geometrik boyutlandırma

atila çınar - 2007 1

TEKNİK RESİMLERDE

GEOMETRİK BOYUTLANDIRMA &

TOLERANSLANDIRMA

TEKNİK RESİMLERDE

GEOMETRİK BOYUTLANDIRMA &

TOLERANSLANDIRMA

Hazırlayan:Atila Çınar

Makina Mü[email protected]

Eylül 2007


İÇİNDEKİLERİÇİNDEKİLER

Ana Başlık

- Giriş

- Teknik Resim: Nesneleri Tarif Etmenin Dili

- Geometrik Boyutlandırma ve Toleranslandırma

- Şekil (Hal) Toleransları

- Durum Toleransları

- Profil Toleransları

- Salgı Toleransları

- Konum Toleransları

- Mastar Tasarımı Seçenekleri

- Yüzey Dokusu

- Ekler

Sayfa No

3 - 5

6 - 19

20 - 55

56 - 61

62 - 68

69 - 76

77 – 79

80 – 102

103 - 109

110 – 113

114 -120

Önemli Not:

Bu dokümanda bulduğunuz eksiklerin, hataların veya dokümanla ilgili her

düzeyde önerilerinizin bizim için çok önemli olduğunu ve tarafımıza

bildirilmesinin taktirle karşılanacağının bilinmesini isteriz.

(Atila Çınar [email protected])


GİRİŞ

- Atila Çınar, kısa özgeçmiş

- Terimler, kısaltmalar ve Türkçe karşılıkları


Atila Çınar 1978 yılında Ankara Atatürk Anadolu Lisesi’nden, Şubat 1983’de ise Ortadoğu Teknik Üniversitesi Makina Mühendisliği Bölümü’nden mezun oldu.1983-1988 yıllarında Ankara Polatlı’da bulunan HEMA Dişli San. ve Tic. AŞ’de Kalite Kontrol Metod Mühendisi olarak çalıştı. 1988-1989 yıllarında ise, Ankara’da bulunan LAMAŞ Kalıp ve Makina Sanayi AŞ’de Kalite Kontrol Müdürü olarak görev yaptı. 1989 yılında Ankara’da yeni kurulmakta olan ROKETSAN AŞ’de çalışmaya başladı. Sekiz yıl süre ile ROKETSAN AŞ Üretim Mühendisliği Bölümü’nde Mühendis ve Başmühendis olarak çalıştı. 1997-1998 yıllarında Ankara OSTİM’de bulunan HİDROLİFT Ltd. Şti.’nde Fabrika Müdürü olarak görev yapmasının ardından, 1998 yılında ücretli çalışma yaşamını tamamlayarak, kurucuları arasında yer aldığı ETİK Tasarım Danışmanlık Eğitim Üretim Ltd. Şti’nde çalışmaya başladı. Halen bu şirkette Mühendis – Yönetici olarak çalışma yaşamını sürdürmektedir.1998 – 2000 yıllarında TÜBİTAK’a bağlı Savunma Geliştirme Enstitüsü SAGE’nde yarı zamanlı olarak Mekanik Tasarım Birimi Danışmanlığı’nı da yapan Atila Çınar çalışma yaşamını danışman ve eğitmen olarak sürdürmektedir.Özellikle KOBİ niteliğindeki işletmelere olmak üzere, kuruluşlara ‘performans planlama ve geliştirme’, ‘teknoloji tabanlı ürün geliştirme’, ve ‘risk analizi, uygunluk değerlendirme ve CE işaretlemesi’ alanlarında danışmanlık hizmeti sunmaktadır.Danışmanlığın yanı sıra başlıca aşağıdaki konularda olmak üzere, yöneticilere, mühendislere ve mühendis dışındaki teknik ve idari elemanlara eğitimler vermektedir:- İstatistiksel Süreç Kontrolu- Makina ve Süreç Yeterliliği- Kalite Maliyetleri ve Verimlilik Artırma Teknikleri- Temel Kalibrasyon ve Doğrulama- Ölçme Sistemleri Analizi- Teknik Resimlerde Geometrik Boyutlandırma ve Toleranslandırma- Ürünlerde Uygunluk Değerlendirmesi ve CE İşaretlemesi

ISO/IEC 17025 ‘Test, Deney ve Kalibrasyon Laboratuarlarının Akreditasyonu’ konusunda Türk Akreditasyon Kurumu Denetçi ve Teknik Uzmanı olan Atila Çınar Makina Mühendisleri Odası Ankara Şubesi ve Makina Tasarım ve İmalat Derneği (MATİM) Yönetim Kurulu üyesidir.Çeşitli kongre ve sempozyumlar ile dergilerde, uzmanı olduğu konulara ilişkin 50’nin üzerinde bildiri sunmuş, makale yayımlamıştır.

(Eylül 2007)

ATİLA ÇINAR: KISA ÖZGEÇMİŞATİLA ÇINAR: KISA ÖZGEÇMİŞ


ULUSLAR ARASI DOKÜMAN VE STANDARTLARDA YER ALAN ULUSLAR ARASI DOKÜMAN VE STANDARTLARDA YER ALAN TERİM VE KISALTMALARIN KARŞILIĞI OLARAK BU METİNDE TERİM VE KISALTMALARIN KARŞILIĞI OLARAK BU METİNDE KULLANILAN TÜRKÇE TERİM VE KISALTMALARKULLANILAN TÜRKÇE TERİM VE KISALTMALAR

Geometric Dimensioning and Tolerancing

Maximum Material ConditionMinimum Material Condition

Regardless of Feature SizeWorst Case Boundary

Feature Control FrameFeature of Size

True Geometric CounterpartForm Tolerances

Orientation TolerancesLocation Tolerances

CounterpartGage Makers Tolerance

Projected Tolerance ZoneFull Indicator Movement

Geometrik Boyutlandırma ve ToleranslandırmaEn Fazla Malzeme DurumuEn Az Malzeme Durumun Unsur Boyutundan BağımsızEn Kötü Durum SınırıUnsur Geometrik Kontrol KutusuBoyutlandırılan Unsur Düzgün Geometrik KopyaŞekil (hal) ToleranslarıDurum ToleranslarıKonum Toleransları KopyaMastar Üreticisi ToleransıUzatılmış Tolerans BölgesiTam Indikatör Hareketi

Bilim bir itici güç olarak teknolojiyi geliştirdikçe, teknoloji de yeni imalat metotları ve yeni ürünlerin geliştirilmesinin aracı olmakta. Bu arada iletim ve iletişim araçlarının olağanüstü gelişmesi, malların ve bilgilerin dünyanın her yanına kısa zamanda ulaşmasını ve bu yerlerde de yeni fikirlerin ortaya çıkmasını sağlıyor.Bu iletişim ağının dışında kalmak, bir çok olanaktan da dışlanmaya neden olabiliyor. Öte yandan iletişimde her zaman olduğundan daha fazla semboller ve kısaltmalar kullanılıyor. Geometrik Boyutlandırma ve Toleranslandırma’nın kendisi zaten bir semboller dili olarak karşımıza çıkıyor. Bu kitapta bu dili ilgililere aktarmaya çalışırken, bir çok terim ile ilgili uluslararası doküman ve standartlarda kısaltmaların kullanılmakta olduğuna tanık oluyoruz. Teknolojiyi geliştiren taraflar, bu teknolojiyi kullanarak ürettikleri her yeni çıktıya kendi dillerinde bir isim koyuyorlar. Giderek bununla da kalmayıp ürettikleri terimlerin kısaltmalarını da belirliyorlar. Bazı alanlarda dil giderek şifreli bir hal almaya başlıyor. Bu durum da doğal olarak, üretilen bilgiyi herkesin eşit kullanabilmesinin önünde engel olabiliyor.Bu sayfada, uluslar arası doküman ve standartlarda yer alan konu ile ilgili terim ve kısaltmaların karşılığı olarak bu kitapta kullanılan Türkçe karşılıklara yer verilmiştir. Kitabı inceleyenlerin, dilimizin zenginleşmesi çabasına katkı koymalarını ve bu bağlamdaki önerilerini iletmelerini diliyorum. (Atila Çınar, [email protected])

GDT - GBT

MMC – EFMLMC – EAMRFS – UBBWCB – EDSFCF – UGKFOS – BUNTGC – DGKFRT – ŞKTORT – DRTLCT – KNTCPT – KPY

GMT – MÜTPTZ – UTBFIM - TIH


TEKNİK RESİM: NESNELERİ TARİF ETMENİN DİLİ

- Boyutlandırma ve Toleranslandırma

- Tolerans Analizi

- Tolerans Birikmesi ve Önlenmesi

- Tolerans Terminolojisi

- Metrik Sistemde Toleransların Gösterilmesi

- Teknik Resimler Nasıl Gelişti?


Orthographic * Resim

Patlatılmış ResimSerbest El Çizimi

Katı Modelİzometrik Resim

Nesneleri tarif etmek için çeşitli yollar kullanılabilir.

Ancak nesneleri yeniden imal etmek gerektiğinde bu yollar yeterli olmayabilir…

TEKNİK RESİM: NESNELERİ TARİF ETMENİN DİLİTEKNİK RESİM: NESNELERİ TARİF ETMENİN DİLİ

http://images.google.com.tr/imgres?imgurl=http://www.tcnj.edu/~rgraham/rhetoric/solid-model.gif&imgrefurl=http://www.tcnj.edu/~rgraham/rhetoric/CAD.html&h=317&w=242&sz=8&hl=tr&start=10&tbnid=GFUPHRgjN_Q7nM:&tbnh=118&tbnw=90&prev=/images%3Fq%3Dsolid%2Bmodel%26gbv%3D2%26ndsp%3D20%26svnum%3D10%26hl%3Dtr%26sa%3DN

http://images.google.com.tr/imgres?imgurl=http://www.me.umn.edu/courses/me2011/handouts/drawing/index_files/fig_08.jpeg&imgrefurl=http://www.me.umn.edu/courses/me2011/handouts/drawing/blanco-tutorial.html&h=169&w=189&sz=11&hl=tr&start=161&tbnid=VOYgZXJO4vLnPM:&tbnh=92&tbnw=103&prev=/images%3Fq%3Disometric%2Bdrawing%26start%3D160%26gbv%3D2%26ndsp%3D20%26svnum%3D10%26hl%3Dtr%26sa%3DN


Teknik resim, nesnelerin yeniden üretilebilmelerini kolaylaştırmak için kullanılan bir mühendislik dilidir. Bu dilin doğru anlaşılabilmesi, dolayısıyla gerçekten tasarlanan ürünü anlatabilmesi için, teknik resimler tam ve hassas olmalıdır. Ancak bir teknik resmin tam ve hassas olabilmesi için, resmi çizilen objenin şeklinin tam olarak tanımlanması yeterli değildir. Bunun yanında objenin boyutları ile ilgili bilgilerin de tam olarak verilmiş olması gerekir. Yani bir teknik resmin tamamlanmış olması için boyutlandırmanın da tam olarak yapılmış olması gerekir.

Temel prensip olarak 3 boyutlu bir objeye ait tüm unsurlar x, y ve z yönlerinde boyutlandırılmış olmalıdır. Yani objeye ait tüm unsurların yükseklik, genişlik ve derinlikleri verilmelidir.

Aşağıda üç yönde boyutlandırılması tamamlanmış bir parça resmi görülmektedir:

Resimde görüldüğü gibi, basit bir objenin şekil ve büyüklüğü ile ilgili bilgiler sekiz adet boyut tanımlanarak aktarılmıştır.

Ancak bu resim üreticisine bu haliyle iletildiğinde, üretici ya tüm boyutları resimde belirtilen esas değerlerde işleyecek, ya da kaynakların (zaman, makina, takım vb.) elverdiği ölçüde esas değerlerin biraz altında veya üzerinde işlem yapacaktır. Her iki durumda da problem yaşanması kaçınılmazdır. Tam esas ölçülerde işlenmeye çalışılan bir parça gereğinden fazla hassas, dolayısıyla pahalı olacaktır. Buna karşılık, esas ölçü değerlerinden fazla sapmış bir parça ise fonksiyonunu yerine getirmeyebilecektir.

Bu durumda yukarıdaki resmin tam olmadığı ve boyutlandırma ile birlikte, toleranslandırmanın da gerekli olduğu ortaya çıkar.

8

13

40

14

26

12,5

Ø 10

22

TEKNİK RESİM: BOYUTLANDIRMA VE TOLERANSLANDIRMA TEKNİK RESİM: BOYUTLANDIRMA VE TOLERANSLANDIRMA


İmalat sırasında her zaman büyük ya da küçük hataların olabileceği kabul edilmelidir. Eğer, örnek resimde de görüldüğü gibi, bir deliğin çapının 10 olması isteniyorsa, delik çapı resimde 10 olarak gösterilir ve resim imalatçıya gönderilir. Ancak imalat yapıldıktan sonra ortaya çıkan parça ölçüldüğünde delik çapının 10’a yakın olduğu, ancak çoğu zaman tam 10 olmadığı görülecektir. Örneğin, deliğin çapı 10.00’dan farklı olarak 10.07, 10.03 veya 9.98 olabilir. Bu durumda da deliğin hatalı olduğu düşünülebilir.

Eğer buradaki delik parçanın fonksiyonu açısından gerçekten önemli ise, delik çapındaki bir hatanın sonucunda parça fonksiyonunu tam olarak yerine getiremeyecek, belki de bütünleme (montaj) yapılamayacaktır. Yani imalat sırasında yapılan hatalar fonksiyonu etkileyecektir. Bu durumda imalatta ortaya çıkabilecek hataları, parçanın öngörülen fonksiyonunu da göz önüne alarak belirli sınırlar arasında tutma ihtiyacı ortaya çıkar. Bir parçanın yeteri kadar hassas olmasını sağlayacak bu sınırlara tolerans adı verilir.

Örnek parçanın boyutlarının toleranslandırılmış şekli aşağıdaki resimde görülmektedir. Bu resme göre parça boyutlarındaki hatalar, belirli sınırlar arasında kaldığı sürece, kabul edilmektedir.

14 ±

0,1

26 ±

0,2

12,5

± 0

,1

Ø 10 ± 0,05

22 ± 0,2

13 ± 0,1

40 ± 0,2

8 ± 0, 5



10±0.05 11±0.05 16±0.05 9±0.05

X

Y

Zincirleme boyutlandırma :

Bu boyutlandırma biçiminde iki özellik arasındaki maksimum değişkenlik, aradaki diğer boyutların toleranslarının toplamı kadardır. Yandaki resimde X ile Y arasındaki birikmiş tolerans ±0.15’dir.

46±0.05

10±0.05

21±0.05

37±0.05

X

Y

Referansa bağlı boyutlandırma :

Bu boyutlandırma biçiminde iki özellik arasındaki maksimum değişkenlik, iki özelliğin referanstan olan boyutlarının toleranslarının toplamına eşittir.

Referansa bağlı boyutlandırma tolerans birikimini azaltır. Yukarıdaki resimde X ile Y arasındaki birikmiş tolerans ±0.1’dir.

37±0.05

10±0.05

21±0.05

X

Y

36±0.05

Doğrudan boyutlandırma :

İki özellik arasındaki maksimum değişkenlik, özellikler arasındaki boyutun toleransına eşittir. İki özellik arasında istenilen tolerans bu tür boyutlandırma ile elde edilir. Yukarıdaki resimde X ile Y arasındaki tolerans ±0.05’dir.



