Sprawdź, co już umiesz

Nauka od starożytności do „wieku świateł” 61

XIX wiek

13 Technika wieku stali, pary i elektryczności 63 14 Ludzie nauki w XIX w. 70 15 Pożegnanie z „naiwną miłością własną człowieka” 75

XX wiek

16 Nauka a utylitaryzm. Świat wiedzy w dwudziestoleciu międzywojennym 8017 Nauka drugiej połowy XX w. 8518 Przemiany życia społecznego w XX w. w ujęciu socjologicznym 9019 Współczesne spory etyczne i światopoglądowe 9520 Sprawdź, co już umiesz

Od lokomotywy do lotów kosmicznych. Nauka XIX i XX w. 101

Indeks osób 103

Źródła ilustracji i fotografii 104

s. 22

Tą ikoną oznaczono odesłania do informacji w podręczniku Ojczysty Panteon i ojczyste spory (np. Aleksander Wielki).

4

Nauka | lekcja 1

1Starożytność

PRZYPOMNIJ SOBIE

• Znaczenie pojęcia fi lozofi a. • Wiadomości na temat fi lozofów działających w starożytnej Grecji.

Starożytnych umiłowanie mądrości – fi lozofi a

Najstarszą epoką historyczną jest starożytność, czyli okres od wynalezienia pisma do prze-łomu IV i V w. po Chrystusie (albo inaczej mówiąc: naszej ery). Często jako synonimu słowa starożytność używa się pojęcia antyk, lecz należy pamiętać, że nie odnosi się ono

do kultury Wschodu (Egiptu, Babilonii, Indii, Chin itp.), ale jedynie do starożytnej Grecji i starożyt-nego Rzymu.

Cywilizacja antyczna zbudowała podstawy naszego dzisiejszego świata. Za jedno z jej najwięk-szych osiągnięć, z perspektywy rozwoju Europy, można uznać powstanie filozofii (słowo to znaczy „umiłowanie mądrości”), która dała początek większości nowożytnych nauk.

Starożytni Grecy byli przywiązani do mitów o bogach i herosach. Opowieści te pozwalały im wyja-śniać i oswajać niezrozumiałe, często przerażające zjawiska przyrodnicze, takie jak burze z piorunami, trzęsienia ziemi czy wybuchy wulkanów. Na przykład sztorm na morzu interpretowano jako skutek gniewu boga Posejdona.

Nie wszystkich jednak zadowalały religijne tłumaczenia, wielu ludzi starało się dotrzeć do praw-dziwych przyczyn określających funkcjonowanie świata. Z czasem na skomplikowane pytania doty-czące rzeczywistości zaczęły się pojawiać nowe odpowiedzi. Wymyślali je „miłośnicy mądrości”, czyli po grecku filozofowie, którzy dążyli do zbudowania teorii w sposób całościowy objaśniającej istnienie wszechświata, Ziemi, ludzi, zwierząt, roślin i całej przyrody nieożywionej.

DLACZEGO GRECJA?Filozofia powstała w starożytnej Grecji, mimo że nie była to pierwsza cywilizacja zbudowana przez człowieka. Można zatem zapytać, dlaczego właśnie Grecy – a nie np. mieszkańcy starożytnego Egip-tu czy starożytnej Mezopotamii – zaczęli w interpretowaniu świata odwoływać się do rozumu, a nie tylko wierzyć w wyjaśnienia religijne.

Według historyków antyku Ewy Wipszyckiej i Benedetta Bravo wyjaśnieniem jest sposób życia Greków. Badacze ci nazywają filozofię „córką polis”. Życie w greckiej polis, np. w Atenach, wy-magało bowiem od obywatela zaangażowania w problemy państwa, uczestniczenia w życiu wspól-noty, w tym w publicznych debatach o polityce, poszukiwania w dyskusjach rozwiązania danego problemu. To uczyło samodzielnego, krytycznego myślenia i budowało zaufanie do potęgi ludzkiego rozumu.

