1nasport.pmf.ni.ac.rs/materijali/2150/istorija hemije u... · Web viewPOČECI HEMIJE U 19. VEKU 1. BARUTANE, TOPIONICE I ANALIZA MINERALNIH VODA Turskim osvajnjem i padom Srbije 1459

Seminarski rad Razvoj hemije u Srba-Milan D. Stojković

1. POČECI HEMIJE U 19. VEKU

1. 1. BARUTANE, TOPIONICE I ANALIZA MINERALNIH VODA

Turskim osvajnjem i padom Srbije 1459. godine pod njihovu vlast, rudastvo i metalurgija, jedna od najrazvijenijih grana delatnosti u srednjevekovnoj Srbiji, koja se odlikovala proizvodnjom najkvalitetnijeg srebra i zlata, polako stagnira, proći će još nekoliko decenije dok konačno pred kraj XV veka potpuno ne odumire eksploatacija ruda na celoj teritoriji Srbije, a sa njome odumiru rudarstvo i metalurgija. Glavni razloga odumiranja rudastva i metalurgije bila je zabrana korišćenja ruda i minerala u okvirima manufakturne proizvodnje. Zanati su jednostavno bili zabranjeni, naročito kovački i njemu slični, da se ne bi dozvolilo srpskom stanovništvu da proizvode zanata iskoriste za svoje oslobodjenje. Postoje mnoga svedočanstva koja govore o veličini i bogatstvu srednjevekovne Srbije i količinama metala koje je mogla da proizvede u to vreme. Turci su da bi podmirili svoje potrebe za olovnom i bakrom, skidali krovove sa crkva i manastira, pretopljavali i koristili kao sirovinu za proizvodnju pušaka, topova i municije.

Proći će punih 350. godina dok u Srbiji ponovo ne prorade kovačniće, topolivnice i barutane, ali ovoga puta korišćenje za proizvodnju oružija i municije koje je bilo neophodno u borbi protiv Turaka. Sve do početka XIX veka, odnosno do Prvog srpskog ustanka 1804. godine, nije bilo masovnije produkcije sirovina za spravljanje barutnog punjenja. 1805. godine Praviteljstvujući Sovjet Serpski naložio je ministru vojnom otvaranje olovnih rudnika, eksploataciju rude šalitre i sumpora, formiranju barutana i fabrika za proizvodnju hartije za “vijenje” fišeka. Prva barutama je počela sa radom u Stragarima, na reci Srebrenici, u kragujevačkoj nahiji, 1807. godine. Druga barutana je radila u Valjevu, a treća u Resavi, kod manastira Manasije. Sirovine za dobijanje baruta zasnivala se na mešanju isitnjenog sumpora, drvenog uglja i šalitre i sejanju smeše kroz sito određenih dimenzija. Drveni ćumur dobijan je sagorevanjem drveta, najšešće lipovine, leskovine i vrbovine. Šalitra se dobijala kopanjem šalitrine zemlje, dok je sumpor nabavljan iz Austrije. Olovna ruda potrebna za proizvodnju kuglične municije dobijano je iz nalazišta u okolini Avale i Medvednika. Za vreme Drugog ustanka radila je barutana i topolivnica u Beogradu i Kragujevcu. Profesor hemije na Liceju Mihajlo Rašković od 1853. godine prećišćava šalitru za proizvodnju baruta. Deo svog naućnog rad posvetio je proizvodnji šalitre i pravljenu baruta. I danas se na Hemijskom fakultetu u Beogradu čuvaju uzorci šalitre dobijene prečišćavanjem. Njegovi su učenici izučavali celokupni tehnološki postupak nalaženja, proizvodnje i upotrebe šalitre.

3


Teritorija Srbije oduvek je važila za veoma bogatu vodama bilo mineralnim, termalnim ili prirodnoradioaktivnim. Lekovitost mineralne vode je odavnina, takoreči od antičkog doba pa do danas, uvek bila u žiži interesovanja. Početkom XIX veka, postala je predmet istraživanja primenjene hemije. Mlada Kneževina Srbija nije nikako zaostajala za ostalim delom sveta po pitanju analiziranja mineralnih voda sa lekovitim svojstvima. Dokument iz 1813 . godine svedoči da je tada bilo interesovanja za mineralne vode. Ne zna se tačno šta se desilo sa prvim ispitivanjima, da li su uopšte urađenje ili ne. Nije sačuvan ni jedan dokument o njihovom sastavu. Tek 1834. godine knjaz Miloš zvanićno šalje nekoliko uzoraka mineralnih voda na ispitivanje u Beč. To su bili uzorci voda iz Sokobanje, Ribarske banje, Jošaničke banje i Palanke. Lično je Knjaz tražio “detaljnu analizu voda i protiv kojih se bolesti ove vode mogu koristiti”. Analizu je izvršio dr Hrušauer, profesor na Bečkom univerzitetu. Zanimljivo je da je izveštaj o analiziranim mineralnim vodama Srbije, nije samo prvi dokument o analiziranju voda, nego i prvi tekst iz hemije na srpskom jeziku jeziku u kojem je korišćena stručna terminologija. Dokument je izašao u časopisu “Uranija” 1837. godine, a preveo ga je Dimitrije Davidović. Kako nije bio hemičar po struci, tokom prevođenja analize nije koristio strane izraze već pravio odgovarajuće srpske kovanice:

rudokopna voda = mineralna vodaiskapana voda = destilovana vodaprepečenica = alkoholključalotvorna voda = ugljena kiselinastihija, beštestvo = elementsaliterna kiselina = azotna kiselinaiskušateljna artija = lakmus papirgoračica, goraknuća voda = magnezijum

Prva analiza mineralnih voda pokazala je da je voda iz Brestovačke banje najlekovitija, da je toplija i da sadrži više sumpora od ostalih. Ostale vode nije ispitao zbog nedovoljnih količina uzoraka. Kvantitativna analiza nije izvršena. Druga hemijska analiza izvršena je 1835. godine. Jedna od ideja Knjaz Miloš bila je ipitivanje rudnog bogatstva i obnavljanje rudnika u Srbiji. Pošto nije bilo stručnjaka iz Srbije koji bi obavljao taj posao, pozvat je saksonski baron Fon Herder (von Herder), poznati stručnjak za rudarstvo iz Saksonije, sa ciljem da ispita stara rudišta, lekovite vode, slane izvore i ležista soli. 1835. godine Herder je proputovao Srbijom i u toku dva meseca izvršio analizu ruda i lekovitih voda. Svoja istraživanja je objavio na nemačkom jeziku koja su kasnije prevedena na srpski jezik, tačnije 1845. godine pod nazivom “Baron Ž. A. V. Herder i rudarski put po Srbiji 1835. godine”. Zanimljivo je spomenuti da je Herder iz Frajberga doneo zbirku minerala od 500 komada i poklonio knjazu Milošu. Zbirka je upotpunjena uzorcima sa puta po Srbiji. Zbirka je kasnije pradata Liceju i tako je osnovan mineraloški kabinet. Detaljniju analizu jedne od mineralnih voda izvršio je apotekar Pavle Ilić. To je prva analiza voda koju je izršio srpki stručnjak. Detaljnija je od prethodnih analiza, a terminologija je stručnija.

4


2. DRŽAVNA HEMIJSKA LABORATORIJA

Analizom mineralnih voda i primenjenom hemijom prvi se bavio apotekar Pavle Ilić (1807-1871), rodom iz Bečkereka. Završio je farmaciju u Pešti kao srpski stipendista. Po završetku studija 1835. godine zaposlio se u Gardijskoj bolnici u Kragujevcu. Osnivanjem prve apoteke 1836. godine prvo u Kragujevcu, a od 1841. godine u Beogradu. Ilić je postavljen za upravnika. Zadatak Pavla Ilića kao upravnika apoteke bila je da analiziranje mineralnih voda, izrada i ekspertiza lekova kao i vršenje ostalih vrsta analiza. Hemijske analize su tada spadale u delokrug rada državne apoteke koja je bila odgovorna Ministarstvu i Vladi. Pavle Ilić je obavljao prve sanitetsko-hemijske analize, to znači da je državna apoteka pre osnivanja državne laboratorije imala funkciju hemijske laboratorije. 1859. godine usledilo je osnivanje Državne hemijske laboratorije pri sanitetskom odeljenju Ministarstva unutrašnjih dela, ali bez posebne laboratorije, sve do zakona o apotekama 1865. godine. Osnivanje Državne laboratorije usledilo je posle prodavanja dve državne apoteke. Pavle Ilić je promovisan u državnog hemičara, iako apotekar, radio je punih 30 godina u svojstvu državnog hemičara.