TEKNİK RESİM: TOLERANS ANALİZİTEKNİK RESİM: TOLERANS ANALİZİ

Makina parçalarına verilen toleranslar, parametrik tolerans ve geometrik tolerans olarak iki ana kategoriye ayrılabilir. Parametrik tolerans boyutlarda izin verilebilen değişimi ifade eden ve genellikle ‘artı eksi tolerans’ olarak ifade edilen tolerans şeklidir. Buna karşılık geometrik tolerans, bir parçaya ait unsurların form, profil, durum ve konumunda izin verilen sapmaları ifade eder. Tasarımcı tarafından belirlenen ve teknik resimlerde yer verilen toleranslar üzerinde yeterince düşünülmemiş ise, parçaların imalatı sırasında ve özellikle de imalat sonrası montaj aşamasında önemli sorunlar yaşanabilir. Bu sorunların neden olacakları maliyetler kimi durumlarda çok yüksek de olabilir.Bu nedenle tasarımcılar tarafından montaja girecek parçalar için ‘tolerans analizi’ çalışmasının yapılması giderek daha fazla önem kazanmaktadır. Toleransların birikmesi sonrasında ortaya çıkması olası durumun öngörülebilmesi için yapılan tolerans analizi çalışmalarında iki farklı yol kullanılmaktadır:Bunlardan birincisi ‘En Kötü Durum Analizi’ olarak bilinen ve bir boyutu belirleyen tüm bileşenlerin en alt ve en üst sınırlarını dikkate alarak, olası en kötü durumu hesaplamaya dayanan bir yöntemdir. Örneğin, kalınlığı 5 ± 0.1 olan bir parçadan üç adedini üst üste koyarak tek bir bütün elde edildiğini varsayalım. Bu durumda, montaj sonrasında elde edilecek bütünün kalınlığı 15 ± 0.3 olacaktır. Yani bütünün en kötü durumu 14.7 ve/veya 15.3 olarak hesaplanacaktır. Bütün için bu sınırların yüksek bulunması durumunda, bütünü oluşturan parçaların toleranslarının daraltılması yoluna gidilecektir. En Kötü Durum Analizi yöntemi görece olarak basit bir yöntem olmasına karşın muhafazakar bir yöntem olarak da değerlendirilebilir. Özellikle bir montajın çok fazla parçadan oluştuğu durumlarda, bütünü oluşturan tüm parçaların en kötü durumda olma olasılığı çok düşük iken, analiz yöntemi gereği bunu göz önüne alma zorunluluğu işleri zorlaştırabilmektedir. Bu nedenle bu metot daha çok kalıp aparat tasarımında ve robotlarda (otomasyon hatlarında) çarpışmamayı garanti altına almak için kullanılmaktadır.İkinci tolerans analizi metodu ise, ‘İstatistiksel Tolerans Analizi’ olarak bilinen uygulamadır. Uygulamada bu metot için birden fazla yol vardır. Ancak bu yollar arasında en yaygın ve uygulanması en kolay olan ‘Kareler Toplamının Karekökü’ olarak bilinendir. Bu analiz metodunda, bütünü oluşturan parçalara ait boyutların ortalama bir değer etrafında dağıldıkları, bu dağılımında genel olarak normal dağılım özelliği (istatistiksel dağılım) gösterdiği kabul edilir. Dağılımın karakteristiği (ortalama ve standart sapma değerleri vb.) bilindiğinde, parçaların ne kadarının hangi boyut aralıklarında çıkabileceği büyük bir olasılıkla tahmin edilebilir. Bu durumda da, uygun bir montaja erişmek için her zaman en kötü durumu esas almak gerekmez. Bu analiz yönteminin kullanımı, en kötü durum analizine göre daha uzun bir süreç ve bilgi altyapısı gerektirir. Ancak bu yöntemin proses kontroluna dayanıyor olması maliyetlerin azalmasını sağlamakta, bu nedenle özellikle seri üretimde giderek yaygınlaşan bir kullanım alanına sahip olmakta.


Ø10.4 ± 0.2 ST

İstatistiksel tolerans sembolü, bir boyut veya toleransın istatistiksel metot kullanılarak belirlendiğini gösterir. Bir teknik resimde bu sembol kullanıldığında, parçanın bu unsurunun imalatı sürecinde istatistiksel proses kontrolu uygulanacağı anlaşılmalıdır. Sembol ile birlikte örnekte görülen not yazılır.

İSTATİSTİKSEL TOLERANSLANDIRILMIŞ UNSURLAR İSTATİSTİKSEL PROSES KONTROLU UYGULANARAK İMAL EDİLECEKTİR.

ST

İSTATİSTİKSEL TOLERANS SEMBOLÜİSTATİSTİKSEL TOLERANS SEMBOLÜ

İstatistiksel tolerans sembolü bir boyut toleransı veya geometrik kontrol amaçlı bir tolerans için kullanılabilir.Bir tolerans ile birlikte sembolü kullanıldığında, bu toleransın ait olduğu ölçünün değerinin ölçümü yapılan parçalarda tam olarak belirlenmesinin gerekli olduğu anlaşılmalıdır. Yani kontrol planına göre ölçümü yapılan her parçada bu değer bir ölçüm cihazı kullanılarak ölçülmeli ve tolerans aralığı içerisinde tam olarak nerede olduğu belirlenmelidir. Çünkü ancak böyle yapılarak sonuçların dağılımı ve bu dağılımın karakteristiği (ortalama ve standart sapma) hesaplanabilir. Dolayısı ile sembolü kullanılan boyutların kontrolunda GEÇER GEÇMEZ mastar kullanılmamalı, bunun yerine ölçünün değerini tam olarak gösteren ölçüm cihazlarından yararlanılmalıdır.

ST

ST


Tolerans birikmesi bir çok durumda kaçınılmazdır. İyi bir tasarımcı,

kaçınılmaz olan bu olumsuzluğun etkisini nasıl azaltabileceğini

düşünmelidir. Bunun için de boyutlandırmada sıraya önem

verilmelidir. Bir parça üzerinde yer alan iki özelliğin birbirlerine göre

boyutlandırılabilmesi için, bunlardan birinin daha önce tanımlanmış

olması gerekir.

Yanda görülen parçanın delik konumları aşağıda yer alan

Şekil 1 veya Şekil 2’de olduğu gibi gösterilebilir.

A

B

Şekil 1’de A ve B deliklerinin bulunduğu yerin S Kenarı’na göre önemli olduğu

görülmektedir. Buna karşılık Şekil 2’de A deliğinin bulunduğu yer S kenarına göre, B

deliğinin bulunduğu yer ise A deliğinin bulunduğu yere göre önemlidir. Montaj

sırasında iki parçanın davranışı aynı olmayacaktır. Bazı parçalar Şekil 1, bazı parçalar

ise Şekil 2 dikkate alınarak imal edilmiş olursa montaj sırasında delik konumlarına

bağlı olarak sorunlar yaşanması kaçınılmaz olabilir.

Bu nedenle, özellikle eksenlerden boyutlandırmanın yapıldığı durumlarda, başlangıç

yerlerinin tam anlaşılamaması veya yanlış anlaşılması, bazen de başlangıç yerinin

öneminin olmadığının düşünülmesi nedeniyle sorunlar yaşanabilmektedir. Bu

sorunların yaşanmaması için eksenden boyutlandırmanın gerekli olduğu durumlarda

esas ölçü kullanmak ve esas ölçü ile birlikte de konum toleransı tanımlamak daha

uygundur.

Şekil 1

A

B

S Kenarı

A

B

Şekil 2

S Kenarı

TEKNİK RESİM: BOYUTLANDIRMA VE TOLERANS BİRİKMESİ TEKNİK RESİM: BOYUTLANDIRMA VE TOLERANS BİRİKMESİ


GB&T kullanıldığında, konum toleransı boyuta değil, ilgili unsurun kendisine uygulanır. Konum toleransı ve esas ölçü birlikte kullanıldığında, resmin anlamını değiştirmeden, boyutlandırmalar farklı yerlerden yapılabilir.İlk resimde boyutlandırma dip çizgiden başlarken, diğer iki resimde zincirleme boyutlandırma yapılmıştır. Ancak, konum toleransı A, B ve C datumları ile ilgili olduğundan, her üç resmin de anlamları aynıdır. İmalatta hangi resim kullanılırsa kullanılsın, delik konumları tasarımcının öngördüğü gibi olacaktır.

A

40

100

20B

1882

C2 x Ø10±0.1

Ø 0.08 M A B C

A

4020

B

1864

C2 x Ø10±0.1

Ø 0.08 M A B C

A

4020

B

64

C2 x Ø10±0.1

Ø 0.08 M A B C

82

TEKNİK RESİM: BOYUTLARDA SIRALAMANIN NEDEN TEKNİK RESİM: BOYUTLARDA SIRALAMANIN NEDEN OLABİLECEĞİ HATALARIN ÖNLENMESİOLABİLECEĞİ HATALARIN ÖNLENMESİ


Toleranslandırma ile hedeflenen, bir boyutun ne kadar ve hangi yönde sapabileceğinin belirlenmesidir. Karşılıklı parçaların birbirlerine geçmeleri söz konusu olduğunda, sapma değeri iki parçanın ortak olan esas ölçülerinden sapmaları anlamına gelir.

Esas ölçü değeri, teorik veya hatasız olan ölçünün değeridir. Esas sapma ise, esas ölçü değerinden aşağıya veya yukarıya doğru olan sapmayı tanımlar. ISO metrik sistemde, esas sapma tolerans bölgesinin konumunu belirler. Konum ise,

a) Delikler için büyük harfler (örneğin H),

b) Miller için küçük harfler (örneğin h) kullanılarak gösterilir.

IT Derecesi ise, tolerans bölgesinin genişliğini belirlemek için kullanılan bir rakamdır. IT uluslar arası tolerans (international tolerance) anlamına gelir. Dereceyi gösteren rakamlar 01, 02, 03, ………18 olabilir. IT Derecesi ne kadar büyük olursa, tolerans aralığı da o ölçüde daha geniş olur. Bu durumda IT Derecesinin imalat zorluk düzeyini, dolayısıyla da imalat maliyetini yansıtan bir değer olduğu söylenebilir.

Geçmeler genellikle, parçaların fonksiyonlarına ve çalışma şartlarına bağlı olarak, Boşluklu Geçme ve Sıkı Geçme olarak iki türlüdür.

TEKNİK RESİM: TOLERANS VE TERMİNOLOJİSİTEKNİK RESİM: TOLERANS VE TERMİNOLOJİSİ

İki parça bütünlendiğinde, en fazla malzeme durumları da dahil olmak üzere her durumda, parçalar arasında boşluğun olduğu geçmeler, Boşluklu Geçme olarak tanımlanır.

EN SIKI GEÇME: 0.10 MM. BOŞLUK

(Ø40.00 - Ø39.90)

EN BOL GEÇME: 0.20 MM. BOŞLUK

(Ø40.05 - Ø39.85)

PAY: 0.10 (en az)

EN AZ SIKILIK: 0.03 MM.

(Ø40.05 - Ø40.02)

EN SIKI GEÇME: 0.10 SIKILIK

(Ø40.10-Ø40.00)

PAY: 0.10 (en fazla)

İki parça bütünlendiğinde, en az malzeme durumları da dahil olmak üzere her durumda, parçalar arasında sıkılığın olduğu geçmeler, Sıkı Geçme olarak tanımlanır.


Mühendislik tasarımları yapılırken, geçmenin söz konusu olduğu durumlarda istenilen geçme özelliği (boşluklu, sıkı vb.) göz önüne alınarak esas ölçüler toleranslandırılır. ISO standartlarında çeşitli geçme durumları göz önüne alınarak bir sınıflandırma yapılmıştır. Bu sınıflandırmada, karşılıklı parçaların bir birlerine geçmeleri ‘Laçka Döner Geçme’ durumundan ‘Çakma Geçme’ durumuna kadar değişik kategorilere ayrılmıştır. Aşağıdaki ISO Tablosu bu durumu göstermektedir.Mühendislik tasarımlarında, tasarımcı öngördüğü geçme durumuna göre toleransları kendisi belirleyebildiği gibi, aşağıda gösterilen tablodan da seçilebilir. Aşağıdaki tablonun kullanılmasında, öncelikle geçmenin ‘Delik Esaslı’ veya ‘Mil Esaslı’ olmasına karar verilir. Aşağıdaki tabloda büyük harfler deliği, küçük harfler ise mili göstermektedir.


ISO SEMBOLÜ

DELİKESAS

MİLESAS

GEÇMENİN TANIMI

H11/c11

H9/d9

H8/f7

C11/h11

D9/h9

F8/h7

Laçka Döner Geçme

Serbest Döner Geçme Zor Döner Geçme

H7/g6

H7/h6

H7/k6

H7/n6

H7/p6

H7/s6

G7/h6

H7/h6

K7/h6

N7/h6

P7/h6

S7/h6

Gir

işi m

li

Geç

mel

e r

Ara

Geç

mel

e r

Bo ş

lukl

u

Geç

mel

e r

H7/u6 U7/h6

Kayar Geçme

Temaslı Geçme Boşluksuz Geçme

Ara Geçme

Sıkı Geçme

Orta Sıkılıkta Geçme

Çakma Geçme


EsasÇap

Laçka Döner Serbest Döner Zor Döner Kayar Geçer Temaslı GeçerDelikH11

DelikH9

DelikH8

DelikH7

DelikH7

Milc11

Mild9

Milf7

Milg6

Milh6

Geçme

Geçme

Geçme

Geçme

Geçme

EsasÇap

Laçka Döner Serbest Döner Zor Döner Kayar Geçer Temaslı GeçerDelikH11

DelikH9

DelikH8

DelikH7

DelikH7

Milc11

Mild9

Milf7

Milg6

Milh6

Geçme

Geçme

Geçme

Geçme

Geçme

ISO geçme sisteminde, esas ölçüye bağlı olarak, IT (International Tolerance) geçme sembolleri kullanılır. Örneğin esas çapı 50 mm. olan Delik/Mil için zor döner bir geçme öngörüldüğünde bu geçme aşağıdaki gibi sembolize edilebilir:

50H8/f7

Mil ToleransıDelik Toleransı

Esas Ölçü


Tasarımcı tarafından geçmenin özelliği, delik ya da mil esaslı olma durumu ve ISO tolerans sınıfı belirlendikten sonra, yine ISO tarafından hazırlanmış olan ve çeşitli kaynaklardan elde edilebilen aşağıdaki tablolar kullanılarak toleransları belirlenir.


1. Tek yanlı toleranslandırma kullanıldığında, toleransın olmayan yanı için artı veya eksi işareti kullanılmadan sıfır konur.

42 0- 0.05

veya 42 +0.05 0

2. Çift yanlı toleranslandırma kullanıldığında, toleransın her iki yanında da ondalık taraftaki basamak sayısı aynı olmalı, gerekiyorsa sıfır kullanılmalıdır.

42 + 0.25 - 0.1 yerine 42

+ 0.25 - 0.10 kullanılmalıdır.

3. Sınır boyutlandırma kullanıldığında, büyük veya küçük değerden birinin ondalık tarafı yazılır, diğer değerin ondalık tarafına ise gerektiği kadar sıfır konur.

42.35

42yerine

42.35

42.00kullanılmalıdır.

kullanılmalıdır.

4. Açıların toleransları belirtilirken,

25° ± .2° yerine 25.0° ± .2° kullanılmalıdır.

TEKNİK RESİM: METRİK SİSTEMDE TOLERANSLARIN GÖSTERİLMESİTEKNİK RESİM: METRİK SİSTEMDE TOLERANSLARIN GÖSTERİLMESİ

BAŞKA TÜRLÜ BELİRTİLMEMİŞ İSE,TOLERANS ± 0,2

DÖKÜM KALINLIKLARINDATOLERANS ± 4 %

BAŞKA TÜRLÜ BELİRTİLMEMİŞ İSE,TOLERANSLAR :

BOYUT TOLERANS- 50’YE KADAR ± 0,251 ÜZERİ 100’E KADAR ± 0,4100 ÜZERİ 200’E KADAR ± 0,6200 ÜZERİ - ± 0,8AÇILARDA ± 0,5º

5. Toleransı doğrudan belirtilmeyen boyutlar için, aşağıdaki veya benzer yöntemler kullanılarak tolerans işaret edilebilir,


TAMAMLAYICI NOTLAR:

1. M12 dişler kanalın iki tarafında

simetrik yer alacaktır.

2. Kanal yüzeyi parça yüzeyine

paralel olacaktır.

3. Ön yüzey taşlama kalitesinde

olacaktır.

4. Kanal kenar yüzeyleri, ön

yüzeye dik olacaktır.

5. Delikler Ø 24 esas ölçüde,

kaygan geçme sağlanacak

toleransta işlenecektir.

6. Parçanın arka yüzeyi ön yüzeye

paralel olacaktır.

7. Dört deliğin konumları uygun

olacaktır.

8. Tüm köşelere 24 mm. radyüs

yapılacaktır.

