Ekonomske osnove

države i prava - I

prof. dr. Amina Nikolajev

Ekonomija

Asocijacija na pojam ekonomija ?!

Proučava različite kategorije

Pokriva sve vrste životnih tema:

olakšava snalaženje u životu,

omogućava pravilno reagiranje na društvena

događanja,

uči kako pravilno koristiti raspoložive resurse,

vodi boljem životu.

Ekonomija

U suštini se bavi izborima koje donosimo

svaki dan

Daje info za lakše snalaženje u životu

Pratite cijene – donosite odluke (izbor) –

više vs. manje, kvalitet vs. kvantitet

Proučava načine na koji se ljudi suočavaju i

rješavaju pitanja svakodnevnog života

Ekonomija

Ekonomija = oikos (kuća) i nomos (pravilo) =

praktično znanje o vođenju domaćinstva

Aristotel – vještina pribavljanja dobara

potrebnih za život i korisnih za kuću i državu

Ekonomija

• Adam Smith – „Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda“ 1776. - prvi cjelovitiji sistem ekonomskog razmišljanja, liberalizam

• Karl Marx – „Kapital“ 1867. – kritike kapitalizma –socijalizam

• John Maynrad Keynes – „Opća teorija zaposlenosti, kamate i novca“ 1936. -mikroekonomija i makroekonomija, državni intervencionizam

• 80-e – snaga tržišta neoliberalizam

Sistem ekonomskih nauka

Dinamična nauka

Kompleksna naučna oblast

Broj posebnih disciplina se stalno širi

Sistem posebnih međuuvjetovanih naučnih

disciplina koje se bave pojedinim pitanjima:

ekonomska historija, ekonomika, ekonomska

politika, ekonomska statistika, finansije,

ekonometrija, i sl.

Ekonomska historija

Prikuplja konkretne podatke ekonomske

prošlosti ljudskog društva

Proučava:

ekonomske procese i pojave u njihovom

historijskom slijedu

razvoj privrede kroz historiju

Pruža potrebne podatke i materijale za

uopćavanje određenih pojava i događanja

Ekonomika

Sistem ekonomske teorije (= ekonomija)

Proučava načela i metode, analizira i daje preporuke za racionalno korištenje raspoloživih proizvodnih resursa i proizvodnih dobara radi optimalnog zadovoljavanja pojedinačnih i društvenih potreba (A. Marshall -Principles of Economics, 1890.)

Koristi se i u značenju stanja privrede jedne zemlje, problema razvoja, ukupnosti svih ekonomskih odnosa neke države, stanja i načina poslovanja pojedinih privrednih grana, poduzeća te ekonomskih stanja i problema razvoja regija (ekonomika zemlje, regionalna ekonomika, ekonomika poljoprivrede, ekonomika industrije, ekonomika međunarodne trgovine, ekonomika poduzeća i sl.)

Ekonomska politika

Ukupnost državnih ekonomskih mjera koje

se poduzimaju radi ostvarivanja ciljeva

društveno-ekonomskog razvoja

Sistem načela na kojima bi se trebala

zasnivati ekonomsko-politička akcija

Primijenjena disciplina - praktično

djelovanje u sferi privrede

Ekonomska statistika

Primijenjena grana statisike u ekonomiji

Prikuplja i sistematizira podatke vezane ze privredna kretanja

Stvara osnovu za uopćavanje i zaključivanje

Omogućava dobijanje relevantnih statističkih podataka o makroekonomskim kategorijama

Nauka o finansijama

Bavi se zakonitostima finansijskog privređivanja:

pribavljanje i trošenje sredstava radi pokrića

javnih potreba, vođenje socijalno-ekonomske

politike, usmjeravanje društvenog i

ekonomskog razvoja

Finansijsko pravo – oblik provođenja finansijske

politike

Što je privredno pravo za ekonomsku politiku to

je finansijsko pravo za finansijsku politiku

Ekonometrija

Primjenjuje matematske metode u cilju

tačnog i konkretnog određivanja odnosa

među ekonomskim pojavama

Teorije nisu dovoljne ukoliko se ne mogu

testirati

Na osnovu empirijskih istraživanja pristupa

se mjerenjima

Ekonomija

Sinonim za ukupnu privredu / Opći

naziv za ekonomsku nauku u cjelosti

Naučna disciplina koja proučava kako

društva upotrebljavaju oskudne resurse

kako bi proizvela određena dobra i

usluge i raspodijelila ih među ljudima

Proučava ponašanje ljudi kao vezu

između ciljeva i oskudnih resursa

Ekonomija

Dvije bitne odrednice: oskudnost resursa i zadovoljenje potreba/želja

Ljudi donose odluke kojima nastoje pomiriti suprotnosti: oskudne resurse i ciljeve koje žele postići