Knez Aleksandar je 1850. godine naredio Ministarstvu unutrašnjih dela osnivanje komisije čiji bi zadatak bio ispitivanje svojstava lekovitih voda. Ministarstvo je tada u nedostatku stručnog osoblja angažovalo državnog apotekara Ilića. Tek je 1852. godine Sovjet formira zvaničnu komisiju za analiziranje svih voda u zemlji, time je obustavljeno slanje uzoraka u inostranstvo. Na tek formiranoj Katedri za hemiju na Liceju, profesor Mihajlo Rašković uvršten je za člana komisije. Ilić je radio u licejskoj hemijskoj laboratoriji zajedno sa Mihajlom Raškovićem. Jedno vreme bio je član lekarske komisije za sudske ekspertize, najviše se bavio toksikološkim analizama, što se može smatrati začetkom kriminološke hemije u Srbiji.

Posle smrti Pavla Ilića 1871. godine mesto državnog hemičara biva upražnjeno, na to mesto biva postavljen Ivan Stojišić iz Beograda, farmaceut i organski hemičar. 1872. godine Ivan Stojišić napušta mesto državnog hemičara, na njegovo mesto dolazi Čeh Alojz Helih. Svoju dužnost obavlja sve do 1873. godine, kada odlazi na novu dužnost apotekara prve klase pri stajaćoj vojsci. U Prvom i drugom srpsko-turskom ratu (1877-1878) snabdevao je vojsku lekovima. Zaslužan je za reformu vojnog apotekarstva i novu, modernu farmakopeju1. Na njegovo mesto dolazi doktor hemijskih i medicinskih nauka Ferdinand Šams (1843-1918), rodom iz Slavonije. Zasluga Ferdinanda Šamsa je velika, uspeo je da obezbedi sredstav za podizanje zgrade Državne hemijske laboratorije. To je današnja zgrada Instituta za hemiju, tehnologiju i metalurgiju na uglu ulica Njegoševe i kralja Milana, podignuta 1882. godine. Otvaranjem mesta drugog državnog hemičara pri Ministarstvu unutrašnjih dela 1881. godine pripalo je Čehu dr Otomaru Felkeru. Marko Leko dolazi na dužnost

1 Farmakopeja- reč grčkog porekla, označava spisak upustva za apotekare o spravljanju, ispitivanju i održavanju lekova.

5


državnog hemičara 1884. godine i ostaje sve do 1905. godine. Marko Leko je promovisan u profesora hemije na Velikoj školi 1899. godine.

3. HEMIJA NA LICEJU

Prva predavanja na Liceju održana su u jesen 1853. godine. Hemija se u manjem obimu učila od 1939. godine u okviru nastave fizike.

3. 1. HEMIJA U NASTAVI FIZIKE OD 1839. DO 1853.

Fizika je na Liceju predavana 14 godina pre hemije, ali obuhvatala je i hemijske sadžaje. U periodu od 1839. pa do 1853. fiziku kao zaseban predmet predavalo je nekoliko profesora, medju njima se najviše ističu: Janko Šafarik (1843-1849) i Vuk Marinković (1849-1853). Iako su svi profesori uz fiziku predavali i najvažnije teme iz hemije, jedino su do danas ostali sačuvani samo programi predavanja Šafarika i Marinkovića. Profesor Marinković objavio je udžbenik iz fizike u kome je sedamdesetak strana posvetio nastavi hemije, za razliku od Marinkovića, profesor Šafarik je više pažnje posvetio hemiji u okviru nastave fizike.

Prvi sačuvani program iz fizike sa hemijskim sadržajem jeste upravo Šafarikov program iz 1846/47. po kome je predavao od 1843. godine. Program se odnosi na prvi semestar podeljen je u četri dela od kojih jedan obuhvata hemiju. Taj deo ima 10 glava i obuhvata hemijske elemente, jedinjenja i hemijske reakcije. Fizika je bila zastupljena sa 9 časa nedeljno, što se objašnjava objedinjavanjem oba predmeta u jedan.

Napredku i razvoju nastave hemije u mnogome je doprineo Vuk Marinković dolaskom 1849. godine na mesto profesora fizike. Već 1851. godine izdaje udžbenik u kome je od ukupno 515 stranica 70 posvetio hemiji. Marinkovićev program je mnogo opširniji od ranijih programa. Raniji programi zauzimali su samo jednu stranu, dok je njegov program napisan na 13 stranica. Program nastave fizike podeljen je na 15 strana od kojih se druga, osma i deveta odnose na hemiju. Jedini nedostatak udžbenika je taj što je sadržao malo formula i nema hemijskij jednačina. Za sredinu 19. veka udžbenik fizike sa pojmovima iz hemije bio je dobar i sadržajan. Program je tada pisan u skladu sa važećim teorijama. Marinkovoć se pridržavao Bercelijusovih teorija koje su tih godina napuštene, ali nove teorije još nisu našle mesto u nastavnim programima. Služio se Bercelijusovom nomenklaturom koja je u osnovi zadržana do danas. Uvodi internacionalnu nomenklaturu za nazive elemenata i dodavanje nastavaka um, koji su kasnije preuzeli Rašković i Lozanić.

Program nastave hemije u okviru nastave fizike pružao je osnovna znanja iz najvažnijih oblasti i predstavljao je značajan i važan nastavni blok.

Pošto je nastava hemije uvedena na Licej 1853. godine, Marinkovićev program iz 1854/55. je sveden na samo nekoliko pojmova.

6


3. 2. MIHAJLO RAŠKOVIĆ

Pravi razvoj hemije u Srbiji počinje dolaskom Mihajla Raškovića (1827-1872) na katedru hemije na Liceju. Katedra hemije Mihajla Raškovića spada u prve samostalne katedre hemije u Evropi. Snažan uticaj na osamostaljenje hemijske nastave imao je nemački hemičar Libiga (Justus von Liebig, 1803-1873), svojom nastavom i naučnom delatnošću na Univerzitetu u Ginesu. Tek kasnije njegovi učenici i studenti-doktoranti osnivali su hemijske centre širom Evrope i Amerike.

Rašković je stekao obrazovanje iz hemije na poznatim austrougarskim školama što mu je omogućilo da nesmetano predaje sve oblasti hemije na Liceju. Završio je nekoliko fakulteta, prvo filozofiju u Pešti, tehniku u Pragu, rudarstvo, metalurgiju i tehnologiju na akademijama u Pšimbramu, Šemnicu i Frajderburgu.

Postavljen je za profesora hemije i hemijske tehnologije 26. septembra 1853. godine, a prva predavanja održao je 20. oktobra. Predavao je hemiju na drugoj, a hemijsku tehnologiju na trećoj godini Prirodno-tehničkog odeljenja. Iz tog perioda sačuvani su programi iz hemije, hemijske tehnologije i analitičke hemije. Hemija se nije učila u gimnaziji, tako da je nastave hemije na Liceju morala obuhvatati osnovne hemijske pojmove. Program je obuhvatao 24 glave od kojih se 18 odnosilo na neorgansku, a 6 na organsku hemiju. Neorganska hemija je podeljena na opštu i posebnu. U organskom delu hemije nije naglašena podela na biljna i životinjska jedinjenja, već se govori o biljnim materijalima. Od izuzetnog je značaja za nerazvijenu Srbiju, program hemijske tehnologije koji je sadržavao sve poznatije procese za dobijanje metala, građevinskog materijala, industriskih proizvoda i proizvoda iz svakodnevnog života. Ta oblast je bila od izuzetnog značaja.

Najznačajniji i najinteresantniji dokument toga vremena je program iz analitičke hemije jer svedoči da su đaci još pedesetih godina XIX veka vežbali u laboratoriji. U to vreme analitička hemija postaje sastavni deo nastave hemije. Tako je Rašković uveo praktičnu nastavu hemije nekoliko decenija pre zvaničnog uvođenja na Velikoj školi, 1896. godine.

4. HEMIJA NA VELIKOJ ŠKOLI

Licej prelazi u Veliku školu, 24. septembra 1863 godine. Kneževim ukazom Rašković i još desetak profesora Liceja bivaju postavljeni za profesore Velike škole. Hemija i hemijska tehnologija kao i ostale prirodne nauke izučavane su na tehničkom fakultetu, ali su bile obavezne i za đake Pravnog fakulteta. Zbog velikog broja studenata laboratorija je spojena sa učionicom, tako da je Katedra hemije pored laboratorije i kabineta dobila i slušaonicu.

