Ekonomska valorizacija Vrmca

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja”

Ekonomska valorizacija Vrmca

Ovaj projekat je finansiran od strane Evropske unije

Studija ekonomske valorizacije Vrmca realizovana u sklopu projekta “Baština - pokretač razvoja”, 2015.


Studija ekonomske valorizacije Vrmca realizovana u sklopu projekta “Baština - pokretač razvoja”, 2015.


Izdavači: Opština Tivat Kulturno-zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, Tivat Expeditio - Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor Obrađivač: REGIA PART Neda Kovačič s.p. Vođa projekta: Mr Neda Kovačič, univ. dipl. ekonom. Projektni tim: Mr Ilija Moric – ekspert za turizam i dopunske djelatnosti Nikola Petrović Njegoš – ekspert za održivi razvoj i prostorni razvoj Mr Barbara Černič Mali – ekspert za EU projekte i razvojno planiranje Andrej Drole, univ. dipl. org. - ekspert za finansije i CBA analize Fotografija na naslovnoj strani: Dmitry Soldatenkov Štampa: Biro Konto, Igalo Tiraž: 500 Godina izdanja: 2015.

Projekat „Baština – pokretač razvoja” sprovodi se u okviru Programa prekogranične saradnje između Hrvatske i Crne Gore, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć EU (IPA).

Ova publikacija je izrađena uz pomoć Evropske unije. Sadržaj publikacije je isključiva odgovornost partnera koji implementiraju projekat “Baština-Pokretač razvoja” i ni na koji način ne odražava stavove Evropske unije.

Vodeći partneri / Lead PartnersOpština Tivat Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije

Partneri / PartnersExpeditio – Centar za održivi prostorni razvoj KotorKulturno zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, TivatDUNEA - Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-neretvanske županije, DubrovnikJavna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Dubrovačko-neretvanske županije, Dubrovnik

Saradnici / AssociatesMinistarstvo kulture, Konzervatorski odjel u DubrovnikuHrvatska sekcija ECOVAST-a – Europskog vijeća za sela i male gradoveUstanova Centar za Regionalne aktivnosti programa prioritetnih akcijaUprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne GoreSEE Heritage mreža - Mreža za nasljeđe Jugoistočne Evrope

Studija je realizovana u okviru projekta Baština- pokretač razvoja www.bastina.eu

UVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1 . PREDGOVOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1.1. Ciljevi i zadaci istraživanja . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1.2. Metode istraživanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2. OPIS PILOT PODRUČJA VRMAC . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2.1. Geografski položaj i obuhvat pilot područja . . 10

2.1.1. Opština Tivat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2.1.2. Opština Kotor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

2.2. Zakonodavni okvir i strateški dokumenti . . . . 14

2.3. Pilot područje u planskim dokumentima . . . . 17

2.4. Prirodne vrijednosti područja . . . . . . . . . . . . . 20

2.5. Kulturna baština i pejzaž . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

2.6. Privredni razvoj i turizam . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

2.7. Poljoprivreda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

2.8. Ulazni podaci iz socioloških istraživanja . . . . . 29

2.9. Razvojni problemi i potencijali Parka prirode Vrmca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

3. EKONOMSKO-RAZVOJNI POTENCIJALI PODRUČJA VRMAC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

3 .1 . Vizija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

3 .2 . Misija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

3.3. Ciljevi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

3 .4 . SWOT analiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

4. STRATEGIJE ZAŠTITE PRIRODNIH VRIJEDNOSTI . . . 50

4 .1 . Nacionalni zakonodavni okvir i modeli sprovođenja zaštite . . . . . . . . . . . . . . 50

4.2. Primjeri dobre prakse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

4.2.1. Park prirode Goričko . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

4.2.2. Park prirode Logarska Dolina . . . . . . . . . . . 54

5. EKONOMSKA VALORIZACIJA PARKA PRIRODE VRMAC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

5.1. Smjernice revitalizacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

5.2. Prioriteti, mjere i projekti ekonomske valorizacije Vrmca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

5.3. Model upravljanja Parkom prirode Vrmac . . . 72

5.4. Integrisani turistički proizvod Parka prirode Vrmac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

5.5. Primjer – Pilot projekat »Revitalizacija sela Gornja Lastva« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

5.6. Primjer – Pilot projekat »Priče Vrmca« . . . . . . 83

5.7. Logički okvir pripreme projektnih predloga . . 84

5.8. Finansiranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

6. ZAKLJUČCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

7 . REFERENCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

7.1. Studije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

7.2. Strateški dokumenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

7.3. Radovi i knjige . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

SADRŽAJ

Tabele

Tabela br. Naziv Str.Tabela 1 Naselja u Opštini Tivat 12Tabela 2 Stanje i projekcija stanovništva i stanovanja u opštini Tivat 13Tabela 3 Broj stanovnika u Crnoj Gori i opštini Kotor 14Tabela 4 Broj stanovnika po naseljima u opštini Kotor po popisu iz 2011. godine 14Tabela 5 Pregled važećih strateških dokumenata CG i njihov odnos prema pitanjima zaštite predjela 15Tabela 6 Inventarizacija razvojnih potenciala i problema uz prepoznate mjere rješavanja i glavni akteri na području Vrmca -budućeg Parka prirode 38Tabela 7 SWOT analiza revitalizacije i ekonomske valorizacije Vrmca 48Tabela 8 Smjernice za revitalizaciju pejzažnog predjela Vrmca 59Tabela 9 Prioriteti, mjere i projekti ekonomske valorizacije Vrmca 66Tabela 10 Projekat: »Revitalizacija EKO-sela Gornja Lastva«, prioriteti i aktivnosti 79Tabela 11 Smjernice za razvoj priča u turističke proizvode 85

Slike

Slika br. Naziv Str.Slika 1 Mapa Vrmca – Kotorski zaliv -Tivat 10Slika 2 Teritorijalna podjela Opštine Tivat 12Slika 3 Grad Goričko 52Slika 4 Logarska dolina 55Slika 5 Turistički informativni centar Logarska dolina 56Slika 6 Logarska dolina 57Slika 7 Konstante prostornog razvoja – razvojni potencijali 64Slika 8 Razvojna inicijativa Park prirode Vrmac 73Slika 9 Integralni turstički proizvod Vrmca 76Slika 10 Uticaj pilot projekta Eko-sela Gornja Lastva na revitalizaciju i potporne aktivnosti u Parku prirode Vrmac 78Slika11 Proces i sadržaj planiranja projekata 87

7Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja”

Poluostrvo Vrmac je jedinstveno mjesto i jedinstven pjezaž, ne samo u Crnoj Gori, već i na čitavoj jadranskoj obali.

Nekim čudom sačuvano, uprkos groznici izgradnje koja kvari obalu posljednjih dvadeset godina, ono zaslužuje da bude predmet svake brige. Takođe, Vrmac zaslužuje ne samo samo da bude zaštićen, nego i valorizovan, čime bi se istovremeno valorizovali i turistički potencijali tog dijela Crne Gore.

Izbor da se od Vrmca napravi prirodni park širenjem zaštićenih zona koje predstavljaju dio UNESCO-ve liste Svjetske baštine je ne samo pametan i koristan za sve zajednice Tivta i Kotora, već se time obogaćuje i turistička ponuda Crne Gore. Ovaj projekat može postati laboratorija i model održivog turističkog razvoja koji će ojačati sliku naše zemlje kao Ekološke države.

Lično sam jako vezan za ovo mjesto preko sela Gornja Lastva i male ekipe koja ga hrabro štiti i animira. Od 2002. godine, tokom brojnih ljetnjih radionica, zajedno smo izučavali mogućnosti revitalizacije sela i teritorija sa kojima je povezano.

Iza anarhičnog rastinja i kamenih ruševina se krije mali mediteranski raj u kome, i zahvaljujući kome, su mogle živje-ti generacije poljoprivrednika, zanatlija, pomoraca i intelektualaca koji su kroz burnu istoriju doprinijeli kvalitetu i kulturnoj raznolikosti Crne Gore.

Vizija je oživjeti ovo područje, revitalizovati njegove aktivnosti, ubirati plodove njegovih resursa, otkriti stanovnici-ma okolnih mjesta i posjetiocima ljepotu i prirodno bogatstvo ovog mjesta, omogućiti im da se ovdje vrate svojim korijenima, da ovdje otkriju kulturu i umjetnost življenja, da svoju djecu upoznaju sa prirodom i zdravim načinom zivota, ponuditi mjesta za resocijalizaciju osoba sa posebnim potrebama ili teškoćama… I započeti tu lijepu avan-turu upravo u 2015. godini, koja će, nadam se, biti godina istorijskih odluka za očuvanje planete, što daje sav svoj smisao našim ekološkim angažmanima i uključuje nas u svjetsku mobilizaciju.

To bi bili divni razlozi i značaj ovog projekta koji treba da pokrene institucije, ali i građane ove zemlje. Ta lijepa kolektivna priča koju nudimo i koja obnavlja veze sa generacijama koje nam prethode, pored finansijskih interesa, može donijeti svima veći napredak i kvalitetniji život.

Princ Nikola Petrović Njegoš Predsjednik Fondacije Petrović Njegoš, saradnik na projektu

UVOD

Studija ekonomske valorizacije Vrmca8

Projekat „Baština - Pokretač razvo-ja” sprovodi se u okviru programa prekogranične saradnje između Hrvatske i Crne Gore, u sklopu kom-ponente II Instrumenta za pretpris-tupnu pomoć EU (IPA). Projekat se implementira u okviru mjere 1.1.: zajedničke akcije za zaštitu životne sredine, kulturnog i prirodnog nas- ljeđa.

Vodeći partneri u projektu su Opština Tivat sa crnogorske strane i Zavod za prostorno uređenje Du-brovačko-Neretvanske županije sa hrvatske strane. Funkcionalni vodeći partner cijelog projekta je Opština Tivat.

Partneri u projektu su: nevladine organizacije EXPEDITIO Centar za održivi prostorni razvoj iz Kotora i Kulturno-zavičajno udruženje Napredak, Gornja Lastva iz Tiv-ta sa crnogorske strane i DUNEA - Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-neretvanske župani-je i Javna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Dubrovačko-neretvan-ske županije sa hrvatske strane.

Opšti cilj projekta „Baština - Pokretač razvoja“ je doprinos uspostavljanju saradnje između institucija nadležnih za zaštitu prirodne i kulturne baštine u Hrvatskoj i Crnoj Gori kroz imple-mentaciju zajedničkih programa, edukaciju, prenošenje znanja i aktiv-nosti na podizanju nivoa svijesti.

Specifični ciljevi projekta su una-pređenje saradnje i umrežavanje

različitih zainteresovanih strana na polju zaštite, planiranja i upravljanja prirodne i kulturne baštine, kroz zajedničke aktivnosti na primjeni novih metodologija, na prek-ograničnom području Dubrovnika i Boke Kotorske. Projekat takođe ima za cilj da proširi profesionalno zna-nje i poveća svijest građana/ki o tome kako baština može da se koris-ti kao pokretač razvoja.

Realizacija projekta „Baština- Pokretač razvoja“ počela je 11. marta 2013. godine, a projekat traje 23 mjeseca.

Pilot područje projekta u Crnoj Gori je brdo Vrmac, koje pripada opštinama Tivat i Kotor, i kao jedna od aktivnosti u okviru projekta pred-viđena je izrada Studije ekonomske valorizacije Vrmca.

1.1. Ciljevi i zadaci istraživanja

Vrmac je poluostrvo koje dijeli Kotorski i Tivatski zaliv, a čiju teri-toriju administrativno dijele opštine Kotor i Tivat. Dio Vrmca koji pripada opštini Kotor ujedno je i dio pod-ručja Svjetske prirodne i kulturne baštine UNESCO-a; a dio Vrmca koji pripada opštini Tivat definisan je Prostorno-urbanističkim planom kao Park prirode. Budući da je prirod-na i kulturna baština brda Vrmca evidentna, i istovremeno ekonomski nedovoljno iskorišćena, ovaj prostor je odabran da bude pilot područje na kojem će se primjenjivati znanja

stečena kroz cjelokupne aktivnosti projekta. Na prostoru brda Vrmca treba pokazati kako prirodne vrijed-nosti i kulturno nasljeđe mogu biti istovremeno zaštićeni i stavljeni u funkciju razvoja jednoga područja, što će definisati Studija ekonomske valorizacije Vrmca koja je krajnji cilj projekta.

Studija ekonomske valorizacije po-dručija brda Vrmac je krajnja studija projekta „Baština - Pokretač razvoja“ koja treba da predloži model ili više njih koji će odrediti kako prirodne i kulturne vrijednosti, odnosno kulturni pejzaž područja brda Vrmac staviti u funkciju razvoja opštine Tivat i opštine Kotor, ne devalvirajući njihove vrijednosti. Osnov za izradu Studije ekon-omske valorizacije činile su Studija prirodnih vrijednosti Vrmca, Studija kulturne baštine Vrmca i Studija kulturnog pejzaža Vrmca. Ove tri studije trebaju utvrditi vrijednosti Vrmca koje predstavljaju potencijal ekonomskog razvoja.

Područje brda Vrmac trenutno uživa različite stepene i vidove zaštite. Dio područja je upisan na listu Svjetske baštine UNESCO-a, preostali dio je bafer zona UNESCO-vog područja. Prostor koji administrativno pripada Opštini Tivat je u Prostorno-urban-ističkom planu Tivta definisan kao Park prirode. Karakteristični mor-fološki oblici i biljni pokrivač, kao i graditeljsko nasljeđe, raznovrsno po namjeni i vremenu nastanka, ovaj prostor čine izuzetno zanimljivim i vrijednim, te zbog svega posjeduje

1 . PREDGOVOR


5. Participativni proces (2014)6. Prostorno-urbanistički plan (PUP)

Tivat 2020. 7. Strateški plan Opštine Tivat 2012-

2016.8. Strateški plan Opštine Kotor 2013-

2017.9. Menedžment plan Prirodnog i kul-

turno-istorijskog područja Kotora (2007)

10. Strategia razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020. godine

11. Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore (2007)

12. Zakon o zaštiti prirode (Sl. list Re-publike CG, br. 51/08, 21/09)

13. Ostala dokumenta, knjige i pub-likacije relevatne za predmentu studiju.

Studija je prvenstveno namijenjena Lokalnim upravama Opština Tivat i Kotor, kojima će, kao osnova za plans-ka i strateška dokumenta, poslužiti za ekonomsku valorizaciju područja Vrm-ca na način koji neće ugroziti njegove prirodne i kulturne vrijednosti.

Šire posmatrano, studija može poslužiti kao uspješan i poželjan mo-del ekon-omske valorizacije zaštićenih područja. Naime, kako se Studija ekonomske valorizacije Vrmca zasniva na rezul-tatima tri prethodno urađene studije (Studije prirodnih vrijednosti, Studije kulturne baštine i Studije kulturnog pejzaža), iste predstavljaju neophodnu bazu za održivu ekonomsku valorizaci-ju područja. Pored toga, pri iznalažen-ju modela ekonomske valorizacije područja Vrmca, treba takođe uzeti u obzir i rezultate sprovedenog participa-tivnog procesa.

područja na održiv način, uz poštovanje principa zaštite prirodnog, kulturnog nasljeđa i ukupnog pejzaža.

1.2. Metode istraživanja

Ključne metode istraživanja su: deskriptivna metoda, analize predhodnih studija, „brain storm-ing“ projektnog tima i vanjskih stručnjaka, komparativna analiza primjera dobre prakse upravljanja zaštićenim područjima i parkovima prirode, obilazak terena i sastanci radne grupe za Studije ekonomske valorizacije održani tokom decem-bra 2014. godine u Gornjoj Lastvi na Vrmcu, intervjuji sa lokalnim partnerima i akterima.

Studija ekonomske valorizacije se temelji na zaključcima i rezultatima istraživanja izvedenim iz prethodnih studija i drugih relevantnih dokume-nata, posebno zakonske regulative, planova i projekcija razvoja. Naime, zbog neophodnosti integralnog i održivog razvoja područja Vrmca, Studija ekonomske valorizacije upotrebiće relevantne podatke i informacije iz svih sledećih dokume-nata:1. Studija prirodnih vrijednosti

Vrmca (2014)2. Studija kulturnog pejzaža Vrmca

(2014)3. Studija kulturne baštine (2014)4. Studija komparativne analize

zakonodavnog okvira - finalni izvještaj (2014)

sve odlike kulturnog pejzaža. Naime, prostor Vrmca je u prošlosti u veli-kom dijelu bio obrađivan i zasađen različitim kulturama, što ukazuje i na njegov veliki ekonomski potencijal.Razvnojni potencijali Vrmca su značajni, ali danas gotovo neisko-rišćeni. Mogućnosti Vrmca do sada nijesu valorizovane u praksi, niti su bile predmetom zajedničkih razvo-jnih planova dvije opštine. Jedini planovi koji su se bavili prostorom Vrmca su urbanistički planovi koji za sada planiraju samo priobalni dio za izgradnju. Širenje gradnje uz padine na višim djelovima, kao i Lokalna studija lokacije Vrmca kojom je plan-irana izgradnja oko utvrde Vrmac, prijete da devastiraju i ovaj pejzaž izuzetnih vrijednosti.

Cilj izrade studije je istražiti sve po-tencijale područija Vrmca, prirodne i antropogene, i naći model ekonomske valorizacije zasnovane na očuvanju prirodnih i stečenih vrijednosti, odnosno stavljanje prirodnog i kulturnog nasljeđa i ukupnog pejzaža u funkciju razvoja dvije opštine - Tivta i Kotora.Specifični ciljevi izrade Studije su da se:• Definišu ekonomski potencijali

područja, prirodne i stvorene vrijednosti

• Sagledaju i predlože modeli ekonomske valorizacije pojedi-načnih cjelina i zona

• Sagledaju i predloži model ekonomske valorizacije cijelog područija

• Predlože djelatnosti i aktivno-sti za ekonomsko aktiviranje


Osnovu za izradu Studije ekon-omske valorizacije čine sljedeće studije: Studija prirodnih vrijednosti Vrmca, Studija kulturne baštine Vrmca i Studija kulturnog pejzaža Vrmca. Njima su definisane temel-jne razvojne vrijednosti Vrmca, kao i potencijali ekonomske valori-zacije. Osim toga, Studija uzima u obzir i rezultate istraživanja kroz participativni process u kome su zainteresovani pojedinci/ke i grupe istakli svoja razmišljanja, stavove i percpeciju o sadašnjem i budućem razvoju područja Vrmac kao parka prirode. Takođe, Studija se bazi-ra na zaključcima Komparativne studije zakonodavnog okvira, kao i na odrednicama planske doku-mentacije Opština Tivat i Kotor (npr, PUP Tivat 2020), posebno onima koje definišu razvojni potencijal budućeg Parka prirode Vrmac.

2.1. Geografski položaj i obuhvat pilot područja

Područje koje Studija tretira odnosi se na gornju zonu Vrmca, iznad obalnih naselja. Radi se o prosto-ru na na višim padinama masiva Vrmca, i predstavlja jedan od najizolovanijih i najslabije razvijeni-jih područja opština Tivat i Kotor. Obalna naselja (npr. Muo, Prčanj, Stoliv, Lepetane, Donja Lastva, Tivat itd.) treba tretirati kao bafer zonu područja. Naime, granice obuhvata ove studije određene su uvaža-vajući geomorfološke i prostorne karakteristike područja. Teritorija

Vrmca definisana je samim položa-jem poluostrva, stoga je granica određena linijom dodira kopna i mora, dok kopnenu granicu prema padinama Lovćena čini prevoj kod Svete Trojice, čije su pogodnosti u prošlosti korištene za formiranje transverzalne cestovne komunikaci-je koja povezuje Kotorski i Tivatski zaliv.

Vrmac je poluostrvo koje dijeli Kotorski i Tivatski zaliv, odnosno čiju teritoriju administrativno dijele opš-tine Kotor i Tivat (Slika 1). Poluostr-vo Vrmac sastavni je dio prostorne cjeline Boke Kotorske koja zauzima sjeverozapadni dio Crnogorskog pri-morja i predstavlja jednu mikro-regi-ju, koja se sastoji od više suženja i proširenja, te kao takva reljefno čini najsloženiji dio crnogorskog primor-ja. Područje Vrmca koje se nalazi u unutrašnjem dijelu Bokokotorskog zaliva, karakteristično je po tome što

ujedno predstavlja i gorski masiv i poluostrvo orijentacije istok-zapad. Saobraćajna izolovanost središnjih i vršnih dijelova Vrmca uslovljena je reljefnim ograničenjima i stepenom naseljenosti.

Brdo Vrmac, njegova padina uz Kotorski zaliv je na Listi svjetske prirodne i kulturne baštine UNE-SCO-a i administrativno pripada opštini Kotor. Padine Vrmca koje su okrenute Tivatskom zalivu i admi-nistrativno pripadaju opštini Tivat, imaju status bafer zone UNES-CO-vog područja. Prostornim planovima opština Kotor i Tivat iz 1988. godine, Vrmac je bio definisan kao regionalni park prirode. Aktu-elnim usvojenim PUP-om Tivta do 2020. godine, područje Vrmca ima namjenu parka prirode kao područ-je od posebne prirodne vrijednosti koje treba štititi. Na brdu Vrmac su sela Gornja Lastva, Bogdašići Gornji

2. OPIS PILOT PODRUČJA VRMAC

Slika 1: Poluostvro Vrmac

Padine Vrmca premaKotorskom zalivu; glavnanaselja: Muo, Prčanj,Stoliv

Padine Vrmca premaTivatskom zalivu; glavnanaselja: Gornja Lastva,Bogdašići, Kavač,Gradiošnica

Tivat

Herceg Novi

Kotor


turnim potencijalom. Pored raz-novrsnog domaćeg mediteranskog bilja, tu je zastupljeno i dosta vrsta egzotičnog bilja koje su moreplovci donosili sa svih meridijana svijeta. Različite vrste, kao što su magnolija, mimoza, kamelija, oleander, agava, bugenvilija, eukaliptus, čileanska jela i druge, su se ovdje, baš zbog povoljne klime dobro aklimatizovale.

Na teritoriji opštine Tivat moguće je naći i primjerke nekih biljnih vrsta koje su zaštićene na teritoriji Crne Gore. Na području Opštine za sada nema, u skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara, formalno proglašenih kulturno-istorijskih lo-kaliteta ili područja (npr. arheološko nalazište, kulturno-istorijsko područ-je, kulturni pejzaž), niti proglašenih područja “Natura 2000”. Ova činje-nica nije uzrokovana nepostojanjem takvih područja na teritoriji opštine, nego je posljedica skoro donešenih zakona koji regulišu ovu materiju.

Danas je Tivat moderan grad orijen-tisan na razvoj turizma kao pri-oritetne djelatnosti. Duž obale Tivta nižu se male atraktivne luke, uvale i brojne plaže čija površina iznosi oko 30 000 m2. Svojim položajem u Bokokotorskom zalivu, uvalama, sa poluostrvom Prevlaka i ostrvom Sveti Marko, luksuznom marinom za mega jahte “Porto Montenegro” i sa svojom poznatom plažom Pržno, te ostalim investicionim projektima (npr. Luštica Development, Qatary Diar, Metropol), Tivat je upisan u turističke karte kao atraktivna turis-tička i nautička destinacija.

od 46 km2, od kojih oko 5 km2 izlazi na otvoreno more. Ima oko 14 .100 stanovnika. Nalazi se na 42°26´sje-verne geografske širine i 18°42´ istočne geografske dužine. Tivat se kao grad počeo razvijati tek krajem XIX v, kada je osnovana vojno-po-morska luka Arsenal. Do izgradnje Arsenala zemljišni posjedi u Tivtu su uglavnom bili u rukama feudalne vlastele Prčanja, Perasta, Dobrote i Kotora.

Tivat ima tipičnu mediteransku klimu, sa blagim, ali kišovitim zimama i vedrim i toplim ljetima. Za Tivat se može reći da ima karak-terističnu klimu, što prouzrokuje reljefna nehomogenost da se na ovako malom prostoru osjećaju lokalne klimatske razlike. Srednja godišnja temperatura vazduha je 15°C. Ovo je najsunčaniji grad Boke Kotorske sa 2419,6 sunčanih sati u toku godine. Najčešći vjetrovi su: „bura” (sjeveroistočni vjetar) zimi, i „maestral” (sjeverozapadni vjetar) u ljetnim mjesecima. „Jugo” je čest vjetar i u jesen i zimi, veoma je to-pao i donosi dosta kiše. Padavine su u Tivtu isključivo u vidu kiše, dok su ostali oblici padavina veoma rijetka pojava. Srednja godišnja količina padavina iznosi 1.755 mm. Pada-vine su najkarakterističnije za hladni dio godine. Ovakvi klimatski uslovi su omogućili da Tivat bude po-godan kako za ljetnji tako i za zimski turizam. Na tivatskoj rivijeri more je čisto, a vazduh okrepljujuće blag. Zahvaljujući povoljnim klimatskim uslovima i dobrom geografskom položaju, Tivat je bogat hortikul-

i Donji, Veće Brdo i Đurđevo Brdo, koja su očuvani primjeri graditel-jskog nasljeđa. Za Gornju Lastvu je Regionalni zavod za zaštitu spome-nika kulture pokrenuo postupak da se stavi na listu zaštićenih objekata s obzirom na to da je u pitanju vri-jedna ambijentalna cjelina.

Kako je već istaknuto, u Prostor-no-urbanističkom planu Opštine Tivat („Sl. list CG - opštinski propisi“ br. 24/10) uključen je prijedlog za zaštitu Parka prirode Vrmac, koji uključuje više djelove padina brda iznad Tivta. Granice planiranog parka prirode u njegovom najnižem dijelu određuje trasa planirane obilaznice, dok se ostale granice poklapaju sa granicama katastarskih opština odnosno granicom opštine Tivat. Razvoj Vrmca kao Parka prirode nalaže saradnju između Opština Tivat i Kotor, prije svega u režimima zaštite prirodnih i kultur-nih kvaliteta ovog područja. Stoga, studija ekonomske valorizacije Vrmca obuhvata cjelovito područje Vrmca, kako područje koje je pred-vidio PUP Tivat 2020, tako i padine prema opštini Kotor koje su pod zaštitom UNESCO-a.

2.1.1. Opština Tivat

Tivat se nalazi u centralnom dijelu Bokokotorskog zaliva, na jugozapad-nim padinama brda Vrmac (765 m). Nasuprot se proteže Tivatski zaliv koji predstavlja najveći od četiri zaliva u Boki Kotorskoj. Tivatski zaliv s krtoljskim arhipelagom osvaja svakog posjetioca. Zahvata površinu


turističke ponude Opštine Tivat. To je od posebne važnosti s obzirom da je prostor Opštine Tivat kontaktno područje zaštićene svjetske baštine i da se priprema prijedlog proširenja toga područja.

Planirani razvoj stanovništva, stano-va i sezonskog stanovanja u opštini Tivat na širem gradskom području do 2020. ukazuje na porast stanova i stanovništva (Tabela 2).