Również religia grecka, inaczej niż religie w monarchiach despotycznych, dawała człowiekowi pewną swobodę w postrzeganiu świata. Było to spowodowane m.in. brakiem w greckich polis silnej warstwy kapłańskiej, która narzucałaby swoją wolę, swoje wyobrażenia i rządy podporządkowanej

5Starożytnych umiłowanie mądrości – filozofia

» Despotia wschodnia – forma ustrojowa typowa dla starożytnych państw, w których jednostkę (króla, faraona, cesarza) sprawującą niczym i przez nikogo nieograniczoną władzę poczytywano za pośrednika między światem bogów i ludzi, za syna bóstwa lub samo wcielone bóstwo (np. starożytny Egipt); właśnie sankcja religijna uprawomocniała rządy despotyczne.

Śmierć Sokratesa, obraz francuskiego malarza Jacques'a-Louisa D avida (1787, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork)

Sokrates mógł uciec z więzienia, jednak byłoby to sprzeniewierzenie się zasadom, które wyznawał. Był posłuszny prawu, dlatego wypił truciznę, mimo że nie poczuwał się do winy.

większości. Tak działo się natomiast w despotiach wschodnich*, gdzie kapłani stali na straży do-gmatu – wiedzy objawionej przez bogów.

Te dwa elementy – religia niestawiająca przeszkód spekulacjom filozoficznym i system rządów demokratycznych – zapewniały Grekom atmosferę wolności, która nie tylko gwarantowała swobodę myślenia, lecz także do niej zachęcała.

NARODZINY FILOZOFIIPoczątki greckiej filozofii przypadają na VI w. p.n.e. (choć samo określenie pojawiło się później – za-pewne w 2. połowie V w. p.n.e.) i są związane z działalnością tzw. filozofów przyrody. Byli to myśliciele zamieszkujący Jonię (wybrzeża Azji Mniejszej), poszukujący odpowiedzi na pytanie o pochodzenie i naturę świata. Nazywano ich także fizykami (gr. fizis – natura), a zalicza się do nich m.in. Talesa z Miletu oraz Heraklita z Efezu. Stworzyli oni pierwszą ideę filozoficzną – pojęcie arché. Oznaczało ono pierwotną zasadę – pratworzywo, coś, co z niczego się nie wywodziło, ale dało początek wszystkiemu. Cała materia, cały świat miały być zbudowane z arché. Pierwsi myśliciele dociekali, czym jest owa arché.

Tales (VII/VI w. p.n.e.) założył, że tą pierwotną podstawą jest woda. Ziemia unosi się na wodzie, nasze ciała składają się z wody, pokarm, który spożywamy, także zawiera wodę. Heraklit (VI/V w. p.n.e.) za podstawowe tworzywo rzeczywistości fizycznej uznał ogień. Zwrócił też uwagę na nieustanną zmien-ność świata przyrody (gr. panta rhei – wszystko płynie, nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki).

Do rozważań jońskich fizyków nawiązał Demokryt z Abdery (V/IV w. p.n.e.), zwany „śmiejącym się filozofem”. Szukając nieprzekraczalnej granicy podzielności przestrzeni i materii, wymyślił, a wła-ściwie odkrył „niepodzielne”, czyli atom (patrz: schemat, s. 4). Świat według Demokryta składa się z nieskończenie wielu niepodzielnych i niezmiennych cząsteczek poruszających się w próżni. Nawet bogowie mieli być z nich zbudowani. Poglądy tego myśliciela określa się mianem materializmu – kierunku filozoficznego przyjmującego, że jedynym bytem jest materia (gr. hyle – tworzywo), a wszystko, co istnieje, stanowi kombinację podstawowych rodzajów atomów. Ta teoria znalazła wielu zwolenników i stała się źródłem inspiracji dla myślicieli oświecenia, a także dla marksistów.