Rašković je predavao po novom programu, obimnijem i modernijem od prethodnog. Program iz 1861. godine obuhvatao je samo neorgansku i

7


organsku hemiju, dotle se program iz 1868. godine za samo neorgansku hemiju nalazio na 7 stranica velikog formata.

Od pomenutih programa sačuvan je rukopis Raškovićevih predavanja iz neorganske hemije držanih na Velikoj školi 1867. godine. Rukopis se sastoji iz 174 lista. Kao i u programu, sadržaj je podeljen na uvod, metale i metaloide. Uvod obuhvata opšte pojmove o materiji, razliku između fizičkih i hemijskih osobina, prosta i složena tela, odnosno elementa i jedinjenja, teoriju ekvivalenta, teoriju atoma, zakon sprostih i umnoženih masenih odnosa, zakon zapreminskih odnosa, simbole i formule, podelu elemenata i hemijske sprave i radnje. Drugi deo rukopisa odnosi se na elemente. Taj deo je opširniji od uvodnog dela.

Opširni i obuhvatniji za ono vreme Raškovićev program nastave hemije govori o ozbiljnom i kvalitetnom nastavnom radu. Programom su obuhvaćemi svi važniji hemijski pojmovi, svi elemnti i sva jedinjenja koja su predavana i u drugim školama, ali način objašnjvanja hemijskih pojava i materije zaostajao je za modernom hemijom. Rašković nije uveo internacionalne nazive i formule za kiseline i soli , bez obzira na to, ona je precizna i ne dovodi do zabune oko indentiteta jedinjenja. Ostale termine kasnije je zadržao Lozanić, pre svega nazive elemenata.

Program iz analitičke hemije pokazuje nameru Raškovića da na katedri uvežba i osposobi za samostalno izvođenje ogleda dobrog hemičara-analitičara.

4. 1. PRVA HEMIJSKA LABORATORIJA

Najznačajniji događaj u istoriji hemije u Srbiji je osnivanje hemijske laboratorije. Osnivač hemijske laboratorije na Katedri hemija bio je Mihajlo Rašković. U jesen 1853. godine počela je sa radom laboratorija koja je služila nastavi i radu u primenjenoj hemiji.

Hemijska laboratorija je zasnovana samim Zakonom o Liceju. Došavši na Licej, Rašković nije zatekao ni jedno učilo. Čak je i čuveni Pančič govorio “da su profesori prirdonih nauka ne mogu predavati bez laboratorije i kabineta”.

Oprema za laboratoriju i hemikalije bile su veoma skupe u to vreme. Za eksperimentalni rad u laboratoriji, Rašković je tražio dopunska sredstva. U januaru 1854. godine kupljena su 128 učila iz Praga. Najvažnija učila koja su kupljena bila su Morova vaga, Maršov aparat, aparat za destilaciju lampe, peći, aerometar, alkoholmetar, termometri, boce za reagense, epruvete, retorte, staklena zvona, baloni, špric boce i kondenzatori.

Laboratorija je najpotpunije opremljena 1856. godine, posle dužih pregovora sa vlastima.

U leto 1855. godine Marinković, Pančić i Rašković, sačinili su novi spisak ušila i potrebne opreme za kabinet. Šeme hemijskih reakcija izrađene su 1857.

8


godine, kada su kupljenje hemikalije i ormar za čuvanje posuđa. U prvih nekoliko godina laboratorija je stekla brojnu i raznovrsnu opremu, skupocenu za ono vreme, koja je omogućavala raznovrsne kvalitativne i kvantitativne analize. Kao jedina laboratorija u Srbiji služila je i koristila državi. Pored zvanja profesora na katedri hemije, Račković je imao zvanje “ ispitivača ruda i lažnog novca ” pri Ministarstvu finansija.

Prvih 10 godina rada laboratorija biva dobro opremljena, i za to vreme stekla je oranizaciju rada i stalnu poslugu.

4 .2. LABORATORIJA NA VELIKOJ ŠKOLI

Licej, 1863. godine prerasta u Veliku školu i preseljava se u kapetan Mišino zdanje2. O odvijanju đačkih vežbi nema podata, čak nije sačuvan ni jedan program iz analitičke hemije.

Na predlog profesora Tehničkog fakulteta, Raškovića, Alkovića i Petkovića , 1868. godine doneta je odluka da se u kabinetima prirodnih nauka zaposle pomoćnici iz redova učenima Visoke škole, dok se ne zaposle stalni asistenti.

Laboratorija je za deset godina stekla izgled koji je zadržalado Prvog svetskog rata. Na jednoj strani nalazio se veliki sto za eksperimentisanje, u drugom delu prostorije nalazilo se 10 stolova i 12 stolica za đake, 4 mala stola za izvođenje analiza, dva stočića na izvlačenje, dva stola za merenje sa 7 vrsta vaga, ognjište, mehovi, sto sa duvaljkom za topljenje stakla i 6 ormara za posuđe. Od aparata su se koristili spektralni aparat po Benzenu i Kirhofu i šmrk za organsku analizu.

Na osnovu inventara kojim je raspolagala laboratorija pri Velikoj školi spada do tada u najopremljenije, u kojoj su se vršila individualna laboratorijska istraživanja.

5. SIMA LOZANIĆ

Nakon smrti profesora Mihajla Raškovića, savet Velike škole izabrao je 16. oktobra 1872. godine Simu Lozanića za suplenta3 hemije i hemijske tehnologije. Januara 1874. godine Sima Lozanić izabran je za redovnog profesora hemije.

Na Velikoj školi Sima Lozanić je predavao do 1872. do 1894. godine. 1894. godine stupa u Vladu Đorđa Simića kao ministar privrede. Narednih 11 godina nije se bavio nastavom, ali naučni i srtučni rad nije zanemarivao. Godine 1905. kada je Velika Škola prerasla u Univerzitet, vratio se na katedru hemije i predavao sve do 1924. godine, s prekidom od nekoliko godina u vreme balkanskih i Prvog svetskog rata.

2 Zgrada je srušena tek posle Prvog svetskog rata i na njenim temeljima je sagrađen Hemijski institut.3 Suplent-reč latinskog porekla. Označava pomoćnog nastavnika ili profesora pripravnika (u srednjoj školi).

9


Lozanić je prvo predavanje iz hemije održao na Velikoj školi oktobra 1872. godine. Reformom iz decmebra 1873. godine hemija je prebačena na novo osnovani Prirodno-matematički odsek Filozofskog fakulteta, dok je hemijska tehnologija ostala na Tehničkom fakultetu. reformom iz 1873. godine đaci su oslobođeni slušanja velikog broja opšteobrazovnih predmeta i omogućeno im je sticanje određenih kvalifikacija za držanje nastave prirodnih nauka u srednjoj školi. Hemija je postala stručni predmet i uskoro je uvedena u gimnazije.

Dolaskom Lozanića na katedru hemije došlo je do korenitih promena u nastavi hemije u Srbiji. Lozanić je učio hemiju u najboljim školama u Evropi kod profesora “tvoraca” moderne hemije. U mnogome se Lozanić ogledao na svog učitelja Hofmana (Hoffmann). Bio je izuzetan predavač, uveo je u nastavu hemije demonstracione oglede, napisao je nekoliko univerzitetskih užbenika korišćenih u nastavi nekoliko decenija, objavio je veliki broj naučnih i stručnih radova. Njegov naučni rad je izuzetno cenjen u Evropi, naročito radovi iz elektro hemije.

Uvodi u hemiju atomske težine umesto ekvivalenata, strukturne formule, novu kalsifikaciju organskih jedinjenja, modernu nomenklaturu i terminologiju.

Prvo izdanje užbenika iz neorganske hemije pojavilo se već 1874. godine, a zatim 1880. i 1893. Udžbenik iz organske hemije imao je dva izdanja 1875. i 1883. Hemijska tehnologija izlazila je od 1887. do 1894. godine i to u 4 knjige. Preveo je dva praktikuma za rad u laboratoriji sa nemačkog jezika. Izvršio je modernizaciju stare Raškovićeve laboratorije, ugrađivanjem digestora, uvođenjem vode i aparature za proizvodnju gasova.

Lozanić je preadavao na Velikoj školi sve do 1894. godine i za sve vreme bio je bez asistenata, ali je povremeno birao pomoćnike iz redova starijih đaka sa položenim ispitom iz hemije.