Problem oskudnosti resursa - Zakon oskudnosti: nesklad između potreba za proizvodnim inputima i mogućnostima zadovoljenja tih potreba

Ekonomija = Život

Ekonomija

Oblasti izučavanja:

Mikroekonomija = micros (mali) i

oikonomia (privreda) = pojedini dijelovi

privrede, pojedinačni privredni subjekti =

“mala slika”

Makroekonomija = macros (veliki) i

oikonomia (privreda) = privreda u cjelini

= “velika slika” – ptičija perspektiva

Ekonomija

Mikroekonomija

Subjekti: pojedinci, domaćinstva, preduzeća

Objekti: formiranje cijena proizvoda, rada, kapitala; analiza troškova poslovanja; visina plaća, vrijednost akcija, ...

Makroekonomija

Subjekti: parlament, vlada, CB

Objekti: ekonomski razvoj, potrošnja, štednja, investicije, zaposlenost, inflacija, ravnoteža AP i AT, vanjskotrgovinska razmjena, raspodjela dohotka, uvoz i izvoz, ...

Ekonomija - država

Ekonomija ili država?

Nema tržišnog privređivanja bez uplitanja

države u ponašanje i djelovanje ekonomskih

subjekata cjelokupnog društva (pojedinci,

kolektiv, organizacija i zajednica)

Najveći dio ekonomskih odluka donosi se na

tržištima

Ekonomija - država

Tri temeljna pitanja ekonomije: šta, kako i

za koga proizvoditi

Rješavanje koordinacijom, regulacijom i

upravljanjem u cilju korisnosti i uspješnosti

Ko donosi odluke?

(komandna/tržišna/mješovita privreda)

Ekonomija - država

Ustav BiH – preambula, član I, VII, VIII

Država blagostanja

Platon: svi pojedinačni interesi i težnje

trebaju biti usklađeni

Aristotel: tragao za najboljom državom –

ostvarenje maksimalne sreće i zadovoljstva

Rast individualnog blagostanja determinira

društveno blagostanje

Ekonomija - država

Država blagostanja / ekonomija blagostanja

Svojom ekonomsko-socijalnom politikom nastoji osigurati opće blagostanje stanovništva (zdravstveno i socijalno osiguranje)

Svojim politikama (fiskalna, intervencionistička) utječe na raspodjelu dohotka i stalni ekonomski rast

Ekonomija - država

Uloga države u ekonomiji:

Povećanje efikasnosti (borba protiv monopola, visokih cijena, niske proizvodnje)

Promicanje pravednosti (podjela dohotka, oporezivanje, transferna plaćanja, socijalna pravda)

Poticanje makroekonomskog rasta i stabilnosti (smanjenje nezaposlenosti i inflacije, fiskalna i monetarna politika)

Ekonomija - država

Organi vlasti i uprave utiču na privređivanje nastojeći ga omogućiti, podržati i usmjeriti

Ekonomske funkcije države su one u sferi privrednih aktivnosti s namjerom ostvarenja određenih društvenih ciljeva:

Regulatorna f-ja

Alokativna f-ja

Redistributivna f-ja

Razvojna f-ja

Ekonomija - država

Ekonomske funkcije države:

Uspostava privrednog sistema

Zaštita interesa građana (reguliranje radnih odnosa, socijalne i zdravstvene zaštite)

Preraspodjela nacionalnog dohotka

Provođenje monetarne politike

Osiguranje državnih subvencija pojedinim granama proizvodnje

Reguliranje i usmjeravanje međunarodnih ekonomskih odnosa...

Ekonomija - pravo

Koja je to veza između prava i ekonomije?

Koje je mjesto ekonomije u pravu i prava u

ekonomiji?

Uloga prava? - zaštitnička, obavezujuća,

regulatorna, usmjeravajuća, razvojna, ...

Uloga ekonomije? - ...