SOKRATES I SOFIŚCIW V w. p.n.e. żył jeden z najwybitniejszych filozofów starożytności – Sokrates. Przypisuje mu się zdanie: „Wiem, że nic nie wiem”, uznano bowiem, że uważał się za poszukiwacza prawdy, a nie za

6

Nauka | lekcja 1

Starożytność

osobę, która ją zna. Sokrates przechadzał się po ulicach oraz placach Aten i ze spotkanymi przypad-kowo ludźmi dyskutował o ówczesnym świecie. Swój typowy dialog zaczynał od pytania dotyczącego kwestii pozornie łatwych: czym jest miłość, dobro, cnota. Udając ignoranta nieznającego odpowiedzi i chwaląc inteligencję swego rozmówcy, zmuszał go do stworzenia własnego wyjaśnienia omawia-nego problemu. Następnie za pomocą coraz bardziej szczegółowych pytań i argumentów wykazywał luki w rozumowaniu rozmówcy, który ostatecznie musiał przyznać się do niewiedzy. W 399 r. p.n.e. Sokratesowi wytoczono proces i skazano go na śmierć. Proces miał charakter polityczny – wśród uczniów filozofa znalazła się grupa młodzieży dążąca do obalenia demokracji, a ponieważ Sokrates wskazywał na słabości tego ustroju, uznano go za odpowiedzialnego za „zdeprawowanie młodzieży”.

W czasach Sokratesa działała w Atenach grupa ludzi zwanych sofistami (z gr. „mistrzami, mędrca-mi”) – byli to płatni nauczyciele filozofii i retoryki, czyli sztuki wymowy, krasomówstwa. W centrum ich zainteresowań znalazł się człowiek i jego stosunek do rzeczywistości. Jeden z sofistów – Protago-ras z Abdery – głosił, że to „człowiek jest miarą wszechrzeczy”: „Jaką się każda rzecz mnie wydaje, taką też jest dla mnie, a jaką wydaje się tobie, taką znowu jest dla ciebie”. Z tego stwierdzenia miał wypływać wniosek, że istnieją tylko opinie, nie ma absolutnego dobra, a ustrój, prawo, moralność to efekty pewnej umowy społecznej. Mądrość zaś ma służyć celom praktycznym. Przeciwko temu relatywizmowi ostro protestował Sokrates, który uważał, że istnieje dobro absolutne. Jego zdaniem każdy myślący człowiek powinien postawić sobie za cel poznanie tego dobra, gdyż wiedza o nim jest warunkiem dobrego funkcjonowania społeczeństwa.

ŚWIAT IDEI CZY ŚWIAT MATERII?Nauki Sokratesa wywarły ogromny wpływ na następne pokolenia. Spośród jego uczniów wywodzili się cynicy (z gr. „psy”), którzy propagowali zachowania odbiegające od przyjętych norm. Najbardziej znanym przedstawicielem tego nurtu był Diogenes z Synopy (ok. 413–323 p.n.e.), głoszący ideał wy-

rzeczenia się wszelkich dóbr i życia zgodnego z naturą – na wzór zwierząt. Filozof ten zastosował w praktyce swoje postulaty i zamieszkał w beczce,

a na własność zatrzymał sobie tylko płaszcz i czarkę do picia, którą jednak odrzucił, gdy zobaczył psa chłepczącego wodę z kałuży.

Za najwybitniejszego ucznia Sokratesa uważa się Platona (ok. 427–347 p.n.e.), który założył w ateńskim Gaju Akademosa słynną

szkołę filozofii. Platon za arché, czyli zasadę świata, uznał ideę. Głosił, że cały nasz niedoskonały, zmienny świat, który dostrzegamy za pomo-

cą zmysłów, jest jedynie odbiciem świata prawdziwego, niezmiennego, wiecznego i idealnego – świata idei. Według niego uczenie się nie polega na zdobywaniu nowych wiadomości z zewnątrz, ale na przypomnieniu sobie tego, co jakaś cząstka nas – dusza – pamięta o świecie idealnym (wiedza wro-dzona). Nasza dusza jest bytem nieśmiertelnym, który w czasie wędrówki poza ciałem poznał dobro absolutne i tęskni za nim. Ta koncepcja wpłynęła też na wizję państwa stworzoną przez Platona. Chciał on, by państwem rzą-dzili filozofowie dążący do wcielenia w życie idei sprawiedliwości i dobra.