5. 1. HEMIJA NA VELIKOJ ŠKOLI 1894 –1899

Zbog neredovne nastave i izuzetnih okolnosti na Ketedri hemije petogodišnji period od 1894, kada je Sima Lozanić otišao sa velike Škole, pa do 1899. godine, kada je Marko Leko izabran za redovnog profesora hemije, predstavlja posebno poglavlje u razvoju Katedre hemije. U pomenutom periodu nastave hemije nije držana redovno ili su predavali honorarni profesori Leko i Lozanić ili privremeni nastavnik Milorad Jovičić, ili nastava nije držana.

Odlaskom Sime Lozanića sa Katedre za hemiju 1894. godine mesto profesora hemije i hemijske tehnologije ostalo je upražnjeno. Savet Filozofskog fakluteta, imajući u vidu projekat novog ustrojstva Velike škole, podelio je Katedru za hemiju i hemijsku tehnologiju na Katedru za hemiju organsku i neorgansku i katedru za hemijsku i mehaničku tehnologiju, na Tehničkom fakultetu. Kasnije je usledila još jedna podele, Katedra za hemijsku tehnologiju odvojena od katedre za mehaničku tehnologiju. Za profesora na katedri za hemiju izabran je Marko Leko, kao i za profesora mehaničke tehnologije, ali nije izabran za

10


profesora hemijske tehnologije. Leko je izabran za redovnog profesora katedre za hemiju i mehaničku tehnologiju. Kasnije je Ministarstvo Prosvete postavilo Marka Leka za honorarnog profesora hemijske tehnologije, jer Savet Velike škole prethodno nije potvrdilo njegov izbor na mesto profesora hemijske tehnologije.

1896. godine umesto Leka na mesto profesora hemije na Katedri hemije dolazi ponovo Lozanić, ali ovu odluku nije prihvatio Akademski savet Velike škole, Lozanić je morao da predaje kao honorarni profesor još dva semestra.

Krajem 1896. godine donet je zakon o Velikoj školi. Filozofski fakultet je podeljen na 4 odseka, dva poslednja su bili matematičko-fizički i Jestastveničko-hemijski. Ona su nastala iz prirodno-matematičkog odseka.

Kada je Lozanić napustio Veliku školu 1897. godine, ostalo je upražnjeno mesto profesora hemije. Marko Leko i Milorad Jovičić , konkurisali su na to mesto, ali ni jedna nije dobio većinu glasova Saveta. Tek kasnije 1898. godine Marko Leko je postavljen za redovnog profesora. Posle punih pet godina nastava hemije počela je redovno da se održava.

Period od 1894. do 1898. godine jedino je razdoblje kada nastava nije držana i kada laboratorija nije radila. To je ostavilo posledice na nastavu hemije, jer je usporilo napredak i približavanje univerzitetskom načinu studiranja, sve do 1905. godine kada biva osnovan Univerzitet.

5. 2. HEMIJA NA VELIKOJ ŠKOLI OD 1899. DO 1905.MARKO LEKO

Period od 1899. do 1905. godine je veoma dinamičan u radu Visoke škole i predstavlja pripremu za njeno prerastanje u Univerzitet. Na svim odsecima menjani su programi i organizacija nastave. Marko Leko je držao na Jestastveničko-hemijskom odseku nastavu hemije. Za 5 godina rada na mestu profesora hemije, Leko je uspeo da nadohnadi ono što nije urađeno reformom iz 1896. godine. Proširio je Katedru hemije i pripremio je zahtevima budućeg Univerziteta.

Iz ovog perioda nije sačuvan nijedan program hemije. Leko nije koristio Lozanićevim udžbenicima iz neorganske hemije, ne odobravajući njegovu podelu neorganske hemije na opšti i posebni deo, već je na osnovu eksperimenata i opisivanja hemijskih pojava objašnjavao teorije i zakone. Godine 1903. otpočeo je pisanje udžbenika iz neorganske hemije. Iznosi dosta sadržaja iz fizičke hemije. Godinu dana ranije boravio je kod fiziko-hemičara Ostvalda (Ostwald).

Fizička hemija se tek osamostaljivala kao zasebna naučna disciplina. Nastava fizičke hemije postojala je samo na većim univerzitetima. Na katedri za

11


hemiju Leko je 1903. uveo nastavu fizičke hemije, dve godine pre osnivanja Univerziteta.

Leko je 1904. godine tražio razdvajanje neorganske i organske hemije i osnivanje posebne katedre za hemijsku tehnologiju, ali Katedra hemije nepodeljena je dočekala prelazak na Univerzitet i ostala takva sve do Drugog svetskog rata.

Leko je preuredio postojeću laboratoriju i drugačije organizovao praktičan rad. Za obnavljane i preuređenje laboratorije Leko je obezbedio velika materijalna sredstva. Većina opreme nabavljena je sa najboljih evrospkih fakulteta i laboratorija.

Poslednjih godina rada Velike škole nastava hemije ubrzano se razvijala, proširena je nastava neorganske i organske hemije, uvedena fiziška hemija, izabrani asistenti, proširen program praktičnih vežbi, obnovljena laboratorija, što je olakšalo njeno prerastanje u univerzitetsku nastavu 1905. godine.

6. HEMIJA NA UNIVERZITETU OD 1905. DO 1914.

Velika škola prerasta u Univerzitet 27. februara 1905. godine stavljanjem svih nastavnika Velike škole na raspolaganje Univerzitetskom odboru koji je izvršio izbor nastavnog osoblja Univerziteta. Za predsednika Univerzitetskog odbora postavljen a ujedno i za prvog rektora Univerziteta postavljen je najstariji i najugledniji profesor, Sima Lozanić.

Do tada redovnog profesora Velike škole Marka Leka, Odbor je izabrao za vanrednog profesora hemijske tehnologije. Smatrajući ovaj čin ponižavajućim, Leko je na svoj zahtev otišao u penziju. Na Katedri hemije ostao je samo Sima Lozanić. Najverovatnije, da je razlog izbora Leka za vanrednog profesora na novo formiranom Univerzitetu bio izazvan politički promenama u Srbiji. Na Katedri hemije pri Velikoj školi, u periodu od 1899. do 1905. godine Marko Leko obavljao dužnost profesora hemije, dok je Sima Lozanić bio honorarni profesor.

Očevim stopama krenuo je sin, Sime Lozanića, Milivoje Lozanić. 1908. godine doktorirao je u Nemačkoj, a za stalnog docenta na Univerzitetu u Beogradu postavljen je 1909. godine.

Ovaj period vezan je za rad Milivoja Lozanića, kasnije promovisanog u profesora neorganske i organske hemije. Zajedno sa ocem, sačinili su novi plan praktičnih vežbi za četri godine studija. U tom periodu pokušano je uvođenje radikalnih promena u praktičnoj nastavu po ugledu na nemačke institute.

Sima i Milivoje Lozanić su sačinili detaljni plan nove zgrade Hemijskog instituta prema projektima dva najnovija i najsavršenija hemijska instituta u Nemačkoj u Berlinu i Dancingu.

Na ostvarenje ideje o novoh zgradi Hemijskog instituta čekalo se 12 godina. Balkanski ratovi i Prvi svetski rat onemogućili su izgradnju hemijskog

12


instituta. Novi hemijski zavod nije se izgradio, već je mala zgrada stare hemijske laboratorije srušena a na njenim temeljima sazidan je 1922. godine Hemijski institut, uklopljen u Kapetan-Mišino zdanje. Institut je isključivo izgrađen za potrebe studenata hemije.

7. HEMIJA IZMEĐU DVA SVETSKA RATA

U periodu između dva rata hemija na Filozofskom fakultetu nije mnogo unapređena, ali je izašla iz okvira tog Fakulteta i zauzela značajno mesto na drugim fakultetima beogradskog Univerziteta.

7. 1. HEMIJA NA FILOZOFSKOM FAKULTETU

Nastava hemija na Filozofskom fakultetu pretrpela je značajne izmene u praktičnom delu nastave, dok se teorijski deo nastave nije mnogo izmeniti u odnosu na period pre Prvog svetskog rata. Do 1927. godine polagani su ispiti iz hemije, fizike i fizičke hemije, kada su, pored postojećih predmeta uvedeni matematika, minerologija i fiziologija. Program praktičnih vežbi izvođen je po prvi put u celosti od 1924. godine u novoj zgradi Hemijskog instituta u Kapetan- Mišinom zdanju. Taj period je vezan za rad Milivoja Lozanića, profesora organske i neorganske hemije.