Brdo Vrmac, koje dijeli Tivatski od Kotorskog zaliva, odnosno spaja ter-itorije tivatske i kotorske opštine, je prostor izvanredne prirodne ljepote i istovremeno prostor na komu postoje bolje ili lošije očuvani ob-jekti različitih epoha i namjena koje predstavljaju izvanredno graditeljsko

talna cjelina. Na podučju Opštine Tivat trinaest je značajnih naselja graditeljskog nasljeđa od kojih svako posebno predstavlja specifičnu ambientalnu cjelinu: Lepetani, Donja Lastva, Dančulovina - Gr-gurevina, Bjelila- Kakrc, u priobal-nom pojasu Tivatskog zaliva; Gornja Lastva, Đurđevo Brdo i Bogdašići na padinama Vrmca, te Bogišići, Đuraševići, Milovići, Kostići, Radovići i Gornji Krašići u Krtolima. Ove ambijentalne cjeline, iako neke više ili manje porušene i zapuštene, kroz svoju ruralnu strukturu i autohtoni graditeljski izraz daju specifično obilježje prostoru opštine i imaju dobre dispozicije za razvoj ruralnog turizma odnosno turizma uopšte. Zato ih je potrebno uključiti u razvoj

Po Prostorno-urbanističkom planu (PUP Opštine Tivat, 2020), Opština Tivat administrativno je podijeljena u 6 mjesnih zajednica i 13 katastar-skih opština, kojima gravitiraju sljedeća naselja: Lepetani, Donja Lastva, Gornja Lastva, Tivat, Bog-dašići, Mrčevac, Đuraševići, Bogišići, Radovići, Milovići, Gošići, Krašići (Tabela 1 i Slika 2).

Na brdu Vrmac su sela Gornja Lastva, Bogdašići Gornji i Donji, Veće Brdo i Đurđevo Brdo koji su očuvani primjeri graditeljskog nasljeđa. Za Gornju Lastvu je Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture pokre-nuo postupak da se stavi na listu zaštićenih objekata s obzirom na to da je u pitanju vrijedna ambijen-

Mjesna zajednica Katastarska opština Naselje

MZ Lepetani Lepetani Lepetani

Mz Lastva-Seljanovo Donja Lastva Donja Lastva

Gornja Lastva Gornja Lastva

MZ Tivat Tivat dio Tivat

MZ Gradiošnica Bogdašići Bogdašići

Mrčevac Mrčevac

Đuraševići dio

MZ Krtoli Đuraševići dio Đuraševići

Bogišići Bogišići

Milovići Milovići

Radovići Radovići

Nikovići Gošići

Gošići

MZ Krašići Krašići Krašići

Izvor: PUP Tivat 2020.

Tabela 1: Naselja u Opštini Tivat

Slika 2. Administrativna podjela Opštine TivatIzvor: PUP Tivat, 2020.


Tabela 2. Stanje i projekcija stanovništva i stanovanja u opštini Tivat (Izvor: PUP Tivat 2020)

dijele prostor opštine na nekoliko cjelina. Posebnu vrijednost, univer-zalnu vrijednost prema Konvenciji o zaštiti svjetske prirodne i kulturne baštine, na teritoriji opštine Kotor čine prirodne karakteristike izražene na području Kotorsko-risanskog zali-va koje se kao Prirodno i kulturno-is-torijsko područje Kotora nalazi na UNESCO-voj Listi svjetske baštine.

Na području kotorske opštine ima ukupno 24 hotela, različite veličine i kategorija (sa 1.158 ležajeva ), 3 hostela (sa 308 kreveta) i 4 auto kampa. U privatnom smještaju je registrovano 3.558 kreveta, a pro-cijenjeni ukupni broj kreveta je oko 6.000. U 2011. godini zabilježeno je 286.141 nočenja turista. (Izvor: Strateški plan Opštine Kotor). U poljoprivredi preovladava proizvod-nja agruma, ranog povrća, maslina, ljekovitog bilja i sadnog materijala suptropskih kultura, kao i plas-tenička proizvodnja, a u posljednje vrijeme se stimuliše proizvodnja i prerada mediteranskih kultura. U strukturi obradivih površina na te-ritoriji opštine Kotor, oranice i bašte zauzimaju oko 23%, voćnjaci i vino-

2.1.2. Opština Kotor

Na jugoistočnom kraju Kotorskog zaliva, gdje je more 29,6 km ušlo u kopno, smješten je grad Kotor (42°26′N 18°46′E) koji je sjedište opštine, kulturni, obrazovni, naučni, zdravstveni, privredni i sportski cen-tar. Teritorija opštine obuhvata pojas otvorenog mora u dužini od 25,6 km (od uvale Bigovo na granici opštine Tivat do uvale Jaz) i obale unutrašn-jeg Kotorsko-Risanskog zaliva dužine 47,6 km. Kotor je sa jugoistočne strane opasan krečnjačkim masiv-ima planine Lovćen, sa sjeveroza-padne ograncima planine Orjen, Radostakom i Dobrosticom. U blizini Kotora su i dva poluostrva, Vrmac i Devesinjsko, koja razdvaja tjesnac Verige. Opština Kotor (33.500 ha) oivičena je područjem ogranaka lovćenskog i orjenskog masiva, a obuhvata planinski prostor Krivošija sa Dragaljskim poljem, prostor oko Kotorsko-risansko-morinjskog zaliva, greben Vrmca i ogranke Lovćena, Donji i Gornji Grbalj sa plodnim površinama i područje obale otvorenog mora. Planinski vijenci pružaju se paralelno sa obalom i

nasljeđe. Na Vrmcu se nalazi i niz sela, ambijentalnih cjelina, koji su u prošlosti bili centri življenja i djelo-vanja stanovnika Vrmca. Očuvanjem prirodnih vrijednosti Vrmca, kao i obnovom graditeljskog nasljeđa stvaraju se uslovi za povratak stalnih stanovnika koji bi bili domaćini turis-tima. Obnovu graditeljske baštine bi trebalo da prati proizvodnja organ-ske hrane, čime se stvaraju uslovi za turističku ponudu drugačiju od one na obali. Brdo Vrmac bi postalo prostor kultivisanog pejzaža, a is-tovremeno i eksperiment koji može biti primjer drugim sličnim prostori-ma u zaleđu crnogorskog primorja. Zbog istorijskog, arhitekturnog i kulturnog nasljeđa i interesa, koji je najbitniji kod razvojnih inicijativa, selo Gornja Lastva moglo bi biti pi-lotni projekat revitalizacije sela, ad-ministrativno sjedište Parka prirode Vrmac, iz kojeg bi se širile aktivnosti i bili generirani projekti i na druga područja i sela na Vrmcu. Jedan od najtežih problema koji treba riješiti je mehanizam koji će omogućiti pokretanje, početno odvijanje, a za-tim pravilno održavanje i pomaganje procesa oživljavanja.

Planske cjeline Popis 2003 Projekcija 2020 Index rastiStanovni-štvo

Stanovi Sezonski stanovi

Stanovni-štvo

Stanovi Sezonski stanovi

1 2 3

Opština Tivat UKUPNO 13.630 7.167 1.867 16.460 12.237 4.821 1,21 1,71 2,58

Vrmac

Bogdašići 48 30 13 62 38 15 1,29 1,27 1,15

Gornja Lastva 6 30 25 12 42 35 2,00 1,40 1,40

Vrmac UKUPNO 54 60 38 74 80 50 1,37 1,33 1,32


nom uključivanju profesionalnih argumenata, a kroz saradnju sa lo-kalnim strukturama vlasti i učešćem javnosti.

Za zaštitu prirodnih i kulturnih predjela od presudnog značaja su dokumentaciona osnova i perma-nentna istraživanja, na osnovu kojih se formira nova dokumentacija i postojeća upotpunjava informacija-ma o vrijednostima predjela. Stanje dokumentacije ukazuje na potrebu istraživanja svih prirodnih i pejzažnih vrijednosti. Stručna istraživanja su jedini pravi način da se navedene vrijednosti potvrde i da se materi-jalnim dokazima opravda njihovo stavljanje pod režim zaštite. Pri tome, neophodno je stvoriti uslove da se dokumentaciona baza poda-taka obradi u digitalnoj formi i u skladu sa evropskim standardima u ovoj oblasti. S obzirom da planiranje

UNESCO-a je neophodno integralno uključiti u Studiju ekonomske valo-rizacije Vrmca, sa ciljem cjelovitog obuhvata pilot područja, o čemu će biti više riječi u nastavku.

2.2. Zakonodavni okvir i strateški dokumenti

Kroz reformu politike uređenja prostora Crne Gore, kao ključni ciljevi prepoznati su očuvanje iden-titeta prostora i prepoznatljivosti crnogorskih predjela. Imajući u vidu da je Crna Gora suočena sa velikim pritiskom razvoja vrijednih prosto-ra, usljed potebe za ekonomskim prosperitetom, sa jedne strane, osjećajući potrebu za adekvatnim odgovorom, održivom i kontrolisa-nom prostornom organizacijom, sa druge strane, planira se realizacija niza aktivnosti koje teže maksimal-

gradi 25% i livade 51%. Ako se tome doda činjenica da pašnjaci čine 52% ukupnog poljoprivrednog zemljišta, sasvim je uočljiva zanemarljiva uloga poljoprivrede u sadašnjoj orijentaciji stanovnika.

Opština Kotor ima po zadnjem popisu iz 2011. godine ukupno 22.799 stanovnika, većina njih živi u Kotoru, Dobroti, Škaljarima, Risnu. Stanovništvo na području Vrmca je dominantno koncentrisano u uskom obalnom području, dok su tzv. gorn-ja sela (npr. Gornji Stoliv) uglavnom demografski prazna (Tabela 3 i 4).

Kako je već istaknuto, razvoj Vrmca kao Parka prirode nalaže saradnju između Opština Tivat i Kotor, prije svega u režimima zaštite prirodnih i kulturnih kvaliteta ovog područ-ja. Stoga, padine Vrmca prema opštini Kotor koje su pod zaštitom

Broj stanovnika i njegov porast u periodu 1991-2003-2011Crna Gora 591.269 620.145 625.266Opština Kotor 22 .137 22.947 22.799Izvor: Monstat, 2015.

Naselje Kotor Dobrota Škaljari Muo,Prčanj, Stoliv* Risan Radanovići Lastva Orahovac

Broj stanovn. 981 8.291 3.841 2.104 2.048 678 537 431

Naselje Donjo Grbalj.sela

Gornjo Grbalj. sela

Morinj sa selima Krivošije Mirac UKUPNO

Broj stanovn. 1 .245 1.017 379 138 81 22 .799Izvor: Monstat, 2015. Napomena* Naselja - Muo, Prčanj, Stoliv – nalaze se na brdu Vrmac, koji je predmet obrade u Studiji

Tabela 3. Broj stanovnika u Crnoj Gori i opštini Kotor

Tabela 4. Broj stanovnika po naseljima u opštini Kotor po popisu iz 2011. godine


razvojem turizma i drugih aktivnosti, za koje su jasno opredijeljene mjere i aktivnosti koje je potrebno pre-duzeti, da bi se dostigli postavljeni ciljevi. U narednoj tabeli ističemo neke od najbitnijih (Tabela 5).

Imajuću u vidu navedeno, prije svega osvrćući se na analizu pos-tojećeg zakonodavnog okvira na polju zaštite predjela u Crnoj Gori, a uzimajući u obzir predstavljene primjere dobre prakse u pojedinim evropskim zemljama, neophodno je ažuriranje i nastavak rada na započetim aktivnostima i inicira-nju novih, koje će obezbjediti veći nivo zaštite predjela Crne Gore. Na osnovu toga se može primjetiti da

određuje kapacitet prirodnih izvora i njihovih ograničenja, kao i smjernice za procjenu posljedica po životnu sredinu i kompatibilnosti drugih projekata i mjera. Shodno tome adekvatno i blagovremeno planiran-je predjela je neophodna osnova za sve odluke pri procesu planiranja.

Iz predhodnih studija i dokumenata pokazuje se odnos tih dokumenata prema pitanjima zaštite prirode. Iz strateških dokumenata jasno proističe potreba za ravnomjernim i ubrzanim razvojem manje razvi-jenih jedinica lokalne samouprave, regionalnim razvojem i zaštitom životne sredine, očuvanjem kulturne raznolikosti i identiteta, održivim

predjela određuje kapacitet eko-sistema po pitanju raznih potenci-jala prirode, ono na taj način daje mogućnost istraživanja međusobne povezanosti zemljišta, vode, vazdu-ha, klime, biljnih i životinjskih vrsta. Shodno tome, efekti svih postojećih i predloženih korišćenja zemljišta se trebaju dokumenovati. Zbog toga je potrebno planiranje predjela koris-titi kao “pristup sa više izvora i kroz razne sektore.” On čini da slikovit predio i prirodni eko-sistem budu osnova za sva razmatranja, odnosno planirana korišćenja zemljišta. Plan-iranje predjela, takođe omogućava da se svi zahtjevi zaštite prirode i upravljanja predjelom razmotre pri odlukama o planiranju. Ono

Tabela 5. Pregled važećih strateških dokumenata Crne Gore i njihov odnos prema pitanjima zaštite predjela

DOKUMENT POJAM CILJEVI MJERE / AKTIVNOSTI

Strategija regionalnog razvoja Crne Gore od 2010-2014. godine

- Pejzažna raznovrsnost- Prirodna i kulturna baština

Napomena: oba pojma samo se pominju kod nabrajanja SWOT analize za životnu sredinu

- Ravnomjeran razvoj jedinica lokalne samouprave- Ubrzani razvoj manje razvijenih jedinica lokalne samouprave- Regionalni razvoj i zaštita životne sredine- Održivo upravljenje i korišćenje prirodnih Izvora- Niskokarbonski razvoj- Unapređenje komunalne infrastruktre

- Izgradnja infrastrukturnih objekata- Povećanje privredne aktivnosti i dalji podsticaji razvoju preduzetništva, malog i srednjeg biznisa - Privlačenja stranih investitora i identifikovanje oblasti za investiranje- Podsticajne mjere za naseljavanje nerazvijenih opština u cilju smanjenja iseljavanja- Povratka iseljenog i privlačenja novog stanovništva- Podizanje nivoa i kvaliteta obrazovanja


Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore

Predio

Pejzaž

Napomena: nijesu kao takvi definisani, strategija se bazira više na kulturnom identitetu i zaštiti životne sredine u generalnom smislu

- Ubrzanje ekonomskog rasta i razvoja i smanjenje regionalne nejednakosti

- Smanjenje siromaštva i ostvarivanje jednakosti u obezbjeđenju usluga

- Smanjenje zagađenja i održivo upravljanje prirodnim resursima

- Poboljšanje sistema upravljanja I učešća javnosti

- Očuvanje kulturne raznolikosti I identiteta

- Značajnije učešće javnosti kod donošenja razvojnih odluka- Jačanje socijalnih i odgovornosti prema životnoj sredini- Promocija i stvaranje ekonomije “zasnovane na znanju”- Podsticanje razvoja uslužne ekonomije, turizma, pomorstva i dr.- Plan revitalizacije pomorske privrede- Privlačenje stranih direktnih investicija- Primjena principa i smjernica za održivi razvoj- Unapređenje procjene uticaja za turističke projekte- Definisanje mreže zaštićenih područja- Stavljanje pod režim zaštite novih eko-sistema- Formiranje upravljača za zaštićena prirodna dobra- Donošenje novih planova upravljanja- Usaglašavanje sa zakonodavstvom EU- Monitoring

Strategija razvoja turizma do 2020. godine

Baština - tretirana kroz Nacionalne parkove, Svjetsku kulturnu baštinu i predstavljena kao prednost ovog podneblja

- Stvaranje povoljne turističke infrastrukture- Crna Gora cjelogodišnja turistička destinacija- Unapređenje institucionalnog pravnog okvira sa održivim razvojem turizma- Uključenje lokalnog stanovništva u turističku privredu

- Unapređenje infrastrukture- Razvijanje svijesti - Sprovođenje Nacionalne strategije održivog razvoja- Jačanje inspekcijskih službi


do promjene osnovnih svojstava područja stavljenog pod zaštitu.” Prostornim planom opštine Kotor predviđa se zaštita dijela brda Vr-mac unutar datih granica. U cilju de-finisanja zaštite i načina korišćenja i izgradnje sugeriše se izrada Prostor-nog plana područja posebne nam-jene za područje Vrmca na teritoriji opština Kotor i Tivat.1 Atraktivnost lokacije sa izvanrednim vidikovcima, netaknuta prirodna sredina u nepo-srednoj blizini Kotora predstavljaju osnov za uređenje tog prostora kao područja za sport i rekreaciju. Izgradnja unutar područja zaštite ograničila bi se na rekonstrukciju i prenamjenu postojećih objekata u turističke i ugostiteljske svrhe, kao i izgradnju i osposobljavanje sadržaja za sport i rekreaciju. Smještajni sadržaji bili bi manjeg kapaciteta. Prvenstvena namjena prostora bila bi rekreacija građana Kotora i turista uz strogu kontrolu i zaštitu životne sredine.

Prilikom izrade plana potrebno je usaglasiti potrebe svih potencijalnih korisnika zone kako se ne bi pore-metile osnovne prirodne vrijednosti. Bitan preduslov za aktiviranje zone je rješenje pitanja saobraćajnog pristupa i ostale infrastrukture, naročito vodosnabdijevanja (sa spe-cijalnim osvrtom na rezerve vode za gašenje požara). Atraktivnosti područja naročito će doprinijeti planirana žičara, čime će se olakšati

prostorno planiranje na svim nivoi-ma moguće je ostvariti i kroz izradu podloga (studija) zaštite predjela. Prostorno planska dokumentacija bi na svim nivoima trebala uključiti dimenziju zaštite predjela kroz: prepoznavanje svojstava - karaktera predjela, ocjenu vrijednosti, te sm-jernica za zaštitu i razvoj. Poređenje i analiza postojećeg normativnog sistema, koji uključuju pitanja zaš-tite, planiranja i upravljanja pred-jelima s međunarodnim, upućuje na nedostatke i potrebu revizija i dopune.

2.3. Pilot područje u planskim dokumentima

U cilju jasnijeg prikaza postojećeg stanja i budućeg razovoja, neophod-no je ukratko analizirati područje Vrmca u republičkim i opštinskim planskim dokumentima. Naime, u Prostornom planu posebne nam-jene Opštine Kotor je predviđeno sljedeće: „Izmjenom i dopunom plana ostavlja se mogućnost da se za preostali dio Vrmca kroz Izmjene PP Opštine Kotor i Tivat, definiše status Vrmca, kao regionalnog parka, odnosno posebnog prirodnog predjela. Osnovna funkcija poseb-nih prirodnih predjela je zaštitna i turističko-rekreativna. Po definiciji: u prirodnom predjelu mogu se vršiti turističko-rekreativne i privredne djelatnosti koje po svom karakte-ru neće narušiti osnovni prirodni izgled i ljepotu predjela, niti dovesti

adekvatna zaštita predjela zahtijeva odgovarajuću zakonsku i institucio-nalnu podršku, koja za sada nije na zadovoljavajućem nivou. Iz analize se može vidjeti da je u cilju zaštite predjela, potrebna revizija i dopuna, te usklađivanje postojeće zakonske osnove, i to prije svega u dijelu prostornog uređenja, zaštite prirode i kulturne baštine.

Uzimajući u obzir obaveze preuzete potpisivanjem Evropske konvencije o predjelu neophodno je uspostavi-ti odgovarajuće institucionalne i pravne okvire za zaštitu i upravlja-nje predjelima. Da bi se omogućila zadovoljavajuća zaštita predjela u skladu s odrednicama Evropske konvencije o predjelu, te da bi se postigli željeni rezultati u upravlja-nju i razvoju prostora, predlažu se smjernice za poboljšanje pravnog i institucionalnog okvira, a koje bi mogle doprinijeti unapređenju očuvanja vrijednosti predjela, a ponajviše kroz procese prostornog uređenja.

Osim izrade i donošenja Strategije zaštite predjela, bilo bi potrebno postaviti jasan i obavezujući mod-el uključivanja zaštite predjela u dokumente prostornog planiranja na svim nivoima. Uspješan alat zaštite predjela u svijetu predstavl-ja zakonska regulativa, koja je zasnovana na obavezi uključivanja zaštite predjela u prostorno -planske dokumente. Uvođenje predjela u

1 Prostorni plan područja posebne namene «Vrmac«, Izmjena i dopuna PPO Kotor - lokalitet Vrmac, januar 2008), (http://www.cg.opstinakotor.org/images/stories/dokumenti/urbanizam/usvojeni_planovi/


kao što su mediteranski predje-li izuzetne vrijednosti. Poseban naglasak se stavlja i na revitalizaciju područja gdje se napuštaju tradi-cionalne djelatnosti, a time dolazi i do zarastanja tipičnih kulturnih predjela.2

Dio Vrmca koji pripada opštini Tivat definisan je Prostorno-urba-nističkim planom kao budući Park prirode. Planom je predviđeno da se ukupni prostor parka prirode uređuje lokalnom studijom lokacije. Smjernicama iz PUP-a se uređuje prostor Opatova, između granica DUP-a Lepetane i DUP-a Donja Lastva. Za tri ruralne cjeline na području brda Vrmac, koje je de-finisano kao park prirode, Opština Tivat je još 1988. godine izradila i usvojila Urbanistički projekat revita-lizacije i to:• UP revitalizacije ambijentalne

cjeline Gornja Lastva,• UP revitalizacije ambijentalne

cjeline Đurđevo Brdo i• UP revitalizacije ambijentalne

cjeline Petkovići.

Lokalna studija lokacije (LSL) Vrmac (2009) je planski dokument kojim je planirana izgradnja turističkog nase-lja na prostoru oko tvrđave Vrmac. U planskim dokumentima novije generacije ipak se posvećuje sve veća pažnja analizi ne samo kultur-ne već i prirodne baštine, pa samim tim i predjelima. Možda se uvijek i ne koristi termin „predio“ ili „ poli-

mogu se osigurati samo usvajanjem zakonskih akata. Održivo prostorno planiranje podrazumijeva prostorno planiranje koje ima za cilj i razvoj i zaštitu. Dobre ekspertske studije i smjernice koje se pripremaju na osnovu provjerenih instrumenata i metoda rada za realizaciju održivog prostornog planiranja, uključu-jući prostorno planiranje kopna i mora, doprinose odgovornom donošenju odluka o prostornom razvoju. Kako bi se osigurala zaštita primorskog predjela i sprovođenje primjerenog prostornog planiranja i upravljanja predjelom, potrebni su različiti instrumenti prostor-nog planiranja i metodologije za definisanje zaštićenih područja. Međutim, važno je da instrumenti i metodologije koji se koriste budu što je moguće više uporedivi za sva područja. Takođe je neophodno da se priobalnim područjima bavimo na jedinstven i sveobuhvatan način koji teži prekograničnoj saradnji i postizanju ujednačenih i uporedivih rezultata. Definicija metodologija i instrumenata prostornog planiranja kako je predstavljena u dokumentu „Metodologije upravljanja predje-lom: sintetizovani izvještaj te-matskih studija“ (Landscape Management Methodologies: A synthesis report of thematic studies) osigurava kvalitetno i održivo postorno planiranje i razvoj priobalnog područja sa naglaskom na zaštiti priobalnih predjela – prirodnih i kulturnih predjela, kao i područja od specifične vrijednosti,

pristup i obogatiti turistička ponuda Kotora.

Iako je u Studiji prirodne baštine evidentiran mozaik specifičnih geomorfoloških i hidroloških oblika, obogaćen raznolikom autohtonom i alohtonom vegetacijom, koji gradi impozantnu sliku pejzaža brda Vr-mac, do sada isti nijesu stavljeni pod zaštitu prema odredbama Zakona o zaštiti prirode. U tu prirodnu sliku čovjek je svojim razvojem utkao građevine, te u pojedinim djelovima preoblikovao predio terasastih polja, povezao istorijska jezgra i izgradio jedinstven kulturni obrazac. Taj spoj prirodnog i kulturnog pejzaža omo-gućio je da dio ovog prostora dobije svoje mjesto na Listi svjetske kultur-ne baštine UNESCO-a. Uzimajući u obzir prirodne karakteristike Vrmca, raznorodna staništa i bogat biodi-verzitet ovog prostora, predloženo je da ovo područje dobije i nacional-nu kategoriju zaštite – Regionalni park.

Odgovorno prostorno planiranje uglavom je povezano sa defini-sanjem detaljnih uslova za razvoj aktivnosti u prostoru. Ako je cilj osigurati kvalitetno stanje prosto-ra, onda se društveni, privredni i razvoj životne sredine organizuju na sveobuhvatan i održiv način. Međutim, dobro stanje prostora ne može se osigurati samo u okviru zakonskih instrumenata. Drugim riječima, efikasno prostorno planiranje, a time i kvalitet prostora, ne

2 Studija komparativne analize zakonodavnog okvira, str. 80


novništva (i posjetilaca) za relak-sacijom i rekreacijom.

Vrmac predstavlja zaokruženo područje prvobitne i kultivisane prirode. Ujedinjuje karakterističan mozaik kultivisanog i prirodnog kra-jolika, u kome su posebno karakteris-tična područja pod borovima, maki-jom sa listopadnim pokrovom hrasta, bagrema protkanog pojedinačnim ili grupama stabala kestena, različiti oblici makije i šiblja sa zajednicama alpskog bora i hrasta i pojedinačne gomile čempresa. Prepletanje pol-joprivrednog zem-ljišta (pretežno travnjaka), različitih šumskih sastojaka, te prisustvo i zbijenost naselja kao što su Gornja Lastva, Gornji Bogdašići i druge am-bijentalne cjeline, čini izrazit identi-tet tog područja. Na području Vrmca nalaze se i crkve od kojih je najstarija iz IX vijeka, ruralne cjeline, ostaci fortifikacija i ekonomskih objekata iz perioda Austrougarske. Ove kvalitete potrebno je sačuvati pojedinačno i kao cjeline. Potrebno ih je urediti tako da se obezbijedi njihovo trajno prepoznatljivo prisustvo u prostoru. Predlaže se uređenje Parka prirode (u budućnosti prekvalifikacija u regi-onalni park), koji zahtijeva zaštitu od zahvata u šumski vegetacioni pokrov, očuvanje i održavanje rubova naselja i pripadajućeg poljoprivrednog zemljišta.

Naselja na obroncima Vrmca su rela-tivno izolovana, te treba prvenstveno predvidjeti optimalnu saobraćajnu povezanost, kao i privrednu osnovu

prostoru Vrmca. Brdo Vrmac je prostor izvanredne prirodne ljepote i istovremeno prostor na komu postoje bolje ili lošije očuvani ob-jekti različitih epoha i namjena koji predstavljaju izvanredno graditeljsko nasljeđe.