Uczniem Platona był inny wybitny filozof – Arystoteles ze Stagiry ( 384–322 p.n.e.), wychowawca Aleksandra Wielkiego. Zapoczątkował on realizm w filozofii bytu. W przeciwieństwie do swojego nauczycie-

Posąg Diogenesa we współczesnej Synopie, Turcja

Według legendy filozof nosił w biały dzień zapaloną lampę i szukał prawdziwego człowieka.

7Starożytnych umiłowanie mądrości – filozofia

la Arystoteles twierdził, że naprawdę istnieją tylko rzeczy jednostkowe składające się z materii i formy. Uważał, że to, czego nie możemy dostrzec za pomocą zmysłów (dotyku, wzroku, smaku, węchu, słuchu), nie istnieje. Arystoteles, podobnie jak Platon, założył szkołę filozoficzną. Jej nazwa – Likejon – wzięła się od ogrodów świątyni Apollina Likejosa, gdzie zbierali się jego uczniowie, by przez zbiorową, uporząd-kowaną pracę stworzyć encyklopedię wiedzy – usystematy-zować wiadomości dotąd rozproszone wśród wielkiej liczby specjalistów. Szukając kryterium, według którego można by było dokonać tego dzieła, Arystoteles sformułował prawa logiki i zasady sylogizmu, czyli schematu wnioskowania pośredniego opartego na dwóch przesłankach (np. przesłanka 1.: wszyscy ludzie są śmiertelni; przesłanka 2.: Sokrates jest człowiekiem) i wynikającej z nich konkluzji (Sokrates jest śmiertelny). W krę-gu jego zainteresowań znalazły się różne dziedziny wiedzy: fizyka, przyroda, retoryka, teoria literatury i państwa, etyka. Uczony ten opisał ponad 500 gatunków zwierząt, które po-grupował według własnego systemu klasyfikacji, opartego na gatunkach i rodzajach. Był zwolennikiem tzw. zasady złotego środka – umiarkowania, opanowania namiętności przez rozum.

PIERWSZE KLASYFIKACJE USTROJÓW POLITYCZNYCH Platonowi i Arystotelesowi zawdzięczamy pierwszą systematykę ustrojów państwowych i ustalenie znaczenia takich pojęć, jak monarchia, arystokracja, demokracja. Do systematyki tej odwoływała się cała późniejsza myśl polityczno-ustrojowa, a wiele jej elementów funkcjonuje w świecie współczesnym.

Ustroje polityczne według Platona

timokracja – rządy odważnych (Sparta)oligarchia – rządy bogatych i chciwychdemokracja – rządy motłochutyrania – rządy jednostki

Ustroje polityczne według Arystotelesa

dobre złe

monarchia – rządy jednostki dla dobra ogółuarystokracja – rządy niewielu dla dobra ogółupoliteja – rządy obywateli (ludu) dla dobra ogółu

tyrania – rządy jednostki dla korzyści panującegooligarchia – rządy niewielu dla korzyści bogaczydemokracja (ochlo kracja) – rządy tłumu dla korzyści ubogich

SZTUKA ŻYCIACzasy Aleksandra Wielkiego (356–323 p.n.e.), późniejszy okres określany mianem hellenizmu i czasy rzymskie do III w. n.e. przyniosły nowe prądy filozoficzne, w których najważniejsze stały się zagad-nienia związane z moralnością i znaczeniem jednostki. Pojawiły się nowe szkoły, a ich założycieli traktowano jak najwyższe autorytety i otaczano kultem.