8

20

26

120

210

70 ±

0.4

25

25 160 ± 0.4

(TİP)

(TİP

)

Ø 24 (TİP)

M12(TİP)

4545

10(2

0)

54

Ön yüzey

210

120

(TİP)

(TİP

)

Ø 24,000 24,025

M12

4545

10(2

0)

R24(4 YER)

B0,05(6 YER)

2727

AØ 1

CD

25

25 7

0

160

C D

(4 YER)

B

8

20

26

0,4(2 KENAR)A0,02

A0,

08

A0,1

A

TEKNİK RESİMLER NASIL GELİŞTİ: 2 RESİMTEKNİK RESİMLER NASIL GELİŞTİ: 2 RESİM


GEOMETRİK BOYUTLANDIRMA VE TOLERANSLANDIRMA (GBT)

- GBT’ye Olan İhtiyaç

- GBT’nin Avantajları

- GBT Terim ve Tanımları

- Unsur Geometrik Kontrol Kutusu

- Genel Kurallar

- Datumlar


İmalat ve muayene teknolojilerindeki gelişmeler, bu alanlarda bilgisayarların daha fazla kullanılması, giderek tasarımcıları düşündüklerini ifade ederken çok daha fazla çaba göstermeye ve daha yaratıcı olmaya zorlamakta. Bilgisayarların yalnızca hassas matematiksel ifadeler ile tanımlanmış verileri tanıyor olmaları, teknik resim ifadelerinin hassas ve yalnızca bir tek anlama gelebilecek nitelikte olmalarını zorunlu kılmakta. Bu nedenle her parçanın, karşılık parçasına uymasını sağlamak için boyutların yanında toleransların da verilmesi düşüncesi gelişti. ‘Toleranslandırma’ kavramı mühendislik resimlerine 1900’lü yılların başında, belirlenen esas boyutlara genellikle artı ve eksi yönlerde tolerans verilmesi ile uygulamaya konmuştur.

Ancak zaman geçtikçe artı eksi toleranslandırma ile ilgili problemler de ortaya çıkmaya başladı. Artı eksi toleranslandırmanın öngördüğü doğrusal sapmalar parçaların yalnızca 2 boyutu üzerinde kontrol sağlamakta idi. Oysa parçalar gerçekte 3 boyutlu idi. Bu yüzden, parça toleranslarının artı eksi olarak belirtilmesi gerçekte hatalı olan parçaların kabul edilmesine veya gerçekte uygun olan parçaların red edilmesine yol açabiliyordu. Bunu önlemek için daha iyi bir yolun bulunması gerekiyordu. GB&T bu amaçla geliştirilmiş bir araçtır. Bu aracın gelişmesi sürecindeki bazı önemli tarih ve isimler aşağıdadır:

1905 – William Taylor: İlk GEÇER GEÇMEZ mastar kavramını patentlendirdi. ‘Zarf Prensibi’ olarak bilinen bu kavram modern geometrik toleranslandırmanın özüdür.

1938 – Stanley Parker: ‘Doğru Konum Teorisi’ni geliştirdi. Bu teori ile yuvarlak deliklerin eksenleri için geleneksel kare tolerans bölgesi yerine dairesel tolerans bölgesi kullanılmaya başlandı.

1940 – “Chevrolet Konstrüktör Elkitabı”: En Fazla Malzeme Durumu Prensibi’ni getirerek, bir deliğin toleransı içerisinde büyük işlenmesi durumunda ilave konum toleransı kazanılmasını sağladı.

1949- Kavramların Standartlaştırılması: MIL-STD-8’de GB&T kavramları ilk kez yer almaya başladı. Standardın her yeni revizyonunda sistem gelişti, yeni semboller, kavramlar, kurallar ve toleranslandırma prensipleri eklendi.

1966- İlk Amerikan Ulusal Standartları: GB&T konusundaki ilk standart olan USASI Y14.5-1966 yayımlandı ve özellikle askeri kontratlarda en önemli destek olarak hızla kullanılmaya başlandı.

1973 ve 1982 – ANSI Y14.5: Standart, gelişen teknolojiye uyum sağlayabilmek için güncellendi ve genişletildi. Toleranslandırma metodlarındaki gelişmelerin yanı sıra yeni semboller de eklendi.

GEOMETRİK BOYUTLANDIRMA VE TOLERANSLANDIRMAGEOMETRİK BOYUTLANDIRMA VE TOLERANSLANDIRMA


40 ± 0.4

Bu şekilde toleranslandırılmış bir resimden beklenen nedir?

GB&T’YE OLAN İHTİYAÇ: BASİT BİR ÖRNEKGB&T’YE OLAN İHTİYAÇ: BASİT BİR ÖRNEK

40.4

39.6

Bu mudur?

40.4

39.6

Ya da bu mudur?

40.4

39.6

Bu da olabilir mi?


Avantaj 1:

Tasarımda GB&T kullanılmasıyla, parça unsurlarının gerçek işlev ve ilişkilerinin üretim ve muayeneler sırasında göz önüne alınması sağlanır

Yukarıdaki ölçülendirme, deliğin doğru konumu için A datumunun birinci öncelikli, B datumunun ise ikinci öncelikli olduğunu gösteriyor. Tasarımcı, iki parçanın A yüzeyleri üzerinden birbirleriyle temasta olmalarının, bütünün fonksiyonu açısından önemli olduğunu söylemektedir.Bu parçayı işleyecek operatör, parçanın A yüzeyinden oturmasını sağladıktan sonra, B yüzeyinden takım ayarını yaparak deliği delecektir.Parçayı ölçecek olan muayeneci de, parçayı A yüzeyine oturtup, B yüzeyini referans alarak ölçümü yapacaktır.

60B

A

Ø20 ± 0.2Ø 0.05 M A B

Datum Yüzeyi B

Datum Yüzeyi A

GB&T’NIN AVANTAJLARIGB&T’NIN AVANTAJLARI


Avantaj 2:

Tasarımda GB&T kullanılmasıyla, parçaların imalat maliyetleri azalır.


Resimlerde belirtilen parçalardan hangisini üretmenin maliyeti daha düşüktür?

Birinci resimde parçanın kalınlığı için verilen tolerans, parçanın iki yüzeyinin paralelliğini sağlamak için mi, yoksa parçanın kalınlık ölçüsü gerçekten kritik olduğu için mi verilmiş?Eğer parçanın kalınlığı kritik değil ise (parçanın başka bir parça ile geçme ilişkisi yok ise), bu ölçünün toleransını geniş verip, paralelliği geometrik tolerans ile sağlamak daha uygun bir yoldur. İkinci resimde gösterilen parça böyle bir düşünce ile tasarımlanmıştır.

İkinci resimde gösterilen parçanın imalatı, birinci parçaya göre daha düşük maliyet ile gerçekleşecektir.

30 ± 0.02RESİM 1

30 ± 0.5

A 0.04

RESİM 2

Datum Yüzeyi A


Avantaj 3:

GB&T kolay öğrenilebilen, evrensel bir dildir.


22.0

ESA

S

DATUM B 1 Ø 6.35±0.13 (3 delik)

Üç delik A, B, C datumlarına göre en fazla malzeme durumunda ø 0.25 tolerans dahilinde doğru konumda olacaktır.

2

DATUM ADüzlemsellik hatası en fazla 0.03’tür

1

2

B yüzeyinin A yüzeyine göre diklik bozukluğu en fazla 0.05 olacaktır

C yüzeyinin A ve B yüzeylerine göre diklik bozukluğu en fazla 0.08 olacaktır

40.0ESAS

11.0ESAS

10.0ESAS

DATUM C

Ø 6.35 ± 0.13 (3 delik)Ø 0.25 M A B C

22

1140

10

0.08 A

0.08 BC

0.05 AB

0.03A


TERİM VE TANIMLARTERİM VE TANIMLAR

Gerçek Lokal BoyutBoyutlandırılmış bir unsurun herhangi bir kesiti için mesafe ölçüsü. İki nokta teması ile yapılan ölçüm genellikle gerçek lokal boyutu gösterir.

Gerçek Zarf BoyutuBoyutlandırılmış bir dış unsur için, bu unsuru en dıştaki noktalarından temas ederek saran en küçük boyutlu, kusursuz formdaki karşılık parçası. Boyutlandırılmış bir iç unsur için, bu unsurun içine temas ederek geçen en büyük boyutlu, kusursuz formdaki karşılık parçası.

Esas BoyutBir parçaya ait unsur veya datum hedefinin, teorik tam boyut, doğru profil, doğru durum ve doğru konumunu göstermekte kullanılan sayısal değer. Bir parça unsurunda esas boyut kullanıldığında, unsurun durum ve konumunda ne kadar hataya izin verilebileceği geometrik toleranslar ile tanımlanmalıdır.

Bonus ToleransGeometrik tolerans için geçerli olan bir ilave tolerans miktarı. Bonus tolerans kullanımına ancak geometrik tolerans ile birlikte EFM veya EAM niteleyicisi kullanıldığında izin verilir.

DatumBir boyutsal ölçümün başlangıcı için referans alınan, teorik olarak doğru kabul edilen düzlem, nokta veya eksen. Muayene ekipmanı genellikle datum simülasyonu için kullanılır.

Datum UnsurParçanın, simülasyon için kullanılan datum ile temas halindeki unsuru.

Datum Unsur SimülatörüYeterli derecede hassas forma sahip olan (ölçüm pleyti veya mandrel gibi) ve bir datum düzlem veya ekseni benzeşimi için kullanılan yüzey. Bu yüzey datum olarak, ölçümleri yapmakta kullanılır.

Datum HedefDatum düzlem veya eksenlerini oluşturmak için kullanılan aparat ve mastar elemanlarının şekil, boyut ve yerlerini tanımlayan semboller.


Unsur Bir parçanın, yüzey, delik, kanal gibi, fiziksel bir elamanını tanımlamakta kullanılan terim.

Boyutlandırılmış Unsur (BUN)Bir silindirik veya küresel yüzey, ya da bir boyut ölçüsü atanmış karşılıklı iki elemandan veya karşılıklı iki paralel yüzeyden oluşan takım (bir deliğin veya bir milin çapı gibi).

En Az Malzeme Durumu (EAM) Boyutlandırılmış bir unsurun, belirlenmiş tolerans sınırları içinde, en az malzemeye sahip olduğu durum (örnek olarak, bir milin tolerans sınırları içinde en küçük veya bir deliğin en büyük olabildiği çap durumu).

En Fazla Malzeme Durumu (EFM)Boyutlandırılmış bir unsurun, belirlenmiş tolerans sınırları içinde, en fazla malzemeye sahip olduğu durum (örnek olarak, bir milin tolerans sınırları içinde en büyük veya bir deliğin en küçük olabildiği çap durumu).

Unsur Boyutundan Bağımsız (UBB)Bir boyutun belirlenmiş tolerans sınırları içerisinde değeri ne olursa olsun, belirlenmiş olan geometrik toleransın değerinin değişmeyeceğini belirten terimdir. Diğer bir deyişle, UBB durumunda, parça unsuru hangi ölçüde üretilmiş olursa olsun aynı geometrik tolerans değeri uygulanır.

1 No’lu Kural Bir unsura yalnızca boyut toleransının verildiği durumlarda, bu tolerans, unsurun boyutu ile birlikte şeklinin sınırlarını da belirler. Bu kural, endüstride genellikle ‘EFM Durumunda Mükemmel Şekil Kuralı’ veya ‘Zarf Kuralı’ olarak bilinir.

2 No’lu KuralGeometrik toleranslandırmada, toleransı niteleyen bir sembol kullanılmadığında, Unsur Boyutundan Bağımsız (UBB) koşulu geçerlidir. Resimlerde, gerekli olduğunda EFM veya EAM mutlaka belirtilmelidir.

Asıl Durum (AD)Geometrik toleransların EFM veya EAM koşullarıyla nitelendiği durumda, şekil ve durum toleranslarının kolektif etkisi sonucu boyutlandırılmış unsurun olası en kötü durumu.

L

M

S

TERİM VE TANIMLARTERİM VE TANIMLAR


Bir delik kesitinin ekseni, delikten geçebilen en büyük çaplı çemberin eksenidir.

Bir mil kesitinin ekseni, mil dışına geçebilen en küçük çaplı çemberin eksenidir.

Bir deliğin ekseni, delikten geçebilen en büyük çaplı silindirin eksenidir.

Bir milin ekseni, milin dışına geçebilen en küçük çaplı kovanın eksenidir.

Delikten geçen milin ekseni

Mil

Mile geçenkovanın ekseni

Kovan

Ölçülennesne

Orta düzlem

Ölçümekipmanı

Bir özelliğin orta düzlemi iki temas yüzeyinin orta düzlemidir.

UNSURLAR VE DEĞERLENDİRİLMELERİUNSURLAR VE DEĞERLENDİRİLMELERİ


UNSUR GEOMETRİK KONTROL KUTUSU (UGK)UNSUR GEOMETRİK KONTROL KUTUSU (UGK)

Parça unsurlarının geometrik kontrolu amacıyla kullanılan Unsur Geometrik Kontrol

Kutusu aşağıdaki bölmelerden oluşur:

1. Kontrol türü (geometrik karakter)

2. Tolerans bölgesinin büyüklüğü

3. Tolerans bölgesi niteleyicisi:

3.1. Tolerans bölgesi yapısını gösterir. Çap sembolü (Ø) tolerans bölgesinin silindir,

küresel çap sembolü (SØ) tolerans bölgesinin küre olduğunu gösterir.

3.2. Toleransın hangi koşullarda uygulandığını gösterir

( )

4. Uygulanabiliyorsa, datum referansları ve gerekiyorsa datum referans niteleyicileri

4.1. Datum referans niteleyicileri ( )

LM F P T ST

M L

0.15

Ø 0.15 M

Tolerans büyüklüğü

Geometrik karakter sembolü

Tolerans bölgesi niteleyicisiTolerans

bölgesi şekli

GEOMETRİK KONTROL KUTUSU

Ø 0.15 M A

Geometrik karakter sembolü

Datumreferansı

Tolerans bölgesi niteleyicisi

Tolerans büyüklüğü

Tolerans bölgesi şekli

DATUM REFERANSI İLE GEOMETRİK KONTROL KUTUSU

Ø 0.2 M A B C

Ø 0.1 M A B

BİRLEŞİK (KOMPOZİT)GEOMETRİK KONTROL KUTUSU

Ø 0.2 M A B C

Ø 0.1 M E

İKİ AYRI BÖLÜM GEOMETRİK KONTROL KUTULARI


Ø 0.1 L A M

Geometrik özellik

Tolerans bölgesi niteleyicisi

Tolerans miktarı

Tolerans niteleyicisi

Datum niteleyici

Datum(I, O, Q harfleri kullanılmaz)

L

S

P

M : En Fazla Malzeme Durumu (EFM)

: En Az Malzeme Durumu (EAM)

: Unsur Boyutundan Bağımsız (UBB)

: Uzatılmış Tolerans Bölgesi (UTB)

F : Serbest Durum

T : Teğet Düzlem

: Arasında

ST : İstatistiksel Tolerans

UNSUR GEOMETRİK KONTROL KUTUSU (Devam)UNSUR GEOMETRİK KONTROL KUTUSU (Devam)


GENEL KURALLARGENEL KURALLAR

1 No’lu Kural (Boyutlandırılmış Unsur Kuralı) Genellikle ‘zarf prensibi’ veya ‘En Fazla Malzeme Durumunda Mükemmel Form’ olarak bilinen 1 No’lu Kural’a göre, yalnızca boyut için tolerans belirtilen durumda, bu tolerans boyut sınırları ile birlikte şekil sınırlarını da belirler.Aşağıdaki örnek bu durumu anlatmaktadır:

RESİM

ANLAMI24.12 (EFM)OLDUĞUNDA FORM MÜKEMMEL OLMALI (KURAL 1)

24.12 MÜKEMMEL FORMUN SINIRI(ASIL DURUM)

24.02 (EFM)OLDUĞUNDA FORM MÜKEMMEL OLMALI (KURAL 1)

EN AZ MALZEME DURUMU KESİTİ

24.02 MÜKEMMEL FORMUN SINIRI(ASIL DURUM)

24.1224.00

24.0224.14

24.00

24.00

24.14

24.14

1 No’lu kurala göre:Unsurların gerçek boyutları her zaman toleranslar içerisinde olmalıdır.Unsurun yüzey (zarf) elemanları En Fazla Malzeme durumundaki mükemmel formsınırını aşmamalıdır.Unsurun gerçek değerinin En Fazla Malzeme durumundan En Az Malzeme durumuna,doğru sapması durumunda, sapan miktar kadar form hatasına izin verilir


GENEL KURALLAR (Devam)GENEL KURALLAR (Devam)

Zarf Prensibi a. Bir unsur En Fazla Malzeme durumunda iken, unsurun yüzey(ler)i mükemmel form

sınırı (zarf) dışına çıkamaz. Bu sınır parça resminde gösterilen doğru geometrik formdur. Eğer unsur En Fazla Malzeme durumu ölçüsünde imal edilmiş ise form hatasına izin verilmez.

b. Unsur gerçek lokal boyutunun En Fazla Malzeme durumundan ayrılıp, En Az Malzeme durumuna doğru yönelmesi durumunda, bu sapma miktarı kadar form hatasına izin verilir.

c. Unsur, En Az Malzeme durumunda iken sınırın mükemmel formda olması koşulu yoktur. Bu durumda, eğer bir unsur En Az Malzeme durumu ölçüsünde imal edilmiş ise, En Fazla Malzeme durumundaki mükemmel form sınırına dayanana kadar unsurun formunun bozulmasına izin verilir.