U smislu integralnog razvoja područja Vrmca, poljoprivredu je potrebno razvijati kao djelatnost komplementarnu turizmu. Razvoj poljoprivrede (npr. maslinarstvo, vinogradarstvo, staklenici, cvijeće, južno voće) obezbjeđuje autentični i zdrav proizvod kao ugostiteljsku i gastronomsku ponudu, vizuelno pejzaž čini ljepšim, čuva tlo od erozije, omogućava zapošljavanje većeg broja ljudi. Tivat ima izrazito pogodne klimatske uslove i kvalitet-no tlo za bavljenje poljoprivredom i voćarstvom, oni su u prošlosti i bili vrlo razvijeni na teritoriji današnjeg Tivta, posebno na padinama Vrmca i u tivatskom polju, kao i na podru-čju Krtola. Potrebno je procijeniti današnje mogućnosti i definisati prostore na kojima će se ubuduće razvijati poljoprivreda i voćarstvo.

Potencijali za povećanje kvaliteta života su isto tako prepoznati u prirodnim i stvorenim karakteristika-ma područja obrade. Potencijali za povećanje kvaliteta životne sredi-ne obrađeni su uglavnom iz dva aspekta:• Ekološkog, koji se uopšteno

odnosi na omogućavanje pejzažne šarolikosti i

• Socijalnog koji se odnosi na zadovoljavanje potreba sta-

tika predjela“, ali se sagledavanjem tekstualnih izvoda plana može zak-ljučiti da se velika pažnja posvećuje vizuelnom izgledu prostora. Nekada se ide i do vrlo sitnih detalja, koji čini se mogu u pojedinim momen-tima djelovati opterećujuće, ali u konačnom čine da prostor objedine u smislu očuvanja vrijednih lokalite-ta i njihovih osobenosti. I pored vrlo detaljnih planskih dokumenata, za koje se može reći da imaju pozitivan pristup zaštiti predjela, nedostaju jasne smjernice za buduću gradnju (izgradnja, rekonstrukcija, dograd-nja i sl.). Najčešće se u planskim dokumentima navode preporuke, tako da nadležne službe za izdavanje dozvola nemaju dovoljno jako uporište za izdavanje uslova i dozvola.

Na Vrmcu se nalazi i niz sela, am-bijentalnih cjelina, koji su u proš-losti bili centri življenja i djelovanja stanovnika Vrmca. Očuvanjem prirodnih vrijednosti Vrmca, kao i obnovom graditeljskog nasljeđa stvaraju se uslovi za povratak stal-nih stanovnika koji bi bili domaćini turistima. Obnovu graditeljske baštine bi trebalo da prati proizvod-nja organski proizvedene hrane, čime se stvaraju uslovi za turističku ponudu drugačiju od one na obali. Brdo Vrmac bi postalo prostor kultivisanog pejzaža, a istovremeno i eksperiment koji može biti primjer drugim sličnim prostorima u zaleđu crnogorskog primorja.

Poseban turistički i razvojni po-tencijal Tivta je ruralni turizam na


• Narušavanje strukture staništa i njegova destrukcija;

• Krčenje vegetacije i obavljanje drugih radnji na mjestima i na način koji mogu da izazovu proces erozije i klizišta;

• Unošenje alohtonih vrsta i no-vih vrsta drveća, šiblja i perena koje po konceptu i estetskim kriterijumima ne odgovaraju prostoru prirodno-kulturne baštine;

• Rastjerivanje, hvatanje, uznemi-ravanje i ubijanje svih životinj-skih vrsta;

• Naseljavanje alohtonih vrsta životinja;

• Svaka promjena postojeće mor-fologije terena, itd.

Sa druge strane, Studija predlaže sljedeće aktivnosti: • Postavljanje informativnih tabli

na ulaznim punktovima u cilju obavještavanja i prezentacije prirodnih vrijednosti i edukacije posjetilaca. One treba da sadrže osnovne podatke o području i njegovim osnovnim vrijednos-tima, rasporedu staza, lokaciji odmorišta, pravila ponašanja posjetilaca i druge podatke koji su u funkciji isticanja značaja prirodnih vrijednosti, zaštite i njegovog korišćenja. Svojim sadržajem treba da pruže do-voljno edukativnih informacija o značaju Vrmca i da olakšaju bo-ravak i orijentaciju u prostoru. Takođe, treba da usmjeravaju posjetioce na trase koje će ih odvesti do interesantnih vizura i elemenata prostora, mjesta

vrijednost i potencijali. Polazeći od potrebe zaštite i očuvanja prirodne i graditeljske baštine područja, kao i vrsta zaštićenih na nacionalnom i međunarodnom nivou, lokalne samouprave, tj. Opštine Tivat i Kotor treba da, prilikom planiranja i uređenja prostora, uzmu u obzir činjenice o značajnoj prirodnoj, predionoj i kulturnoj vrijednosti Vrmca. Prema tome, Studija predla-že zabranu sljedećih aktivnosti: • Radove i aktivnosti koje mogu

dovesti do narušavanja pri-marnih vrijednosti prirodnog staništa, populacija biljnih, životinjskih i vrsta gljiva, kao i obilježja predjela

• Promjenu namjene površina iz poljoprivrednog i šumskog u građevinsko zemljište

• Sve radove kojima se mogu narušiti estetske i ambijentalne vrijednosti prirodnog dobra i pogoršati karakteristike njegove primarne vrijednosti;

• Izvođenje hidrogeoloških rado-va bez saglasnosti nadležne in-stitucije i prethodno utvrđenih mjera i uslova zaštite prirode;

• Deponovanje, skladištenje i odlaganje svih vrsta otpada kao i viškova zemlje;

• Sječa drveća i grmlja, izuzev neželjnog podrasta unijetih (invazivnih) vrsta uz prethodnu pripremu i saglasnost stručne institucije;

• Postavljanje (ukucavanje) tabli i drugih obaveštenja na stablima;

• Uništavanje korijenovog sistema prilikom radova na uređenju prostora;

koja bi omogućila zapošljavanje i po-novno naseljavanje ovih izrazito de-populacionih područja. Prvenstveno se radi o razvoju male privrede (tradicionalni zanati) i poljoprivrede, a i specifičnog turizma vezanog za ambijentalne cjeline Gornje Lastove i Petkovića, odnosno turističko re-kreativne djelatnosti na Vrmcu (agro i ostali oblici ruralnog turizma). Tretman nove izgradnje mora biti u skladu sa proglašenjem područja Vrmca u kategoriju park prirode.

2.4. Prirodne vrijednosti područja

Studija prirodnih vrijednosti Vrmca je jedna od tri studije koje istražuju vrijednosti Vrmca koje čine osnovu njegovog ekonomskog potencijala. Morfologija brda Vrmca čini ovo područje jedinstvenim i prepoznat-ljivim lokalitetom cijelog crnogor-skog primorja. Osim jedinstvene morfologije, prirodne vrijednosti Vrmca se ogledaju i u izuzetno raz-novrsnom vegetacijskom pokrivaču, kako prirodnom tako i onom koji su sadili ljudi koji su na Vrmcu živjeli. Na prostoru Vrmca, biljni i životinjski svijet je veoma raznovrstan i zaniml-jiv. Prirodni potencijali za bav-ljenje poljoprivredom, voćarstvom i uzgojem stoke su dokazani, jer su se u prošlosti stanovnici sela na Vrmcu bavili tim djelatnostima. Pojedini segmenti prirodnih odlika Vrmca su sporadično istraživani, ali nikada nije sprovedeno cjelovito istraživanje njegovih geomorfoloških i bioloških karakteristika niti utvrđena njihova


• Promovisanje zaštite u eduka-tivne svrhe, obavljanje naučnih istraživanja, turističke posjete, rekreacija i sportske aktivnosti koje ne ugrožavaju osnovnu namjenu prirodnog dobra;

• Održavanje kulturnih mani-festacija tradicionalnog tipa;

• Osmisliti dekorativno, promo-tivno, funkcionalno i simbolič-no osvjetljavanje prostora.

Posebno se ističe organska po-ljoprivreda, pčelarstvo, sakupljanje i uzgajanje ljekovitog bilja, koji se preporučuju kao vidovi održivog korišćenja prostora. Aktivnosti se mogu vršiti u mjeri koja omogućava unapređenje stanja i prezentaciju prirodnog dobra uz očuvanje pri-rodnih vrijednosti.

Prema Studiji, biodiverzitet Vrmca se može valorizovati i iskoristiti u poboljšavanju kvaliteta turističke ponude na sljedeći način:• Pravljenje dvojezične (više-

jezične) brošure o biodiver-zitetu Vrmca, uz odabrane biljne vrste (npr. dekorativne, ljekovite, endemične) čije bi populacije bile označene na već postojećim stazama na Vrmcu. Ovo bi privuklo turiste koji su zainteresovani za biljke i prirodu, a kojih je u Evropi sve više;

• Pravljenje čaja sa Vrmca po starim recepturama (i ostalih proizvoda od samoniklog bilja: ulja, salate...);

• Sakupljanje aromatičnog i začinskog bilja, kao što su lovor

• Izvođenje radova na sanaciji, rekonstrukciji i revitalizaciji degradiranog prostora, na os-novu već urađenih projekata

• Rekonstrukciju i dogradnju postojećih objekata koji su isključivo u skladu sa funkcijom prostora, a arhitektonsko obli-kovanje ovih objekata treba da bude prilagođeno postojećem ambijentu i pejzažu. Kod rekon-strukcije starih objekata, u toku izrade projektne dokumenacije, izvršiti potpunu inventarizaciju postojećeg biljnog fonda i kom-pozicionih ansambala, sačuvati i uklopiti zdravo i funkcionalno zelenilo;

• Poljoprivrednu proizvodnju na postojećim poljoprivrednim površinama (npr. maslinarstvo, voćarstvo, povrtarstvo, pče-larstvo i gajenje vinove loze, primjenjujući principe organske proizvodnje), itd.

Za uređene djelove područja Vrm-ca, Studija predviđa posebne mjere i aktivnosti: • Revitalizacija maslinjaka,

drveća i grmlja koje po svojoj biologiji (autohtone i odomaće-ne vrste) odgovaraju staništu područja, a koje po konceptu i estetskim kriterijumima odgo-varaju zaštićenom području;

• Izvođenje biološko-tehničkih mjera zaštite i njege u slučaje-vima neophodnim za održavan-je vitalnosti sastojina,

• Sprovođenje odgovarajućih mjera protivpožarne i protive-rozione zaštite;

pogodnih za pasivan odmor i različite vidove rekreacije;

• Kontrolisano korišćenja prirod-nih resursa - korišćenje plodova kestena i nezaštićenih vrsta gljiva i biljaka;

• Košenje i održavanje livada i travnjaka;

• Uređenje pješačkih, rekreacio-nih staza i vidikovaca na istak-nutim reljefnim pozicijama (za koje prethodi izrada idejnog rješenja);

• Na unaprijed utvrđenim loka-cijama predvidjeti postavljanje elemenata parkovskog mobi-lijara (npr. postavljanje klupa, korpi za otpatke, itd.);

• Uklanjanje invazivnih vrsta i postupno prevođenje u prirod-ne sastojine ovog područja;

• Naučna istraživanja, kartiran-je staništa i vrsta i praćenje prirodnih procesa;

• Posjete u turističke, obrazovne, rekreativne i opštekulturne svrhe;

• Sprovođenje zaštitnih i sa-nacionih mjera od erozije i klizišta;

• Interventne mjere na zaštiti eko-sistema u slučaju poža-ra, elementarnih nepogoda i udesa, pojave biljnih i životinj-skih bolesti, prenamnoženja gradogenih vrsta insekata i izvale stabala

• Rekreativno korišćenje (aktivni i pasivni vidovi rekreacije) u zonama predviđenim za rekre-aciju i izlete;

• Radove na uređenju objekata tradicionalne gradnje;


za starije gradinsko naselje. Tokom XV vijeka teritorija sela Pasiglava postepeno se smanjivala. Bogdašići su postepeno obuhvatili Gradac i veliki dio Pasiglava. Karakteristični arhitektektonski oblik sela Bogdašići su kule (kašteli), koje su služile za odbranu. U selu je postojalo osam takvih kula.

Selo Gornja Lastva zapadno od Bogdašića uspostavljeno je najvjero-vatnije u XIV vijeku u formi zbijenog naselja formiranog oko crkve Sv. Marije. Osim samog sela smješte-nog na padini, u okolnom prostoru smješteno je nekoliko zaseoka (Rozgovčevo, Vidari, Orašje). Gornja Lastva se postepeno proširila i na dio Pasiglava. Mreža cesta i puteva potiče iz ranih istorijskih razdoblja, a današnja cesta, kojom je Gor-nja Lastva direktno povezana na nekadašnju austrijsku vojnu cestu, vodi od Tivta na vršni dio Vrmca do nekadašnjih vojnih položaja.Istorija naseljavanja područja oko sela Veće brdo vezana je uz ekspan-ziju pravoslavne crkve tokom XII i XIII vijeka, kad se dio napuštenog benediktinskog sakralnog prostora obnavlja za potrebe pravoslavne crkve. Opatiji Svetog Đorđa, koja se nalazila na otoku pred Perastom pripadao je Perast, te sela Đurići, Veće brdo, Lipci i Strp. Od svih sela koja su pripadala opatiji, samo je Veće brdo bilo u sastavu kotorskog distrikta. Sela su funkcionisala na tradiciji nepisanog zakona svojstve-nog krvnim i ratničkim zajednicama s dominantno stočarskim načinom poljoprivrede. O značaju sela Veće

Na prostoru Vrmca mogu biti preduzimane one aktivnosti koje će doprinijeti restauraciji, revitaliza-ciji i ukupnom unapređenju ambi-jenta, uz selektivno i ograničeno korišćenje prirodnih izvora u cilju očuvanja tradicionalnih vrijednosti i djelatnosti lokalnog stanovništva.

2.5. Kulturna baština i pejzaž

Najstariji tragovi naseljavanja Vrmca potiču iz doba Ilira, kada su nastan-jivali zapadne obronke Vrmca i živje-li oko Pasiglava i Kuka gdje se nalaze bogati izvori vode. Pretpostavlja se da je u tom razdoblju, na uzvišenju u Bogdašićima u blizini današnje crkve Sv. Petra, postojalo naselje gradinskog tipa. Na zapadnoj strani Vrmca nalazila su se imanja Ilirske kraljice Teute te se pretpostavlja da iz toga razdoblja potiču i najstarije pješačke komunikacije, koje od obale vode prema gornjim zonama Vrmca. Kontinuitet naseljevanja ovih područja nastavljen je i u ranom srednjem vijeku od kada je poznato selo Pasiglav, kao prvo slovensko naselje na Vrmcu, a prvi put se spominje 1115. godine. Dio Pasiglava je početkom XIV vijeka do-bio ime Bogdašić, a selo Donji Bog-dašići nazivalo se krajem XIV vijeka Gradac. Benediktinski samostan Sv. Petra sagrađen je na dominantnom položaju, na uzvišenju iznad rijeke Gradiošnice, s kojega se pruža pogled na Prevlaku i Tivatski zaliv. Mjesto na kojem je sagrađen sa-mostan zvalo se Gradac i vezuje se

(Laurus nobilis) i mirta (Myrtus communis);

• Kestenove šume su u izvjes-noj mjeri valorizovane, kroz sakupljanje kestenja i organizo-vanje kestenijade u Stolivu i drugo.

Raznovrstan biljni i životinjski svijet ovog područja jeste veliko bogatstvo i u potrebi za valorizacijom, mora se biti veoma oprezan. Ne smiju se prekoračiti granice održivog korišćenja. Povećanje broja tur-ista u jednom trenutku može biti povoljno sa ekonomskog aspekta, međutim, dugoročno gledano, može biti veoma opasno za prirodu i životnu sredinu uopšte. Takođe, radovi i aktivnosti koji su ograniče-ni, a ugrožavaju neku od temeljnih vrijednosti prirodnog dobra, treba zabraniti u skladu sa zakonom kojim se uređuje zaštita prirode. U slučaju akcidentnih situacija i u slučajevima ugrožavanja temeljnih vrijednosti i objekata na području, treba defini-sati posebne uslove za sanaciju. Za preduzimanje bilo kakvih radnji na prirodnom dobru, a koje mogu ne-posredno ili posredno prouzrokovati promjenu oblika, izgleda ili osoben-osti neophodno je pribaviti odo-brenje nadležnog organa uprave.

Svi gradski i drugi planovi moraju se usaglasiti sa mjerama i uslovi-ma zaštite prirode. Treba zabraniti upotrebu i korišćenje prirodnog dobra u svrhe koje nijesu u skladu sa njegovom prirodom i značajem ili na način koji može dovesti do narušav-anja svojstava prirodnog dobra.


1901, Sv. Ilije u Gornjem Stolivu, Sv. Marije i Sv. Bazilija u Donjem Stolivu. Ova posljednja sa oču-vanim freskama s kraja XV vi-jeka, jedinstven je primjer sim-bioze Istoka i Zapada u našem srednjevjekovnom slikarstvu, crkva Pomoćnice Kršćana iz 1864, poznata u narodu kao crkva Blaženog Gracije, jer se u njoj čuva tijelo ovog blaženika, kao i crkva Sv. Kuzme i Dam-jana iz XIII vijeka. Župna crkva na Prčnju, posvećena rođenju Blažene Djevice Marije, završe-na 1908.godine

• Ostaci gornjih naselja – Pasiglav;• Profane zgrade: Gotski dvorac

Tre sorelle – Prčanj, XV vijek, Palata Beskuća, kuća Ivana Visina

• Očuvana stara ruralna naselja: Gornja Lastva i Gornji Stoliv;

• 6 umjetničkih zbirki – Bo-gorodična crkva na Prčanju;

• Tradicionalni običaji – Gornja Lastva, Donja Lastva, Donji Stoliv, Prčanj, Muo

• Fortifikacioni objekti – austrou-garske tvrđave na Vrmcu i dr.

Područje Vrmaca, tačnije njegov gorski masiv primjer je geografski definisanog prostora, pretežno gorsko-brdskog karaktera u kom se odražava međudjelovanje prirode i čovjeka tokom vremena. To je istorijski, organski razvijani rural-ni krajolik, koji u svom brdovitom dijelu ima obilježja reliktnoga, u kojemu je povijesni razvoj zaustavl-

dom, ali sve manje, tako da proces degradacije kulturnog pejzaža od 50-tih godina XX vijeka postaje ubrzan. Nakon potresa, koji je pogodio Boku Kotorsku 1979, došlo je dodatno do degradacije prosto-ra. Sela na Vrmcu danas su skoro pusta, kuće su u ruševnom stanju, naročito u Bogdašićima. Seoski putevi i staze su u lošem stanju. Od nekadašnjeg vrlo razvijenog sistema staza, koje su na pojedinim djelovim izgrađene kao kaldrme sa stepeništi-ma i tehničkim sistemom odvodnje oborinskih voda, danas su prohodni samo neki segmenti. Uslijed kiša, odrona kamena, urušavanja ograda ili međa, mijenjale su se trase. Dan-as su u neposrednoj blizini crkve Sv. Petra, izgrađene kuće, koje svojim volumenom, graditeljskim oblicima i obradom nijesu u harmoniji s am-bijentalnim obilježjima Bogdašića, te ujedno narušavaju dominantan položaj crkve, kao prostornog sim-bola.

Od bogate kulturne baštine Vrmca, posebno treba izdvojiti sljedeće:3

• Ostaci starih crkava, Sv. Toma, Prčanj, IV vijek, sa najstarijim oltarom iz VI vijeka i Sv. Ilije na vrhu Vrmca

• U funkciji su crkve Sv. Petra u Bogdašićima, XII vijek, podi-gnuta na temeljima istoimenog benediktinskog manastira, Sv. Vida u Gornjoj Lastvi s početrka XIV vijeka, Rođenje Bogorodice u Gornjoj Lastvi XVIII vijek, Sv. Roka u Donjoj Lastvi podignuta

brdo govori podatak da je prostor ispod sela, obala između Veriga i Plavde u srednjem vijeku imala naziv primorje Veće brda. U tom je razdoblju fizička i funkcionalna povezanost prostora sela gornje zone ostvarena glavnim putem koji je prolazio kroz Bogdašiće, Pasiglav i Lastvu, a od Lastve se preko Veće brda spuštao prema Verigama. Uz morsku obalu, na udaljenosti od oko dvjesta metara vodio je put od kojega su se odvajali transverzalni putevi prema selima u gornjoj zoni. Jedan od takvih puteva vodio je od Lepetana do Veće brda. Promjenom načina života i društvenih uticaja, polovinom XVI vijeka obala ispod Veće brda, od Veriga do Plavde nosila je naziv Lepetani, po uglednoj peraškoj porodici Lepetan. Godine 1657. Veće Brdo, Bogdašići i Lastva stradali su prilikom upada Turaka iz Grblja. Mnoge crkve su bile raz-rušene i opustošene. Nakon toga slijedi razdoblje stagnacije i spušta-nja u niže, priobalne dijelove.

Početkom XX vijeka stanje poljo-privrede u gornjim selima bilo je loše - mnoge kuće i obradive površine su napuštene. Većina sta-novnika odlazi na rad u industrijsku zonu Tivta, pa iako su živjeli na selu, više se nijesu bavili poljoprivredom. Napuštaju se kuće i zemlja zbog iseljavanja izvan Boke i u druga priobalna naselja (Prčanj), ili zbog silaženja iz sela u niže djelove, bliže glavnim putevima. Preseljenjem se stanovnici i dalje bave poljoprivre-

3 Studija participativnog procesa.


otvorenim vidicima na okolno područje, sve do Orjena, Lovće-na, Tivatskog zaliva i na otvoreno more. Na gotovo svim važnim prirodnim lokalitetima, koji su po svojim obilježjima važni prostor-ni orijentiri izgrađene su već u ranim istorijskim razdobljima raz-ličite građevine, koje su koristile njihove prirodne zaštitne funk-cije. Na taj su način dvostruko akcentirani; po svom prirodnom izgledu i po graditeljskim struku-tama. Stvorena su mjesta koja su dobila veliki sakralni ili strateški značaj, kao što su crkve ( Sv. Vid, Sv. Petar,...) ili brojne austrijske tvrđave. Važni graditeljski akcenti povezani sa svojim topografskim uslovima stvorili su različite tipove pejzaža: arheološki, ilirski pejzaž Vrmca pejzaž Popove Glave, sakralni pejzaž brdovitih predjela, te fortifikacijski pej-zaž Vrmca i Veriga. Morfološke karakteristike prirodnog pejzaža bile su polazna tačka za podizanje građevina od posebnog simbolič-nog ili strateškog značaja. Brojne crkvene i fortifikacijske građevine sagledive su s mora, te na taj način predstavljaju orijentire koji su služili kao pomoć pri navigaciji u pomorskom prometu. Navedeni vizuelni aspekti imaju veliki zna-čaj za vizuelno sagledavanje Boke Kotorske, a time i za stvaranje posebnog vizuelnog integriteta prostora Vrmca. S crkvenih i for-tifikacijskih građevina smještenih na vršnom području Vrmca mogu se sagledati veliki djelovi ne samo zalivskog sistema, već i znatno

na kojemu se od početka XX vijeka razvija urbano područje Tivta. Tvrđi kameni slojevi u području središnjeg grebena Vrmac čine oštre ivice na kojima je vodeni sistem us-jekao duboke klisure i isprao gornje slojeve tla i vegetacije, tako da su nastale današnje izuzetno strme padine kraških formacija, sastavl-jene od vapnenačkog pješčara. Na kotorskoj trani padine Vrmca se str-mo spuštaju prema moru, stoga su u njegovom priobalnom pojasu kuće smještene neposredno uz obalni put. Linijski se protežu naselja Muo, Prčanj, Stoliv, bogatog graditeljskog nasljeđa, s palatama, crkvama, stambenim kućama, te karakteristič-nim pristaništima na obali, pontama i mandraćima. Na terasama iznad naselja formirani su vrtovi, a na višim padinama nalaze se nasadi maslina i agruma. Na tivatskoj strani padine Vrmca se u blažim nagibima i u većoj širini prostiru prema moru. Istorijski tipovi organizacije kuća i dvorišta usklađeni su s konfiguraci-jom terena. Na terasastim površina-ma protežu se povrtnjaci, maslinjaci i zasadi agruma. Nasuprot inten-zivnoj urbanizaciji te su strukture zastupljene u pejzažnom području Đurđevog brda i Crnog plata, te na području Donjih Bogdašića i Kavča. Podzidi i terase izvedene su suvozid-nom gradnjom od lokalnog kamena. Osim prirodnih, istorijskih i struktur-nih posebnosti, kulturni pejzaž Vrm-ca bitno određuju njegova vizuelna i morfološka obilježja.

Cijeli prostor Vrmca karakterišu specifične panorame sa širokim i

jen, a zbog sukcesije samonikle vegetacije sve više prelazi u stanje prirodnosti. Sela su sa vrlo malo ili bez stanovnika, obradive površine su napuštene, ali su i dalje čitljivi tragovi prostorne organizacije i načina oblikovanja terasa sa ka-menim suvozidnim podzidovima i ogradama. Karakterističnu pojav-nost predjela Vrmca karakteriše prožimanje bogatih i raznolikih prirodnih vrijednosti (vegetacijskih, orografskih, geoloških, hidrograf-skih) s različitim vrstama graditelj-skog nasljeđa: povijesnih urbanih i ruralnih naselja, reprezentativ-nih stambenih zgarda - palata, austrijskih utvrđenja i sakralnih zgrada smještenih na istaknutim lokacijama, te povezanih mre-žom pomno građenih istorijskih puteva. Posebno pejzažno obilježje stvaraju listopadne šume medunca i bjelograbića, sađene šume kes-tena, skupine borova i čempresa, te nasadi maslina kojima su bile kultivisane mnogobrojne padine Vrmca. Visoke šume nadovezuju se na pojas tvrdolisne vegetacije ma-kije i gariga, pa je, pored listopad-nih, značajno učešće i zimzelenih biljnih vrsta. Zimzelena i bjelogorič-na vegetacija, maslinjaci i kulture kestena osiguravaju kontrasne koloritne forme i daju živopisnost gorskom predjelu tokom cijele godine. Gorski masiv Vrmca poka-zuje na sjevernoj strani, posebno iznad Prčanja i Mua, oštre, strme i duboko zasječene forme. Nasuprot tome, morfologiju južne strane ka-rakterišu znatno mekši oblici, koji postepeno prelaze u obalni plato,


njegovim svojstvima i kulturnom značaju. Modeli upravljanja kultur-nim pejzažima treba da uzmu u obzir ne samo kulturne i prirodne vrijed-nosti, već i njihova međudjelovanja, kao i interpretaciju, te predstavljanje tog procesa javnosti. Svi pravni okviri postavljaju, osim zaštitnih i ogra-ničavajućih i mehanizme upravljanja i održavanja. Efikasne mjere zaštite kulturnih pejzaža moguće je spro-voditi putem zaštitnih instrumena-ta Zakona o zaštiti prirode (park prirode, regionalni park i zaštićeni predjeli), Zakona o zaštiti kultu-rnih dobara i Zakon o ratifikaciji Evropske konvencije o predjelu. U slučajevima Zakona o zaštiti prirode i Zakona o zaštiti kulturnih dobara radi se i o ograničavanju prava vlasništva, uz obrazloženje koje se mora temel-jiti na čvrstim, stručnim i pravnim dokazima. Zaštita pri tome može imati oblik javnog dobra, a sprovodi se kontrolom svih aktivnosti koje mogu imati uticaj na izgled i stanje kulturnog pejzaža. Uključivanje kul-turnog pejzaža u razvojne i programe prostornog i urbanističkog uređenja pokazalo se najefikasnijim oblikom, kao i integrisanje pejzaža u različite sektorske politike i programe.