W Atenach ciągle najważniejsza pozostawała Akademia Platońska, ale obok niej wyrosły Stoa – szkoła stoicka zwana tak od Portyku Malowanego (gr. Stoa Poikile), gdzie zbierali się uczniowie Zenona z Ki-tion (ok. 335 p.n.e.–ok. 263 p.n.e.), oraz Ogród – szkoła Epikura (ok. 341 p.n.e.–270 p.n.e.). Oba nurty odeszły od ukazywania człowieka przede wszystkim jako istoty społecznej; traktowano jednostkę bar-dziej indywidualistycznie, wskazywano, jak żyć, by osiągnąć wewnętrzne zadowolenie lub wyciszenie.

Platon i Arystoteles, fragment fresku Szkoła Ateńska Rafaela (XVI w.), Watykan

s. 22

8

Nauka | lekcja 1

Starożytność8

Nauka | lekcja 1

Epikurejczycy kładli nacisk na zagadnienia egzystencji i twierdzili, że zasadą i celem życia jest po-szukiwanie szczęścia, które pojmowali jako brak cierpień fizycznych i niepokojów duszy. Oskarżano ich o hedonizm – zarzucano im wyznawanie filozofii skłaniającej do natychmiastowego zaspokajania każdej zachcianki w dowolny sposób. Jednak Epikur zachęcał do żelaznej kontroli namiętności. Dzielił potrzeby na trzy grupy: naturalne i konieczne (picie czy jedzenie), które trzeba zaspokajać, zachowując przy tym ostrożność, nienaturalne i niekonieczne (pragnienie władzy, bogactwa), które należy tłumić, oraz naturalne i niekonieczne (chęć dobrego jedzenia czy upiększania się), które należało zaspokajać, jeśli nie pochłaniały zbyt dużo czasu i wysiłku.

Stoicy nawiązywali do nauk cyników i dążyli do osiągnięcia „stoickiego spokoju” – apatii, stanu zobojętnienia na wartości doczesne, takie jak bogactwo, sława, a nawet życie. Według nich człowiek winien żyć w zgodzie z naturą, czyli cnotliwie, co miało wyrażać się w wypełnianiu obowiązków wobec rodziny, przyjaciół i ojczyzny. Stoikami byli Seneka Młodszy, który starał się hamować zbrodnicze zapędy Nerona, Epiktet – wyzwolony niewolnik, a także cesarz Marek Aureliusz.

WARTOŚCI UNIWERSALNEWybitny matematyk i filozof angielski Alfred North Whitehead (czytaj: norf łajthed; 1861–1947) stwier-dził, że wszelka filozofia to komentarz krytyczny do dzieł Platona. Bogactwo zagadnień poruszanych przez Platona, jego ucznia Arystotelesa oraz ich antycznych następców stanowi podstawę kultury europejskiej. Umiłowanie mądrości i bezinteresowne poszukiwanie prawdy o świecie pozostają uni-wersalnymi wartościami. „Filozofuje każdy człowiek, co znajduje wyraz w głoszonych przez niego poglądach politycznych, gospodarczych, artystycznych czy religijnych”*.

WYKONAJ POLECENIA1. Wyjaśnij, dlaczego fi lozofi a narodziła się w starożytnej Grecji.2. Omów, na czym polegała arystotelesowska zasada złotego środka.3. Przedstaw różnice w poglądach na temat życia codziennego, prezentowanych przez stoików i epikurejczyków.

WYRAŹ OPINIĘKtóry ze starożytnych prądów fi lozofi cznych jest ci najbliższy? Odpowiedź uzasadnij.

PRZEANALIZUJ TEKSTPrzyczyny skazania Sokratesa na śmierć.

Oskarżyciele mogli żywić do Sokratesa osobistą urazę, należeli bowiem do licznego grona ludzi, których ośmieszył on w publicznej dyskusji, ale nie należy zakładać, że była to główna przyczyna postawienia go przed sądem. [...] Trudno zaprzeczyć, że Sokrates w jakimś sensie kwestionował tradycyjny obraz bóstw [...], a także odrzucał wartości cenione przez współobywateli, ale posłuszeństwo prawom polis uważał za wartość nadrzędną. [...] Sokrates został skazany na śmierć, a taki wyrok był konsekwencją jego uporu przed sądem, ponieważ większość sędziów zadowoliłaby się prawdopodobnie grzywną lub wygnaniem, gdyby mędrzec okazał skruchę. Sokrates był jednak fi lozofem i przyznanie się do winy, do której się nie poczuwał, przekreśliłoby całe jego życie. Dlatego później nie dał się też namówić na ucieczkę z więzienia i posłusznie wypił cykutę.