1 No’lu kural bir unsurun yalnızca boyutu için geçerlidir ve unsurun konumu, durumu veyaboyutlandırılmış unsurlar arasındaki ilişki ile ilgili değildir. 1 No’lu Kuralın İstisnası1 No’lu Kuralın uygulanmasında iki istisna vardır:1. Esnek parçalara uygulanmaz,2. Sac, boru gibi stoktan alınan malzemelere uygulanmaz

2 No’lu Kural Bir geometrik tolerans verildiğinde, eğer tolerans veya datum referansı için herhangi birmalzeme durumu belirtilmemiş ise, Unsur Boyutundan Bağımsız (UBB) koşulu geçerlidir.Aşağıdaki örnekler bu durum için verilmektedir.

ÖRNEKLER

Ø 0.1 A 0.1 A

0.1 AØ 0.1 A

Tüm durumlarda, 2 No’lu Kural gereği UBB uygulanır


GENEL KURALLAR (Devam)GENEL KURALLAR (Devam)

Vidalar

Bir vida için tanımlanan durum veya konum toleransı ya da datum referansı, anma çapı(PD) eksenine uygulanır. Bunun dışında bir seçenek gerekli olduğunda, vidanın ilgiliunsuru (DİŞ ÜSTÜ ÇAPI veya DİŞ DİBİ ÇAPI gibi) geometrik kontrol kutusu altına veyadatum unsur sembolüne eklenerek gösterilir.

M12x1.5

Ø 0.1 M A

Aksi belirtilmedikçe, vidalarda tümgeometrik toleranslar ve datumreferansları anma çapına (PD) uygulanır.

Spline ve Dişliler

Bir spline veya dişli için tanımlanan durum veya konum toleransı ya da datum referansınınuygulandığı unsur gösterilmelidir (MAJOR ÇAP, ANMA ÇAPI veya MINOR ÇAP gibi).Bu bilgi geometrik kontrol kutusu altına yazılarak veya datum unsur sembolüne eklenerekgösterilir.

Ø 0.05 APD

A

Ø 12 ± 0.2

Spline ve dişliler için tanımlanan tüm geometrik tolerans ve datum referanslarıiçin uygulamanın yapıldığı unsur belirtilmelidir.

M5x1

A


DATUMLARDATUMLAR

Datum Referans Yapısı

Bir parçayı birbirlerine dik üç düzlemden oluşan bir yapının içinde hareketsiz durumagetirmek için, parçanın çeşitli unsurları kullanılır. Bu unsurlar genellikle parçanıntasarımı (montajı) açısından önemli olan unsurlardır. Parçanın hareket serbestlikleriniortadan kaldıran ve birbirine dik üç düzlemden oluşan bu yapıya ‘Datum Referans Yapısı’adı verilir (bakınız aşağıdaki şekil). Bu yapı gerçekte parça üzerinde fiziksel olarak yoktur ve yalnızca teorik olarak ifadeedilebilir. Bu zorluğu aşmak için, teorik datum referans yapısını parçanın gerçekunsurlarından simülasyonla çıkarmanın bir yolu bulunmalıdır. Bu simülasyon, parçanınözel tanımlanmış unsurlarının uygun datum simülatörlerine belirlenmiş bir sıra içerisindeteması ile parça serbestliğinin ortadan kaldırılması ve parçanın datum referans yapısı ileilişkilendirilmesiyle gerçekleştirilir.

90°

Ölçme yönleriBirbirlerine dikdüzlemler

Datum ekseni

Datum ekseni

Datum ekseni

Datum noktası


DATUMLARDATUMLAR

Datum Unsur, Datum Unsur Simülatörü, Datum Düzlemi, Datum Ekseni

Ölçme pleyti(datum unsur simülatörü)

parçaDatum unsur A(gerçek parça yüzeyi)

Datum düzlemi A (Datum unsur A’nın, düzgüngeometrik kopyası)

Simüle edilmiş datum düzlemi A (Datum unsur simülatöründenelde edilen düzlem)

Datum unsur A(gerçek parça yüzeyi)

parça

Ölçme pleyti(datum unsur simülatörü)

Simüle edilmiş datum düzlemi A (Datum unsur simülatöründen elde edilen düzlem)

Datum düzlemi A (Datum unsur A’nın, düzgün geometrik kopyası)

Datum Eksen A (UBB)

Datum unsur ADatum unsur simülatörü

Simüle edilmiş datum ekseni A (mastar deliğinin ekseni)

Simüle edilmiş datum unsuru A (düzgün geometrik kopya olduğu kabul edilir)


DATUMLAR (Devam)DATUMLAR (Devam)

Datum Unsur Tanıtma Sembolü

Bir teknik resimde datum unsurunu belirtmek için kullanılan ve ‘datum unsur tanıtma sembolü’ olarak adlandırılan sembol aşağıda gösterilmiştir. Bu sembolün bir parça unsuruna eklenmesinin şekli, söz konusu olan datumun, bir düzlem, bir merkez düzlemi veya bir eksen olup olmadığını gösterir.

A A

Datum harf kutusu

Zemin üçgeni (içi boş veya dolu olabilir)

Datumların Unsur Kontrol Kutusunda Gösterilmesi

Unsur geometrik kontrol kutusunda belirtilen datumlar aynı zamanda parçanın belirtilen datum simülatörleri ile temas etme sırasını da gösterir. Bu sıra kontrol kutusundaki elemanların soldan sağa doğru okunması ile ortaya çıkar.

Ø 0.2 M A B C

Birinci datumİkinci datum

Üçüncü datum

Parça muayene edilirken:Önce Birinci Datum (A),Sonra İkinci Datum (B)Son olarak da Üçüncü Datum (C)teması sağlanır.



Datum Gösterme Örnekleri

Aşağıdaki örnekte, bir düzlem, merkez düzlemi veya eksen datum olarak seçildiğinde, datumun nasıl gösterildiği anlatılmaktadır:

E

A

72 ± 0.2

40 ± 0.1

B

8 ± 0.1

0.15

C

Datum Harfi

Datum Türü Datum Sembolünün İliştirilmesi

A Düzlem Bir yüzeyin kenar çizgisi üzerine

B Düzlem Yüzeyden uzatılan çizgi üzerine

C Düzlem Yüzeye uygulanan bir geometrik kontrol kutusuna

D Merkez Düzlemi Boyut çizgisinden uzatılan bir doğruya

E Merkez Düzlemi Boyutu gösteren okun karşı tarafına, ok yerine

F Eksen Bir çapın yüzeyine

G Eksen Çap değerine sahip unsuru gösteren doğrunun başlangıcına

H Eksen Çapa uygulanan geometrik kontrol kutusuna

J Eksen Bir delik grubuna uygulanan geometrik kontrol kutusuna

80 ± 0.2D

4xØ8 ± 0.08Ø 0.05 M A B C

J

Ø16 ± 0.1

Ø 0.05 M A

H

Ø8 ± 0.08

G

F




Datum sisteminin amaçlarından biri de, parçanın hareketini engelleyerek muayene sırasında parça üzerinde çeşitli ölçümler yapabilmektir. Uzayda serbestçe hareket edebilen bir parça toplam altı serbestlik derecesine sahiptir. Bir datum referans yapısı ise üç adet datum düzleminden oluşur. Datum referans yapısı boyutsal ölçüm yönlerini sağlamanın yanında ölçümler için bir ‘sıfır’ noktası da (orijin) temin eder. Tanım gereği, datum referans yapısını oluşturan düzlemler birbirlerine göre tam 90°’dir (diklik toleransı sıfırdır). Ölçümler datum düzlemlerine dik alınır.

Z

YX

Datum düzlemi ADatum düzlemi B

Datum düzlemi C

Z ekseninde hareket

X ekseninde hareket

Y ekseninde hareket

Y eksenietrafında dönme

X eksenietrafında dönme

Z eksenietrafında dönme




Z

YX

A

B

C

Ø 12 ± 0.1

Ø 0.05 A B C

Z

YX

Datum düzlemi A

Z

YX

Datum düzlemi B

Datum düzlemi A

Z

Parçanın, datum düzlemi A ile yüzey teması sağlanacak. (En az üç noktadan temas)

Bu temas ile üç serbestlik derecesi sınırlanır:- X ekseni etrafında dönme- Y ekseni etrafında dönme- Z ekseni boyunca hareket

Datum düzlemi A ile B arasındaki açı 90° değerinden biraz fazla veya az olduğundan, parçanın, datum düzlemi B ile doğru teması sağlanacak. (En az iki noktadan temas)

Bu temas ile iki serbestlik derecesi daha sınırlanır:- Z ekseni etrafında dönme- Y ekseni boyunca hareket

Datum düzlemleri arasındaki açılar 90° değerinden biraz fazla veya az olduğundan, parçanın, datum düzlemi C ile nokta teması sağlanacak. (En az bir noktadan temas)

Bu temas ile bir serbestlik derecesi daha sınırlanır:- X ekseni boyunca hareket

YX

Datum düzlemi B

Datum düzlemi A

Datum düzlemi C



B

A

Ø 12 ± 0.1

Ø 0.05 A B

44

12

VEYAØ 0.05 B A

Datum Sıralamasının Önemi

Datum sıralaması ölçüm sonucunu etkiler:

1 2A, Birinci datumB, İkinci datum

B, Birinci datumA, İkinci datum

Datum B Datum B

Datum A Datum A

Gerçek Parça

12 12



A

16 ± 0.2

Datuma Bağlı Ölçüler / Boyutlandırılmış Unsur Ölçüleri

Yalnızca geometrik toleranslar vasıtası ile datum referans yapısı ile ilişkilendirilmiş olan boyutlar söz konusu datum referans yapısı içerisinde ölçülmelidir. Eğer datum referans yapısına bir geometrik tolerans aracı ile ilişkilendirilmemiş bir boyut varsa, bu durumda, ölçüm sırasında parçanın datum referans yapısı içerisinde nasıl konumlandırıldığının önemi yoktur.

108 ± 0.2

4016

92

54

70 ±

0.2

C

B2 x Ø 10 ± 0.1

Ø 0.05 M A B C

Datum Düzlemi CDatum Düzlemi B

70±0

.2

NOT: Delik konumları datum referans yapısı kullanılarak ölçülmelidir. Ancak 70 ± 0.2 boyutu (BUN) ölçülürken datum referans yapısının kullanılması gerekmemektedir.



Datum Hedef Belirtme Sembolü

Teknik resimlerde datum hedefi uygulamalarında iki sembol kullanılır:1. Datum hedefi belirten sembolü2. Ne tür bir mastar elemanı kullanılacağını gösteren sembol

Ø8A1

Datum hedefi alanı büyüklüğü

Datum hedefi no

Datum harfi

Datum hedefi sembolü aşağıda gösterildiği gibidir:

Datum hedefi sembolü resimlere aşağıda gösterildiği gibi yerleştirilir:

Sembol yatay olarak iki eşit parçaya bölünmüştür. Aşağıda kalan yarım daireye datum referansı harfi ile bu datum referansı üzerindeki hedefin numarası yazılır. Üstte kalan yarım dairede ise, uygun olması durumunda, mastar elemanının büyüklük bilgisi yer alır.

B2B1

C1

18

8

A

Ø8A1

Ø8A2 Ø8

A3

16

8 54 10

B

C

Sembolden uzatılan çizgi, datum hedefinin parçanın görünen yüzeyinde olup olmadığını gösterir. Eğer çizgi kesikli değilse datum hedefi parçanın görünen yüzeyindedir (B1, B2 ve C1 hedeflerinde olduğu gibi). Buna karşılık eğer çizgi kesikli ise, datum hedefi parçanın görünmeyen yüzeyindedir (A1, A2 ve A3 hedeflerinde olduğu gibi). Bir resimde datum hedefi varsa, mutlaka tanımlanmış datumlar da olmalıdır.



Datum Hedef Noktası

Datum hedefi noktası 90° açılı iki çizgiden oluşan ‘X’ işareti ile gösterilir. Sembol ait olduğu yüzeyin plan resmi üzerinde, boyutları ile birlikte gösterilir (aşağıda solda olduğu gibi). Bu şekilde bir görünüşün olmadığı durumlarda, sembol iki kenar çizgisi kullanılarak gösterilip boyutlandırılabilir (aşağıda, sağda olduğu gibi).Datum hedefi noktalarının birbirlerine ve diğer datumlara göre konumlarını gösterirken, esas ölçü kullanılmalıdır.

C1

C

B

A

50

20

C1

B

C

A

24

7

10

A

40 C1

B

C

Resim Anlamı

4010

Datum Düzlemi B

Datum Düzlemi A

Datum Düzlemi C Datum hedefi noktası için mastar pim



Datum Hedef Doğrusu

Datum hedefi doğrusunu göstermek için, aşağıdaki şekillerde gösterildiği gibi, üç farklı yol vardır:1 No’lu şekilde, datum hedefi doğrusu plan görüntü üzerinde bir kesikli çizgi ile gösterilmiştir.2 No’lu resimde kenar çizgisi üzerine ‘X’ koyarak gösterilmiştir.3 No’lu şekilde ise her iki gösterimin birleşimi kullanılmıştır.Datum hedeflerinin diğer hedeflere ve datuma olan mesafeleri esas ölçü ile belirtilmelidir.

90

K3

K

1

K90

2

90

K3

K

3

A

40

C1

B

C

C1

40

Datum Düzlemi B

Datum Düzlemi A

Datum Düzlemi C

Resim Anlamı

Datum hedefi C için mastar pim

Datum hedefi doğrularının simülasyonları, aşağıdaki örnekte gösterildiği gibi, genellikle bir mastar piminin yüzey elemanı ile sağlanır.



Datum Hedef Alanı

Datum hedef alanını göstermenin üç farklı yöntemi vardır. Bir datum hedef alanı, bu alanının parça üzerindeki simülasyonu için kullanılan mastarın dış çizgileri ile gösterilir:1 No’lu şekilde mastar dış çizgileri kesikli çizgilerle gösterilmiş ve oluşan alan taranmıştır. Oluşan alanın boyutları ve konumu için esas değerler verilmiştir.2 No’lu şekilde hedef alanı daireseldir ve alanın çapı hedef belirtme sembolünün üst yarısında verilmiştir. 3 No’lu şekilde hedef alanı parça yüzeyine konan ‘X’ işareti ile gösterilmiş ve datum hedefi alanının çapı hedef belirtme sembolleri üzerinde verilmiştir.