Novi udžbenici nisu pisani. Na reformi nastave Filozofskog fakulteta rađeno je od tridesetih godina, ali ni jedna nije ostvarena. Nastavni plan za Hemijsku grupu važio je sve do početka Drugog svetskog rata. Jedino se u projektu iz 1931. godine spominje biohemija, kao novi predmet, ali se ona ne spominje u daljem tekstu.

O predavanjima iz tog perioda nama mnogo podataka. Do 1922. odnosno 1924. hemiju je predavao Sima Lozanić. Posle njegovog odlaska u penziju, pa sve do rata, nastavu iz neorganske i organske hemioje držao je Milivoje Lozanić.

Za razliku do od teorijske nastave za koju nisu sačuvani programi, program praktične nastave publikovan 1908. važio je od 1924. godine. Kada je završena nova zgrada Hemijskog instituta. Program je sačinio Milivoje Lozanić po povratku sa studija na Berlinskom univerzitetu. Naravno, uzor je bila praktična nastava na nemačkim institutima. Ovaj program imao je za cilj formiranje dobrog hemičara-analitičara. Za rad u laboratoriji služili su udžbenici i praktikumi stranih autora, uglavnom na nemačkom jeziku.

Zbog nedovoljnog budžeta Fakulteta broj hemijskih časopisa smanjen je na samo dva časopisa. Milivoje Lozanić je kupovao najvažnije časopise i stavljao ih na raspolaganju biblioteci. Ćerka Sime Lozanića, Jelana Lozanić-Frontigham koja je živela u inostranstviu kupovala je hemijske časopise i slala ih svom ocu. Ona je 1936. godine osnovala “Fond Sime Lozanića” za pomoć naučnim istraživanjima iz hemije i za nagrađivanje svetosavskih temata.

13


Nastavu na Filozofskom fakultetu u tom periodu karakteriše praktična nastava. Takva nastava bila je uslovljena tehnološko-tehničkim potrebama, a najviše stavovima i usmeravanjima Milivoja Lozanić. Mali broj nastavnog kadra

uticao je na spori razvoj teorijske i praktične nauke na Univerzitetu. Na Katedri za hemiju odbranjena je samo jedna naučna teza, dok je naučni rad Milivoja Lozanića bio u silaznoj putanji.

Najverovatnije, da je spor razvoj Katedre bila posledica nedovoljih sredstava ili subjektivnih razloga, ili svega zajedno. To je pitanje na koje tek treba dati odgovor.

7. 2. HEMIJA NA DRUGIM FAKULTETIMA UNIVERZITATA U BEOGRADU

U periodu između dva rata osnovano je nekoliko fakulteta na kojima se učila hemija: Poljoprivredni faklultet (1925), Medicinski faklultet (1920), Tehnološki odsek Tehničkog fakulteta (1925), Veterinarski faklutet (1936) i farmaceutski odsek Medicinskog fakulteta (1939).

Posle Filozofskog fakuleteta Tehnički fakultet bio je prvi koji je imao samostalnu nastavu hemije i hemijske tehnologije. Studentima ovoga fakulteteta nastavu iz hemije držali su profesori Filozofskog fakuleteta, a posle 1909. godine hemiju je predavao profesor Tehničkog fakulteta Kosta Todorović.

Na Mašinskom odseku tehnološkog fakulteta osnovan je Tehnički smer na kome je predavana hemija. Godine 1925. osnovan je Tehnološki odsek Tehničkog fakulteta.

Na Poljoprivrednom fakultetu osnovanom 1920. godine hemija se učila na oba postojeća smera, Poljoprivrednom i Šumarskom. 1932. godine osnovan je Hemijski institut na Poljoprivrednom fakultetu. Pored Instituta za agrikulturu sa oglednim poljima Poljoprivredni fakultet imao je Institut za hemijsku, poljoprivrednu i šumarsku tehnologiju. Od hemijskih predmeta Vladimir Bruneti predavao je poljoprivrednu hemijsku tehnologiju i šumarsku hemijsku tehnologiju. Hemiju je predavao Milivoje Lozanić u prvom semestru, a organsku hemiju sin profesora Univerziteta Marka Leka, Aleksandar Leko.

U okviru Medicinskog fakulteta, 1923. godine osnovan je Hemijski institut. Za prvog upravnika postavljen je Petar Matavulj. On je predavao hemiju na još dva fakulteta, na Veterinarskom faklutetu i na Farmaceutskom odsek Medicinskog fakulteta.

Farmaceutski odsek Medicinskog fakulteta je osnovan 1939. godine Na farmaceutskom odseku izabrani su prvi docenti pri katedri hemije Pavle Trpinac

14


i Đorđe Stefanović za organsku hemiju i Miloš Miladinović za farmaceutsku hemiju. 1940. godine za profesora fizičke hemije izabran je profesor Pavle Savić.

8. NAUČNI RAD

Pred kraj 19. veka radove iz hemije objavljivalo je nekoliko naučnika, koji su po svom kvalitetu i po brojnosti mogli meriti sa radovima poteklim iz najvećih hemijskih centara u Evropi.

Među njih možemo uvrstiti radove naših najeminetnijih naučnika i profesora sa Liceja, Velike Škole i Univeriteta: Mihaila Raškovića, Sime Lozanića, Marka Leka i Pavla Ilića.

Prvi profesor hemije Mihailo Rašković nama naučnih radova, ali se bavio primenjenom hemijom analizirajući različite proizvode za potrebe države.

Sima Lozanić je objavio veliki broj naučnih radova, neki od njih iz oblasti organske i elektohemije su i danas u veoma aktuelni.

Marko Leko je najzaslužniji za razvoj hemije u Srbiji pored Sime Lozanića. Objavio je 143 bibliografske jedinice od kojih su stotine hemijske.

Pavle Savić se u svom naučnom radu bavio fizičkom hemijom, nakon Drugog svetskog rata. Osnivač Instituta za nuklearne nauke (1947) u Vinči. Pisao je naučne radove iz oblasti: radiaktivnosti, kristalografije i elektohemijom. U nekoliko mandata bio je predsednik Srpske akademije nauka i umetnosti.

8. 1. STRUČNI RAD MIHAILA RAŠKOVIĆA

Stvaralaštvo Mihaila Raškovića razlikuje se od radova ostalih hemičara. U vreme kada je živeo naučni rad u Srbiji bio je retkost. U svojoj laboratoriji analizirao je rude, minerale, metale, mineralne vode, soli, novac, i kao jedini hemičar u Srbiji obavljao poslove vezane za hemiju. Jedan deo izveštaja čuva se na hemijskom fakultetu. Reč je o analizi lažnog novca, ruda i beležnici sa analizom ruda iz Podrinjskog rudnika urađenim od 1863. do 1868.

Glavna preokupacija Raškovića bilo je ispitivanje ruda Srbije. Nije se bavio sistematskim aniliziranjem mineralnih voda, ali se u njegovoj zaostavštini nalazi nekoliko analiza voda sa mineralnih izvora. Vršio je analize soli, a pošto Srbija nije imala svoju monetu sve do 1868. godine, obavljao je ispitivanja novca od zlata, srebra i bakra i utvrđivao njegovu ispravnost. Bio je zadužen za analizu prvog srpskog bakarnog novca kovanog u Beču.

15


Ispitivao je sumpor koji se korisdtio za spravljanje baruta, postojanost boje čoje za vojničke uniforme i gasa za gorenje. Neke od njegovih metoda se i danas primenjuju.

8. 2. NAUČNI RAD SIME LOZANIĆA

Lozanićeva naučna i stručna bibliografija obuhvata 200 jedinica od kojih su preko stotinu naučni radovi. Radove je objavljivao i u zemlji i inostranstvu. Najveći doprinos nauci dao je radovima iz organske hemije i elektrohemije. Neki od njegovih radova i danas se citiraju. Jedno vreme bio je jedini hemičar u Srbiji, poput Rašković. U njegovoj zaostavštini sačuvano je preko 200 izveštaja o analizama rađenim za državu.

Celokupan naučni rad Lozanića može se podeliti na tri oblasti:

1. Radove iz organske hemije2. Radove iz elektohemije3. Radove iz analitičke hemije

8. 2. 1. RADOVI IZ ORGANSKE HEMIJE

Iz organske hemije Lozanić je objavio 23 rada. Bavio se ispitivanjem fenilsenf-ulja, karbamida, tiokarbamida i aromatičnih amina. Prvi radovi su jednostavniji, ispituje pojedine reakcije manje poznatih organskih jedinjenja. U kasnijim radovima istražuje ponašanja čitavih klasa jedinjenja, sintetizuje nova i daje nove metode sinteze.