M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna, Warszawa 2001, s. 340–341.

• Określ, jaka – zdaniem autorów tekstu – była przyczyna skazania Sokratesa na karę śmierci.• Spróbuj wyjaśnić, dlaczego przyznanie się Sokratesa do winy byłoby zaprzeczeniem jego fi lozofi i.

* Henryk Kiereś, Filozofia współczesna, [w:] U źródeł tożsamości kultury europejskiej, red. T. Rakowski, Lublin 1994, s. 219.

9Starożytność 9

PRZYPOMNIJ SOBIE

• Znaczenie pojęć: astronomia, geografia.• Poglądy starożytnych Egipcjan na budowę świata i wszechświata.

2

Ludzie od najdawniejszych czasów chcieli opisać, uporządkować i „skatalogować” otaczający ich świat – morza, lądy, wyspy, rzeki, góry, zwierzęta, rośliny, wreszcie miasta i wioski. Chcieli też zrozumieć występujące w przyrodzie zjawiska – dlaczego świeci słońce, dlaczego są dni i noce,

dlaczego księżyc raz świeci w pełni, a innym razem, w nowiu, jego tarcza jest niewidoczna itd. Z chęci rozwiązania tych problemów narodziły się geografia i astronomia.

POCZĄTKI GEOGRAFIIMieszkańcy Egiptu i państw Mezopotamii bardzo wcześnie zaczęli zajmować się geografią. Sumero-wie tworzyli np. spisy miast, rzek i gór. Pierwszymi ważnymi greckimi tekstami, w których znalazły się dokładne informacje geograficzne, były poematy Homera Iliada i Odyseja (VIII w. p.n.e.). Poeta przedstawiał Ziemię jako wyspę otoczoną ze wszystkich stron ogromnym oceanem. Mieszkańcy polis greckich, a później Imperium Rzymskiego, tak właśnie wyobrażali sobie świat, a wizja ta przetrwała

Wielka kolonizacja grecka, VIII–VI w. p.n.e.

s. 8

Wiedza o świecie i wszechświecie wśród starożytnych

10

Nauka | lekcja 2

Starożytność

aż do średniowiecza. Zmieniły ją dopiero wielkie odkrycia geograficzne i upowszechnienie się prze-konania o tym, że Ziemia jest kulą. Natomiast informacje Homera dotyczące greckich terytoriów były znacznie bardziej precyzyjne. Poeta (w zamieszczonym w Iliadzie spisie okrętów uczestniczących w wyprawie na Troję) wymienił m.in. krainy geograficzne Grecji.

Znaczne rozszerzenie horyzontu geograficznego Greków (czyli granic znanego im świata) na-stąpiło w wyniku wielkiej kolonizacji, która trwała od VIII do VI w. p.n.e. Grecy zakładali wówczas liczne kolonie na wybrzeżach Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Zwiększyła się liczba podróży handlowych, a w rezultacie Grecy mieszkający w koloniach stykali się z rdzennymi mieszkańcami terenów, na których się osiedlili.

UCZENI GEOGRAFOWIEW VI w. p.n.e. powstały najstarsze źródła geograficzne starożytności. Za pierwszego greckiego uczone-go, który prowadził badania w tej dziedzinie, uważa się Herodota z Halikarnasu (ok. 485–421 p.n.e.). Herodot wiele podróżował – odwiedził m.in. Egipt, Babilonię, zjeździł Grecję, Macedonię i Italię oraz wybrzeża Morza Czarnego. Podczas swoich wypraw zbierał informacje historyczne i geograficzne, które posłużyły mu później jako materiał do Dziejów, jego głównego dzieła przedstawiającego histo-rię zmagań Wschodu (przede wszystkim państwa perskiego) z Zachodem (Greków). Dawni badacze uważali, że informacje geograficzne zamieszczone w Dziejach zostały w dużej mierze zmyślone przez autora. Dziś wiadomo, że się mylili, wykopaliska archeologiczne potwierdziły bowiem prawdziwość opisów Herodota.