1 2 3

10

A2100

60

20 80

90

A2Ø6

80

90

A2Ø6 veya

A2

Ø6

A

40

B

C

Datum Düzlemi B

Datum Düzlemi A

Resim Anlamı

A1Ø6 A2

Ø6A3Ø6

8

10

22

20

Datum Düzlemi C

Parça resiminde belirtilen esas ölçülerde yerleşik üç adet Ø 6 mastar pim



Datum Eksen (Tolerans UBB)

Her iki durum için, datum eksen A’yı oluşturmakta kullanılan mastar elemanlar:

Datum ekseni(Datum unsur simülatörü ekseni)

Datum unsur simülatörü(ayarlanabilir mastar)

Datum unsur simülatörü(ayarlanabilir mastar)


A

Ø 0.05 A

Ø 0.05 A A



A

Datum Eksen (Tolerans ve Datum EMD)

Datum olarak tanımlanmış bir çap, unsur geometrik kontrol kutusu içerisinde EMD koşulunda birinci datum olarak görülüyorsa, datum simülatörü olarak bir sabit mastar elemanı kullanılır. Bu mastar elemanın ölçüsü datum unsurun EMD ölçüsüne (veya bazı durumlarda, en kötü durum sınırı ölçüsüne) eşittir. Datumun ekseni, datum unsur simülatörünün eksenidir. Datum unsurun gerçek büyüklüğüne bağlı olarak, bir datum kayması da kabul edilebilir.



Datum unsur simülatörü(Ø16.2 sabit mastar çapı)

A

Datum unsur simülatörü(Ø5.8 sabit mastar çapı)


Ø16 ± 0.2

Ø 0.05 A MM Ø 0.05 A MM

Ø6 ± 0.2



Datum Merkez Düzlemi (Tolerans UBB)


Datum unsur simülatörü(ayarlanabilir mastar) Datum unsur simülatörü

(ayarlanabilir mastar)

Datum merkez düzlemi(Datum unsur simülatörü merkez düzlemi)

0.1 A

A

0.1 A

A

Datum merkez düzlemi(Datum unsur simülatörü merkez düzlemi)



Datum Merkez Düzlemi (Tolerans ve Datum EMD)

Paralel düzlemlerden oluşan boyutlandırılmış bir unsur datum olarak tanımlandığında, geometrik kontrol kutusu içerisinde EMD koşulunda birinci datum olarak görülüyorsa, datum simülatörü olarak bir sabit mastar elemanı kullanılır. Datum unsurun gerçek büyüklüğüne bağlı olarak, bir datum kayması da kabul edilebilir.

Her iki durum için, oluşturulan simülasyon aşağıdadır:

A

12 ± 0.1Ø 0.08 A MM

A

Ø 0.08 A MM24 ± 0.2

Datum unsur simülatörü(11.9 genişliğinde mastar elemanı)

Datum unsur simülatörü(24.2 genişliğinde mastar elemanı)

Datum merkez düzlemi A(Mastar merkez düzlemi)

Datum merkez düzlemi A(Mastar merkez düzlemi)



Eşeksenli Çaplardan Datum Ekseni (Tolerans UBB)

A – B Datum eksenini oluşturmakta kullanılan mastar elemanlar:

Datum B için datum unsur simülatörü (ayarlanabilir mastar)

A – B Datum ekseni

Datum A için datum unsur simülatörü (ayarlanabilir mastar)

A

Ø12 ± 0.2 Ø16 ± 0.2

B

0.2 A - B



EMD Koşulunda Datum Referansları

Datumun boyutlandırılmış bir unsur olması ve EMD koşulunun belirtilmesi durumlarında, datum unsur simülatörü olarak kullanılan mastar elemanı sabittir. Datum eksen veya merkez düzlemi, mastar elemanının eksen veya merkez düzlemidir. Datum unsurun düzgün geometrik kopyasının boyutunu, unsurun EMD sınırı veya belirli durumlarda unsurun EMD koşulunda asıl durumu belirler.

Datumun boyutlandırılmış bir unsur olmasının ve EMD koşulunun belirtilmesinin, mastar ile kontrol üzerinde iki etkisi vardır:1. Mastar ölçüsü sabittir2. Parça mastar içerisine boşluklu geçebilir.

A Datum eksenini oluşturmakta kullanılan mastar:

Ø12 ± 0.2

Ø24 ± 0.2

A

Ø 0.05 AM M

A Datumu ekseni

Ø 24.2 Sabit Mastar

Mastar



Datum Unsurlar Asıl Durumunda

Datumun boyutlandırılmış bir unsur olduğu ve EMD koşulunun da belirtildiği durumlarda, Asıl Durum sınırında datum simülasyonu gerekebilir. Bu gereklilik iki durumda ortaya çıkabilir:1. Boyutlandırılmış datum unsura doğrusallık toleransı verildiğinde,2. Aynı datum referans yapısı içerisinde ikinci veya üçüncü boyutlandırılmış unsur datumlar tanımlandığında ve bu datumlar için, daha öncelikli datumlara göre konum veya durum toleransları tanımlandığında.

Aşağıdaki örnek 1. durum için verilmektedir ve boyutlandırılmış datum unsur için EMD koşulunda doğrusallık toleransı tanımlanmıştır:


Ø12 ± 0.2Ø24 ± 0.2

A

Ø 0.05 AM M

A Datumu ekseni

Ø 24.22Sabit Mastar(Asıl Durum)

Mastar

Ø 0.02 M



Datum Unsurlar Asıl Durumunda (Devam)

Aşağıdaki örnek 2. durum için verilmektedir. Boyutlandırılmış datum unsur için, daha öncelikli bir datuma bağlı olarak durum (diklik) toleransı tanımlanmıştır.

4 x Ø8 ± 0.1Ø 0.05 AM M

A

B

Ø16 ± 0.1

Ø 0.08 AM

B

Bu durumda B Datum eksenini oluşturmakta kullanılan mastar:

Datum düzlemi A

Datum ekseni B

Ø 15.82Sabit Mastar(Asıl Durum)




A Datumu ekseni

Ø 24.2

Mastar

Ø12 ± 0.2Ø24 ± 0.2

A

Ø 0.05 AM M

Gerçek Zarf Boyutu Olası Datum Kayması

24.2 0

24.1 0.1

24.0 0.2

23.9 0.3

23.8 0.4

EMD

EAM

Datum Kayması

Bir boyutlandırılmış datum unsur için EMD koşulunun belirtilmesi durumunda, mastar elemanı (datum unsur simülatörü) unsurun en fazla malzeme durumundaki mükemmel durumunun kopyasıdır ve sabittir. Mastarın sabit olmasına karşılık, parça datum unsurunun belirlenen tolerans sınırları arasında bir yerde bulunabilmesi nedeniyle, mastar ile parça arasında boşluk ortaya çıkabilir. Datum kayması, parça datum unsuru ile mastar arasındaki hareket veya boşluktur ve parça için ilave tolerans sağlayabilir.



Delik Dizininin Datum Unsur Olması

Bir oturma yüzeyi ve bu yüzey üzerinde bağlama delikleri olan parçalarda, genellikle bu yüzey ile deliklerin oluşturduğu dizin datum unsurları olarak tanımlanır.Datum unsurlarının gerçek büyüklüklerine, konumlarına ve durumlarına bağlı olarak, datum kayması olabilir. Bir delik dizini datum olarak kullanıldığında, delikler arasındaki mesafeler ile deliklerin dikliği belirtilmelidir. Bu da genellikle bir datuma bağlı olarak konum konrol toleransı tanımlanarak sağlanır.

B

20

Ø16 ± 0.2

Ø 0.08 AM MB

Ø 0.04 AM

40

4xØ8 ± 0.1

B Datumu Ekseni

A Datum düzlemi için datum unsur simülatörü

Datumu unsur simülatörü(4 adet Ø7.86 sabit asıl durum mastar pimi)

Parça için datum simülatörleri:


ŞEKİL (HAL) TOLERANSLARI

- Doğrusallık Toleransı

- Düzlemsellik Toleransı

- Dairesellik Toleransı

- Silindirlik Toleransı


DOĞRUSALLIK (Bir Yüzeye Uygulanması)DOĞRUSALLIK (Bir Yüzeye Uygulanması)

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

ŞEKİL

DATUM REFERANSI:

YOK

BONUSTOLERANS:

YOK

TOLERANSNİTELEYİCİ:

F ST

DATUM NİTELEYİCİ:

YOK

YORUMLAMALAR:1.Doğrusallık toleransı değeri boyut toleransından daha küçük olmalıdır2. Tolerans bölgesi her doğrusal eleman için geçerlidir.3. Boyutlandırılmış unsurlar için 1 no’lu kural geçerlidir

DOĞRUSALLIK TOLERANS BÖLGESİ:İki paralel doğrunun arasında kalan bölge

RESİM

AÇIKLAMA

Ø 12.5 ± 0.1 0.05

0.05 aralıklı iki paralel doğru


DOĞRUSALLIK (Bir Eksene Uygulanması)DOĞRUSALLIK (Bir Eksene Uygulanması)

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

ŞEKİL

DATUM REFERANSI:

YOK

BONUSTOLERANS:



YOK

YORUMLAMALAR:1. Parça aynı zamanda ölçü sınırları içerisinde olmalıdır2. Tolerans değeri boyut toleransından büyük olabilir3. 1 no’lu kural geçerli değildir

DOĞRUSALLIK TOLERANS BÖLGESİ:Tolerans bölgesi bir silindir hacmidir

RESİM

AÇIKLAMA

Ø 12.5 ± 0.2Ø 0.08 M

Ø 12.78 sabit sınır

İşlevsel mastar

LM VEYAVARSA EVET

F STØ M L


DÜZLEMSELLİKDÜZLEMSELLİK

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

ŞEKİL

DATUM REFERANSI:

YOK

BONUSTOLERANS:

YOK


F ST


YOK

YORUMLAMALAR:1. Parça aynı zamanda ölçü sınırları içerisinde olmalıdır.2. Düzlemsellik toleransı değeri boyut toleransından daha küçük olmalıdır3. Boyutlandırılmış unsurlar için 1 no’lu kural geçerlidir

DÜZLEMSELLİK TOLERANS BÖLGESİ:İki paralel düzlemin arasında kalan bölge

RESİM

24 ± 0.4

0.1

AÇIKLAMA

0.1 aralıklı iki paralel düzlem


DAİRESELLİKDAİRESELLİK

YORUMLAMALAR:1.Dairesellik toleransı değeri ölçü toleransından daha küçük olmalıdır2. Parça aynı zamanda ölçü sınırları içerisinde olmalıdır3. Boyutlandırılmış unsurlar için 1 no’lu kural geçerlidir

DAİRESELLİK TOLERANS BÖLGESİ:Ortak merkezli iki dairenin arasında kalan bölge

RESİM

AÇIKLAMA

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

ŞEKİL

DATUM REFERANSI:

YOK

BONUSTOLERANS:

YOK


F ST


YOK

Ø 12.5 ± 0.20.08

Aralarındaki açıklık 0.08 mm. olan ortak merkezli iki daire

Parçanın yüzeyi


SİLİNDİRLİKSİLİNDİRLİK

YORUMLAMALAR:1. Silindirlik toleransı değeri ölçü toleransından daha küçük olmalıdır2. Parça ölçü sınırları içerisinde olmalıdır3. Boyutlandırılmış unsurlar için 1 no’lu kural geçerlidir

SİLİNDİRLİK TOLERANS BÖLGESİ:Ortak eksenli iki silindirin arasında kalan bölge

RESİM

AÇIKLAMA

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

ŞEKİL

DATUM REFERANSI:

YOK

BONUSTOLERANS:

YOK


F ST


YOK

Ø 12.5 ± 0.20.08

Aralarındaki açıklık 0.08 mm. olan ortak eksenli iki silindir


DURUM TOLERANSLARI

- Diklik Toleransı

- Açısallık Toleransı

- Paralellik Toleransı


DİKLİK (Bir Yüzeye Uygulanması)DİKLİK (Bir Yüzeye Uygulanması)

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

DURUM

DATUM REFERANSI:

GEREKLİ

BONUSTOLERANS:

YOK



YORUMLAMALAR:1. Diklik toleransı aynı zamanda yüzeyin düzlemselliğini de kontrol eder2. Birden fazla datum referansı kullanılabilir

DİKLİK TOLERANS BÖLGESİ:Tolerans bölgesi iki paralel düzlem arasında kalan bölgedir.

RESİM

F STT

M L

0.1

B

B

AÇIKLAMA

0.1 aralıklı iki paralel düzlem

Datum BSimülatörü

90°


DİKLİK (Boyutlandırılmış Bir Unsura Uygulanması)DİKLİK (Boyutlandırılmış Bir Unsura Uygulanması)

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

DURUM

DATUM REFERANSI:

GEREKLİ

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Boyutlandırılmış unsur aynı zamanda ölçü sınırları içerisinde olmalıdır2. Asıl durum değeri veya kullanımından etkilenir3. Birden fazla datum referansı kullanılabilir

DİKLİK TOLERANS BÖLGESİ:Tolerans bölgesi iki paralel düzlem arasında kalan bölgedir, ancak Ø işareti kullanıldığında tolerans bölgesi silindir hacmidir.

RESİM 1

ST

M L

LM VEYA

VARSA EVET

LM FP

Ø

M L

B 12.0 ± 0.2

0.1 BM

AÇIKLAMA 1 11.7(mastar genişliği)

Datum BSimülatörü

Parça

RESİM 2A

Ø 12.0 ± 0.2

Ø 0.1 BM

AÇIKLAMA 2

Ø 11.7(mastar)

90°

Datum ASimülatörü

İşlevsel Mastar


AÇISALLIK (Bir Yüzeye Uygulanması)AÇISALLIK (Bir Yüzeye Uygulanması)

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

DURUM

DATUM REFERANSI:

GEREKLİ

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Açılı yüzey ile datumlar arasında esas boyut kullanılmalıdır2. Açısallık yüzeyin düzlemselliğini de kontrol eder3. Birden fazla datum referansı kullanılabilir


RESİM

ST

M L

YOK

F T

0.1 B

A

60°

AÇIKLAMA

60°

0.1 Aralıklı iki paralel düzlem

Datum A Simülatörü


AÇISALLIK (Boyutlandırılmış Bir Unsura Uygulanması)AÇISALLIK (Boyutlandırılmış Bir Unsura Uygulanması)

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

DURUM

DATUM REFERANSI:

GEREKLİ

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Açılı yüzey ile datumlar arasında esas boyut kullanılmalıdır2. Açısallık yüzeyin düzlemselliğini de kontrol eder3. Birden fazla datum referansı kullanılabilir


AÇIKLAMA

ST

M L

LM FP

Ø

LM VEYA

VARSA EVET

RESİM

Ø0.2 BAØ12.0 ± 0.2

38°

A

B

A Datum Düzlemi

B Datum Düzlemi

38°

Tolerans bölgesi 0.2 çaplı bir silindirdir. Delik ekseni bu silindirin içerisinde kalmalıdır.


PARALELLİK (Bir Yüzeye Uygulanması)PARALELLİK (Bir Yüzeye Uygulanması)

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

DURUM

DATUM REFERANSI:

GEREKLİ

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Aynı zamanda yüzeyin düzlemselliğini de kontrol eder2. Parça ölçü sınırları içerisinde olmalıdır3. Birden fazla datum referansı kullanılabilir

PARALELLİK TOLERANS BÖLGESİ:Tolerans bölgesi iki paralel düzlem arasında kalan bölgedir.‘Tüm doğru elemanlar’ notu ile birlikte, iki paralel doğrudur

RESİM1

AÇIKLAMA

ST

M L

YOK

F T

A

0.1 A32.0 ± 0.2

Datum A Simülatörü

Datum A’ya paralel, 0.1 aralıklı iki paralel düzlem


PARALELLİK (Bir Eksene Uygulanması)PARALELLİK (Bir Eksene Uygulanması)

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

DURUM

DATUM REFERANSI:

GEREKLİ

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Delik boyut sınırları içerisinde olmalıdır2. Delik ekseni konum toleransı bölgesi içerisinde3. Silindirik bir unsur için paralellik toleransı verildiğinde Ø kullanılır4. Birden fazla datum referansı kullanılabilir

RESİM

AÇIKLAMA

ST

M L

LM FP

Ø

LM VEYA

VARSA EVET

PARALELLİK TOLERANS BÖLGESİ:Tolerans bölgesi iki paralel düzlem arasında kalan bölgedir, ancak Ø işareti kullanıldığında tolerans bölgesi silindir hacmidir.

A

Ø12.0 ± 0.2Ø0.1 AM

Paralel

Datum A Ekseni

Delik Ø Tol.

Bonus Tol.

Toplam Tol.