U radu o ditiokarbamatima Lozanić je dao metodu za dobijanje aromatičnih karbamata, pokazao je da i aromatični amini, za koje se smatralo da kao slabe baze ne mogu davati diotiokarbamate, grade diotiokarbamate ako je prisutna jaka baza kao što je anilin ili toluidin. Na ovaj način sintetisao je 22 nova jedinjenja. Njegov rad iz 1891. godine korišćen je za sintezu sličnih jedinjenja. U periodu od 1961. do 1988. godine, devet autora je citiralo Lozanićev rad, jedan od njih smatra da je to “univerzalna i najpotpunija metoda za dobijanje alkil-estara ditiokarbaminske kiseline”.

1921. i 1922. godine Lozanić objavljuje dva rada o ditiokarbhidrazidima. Utvrdio je uslove pod kojima hidrazin-hidrat gradi ditiokarbhidrazin, sintetizovao je estre ditiokarbazinske kiseline, prikazao način na koji se raspadaju ditiokarbazati i ispitivao jedinjenja koja se pritom dobijaju. Na taj način utvrdio je konstituciju velikog broja jedinjenja. Veliki broj autora i danas citira Lozanićeve radove iz ove oblasti,.

8. 2. 2. RADOVI IZ ELEKTROHEMIJE

16


Radovi iz elektrohemije, ukupno 10, objavljenih od 1897. do Prvog svetskog rata, imali su najviše odjeka u naučnoj literaturi četrdesetih i pedesetih godina dvadesetog veka.

Lozanić je sinteze izvodio u posebnom aparatu ozonatoru, koji je konstruisao Bertelo, prilagodivši ga za svoja istraživanja i novom aparatu dao naziv elektrizator. Sinetze je obavljao u prvo vreme sa prostim jedinjenjima ugljen–monoksidom, ugljen-dioksidom, vodonik-sulfidom, azoomt, vodenom parom, metanom, etilenom, amonijakom i sumpor-dioksidom. Kasnije je svoje sinteze obavljao sa složenijim organskim jedinjenjima, ugljovodonicima, zasićenim i nezasićenim, alifatičnim i aromatićnim, kiselinama, aldehidima i estrima. Dobio je veliki broj složenih jedinjenja koji je izdvajao i indetifikovao. Utvrdio je da aldehid koji nastaje tokom sinteze dalje kondenzovao i polimerizovao u složena jedinjenja. Svoje radove je objavio u “Glasu Akademije nauka” i u nemačkim časopisima. Zbog po;etka rata svoje radove nije publikovao na Zapadu, tako da oni nisu dospeli do naučne javnosti i zato kasnije nisu citirani.

Pored Berteloa i Lozanića, mali broj naućnika se bavio problematikom elektosinteze složenijih organskih jedinjenja iz prostijih jedinjenja.

Tek radom ruskog naučnika Oparina (1924, 1957) i amerikanca Milera istraživanja na polju elektrosinteze bivaju nastavljena.

Potvrdu organohemijske evolucije Oparin je našao u eksperimentima istraživača koji su veštaćki reprodukovali uslove na prvobitnoj Zemlji. Mnoge od dokaza našao je u radovima S. Lozanića. Lozanićevi radovi su u većini slučajeva bili prvi ili među prvima, koji su potvrđivali njegovu hipotezu.

Eksperimentalnu potvrdu Oparinove hipoteze dao je američki naučnik Miler (S. Miller) 1953. godine. Prema Milerovim istraživanjima jedan od najverovatnijih puteva nastanka amino-kiselina su reakcije sinteze koje se odvijaju preko aldehida, a to su reakcije koje je izvodio Lozanić. Miler samo u jednom svom radu citira Lozanića.

Lozanićev rad je u toj oblasti ostao na neki nčin nepoznat i ne spominje se sa teorijom o postanku života, mada je on napisao u svojim prvim radovima iz 1897. godine u kome govori o oraganizovanim telima, po Oparinu to su koencervatne kapi začeci života na Zemlji, pa se spravom može reći da je Lozanićev rad jedan od prvih koji pokušava da objasni postanak života hemijskom sintezom.

8. 2. 3. RADOVI IZ ANALITIČKE HEMIJE

Nasledivši Raškovićevu laboratoriju Lozanić je nasledio i Raškovićeve obaveze državnog hemičara, odnosno ispitivanje pre svega ruda, minerala i lažnog novca. Lozanić je analizirao još i mineralne vode, pijaće vode, ugljeve i meteorite. Objavio je i 19 radova iz analitićke hemije.

17


Među najvažnije mineraloške analize spada određivanje hemijskog sastava novopronađenih minerala milošina, aleksandrolita i avalita. Ova tri minerala odredio je kao nove vrste minerala na osnovu hemijskog sastava. Tek pedestih godina XX veka, novim instrumentalnim metodma su redefinisane.

Objavio je veliki broj radova iz oblasti neorganske hemije, teoretske hemije, istorije hemije kao i veliki broj značajnih stručnih radova. Bavio se i agrikulturnom hemijom. Uvodi vestačkim đubrivima u poljoprivredu. Vršio je vegetacione oglede širom zemlje. Objavio je i dve publikacije na tu temu.

8. 3. NAUČNI RAD MARKA LEKA

Leko se bavio organskom hemijom od mladosti i iz te oblasti ima 12 radova. To su radovi iz doktorske disertacije koji se odnose na konstituciju amonijačnih jedinjenja. U saradnji sa V. Majerom (Victor Mayer), Leko je dokazao ekvivalentnost sva 4 vodonikova atoma u amonijum-hloridu, zamenjujući vodonikove atome alkil grupama. Radovi su prošli zapaženo u naućnoj javnosti. Tačnost Lekovi rezultata potvrđena je nekoliko decenija kasnije radovima Vernera (Werner). Radovi se citiraju u istoriji hemije kao doprinos razvoju strukturne teorije. Nešto kasnije ušli su u udžbeničku literaturu.

Marko Leko je objavio još dva rada sa Majerom, prvi o sintezi propilnitrolove kiseline i drugi iz 1883. godine o dobijanju fenil-hidrazina. I ovaj rad je ušao u učeničku literaturu. Godine 1876. Leko je učestvovao u početnim Majerovim određivanjima molekulske mase organski jedinjena-klasična Majerova metoda.

Bavio se i analitičkom hemijom, objavio je preko 40 radova pretežno u nemačkim časopisima. Njegov analitčki rad kretao se u dva pravca: istraživanju prirodnog bogatstva Srbije i i usavršavanju i pronalaženju novih analitičkih metoda.

Izvršio je analizu mineralnih voda iz deset okruga u Srbiji i svrstao sve mineralne vode prema hemijskom sastavu u deset grupa. Prvi je ispitivao radioaktivnost mineralnih voda i otkrio najjaču najpozantiju radiaktivnu vodu u Srbiji, Krčmar vodu.

Kao hemičar Državne laboratorije Leko je je svakodnevno obavljao analize različitog materijala, poljoprivrednih proizvoda, hrane, pića, začina, zemlje, tkanina, boja i ruda. Analizirao je i otrovne supstance. Bavio se istarživanjem žive i sublimata u toksikološkom ispitivanju organski materija.

Radio je i sudsko-medicinske analize, određivao je gligerin u vinu, odnosno opisao metodu po kojoj se u vinima može odrediti glicerin. Leko je dao novu reakciju za dokazivanje alkohola.

18


Lekova biografija i spisak radova objavljeni su u Pogendorfovoj enciklopediji za 1904. godinu.

8. 4. NAUČNI RAD PAVLA SAVIĆA

Pavle Savić (1909-1994) je najznačajnije ime u oblasti fizičke hemije u Srbiji nakog Drugog svetskog rata.