Shodno navedenom, Studija pred-viđa sljedeće nivoe djelovanja u kulturnim pejzažima:• Očuvanje - zadržavanje posto-

jećeg oblika, materijala i integri-teta mjesta

• Restauracija - obnova ranijeg oblika, materijala i integriteta mjesta

dobrima, uključujući i kulturne pej-zaže treba obuhvatiti sljedeće:

• Osigurati njihovu vrijednost, izvornosti i integritet, te ih održavati ili poboljšati u buduć-nosti

• Imati odgovarajuću dugotrajnu zakonsku, zaštitu na naciona-nom i lokalnom nivou

• Imati upravljanje koje garantuje njihovu zaštitu od promjena koje mogu negativno uticati na prepoznate vrijednosti

• Zaštita uključuje i određivanje granica na način da se u potpu-nosti izraze vrijednosti izvorno-sti i integriteta pejzaža

• Prema potrebi određuje se i kontaktno područje (Buffer Zone), a uključuje okolinu, važ-ne poglede, vizure, panorame i ostala područja

Shodno navedenom, planiranje i upravljanje zaštitom kulturnog krajolika zahtijeva sistemski pristup, koji uključuju: a) Zakonsku zaštitu kulturnih pej-

zaža ocijenjenih na temelju jasno utvrđenih kriterijuma;

b) Određivanje granica zaštićenog kulturnog pejzaža i

c) Izradu i donošenje plana zaštite i upravljanja kulturnim pejzažom

U primjeni načela zaštite sve intervencije u kulturnom pejzažu treba da uvažavaju i uključuju očuvane istorijske sadržaje i činje-nice, a unošenje novih elemenata i struktura mora biti primjereno

šire. Osim prirodnih, istorijskih i strukturnih posebnosti, kulturni pej-zaž Vrmca bitno određuju njegova vizuelna i morfološka obilježja.

Iz navedenih razloga područje po-luostrva Vrmca već se nalazi unutar UNESCO-vog Svjetskog nasljeđa, sjeverni dio kao zona zaštite, a južni kao bafer zona. Navedeni stepen zaštite je nedovoljan, jer ne osigurava očuvanje i razvoj Vrmca na temelju njegovih vrijednosti kao kulturnog pejzaža. Proglašenje zaštite kulturnog pejzaža zahtijeva i određivanje granica zaštite kultur-nog dobra. Na taj se način određuje područje njegovog rasprostiranja, te se područje kulturnog pejzaža odvaja od ostale teritorije koja ne ispunjava utvrđene kriterijume. Granice se određuju s ciljem od-ređivanja mjera zaštite i upravljanja kulturnim pejzažom. Za razliku od ostalih vrsta nepokretnih kulturnih dobara, upitno je gdje počinje i završava kulturni pejzaž, posebno u planiranju i metodama upravljanja u kojima je teško određivati granice.

Odnos između kulture i prirode uspostavljen tokom istorije i danas je dobro očuvan i prepoznatljiv, te je stvorio specifični kulturni identitet i vizuelni integritet područja Vrmca. Cilj je očuvati i razvijati harmonično međudjelovanje između kulture i prirode i njegov vizuelni i prostorni integritet.

Smjernicama UNESCO-a nalaže se da zaštita i upravljanje kulturnim


80-tih i bio glavni pokretač eko-nomskog razvoja Tivta. Drugi period započeo je početkom rata u bivšoj SFRJ i uvođenjem sankcija od kojih se MTRZ više nikada nije potpuno oporavio, pa je Vlada Crne Gore, na inicijativu Pitera Manka, 2006. godi-ne donijela odluku da se Arsenal pre-tvori u veliku marinu za mega jahte i eksluzivni nautičko-turistički centar. Od tog trenutka pa do danas, Tivat od jednog tipično industrijskog grada s kraja XX vijeka, upravo zahvaljući brojnim „green field“ investicijama koje se realizuju na teritoriji Opštine, postaje poznata i prepoznata nautič-ka i turistička destinacija.

Strane direktne investicije, odnosno krupni investicioni projekti koji se počev od 2007. odvijaju na području Tivta, uslovili su za povećanje broja malih i srednjih preduzeća u posljed-njih par godina na području Tivta, uglavnom za potrebe realizacije velikih infrastrukturnih projekata (luksuzna marina, nova hotelska naselja i bungalovi, i sl.). Tako je u krugu Porto Montenegra primjetno otvaranje brojnih preduzeća koja se bave održavanjem i čišćenjem jahti, prodajom nautičke opreme, pruža-njem usluga pranja i peglanja robe, popravkom jahti, keteringom i sl.

Broj poslovnih subjekata na kraju 2011. godine u Crnoj Gori iznosio je 21.127, što predstavlja porast od 8,9% u odnosu na 2010. godinu i porast od 4,1% u odnosu na 2009. godinu. Najveći broj poslovnih subjekata u 2011. godini je zabilje-žen u Podgorici i iznosi 7.042, što

uticaja na okolinu treba pred-vidjeti smanjenje negativnih uticaja na pejzaž i na njegove tradicionalne vrijednosti.

Osnovni cilj upravljanja kulturnim pejzažima usmjeren je na prepo-znavanje i zaštitu njihove kulturne (istorijske, graditeljske, estetske, arheološke, etnološke,...) i prirod-ne vrijednosti. Glavni cilj upravljan-ja kulturnim pejzažima je održa-vanje i zaštita njihove vrijednosti kao nasljeđa, pri čemu je važno da ciljevi zaštite budu usklađeni s ostalim oblicima razvoja prostora. Zbog osiguranja cjelokupne odr-živosti razvoja kulturnog pejzaža važno je uključiti i potrebe lokalne zajednice.

2.6. Privredni razvoj i turizam

U cilju potpunijeg razumijevanja dosadašnjeg privrednog razvoja područja Vrmca, ukratko ćemo analizirati stanje ekonomskih aktiv-nosti u opštinama Tivat i Kotor.

Privredni razvoj Tivta može se po-dijeliti u dva perioda. Prvi, do pred kraj XX vijeka, kada je kompletna ekonomija Tivta, ali i okruženja počivala na radu „Mornaričko-teh-ničko remontnog zavoda Sava Kovačević“ ili popularno nazvanim „Arsenal“. Ovaj vojno-industrij-ski gigant u kome su generacije i generacije uspješnih majstora i zanatlija pekli svoje zanate, zapošl-javao je preko 1500 radnika krajem

• Oporavak - izmjene i prilagođa-vanje suaremenim funkcijama i zahtjevima, te prilagođavanje za novo korištenje

• Rekonstrukcije/obnova - po-novno oblikovanje nestalih ili nepovratno uništenih struktura i oblika

• Ponovni razvoj - umetanje savre-menih struktura ili dodavanja prihvatljivih za okolinu.

Prema Studiji kulturnog pejzaža, glavne preporuke djelovanja u kul-turnim pejzažima su:• Uspostaviti procese dogovaran-

ja između različitih interesnih grupa i pojedinaca koje žive ili posjeduju pejzaž u donošenju odluka o budućnosti kulturnih pejzaža treba uzeti u obzir po-trebe lokalne zajednice;

• Koncept održivog razvoja pri upravljanju kulturnim pejzažima treba da uključi ekonomske, društvene i kulturne interese;

• Zaštita kulturnih pejzaža traži ravnotežu između pripadajućih biofizičkih i kulturnih dobara;

• Buduće aktivnosti treba da se sprovoditi prema zakonima i planskim metodama za zaštitu vrijednosti kulturnih pejzaža;

• U kulturnim pejzažima obavezno je multidisciplinarno ocjenjivan-je izvornosti, uključujući sociolo-ško, kojima se mogu artikulirati vrijednosti lokalne zajednice;

• Izvornost kulturnih pejzaža treba da bude zaštićena od promjena u korištenju, posebno u slučajevima gradnje velikih projekata. U okviru Studija


ekonomske krize radikalizuju do krajnjih granica. U turizmu je evi-dentan nesklad između izgrađenih smještajnih kapaciteta i nedovoljne vanpansionske ponude.

Poseban problem je slabo razvijena tehnička infrastruktura, posebno vodovodna i putna, kao i neposto-janje uređenog sistema kanalisanja i tretmana otpadnih voda. I pored uspješnih rezultata u modernizaciji odnosno izgradnji turističke supra-strukture posljednjih godina,funk-cionalno i tehničko stanje većih hotelskih kapaciteta (Teuta u Risnu i Vrmac na Prčanju) i dalje je nepo-voljno. Na području kotorske opšti-ne ima ukupno 24 hotela, različite veličine i kategorija (sa 1.158 leža-jeva ), 3 hostela (sa 308 kreveta) i 4 auto kampa. U privatnom smještaju je registrovano 3.558 kreveta, a procijenjeni ukupni broj kreveta je oko 6.000. Na osnovu turističke kategorizacije, 5 zvjezdica ima samo jedan hotel - “Forza Mare” u Dobroti. Nešto je veći broj hotelskih smještajnih kapaciteta sa 4 zvjezdi-ce: hoteli “Astorija”, “Villa Duomo”, “Hipocampus”, “Vardar” i ”Cattaro” u Starom gradu, “Palazzo Radimiri” u Dobroti, “Splendido” na Prčanju, “Amfora” u Orahovcu i “Per Astra” u Perastu. Radi se o manjim hote-lima koji posjeduju relativno mali broj soba. Veći hoteli su generalno u lošem stanju: “Teuta” u Risnu (306 ležaja) po kategorizaciji ima 2 zvjezdice i jedan je od malobrojnih hotela u zalivu koji ima sopstvenu

jne i nekvalitetne prateće vanpan-sionske ponude. Slični problemi prate i nautički turizam. Razvoj turizma obuhvatio je izgradnju brojnih novih kapaciteta u hotel-skom smještaju (ukupno 1.200 novih ležaja i rekonstrukcija oko 500 tada postojećih). Dok je ovaj cilj bio realizovan samo u manjem dijelu, došlo je do bitne ekspanzije u izgradnji stambenih objekata za iznajmljivanje ili za odmor u privat-nom sektoru.

Prema raspoloživim podacima, u ukupnom BDP-u Crne Gore, privre-da Kotora učestvovala je sa 10 do 12 %.4 Danas, sticajem okolnosti, privreda Kotora zasniva se na tercijalnim djelatnostima: trgovi-ni, turizmu, uslugama, djelimično industriji i začecima pomorske pri-vrede. Činjenica je da su očekivani efekti privatizacionih procesa, po-sebno u dijelu industrije i turizma, ne samo izostali, već su praktično likvidirali postojeće kapacitete. Posljedica je stagnacija razvoja opštine, koja se manifestovala rastom nezaposlenosti, pogoršan-jem socio-ekonomskog položaja građana, smanjenjem budžetskih prihoda, a time i zastojem u reali-zaciji kapitalnih infrastrukturnih projekata. Uz poslovičnu sporost i nepripremljenost (nedostatak planske dokumentacije i projekata) najvažnijih subjekata, rezultirao je započetim i nezavršenim projek-tima, odnosno posljedicama koje se u ovom vremenu sveopšte

predstavlja 33,3% od ukupnog broja poslovnih subjekata, dok je najma-nje u Šavniku, 15 poslovnih subjeka-ta. U Tivtu, taj broj je varirao od 605 poslovnih subjekata u 2009. do 614 u 2011.

Opština Tivat svoj budući razvoj planira upravo na razvoju turizma i stvaranju kvalitetnog turističkog pro-izvoda koji će u sebi sjediniti vrijed-nosti pejzaža, kulture, blagotvornog dejstva morske vode, uz neophodno ekološko djelovanje. Turizam djeluje na svaki aspekt društva, poboljšava životni standard, otvara nova radna mjesta i daje opšti prosperitet. Pre-ma podacima Turističke organizacije Tivat (TO) u Tivtu ima 3.918 ležaja. Na osnovu nekih anketa procjen-juje se da je broj neregistrovanih ležaja takođe veliki i da ide i do 50 % svih ležaja u privatnom smještaju. U strukturi ležaja, najviše (49%) je u hotelima sa 2 zvjezdice, 40% u hotelima sa 3 zvjezdice i samo 11% u hotelima sa 4 zvjezdice. Savremeni trendovi turizma idu u smjeru većeg kvaliteta smještaja i manjih poro-dično vođenih hotela i apartmana. Destinacija ostvari najviše noćenja u VI, VII I VIII mjesecu (90%), i to oko 360.000 noćenja. Osim činjenice da kapaciteti hotela nijesu dovoljni po broju ležaja, problematična je i niska kategorija hotela. Najveći dio smještajnih kapaciteta je u nižim kategorijama, dok gosti i investi-tori potražuju smještaj u najvišim kategorijama. Problem nedovoljnog kapaciteta prati i problem nedovol-

4 Strateški plan razvoja Opštine Kotor 2013-2017.


pljeno maslinarstvo, gajenje citrusa i drugog suptropskog voća, gajenje zasada povrća, grožđa, pčelarstvo, kao i zastupljena grana stočarstva – gajenje goveda, ovaca i koza. Ova ra-znovrsna proizvodnja može da znači prednost s jedne strane, ali usljed nemogućnosti da tržištu ponudi veće količine domaćih proizvoda, to je istovremeno i nedostatak. Jedna od kočnica unapređenja poljopri-vredne proizvodnje, kao i povećanja poljoprivrednog obradivog zemljišta je i nestimulativna poreska politi-ka. Neiskorišćena šansa je i ruralni eko turizam, koji bi se kroz razvoj poljoprivrednih gazdinstva u ambi-jentalnim cjelinama opštine mogao razvijati. Slaba je i motivisanost za bavljanje poljoprivredom zbog nepovoljnog sistemskog položaja poljoprivrede.

Ulaganje u poljoprivredu znači i ulaganje u ruralni razvoj jer je nemoguće očuvati seoska podru-čja od napuštanja stanovništva bez poljoprivrede. Ovakvim vidom podrške odnosno mjerama ruralnog razvoja direktno se utiče na poste-pen razvoj poljoprivrede. Prema PUP–u poljoprivredu treba razvijati kao djelatnost komplementarnu turizmu. Razvoj poljoprivrede (mas-linarstvo, vinogradarstvo, staklenici, cvijeće, južno voće...) obezbjeđuje autentični i zdrav proizvod kao ugo-stiteljsku i gastronomsku ponudu, vizuelno pejzaž čini ljepšim, čuva tlo od erozije, omogućava zapošljavanje većeg broja ljudi. Tivat ima izrazito pogodne klimatske uslove i kvalitet-no tlo za bavljenje poljoprivredom i

2.7. Poljoprivreda

U analizi poljoprivredne djelatnosti, zasebno će se prikazati stanje i per-spektive u opštinama Tivat i Kotor.

Tivat se nalazi u Primorskom re-gionu, koji raspolaže sa oko 20.000 ha obradivih površina, relativno dobre plodnosti, kojeg čine duboka aluvijalno-deluvijalna zemljišta u poljima i uvalama i smeđa antro-pogena zemljišta na terasama i ravnima. Ovaj region posebno je pogodan za voćarsku (južno voće i masline) i povrtarsku proizvodnju, njegovi brdoviti tereni za gajenje sitnih preživara, a bogati su medo-nosnim, aromatičkim i ljekovitim biljem, kao i divljim vrstama voća (npr. šipak, smokva i dr.). Poljopri-vredu treba razvijati kao djelatnost komplementarnu turizmu. Tivat tako ima izrazito pogodne klimatske uslove i kvalitetno tlo za bavljenje poljoprivredom i voćarstvom – oni su u prošlosti i bili vrlo razvijeni na teritoriji današnjeg Tivta, posebno na padinama Vrmca i u tivatskom polju, te na području Krtola. Uprkos tim pogodnostima većina zem-ljišta u opštini Tivat je neobrađena, dugoročni planovi, koji su predviđali obiman razvoj poljoprivrede nijesu ostvareni.

Sa druge strane, iako su raspoložive površine ograničene, mogućnosti za poljoprivredu u Tivtu su raznovrsne. Zastupljenost više poljoprivrednih grana uslovljena je, prije svega , različitim prirodnim preduslovima za odvijanje proizvodnje. Tako je zastu-

plažu sa sitnim šljunkom. Slična situacija je i sa bivšim hotelom “Fjord” (nekada 2* - 286 ležajeva) koji je takođe bio na samoj obali, sa sopstvenom plažom, ali je sada u ruševnom stanju. Hotel nije u funkciji, a na njegovom mjestu bi trebalo da se izgradi novi. Prema iskustvu iz posljednjih nekoliko godina, Kotor i Kotorski zaliv po-sebno su interesantni izletničkim gostima, pa je zabilježen je porast posjeta velikih kruzing brodova, kao i izletnika sa područja Dubro-vačko-neretvanske županije.


privrede ima i poreska politika. Umanjenje ili oslobađanje moglo bi imati efekat „injekcije“ na veći pristup eksploataciji poljoprivrednog zemljišta. Ovakvim vidom poreske politike zadobili bi povjerenje među poljoprivrednim proizvođačima, s obzirom da je slab odziv proiz-vođača za upis u registre koji se vode u lokalnoj upravi.

2.8. Ulazni podaci iz socioloških istraživanja

Sociološka studija koncipirana u okviru projekta „Baština-Pokretač razvoja“ odnosi se na utvrđivanje participacije različitih aktera u pro-cesu zaštite i upravljanja kulturnim i prirodnim vrijednostima područja Vrmca. Sa ciljem da se utvrdi ste-pen učešća različitih aktera u zaštiti i upravljanju područjem Vrmca sprovedeno je empirijsko istraživa-nje u okviru kojeg se akcenat stavio na važnost prirodne i kulturne baštine područja, informisanost o postojećem nivou zaštite i upravljanja baštinom, te o ocjeni mogućih modela participacije u procesu plan-iranja. Istraživačke teme bile su: • Identitet istraživanog područja

- Vrmca;• Upotreba resursa kojim područ-

je Vrmca raspolaže i problemi sa kojima se suočava;

• Akteri koji na posredan ili neposredan način upravljaju Vrmcem;

• Aktivnosti prihvatljive za razvoj ovog područja;

ravnopravno nositi sa uvoznom konkurencijom.

U poljoprivredi preovladava pro-izvodnja agruma, ranog povrća, maslina, ljekovitog bilja i sadnog materijala suptropskih kultura, kao i plastenička proizvodnja, a u posljednje vrijeme se stimuliše proizvodnja i prerada mediteran-skih kultura. U strukturi obradivih površina na teritoriji opštine Kotor, oranice i bašte zauzimaju oko 23%, voćnjaci i vinogradi 25% i livade 51%. Ako se tome doda činjenica da pašnjaci čine 52% ukupnog poljoprivrednog zemljišta, sasvim je uočljiva zanemarljiva uloga pol-joprivrede u sadašnjoj orijentaciji stanovnika. Od 669 ha oraničnih površina, posljednjih godina je zasijano samo 158 ha, što čini 23,6%. Evidentno je zaostajanje i u proizvodnji grožđa i agruma, kako smanjenjem broja rodnih stabala, tako i u pogledu prinosa.

Kao najefikasnije mjere podrške razvoja poljoprivrede treba navesti: • Podrška poljoprivrednim

proizvođačima kroz Pro-gram mjera ruralnog razvoja, određenim mjerama u vidu podrške ili učešća u troškovima unapređenja poljoprivredne proizvodnje

• Stvaranje uslova ponude na tržištu poljoprivrednicima sopstvenih proizvoda (povoljniji zakup tezgi na pijaci i sl.)

• Stimulativna poreska politika - posebno značajnu ulogu u pod-sticanju brzog oporavka poljo-

voćarstvom, oni su u prošlosti i bili vrlo razvijeni na teritoriji današnjeg Tivta posebno na padinama Vrmca i u tivatskom polju, kao i na području Krtola.

Imajući u vidu da je zemljište jedan od najvažnijih i najosjetljivijih prirodnih resursa i da je visokokva-litetno poljoprivredno tlo jako deficitarno na teritoriji opštine, neophodno je njegovo očuvanje za primarnu namjenu. Iako je po-ljoprivreda tradicionalna djelatnost ruralnog stanovništva Kotora, sa-dašnja struktura je znatno izmije- njena. Od ukupnog broja stanovni-ka, samo se 0,6% bavi poljoprivred-nom proizvodnjom kao primar-nom djelatnošću, dok za većinu domaćinstava seoskih područja poljoprivreda predstavlja samo dopunski izvor prihoda. Većina gaz-dinstava ima manje od 3 ha zemlje (prosjek za cijelo područje kotorske opštine je 0,6 ha po poljoprivred-nom gazdinstvu). Znatno je manja zastupljenost većih gazdinstava (od 1,0 –20,0 ha), pa sadašnja struktura ne omogućava rentabilnu proizvod-nju koja podrazumijeva veće zem-ljišne posjede, a time i primjenu savremenih agrotehničkih i drugih mjera. S obzirom da rentabilnost proizvodnje raste sa povećanjem površine gazdinstva, onda se može zaključiti da je sadašnja struktura ograničavajući faktor u korišćenju poljoprivrednog zemljišta. Čak i među onima koji imaju nešto više zemljišta, malo je vitalnih i tržišno usmjerenih gazdinstava koja bi se u sadašnjim okolnostima mogla


razumiju njihovu vrijednost i da je valorizuju na adekvatan način.

Razvojnu prepreku na području Vrmca predstavljaju nedefinisani imovinsko pravni odnosi, što često kod vlasnika uslovljava stanje apatije prema svojoj imovini. Jedan od načina kojima bi se moglo uticati na vlasnike jeste unapređenje zakonske regulative kojom bi se definisalo plaćanje poreza čija bi tarifa bila veća u slučaju da se zemljište ne održava. U suprotnom, ukoliko se zadrži postojeća upravljačka politika, teško se može govoriti o revitalizaciji područja. Opštine, u dogovoru sa vlasnicima, treba da nađu kompro-mis i formulišu adekvatan model za razrješavanje imovinsko-pravnih odnosa i uspostave saradnju koja bi doprinijela da se prostor Vrmca može koristiti u svrhe revitalizacije područja.

Prema mišljenju sagovornika iz Turističke organizacije, iako je Vrmac veoma atraktivan predio kako za lo-kalno stanovništvo tako i za turiste, s obzirom na stepen devastacije nije ga poželjno zvanično uvrstiti u turističku ponudu. „Nije poželjno promovisati nešto što nije sređeno. Priroda jeste lijepa, ali ako pored puta postoje divlje deponije i ako nema redovnog održavanja staza, onda je jako problematično promov-isti takvu destinaciju.”

Potencijalni akteri od kojih treba da potekne inicijativa revitalizacije područja Vrmca i očuvanja prirod-nih resursa i kulturno-graditeljskog

pektivi može staviti u funkciju turističke ponude.

• Vazdušnih strujanja, koja uslovljavaju „miješanje vazdu-ha sa mora, koji obiluje jodom, sa etarskim uljima bora, što ima djelotvorno dejstvo za ljude koji imaju zdravstvenih poteškoća (plućne bolesti)“, iz čega proizilazi mišljenje da Vrmac ima izuzetan potencijal koji se može iskoristiti u svrhe razvoja zdravstvenog turizma. Dakle, zdravstveni turizam nije novina kada je Vrmac u pitanju, iako se prema miš- ljenju sagovornika posljed-njih decenija nije poklanjala značajna pažnja promociji i unapređenju ovog vida turiz-ma. S tim u vezi, sagovornici podržavaju ideju unapređenja razvoja zdravstvenog turizma na Vrmcu i mjestima u priobal-nom pojasu.

Identitet Vrmca predstavlja jedin-stvo prirodne i kulturne baštine i može se definisati kao „organski razvijen pejzaž”. Pejzaž definisan na ovaj način odražava proces evo-lucije oblika i komponenti kulturnih faktora, u saradnji sa prirodnim okruženjem tokom vremena. Takvi pejzaži jesu proizvod društvenih, ekonomskih, administrativnih i/ili vjerskih potreba i razvili su oblik pejzaža današnjice usklađen sa prirodnim okruženjem. Dakle, Vrmac ima prirodne i kulturne potencijale, a njihova funkcionalna upotreba zavisiće od sposobnosti aktera koji njima upravljaju da

• Zadovoljstvo postojećim mod-elima participacije različitih aktera (lokalnih samouprava, NVO-a, građana/ki, udruženja) u procesu planiranja lokalnog razvoja i kvalitet njihove ko-munikacije;

• Vizija Vrmca.

Selo Gornja Lastva je ambijentalna cjelina u kojoj postoji potencijal za razvoj eko-turizma. Posebnu etnološku i kulturološku vrijed-nost imaju crkve koje se nalaze u Gornjoj Lastvi, kao i etnografska konoba - kuća Anđelka Stjepčevića, koja kao kulturološka i etnološka arhiva Gornje Lastve znatiželjnim turistima može dati odgovore na mnoga pitanja o načinu života u ovom kraju.” Dakle, Gornja Lastva treba da bude primjer kako ostala sela na području Vrmca učiniti funkcionalnim i kako ih staviti u kontekst upotrebe. Područje Vrm-ca ima izuzetnu važnost u pogledu položaja koji zauzima, budući da je pozicionirano između gradova Tivta i Kotora. Naime, „Vrmac je nit koja se nalazi po sredini, između dva značajna grada, Kotora, pre-poznatog po kulturnim zdanjima kojima su označeni svaki pločnik i svi trgovi na kojima blistaju sakralni objekti, a sa druge strane Tivta, koji dobija fizionomiju modernog i savremenog grada.

Značajna karakteristika identiteta predstavlja sinergiju:• Vizuelnog doživljaja Bokoko-

torskog zaliva, koji se prema mišljenju sagovornika u pers-


parcele. Na taj način bi se ostvarila korist, kako za vlasnike koji bi pov-ećali svoj budžet, tako i za državu jer bi se smanjila stopa nezaposlenosti. Na ove konstatacije se nadovezuju aktivnosti prihvatljive za područje Vrmca, o kojima je sa sagovornicima bilo dosta riječi.