11.811.912.012.112.2

0.10.10.10.10.1

00.10.20.30.4

0.10.20.30.40.5


PROFİL TOLERANSLARI

- Profil Toleransı Bölgeleri

- Yüzey Profili Toleransı

- Ortak Düzlemli Yüzeylerde Profil Toleransı

- Doğru Profili Toleransı

- Profil / Konum Sınır Kontrolu

- Kompozit Profil Uygulaması


PROFİL TOLERANSI BÖLGELERİPROFİL TOLERANSI BÖLGELERİ

R24

60 B

0.8 A B

A

Profil kontrolunda, profil toleransı bölgesi için dört durum söz konusudur. Herhangi bir özel durum belirtilmez ise, tolerans çift yönlü-eşit dağılmış olarak kabul edilir. Bunun dışında istenebilecek durumlar aşağıda gösterilmiştir.

Profil Toleransı Bölgesi Gösterimi Açıklaması

İki yanlı – eşit dağılım

R24

60 B

0.8 A B

A

0.6

İki yanlı – eşit olmayan dağılım

R24

60

Doğru Profil

Datum Düzlemi B

Tolerans bölgesi, doğru profilin iki tarafına eşit olmayan şekilde bölünmüş, 0.8 genişliktedir.

~Datum Düzlemi A

0.6

R24

60

Doğru Profil

Datum Düzlemi B

Tolerans bölgesi, doğru profilin iki tarafına eşit bölünmüş, 0.8 genişliktedir.

~Datum Düzlemi A


PROFİL TOLERANSI BÖLGELERİ (Devam)PROFİL TOLERANSI BÖLGELERİ (Devam)

R24

60

Doğru Profil

Datum Düzlemi B

Tolerans bölgesi, doğru profilden dışa doğru 0.8 genişliktedir.

~Datum Düzlemi A

Profil Toleransı Bölgesi Gösterimi Açıklaması

Tek yanlı – dışa doğru

Tek yanlı – içe doğru

R24

60

Doğru Profil

Datum Düzlemi B

~Datum Düzlemi A

R24

60 B

0.8 A B

A

R24

60 B

0.8 A B

A

Tolerans bölgesi, doğru profilden içe doğru 0.8 genişliktedir.


BİR YÜZEYİN PROFİLİBİR YÜZEYİN PROFİLİ

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

PROFİLDATUM

REFERANSI:DURUMA

BAĞLI

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Form kontrolu amacıyla, datum referansı olmadan kullanılabilir2. Sık sık koordinat toleranslandırma yerine kullanılmaktadır

YÜZEY PROFİLİ TOLERANS BÖLGESİ:Toleranslandırılmış yüzeyin doğru profilinin şeklini taşıyan bölge

RESİM

AÇIKLAMA

ST

M L

YOK

F T

C B

0.8 A B

A40

40

45°

4040

0.8 genişlikteki profil toleransı bölgesi iki tarafa eşit olarak bölünmüş

45°

Doğru profil

Datum Düzlemi B

Datum Düzlemi A

~Datum Düzlemi C


ORTAK DÜZLEME SAHİP YÜZEYLERİN PROFİLİORTAK DÜZLEME SAHİP YÜZEYLERİN PROFİLİ

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

PROFİLDATUM

REFERANSI:DURUMA

BAĞLI

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Yüzeylerin düzlemsellik hatasını kontrol eder2. Tolerans tek yanlıdır

ORTAK DÜZLEME SAHİP YÜZEYLERİN PROFİL TOLERANSI BÖLGESİ:İki paralel düzlem arasında kalan bölge

RESİM

AÇIKLAMA

ST

YOK

F

0.42 Yüzey

Datum Simülatörü

0.4 Profil Tolerans Bölgesi

YOK


BİR DOĞRUNUN PROFİLİBİR DOĞRUNUN PROFİLİ

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

PROFİLDATUM

REFERANSI:DURUMA

BAĞLI

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:Form kontrolunda olduğu gibi, bir datum referans olmadan da kullanılabilir

DOĞRU PROFİLİ TOLERANS BÖLGESİ:Toleranslandırılmış yüzeyin doğru profilinin şeklini taşıyan bölge

RESİM

AÇIKLAMA

ST

YOK

F

B

C – D arasındaki her bir doğru elemanı için 0.3 genişlikte tolerans bölgesi

60.459.6~

Datum Düzlemi B

60.4 59.6

M L

R24

C D

0.3 A BC D

60±0.4

A


PROFİL/KONUM SINIR KONTROLUPROFİL/KONUM SINIR KONTROLU

RESİM CR123x

60°3x

R40

80

40B

0.4 A

0.1 M A B CSINIR

A

AÇIKLAMA

Doğru Profil

0.20.2

Profil Toleransı Bölgesi Sınırı

Unsur EMD

Profil Kontrolu: Çepeçevre tüm yüzey, doğru profilin iki yanına eşit dağılmış, 0.4 aralıklı iki sınırın arasında bulunmalıdır.

(0.2)0.4

Unsur EMD(Esas Ölçülerde Konum)

Konum Sınırı (mastar)

Doğru ProfilR40

~~Datum Düzlemi B’den Mesafe

R80

~~

Datum Düzlemi C’den Mesafe

Datum A Düzlemi

Konum Kontrolu: Parça datumlardan esas ölçülere göre yerleştirildiğinde, yüzeye ait herhangi bir bölüm EMD konturundan en fazla konum toleransı kadar küçük olabilir.


KOMPOZİT PROFİL UYGULAMASIKOMPOZİT PROFİL UYGULAMASI

RESİM

AÇIKLAMA

CR123x

60°3x

R40

80

40B

A

0.4 A

0.8 A B C

B

Kompozit toleransın birinci kısmı (üst tolerans kutusu), üçgen açıklığın A, B ve C datumlarına göre konumlanmasını gösterir. Kompozit toleransın ikinci kısmı (alt tolerans kutusu) ise üçgen açıklığın A ve B datumlarına göre boyut, şekil ve durumunu gösterir.

Datum Düzlemi B

Dat

um D

üzle

mi C

~

Datum Düzlemi A

0.4 genişlikteki bölge, datum A ve B’ye göre, boyut, şekil ve durumu kontrol eder. Bu bölge 0.8 tolerans aralığı içerisinde kayar.

0.8 genişlikteki bölge, datum B ve C’ye göre, konumu, datum A’ya göre de durumu kontrol eder.

Kompozit tolerans 0.4 genişlikteki tolerans bölgesinin 0.8 genişlikteki tolerans bölgesi içerisinde kaymasına izin verir. Ancak her durumda, A ve B datumlarına göre unsurun durumunu belirleyen tolerans 0.4’tür.


SALGI TOLERANSLARI

- Dairesel Salgı Toleransı

- Toplam Salgı Toleransı


DAİRESEL SALGIDAİRESEL SALGI

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

SALGI

DATUM REFERANSI:

GEREKLİ

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Her bir dairesel eleman ayrı ele alınır.2. Dairesel salgı, yuvarlaklık ve eksen kaçıklığından da etkilenir.3. ve tolerans niteleyicileri kullanılamaz

DAİRESEL SALGI TOLERANSI BÖLGESİ:Bir çapa uygulandığında, eş eksenli iki daire

RESİM

AÇIKLAMA

ST

YOK

F

YOK

M L

Ø14.0 ± 0.2

A

Ø18.0 ± 0.2

0.1 A

Datum Simülatörü

Datum AEkseni

İzin verilen en yüksek gösterge değeri, 0.1


TOPLAM SALGITOPLAM SALGI

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

SALGI

DATUM REFERANSI:

GEREKLİ

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Yüzeyin tümüne aynı zamanda uygulanır2. Doğrusallık, yuvarlaklık, eksen kaçıklığı ve koniklikten

de etkilenir.3. ve tolerans niteleyicileri kullanılamaz

TOPLAM SALGI TOLERANSI BÖLGESİ:Bir çapa uygulandığında, eş eksenli iki silindirBir datum eksenine dik yüzeye uygulandığında, iki paralel düzlem

RESİM

AÇIKLAMA

ST

YOK

F

YOK

M L

Ø14.0 ± 0.2

A

Ø18.0 ± 0.2

0.1 A

Datum Simülatörü

Datum AEkseni

İzin verilen en yüksek gösterge değeri, toplam salgı toleransı değeridir

Parça döndürülürken indikatör yüzey boyunca hareket ettirilir


KONUM TOLERANSLARI

- Neden Konum Toleranslandırma?

- Konum Toleransı (Deliklerde Uygulanması)

- Konum Toleransı (Eşmerkezli Çaplarda Uygulanması)

- Konum Toleransı (Silindir Olmayan Unsurlarda Uygulanması)

- Konum Toleransı (Bir Yönde Kontrol)

- Konum Toleransı (Oval Deliklerde Uygulanması)

- Konum Toleransı (Simetri Kontrolu Amacıyla Uygulanması)

- Konum Toleransı (Uzatılmış Tolerans Bölgeleri)

- Konum Toleransı (Sabit ve Gezen Bağlayıcılarda Uygulanması)

- Konum Toleransı (Birleşik –Kompozit- Tolerans Uygulaması)

- Konum Toleransı (Unsur İçin Birden Fazla Kontrol Uygulaması)

- Konum Toleransı (EMD’da Sıfır Konum Toleransı Uygulaması)

- Konum Toleransı (Eşmerkezlilik Uygulaması)

- Konum Toleransı (Simetri Uygulaması)


NEDEN KONUM TOLERANSLANDIRMA?NEDEN KONUM TOLERANSLANDIRMA?

Aşağıdaki resimde bir deliğin parça üzerinde bulunması gereken yer (konum) ile ilgili bilgi verilmektedir. Boyutlandırmada ‘geleneksel metot’ olan ‘artı - eksi’ (koordinat) toleranslandırma kullanılmaktadır. Her boyuta, bir kenara göre delik ekseni mesafesini belirleyen bir tolerans verilmiştir.

Unsur konumlarının toleranslandırılmasında koordinat toleranslandırmanın kullanılması, aşağıda görüldüğü gibi ortaya bir ‘kare’ tolerans bölgesi çıkarır. Eğer delik ekseninin yeri tolerans bölgesinin içerisinde ise delik konumunun uygun, tersi durumda da uygun olmadığına karar verilir.

Koordinat toleranslandırmada tolerans alanı = 0.16 birim

80.2

28.2

79.827

.8

Koordinat toleranslandırmada, delik konumu ile ilgili karar verilirken ortaya şöylesine bir mantıksız durum oluşabilmektedir: Deliğin ekseni kare tolerans bölgesinin içerisinde tam köşede yer alırsa delik konumu uygun kabul edilmekte, buna karşılık delik ekseni kare tolerans bölgesinin dışında, ama eksene daha yakınken bile delik konumunun uygun olmadığına karar verilmektedir.

0.4

0.56

red

kabul

80 ± 0.2

28 ±

0.2Ø26 ± 0.4


Koordinat toleranslandırma ile ortaya çıkan bu mantıksızlığı önlemek için, deliklerde tolerans bölgesini kareden yuvarlağa çeviren ve ‘konum toleranslandırma’ olarak adlandırılan bir toleranslandırma metodu kullanılmaya başlamıştır. Bu uygulama ile, aşağıda görüldüğü gibi, koordinat toleranslandırmada ‘tolerans dışı’ gibi görünen bazı konumların kabul edilebilmesi sağlanmıştır.


Eğer delik ekseninin çapı, kare tolerans bölgesinin tam köşesinde çıktığında delik konumu uygun oluyorsa, esas eksene aynı uzaklıkta olan tüm eksenlerin de uygun olduğunun kabul edilmesi gerekir.

Konum toleranslandırma durumunda, delik ekseni her yönde, esas eksenden belirli bir uzaklıkta olmalıdır. Bunun

sonucu da kare yerine yuvarlak tolerans bölgesidir.

0.4

0.56

Tolerans bölgesinin kare şeklinden yuvarlak şeklini alması delik konumu tolerans bölgesinde %57 artım sağlar.

Tolerans bölgesini kareden yuvarlağa çevirebilmek için resmin aşağıdaki gibi olması gerekmektedir. Konum toleranslandırmada boyutlar üzerindeki tolerans kaldırılır. Çünkü parça için önemli olan boyutların değil, deliğin yeridir. Bu metotta boyut değerleri kutu içerisine alınarak bu değerlerin esas değerler olduğu gösterilir. Kuşkusuz hiçbir unsur kusursuz ya da mükemmel olamaz bu nedenle de bir yerlerde tolerans olmalıdır. Bu tolerans boyuta verilmediği zaman başka bir yerde olmalıdır.

Ø26 ± 0.4

80

28



Geometrik toleranslandırmada, tolerans boyutlara değil doğrudan konumlandırılmak istenen unsura verilir. Bunun için konum toleransını gösteren unsur geometrik kontrol kutusu delik çapı değerinin altına yerleştirilir. Tolerans değerinin önüne konulan Ø işareti tolerans bölgesinin yuvarlak olduğunu göstermektedir.

Ø26 ± 0.4

80

28Ø 0.56

Geometrik toleranslandırmanın bir diğer önemli avantajı ise şu şekilde açıklanabilir:Tüm parçaların 3 boyutlu olmalarına karşın, koordinat toleranslandırma sistemi 2 boyutlu bir sistemdir. Koordinat toleranslandırma delik ekseninin X ve Y yönünde nerede olacağını gösterirken, Z eksenindeki durumla ilgilenemez. Oysa deliğe geçen bir pim veya cıvata yalnızca yüzeyi değil, deliğin derinliğini de kullanmaktadır. Bu nedenle 3 boyutlu bir unsur için 3 boyutlu tolerans kullanılmalı ve tolerans bölgesinin de 3 boyutlu olması sağlanmalıdır. Aşağıdaki grafik bu durumu açıklamaktadır.

80ESAS

28E

SA

S


KONUM, UBB (Bir Deliğe Uygulanması)KONUM, UBB (Bir Deliğe Uygulanması)

SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

KONUM

DATUM REFERANSI:

GEREKLİ

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Doğru konumu oluşturmak için esas ölçüler kullanılmalıdır2. Toleranslandırılmış unsurun durumunu kontrol eder

EAM KONUM TOLERANSI BÖLGESİ:Başka bir şey belirtilmediğinde, iki paralel düzlemØ işareti kullanıldığında, silindir

RESİM

AÇIKLAMA

YOK

LM VEYA

VARSA EVET

ST

LM FP

Ø C48

B26

Ø12.0 ± 0.2AØ 0.05 A B C

2648

Datum C Düzlemi

Datum B DüzlemiDatum A Düzlemi

Ø 0.05 Tolerans Bölgesi


KONUM, EFM (Bir Deliğe Uygulanması)KONUM, EFM (Bir Deliğe Uygulanması)

RESİM

AÇIKLAMA

2648

Datum C Düzlemi


Ø 11.7 teorik sınır (Asıl Durum)

tolerans bölgesi

C48

B26

Ø12.0 ± 0.2A

Ø 0.1 A B CM

Delik Ø ToleransıØ

Bonus Tolerans

Toplam Konum Tol.

11.811.912.012.112.2

0.10.10.10.10.1

00.10.20.30.4

0.10.20.30.40.5


KONUM, EAM (Bir Deliğe Uygulanması)KONUM, EAM (Bir Deliğe Uygulanması)

RESİM

AÇIKLAMA

2648

Datum C Düzlemi


En Az Malzeme Durumunda, Ø 0.1

tolerans bölgesi

C48

B26

Ø12.0 ± 0.2A

Ø 0.1 A B CL

Delik Ø ToleransıØ

Bonus Tolerans

Toplam Konum Tol.