Studirao je fizičku hemiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu od 1927. do 1932. godine. Nakon diplomiranja postao je asistent na katedri za fiziku Medicinskog fakulteta u Beogradu kod profesora Dragoljuba K. Jovanovića, koji se ranije bavio radioaktivnošću. Na njegovu preporuku dobija francusku stipendiju i od 1935. do 1939. godine boravi u Institutu za radijum u Parizu, gde je radio pod rukovodstvom Irene Žolio-Kiri (Irene Joliot-Curie) na istraživanju radioaktivnosti nastale neutronskim ozračivanjem uranijuma. Po povratku u Beograd 1939. godine (iz Francuske je proteran na početku Drugog svetskog rata) postaje profesor Fizičke hemije na farmaceutskom odseku Medicinskog fakulteta. Po izbijanju rata, dve i po godine proveo je u partizanski jedinicama kao šifrant Vrhovnog štaba, a i kao običan borac-po kazni. 1944. godine putuje u Moskvu kao član Vojne misije Vrhovnog štaba. Radi u Institutu za fizičke probleme Akademije nauka SSSR, pod rukovodstvom Pjotra Kapice (Петр Леонович Капица), radi na problemima tečnog helijuma, tj. na postizanju najnižih temperatura. Vraća se u Beograd nakon oslobođenja i postaje redovni profesor fizičke hemije na Filozofskom fakultetu. Ponovo putuje za Moskvu 1945. godine,ostaje do 1946. a radi na Akademiji za fizičke probleme. Analizirao je pojavu magle u tečnom helijumu i dao dva metoda za sprečavanje puzanja helijuma uz zidove suda u kojem se drži.

Po povratku u Beograd, postaje upravnik Fizičko-hemijskog zavoda filozofskog fakulteta i prorektor Univerziteta. Izabran je za dopisnog člana Srpske akademije nauka.

Značajan događaj u Savićevom životu jeste, odluka Vlade, koja je krajem 1947. godine, o osnivanju Instituta koji bi se bavio nuklearnim naukama, blizu selaVinča kod Beograd. Pored rukovodećeg položaja u Institutu, Savić je bio naćelnik hemijske laboratorije. Savića je posebno interesovao geohemijski aspekt pojave uranijumskih ležišta. Sa mineralogom Stojanom Pavlovićem objavio je rad o oksido-redukciji uranijuma u zemljinoj kori, a sa njim i Stjepanom Malčićem, kristalografom, studiju o kristalnoj strukturi uranijumovih minerala.

Drugoj po važnosti, nuklearnoj sirovini, teškoj vodi, bila je takođe posvećena posebna pažnja. Razradio je elektrohemijski postupak njenog dobijanja. Taj postupak je bio loš zbog eksplozivnosti i velikim utroškom energije. Pokrenuo je drugi postupak za dobijanje teške vode-katalitičkom

19


izmenom u sistemu vodonik-voda, čiji je princip bio nepoznat, ali ne i vrsta katalizatora. Kasnije se odustalo od daljih istarživanja iz političkih razloga.

Na Savića se jako uticalo da se istraživanja usmere i ka proizvodnji nuklearnog oružja. Počela je konstrukcija nuklearnog oružja, mada Institut nije bio u stanju da samostalno izgradi, pa je posle otopljavanja odnosa sa Sovjetskim Savezom, naručen i kompletan reaktor RA, svečano pušten u rad 1960. godine.

Od uranijuma i teške vode konstruisan je drugi, uprošćeni reaktor označen kao RB. 1958. godine, greškom operatora, desilo da reaktor postane kritičan i da ekipa primi visoke doze zračenja, od čega je jedan član umro. Za ovu nesreću Pavle Savić preuzima odgovornost i napušta Institut u Vinči. Institut. Vinča je najveća naučno-istraživačka ustanova u bivšoj SFRJ, afirmisana u međunarodnim razmerama i bio je je tada sigurno po značaju treći ili četvrti nuklerani institut u Evropi. Razvoju fizičke hemije kao nauke u nas treba pripisati i Pavlu Saviću.

Dalje aktivnosti Savića odvijala se na PMF-u pod okrivljem Srpske akademije nauka i umetnosti, čiji je predsednik bio u tri navrata.

Savić je zajedno sa matematičarem Radivojem Kašaninom kvantitativno razradio teoriju o ponašanju materijala pod visokim pritiscima i poreklu rotacije nebeskih tela, pa je nastala tzv. teorija Savić-Kašanin i danas kontrovezna među geolozima i astrofičarima.

9. HEMIJA U SREDNJIM ŠKOLAMA

Hemija je u gimnazijama uvedena 1863. godine u okviru nastave fizike, a 1874. godine kao poseban predmet; pre toga hemija se učila u okviru fizike i jestastvenice.

U nekoliko stručnih škola hemija je ušla u prve nastavne planove i predavana je mnogo ranije nego u gimnazijam (Artiljerijska škola, Posleno-trgovačka škola, Realka, Zemljodelsko-šumarska škola).

9. 1. NASTAVA HEMIJE U GIMNAZIJI

U Srbiji su do 1830. godine postojale samo osnovne škole. Tek 1831. godine u Beogradu je otvorena Velika škola koja je 1835. pretvorena u prvu gimnaziju u Srbiji. U nastavnom planu i programu gimnazije od prirodnih nauka učila se jestastvenica. U okviru jestastvenice u drugom razredu predavano je “carstvo rastenja i iskopaemi”, odnosno mineralogija, koja je obuhvatala neke od osnovnih hemijskih pojmova.

1853. godine u nastavni plan gimnazija ušla je fizika, a program, jestastvenice proširen. Oba predmeta predavana su prema prema udžbenicima Vuka Marinkovića “Načela fizike i Jestastvena povestnica” iz 1851. godine

20


Godine 1865 izašao je udžbenik hemije za Višu žensku školu koji se koristio u gimnaziji.

Hemija je kao poseban predmet uvedena u nastavu gimnazije zakonom iz 1874. godine. Učila se u četvrtom razredu sa 4 časa nedeljno, a obuhvatala je neorgansku i organsku hemiju sa eksperimentima. Da bi se ogledi mogli izvoditi osnivani su hemijski kabineti.

Programi nisu bili ujednačeni, ali su svi bili opširni. Obuhvatali su najvažnije hemijske sadržaje naročiti iz neorganske hemije, dok je organska hemija bila slabo zastupljena. Jedini potpun i korektan program hemije poslao je Borislav Todorović, profesor Kragujevaćke gimnazije. Organski deo hemije zasnivao se na teoriji ugljenikovog atoma koji još niko od srednjoškolskih profesora nije prihvatio. Podela organskih jedinjena izvedena je prema broju ugljenikovih atoma, kao u Lozanićevom udžbeniku.

Nov nastavni plan za više i niže gimnazije objavljen je avgusta 1881. godine. Programi nastave hemije međusobno su se ralikovali, i po koncepciji i po sadržaju, ali su se bitno razlikovali i od programa iz 1874. godine. Sadržali su stare teorije, ali i moderne sadržaje.

Obrazovane su komisije za izradu novih, jednoobraznih programa. Minerološku-hemijsku komisiju sačinjavali su Sima Lozanić, Marko Leko i Jovan Žujović, kasnije se pridružio i profesor Borislav Todorović. Prvi zvanični program iz hemije, objavljen je u “Prosvetnom glasniku” decembra 1881. godine.

Program je bio moderan, sveobuhvatan i pregledan. Sadržavao je sve važnije pojmove, zakone, teorije, elemente i jedinjenja. Pisan po uzoru na najpozanitije Evropske udžbenike onoga vremena.

1890. godine nastavnici su ponovo sami sastavljali programe jer je školama poslat kratki orijentacioni program.

Sima Lozanić je napisao moderan udžbenik hemije za srednje škole 1895. godine. Taj udžbenik je imao više izdanja (ukupno 5) i predstavljao je pravi putokaz za izvođenje moderne, eksperimentalne nastave.

Krajem veka, 1898. godine, srednje škole su reformisane i obrazovana su tri tipa škola:

1. gimanazije sa humanističkim smerom,2. realna gimanazija sa opšterealnim smerom i 3. realka, sa specijalnim realnim smerom radi pripremanja za tehniku i

druge stručne škole.

Istim zakonom ukinute su mnoge niže i više gimanizije, a sve preostale škole osnovane su kao realne gimanazije.

21


Godine 1900. Prosvetni savet poverio je Marku Leku izradu detaljnog programa ia hemije sa mineralogijom za sve srednej škole. Program je obnavljen u prosvetnom glasniku 1902. godine, zasnovan je na modernim teorijama i odgovarajućoj terminologiji, ali je obim smanjen u odnosu na program iz 1882.

9. 2. HEMIJA U REALCI

U Realci hemija je predavana mnogo pre nego u gimnazijama i sa mnogo većim brojem časova. Realci je prethodila Poslena-trgovačka škola, kasnije Trgovačka škola, u čijem se nastavnim programima takođe nalazila hemija.