Ekonomija – pravo

Veza ekonomije i prava korisna je i za

pravnike i za ekonomiste

Ekonomija proučava društvene odnose u

kretanju, dinamici

Pravom se ne može izraziti kretanje (pravni

pojmovi su u osnovi statični)

Ekonomija – pravo

Odnos sadržaja i oblika (specifičnosti i slučajnosti pravo pojednostavljuje i svodi na jednoobrazne standarde i tipične odrednice čija je nit zakon)

Pravo izvire iz ekonomije, modificira se pod utjecajem privrednih promjena, utječe na ekonomske odnose, potiče i usmjerava njihovo nastajanje i razvijanje

Ekonomija - pravo

Pravo

usmjereno ka ostvarivanju dobrobiti društva

skup pravila i pravnih sankcija koje usmjeravaju ponašanje ka socijalno poželjnim ciljevima (npr. kroz usmjeravanje pojedinaca na odgovarajući oprez kako bi se spriječile štetne posljedice).

Pravni poredak – zasniva se na vrijednostima pravnih postavki

Ekonomija - pravo

Privredni poredak – zasniva se na sporazumnom odnosu učesnika u ekonomskom procesu

Privredni poredak ima svoju unutrašnju logiku (zadovoljenje individulanih interesa)

Za opću dobrobit društva neophodna intervencija pravnog instrumentarija, uključujući i aparat prinude

Ekonomija – pravo

Razlozi opravdanja čvršće veze između pravnog i ekonomskog poretka:nedostatak unutrašnje logike u

ekonomskim tokovima (koji se nadoknađuje kroz regulatorne aktivnosti države)

usaglašavnje individualnih i općih interesa čime ostvarivanje društvenog blagostanja postaje izglednije

Ekonomija - pravo

Pravni propisi odnose se na pojave i procese cjelokupnog društvenog života, a time i na ekonomske odnose

Pravni poredak putem pravne norme nameće obavezu ponašanja u skladu sa općim pravilima (utiče i na ponašanje svih sudionika ekonomskog procesa)

Uspostava pravnog poretka u funkciji je izgradnje pravednog i dobrog društva (ekonomija blagostanja = država blagostanja)

Ekonomija – pravo

Pravo - multidisciplinaran pristup koji u sebi sadrži i različite dimenzije: socijalnu, političku, filozofsku, historijsku, ali i ekonomsku

Pravnici pravo promatraju kao set instrumenata kojima se nastoje riješiti društveni problemi

Ekonomisti pravo vide kao skup poticaja koji utječu na ili usmjeravaju ponašanje pojedinca u budućnosti

Ekonomija – pravo

Pravni pristup - ex post bavi se rješavanjem problema koji su se već desili između dvije ili više strana u postupku nastojeći iznaći rješenje na temelju ranijih rješenja i realocirati nastalu štetu

Ekonomski pristup - ex ante pristup pažnju usmjerava na buduće efekte pravnih pravila (prošlost predstavlja nepovratni trošak)

Ekonomija – pravo

Primjer:

Zamislite nesavjesnog vozača koji je oborio i povrijedio pješaka. Pitanje sa kojim se sud suočava uključuje utvrđivanje činjenica koje su dovele do djela i nastalu štetu. Očito je da šteta nije izbjegnuta i da se po tom pitanju više ništa ne može učiniti, ali je moguće realocirati štetu na način da ima efekte na potencijalne buduće žrtve i oštećene, bilo kroz promjenu njihovog ponašanja bilo kroz parnicu ili rješenje slučaja van suda.

Pravnici će se fokusirati na akcije strana u postupku kako bi se utvrdila krivica.

Ekonomisti će ispitivati efekte odluke suda na stopu nesreća, troškove nastale nesrećom i troškove sudskog postupka. Shodno tome, ekonomisti vode računa o efektima koja pravila imaju na ponašanje prije tog nesretnog slučaja.

Ekonomija - pravo

Povezivanje ekonomskih shvatanja sa sadržajem prava zasniva se na postojanju alternativa i mogućnosti izbora, odnosno mogućnosti odabira najbolje kombinacije, posljedicama, stimulativnim efektima, troškovima i koristima

Ekonomija (kao nauka o ljudskom izboru između ograničenih resursa i želja) istražuje i testira implikacije pretpostavke da su ljudi racionalna bića i da u tom kontekstu maksimiziraju ostvarenje svojih ciljeva

Pozitivna ekonomija

Promatra i analizira činjenice, realne pojave i procese, pronalazeći u tome veze i pravilnosti