Prema mišljenju sagovornika, Vrmac ima potencijal za izletnički, istorijski, kulturni, zdravstveni, rekreativni turizam. Sređen prostor Vrmaca bio bi u funkciji rekreacije, prvenstveno za ljude koji žive u okruženju Vrmca, tim prije što ni Kotor ni Tivat nemaju površine na kojima bi ljudi mogli za kratko vrijeme organizovati izlete i boravak u prirodi. Obezbjeđivanjem obnove ruiniranih kuća na Vrmcu stvorili bi se uslovi za formiranje eko-sela, koja uz ponudu domaćih proizvoda imaju perspektivu za razvoj eko- i agro-turizma. Škole u prirodi su još jedna od aktivnosti koju treba inicirati, jer se na taj način može ostvariti kontakt sa pros-torom koji je fizički jako blizu, a o čijim se resursima veoma malo zna. S tog prostora se može, uz vizuelni doživljaj, govoriti o Bokokotorskom zalivu i peraškim ostrvima. Ideja koja ide u prilog oživljavanju prostora Vrmca odnosi se na restauraciju tvrđave i ostalih objekata u kojima bi se mogle organizovati kulturne manifestacije (koncerti, filmovi,

područja Vrmca su lagodniji uslovi života u priobalnom području. Demotivacioni razlozi zbog kojih se vlasnici teško odlučuju da se vrate svojim posjedima, obrađuju ih i učine funkcionalnim za pojedine vrste privređivanja su loša materijal-na situacija, kao i dodatna sredstva koja je potrebno uložiti kako bi se posjedi stavili u funkciju upotre-be. Sagovornici posebno ističu: „zapuštenost posjeda i maslinjaka, nedostatak materijalnih sredstava da se ti posjedi učine funkcionalnim i upotrebljivim, kao i nepostojanje motiva, prije svega ekonomskog“5. Sljedeći razlog zbog kojeg vlasnici ne koriste potencijale Vrmca proizilazi iz nezainteresovanosti države6 da subvencioniše proizvodnju i zašti-ti plasman proizvoda na tržištu. Sa ciljem da se iskoriste prirodni potencijali koje Vrmac posjeduje potrebno je ostvariti kompromis između države, lokalnih samoupra-va i vlasnika na planu proizvodnje domaćih ekoloških proizvoda (npr. malsinovog ulja, čajeva od bilja koje je tipično za ovo područje) i obez-bijediti otkup proizvoda, što omo-gućava zadovoljavanje ekonomskog motiva. Subvencije od strane države i lokalnih samouprava, kao i obez-bjeđivanje plasmana proizvoda na tržištu u perspektivi bi bili značajan motiv kojim bi se podstakla zain-teresovanost ljudi da ožive svoje

nasljeđa su lokalne samouprave i vlasnici posjeda. Razgovarajući o tome koji su to akteri koji upravljaju područjem Vrmca, sagovor-nici su akcenat stavili na Lokalne samouprave Tivta i Kotora, vlasnike zemljišta, a kao aktere koji svojim idejama i djelovanjem utiču na un-apređenje područja Vrmca prepoz-naju Kulturno-zavičajno udruženje „Napredak“ Gornja Lastva, NVO „Expeditio“ iz Kotora, udruženje „Kamelija“ iz Stoliva, planinarska društva „Vjeverica“ i „Pestingrad“ iz Kotora. Kad je u pitanju uređenje prostora, značajnu ulogu u pers-pektivi treba da imaju Direkcija za izgradnju i uređenje prostora, Javno komunalno preduzeće, Sekretarijat za zaštitu prirodne i kulturne baš-tine... Svaki od ovih aktera treba da pruzme obaveze koje bi se definisale strategijom razvoja područja i da djeluje u skladu sa njima.

Oživljavanje ruralnih cjelina po-drazumijeva obezbjeđivanje mini-malnih uslova egzistencije, a to su u konkretnom slučaju, voda, struja i put do pojedinih sela na područ-ju Vrmca. Nakon obezbjeđivanja osnovnih uslova egzistencije, u na-puštenim ruralnim sredinama treba razvijati sadržaje koji bi bili aktuelni sa stanovišta potražnje i isplativi vlasnicima, a dovoljno interesantni posjetiocima. Razlozi iseljavanja sa

5 Potreba da se ostvareni učinak ekonomski valorizuje.6 Na problem prohodnosti zemljišta, nadovezuje se i problem dalje distribucije proizvoda, u konkretnom slučaju maslinovog ulja. Veoma je skupo flaširati i distribuirati proizvod u ličnoj režiji, uzimajući u obzir da na području Crne Gore nema fabrike koja bi se bavila procesom prerade, flaširanja i distribuiranja“. Akcenat staviti na razvoju strategije sređivanja posjeda uz podršku lokalnih samouprava (krediti ili apliciranje kod međunarodnih fondova) i osnivanje manje fabrike koja bi se bavila preradom, pakovanjem i distribucijom maslinovog ulja i drugih proizvoda autentičnih za ovo područje kao domaćeg brenda.


jedan od sagovornika predlaže „pro-jektovanje kamene građevine na Sv. Iliji, uz poštovanje svih standarda koje ambijent nalaže, sa kupolom na vrhu koja bi mogla pola sata da rotira. Gosti bi boravili na kupoli, sa koje bi mogli da vide Boku na jedan nov i drugačiji način, dok se ne posluži autentičan bokeški meni. To bi za turiste bio nov doživljaj Boke, drugačiji od onoga kako je turisti vide sa kruzera. Povezivanje doživljaja Boke sa kruzera i sa Sv. Ilije ne bi nijednog turistu ostavilo ravnodušnim“. Kao dopuna turizmu, na Vrmcu se može podstaći i razvoj stočarstva i poljoprivrede. „Turizam bi, sa razvojem stočarstva i poljoprivrede, dobio obrise autentičnosti i posebnosti. Primjer kako bi Vrmac mogao da izgleda je Istra. U Istri su obnovljene tvrđave i spomenici iz rimskog perioda; turisti obilaze spomenike, plaćaju ture i od tog novca se održava graditeljsko nas- ljeđe. Uz obilazak spomenika, turisti imaju priliku da u konobama, uz degustaciju vina, probaju isključivo proizvode iz tog predjela“. Praktična upotreba resursa koji već postoje i njihova promocija na autentičan način doprinijela bi kvalitetu života u priobalnom pojasu i istovremeno oživjela ruralne cjeline na području Vrmca.

Investicije prihvatljive za područje Vrmca moraju biti utemeljene na ekološkim principima, sa ciljem da se sačuva prirodno bogatstvo kao potencijalni resurs na kojem počiva razvoj ovog predjela. U suprotnom, dominantan oblik investicija, pri-

turizma. Sagovornici ističu: „Vrmac treba da bude prostor očuvane prirode, sa sadržajima koji će pirvući građane, turiste, naučnike, učenike, sportiste“.

Razvoj područja, prema mišljenju preduzetnika i investitora, treba da iniciraju ljudi koji su neposredno i posredno za njega vezani. Kao predlog moguće inicijative navode intenziviranje komunikacije između lokalnih uprava, NVO-a i vlasnika sa ciljem da zajednički apliciraju kod međunarodnih fondova za obnovu infrastrukture u naseljima. Obnov- ljena infrastruktura bila bi motiv da se, u saradnji sa investitorima, dalje unapređuje područje Vrmca. Nakon obnove infrastrukture „Vrmac bi trebalo organizovati po uzoru na Ivanova Korita“. Investitori ističu da bi obnova osnovne infrastrukture u ruralnim naseljima bila uslov da se njihovo interesovanje za ovo područje podstakne. Aktivnosti koje sagovornici/ce navode sa posebnim osvrtom su:• Izletnički turizam• Rekreativni turizam• Sportski turizam• Organizovanje kulturnih aktiv-

nosti • Razvoj poljoprivrede i stočarstva

Korišćenje Vrmca u turističke svrhe moglo bi se, prema mišljenju sagovornika, realizovati tako što bi se turizam u priobalnom pojasu i turistička ponuda na Vrmcu posma-trali kao integralna cjelina. U cilju promovisanja Vrmca i povezivanja sa sadržajima u priobalnom pojasu,

predstave), ali i sastanci. „Ne treba sve aktivnosti organizovati u salama lokalnih samouprava. Efekat razgov-ora o prostoru je najbolji u samom prostoru, jer ako se npr. o Vrmcu razgovara u sali Skupštine Opštine, onda to i nema značajan efekat.” Da bi se obezbijedila komunikacija ljudi sa prostorom, neophodno je taj prostor učiniti pristupačnim i obezbijediti uslove za boravak ljudi u njemu, jer se na taj način postiže identifikacija sa prostorom i vred-novanje samog prostora.

Pored turizma i kulturnih aktivnosti, sagovornici napominju da ne treba izgubiti iz vida poljoprivredni resurs Vrmca, koji bi se mogao iskoristiti kao dopuna turizmu. Dakle, Vrmac „ne raspolaže plantažama za poljo-privredni uzgoj, već terasastim do-cima na kojima bi se moglo uzgajati mediteransko voće i povrće, koje bi domaćinstva koristila za sebe, svoje turiste i hotele u priobalnom pojasu. To bi uticalo na poboljšanje kvaliteta gastro ponude na Vrmcu i u njegovom okruženju.” Aktivnosti i djelatnosti prepoznate za područje Vrmca nikako ne bi smjele dovesti u pitanje sam ambijentalni izgled predjela.

Sagovornici smatraju da u perspek-tivi Vrmac treba da se razvija kao mjesto za rekreaciju koje bi ljudi koristili kako bi se udaljili od sva-kodnevnih obaveza. Vrmac treba da pretenduje da postane atraktivna zona za pješake, bicikliste, izletnike, kao i lokalitet za razvoj seoskog, zdravstvenog, eko- i kulturnog


veće interesovanje ljudi koji imaju posjede u ovom regionu. Škola u prirodi je još jedna od mogućih aktivnosti, važna iz više razloga, prvenstveno za upoznavanje mladih naraštaja sa kulturnim nasljeđem i prirodnim ljepotama područja Vrmca. Upoznavanjem prostora i uspostavljanjem interakcije razvijaće se svijest o odnosu prema prostoru i vrednovanju njegovih resursa. U perspektivi, Vrmac treba da bude područje predviđeno za eksploa-taciju ljekovitog bilja i da preten-duje ka razvoju održivih vidova turizma (kulturnog, eko-, zdrav-stvenog i sportsko-rekreativnog turizma).

Akteri, prepoznati da na posredan ili neposredan način utiču na upravl-janje Vrmcem su Opštine Tivat i Kotor, NVO-i, mjesne zajednice, kao i UNESCO. Međutim, otežavajuća okolnost za razvoj Vrmca odnosi se upravo na činjenicu da dvije opštine koje upravljaju Vrmcem imaju ve-oma lošu saradnju po pitanju ovog prostora. Nivo saradnje lokalnih sa-mouprava treba da bude kvalitetniji, jer jedino zajednički mogu doprini-jeti da se Vrmcu vrati identitet koji je imao u prošlosti. U suprotnom, njegova devastacija će se progre-sivno nastavljati, a konzervacija ma-terijalnih segmenata kulture ovog područja neće biti moguća.

Razlog neadekvatnog upravljanja područjem Vrmca može se objasniti i krizom institucija koje su kadrovski osiromašene i bez obzira kakvu pozi-ciju zauzimaju u državnom aparatu,

prema mišljenju stručnjaka ne pos-toji. „Kvalitetna strategija razvoja ovog područja bi nastala jedino ukoliko bi se uradio niz dokumenata iz kojih bi proizašla vizija o zaštiti i revitalizaciji Vrmca. Na toj strategiji bi trebalo zajednički da rade Opšti-na Kotor i Opština Tivat

Aktivnosti kojima bi se moglo unaprijediti područje Vrmca, prema mišljenju stručnjaka, objedinjene su u korpusu aktivnosti koje ne podrazumijevaju gradnju hotelskih smještajnih kapaciteta, megaloman-sku gradnju i novu vrstu arhitekture prisutnu u priobalnoj zoni. Djelat-nosti koje treba razvijati su sport-sko-rekreativni, zdravstveni, kulturni i ruralni turizam. „Istraživanja ukazu-ju da turisti koji dođu na crnogorsku obalu pokazuju interesovanje da dio odmora provedu u zaleđu, kad bi ta-kav vid odmora bio organizovan. To zaleđe (Vrmac) je još 30-ih godina XX vijeka primijećeno kao atraktivan prostor na Mediteranu, zbog sudara obale i netaknute prirode.“ Uz navedeno, fortifikacije iz austrougar-skog perioda mogu biti pretočene u jednu specifičnu turističku ponudu. „Objekti iz austrougarskog perioda se mogu iskoristiti za smještaj i boravak turista.“ Druga vrsta djelat-nosti adekvatna za područje Vrmca je poljoprivreda. Razvoj poljopri-vrede, uz aktivnu podršku lokalnih samouprava i stručnjaka, mogao bi biti osnov za autentičnu ponudu i dopunu turizmu. Takođe, promocija domaćih proizvoda na tržištu, uz dr-žavne subvencije u procesu otkupa proizvoda, bio bi jedan od uslova za

sutan u priobalnom pojasu, narušio bi koncept održivog razvoja područ-ja Vrmca.

Vrmac treba da bude izletište sa konačištima, sređenim stazama, klupama, osvjetljenjem na određe-nim mjestima, maslinjacima, obnovljenim suvomeđama i restau-riranim graditeljskim nasleđem. Način da se pokrenu obje Opš-tine jeste proglašavanje Vrmca za Regionalni park prirode. Opštine Tivat i Kotor treba da obezbijede domaćine za pješačke staze, koje imenuju lokalne uprave, što bi bio inicijalni korak u zaštiti područja Vrmca. U grupu aktera koji upravl-jaju područjem Vrmca sagovornici svrstavaju i investitore. Investitori mogu doprinijeti razvoju Vrmca uko-liko poštuju definisane standarde koji su usklađeni sa zakonodavnim okvirom i ambijentalnim izgledom Vrmca. Država, Lokalne uprave Tivta i Kotora, NVO-i treba da zajednički odlučuju u korist održivog prostora, jer prostor je resusurs koji je teško povratiti. „Proglašavanjem Vrmca Regionalnim parkom, njegovim ad-ministrativnim ustrojstvom, spriječi-la bi se svaka investicija koja nije u skladu sa donijetim propisima!”

Prema mišljenju eksperata, strate-gije, odnosno master planovi treba da ponude viziju kako prostor treba da izgleda u programskom smislu (npr. koji tip turizma treba razvija-ti), a urbanistički planovi se bave materijalizacijom (spratnost i izgled objekata). Konkretna strategija koja bi se odnosila na područje Vrmca,


Problemi sa kojima se područje Vrmca suočava su brojni i predstavljaju prepreku budućem razvo-ju. Prema dobijenim podacima, područje Vrmca se nalazi u veoma zabrinjavajućem stanju, počevši od neodgovornog odnosa prema životnoj sredini (40,10%), nere-dovnog održavanja pješačkih staza (42,10%) i nedostatka struje i vode u ruralnim cjelinama (40,70%), pa sve do izrazitih problema koji ukl-jučuju propadanje kulturne baštine (44,40%), nedostatak društvenih sadržaja (zdravstvenih i obrazovnih institucija) (39,20%), zanemarivanje autohtone arhitekture (47,50%), neadekvatnu gradnju u priobalnom području (49,10%), nezaintereso-vanost lokalnih uprava za održa-vanje kulturnih znamenitosti, kako u priobalnom području, tako i u ruralnim cjelinama (41,70%). Budući da je konstatovano da su ruralna naselja Vrmca uglavnom napuštena, razlog tome, pored nepostojanja putne infrastrukture i nedostat-ka vode i struje, je i nedostatak društvenih sadržaja, zdravstvenih i obrazovnih institucija, jer su to primarni uslovi za razvoj života u jednoj sredini. Dakle, ukoliko se u ruralnim naseljima nastoji obnoviti život onda su društveni sadržaji, kao i voda, struja i putna infrastruktura veoma važani preduslovi, budući da je upravo njihovo nepostojanje istovremeno i razlog udaljavanja od ideje da se ljudi bar povremeno vraćaju ovom prostoru.

Ne postoji statistički značajna razlika u mišljenju ispitanika iz različitih

predlože ideje, motiviše ih da rade.” Te aktivnosti bi uticale na promjenu percepcije Vrmca. Odbor bi bio generator aktiv-nosti. Učesnici smatraju da bi se postojanjem jednog takvog odbora bolje iskoristili resursi Vrmca.

Kao Park prirode Vrmac ne treba da bude sterilno područje, jer teško da se može valorizovati ako na njemu ne postoje određeni sadržaji koji bi bili primjereno uklopljeni u kontekst - „Vrmac - oaza prirode“. Sagovornici su saglasni da tek onda kad Vrmac bude osmišljen na adek-vatan način, može pretendovati da bude potpun turistički proizvod, može se pristupiti njegovoj promo-ciji, jer „promociju Vrmca ne smije-mo improvizovati“. Ukupno 30,00% ispitanika razloge zanemarivanja prirodne i kulturne baštine Vrmca nalazi u:• nedovoljnoj ažurnosti loka-

lnih samouprava da se Vrmac proglasi Parkom prirode - 14,00%;

• nedostatku vizije donosioca odluka za adekvatan razvoj Vrmca, kao i nedovoljna briga lokalnog stanovništva za ovo područje - 16,00%.

Iz navedenih situacija nerijetko proizilazi divlja gradnja i česti požari kojima se devastira i ugrožava prirodna i kulturna baština Vrmca. Akteri odgovorni za trenutno stanje u kojem se Vrmac nalazi su, prema mišljenju 60,00% ispitanika, lokalne samouprave i lokalno stanovništvo.

institucije veoma često formalno postoje, ali to ne znači i njiho-vo suštinsko djelovanje na polju unapređivanja zakonske regulative i opšteg statusa područja. „Postoji menadžment plan za upravljanje zonama koje štiti UNESCO, ali samo na papiru, dok u praksi to, nažalost, ne funkcioniše.“

„Vlasnicima treba objasniti koja je prednost toga što imaju kuću na Vr-mcu i šta im ona u perspektivi može donijeti kroz neki projekat. Pa bi se, možda, ljudi počeli udruživati kao akcionari Vrmca, akcionari Gornje Lastve, Đurđevog brda, Bogdašića, u zajedničkom nastojanju da se nešto uradi.“ Na ovom planu treba zajed-nički da djeluju država, lokalne upra-ve i vlasnici posjeda. Država i lokalne uprave treba da djeluju kako bi se inicirala izrada strategije razvoja, sa-nirale javne površine i infrastruktu-ra, a vlasnici, kao akcionari ruralnih cjelina, treba da djeluju u pravcu restauracije svojih kuća i pokretanja djelatnosti na svojim posjedima za koje Vrmac ima potencijal.

Jedan od modela koji bi mogao donijeti pozitivne rezultate bio bi:• Formiranje Odbora za Vrmac - u

sastav odbora ušli bi predstavni-ci lokalne uprave, stručnjaci, građani, predstavnici NVO-a i raznih udruženja, odnosno svi oni koji su zaintresovani za Vrmac i za aktivnosti koje bi se mogle realizovati na ovom lokalitetu. „Kreativni odbor za Vrmac« bi mogao da raspiše konkurs i pozove ljude da


na Vrmcu, što bi isključilo svaki vid nove gradnje na ovom području.Potencijali za razvoj stočarstva na Vrmcu postoje, i kao dobre ih ocjenjuje 36,50% studenata/kinja, 37,90% stručnjaka, 35,50% predu-zetnika, 66,70% političara, 37,50% kulturnih aktera i predstavnika NVO-a, dok 51,90% predstavnica javnog sektora smatra da su veoma dobri. Potencijal za formiranje manjih porodičnih farmi postoji i može se u velikoj mjeri iskoristiti za proizvodnju domaćih proizvoda kako za domaćinstva, tako i za upo-tpunjavanje turističke i ugostiteljske ponude. Na ovom području se sada nekontrolisano pušta stoka, koja urušava prirodni ambijent i dovodi u pitanje bezbjednost ljudi koji se kreću po Vrmcu. Nesporno je da na Vrmcu postoji potencijal za razvoj stočarstva, pri čemu treba obave-zati vlasnike stočnih grla da ih drže na svojim posjedima. U suprotnom, neorganizovano stočarstvo, kakvo sada postoji na Vrmcu, predstavlja mnogo veću štetu i opasnost nego korist za cjelokupni ambijent Vrmca i ljudi koji ga posjećuju.

Razvoj zemljoradnje i voćarstva na Vrmcu u velikoj mjeri bi doprinio da se zemljište, koje dugo godina nije obrađivano, kultiviše, posjedi bi bili uređeni, a proizvodi bi se mogli ponuditi kao ekološki, domaći i autentični, što nije česta praksa na priobalnom području. Da bi posto-jalo interesovanje za razvoj zem-ljoradnje i voćarstva, neophodno je pronaći adekvatne modele kojima bi se razvoj ovih djelatnosti podsta-

kulturnih aktera i predstavnika NVO-a, jer Vrmac, u prvom redu, obiluje prirodnim resursima. Da bi se ra-zvijali sportsko-rekreativni sadržaji, ispitanici predlažu osposobljavanje pješačkih staza, kao i pravljenje teretana na otvorenom i obezbjeđi-vanje sadržaja koji bi privukli pažnju kako porodica i omladine koji žive u okruženju Vrmca, tako i profesional-nih sportista koji bi usljed adekvat-nih uslova mogli obavljati treninge. Na taj način bi se ovom području dalo na značaju, a sadržaji koji bi se realizovali predstavljali bi novinu i doprinijeli obogaćivanju ponude koja postoji na priobalnom dijelu.

Ukoliko bi se razvijali prethodno navedeni vidovi turizma, ugosti-teljstvo bi bilo prateća aktivnost. Po mišljenju 66,70% političara, 52,50% kulturnih aktera i predstav-nika NVO-a, Vrmac ima veliki, a po mišljenu 42,70% studenata, 65,50% stručnjaka, 53,60% predstavnika javnog sektora i 67,70% preduze-tnika/ca veoma veliki potencijal za razvoj ugostiteljstva, što bi upotpu-nilo turističku ponudu, ali i privuklo brojne posjetioce iz Kotora i Tivta da više slobodnog vremena provode na Vrmcu. Takođe, razvoj ugostitelj-stva omogućio bi vlasnicima parcela da u okviru ugostiteljskog menija ponude svoje domaće proizvode i na taj način ostvare vlastite koristi. Ako proširimo analizu na opservacije koje smo dobili od ispitanika tehni-kom intervjua, uviđa se da ugostitel-jski objekti treba da budu mobilni ili, pak, da se ugostiteljski sadržaji orga-nizuju u već postojećim objektima

ciljnih grupa, što znači da oni uka-zuju da Vrmac ima potencijala za stanovanje. To dodatno potvrđuje i prethodni period u kojem je Vrmac bio naseljeno područje. Da bi Vrmac ponovo postao područje u kojem je moguće organizovati život potrebno je, kao preduslove, razviti putnu infrastrukturu, obezbijediti vodu i struju. Ispitanici smatraju da Vrmac ima veoma dobre potencijale za razvoj turizma, uzimajući u obzir prirodne, graditeljske i kulturne resurse koji bi se kroz djelatnost turizma mogli valorizovati. Turizam bi doprinio da se područje Vrmca oživi i postane privlačno kako među stanovnicima, tako i među posje-tiocima. Razvoj turizma na Vrmcu podstakao bi, prije svega, ljude koji imaju kuće i posjede da ih urede i koriste za iznajmljivanje turistima i posjetiocima koji žele vrijeme pro-voditi u prirodi. Ispitanici sa kojima su urađeni intervjui, takođe su saglasni da Vrmac ima potencijala za razvoj turizma, ali valja naglasiti da su bili izričiti u pogledu vrsta turizma prihvatljivih za Vrmac. Po njihovom mišljenju, na Vrmcu bi bili prihvatlji-vi: sportsko- rekreativni, zdravstveni, kuturni i seoski turizam, dok su protiv svih vidova turizma koji bi narušili postojeći ambijentalni izgled i prirodnu Vrmca.

Vrmac, prema mišljenju ispitanika, ima veoma veliki potencijal za razvoj sportsko-rekreativnih aktivnosti. S tim se slaže 55,40% studenata, 82,80% stručnjaka, 86,20% predsta-vnika javnog sektora, 90,30% predu-zetnika, 63,30% političara, 90,00%


keta, bila bi poželjna ukoliko bi se ljudi nastanili na Vrmcu i ukoliko bi turizam postao prioritetna djelat-nost ovog područja. Trgovina se može ostvariti i kroz otkup domaćih proizvoda koje bi vlasnici proizvodili na svojim posjedima, što bi oprav-dalo pretpostavku da se potencijali Vrmca mogu koristiti i ekonomski valorizovati, a da se pri tom ne na-ruši njegov ambijentalni izgled.

Za razvoj djelatnosti na području Vrmca važni preduslovi se, uglav-nom, odnose na iskustvo stanovni-ka u tradicionalnim djelatnostima, koje su u proteklim epohama za ljude na Vrmcu bile od egzisten-cijalnog značaja. Inoviranje tradi-cionalnih djelatnosti, uz upotrebu savremene tehnologije i pošto-vanje statusa zaštićenog podru-čja, uslovilo bi da Vrmac postane područje sa novom ponudom koja nije tipična za ostala mjesta u Boki Kotorskoj. Kao motiv za pokretanje djelatnosti u ruralnim cjelinama Vrmca, 37,00% stručnjaka navodi ekološku nenarušenost predjela, dok 29,00% preduzetnika, 51,60% predstavnika javnog sektora, 58,10% preduzetnika, 66,70% političara, 55,00% kulturnih aktera i predstavnika/ca NVO-a, samatra-ju da je za pokretanje djelatnosti važno iskustva stanovnika. Stručnja-ci, imajući u vidu važnost prirodnih resursa Vrmca, navode ekološku nenarušenost kao uslov za razvoj ovog područja. Uprkos činjenici da je Vrmac dio zaštićenog područja, ostale ciljne grupe ne vide toliku važnost njegove ekološke nena-

Razvojem zanatstva, identitet Vrmca bi ponovo povratio izgled i autentičnost proteklih epoha. Takođe, razvoj zanatstva bi zahti-jevao dodatnu obuku ljudi koji bi se njim bavili. Budući da je kultura zanatstva u Crnoj Gori izgubila na značaju, neophodno je zanatstvo promovisati i motivisati ljude da se njim bave. Pitanje izumiranja zana-ta je sistemske prirode, zato država treba da sagleda svoje potrebe i, u skladu s njima, koncipira strategiju različitih vidova osposobljavanja ljudi.

Obrazovanje kada je u pitanju područje Vrmca iz trenutne per-spektive je ostvarivo kroz organi-zovanje škola u prirodi, kao i kroz vannastavne aktivnosti. Za to je potrebno obezbijediti minimum uslova kao što su stolovi i klupe. Graditeljsko i kulturno nasljeđe na Vrmcu treba da bude upotrijebl-jeno u funkciji obrazovanja i da se koristi kao prostor u kojem će uče-nici provoditi neko vrijeme i učiti o kulturi kraja u kojem žive.

Ispitanici/ce su mišljenja da Vrmac ima vekr potencijal za razvoj trgo-vine. Potencijal za razvoj zdravstva i zdravstvenog turizma okarakte-risali su kao veoma veliki, jer se predio Vrmca odlikuje specifičnim vazdušnim strujanjima pogodnim za liječenje plućnih bolesti, što je jedna od važnih karakteristika za promociju ovog podučja.