Posleno-trgovačko učilište osnovano je 1844. godine. Hemija se učila sa tri sata nedeljno. Ne postoji plan i program iz hemije iz tog perioda. Hemija je spojena sa poznavanjem robe, a iz programa je izbačen skoro svaki hemijski sadržaj. 1858. godine škola je preuređena u Trgovačku školu. Škola je imala laboratoriju, ali se nigde ne spominje profesor hemije i hemijske tehnologije.

U Beogradu je 9. juna 1865. godine otvorena Realka, koja je na početku bila na sredini između gimnazije i prave stručne škole. Realka se najpre nalazila u zgradi Velike škole, zatim preseljena u posebnu zgradu 1867. godine, danas Pedagoški muzej. Hemija je prvi put predavana 1866/67.godine, a predavač je bio Milan Jovanović. Realka je bila prva škola sa hemijskim kabinetom. Profesor Mihailo Rašković za potrebe kabineta hemije, nabavljao je učila u Beču.

9. 3. HEMIJA U STRUČNIM ŠKOLAMA

Hemija se učila i u drugim stručnim školama mnogo ranije nego u gimnaziji. Od 1850. godine učila se u Artiljeriskoj školi, od 1880. godine u Vojnoj akademiji, zatim u Višoj ženskoj školi i Zemljodeljnoj-šumarskoj školi. Krajem XIX veka nešto hemijskih sadržaja ušlo je u programe.

Artiljeriska škola osnovana je u Beogradu 1850. godine. i u njoj se učila hemija. Škola je od početka imala hemijsku laboratoriju. Škola je imala dobre profesore, poznate stručnjake i pisce udžbenika. Najpre je hemiju predavao Francuz Lembl, zatim Stevan Pantelić, pisac dva udžbenika, a od 1880. godine honorarno je predavao Marko Leko, u to vreme škola je pretvorena u Vojnu akademiju. 1904. godine profesor Milorad Jovičić izdao je moderan udžbenik “Hemija za vojnu akademiju”, koji je obuhvatao neorgansku i organsku hemiju i delimično hemijsku tehnologiju.

Viša ženska škola osnovana je u Beogradu 1863. godine. Hemiju je predavao Milan Jovanović. Nastavnim planom iz 1873. godine donet je nov nastavni plan kojim se ukida hemija i hemijska tehnologija. Hemija je ponovo uvedena 1879. godine. Učila se u IV razredu.

22


Zemljodelsko-šumarska škola osnovana je u peridu od 1870. do 1872. godine u Požarevcu. U nastavnom planu nalazila se hemija sa hemisjkom tehnologijom. Škola je ukinuta 1881. godine.

Osamdesetih godina XIX veka hemija se počela predavati i u osnovnoj školi. Hemija je predavana zajedno sa fizikom. Moderni program za osnovnu školu sastavio je 1885. godine Borislav Todorović, kao i spisak učila za hemijski kabinet.

10. HEMIJA U SRPSKOM HEMIJSKOM DRUŠTVU

Srpsko hemijsko društvo osnovano je 15. novembra po starom kalendaru, odnosno 27. novembra po novom gregorijanskom kalendaru, 1897. godine okupivši u Državnoj hemijskoj laboratoriji desetak hemičara zaposlenih u Beogradu.

Srpsko hemijsko društvo spada u najstarija hemijska društva u svetu, deseto hemijsko društvo po starosti, mada brojčani malo, karakterisalo se izuzetno aktivnošću.

Osnivač, Društva, prvi predsednik i nosilac svih aktivnosti u prvih deset godina bio je Marko Leko. On je organizovao sastanke, saopštavao rezultate radova i obaveštavao članove o svemu što se događalo kod nas i u svetu iz hemijske nauke i priređivao “Zapisnike”, prvi časopis Srpskog hemijskog društva.

Među osnivačima pored profesora Velike škole i upravnika Državne laboratorije Marka Leka, bili su Jovan Bademlić, direktor Muške gimanazije u Beogradu, dr Aleksandar Zega, hemičar Opštine grada Beograda, dr Kosta Jovanović, upravnik Rudarske laboratorije Ministarstva narodne privrede, Dobrosav Knez-Mihajlović, državni hemičar u Beogradu, dr Milorad Jovičić, profesor gimnazije u Beogradu, dr Luka Panić, apotekar, Vojislav Prljević, hemičar Laboratorije rudarskog odeljenja u Beogradu, dr Marko Nikolić, profesor hemije na Vojnoj akademiji, Radomir Majstorović, hemičar Državne hemijske laboratorije i dr Josif Ilić-Sodomski, hemičar Uprave državnih monopola. Sima Lozanić, profesor Velike škole i Ministar privrede u to vreme, nije se odazvao pozivu.

Zapisnici sa prvih 16 sastanaka štampani su u časopisu “Nastavnik”, listu profesora srpskog društva. Od 1899. godine štampa se poseban bilten pod nazivom “Minuti srpskog hemijskog društva”. Od 1900. do 1906. godine publikovano je 11 brojeva ovog biltena.

Većina članova društva bila je zaposlena u laboratorijama kao hemičari-analitičar, zbog toga se najveći broj radova koji su objavljeni odnosii na analitičku hemiju. Autor najvećeg broja radova bio je Marko Leko.

Posle Prvog svetskog rata obnavlja se rad Srpskog hemijskog društva. 1927. godine Društvo dobija svoj statut i reformiše se dotadašnji časopis u kome

23


bi se publikovali radovi iz hemije. Radovi su se prvo štampali u biltenu “Arhiva za hemiju i farmaciju” u okviru časopisa “ Glas farmaceuta hemije” koji je izdavalo Društvo farmaceuta Srbije. Časopis “Anali hemije” odvaja se 1929. godine i štampa se nezavisno. Društvo hemičara Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca počelo je da objavljuje naučne i profesionalne publikacije u časopisu “Glasnik hemijskog društva Kraljevine Jugoslavije”. Nikola Pušin je bio urednik tog časopisa do početka Drugog svetskog rata.

Prvi poslratni broj “Glasnika” štampan je 1947. godine pod nazivom “Glasnik hemijskog društva Beograda”. Početkom, 1957. godine radovi počinju da se objavljuju na engleskom, nemačkom, francuskom i ruskom jeziku sa kratkim apstraktom na srpskom jeziku. Od 1957. godine žurnal ima naslov “Documenta Chimica Jugoslavica”. Đorđe Dimitrijević je 1964. godine izabran za urednika časopisa.

1964. godine objavljen je revijalan rad “Pravila za Jugoslovensku nomenklaturu neorganskih jedinjenja” napravljena je na bazi preporuka Internacionalne Unije za čistu i neogransku hemiju (IUPAC).

Srpsku verziju je pripremio profesor Vukić Mićović. Od 1968. godine urednik časopisa je Aleksandar Despić, a od 1976. godine urednik je Slobodan Ribnikar. Žurnal je dobio međunarodnu klasifikaciju YU-ISSN 0017-0941. Juna 1984. godine je odlučeno da se radovi štampaju isključivo na engleskom jeziku a naziv se menja u “Serbian Chemical Society”, a časopis izlazi svakog meseca. Urednici su profesor Milica Mišić-Vuković i profesor Svetozar Nikolić, pomoćnik je Dragutin M. Drazić, koji je postao urednik ćasopisa 1986. godine. Od 1998. godine časopis se nalazi na proširenoj listi Instituta za Naučne informacije (ISCI).

Od 1950. godine na inicijativu profesora Aleksandra Leka počeo je da se štampa Hemijski pregled u cilju razvoja hemijske nauke i kulture. Kada je 1979. godine profesor Stanimi Arsenijević postao urednik “Hemijskog pregleda”, počeo je da prati dostignuća moderne hemije, nove materijale, modernu hemijsku industriju, promoviše i pomaže nastavu hemije na svim nivoima.

Najmlađa publikacija Srpskog hemijskog društva je “The News from the Serbian Chemical Society”. Publikovan je 1978. godine. Najznačajnija publika Srpskog hemijskog društva je Srpsko-hrvatski rečnik za hemiju i slične nauke koji je napisao Slobodan Ribnikar.

Svake godine januara održavaju se konferencije Srpskog hemijskog društva. 1997 . godine Društvo je proslavilo stogodišnjicu svog postojanja.

24


25

Documents

1nasport.pmf.ni.ac.rs/materijali/2150/istorija hemije u... · Web viewPOČECI HEMIJE U 19. VEKU 1. BARUTANE, TOPIONICE I ANALIZA MINERALNIH VODA Turskim osvajnjem i padom Srbije 1459