Objašanjava ekonomske procese, pojave i kategorije, utvrđuje uzroke i posljedice određenih ekonomskih ponašanja (šta se dešava i šta se može očekivati)

Opisuje činjenice i ponašanja u nekoj nacionalnoj privredi (npr. uzroci siromaštva u društvu)

Daje odgovore na pitanja: kakvo će biti ponašanje pušača ako se povećaju porezi na cigarete ili zašto je ekonomija socijalističkih zemalja bila manje efikasna od ekonomije kapitalističkih zemalja

Pozitivna analiza predviđa posljedice i ukazuje na efikasnost primjene prava

Normativna ekonomija

Bavi se onim što bi trebalo biti, a ne onim što jeste

Uključuje etičke propise i sudove o određenim vrijednostima

Odgovara na pitanje da li siromašnima davati socijalnu pomoć ili omogućiti zaposlenje, koje mjere treba poduzimati država kako bi smanjila budžetski deficit (smanjiti ili povećati državne izdatke) i sl.

Nema tačnih odgovora, rješenja mogu biti različita

Mnoga se pitanja rješavaju političkim odlukama umjesto na osnovu ekonomskog znanja

Normativna analiza vezuje se za predlaganje propisa i institucija koje vode efikasnoj upotrebi resursa

Pozitivna vs. Normativna

Objektivno istraživanje vanjskih pojava vs. logika i pravila racionalnoga ponašanja

Smisao ekonomskih nauka - ne samo u razumijevanje ekonomskih pojava i odnosa, nego stavljanje stečenog znanja u f-juracionalnoga vođenja poslova

• Veza - normativna pravila temelje se na objektivno spoznatim zakonitostima realnoga života, a ne na samoj želji i volji aktera

Ekonomski pojmovi u pravu

Uspostavljanje funkcionalne veze između prava i ekonomije - evaluaciji utjecaja pravnih pravila na blagostanje pojedinca

Instrumenti kojima se analizira pravo, ali i

tradicionalni pravni koncepti zasnovani na

pravdi i pravičnosti

Principi efikasnosti i racionalnosti

Efikasnost

Pokazatelj uspjeha u obavljanju određenih ekonomskih aktivnosti

Ekonomska aktivnost je efikasna ukoliko je ostvaren učinak uz što manji utrošak

Povećava se usljed:

rasta ekonomskih efekata bez promjene utrošaka ili

bez rasta efekata ali uz smanjenje utrošaka ili

rasta i efekata i utrošaka pri čemu je za postizanje efikasnosti bitno da efekti rastu brže od rasta utrošaka

Osnovna determinanta - troškovi

Efikasnost

rezultat racionalnog djelovanja (maksimiziranje koristi u cilju ostvarivanja vlastitog interesa)

podrazumijeva korištenje postojećih kapaciteta na najbolji mogući način kako bi se ostvarili što bolji rezultati

maksimalni efekti uz minimalne troškove (princip ekonomske racionalnosti)

Racionalnost

Opći princip djelovanja - maksimalan učinak i minimalan utrošak

Ponašanje koje je rezultiralo maksimalnim stupnjem ostvarenja željenog cilja kroz najoptimalniji način korištenja raspoloživih resursa

Polazna pretpostavka - ljudi su racionalna bića, a racionalnost zahtijeva maksimizaciju (potrošači maksimiziraju korisnost, poduzeća profit, političari glasove, državna uprava prihode, dobrotvorna društva društveno blagostanje itd.)

Koncept ekonomske racionalnosti - polazi od činjenice da ljudi preferiraju više a ne manje i shodno tome nastoje maksimizirati dobiti, bilo da ih vide u obliku blagostanja, koristi ili profita

Racionalnost

Donošenje odluka koje pretpostavlja činjenje izbora usmjereno je s jedne strane ka ostvarenju maksimuma cilja, a s druge strane ka što manjem trošenju resursa

Mogućnost izbora - postojanje kriterija na osnovu kojeg se bira između postojećih alternativa, a zadatak ekonomske nauke je preispitivanje posljedica donesenih odluka

Ekonomija – država - pravo

Objašanjava vezu između pravnih institucija i karaktera društvenog, političkog i ekonomskog života

Zasniva se na primjeni ekonomskih teorija u procesu kreiranja i primjene prava, kao i posljedica na ekonomske i društvene pojave uopće

Uključuju ekonomsko razmišljanje, kriterij ekonomske efikasnosti i racionalnosti