11.811.912.012.112.2

0.10.10.10.10.1

0.40.30.20.10

0.50.40.30.20.1


KONUM, EFM (Eş Eksenli Çaplara Uygulanması)KONUM, EFM (Eş Eksenli Çaplara Uygulanması)

RESİM

Ø60.0 ± 0.2Ø 0.1 AM M

Ø40.0 ± 0.2

A

AÇIKLAMA

Datum A Ekseni

Tolerans Bölgesi Çapı(Bakınız Tablo)

60.3 40.2

MASTAR

Toleranslandırılmış Unsur Çapı

60.260.160.059.959.8

Datum Unsur Çapı40.2 40.0 39.8

Tol. Bölgesi Çapı

0.1 0.3 0.5 0.2 0.4 0.60.3 0.5 0.70.4 0.6 0.80.5 0.7 0.9


RESİM

Ø60.0 ± 0.2Ø 0.1 AM M

Ø40.0 ± 0.2

AÇIKLAMA

Datum A Ekseni

Tolerans Bölgesi Çapı(Bakınız Tablo)

60.3 40.3

MASTAR

Toleranslandırılmış Unsur Çapı

60.260.160.059.959.8

Datum Unsur Çapı40.2 40.0 39.8

Tol. Bölgesi Çapı

0.2 0.4 0.6 0.3 0.5 0.70.4 0.6 0.80.5 0.7 0.90.6 0.8 1.0

A

Ø 0.1 M

KONUM, EFM (Datum Asıl Durumda, Eş Eksenli Çaplara Uygulanması)KONUM, EFM (Datum Asıl Durumda, Eş Eksenli Çaplara Uygulanması)


RESİM

AÇIKLAMA

A

C24

16.0 ± 0.2

Ø 0.1 A CM

Datum C Düzlemi

Datum A Düzlemi

YarıkGenişliği

ToleransıBonus

ToleransToplam

Konum Tol.

15.815.916.016.116.2

0.10.10.10.10.1

0.00.10.20.30.4

0.10.20.30.40.5

24

15.7Mastar

KONUM, EFM (Silindirik Olmayan Boyutlandırılmış Unsura Uygulanması)KONUM, EFM (Silindirik Olmayan Boyutlandırılmış Unsura Uygulanması)


KONUM (Bir Yönde Kontrol)KONUM (Bir Yönde Kontrol)

A

32.0 ± 0.2

B

C

38 48 48

3 x Ø 20 ± 0.2 3 x 0.2 A B C

3 x 0.1 A B C

AÇIKLAMA

38 48 48Datum C0.1 genişliktetol. bölgesi

0.2 genişlikte tol. bölgesiDatum referans yapısına bağlı tolerans bölgeleri

19.6

19.7

Delik konumu için mastar pimi

RESİM


KONUM (Oval Deliklerde Uygulama – Sınır Kavramı)KONUM (Oval Deliklerde Uygulama – Sınır Kavramı)

40

22

B

32

2 x 20 ± 0.2 0.2 A B CM

SINIR

2 x 8 ± 0.2 0.1 A B CM

SINIR

AC

4 x R

RESİM

AÇIKLAMA

32

40

22

Datum Düzlemi C

Datum Düzlemi B

19.6

7.7Mastar Pimi Ölçüleri

Oval delikler boyut sınırları içerisinde olmalı ve en dış sınır aşılmamalıdır.

NOT: ‘SINIR’ kavramı kullanıldığında, eksen ile ilgili bir yorum yapılmaz.


KONUM (Simetri Kontrolu Amaçlı Uygulama)KONUM (Simetri Kontrolu Amaçlı Uygulama)

RESİM

20 ± 0.2 0.2 AM M

40 ± 0.2 A

AÇIKLAMA

19.6

39.8

Datum Eksen Düzlemi, A

Kontrol Mastarı

Tolerans Bölgesi Genişliği(Bakınız Tablo)

19.819.920.020.120.2

Datum Unsur Genişliği39.8 40.0 40.2

Tolerans Bölgesi Genişliği

0.2 0.4 0.6 0.3 0.5 0.70.4 0.6 0.80.5 0.7 0.90.6 0.8 1.0

KanalGenişliği


UZATILMIŞ TOLERANS BÖLGESİUZATILMIŞ TOLERANS BÖLGESİ

A

A A

4x M16x2 Ø0.4 AP 18

Uzatılmış Tolerans Bölgesi Niteleyicisi

Tolerans Bölgesi Yüksekliği (min.)

RESİM

AÇIKLAMA

Ø 0.4 Uzatılmış Tolerans Bölgesi Çapı

A – A Kesiti

Min. 18Uzatılmış Tolerans Bölgesi Yüksekliği

Delik Ekseni Durum ve Konum Olarak Tolerans Bölgesi İçinde Olmalıdır

NOT: Uzatılmış Tolerans Bölgesi, diğer geometrik kontrollar ile birlikte de kullanılabilir.


SABİT BAĞLAYICI FORMÜLÜSABİT BAĞLAYICI FORMÜLÜ

GÖVDE

184

104

Sabit Bağlayıcı İçin Formül:

H = F + 2T veya T = (H – F) / 2

T = Konum Toleransı Bölgesi ÇapıH = Delik EMD Çapı DeğeriF = Bağlayıcı EMD Çapı Değeri

Sabit Bağlayıcı İçin Formül:

T = (H – F) / 2

2T = (16.3 – 16.0)2T = 0.3 T = 0.15

KAPAK 104

18416±1

A

4x Ø 16.5 ± 0.2 Ø AM

4x M16x2 Ø AP 18M

NOT: Cıvatanın dişli kısmının dişsiz kısmına göre konumu ve dikliği de dikkate alınmalıdır.


GEZEN BAĞLAYICI FORMÜLÜGEZEN BAĞLAYICI FORMÜLÜ

Bütünleme için 4 adet M16 x 2 cıvata kullanılacaktır (EMD çapı 16.0)

104

184

4x Ø 16.5 ± 0.2 Ø AM

A

B

C

28

28

B C

Gezen Bağlayıcı İçin Formül:

T = H – F

T = Konum Toleransı Bölgesi Çapı (Her bir parça için)H = Delik EMD Çapı DeğeriF = Bağlayıcı EMD Çapı Değeri

Gezen Bağlayıcı İçin Formül:

T = H – F

T = 16.3 – 16.0T = 0.3

NOT: Cıvatanın dişli kısmının dişsiz kısmına göre konumu ve dikliği de dikkate alınmalıdır.


104

184

4x Ø 16.5 ± 0.2

A

B

C

28

28

BİRLEŞİK (KOMPOZİT) KONUM TOLERANSLANDIRMABİRLEŞİK (KOMPOZİT) KONUM TOLERANSLANDIRMA

Ø 0.2 AM B C

Ø 0.1 AM B

RESİM

Tolerans Bölgeleri

184

104

Datum C

Datum B 28

28

184

104

EMD’da, 0.2 çaplı konum toleransı bölgeleri, datumlara göre esas ölçülerde konumlandırılmış

EMD’da, 0.1 çaplı konum toleransı bölgeleri, birbirlerine göre esas ölçülerde konumlandırılmış, ayrıca Datum A ve B’ye göre durumları (diklik ve paralellik) belirlenmiş. Datum B ve C’den verilen esas ölçüler çözülmüştür. Bu delik dizini büyük tolerans bölgeleri içerisinde dolaşabilir, ancak referans datumlara göre durumları (diklik ve paralellik) korunmalıdır.

Datum A


BİRLEŞİK (KOMPOZİT) KONUM TOLERANSLANDIRMA - MASTARBİRLEŞİK (KOMPOZİT) KONUM TOLERANSLANDIRMA - MASTAR

Ø 0.1 AM B

Ø 0.2 AM B C Üst bölüm delik dizininin belirlenmiş datumlara göre konumunu kontrol eder

PLTZF (pattern location tolerance zone frame)

Alt bölüm delik dizinindeki delikler arası mesafeler ile, delik dizininin belirlenmiş datumlara göre durumunu kontrol eder.

18428

104

28

16.14x(Mastar Pimleri)

Datum C

Datum B

Datum A

184

104

16.24x(Mastar Pimleri)

Datum B

Datum A

Kızak, paralel olarak aşağı yukarı, parçayı düzeltmek için hareket ettirilir.


KONUM TOLERANSLANDIRMA (Unsur İçin Birden Fazla Kontrol)KONUM TOLERANSLANDIRMA (Unsur İçin Birden Fazla Kontrol)

104

184

4x Ø 16.5 ± 0.2

A

B

C

28

28

RESİM

Ø 0.2 AM B C

Ø 0.1 AM B

184

104

Datum C

Datum B28

28

Datum A

EMD’da, 0.2 çaplı konum toleransı bölgeleri

184

104

Datum B

28

Datum A


Ø 0.1 AM B

Ø 0.2 AM B C


KONUM TOLERANSLANDIRMA (Unsur İçin Birden Fazla Kontrol)KONUM TOLERANSLANDIRMA (Unsur İçin Birden Fazla Kontrol)

MASTAR

184

104

Datum B

28

Datum A


Ø 0.1 AM B

Ø 0.2 AM B C Üst bölüm delik dizininin Datum A, B ve C’ye göre konumunu kontrol eder

Alt bölüm,- Delik dizinindeki delikler arası mesafeler ve dizinin durumunu,- Datum B’ye göre delik dizininin konumunu kontrol eder.

184

104

Datum C

Datum B

28

28

Datum A

4 x Ø16.1Mastar Pimleri


EN FAZLA MALZEME DURUMUNDA SIFIR KONUM TOLERANSIEN FAZLA MALZEME DURUMUNDA SIFIR KONUM TOLERANSI

104

184

4x Ø 16.5 ± 0.2 Ø 0.2 AM

AB

C

28

28

B CGeleneksel Yöntem

Konum Toleransı = 0.2Bonus Tolerans = 0.4Toplam Tolerans = 0.6

Delikler Asıl Durum

Delik EMD = 16.3Konum Tol. = 0.2Asıl Durum = 16.1

RESİM

AÇIKLAMA

104

184

4x Ø 16.4 ± 0.3

Ø 0 AM

AB

C

28

28

B CEMD’da Sıfır Tolerans

Konum Toleransı = 0.0Bonus Tolerans = 0.6Toplam Tolerans = 0.6

Delikler Asıl Durum

Delik EMD = 16.1Konum Tol. = 0Asıl Durum = 16.1

EMD’da sıfır tolerans, boyutlandırılmış bir unsur için verilen ve bir geometrik toleransı tanımlayan toleranslandırma yöntemidir.

Delik Ø Tol. Bölgesi

16.116.216.316.416.516.616.7

Ø 0.0Ø 0.1Ø 0.2Ø 0.3Ø 0.4Ø 0.5Ø 0.6

EMD’da sıfır tolerans ile delik çapı bu aralıkta olabilir

Geleneksel konum toleranslandırma ile delik çapı bu aralıkta sınırlanır


SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

KONUM

DATUM REFERANSI:

GEREKLİ

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Toleranslandırılmış unsurun orta noktaları tolerans bölgesi içerisinde olmalıdır.2. Eşmerkezlilik toleransı kullanmaya karar vermeden önce konum veya salgı toleransı kullanmayı düşünün

EŞMERKEZLİLİK TOLERANSI BÖLGESİ:Bir silindir hacmi

RESİM

AÇIKLAMA

ST

YOK

F

YOK

EŞMERKEZLİLİKEŞMERKEZLİLİK

Ø Ø14.0 ± 0.2

A

Ø18.0 ± 0.2

Ø 0.1 A

Datum Ekseni A

Ø 0.1 Tolerans Bölgesi

Toleranslandırılmış unsurun eksenini oluşturan noktalar, tolerans bölgesi

içerisinde olmalıdır.


SEMBOL:

TOLERANSTİPİ:

KONUM

DATUM REFERANSI:

GEREKLİ

BONUSTOLERANS:



YORUMLAMALAR:1. Toleranslandırılmış unsurun orta noktaları tolerans bölgesi içerisinde olmalıdır.2. Simetri toleransı kullanmaya karar vermeden önce konum veya profil toleransı kullanmayı düşünün

SİMETRİ TOLERANSI BÖLGESİ:İki paralel düzlem arasında kalan bölge

RESİM

AÇIKLAMA

ST

YOK

F

YOK

SİMETRİSİMETRİ

A

12 ± 0.1

20 ± 0.20.08 A

0.08 aralıklı iki paralel düzlemin oluşturduğu

tolerans bölgesi

Datum orta düzlemi A

Toleranslandırılmış unsurun orta düzlemini oluşturan noktalar, tolerans bölgesi içerisinde olmalıdır.


MASTAR TASARIMI SEÇENEKLERİ

Fonksiyon Mastarı Tasarımı ve Toleranslandırma

Politikaları


İKİ DELİKLİ BİR PARÇA İÇİN KONUM MASTARI TASARIMI İKİ DELİKLİ BİR PARÇA İÇİN KONUM MASTARI TASARIMI

İç Sınır Hesabı

Delik EMD EMD’da Geometrik Tolerans

12.0 0.2

Delik İç Sınırı

11.8

Dış Sınır Hesabı

Delik EAM EAM’da Geometrik Tolerans

12.2 0.4

Delik Dış Sınırı

12.6

+

4022

C

20

0.1 BA

B

Ø12 +0.2 0

Ø 0.2 M A B C

40±0.2

A

120±0.520±0.2

0.1


İKİ DELİKLİ BİR PARÇA İÇİN KONUM MASTARI TASARIMI İKİ DELİKLİ BİR PARÇA İÇİN KONUM MASTARI TASARIMI

İş Parçası

Datum Unsur A Simülatörü

Datum Unsur C Simülatörü

Datum Unsur B Simülatörü

Fonksiyon Mastarları:Fonksiyon mastarları bir parçanın montaj sırasındaki davranışını önceden görmek amacıyla kullanılan mastarlardır ve tasarımlarında genellikle montajın en zor olduğu koşullar (Asıl Durum) dikkate alınır. Fonksiyon mastarı prensipleri kullanılırken aşağıdaki kurallar uygulanmalıdır:1. Parça üzerinde tanımlanmış olan datumlar mastar üzerinde de olmalıdır.2. Konum kontrolu için kullanılan fonksiyon mastarlarının elemanlarının (pimler vb.) yerleşiminde esas ölçüler dikkate alınmalıdır.3. Fonksiyon mastarları kontrol edilen unsurların asıl durumunu (EMD) dikkate alarak tasarlanır.4. Fonksiyon mastarının tüm elemanları aynı anda kontrol edebilir özellikte olmalıdır.

Fonksiyon Mastarlarının Toleranslandırılmasında Uygulanan Temel Politikalar:Fonksiyon mastarları toleranslandırılırken uygulamaya bağlı olarak farklı politikalar uygulanabilir. Uygulanan başlıca politikalar ise şu şekilde sıralanabilir:1. Kusursuz (Kötümser) Toleranslandırma2. İyimser (Optimistic) Toleranslandırma3. Arada Toleranslandırma

Bu politikaların uygulanması ve sonuçları ile ilgili bir örnek devam eden sayfalarda verilmektedir.


20

121+1

22

40

0.01 Ø 0 L A B C40+0.5

22+1

Ø 11.80 – 11.84 (2 PİM)

A

0.01 A

B

0.01 BA

C

KUSURSUZ (ABSOLUTE) MASTAR TASARIMI KUSURSUZ (ABSOLUTE) MASTAR TASARIMI

Kusursuz (Kötümser) ToleranslandırmaBu toleranslandırmada mastar pim çapı için başlangıç noktası kontrol edilecek unsurun Asıl Durum (EFM) çapıdır. Mastar toleransları, mastar elemanı üzerine malzeme eklenecek şekilde verilir.Yukarıdaki hesaplamalarda da görüldüğü gibi, kontrol edilen deliklerin iç sınır çapı, mastar pimi iç sınır çapından büyük olmadığı için, bu mastar tolerans dışı olan bir parçayı kabul etmez.Bu politika ile tasarımlanan mastar tolerans içerisindeki tüm parçaları kabul edip, tolerans dışındakileri ret eder. Bu arada sınırlarda bulunan ve aslında uygun olan az sayıda parça ret edilebilir.


EAM’de Mastar Pim Ø EAM’da Geometrik Tolerans

11.8 0

Mastar Pim İç Sınır Ø

11.8


EFM’de Mastar Pim Ø EFM’da Geometrik Tolerans

11.84 0.04

11.88

+

Mastar Pim Dış Sınır Ø


20

121+1

22

40

0.01Ø 0 M A B C40+0.5

22+1

Ø 11.76 – 11.80 (2 PİM)

A

0.01 A

B

0.01 BA

C

İYİMSER (OPTIMISTIC) MASTAR TASARIMIİYİMSER (OPTIMISTIC) MASTAR TASARIMI

Bu politika ile tasarımlanan mastar tolerans içerisindeki tüm parçaları kabul edip, tolerans dışındakilerin çoğunu ret eder. Sınırlarda bulunan ve aslında uygun olmayan az sayıda parça kabul edilebilir.