Za razliku od zdravstva, trgovina, kroz otvaranje manjih supermar-

kao, a ljudi zainteresovali i animi-rali. Ponuda proizvoda turistima u okviru vlastitih gazdinstava, kao i ponuda hotelima u priobalnom području, zasigurno bi bio jedan od motiva da ljudi ozbiljnije otpočnu sa obradom zemljišta na ovom području i uzgojem tipičnih kultura. Potrebno je da država obezbije-di stručnu podršku i materijalne preduslove, kao i zaštitu proizvoda, s ciljem da se vlasnicima/cama posjeda omogući da ostvare korist od svog rada.

Vrmac ima veoma značajan po-tencijal za razvoj maslinarstva, koji trenutno nije upotrijebljen na adekvatan način. Razlog tome je nezainteresovanost ljudi koji rade u priobalnom području, nedostatak materijalnih sredstva i stručnih znanja koja su potrebna da bi se ova biljka održavala i una-pređivao njen razvoj, a ponajviše nezaštićenost, od strane države, proizvoda dobijenih preradom maslina. Ispitanici, koji su vlasnici maslinjaka naglašavaju ekonomsku nerentabilnost uzgoja ove biljke, budući da država ne daje primat domaćim proizvodima, već otkupl-juje proizvode stranih proizvođača i nudi ih po povoljnijim cijenama. Dodatan problem je nepostojanje fabrike koja bi vršila otkup plodova masline, njihovu preradu, pako-vanje i distribuciju na tržištu. Uz obezbjeđivanje ovih preduslova, maslinarstvo ima perspektivu da postane dopunska djelatnost, po-red redovnih poslovnih aktivnosti koje ljudi obavljaju.


ostvariti, niti bi vlasnici u tom slučaju imali autonomiju nad svojim vlasništvom. Stoga, po mišljenju ispitanika, takav način upotrebe kuća ne bi bio koristan, prije svega za vlasnike, ali ni za lokalnu zajedni-cu, jer bi ograničio djelatnosti koje se na Vrmcu mogu realizovati.Aktivnosti koje je potrebno pre-duzeti kako bi se područje Vrmaca zaštitilo od neadekvatnih poduhva-ta, prema mišljenju 67,60% ispitani-ka, odnose se na revidiranje posto-jećeg zakonskog okvira, dok 59,90% ispitanika smatra da je veoma važno edukovati građane i predstavnike lokalnih samouprava o vrijednosti-ma koje ovo područje posjeduje i mogućim modelima zaštite, da bi mogli da djeluju u skladu sa steče-nim znanjem. Važnu ulogu u kontek-stu odnosa prema prostoru imaju i škole, koje u sklopu svojih programa treba da inkorporiraju sadržaje koji se odnose na kulturu i tradiciju ne samo gradskog jezgra, već i okol-nih mjesta, kao integralnih cjelina gradova u kojima učenici žive. Veći nivo znanja doprinosi i kvalitetnijem odnosu prema prostoru i resursima kojima raspolaže. Na taj način se kod mlađe populacije može podstaći veći stepen interesovanja za područ-je. Prema mišljenju 57,70% ispi-tanika značajno je povezati aktere zainteresovane za lokalitet Vrmca, u smislu razmjene ideja i postizanja rješenja koja bi imala za cilj una-pređenje trenutnog stanja u kojem se Vrmac nalazi.

njihovom unapređenju. Država može doprinijeti u velikoj mjeri, tako što će zaštititi autentične pro-izvode ovog područja. Na taj način bi se ostvario zajednički interes kako lokalnih samouprava, koje bi zaposlile vlasnike i time smanjile problem nezaposlenosti tako i vla-snika/ca koji bi mogli nuditi proizvo-de sa svojih posjeda.

Treba napraviti razliku između javnih objekata, kao što su tvrđave i privatnih kuća. Privatni vlasnici posjeda i kuća na Vrmcu imaju potrebu da svoje posjede i kuće učine rentabilnim, a upotreba ovih objekata kao naučnih i kulturnih centara zasigurno ne bi donosila značajan prihod, za razliku od iznaj-mljivanja istih u turističke svrhe, pa je to jedan od potencijalnih razloga zašto se ispitanici/ce ne slažu da se privatni objekti koriste u kulturne i naučne svrhe. Ali to svakako ne znači da objekte od istorijskog i kulturnog značaja za Vrmac ne bi trebalo iskoristiti u funkciju nauke i kulture, jer bi im se na taj način dao još veći značaj. Tako bi javni ob-jekti (npr. tvrđave i drugi objekti od istorijskog značaja), uz adekvatnu restauraciju, mogli biti upotrebljivi u svrhu nauke i kulture.

S idejom da se kuće otkupe od vlasnika i da se zaštite kao kulturni spomenici ispitanici/ce se ne slažu. Ono što je ruralnim cjelinama na Vrmcu potrebno jeste oživljavanje, a po njihovom mišljenju, preinača-vanjem kuća u kulturne spomenike se taj cilj ne bi u potpunosti mogao

rušenosti, što znači da kod javnosti treba promovisati prednosti Vrmca kao ekološki nenarušenog podru-čja.

Da bi se ruralne cjeline na Vrmcu oživjele, 30,60% ispitanika navo-di stručnu pomoć i savjete kao izrazito potrebne, dok je za 29,70% ispitanika to kontinuirana edukacija o unapređenju postojećeg graditel-jskog nasljeđa. Pomoć stručnjaka koji bi podržali realizaciju i revitali-zaciju djelatnosti za koje na Vrmcu postoje potencijali povećala bi razvojnu šansu ovog područja i pri tom bi se stvorili uslovi za otva-ranje nove perspektive u pogledu zapošljavanja. Budući da je većina ispitanika/ca identifikovala kao problem lošu ekonomsku situaciju sa kojom se suočavaju i koja ih u velikoj mjeri opstruira za dodatna ulaganja u posjede koji se nalaze na Vrmcu, s tim u vezi, 32,90% ispita-nika smatra da su povoljni krediti potrebni, a 22,50% da su izrazito potrebni za restauraciju postojećeg nasljeđa i oživljavanje ruralnih cjeli-na. Inicijativa davanja subvencija od strane opština i države bi poslužila kao preduslov da se vlasnici/ce podstaknu da otpočnu obnovu svojih kuća i razvijanje djelatnosti za koje se u istraživanju ustanovilo da postoje potencijali. Da bi komuni-kacija vlasnika i građana sa lokalnim samoupravama bila kontinuirana i kvalitetna bilo bi opravdano formi-rati određene asocijacije građana, koje bi djelovale u cilju podsticanja lokalnih samouprava da percipiraju vrijednosti resursa i daju doprinos


Prednosti (+) Potenciali Slabosti (-) Pretnje Mjere Akteri

LJUDSKI POTENCIJAL

Želja = Vizija

Kako/na koji način

Ko? = Ljudski potencijal

Strategija

Ciljevi

Rezultati i evaluacija

Nezainteresovanost vlasnika zemlje i nekretina na Vrmcu, negativna promocija različitih grupa (npr. lobista velikih investitora);

Nezainteresovanost politike i donosilaca odluke;

Pogrešno razumijevanje procesa ruralnog razvoja;

Preveliko oslanjanje na turizam ali bez razvoja ostalih djelatnosti;

Zanemarenost poljoprivrede;

Konsenzis o potrebi zaštite Vrmca kao parka prirode;

Akt o zaštiti (npr. odluka, zakon);

Princip održivog i odgovornog ruralnog razvoja

Država, Ministarstvo za održivi razvoj i turizam Crne Gore, Opština Tivat i Kotor,

NVO-i; stručnjaci; građani/ke Tivta; vlasnici; preduzetnici;

Zainteresovana javnost;

Odluka za održivi način upravljanja parkom prirode

Troškovi upravljanja, obrazovanja stanovnika

Postaviti strukturu upravljanja parkom tako da se u budućnosti osigura finansijska održivost, posebno kroz finansiranje projekata iz različitih fondova

Konsenzus aktera i zainteresovane javnosti

Zainteresovanost i dosadašnje aktivnosti različitih aktera (NVO Napredak Gornja Lastva, Kamlija Stoliv, Anima, Expeditio, planinarska drustva);

Privatne inicijative: mlin za masline u Kavču;

Neumreženost različitih aktera;

Nepostojanje zajedničkih aktivnosti;

Nedostatak finansijske moći/sredstava potrebne za realiziranje važnijih projekata;

Napraviti mrežu zainteresiranih NVO-a;

Ustanoviti zajednički plan aktivnosti;

Nevladine organizacije čija aktivnost je vezana za područije Vrmca;

Interes aktera, da se brdo Vrmac zaštiti i da se mu vrati život;

Pomoć Fondacije Petrovic Njegoš;

Slaba infrastruktura, teški uslovi života (npr. daleko do trgovine, škole, doma zdravlja) ;

Razvojna strategija ; Nacrt upravljanja ; Razvojna organizacija ili drugi oblici javnog upravljanja (npr. javna ustanova), koje će pokrenuti Opština /ili država i obezbediti sredstva za delovanje

Država; Opštine; Uprava parka - koja će pokrenuti sve mjere za pokretanje razvoja u Parku prirode Vrmac ;

Tabela 6. Inventarizacija razvojnih potenciala i problema uz prepoznate mjere rješavanja i glavni akteri na području Vrmca-budućeg Parka prirode


1. PRIRODA

Izuzetne prirodne vrijednosti

Slabo upravljanje, otpad; Nekontrolisano koriščenje resursa (npr. pješaćkih staza bez mogućnosti ubiranja prihoda)

Zakon (npr. proglašenje Parka prirode);

Plan upravljanja; Mjere;

Opštine Tivat i Kotor; Mreža nevladinih organizacija;

Ljekovito bilje

Neizsorišćeno za jačanje identitete područja;

Nerazvijeno plantažno gajenje (npr. žalfije, lavande, smilja i dr.);

Projekti oživljavanja djelatnosti za skupljanje i preradu ljekovitih bilja i meda – npr. za mlade preduzetnike, koji će živeti na Vrmcu;

Razvojna organizacija/ privatni preduzetnici;

Uprava parka prirode;

Biolozi;

Flora i faunaPremalo poznate vrste;

Šumski plodovi (npr. gljive) se ne koriste;

Čuvanje /zakon – izvršavanje zakonski obaveza

Lovačka udruženja i društva

Osjetljivo područjePrijetnja divljih eksploatacija, deponija i požara, opasnost erozije

Izvođenje zakonskih obaveza i kontrola, pomoć vatrogascima i civilnoj zaštiti

Opštine Tivat i Kotor

Povoljna klima, razvoj eko i zdravstvenog turizma

Neiskorišćeni resursi u turizmu i poljoprivredi

Zdravstveni turizam (npr. snažni potencijal u vezi sa mediteranskom klimom, ljekovitim biljem i ruralnim turizmom)

Turističke organizacije (TO);

Mali preuzetnici;

2. KULTURNA BAŠTINA I OBRAZOVANJE

Tradicionalna arhitekturaDevastacija i propadanje sela; Nedostatak investicija u razvoj, prazna sela;

PUP;

Odluka o parku prirode; Planski dokument za Vrmac;

Opštine Tivat i Kotor;

Uprava parka;

Razvojna organizacija;

Mreža NVO-a Vrmca;

Arhitektura, nasljeđe iz austrougarskog perioda i sakralni objekti (npr. tvrđava uređena kao objekat posebne turističke i istorijske atrakcije);

Neophodna revitalizacija i obnova;

Neadekvatni razvojni projekti (npr. LSL Vrmac);

Prisutni elementi devastacije i otuđivanja materijala (npr. kamena, željeza) sa fortifikacija;

Plan obnove i čuvanja spomenika izuzetne vrijednosti;

Program za obnovu sela i seoske baštine;

Opštine Tivat i Kotor;

Uprava za zaštitu kulturnih dobara;

Privatni investitori;


Kulturna baština i djelatnosti društva

Premalo aktivnosti, posebno među mlađima

Aktivnosti za animaciju mladih, umrežavanje i uključavanje

Opštine Tivat i Kotor; Razvojna organizacija; Društva i NVO;

Znanje o starim zanatima Opasnost od nestajanja/izumiranja

Promocija starih zanata, djelatnosti,oživljavanje zanatskih djelatnosti na selu uz konkretne projekte obnove sela (npr. kuće, arhitektura,...);

Škole u prirodi - edukacijski program za djecu, omladinu i ostale uzraste;

Razvojna organizacija; Uprava parka prirode; Razvojna agencija;

Nematerijalna baština – tradicionalne manifestacije (npr. priredbe, karneval)

Turistički i ekonomski nevalirozovano

Sačuvati ih i unaprijediti;

Priče Vrmca - projekti povezivanja sa turističkom industrijom;

Nevladne organizacije; Turističke organizacije; Institucije kulture; Turističke agencije; Preduzetnici;

Izuzetni pejzažiZarasle staze i imanja, neuređeni voćnjaci i maslinjaci, urušene međe

Podrška inicijativama za uređivanje puteva i pejzaža

Uprava parka; Razvojna organizacija; Opštine Tivat i Kotor;

3. TURIZAM

Info-centar parka prirode

Nema informacija, turističko-informativni sistem je nerazvijen; ne registruje se promet na pješačkim stazama, nemogućnost ubiranja prihoda;

Projekat turističko-informativnog sistema za park prirode Vrmac, karte, table, informacije, interaktivni portali, usmjerivački sistemi i dr.

Opštine Tivat i Kotor; Turističke organizacije, Lokalna zajednica; Razvojna udruga;

Sportsko-rekreativni, zdravstveni, kuturni i seoski turizam

Neuređeni putevi za rekreaciju, nedostaje infrastruktura i prateći elementi;

Uređivanje puteva, rekreativnih puteva, kroz obnovu kuća i objekata za goste, turistički projekti;

Opštine Tivat i Kotor, Turističke organizacije; NVO-i;

Ugostiteljstvo uz ponudu domaće poljoprivredne i zanatske proizvodnje;

Nerazvijena ponuda;Ugostiteljstvo koje se temelji na lokalnim proizvodima Vrmca;

Preduzetnici;

Klimatski-zdravstveni turizam;

“wellness” turizam, foto-lov, nasadi ljekovitih biljki;

Neizkoriščeni potencijal, nema ponude; nedostatak preduzetničke inicijative;

Pripremiti projekte za “wellness” - klimatski turizam, antistres program, vođene ture uz promociju i ponudu domaće hrane;

Turističke organizacije, preduzetnici, razvojna organizacija;


Kratki boravci i ekskurzije (npr. putnici sa kruzera i jahti);

Nedovoljan broj nosilaca ponude;

Podrška postojećoj inicijativi u Gornjoj Lastvi i širenje na druge nosioce i sela;

Preduzetnici, turističke agencije, opštine Tivat I Kotor;

Gradnja -restauracija kuća za stalni boravak i turizam;

Slab investicioni potencijal, problem finansiranja, motivacija stanovnika, vlasništvo; nerazvijeno zadrugarstvo (npr.difuzni hotel);

Priprema biznis planova, obrazovanje, trening, marketinški planovi, investicioni planovi, projektni menedžment;

Poduzetnici, vlasnici nekretina, mladi, razvojne agencije, konsultanti;

Turizam i poljoprivreda;

Poljoprivredni proizvodi se ne vezuju za turističku ponudu; nerazvijen asotriman poljoprivrednih i drugih proizvoda; neprilagođena poljoprivredna proizvodnja potrebama turističke industrije;

Kreiranje bazičnih/ autentičkih proizvoda Vrmca od proizvodnje do prodaje (promocija i prodaja u turističkoj ponudi Vrmca /Park prirode je BREND/;

Turistička preduzeća, poljoprivrednici, preduzetnici, stručnjaci za marketing, NVO sektor;

Škole u prirodi;

Slabo poznavanje potenciala Vrmca, nerazvijena ponuda “Škola u prirodi” kao organizovanih edikativnih ponuda;

Program za škole i objekti koji se mogu koristiti za škole u prirodi i mlade;

Školske institucije, opštine Tivat i Kotor, država;

4. POLJOPRIVREDA I ZANATI

Eko-sela;

Prazna sela, apatični vlasnici zemlje, nepreduzimljivi pojedinci (npr. velik broj problema, malo snaga za rješenja);

Projekt oživljavanja sela (npr. Gornja Lastva, kao pilot projekat, kojim će sljediti drugi bazirajući se na preduzetničkoj iniciativi - projekat treba tehnički, administrativno i finansijski da podrži revitalizaciju sela i pokretanje preduzetničkih inicijativa);

Uprava parka prirode Vrmac, razvojna udruga, NVO-i, vlasnici, stručnjaci, arhitekte, konsultanti za ekonomiju i marketing;

Potencial za stočarstvo

Stihijsko, djelimično (ne)organizirano, tzv. ”ekstenzivno stočarstvo”, slabe investicije u novu tehnologiju, nezainteresovanost mladih za stočarstvo

Lokalni proizvodi (npr. sir, mljeko, meso) uključiti u “brend” Vrmca i u model prodaje;

Tradicionalno stočarstvo, bez intenzivne prerade;

Stočari, lokalni vlasnici zemlje, opštine Tivat i Kotor


Stare pasmine u novoj funkciji – magarci

Nedovoljan broj postojećih grla

Magarci su izdržljive životinje, prilagođene životu u brdskim područjima, simpatični su, djeca ih vole, mogu se koristiti za turizam (npr. vođenje izleta), za uređivanje pejzaža

Vlasnici - mlade familije koje bi se vratile na Vrmac i pokrenule poljoprivredu i stočarstvo (uzgajanje magaraca i njihova nova funkcija u turizmu i uređivanju parka prirode)

Obnova maslinjaka i drugih voćnjaka

Nestimulativna politika gajenja i prodaje maslina; usitnjenost posjeda koja povečava troškove proizvodnje; visoke investicije za organizaciju modern proizvodnje (npr. mlin, oprema, znanje, vještine);

“Maslina Vrmca” – brend Vrmca, obnova nasada i terasastih polja

Poljoprivrednici, mikro preduzeća, opštine Tivat i Kotor, država

Potencial za zemljoradnju i vočarstvo

Nestimulativna poreska politika, hoteli ne uključuju domaće proizvode u ponudu

Projekt revitalizacije starih sorti i prerada u savremene proizvode (npr. eko-poljoprivreda), sezonska ponuda manjim hotelima – proizvodni lanac za promociju eko-proizvoda Vrmca (npr. “lokalno=dobro!”);

Organizacija seoskih pijaca sa proizvodima isključivo iz lokalnih područja;

Poduzetnici, turstička privreda, mali pansioni

5. INFRASTRUKTURA

Stari putevi na Vrmcu; U lošem stanju, ali obnova nije (pre)zahtjevna

Inventarizacija puteva i projekat obnove uz korišćenje izvornih tehnika i materijala; Projekat rekonstrukcije glavnih puteva do sela, obezbeđivanje pristupa gornjim selima;

Opštine Tivat i Kotor; Uprava Parka prirode; Lokalna zajednica; Moguće uključivanje NVO-a, koji se bave austrijskim nasljeđem; Austrijska ambasada;

Mreža pješačkih staza Mreža ne postoji, staze su više manje slabo održavane

Obnoviti ih koristeći tradicionalne tehnike I materijale

Opštine Tivat i Kotor; Uprava Parka prirode; Lokalna zajednica + NVO-i ;


Postojeci infrastrukturni objekti (npr. bistijerne za vodu)

U lošem stanju

Korišćenje postojećih infrastrukturnih objekata – obnova bistijerni za vodu

Moguce uključivanje NVO-a koji se bave austrijskim nasljeđem i Austrijske ambasade ;

Infrastruktura (ostala) U lošem stanju

Projekti rekonstrukcije i izgradnje osnovne infrastrukture, sa fokusom na obnovljive izvore energije (solarna energija, energija vjetra)

Opštine Tivat i Kotor, država, javno-privatno partnerstvo

Obnavljanje društvenih servisa (npr. dom kulture, ambulanta, lokalni saobraćajni prevoz, škola, prodavnica mješovite robe, itd.);

Mali broj stalnih stanovnika otežava organizaciju održivog razvoja društvenih servisa;

Projekti rekonstrukcije;Opštine Tivat i Kotor, država, preduzetnici i preduzeća;

Devastacija prirode i životne sredine;

Otpad, uklanjanje divljih odlagališta otpada, sređivanje odpada materijala; sređivanje vodotoka i sprečavanje erozije;

Upravljanje otpadom uključiti u projekte opštine Tivat i Kotor, restriktivne mjere za sve vrste zagađivanja okoline, projekti zaštite od katastrofa i vremenskih neprilika;

Opštine Tivat i Kotor, komunalno poduzeće, lokalna zajednica, država, uprava parka prirode;

6.UPRAVLJANJE PROSTOROM – GRADNJA

PUP Tivat 2020. – Vrmac Opasnost od nepoštovanja zakona i divlje gradnje

Zakon, mjere dozvoljenog, restriktivna kontrola i sistem kazni

Opština Tivat i Kotor; Država;

Planovi koji su u izradi: PUP Kotor, PPPN Obalno područje

Za sada ne tretiraju adekvatno ovo područje

Regionalni park prirode tretirati i kroz ove planove

Država, opštine Tivat i Kotor, Uprava za zaštitu kulturnih dobara

Stara arhitektura u novoj funkciji

Unošenje loših arhitekturrnih projekata u prostor, apatija stanovništva prema izgradnji i naregulisani imovinski odnosi

Stručni pristup projektnog tima stručnjaka različitih profesija – projekat revitalizacije i dozvoljenih načina gradnje i rekonstrukcije;

Opština Tivat, arhitekte, Uprava za zaštitu kulturnih dobara, vlasnici nekretina, država preko poreske politike i drugi

Privatno vlasništvo i odgovornost

Kuće-muzeji u javnom vlasništvu nijesu prihvatljivi

Privatni projekti, ulaganje u razvoj ponude

Vlasnici, privatni investitori


Restriktivno mijenjanje namjene prostora

Gradnja velikih turističkih objekata, izražen trend kupoprodaje nekretina u cilju izgradnje vila i apartmana

Zabrana kroz zakon Opštine Tivat i Kotor; Država;

7. INFORMISANJE

Započeti participativni procesi

Premalo komunikacije sa donosiocima odluka; nerazumjevanje i/ili pogrešno shvaćanje procesa ruralnog razvoja;

Plan komuniciranja, radionice, konferencije, motivisanje aktera za saradnju

Uprava Parka prirode Vrmac, NVO “Razvojna zadruga Vrmac”

Pomoć stručnjaka

Nezainteresovanost za saradnju; Otpor prema inovacijama i težnja održavanja “statusa quoa”;

Radionice, pilot projekti, dobre prakse, promocija; programi podizanja svijesti;

Mali preduzetnici, konsultanti, NVO-i, opštine, konsultanti-stručnjaci, banke-finanseri

Izgradnja sistema za sprovođenje projekata

Premalo informacija o mogućnostima finansiranja

Projekat upravljanja Parka prirode Vrmac sa inventarizacijom konkretnih aktivnosti i projekta i definisanje budžeta za sprovođenje projekta

Uprava Parka prirode Vrmac, razvojna organizacija, lokalne zajednice

Školski programi;

Slab interes službenika i administracije za oživljavanje Vrmca; Djeca ne znaju mnogo o Vrmcu;

Promocija Parka prirode, pozitivni efekat (rezultati) na cjelokupnu uspješnost destinacije; Uključiti školsku djecu;

Opština Tivat, regionalna razvojna agencija, škole;

8. UPRAVLJANJE

Park prirode Vrmac Administrativna podjela područja na dvije opštine

Zakon o zaštiti prirode; Strategija razvoja; Marketinška strategija i promocija;

Uprava parka, razvojna organizacija, uz participaciju predstavnika svih zainteresovanih strana u parku;


9. FINANSIRANJE

Zaštićeno područje Parka prirode Vrmac

Nedostatak sredstava za finansiranje privatnih projekata (npr. vlasnici nijesu kreditno sposobni);

Nema dovoljno budžeta za infrastrukturne investicije - kooperativni zadružni pristup razvoju nije formalizovan i sporo se razvija;

Cjeloviti projekat upravljanja i oživljanja Parka prirode Vrmac, podijeljen na faze i projekte, sa jasnim nosiocima i budžetom;

Masterplan projekta, vremenski plan i finansijski plan;

Plan dobijanja sredstava za investicije iz različitih fondova EU (IPA), prekogranični, kultura, poljoprevreda, SME, mladi, ugrožene vrste, infrastruktura, dostupnost, jednake mogućnosti, itd…;

Opštine Tivat i Kotor, Uprava Parka prirode Vrmac uz pomoć konsultanata, stručnjaka za pripremu projekta za kofinansiranje iz fondova EU

10. INTELEKTUALNA SVOJINA

Potencial Brenda “Vrmac”

Nepostojanje geografskih oznaka za poljoprivredne proizvode, nepostojanje i nerazvijenost lokalnih/individualnih brendova i drugih oznaka kvaliteta (npr. EU Eco Label)

Projekti zaštite intelektualne svojine

Preduzetnici, opštine Tivat i Kotor

11. IMIDŽ VRMCA

Pozitivan imidž očuvanog prostora sa autentičnim ruralnim stambenim strukturama;

Zainteresovanost turističkih agencija za ekskurzije i razvoj ponuda turizma (pješačenje);

Demografski prazan prostor Projekti promocije i brendiranja Vrmca

Opštine Tivat i Kotor, država, preduzetnici


Finalni izveštaj participativnog procesa, koji se odvijao kroz niz sastanaka fokus grupa, anketa i “brain storminga”, i bio dokumen-tovan i obrađen u finalnom doku-mentu, od velike je važnosti za drugi dio dokumenta Studie ekonomske valorizacije Vrmca. Taj dio, kojeg su ostvarili građani, stručnjaci, mla-

Vizija i identitet razvoja VrmcaIdentitet Vrmca - predstavlja jedinstvo prirodne i kulturne baštine i može se definisati kao „organski razvijen pejzaž”

Vizija - „Vrmac treba da bude prostor očuvane prirode, sa sadržajima koji će pirvući građane, turiste, nauč-nike, učenike, sportiste“. Kao Park prirode Vrmac ne treba da bude sterilno područje, jer teško da se može valorizovati ako na njemu ne postoje određeni sadržaji koji bi bili primjereno uklopljeni u kontekst.