Zaawansowane badania geograficzne prowadzono w Musejonie w egipskiej Aleksandrii. Pod koniec III w. p.n.e. działał tam matematyk Eratostenes z Cyreny (ok. 275–194 p.n.e.), który w swoim dziele Geographica stworzył m.in. podstawy geografii fizycznej. Głównym jednak jego osiągnięciem było wyliczenie obwodu Ziemi na równiku.

W Aleksandrii pracował też w II w. n.e. Ptolemeusz Klaudiusz (ok. 100–168). W swoim dziele Nauka geograficzna podał on położenie ponad ośmiu tysięcy miejscowości. Zajmował się również m.in. od-wzorowaniem terenu na mapie i opracował obowiązujący do dziś system równoleżników z równikiem jako równoleżnikiem zerowym oraz biegunami. Natomiast wymyślony przez niego system południ-ków nie przetrwał próby czasu i został zmieniony kilkaset lat temu. Ptolemeusz uważał, że na półkuli

Wyobrażenie świata opracowane przez Eratostenesa z Cyreny ok. 250 r. p.n.e.

s. 15

11Wiedza o świecie i wszechświecie wśród starożytnych

południowej muszą istnieć duże połacie lądu, który równoważyłby ciężar ogromnych mas lądowych Azji, Europy i Afryki na półkuli północnej. Ląd ten został nazwany Terra Australis (Ląd Południowy) i pozostał obszarem poszukiwanym przez wielu żeglarzy, także z późniejszych epok (XVI–XVIII w.). Dopiero w XVIII w. James Cook (czytaj: dżejms kuk) ostatecznie obalił teorię o istnieniu Terra Australis. Pamiątką po tym nieznanym lądzie jest nazwa jednego z kontynentów – Australii.

STAROŻYTNE WYPRAWY ODKRYWCZO-HANDLOWEDo roku 200 p.n.e. starożytni zorganizowali kilka słynnych wypraw odkrywczych. Większość z nich miała charakter handlowy, a ich głównym celem był zysk. Mitycznym podróżnikiem był grecki heros Jazon, który na okręcie Argo wyruszył z przyjaciółmi na poszukiwania złotego runa. Z kolei Homer w Odysei opisał przygody Odyseusza wracającego na rodzinną wyspę Itakę po zdobyciu Troi przez wojska Agamemnona. Biblia opisuje zleconą przez króla Salomona wyprawę morską, w której brali udział najlepsi żeglarze starożytności – Fenicjanie. Wyprawa zakończyła się sukcesem – odkryto tajemniczy ląd Ofir, gdzie znaleziono złoto.

W starożytności podjęto też kilka wypraw, których zadaniem było opłynięcie Afryki. Informacje o pierwszej z nich, zorganizowanej na przełomie VII i VI w. p.n.e., podał Herodot. Prowadzili ją Fe-nicjanie na zlecenie jednego z egipskich faraonów. Wyprawa miała trwać trzy lata i zakończyć się sukcesem.

Warto też wspomnieć o jednej z naj-słynniejszych ekspedycji odkrywczych starożytności: wyprawie greckiego po-dróżnika i geografa Pyteasza z Massalii na morza północnej Europy. Dotarł on pod koniec IV w. p.n.e. do terenów dzi-siejszej Francji, Wielkiej Brytanii, Irlan-dii, Szetlandów i do ujścia Łaby, a praw-dopodobnie nawet do Islandii, Bałtyku i ujścia Wisły.

Obszary znane Eratostenesowi z Cyreny, zaznaczone na współczesnej mapie

Starożytne statki handlowe na mozaikach z II w. n.e. odkrytych w willach rzymskich w Leptis Magna (Libia)

s. 9