Tam İyimser (Optimistic) Olmayan ToleranslandırmaBu toleranslandırmada mastar toleransları, mastar elemanı üzerinden malzeme eksiltecek şekilde verilir.Yukarıdaki hesaplamalarda da görüldüğü gibi, mastar piminin dış sınırı kontrol edilen deliğin iç sınırından büyük olmadığı için uygun olan hiçbir parça mastar tarafından ret edilmeyecektir. Ancak 11.8 çapındaki bir pim, 11.8 çapında (delik iç sınırı) üretilen bir deliğe geçmeyeceği için, bir sonraki tasarım asıl iyimser (optimistic) toleranslandırma örneğidir.



11.76 0.04


11.72



11.80 0

11.80

+Mastar Pim Dış Sınır Ø


20

121+1

22

40

0.01 Ø 0 M A B C40+0.5

22+1

Ø 11.76 – 11.79 (2 PİM)

A

0.01 A

B

0.01 BA

C

İYİMSER (OPTIMISTIC) MASTAR TASARIMI (Devam)İYİMSER (OPTIMISTIC) MASTAR TASARIMI (Devam)

İyimser (Optimistic) ToleranslandırmaBu tasarımda amaç, teknik olarak uygun olan sınırdaki parçaların ret edilmemesini sağlamaktır. Bunu sağlamak için, dış sınır çapında ne kadar azaltma yapılacağı ve mastar piminin EFM durumu çapının ne olacağına dikkatle karar verilmelidir.



11.76 0.03


11.73



11.79 0

11.79



20

121+1

22

40

0.01Ø 0.02 A B C40+0.5

22+1

Ø 11.80 ± 0.01 (2 PİM)

A

0.01 A

B

0.01 BA

C

ARADA MASTAR TASARIMI ARADA MASTAR TASARIMI

Arada ToleranslandırmaBu tasarımda mastar pimi iç sınırı, kabul edilebilir en kötü delik çapından daha küçüktür. Mastar pim, doğru eksen etrafında, kontrol edilen delikten daha az bir alan kaplayan boyutta veya durumda olduğunda, az sayıdaki hatalı işin kabul edilmesi söz konusudur. Mastar pimin EFM çapı veya dış sınırı ise, kontrol edilen delik iç sınırından daha büyüktür. Mastar pimin, doğru eksen etrafında, kontrol edilen delikten daha fazla bir alanı kaplaması mastarın, az sayıdaki uygun işi ret etmesi anlamına gelir.



11.79 0.02


11.77



11.81 0.02

11.83



YÜZEY DOKUSU

- Yüzey Dokusu Terimleri

- Yüzey Dokusu Sembolleri

- Yüzey Dokusu - Örnekler


YÜZEY DOKUSU TERİMLERİYÜZEY DOKUSU TERİMLERİ

Yüzey Kusurları (Flaws)Yüzeylerde imalat sırasında oluşan çatlak, döküm boşluğu, darbe izi, çizik, oluk, çentik, delik, kimyasal aşınma vb. istenmeyen bozukluklar

Desen Yönü (Lay)Yüzeydeki takım izleri ve desenin hakim yönü

Mikron (Micrometer)Bir metrenin milyonda biri (0.000001 metre)

Pürüzlülük (Roughness)Takım ucunun kesme işlemi sonucunda oluşan, düzgün yayılmış yüzey bozukluğu

Pürüzlülük Yüksekliği (Roughness Height)Yüzey üzerindeki tipik bir mesafede (pürüzlülük genişliği değeri), pürüzlü yapının en üst ile en alt değerlerinin aritmetik ortalamasının mikron olarak ifade edilmesi

Pürüzlülük Genişliği (Roughness Width)Pürüzlülüğün hakim desenini oluşturan sıralı sırt veya alanlar arasındaki mesafenin milimetre olarak değeri

Pürüzlülük Genişlik Değerlemesi (Roughness Width Cutoff Rating)Pürüzlülük yüksekliği değerini öğrenmek için ölçüm yapılan yüzey aralığının milimetre olarak değeri

Yüzey Dokusu (Surface Texture)Nominal yüzeyde tekrarlı veya rasgele olan ve yüzey desenini oluşturan sapmalar. Yüzey dokusu, pürüzlülük, dalgalanma, döşeme ve diğer kusurların toplamından oluşur

Dalgalanma (Waviness)Büyüklük olarak, yüzey pürüzlülüğünden daha büyük olan ve makina veya parçadaki esnemelerden kaynaklanan yüzey ondüleleri

Dalgalanma Yüksekliği (Waviness Height)Dalganın en üst ile en alt noktası arasındaki mesafenin milimetre olarak değeri

Dalgalanma Genişliği (Waviness Width)Birbirini izleyen tepe ve çukurlar arasındaki mesafenin milimetre olarak değeri


YÜZEY DOKUSU SEMBOLLERİYÜZEY DOKUSU SEMBOLLERİ

Yüzey PürüzlülüğüTemel Sembolü

Niteleyici OlduğundaKullanılan Sembol

‘Yüzeyde İşlemeVar’ Sembolü

‘Talaş Kaldırılması Yasak’ Sembolü

0.05 – 5.01.60 2.5

0.5

Dalgalanma Genişliği

Pürüzlülük Genişlik Değerlemesi

Desen Yönü

Pürüzlülük Genişliği

Dalgalanma Yüksekliği

Pürüzlülük Yükseklik Değerlemesi

PürüzlülükYüksekliği

PürüzlülükGenişliği

DalgalanmaGenişliği

DesenYönü

PürüzlülükGenişlik Değerlemesi

DalgalanmaYüksekliği

Tercih Edilen Ortalama Pürüzlülük Değeri (Ra)

μm μin μm μin

0.025 10.050 20.10 40.20 80.40 16 0.80 32

1.60 63 3.2 125 6.3 25012.5 50025 1000


YÜZEY DOKUSU - ÖrneklerYÜZEY DOKUSU - Örnekler

İstenen pürüzlülük yüksekliği değeri, işaretin uzun bacağının soluna yazılır. Yalnızca bir değer yazıldığında, bu değer izin verilen en yüksek değerdir ve daha düşük değerler kabul edilir.

1.6

İki değer yazıldığında, bu değerler izin verilen pürüzlülük yüksekliği değerinin değişebileceği aralığı gösterir.

1.60.8

İzin verilen maksimum dalgalanma yüksekliği değeri yatay çizginin üzerine yazılır ve daha küçük değerlerin de uygun olduğu kabul edilir.

1.60.8

0.05

İzin verilen maksimum dalgalanma genişliği değeri, dalgalanma yüksekliği değerinin sağına yazılır ve daha küçük değerlerin de uygun olduğu kabul edilir.

1.60.8

0.05–5.0

Eşleşilen yüzey ile istenilen minimum temas oranı yatay çizginin üzerine yazılır. Varsa başka istekler, notlar ile belirtilir.

90%

Desen yönünü gösteren sembol uzun bacağın sağına konur.1.60.8

0.05–5.0

Pürüzlülük genişlik değerlemesi değeri yatay çizginin altına yazılır. Bir değer yazılmadığında, 0.80 olduğu kabul edilir.

1.60.8

0.05–5.02.5

Gerekli olduğunda, maksimum pürüzlülük genişliği değeri desen yönü sembolünün sağına yazılır ve daha küçük değerlerin de uygun olduğu kabul edilir.

0.05–5.02.5

0.5

İstenen yüzeyi elde etmek için mekanik imalat ile talaş kaldırılması gereklidir. Kaldırılabilecek talaş miktarı kısa bacağın soluna yazılır.

1.63.5

Talaş kaldırılmasına izin verilmez.1.6


EKLER

- ASME Y14.5 – 1973’ten 1994’e Değişiklikler

- ANSI ve ISO Sembolleri Karşılaştırma Tablosu

- Geometrik Toleranslandırma Sembollerinin Büyüklük ve Oranları

- Teknik Resim Sembolleri

- GBT İle İlgili ISO Standartları

- Kaynakça


ASME Y14.5M DEĞİŞİKLİKLER

Ø 0.10 L MF

S SA

Ø 0.10 A B C

Ø 0.12 L MFD

Ø 0.10 A

Ø 0.10 M A

Yürürlükte olan ASME Y14.5 M 1994 ve ISO – Kural #2 (eski kural #3 iptal)

Herhangi bir belirtecin kullanılmadığı durumlarda, tüm geometrik toleranslarda, tolerans, datum veya her ikisi için RFS uygulanır. MMC ve LMC gerektiği yerde belirtilmelidir.

AY14.5 M 1994 ve ISO’da datum unsur sembolü

Önceki uygulama: ANSI Y14.5 M 1982

D Ø 0.10 A B CM

Kural #2: Konum toleransı kullanıldığında, tolerans ve datumlar için MMC, LMC ve RFS koşulu belirtilmelidir.

Ø 0.10 AØ 0.10 M A

Kural #3: Diğer tüm geometrik toleranslarda, tolerans ve datumlar için RFS uygulanır. MMC ve LMC gerektiği yerde belirtilmelidir.

- A - Y14.5 M 1982 ve daha öncesi için datum unsur sembolü

Önceki uygulama: ANSI Y14.5 M 1973

B C Ø 0.12 A B D Ø 0.10

Kural #2: Konum toleransı kullanıldığında MMC uygulanır. LMC ve RFS koşulu gerektiği yerde belirtilmelidir.

Ø 0.10AØ 0.10 MA

Kural #3: Diğer tüm geometrik toleranslarda, tolerans ve datumlar için RFS uygulanır. MMC ve LMC gerektiği yerde belirtilmelidir.


SEMBOLLERİN KARŞILAŞTIRILMASI (ANSI/ISO)

DOĞRUSALLIK

DÜZLEMSELLİK

DAİRESELLİK

SİLİNDİRLİK

DOĞRU PROFİLİ

YÜZEY PROFİLİ

ÇEPEÇEVRE PROFİL

AÇISALLIK

DİKLİK

PARALELLİK

KONUM

EŞMERKEZLİLİK/EŞEKSENLİLİK

SİMETRİ

DAİRESEL SALGI

TOPLAM SALGI

EN FAZLA MALZEME DURUMUNDA

EN AZ MALZEME DURUMUNDA

UNSUR BÜYÜKLÜĞÜNDEN BAĞIMSIZ

İZDÜŞÜM TOLERANS BÖLGESİ

ÇAP

ESAS BOYUT

REFERANS BOYUT

DATUM UNSUR

DATUM HEDEFİ

HEDEF NOKTA

ANSI ISO

YOK

YOK

M M

L

S

P P

YOK

YOK

Ø Ø

50 50

(50) (50)

-A- VEYA A

Ø4 Ø4A1 A1

X X


GT SEMBOLLERİN ŞEKİL VE ORANLARI

2.0 h

4.0 h

A h

0.5 h

DATUM UNSUR

3.5 h

DATUM HEDEFİ

2.0 h

90°.

HEDEF NOKTASI

2.0 h

GT KUTU YÜKSEKLİĞİ

1.5 h h M L S P 0.8 h

1.5 h

0.6 h

h

1.5 h 1.5 h

h

2.0 h

h

2.0 h

2.0 h

1.5 h

1.5 h

0.6 h 0.8 h

1.1 h

1.5 h


TEKNİK RESİM SEMBOLLERİ

ÖRNEK

Ø 25

R 30

SØ 25

SR 25

AA 17

t=2

h =6

40

40

AÇIKLAMA

ÇAP

KARE

YARIÇAP

KÜRE ÇAP

KÜRE YARI ÇAPI

ANAHTAR AĞZI

KALINLIK

DERİNLİK/YÜKSEKLİK

ESAS ÖLÇÜ

(35)

30±0.05

[35]

60

12

1:10

20%

120

REFERANS ÖLÇÜ

KONTROL ÖLÇÜSÜ

İŞLEM ÖNCESİ ÖLÇÜ

YAY ÖLÇÜSÜ

YAY ÖLÇÜSÜ

ÖLÇEKSİZ ÖLÇÜ

KONİKLİK

EĞİM

AÇINIM UZUNLUĞU

STANDART

DIN 6776

DIN 6776

DIN 6776

DIN 6776

DIN 6776

DIN 6776

DIN 6776

DIN 6776

DIN 7083

DIN 6776

DIN 406

DIN 6776

DIN 406

DIN 406

DIN 406

DIN 406

DIN 406

DIN 406

98


GEOMETRİK BOYUTLANDIRMA İLE İLGİLİ ISO STANDARTLARI

ISO 129:1985

ISO 286-1:1988

ISO 286-2:1988

ISO 406:1987

ISO 1101:1993

ISO 1660:1987

ISO 1829:1975

ISO 2692:1988

Ek 1:1992

ISO 2768-1:1989

ISO 2768-2:1989

ISO 3040:1990

ISO 5458:1987

ISO 5459:1981

ISO 7083:1983

ISO 8015:1985

ISO 10758:1992

ISO 10759:1993

TEKNİK RAPOR

ISO TR

5460:1985

Teknik Resimler – Genel Prensipler, tanımlar, uygulama

yöntemleri ve özel durumlar

Toleranslar ve geçmeler için ISO sistemi – Bölüm 1,

tolerans, sapma ve geçme temel

Toleranslar ve geçmeler için ISO sistemi – Bölüm 2,

standart tolerans sınıfı tabloları ve delik ve miller için

tolerans değerleri

Teknik Resimler – Doğrusal ve açısal boyutların

toleranslandırılması

Teknik Resimler – Geometrik toleranslandırma – Biçim,

düzenleme, konum ve salgı toleransları – tanımlar,

semboller ve belirteçler

Teknik Resimler – Profillerin boyutlandırılıp

toleranslandırılması

Genel amaç için tolerans bölgelerinin seçilmesi

Teknik Resimler – En Fazla Malzeme Prensibi

Teknik Resimler – En Az Malzeme Prensibi

Genel Toleranslar – Bölüm 1, doğrusal ve açısal boyutlar

için toleranslar

Genel Toleranslar – Bölüm 2, unsurlar için geometrik

toleranslar

Teknik Resimler – Boyutlandırma ve toleranslandırma –

koniler

Teknik Resimler – Geometrik toleranslandırma – Konum

toleranslandırma

Teknik Resimler – Geometrik toleranslandırma – Datumlar

ve datum sistemleri

Teknik Resimler – Geometrik toleranslandırma sembolleri –

Orantı ve boyutlar

Teknik Resimler – Temel toleranslandırma prensipleri

Teknik Resimler – Düzenleme ve konum toleranslandırması

– Tol. Bölgesi projeksiyonu

Teknik Resimler – Boyutlandırma ve toleranslandırma –

Rijid olmayan parçalar

Teknik Resimler – Geometrik toleranslandırma – Şekil,

düzenleme, konum ve salgının toleranslandırılması –

Doğrulama prensip ve metodları - Kılavuzlar


1. TOOL & MANUFACTURING ENGINEERS HANDBOOK

BY SOCIETY OF MANUFACTURING ENGINEERS

2. GEO-METRICS IIIM

THE METRIC APPLICATION OF GEOMETRIC DIMENSIONING AND TOLERANCING TECHNIQUES

BY LOWELL W. FOSTER

3. TECHNICAL DRAWING & GRAPHIC TECHNOLOGY

BY FRENCH & VIERCK

4. TOLERANCES: GEOMETRIC & POSITION

BY AUBREY YUEN

5. AMERICAN NATIONAL STANDARD

DIMENSIONING & TOLERANCING

ANSI Y14.5M – 1982, 1994

6. TASARIMDA GEOMETRİK ÖLÇÜLENDİRME VE TOLERANSLAMA

Dr. MACİT KARABAY

MAKİNA TASARIM VE İMALAT DERGİSİ, CİLT 4, SAYI 1, MAYIS 2001

7. A Text-Workbook, GEOMETRIC TOLERANCING

BY RICHARD S. MARELLI

8. www.engineersedge.com

9. VOLVO, Corporate Standard, STD 5062, 2E

10. BASIC GEOMETRIC DIMENSIONING AND TOLERANCING

LOCHEED MARTIN AERONAUTICS Co.

11. GEOMETRIC DIMENSIONING AND TOLERANCING

ALEX KRULIKOWSKI

KAYNAKÇA

Documents

geometrik boyutlandırma