„Vrmac - oaza prirode“ - Vrmac treba da bude izletište sa konačištima, sređenim stazama, klupama, osv-jetljenjem na određenim mjestima, maslinjacima, obnovljenim suhomeđama i restauriranim graditeljskim nasljeđem. Način da se pokrenu obje Opštine jeste proglašavanje Vrmca za Regionalni park prirode. Opštine Tivat i Kotor treba da obezbijede domaćine za pješačke staze, koje imenuju lokalne uprave, što bi bio inici-jalni korak u zaštiti područja Vrmca. Vizija Vrmca uključuje oživljavanje ruralnih cjelina, uz sređene staze, pri čemu jedini razlog za izlazak na Vrmac neće biti samo pogled, već brojni i raznovrsni sportski, rekreativni i kulturni sadržaji, od kojih će vlasnici i ostali građani imati koristi, a koji neće narušiti ambijentalni izgled ovog područja. Nakon obnove infrastrukture „Vrmac bi trebalo organizovati po uzoru na Ivanova Korita, Nacionalni park Lovćen, koji je zasnovan na održivoj gradnji objekata, prirodnim materijalima, dostupnim informacijama i dobrom infrastrukturom, koja povezuje sve pejzaže, kulturnu i prirodnu baštinu.

2.9. Razvojni problemi i potenciali Parka prirode Vrmca

di, privredniki, zastupnici NVO-a i javnog sektora, je najbolji poka-zatelj koje su prednosti, slabosti, prijetnje i potenciali Vrmca i koji će nam u daljim djelovima tog doku-menta služiti kao osnov za SWOT analizu. Sažetak glavnih činjenica prethodnog izvještaja prikazujemo u tabelarnom prikazu (Tabela 6).


Iz prethodnih izlaganja i analize izrađenih studija i planskih doku-menata jasno se ističe nekoliko sm-jernica za ekonomsku valorizaciju: 1. Vrmac treba da bude zaštićen

kao Park prirode i u budućnosti Regionalni park prirode

2. Vrmac se smatra kao razvojni potencijal, kojeg čine: prirod-na i kulturna baština, izuzetni pejzaži, vidikovci i priče

3. Vrmac ima i ekonomski potenci-jal da se na prirodnim resursi-ma stvaraju uslovi za normalan život porodica, koje će brinuti za svoja imanja na Vrmcu i imati interes za dopunske djelatno-sti, kao što su: maslinarstvo, pčelarstvo, prerada ljekovitog bilja, poljoprivreda, stočarstvo, turizam i ugostiteljstvo i druge dopunske djelatnosti i to na održivi način uz poštova- nje prirode, krajolika i pravila gradnje i rekonstrukcije sela i objekata, koja važe za područje Parka prirode.

3.1. Vizija

Vrmac će biti „Oaza očuvane prirode“, atraktivni prostor, koji povezuje Boku Kotorsku i Kotor sa Tivatskim zalivom, Tivtom i Herceg Novim. Biće lokalitet za razvoj održivog seoskog, zdravst-venog eko, kulturnog i rekreativ-nog turizma, koji će biti zasnovan na kulturnoj i prirodnoj baštini, zaštiti životne sredine i obnovljenih i oživljenih sela unutar Parka prirode Vrmac, gde će vlasnici zemlje i

objekata biti, zajedno sa stručnjaci-ma, upravljači tog prostora, kojeg svojom djelatnostima čine važnim, uređenim i više vrijednim. Proizvodi i djelatnosti, koji će se proizvoditii i izvoditi u Parku prirode Vrmac, biće ekološki neosporivi, zdravi i u najvećoj mogućoj mjeri zaštićenog porijekla. Park prirode Vrmac treba da bude „bafer zona“ od poseb-nog značaja za područje Svjetske baštine UNESCO-a (Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora) i, na drugoj strani, da sprječava neželjene i štetne uticaje na priro-du, graditeljsko nasljeđe, kulturnu baštinu i pejzaž.

3.2. Misija

Za ostvarenje vizije, područje Vrmca zaštitiće se kao Park priro-de na osnovi zakona, osnovaće se razvojne, pravno-formalne zajedni-ce, koje će imati ovlaštenja da budu partneri u svim postupcima i razvoj-nim pitanjima vezanim za Park prirode Vrmac. Pokretač razvoja biće razvojna asocijacija, koja će se sastojati od zaiteresovanih strana: vlasnika zemlje i nekretina na Vrm-cu, NVO-i, preduzetnika i poljopri-vrednika, ... uz pomoć stručnjaka (arhitekte, biolozi, restauratori, ekonomisti, organizatori, uprava parka, itd...) i predstavnika lokalne samouprave i turizma. Da bi se ostvarili ciljevi vizije, s osnivanjem Parka prirode Vrmac, sagovornik razvojnoj asocijaciji je uprava parka, koja u okviru plana upravljanja parka izvodi sve aktivnosti pripre-

me, implementacije i finansiranja dogovorenih prioritetnih projekata. Specifični ciljevi izrade Studije su: • Da se definišu ekonomski

potencijali područija, prirodne i stvorene vrijednosti

• Da se sagledaju i predlože modeli ekonomske valorizacije pojedinačnih cjelina i zona

• Da se sagleda i predloži model ekonomske valorizacije cijelog područija, predlože djelatnosti i aktivnosti za ekonomsko aktivi-ranje područja na održiv način i uz poštovanje principa zaštite prirodnog i kulturnog nasljeđa i ukupnog pejzaža.

U ovom dijelu Studije ekonomske valorizacije prikazaćemo različite razvojne scenarije, koji su zasnovani na pretpostavci, da će brdo Vrmac biti zaštićeno kao Park prirode i da će u budućnosti to biti Regionalni park prirode između Tivta i Kotora. U prvom dijelu studije istakli smo najvažnije činjenice prethodnih studija i participativnog procesa. Iz njih proizilazi, da je brdo Vrmac bilo od velike važnosti i u istoriji i da uprkos velikim promjenama u životu ljudi i prodoizvodnji, ima razvojni potencial, koji bi mogao značiti novu razvojnu paradigmu tog područja. To ćemo prikazati u sljedećim izla-ganjima.

3.3. Ciljevi

Specifični ciljevi/rezultati projekta osnivanja Parka prirode Vrmac su sljedeći:

3. EKONOMSKO RAZVOJNI POTENCIJALI PODRUČJA VRMAC


• Zaštićeno područje Vrmca sa statusom Parka prirode, kao »bafer zona« UNESCO-voj bašti-ni Kotora;

• Obnovljena sela sa infrastruk-turom u koja se vraća život; pilotni projekat »EKO-selo Gorn-ja Lastva«;

• Kreiranje proizvoda, koji će stvoriti »brend« Parka prirode Vrmac (»Priče Vrmca, Vrmačka korpa, Vrmački putevi, itd.);

• Model upravljanja Parka prirode, koji će biti efikasan, održiv i ekonomski prihvatljiv;

3.4. SWOT analiza

Revitalizaciju i ekonomsku valoriza-ciju područja Vrmca smatramo kao projekat, koji će se odvijati u svim fazama projektnog menadžmenta. Te faze su sljedeće:1. Usvajanje projekta zaštite Vrmca

kao Parka prirode /analize i studije

2. Planiranje projekta / donošenje odluka, planiranje postupka, primjena zakonskih osnova;

3. Implementacija / organizacija i upravljanje Parka prirode Vrmac;

4. Plan upravljanja, definisanje razvo-jnih prioriteta, operativni planovi i izvođenje prioritetnih projekata

Kroz postupak SWOT analize prikazuju se snage (Strenghts), slabosti (Week-nesses), mogućnosti (Opportunities) i prijetnje (Threats) za revitalizaciju i ekonomsku valorizaciju područja Vrmca. Rezultati prikazane SWOT analize biće strateški cilj, operativni ciljevi, razvojni prioriteti i projekti, koji će biti locirani i za koje će se znati no-sioci aktivnosti i potencialni sponzori/ finansijeri.

SNAGE SLABOSTI

1. Izuzetne prirodne vrijednosti;2. Istorijska i kulturna baština;3. Arhitektonska baština;4. Izuzetni pejzaži;5. Povoljni klimatski uslovi;6. Autentični lokalni proizvodi i aktivnosti (npr.

maslinovo ulje s porijeklom, masline i proizvodi od maslina, ljekovite biljke /čajevi, proizvodi za upotrebu u kuvanju, kozmetici i “wellnessu”, med i pčelarstvo, mediteransko voće i povrće, stoka i proizvodi od mesa i mljeka; magarci, koze, ovce,... male porodične farme interesantne i kao cilj pos-jete za porodice i djecu);

7. Akteri i razvijena međusobna saradnja (lokalne samuprave Tivta i Kotora, Kulturno-zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, Fondacija Petrovič Njegoš, Expeditio, Udruženje Kamelija iz Stoliva, Planinarska društva Vjeverica i Pestingrad iz Kotora, NVO Anima, vlasnici posjeda,...);

1. Napuštena i prazna sela u gornjem dijelu Vrmca; devastirane kuće i kulturni objekti;

2. Nezinteresovanost vlasnika za obnovu napuštenih kuća i imanja;

3. Divlje deponije otpada - nema komunalne infrastruk-ture (npr. voda, struja, putevi);

4. Loša materijalna situacija, nema dovoljno sredstava za obnovu kuća, zapuštenost posjeda i maslinjaka, nedostatak ekonomskog motiva za obnovu (npr. problem distribucije proizvoda, prodaje i adekvatnih prihoda od djelatnosti);

5. Nepovoljni krediti za veće investicije u obnovu kuća i imanja, kreditna nesposobnost investitora, nema sistemskog izvora finansiranja;

6. Izumiranje tradicionalnih zanata;7. Nezaštićeni domaći proizvodi, izražena konkurencija

uvozne hrane;7. Divlja gradnja i česti požari;8. Neodgovorno ponašanje prema životnoj sredini,

neodržavanje pješačkih staza i puteva, nedostatak struje i vode, propadanje kulturne baštine i zanema-rivanje autohtone arhitekture;

9. Nedostatak socio-kulturnih sadržaja (npr. zdravstvo i obrazovanje);

Tabela 7. SWOT analiza revitalizacije i ekonomske valorizacije Vrmca


MOGUĆNOSTI PRIJETNJE

1. Turizam: eko-turizam, zdravstveni, izletnički, kulturni turizam, sport i rekreacija, ; dopunske djelatnosti na imanjima (gojenje i prerada ljekovitih biljaka, arbore-tum i obrazovanje kroz vođene posjete; ugostiteljstvo, kao dopuna turizmu, s osvrtom na ponudu domaćih proizvoda; kreiranje integralnih turističkih proizvoda kao dopuna priobalnom turizmu; 2. Poljoprivreda: obnova maslinjaka, prerada, zaštita autohtonih maslina; kestenove šume i prerada kestena, obnova starih voćnjaka na terasama, gajenje medite-ranskog voća i povrća na terasama i ponuda proizvoda na pijacama i na imanjima; 3. Stočarstvo: uzgoj grla na imanjima, autohtone pasmine životinja, magarci, koji bi mogli igrati znatnu ulogu i u dopunskim djelatnostima u turizmu; turističke farme, kao životinjsko carstvo u malom, sa infrastruk-turom za djecu i porodice (zasadi, vođenje i briga o životinjama, rad na farmi kroz igru i prvobitan odnos sa životinjama,.... 4. Zaštita brenda »VRMAC« kao lokani proizvod sa po-rijeklom; promocija domaćih proizvoda masline, meda, čajeva, voća, povrća, mesa i mljeka..... »domaće=bolje«5. Zaštita brda Vrmac kao PARKA PRIRODE VRMAC na osnovi zakona6. Održivo upravljanje parkom, saradnja svih aktera kod donošenja odluka i po pitanjima razvojnih priori-teta; saradnja razvojne asociacije i uprave parka kod pripreme i sprovođenju projekata, implementacije i korišćenj; partnerstvo za razvoj Vrmca – obrazovanje, radionice, informiSanje, motivisanje, promocija Parka prirode Vrmac 7. Obrazovanje, informisanje, promocija održivog razvoja u Parku prirode i u cijeloj regiji, u kojoj su biseri Kotor na jednoj strani i Tivat na drugoj strani. 8. Lakše finansiranje projekta, koji se nalaze u parku, kroz međunarodne i EU fondove

1. Nedovoljna zainteresovanost države i lokalne zajedni-ce za sistematsku podršku manje razvijenim lokacija-ma kroz subvencije i zaštitu proizvoda na tržištu

2. Nedovoljna saradnja lokalnih samouprava Tivta i Kotora pri donošenju odluka o zaštiti Vrmca

3. Nedovoljna zainteresovanost države za održiv i ravnomjeran razvoj svih regija i lokalnih zajednica i za zaštitu ugroženih područja, koja su od velike istorijske i prirodne vrijednosti (Kotor –UNESCO).

4. Nedostatak finansijskih mehanizama, koji bi finansirali (subvencijama i povoljnim kreditima) obnovu sela, maslinjaka, tradicionalnih zanata, kuća za turizam i posjeda u turističke i obrazovne namjene;

5. Komplikovani postupci za pripremu i prijavljivanje pro-jekata na pozive za finansiranje, velika administracija kod izvođenja projekata i kontrole; manjak iskustva i znanja kod izvođenja većih projekata;

6. Finansiranje privatnih investicija subvencionira se samo djelimično, zato investitori moraju obezbijediti zatvorenu finansijsku konstrukciju projekta, što je veliko finansijsko opterećenje

7. Priprema dokumentacije, prijave na konkurse, projekt-ni management, su aktivnosti za koje treba angažovati stručnjake, jer od dobre pripreme projekata zavisi uspješnost na konkursu i implementacija; problema-tični su projekti, koji su u suštini dobri, ali su slabo pripremljeni i još slabije vođeni;

8. Obnova sela ili restauracija arhitekture, obnova iman-ja i na kraju zaštita jednog područja kao Parka prirode, je dugotrajan proces, u koji se ulaže ogromna energi-ja, vrijeme i novac, to su kompleksni projekti, koji dugo traju i može se dogoditi, da se od njih zbog različitih (administrativnih, finansijskih, političkih) razloga i odustane.


Zaštićena područja su dio centralne, nacionalne i globalne biodiverzitet-ne strategije za očuvanje i održivu eksploataciju područja od velike biodiverzitetne vrijednosti. Po defi-niciji „Union for the conservation of Nature (IUCN)“ zaštićena područja su: jasno geografski definisana, prepoznata kao vrijedna i upravljana s ciljem da se dostignu dugoročni efekti zaštite prirode, eko-sistema i kulturne baštine. Ali uloga zaštiće-nih područja nije samo u očuvanju prirodnih vrijednosti, oni su u istoj mjeri i vitalni pogon održivog razvo-ja, koji pomažu ljudima koji žive na tim područjima da prežive.

Zaštićena područja mogu da budu različitih oblika od potpuno zaštiće-nih prirodnih rezervata do zaštićenih krajolika. Stopa zaštite ne odražava samo konzervatorske ciljeve nego i fizičke uslove i stanje pojedinih regiona. U Evropskoj uniji, politika zaštite životne sredine i odgovor-nost prema očuvanju biodiverziteta je veoma bitna. Zato je bio pri-premljen program NATURA 2000, koji predstavlja osnovu Evropske biodiverzitetne strategije. (Potočnik, ICPE, 2014, str. 14).

Zaštićena područja u Republici Crnoj Gori još nijesu ušla u sistem Natura 2000, jer je država u fazi prilagođavanja zakonodavnog okvira sa EU direktivama, ali je usvojen jedan od bitnih zakona za zaštitu-tu životne okoline i to je Zakon o zaštiti prirode. U Zakonu se pored zaštitnih mjera govori i o upravljanju zaštićenih sredina. Za planiranje

razvoja parkova prirode i regio-nalnih parkova to je veoma bitno. Natura 2000, kao najbitniji program planiranja održivog razvoja zaštiće-nih područja, kao prioritet postavlja razvojno partnerstvo, gdje svi učes-nici na zaštićenom području rade zajedno na projektima, koji donose na jednoj strani održivi razvoj, a na drugoj strani uslove za život lokalnih zajednica i nove ekonomske izazove. Mreža Natura 2000 je već uključena u Zakon o zaštiti prirode, ali odluku o mjerama i granicama, treba da donese država.

4.1. Nacionalni zakonodavni okvir i modeli sprovođenja zaštite

Zakonska osnova za osnivanje Parka prirode Vrmac, navedena je u članu 40 Zakona, koji glasi: »Regionalni park i park prirode je prostrani prirodni i dijelom kultivisa-ni lokalitet kopna ili mora, odnosno kopna i mora sa ekološkim obiljež-jima međunarodne i nacionalne važnosti i vrijednostima predjela. U regionalnom parku i parku prirode zabranjeno je vršiti radnje, aktiv-nosti i obavljati djelatnosti kojima se ugrožavaju obilježja, vrijednosti i uloga parka. Način vršenja radnji i obavljanja aktivnosti i korišćenje prirodnih dobara u regionalnem parku i parku prirode utvrđuje se ak-tom o proglašenju, u skladu sa ovim zakonom.» (Zakon o zaštiti prirode, Sl. list RCG, br. 51/08, 21/09)

Kad bude sproveden postupak zaštite Parka prirode Vrmac (odluku donesu lokalne zajednice, na čijoj se teritoriji nalazi zaštićeno područje), potrebno je definisati upravljača, koji ima stručne, kadrovske, orga-nizacione resurse za obavljanje po-slova zaštite, unapređenja, promo-visanja i održivog razvoja zaštićenog prirodnog dobra. Plan upravljanja zaštićenim područjem za 5 godina donose ustanove lokalne zajednice, a upravljač je dužan da pripremi godišnji program upravljanja i obez-bijedi sprovođenje mjera zaštite u skladu sa režimom zaštite.

Parkovi prirode obično nijesu gusto naseljeni. Stanovnici koji žive unutar parka bave se uglavnom tradicional-nim djelatnostima i poljoprivredom. Zato uprava parka ima još veću od-govornost, da pored svojih redovnih zadataka vodi dijalog sa stanovni-cima, planira partnerske projekte, obezbjeđuje finansije (zajedno sa lokalnim zajednicama, državom), promoviše prednosti zaštićenog područja i zajedno sa investitorima upravlja projektima. Samo na taj način je moguća sinergija između zaštite i razvoja parka.

Ako mjere zaštite životne sredine (parka) nijesu orijentisane prema lokalnom stanovništvu, ne podstiču njihov život i ako ne sarađuju kao partneri u zaštićenim područjima sa lokalnim zajednicama, onda je ne-moguće doneti bilo kakve planove i odluke. Lokalno stanovništvo mora vjerovati u dobrobiti koje im donosi park, ukljućujući obećanja o pomoći

4. STRATEGIJE ZAŠTITE PRIRODNIH VRIJEDNOSTI


(stručnoj i finansijskoj) za stanov-ništvo na zaštitćenom području (koje je više manje ruralno sa dosta slabijim ekonomskim uslovima od urbanih sredina). Ako to nije tako, onda su stanovnici razočarani, jer im park ne donosi dobrobit, koja im je bila obećana i koju su očekivali. Praksa je pokazala, da bi bilo dovol-jno nekoliko stotina hiljada eura da se pripreme kvalitetni programi za zaštitćena područja. Oni se uglav-nom finansiraju iz tradicionalnih izvora (državni budžet, budžet lokal-nih zajednica, sponzori,..)

Projekti za zaštitu i razvoj životne sredine u parku prirode se mogu finansirati i iz raznih EU fondova, gde je moguće naći sredstva za dobre, konkurentne projekte – individualne ili partnerske. Pojedini projekti se mogu finansirati kao prekogranični projekti (cross-bor-der), drugi iz posebnih fondova (Fond Norveške i Islanda, Švajcarski fond, drugi fondovi, iz mjera koje obuhvata program EU LIFE, IPA (za države pretpristupnice EU), progra-ma (za države članice EU) za razvoj ruralnih sredina, itd. Svim ovakvim poduhvatima zajedničko je da su u prednosti projekti koji se sprovode na zaštićenim područjima, parkovi-ma prirode i regionalnim parkovima. Od 2000. do 2010. godine samo je za zaštićena područja u Sloveniji bilo namijenjeno oko 10 miliona eura, koji su bili od velike vrijednosti za preživljavanje veoma neugodnih finansijskih i ekonomskih okolnosti, pogotovo kad nema dovoljno sred-stava iz budžeta države ili lokalnih

zajednica. Ta sredstva su praktično omogućila bitne razvojne aktivnosti na zaštićenim područjima, bez kojih bi bilo nemoguće implementirati planirane projekte. To je veliki finansijski potencial za održivo upravljanje zaštićenih područja. (Berginc, str. 88)

Istovremeno, postoji opasnost na koju smo upozorili u prethodnim izlaganjima. Problem zbog kojeg projekti na zaštićenim područjima nijesu toliko uspješni (u fazi podno-šenja, ili kasnije kod implementa-cije), predstavlja slabo upravljanje projektima (tako u fazi podnošenja tako i u fazi implementacije i kon-trole). Ppostoje i neke opasnosti, na koje oni koji prijavljuju projekat nemaju uticaja (sprovođenje zako-na o javnim nabavkama, postupci, odluke nadležnih organa, različito tumačenje prioriteta, itd.). To znači da u upravi lokalne zajednice i naročito parka prirode moraju biti stručnjaci, koji imaju stručna i upravljačka znanja i koji će uz pomoć vanjskih saradnika (razvojne agencije, konsultanata) znati da pri-preme i sprovode dobre projekte. To stanovnici i drugi akteri (društva, udruženja, potencialni investitori...) očekuju! Zato je vrlo važno da su u donošenje odluka o razvojnim pitanjima uključe svi akteri u parku.

Potencial budućeg Parka prirode Vrmac je veliki. Studije, koje su bile pripremljene u tu svrhu, neosporno to i dokazuju. Razvojne iniciative, koje su se odvijale u prošlosti (ra-dionice, studije, istraživanja, itd.),

uz saradnju stručnjaka, zaintereso-vanih aktera, udruženja i pojedina-ca su garant da park nije »prazna geografska kategorija«, već da ima veliki potencijal u podršci zajednice i zainteresovanosti za pokretanje razvoja parka.

4.2. Primjeri dobre prakse

U narednim izlaganjima prikazujemo dva primjera dobre prakse uprav-ljanja »parkom prirode«, koja veoma dobro funkcionišu, mada se praktično svi upravljači parkova svakodnevno bave finansijama, sprovođenjem projekata, uključivan-jem javnosti i aktera u rad parkova, menedžmentom, uticajnim grupa-ma, itd.

4.2.1. Park prirode Goričko

Park prirode Goričko je deo Trilate-ralnog parka prirode Raab-Gorič-ko-Orseg. Njegovo poslanstvo pod-stiče tri glavne djelatnosti: zaštita prirode i očuvanje biodiverzitete u regiji, promocija održivog razvoja i iskorištavanja zemlje za poljoprivre-du i druge djelatnosti, dugoročan razvoj, dobrobit lokalnih stanovnika i naročito unapređenje prekogranič-ne saradnje između susjednih regija u Austriji, Sloveniji i Mađarskoj.

Park prirode Goričko obuhvata 462 km2, 11 opština, 91 naselje. Ukupno ima 23.418 stanovnika i 6.699 porodica. Opštine: Cankova, Dobrovnik, Gornji Petrovci, Grad,


Hodoš, Kobilje, Kuzma, Mora-vske Toplice, Puconci, Rogaševci, Šalovci. Patrkom upravlja Javni zavod Krajinski park Goričko, dok je procenat područja Natura 2000 – 100% područje Parka.

Goričko je dugo bio zaboravlje-na regija, jer je sva pažnja bila usmerena na regije oko rjeke Mure i plodna područja. Goričko je bio više manje izolovana regija (izgubljena) na granici između Slovenije, Austrije i Mađarske, i razvojno potpuno zaostala, jer nije bilo infrastrukture ni djelat-nosti. Zahvaljujući tome Goričko se očuvalo kao dragocjena kultur-na krajina u najboljem značenju te rječi. To što je nekad bilo slabost pokazalo se kao prednost. Sve prirodne osobine stvorile su prekrasan i harmoničan krajolik tradicionalne prirodne baštine. Ljudi su tamo živeli u simbiozi sa

prirodom i stotinama godina stvara-li kulturnu baštinu.

Jedan od najlepših objekata is-torijske vrijednosti je dvorac Grad (1214). Od 1333. do 1684. godine je bio vlasništvo austrijskog grofa Szechy. Kasnije su se vlasnici mije- njali i dvorac je prešao u vlasništvo slovenaca. Posle 2. Svejtskog rata je bio nacionalizovan, a danas je u njemu Javni zavod – Uprava Parka prirode Goričko.

Glavni razlog za osnivanje Par-ka prirode Goričko bio je zašti-ta prirode i biodiverzitete, ali i unapređenje razvoja svih onih

aktivnosti koje mogu da doprinesu razvoju tog područja, kao na primjer aktivno provođenje slobodnog vremena, održivi turizam, rekreacija, istraživanje i obrazovanje,...

Park prirode Goričko je administra-tivno javna ustanova i vodi ga Up-rava parka. Uprava posebnu pažnju posvećuje sljedećim zadacima i aktivnostima: • Priprema nacrta menadžment

plana;• Izvođenje godišnjih programa

rada i projekata;• Stalni monitoring i analiza

stanja biodiverzitete, priprema izvještaja i donošenje mjera;

Slika 3: Grad Goričko (Izvor:www.park-goricko.org)


• Nadzor nad izvođenjem mjera zaštite;.

• Priprema i izvođenje projekata, posebno onih koji imaju za cilj održivi razvoj i zaštitu prirode;

• Saradnja sa lokalnim zajednica-ma u svrhu traženja najboljih rješenja za lokalne stanovnike i održivi razvoj;

• Organizovanje službe za vodiče za kretanje posjetilaca po parku;

• Održavanje puteva i infrastrukture koja je potrebna za kretanje po parku;

• Priprema i izgradnja infrastrukture koja je potrebna na

posebnim vidikovcima i važnim tačkama posete,...

Sa organizovanjem Parka prirode Goričko, restaurairan je Grad, koji je dobio novog upravnika, a to je Javna ustanova Park prirode Goričko. Ustanova je odgovorna za izvođen-je različitih mjera zaštite prirode u Parku prirode, što spada i u ulogu upravnika parka. Kako su mjere zaštite i održivi razvoj nerazdvojivi, jasno je da je to i glavni zadatak upravnika parka, uključujući i sve što se odnosi i na sami dvorac Grad. Zaštita prirode je samo jedna od ve-

likih zadataka uprave parka; uprava parka (menadžment) treba da brine i o razvoju turizma, poljoprivrede, obrazovanja, preduzetništva, zaštite kulturne baštine, itd. Dvorac Grad je središnji objekat u Parku prirode Goričko i ima na godišnjem nivou oko 20.000 posjetilaca. Na primjeru pripreme i implementacije konk-retnog projekta u Parku prirode Goričko, prikazaćemo celu širinu problematike, koju mora da svlada menadžment parka.

Projekat »Priroda u harmoniji / Krajina u harmoniji«

Projekat je počeo 2009. i završio 2012. godine. Glavni cilj projekta je bio zaštita i upravljanje travnatih moč-vara. Taj projekat je imao i značajnu ulogu u ostvarivanju ekonomskih dobrobiti za lokalno stanovništvo. Da bi stimulisali ljude da uadrže močvare i da ih ne isušuju, dali su im u zajam svu potrebnu opremu za proizvodnju sireva, i to bez naknade. Ideja je bila da se vlasnice ovaca i koza motivišu da ih i u buduće uzgajaju i napasaju na močvarama, da proizvode mljeko i tipične sireve, koje će prodavati na pijaci.

Implementacija projekta nije bila jednostavna. Prvi problem je bio kako pripremiti projektnu dokumentaciju, da bi projekt bio odobren. Drugi problem - gdje da se nađe oprema za proizvodnju sireva, i treće, ko će se tim baviti? Samo jedna osoba je bila spremna da iznajmi opremu, ali niko se nije bavio uzgajanjem ovaca i koza. Skoro godinu dana kasnije dobili su prve rezultate, ali to nije bio kraj problema. Fabrika sira je radila sa 20% kapaciteta i pre nego što su je zatvorili, priključili su se novi partneri. Sir je odličnog kvaliteta i potražnja za takvim proizvodima je velika. Iako je sir bio izvanrednog kvaliteta i postignuo dobru cijenu, prihodi su jedva pokrili troškove.

Međutim, projekat ima dobru budućnost, jer se radi o odličnim proizvodima. Kontrola na prvom nivou po-tvrdila je da je sve bilo urađeno prema projektnoj dokumentaciji i generalnim uputstvima, ali evaluacija na drugom nivou je pokazala da se u prvom koraku ne bi smjela iznajmljivati oprema za fabrike sira bez naknade!

Još uvujek su troškovi veći od prihoda, jer javni zavod (uprava) parka nema ljudskih resursa da sama izvodi ovakve preduzetničke projekte. Svakako, fabrike sira služe i javnom interesu, jer su otvorene za javnost, za obrazovanje, što je bio glavni cilj projekta. Otovrene su za svakoga, ko želi da nauči više o proizvodnji sira.


Izazovi implementacije projekta »Priroda u harmoniji / Krajina u harmoniji«

Na osnovu projekta »Priroda u harmoniji / Krajina u harmoniji«, napravljena je i jaka promocija regije i Parka u vezi sa proizvodn-jom sira. Zahvaljujući regionalnom brendu Parka prirode Goričko, znanje i svijest o važnosti travnatih močvara i prirodnim potencijalima regije su snažniji nego što bi bili bez tog projekta. Nadležni kontro-lori projekta su ustanovili da neki djelovi projekta nijesu u skladu sa mjerama. Naime, projektna pravila zabranjuju svako davanje u zajam ili prodavanje opreme. (Opremu za fabriku sira je prijavio u troškove glavni partner – javna ustanova Park Goričko). To je kod ovakvih projekta, koji se sofinansiraju iz EU i drugih fondova veliki problem, jer ih je nemoguće sprovesti bez spol-jne pomoći preduzetnika, a mjere su veoma restriktivne!

Pitanje je kako se može sprovesti takav projekat (koji donosi dob-robiti lokalnom stanovništvu i proizvodnji), a opremom mogu upravljati samo radnici subjekta koji je podnio projekat u ovom slučaju Uprava parka)? Te mjere i pravila u velikoj većini otežavaju izvođenje projekata. To je možda sistemski problem, jer bi na ovakav način neki proizvođači mogli da steknu prednost na tržištu i da

budu nefer konkurencija, ali to se može regulisati sa neprofitnom prodizvodnjom i cjenama, koje će pokrivati troškove. Što je najbitnije kod ovakvih projekata je da oni čine platformu za aktivnosti u javnom interesu i u interesu edukacije, mo-tivacije i prezentacije ekonomskih aktivnosti sa pozitivnim uticajem na prirodu. Jednostavno treba napraviti dobar primjer održivog razvoja u praksi!

Postupci i mjere za sprovođenje projekata u praksi. Na ovom mjestu se na primjeru Parka prirode Go-ričko prikazuju postupci, koje treba sprovesti kod sprovođenja proje-kata koji se finansiraju iz državnog budžeta ili iz EU i drugih finansijskih fondova. Postupci su više manje jednaki: • Idejni projekat – zamisao ideje;• Traženje pouzdanih partnera;• Postavljanje mreže saradnje

između partnera;• Definisanje specifičnih zadataka

i finansijskog učešća;• Traženje izvora sufinansiranja (ti

izvori su veoma ograničeni; Park prirode Goričko u budućnosti može planirati samo one projek-te, koji će biti u 85% finansirani iz EU programa, 10% iz nacio-nalnog budžeta i 5% iz vlastitih izvora.)

• Sprovođenje projekta i čekanje na odobrenje

• Traženje dobrog koordinatora projekta

• Sprovođenje postupka kroz veoma komplikovan i naporan proces javnih nabavki (sa veli-kom mogućnošću da projekat, zbog optužbi snabdjevača, koji nijesu bili izabrani neće proći!)

• Dobijanje odobrenja za među-vremeno kreditiranje projekta od nadležnog Ministarstva (to je još teže na početku kalendarske godine!)

• Dobijanje kredita za pred-finan-siranje;

• Implementacija projektnih aktivnosti;

• Izvještaji o napretku projekta u skladu sa vremenskim planom, krajnji izvještaji i dokumenti u dogovorenim rokovima;

• Dugo čekanje na pregled i odobrenje nadležnih kontrolnih organa; i još duže čekanje na dobijanje odobrenih finansija i plaćanje priznatih troškova;

• Suočavanje sa vanrednom reg-ulativom šta se sme i šta se ne smije uraditi itd.

4.2.2. Park prirode Logarska dolina

Geografski Park prirode Logarska dolina obuhvata teritoriju između opština Solčava, Jezersko, Kamnik, Luče i u Austriji opštinu Železna Kapla. Park zauzima kompletnu glacialnu dolinu Logarska Dolina, koja je jedna od sedam dolina prema Kamniško-Savinjskim Alpama (2.200-2.400 m). Na površini od 2

7 Goršak, Goričko Nature Park,ICPE,2014, str.94-108.


Imanja koja su očuvala prirodu stoti-nama godina nude visoku vrijednost života i rada dinamičnoj lokalnoj populaciji. Tipični prirodni habitati, mnoštvo vrsta i očuvana kulturna baština su dobro zaštićeni, ekosiste-mi i stanovnici su dobro pripremlje-ni na klimatske promjene. Imajući u vidu dugoročnu viziju, glavni zadaci Parka prirode su: • Čuvanje prirodne i kulturne

baštine / mjere čuvanja naro-čito eko-sistema, šuma i vode od neograničene eksploatacije i štetnih uticaja, upravljanje otpadom

• Promocija turizma i menadže-ment destinacije / obezbijediti kvalitetno iskustvo u Alpskom, i svim posjetiocima približiti jedinstvenost, kulturu i prirodu tog prostora; uklanjati negativ-ne uticaje turizma na prirodu, infrastrukturu i lokalne zajed-nice; obezbjediti informacije i prezentaciju prirodnih i kultur-nih vrijednosti Logarske Doline;

zabrana motornog prometa i podsticanje električnog trans-porta jedan je od bitnih uslova za dostizanje tog cilja.

• Održivi razvoj / obezbjediti od-rživi ekonomski razvoj i demo-grafsku stabilnost, postojanje i razvoj imanja; radna mjesta za mlade i obezbediti kvalitetan život za stanovnike; ujediniti šu-marstvo, poljoprivredu, turizam i druge aktivnosti u prostoru u svrhu dostizanja ciljeva vizije i voditi računa o visokokvalitet-nim turističnim prooivodima Logarske Doline i Solčavske regije.

Mjere upravljanja

Spomenuti ciljevi će se dostići sljedećim aktivnostima i mjerama:8

1. Uključivanje vlasnika zemlje u menadžersku strukturu upra-vljanja u parku. Vlasnici pre-duzeća Logarska Dolina d.o.o.

km2 živi 95 stanovnika, od kojih je aktivnih 42, sa minimalnim sredn-joškolskim obrazovanjem – 55. Park prirode Logarska Dolina je osnovan 1987 godine. Park prirode se smatra zaštićenim područjem gdje je sarad-nja ljudskih bića i prirode ostvarila prepoznatljive ekološke, biološke i kulturne vrijednosti.

Većina zemlje u parku je u privat-nom vlasništvu relativno velikih poljoprivrednih imanja. Nešto zeml-je imaju u vlasništvu crkve, Plani-narskog društva Celje, Planinarskog saveza Slovenije i opštine Solčava. Prostorno planiranje je u nadlež-nosti opštine Solčava, upravljač parka je preduzeće Logarska dolina d.o.o., koje ima koncesiju (pravo)na upravljanje i razvoj Parka priro-de – 23 partnera – vlasnika zemlje i turističkih ponuđača.

Dugoročna razvojna vizija Parka prirode Logarska dolina u periodu 2020 -2030. se bazira na očuvanoj i atraktivnoj prirodi Logarske Doline. Uspjeh parka je vezan na održivi razvoj i kvalitet turističke ponude.

8 Lenarčič, Logar Valley Nature Park, ICPE, 2014, str. 155-162.

Slika 4: Logarska dolina (Izvor:www.logarska –dolina.si)


su vlasnici zemlje i onih koji nude turističke proizvode. Na taj način je osigurana saradnja u upravljanju i održivom razvoju u parku prirode.

2. Integracija javnih službi. U skla-du sa koncesijskim ugovorom, menadžment parka sprovodi javna ovlaštenja za zaštitu prirode i kulturne baštine, ukl-jučujući javnu infrastrukturu u Parku i mjere za podsticanje raz-voja turizma na cijeloj teritoriji opštine Solčava. Menadžment izdaje koncesije za korišćenje vode i svih drugih javnih usluga koje su predmet koncesije.

3. Održivi razvoj pejzaža. Da bi održali status vrsta i habitate, vlasnici zemlje brinu za svoju zemlju na održivi način. Veliki deo Logarske Doline je pod zaštitom 1.reda, gdje se održa-vaju prirodni procesi. Šumarstvo se vrši na osnovu planova, a organska (eko) poljopripreda je primijenjena gdje god je to moguće.

4. Ispraviti gdje je potrebno. Veči-na područja je dobro zaštićena, ali ipak ponegde ostoji potreba da se popravi ono što je bilo štetno za prirodu u prošlosti.

5. Saobraćajni režim i naplata ulaznica u Park. Na području parka prirode saobraćaj je reg-ulisan, kako bi se uklonili nega-tivni uticaji na prirodu i kako bi se poboljšao kvalitet doživljaja posetilaca. Naplata za parking je u suštini ulaznica u park prirode i predstavlja glavni finansijski izvor za upravljanje parkom.

6. Promocija i održivi razvoj tur-izma u cijeloj Gornje Savinskoj regiji. Logarska dolina je najveća turistička atrakcija u gornjoj Savinjskoj dolini; ali održivi tur-istički razvoj, regulisanje posjeta i visokokvalitetni turistički proiz-vodi i usluge moraju da budu i dio destinacije koju čine opštine Solčava i Luče. Zbog toga je glavni zadatak menadžmenta parka da organizuje tehničku podršku za sprovođenje mjera održivog razvoja turizma i partnerstva na cijelom području Gornje Savinjske Doline.

7. Očuvanje kulturne baštine za buduče generacije. Krajolik Log-arske Doline je nastajao stotina-ma godina kroz partnerstvo lju-di i prirode. Park je odgovoran da štiti kulturnu baštinu i izvodi modele održivog razvoja, koji će obezbijediti visoki kvalitet života budućim generacijama.

8. Integracija i koordinacija budućeg regionalnog parka. Park prirode Logarska dolina je stekao bogata profesionalna iskustva upravljanja parkom u zemlji i šire, kroz niz projekata održivog razvoja, koje je uspješ-no realizirao. Zato je Logarska dolina d.o.o. prihvatila zadatak, da koordinira postupke osnivanje budućeg regionalnog parka Kamniško-Savinjskih Alpi.

Primjer upravljanja Parka prirode Logarska dolina je jedan od modela koji se konkretno izvodi i sada, i koji nakon 20 godina daje rezultate. Ali nije bilo lako, bili je i uspona i pado-

va. Nakon 20 godina rada i brige za održivo upravljanje parkom, i država je u upravljaću parka prepoznala dostojnog i vjernog partnera. Tako, da saradnja sa državnim institu-cijama u svrhe održivog razvoja i zaštitnih mjera u parku prirode, nije više problematična.

Logarska dolina d.o.o., je neprofitna organizacija, koju čime partneri: vlasnici zemljišta i turistički snab-dijevači na teritoriji parka prirode. Organizacija je 1992. godine dobila koncesiju od opštine Mozirje (sada Luče) za upravljanje parkom. Part-neri u firmi su sklopili ugovor, oni ne ulažu novčana sredstva u samo po-slovanje preduzeća, ali su uključeni u upravljanje. Jedini finansijski izvor za poslovanje je naknada za ulaz u park motornim vozilima.

Sredstva dobijena od naplate ulaza su javna i namijenjena su za: • Zaštitu i uređivanje područ-

ja parka prirode, prirodnih vrijednosti i kulturne baštine na području parka;

• Za pripremu i izvođenje pro-grama održivog razvoja

Slika 5: Turistički informativni centar Logarska dolina (Izvor: www.logarska-dolina.si)


• Za implementaciju ekološko perspektivnih projekata

• Za donošenje mjera zaštite i nadgradnju statusa parka

• Za kompenzacije vlasnicima nekretnina na kojima se nalazi prirodna vrijednost (otkup, zajam, naknada), u slučaju kada je prirodna vrijednost ugrožena, a vlasnik nema interesa;

• Za održavanje, izgradnju i sređivanje turističke infrastruk-ture unutar parka prirode

• Za rad i organizaciju nadzor-no-informativne djelatnosti

Upravljač parka prirode (koncesio-nar) ima i specifična javna ovlašte-nja za donošenje mjera i odluka, za sve poduhvate u parku prirode. On prati sprovođenje zakona i drugih dokumenata, daje primjedbe i predloge; organizuje i vodi informa-tivnu djelatnost na području parka, organizuje službu vođenja i pro-mocije parka prirode. U skladu sa zakonom, priprema plan upravljanja Parka prirode Logarska dolina.

Firmu vodi programski nadzorni od-bor, koji brine o izvođenju programa

i postizanju ciljeva, firma ima stručni savet (u koji će biti uključeni pred-stavnici Ministarstva i opštine), ima direktora, koji nije zaposlen u firmi i dvoje radnika / jedan za pripremu projekata i administraciju i drugi za nadzor, vođenje i turističke informa-cije (u jednom periodu bilo je 8 rad-nika). Upravljač parka je smještena u drvenoj kućici (tipična arhitektura) na samom ulazu u park prirode.

Slika 6: Logarska dolina (Creative Commons@Vidar Karlsen)


U prethodnim studijama i na kratko u ovom dokumentu, je napravl-jena analiza prirodne i kulturne baštine Vrmca i kulturnog pejzaža, analiza participativnih i kompara-tivnih (zakonskih) uslova za zaštitu Parka prirode Vrmac. U prikazanim primjerima upravljanja parkovi-ma prirode u Sloveniji zadacima i opasnostima, želeli smo prikazati širinu zadataka i refleksije, koji će u budućnosti kreirati ekonomski održivi razvoj tog područja, koji je od velike vrijednosti. Ovaj prostor s jedne strane ima vrijednost samu po sebi, i kao dio UNESCO-vog područja i njegove »bafer zone«, a s druge, kao dio urbanih cjelina Tivta i Koto-ra koje se ubrzano razvijaju.

Osnova za pokretanje postupaka za zaštitu Parka prirode Vrmac su sve izrađene studije i Zakon o zaštiti prirode.

Ekonomska valorizacija razvojnih potenciala se zasniva na svim spomenutim izvorima, intervjuima, radionicama i drugim razvojnim dokumentima.

5.1. Smjernice revitalizacije

Samo kompleksnom urbanom revi-talizacijom na osnovu jedinstvenog nacrta, koji pored prostorne uključu-je i socijalno-ekonomsku kompo-nentu, moguće je obezbijediti ovim područjima razvoj osnovnih funkci-ja: stanovanje, turizam, zanatstvo i poljoprivredu u funkciji turizma.

Urbana revitalizacija sadrži mjere zaštite, sanacije i rekonstrukcije (rušenje uz nadomjesnu gradn-ju sa istom ili novom funkcijom). U urbanističkom smislu zaštita se odnosi na: mjere za očuvanje urbanističko-oblikovnog identiteta, prezentaciju kulturnih spomenika u prostoru,očuvanje postojeće nam-jene prostora i isključivanje funkcija, koje bi mogle imati negativan uticaj; zaštita urbanog kapaciteta, spreča-vanje suviše intenzivnog korišćenja prostojećih površina. Sanacija je glavna mjera urbane revitalizacije i obuhvata otklanjanje nedostataka u građevini, saobraćajnom sistemu, servisima, uslugama, komunalnom sistemu i objektima. Usmjerena je na opšte funkcionalno, organi-zaciono i ambijentalno poboljšan-je područja. Uključuje upotrebu neizgrađenih površina (dogradnju), obnovu, modernizaciju i rekonstruk-

ciju pojedinih objekata. Rekonstruk-cija je kao najradikalnija mjera u oblicima obnavljanja urbanog tkiva, vezana samo za manje intervenci-je, prije svega, rušenje pojedinih sasvim dotrajalih objekata, ili onih koji su za rušenje zbog prioritetnih funkcija zaštite iprezentacije kulturnog nasljeđa ili neophodnog uređenja (bezbjed-nost) saobraćaja.

U socijalnom smislu revitalizacija se odnosi na oživljavanje primarne stambene funkcije područja am-bijentalnih cjelina, računajući na potrebe, prije svega novog sta-novništva i različitih socijalnih grupa (starije osobe, osobe sa niskim dohocima...). Sanacija u socijalnom smislu obuhvata prije svega mjere za poboljšanje socijalne strukture ovih područja. Socijalni plan kao komponenta plana revitalizacije mora sadržati i mjere za finansiranje

VIZIJA

Vrmac će biti „Oaza očuvane prirode“, atraktivan prostor, koji pov-ezuje Boku Kotorsku u cjelini, a Kotor i Tivat sa Herceg Novim. Biće lokalitet za razvoj održivog seoskog, zdravstvenog eko-, kulturnog i rekreativnog turizma, koji će se temeljiti na kulturnoj i prirodnoj baštini, zaštiti životne sredine i obnovljenim, oživljenim selima unutar Parka prirode Vrmac, gdje će vlasnici zemlje i objekata, zajedno sa stručnjacima, biti upravljači tog prostora, koji postaje važan, uređen i još više vrijedan zahvaljujući njihovom radu. Proizvodi i djelatnosti, koji će se proizvoditi i izvoditi u Parku prirode Vrmac, biće ekološki, zdravi i u najvećoj mogućoj mjeri zaštićenog porijekla. Park prirode Vrmac treba da bude „bafer zona“ od posebnog značaja za Svjetsku baštinu UNESCO-a i na drugoj strani treba da spreči neželjene i štetne uticaje na prirodu, graditeljsko nasljeđe, kulturnu baštinu i pejzaž.

5. EKONOMSKA VALORIZACIJA PARKA PRIRODE VRMAC


stambene obnove (npr.sistem kred-itiranja privatnih vlasnika kulturno značajnih objekata).

Ekonomska revitalizacija znači orga-nizovani, akcioni pristup, povezan sa koncentracijom sredstava za obnovu s jedne strane i uvođenje ekon-omski uspješnih djelatnosti, koje će povećati društveno-ekonomski značaj područja, sa druge strane. Ove djelatnosti treba da budu u skladu sa mogućnostima prostora i stambenim značajem područja (ne smiju generisati veći saobraćaj, veću upotrebu energije,.....).

Uređenje ovih područja grada definišu važeći urbanistički projek-ti: UP Lepetani, UP Petkovići, UP Donja Lastva, UP Gornja Lastva, UP Đurđevo Brdo, UP Gornji Krašići i DUP Tivat Centar. Urbanistički pro-jekti, koje treba revidirati i usvojiti su: UP Meštrovići, UP Kostići, UP Milovići i UP Bogišići. (PUP Tivat, 2020).

Može se reći da su sva naselja na Vrmcu danas napuštena. Bogdašići i pogotovo Gornja Lastva imaju mnoštvo vikendica, ali ne i stalne stanovnike. U Gornjem Stolivu živi

još jedna porodica. Imajući u vidu razvojne potenciale Vrmca, Gornja Lastva je u najboljoj situaciji, a Bog-dašiće bi trebalo povezati sa Gorn-jom Lastvom, jer postoji mogućnost lakšeg uređenja postojećeg put za lakši pristup.

Studija kulturnog pejzaža usta-novila je smjernice za izvođenje građevinskih poduhvata, obnovu infrastrukture, poljoprivrede, itd. Izlazeći iz tih smjernica, mogući scenarij ekonomske revitalizacije po-dručja Parka prirode Vrmac prikazan je u nastavku.

OPŠTE PODRUČJE KARAKTERA PREDJELAOPŠTE PEJZAŽNO PODRUČJE

PODRUČJE KARAKTERA PREDJELAPEJZAŽNO PODRUČJE

1. Gorski, submediteranski predjel Vrmca 1.1.Gorski, šumski predjel Vrmca

2. Brdoviti, submediteranski predjel Vrmca

2.1.a. Brdoviti, istorijski, ruralni predjel Pasiglava, Gornjih Bogdašića, Gornje Lastve i Veće brda

2.1.b Brdoviti, istorijski, ruralni predjel Gornjeg Stoliva 2.2. Brdoviti, semi-ruralni predjel Donji Bogdašići-Kavač2.3. Brdoviti, istorijski agrikulturni predjel Đurđevog brda2.4. Brdoviti, šumski, fortifikacijski predjel Vrmca2.5. Brdoviti, izbrazdani, krečnjački predjel Vrmca2.6. Brdoviti, šumski predjel Veriga i Stoliva2.7. Brdoviti, šumski, doprirodni predjel Lastve2.8. Brdoviti, ogoljeni predjel Popove glave

3.. Obalni, nizinski predjel JZ dijela poluostrva Vrmac

3. Obalni predjel SI dijela poluostrva Vrmac3. Obalni predjel tjesnaca Verige

3.1.. Obalni, semi-ruralni, turistički predjel Lepetane - Opatovo3.1. Obalni, semi-ruralni, turistički predjel D. Stoliva3.2. Obalni, nizinski, urbano-turisticki predjel Tivta3.3.. Priobalni, nizinski, semi-urbani predjel Donja Lastva - Tivat -

Gradiošnica 3.4. Nizinski, agrikulturno-šumski predjel Tivatskog polja3.5. Obalni, istorijskii, ladanjsko-turistički predjel Prčnja3.6. Obalni, semi-urbani predjel Muo-Škaljari

Izvor: Studija kulturnog pejzaža

Tabela 8: Smjernice za revitalizaciju pejzažnog predjela Vrmca


1.1. Smjernice / Gorski, šumski predjel Vrmca • Pristup motornim vozilima omogućiti samo do ulaza u područije budućeg parka prirode; prostore za park-

ing urediti prije tvrđave i u Gornjoj Lastvi;• Kroz područje Vrmca/parka, kretanje pješacima, na magarcima i/ili konjima, planinskim biciklima• Parking prostor urediti uz minimalne intervencije na terenu, površina za pješake zemljana, podzidi u su-

vomeđi;• Postojeće seoske puteve i staze čuvati u svim njihovim elementima: trasa, poprečni presjek, materijal i

tehnike zidanja;• Glavni put koji vezuje tvrđavu Vrmac i Gornju Lastvu i serpentine od naselja Muo do tvrđave, koji je dio

graditeljskog nasljeđa iz perioda austrougarske vladavine, čuvati u svim njegovim elementima i tretirati kao kulturno dobro

• Ukoliko je potrebno probiti nove puteve ili staze, u svemu primijeniti postojeća rješenja, odnosno koris-titi iskustva naslijeđenoga (trasu birati prema prirodnim odlikama terena, primijeniti lokalni materijal, po mogućnosti sa lokacije i primijeniti tradicionalnu tehniku zidanja;

• Gazdovati šumama u skladu sa odgovarajućim planovima upravljanja šumama zasnovanim na načelima održivog razvoja i očuvanja biološke raznovrsnosti, očuvanja prirodnog sistema, strukture i funkcije šum-skih eko-sistema;

• Korišćenje očuvanih prostora uz minimum intervencija i maksimalno očuvanje prirodnog pejzaža;• Obezbjediti održavanje i unapređivanje postojećeg šumskog fonda;• Dozvoljeni su zahvati i radnje koji ne mjenjaju svojstva i namjenu šume, a u funkciji su sporta i rekreacije i

koji neće trajno uticati na izgled pejzaža ili njegovu trajnu promjenu (postavljanje stolova, klupa, mjesta za roštilj, trim staze,...);

• Prilikom postavljanja opreme za dječiju igru (tobogani, ljuljaške i sl.), urbane opreme (klupe, stolovi, sjenici, roštilji, kante za otpatke) i uređenje terena uz maksimalnu zaštitu drveća i grmlja, mogući su manji zahvati na terenu izgradnjom podzida, ogradnih zidova i zidanje postolja za roštilje, isključivo od kamena, iz lokalnog majdana u okruženju, i drveta. Oprema mora biti sačinjena od autohtonog ili biomaterijala, uklopljena u postojeći ambijent;

• Održavanje i izgradnja pješačkih i planinskih biciklističkih staza;

2.1.a Smjernice / Brdoviti, povijesni, ruralni predjel Pasiglava, Gornjih Bogdašića, Gornje Lastve i Veće brda

• Sačuvati prostornu matricu postojećih ruralnih cjelina;• Sačuvati unutrašnju organizaciju prostora naslijeđenih stambenih objekata; obnavljanje objekata vršiti po

principu cjelovite obnove – unutrašnje organizacije prostora i rekonstrukcije konstruktivnih elemenata; koristiti autohtone materijale i primijeniti tradicionalne zanate;

• Zadržavanje tradicionalnih arhitektonskih rješenja kao djelova autohtonog kulturnog pejzaža;• Povezivanje zatečenih okolnih zelenih i drugih prirodnih površina sa ruralnom cjelinom;• Očuvanje karakterističnog tradicionalnog sklopa ruralne cjeline;• Podsticanje obnove obradivih površina okućnica čime se obnavlja autentičnost ruralnog ambijenta;• Podsticanje razvoja ruralnog turizma na način da se smještajni kapaciteti obezbjeđuju u okviru domaćins-

tva u obnovljenim autentičnim kućama;• Prioritetno, uz prateće stimulativne mjere, omogućiti rekonstrukciju i revitalizaciju tradicionalnih stambenih

grupacija;• Eventualnu novu gradnju planirati u svemu interpretirajući tradicionalnu – odabirom mjesta, organizaci-

jom prostora, odabirom materijala i primjenom tradicionalnih zanata. Posebno je važno poštovati nasli-jeđeno mjerilo (volumen objekata);

Posebno ističemo neke od njih, koje su veoma bitne za ekonomsku revitalizaciju područja budućeg Parka prirode Vrmac.


2.1.b Smjernice / Brdoviti, povijesni, ruralni predjel Gornjeg Stoliva• Zadržavanje tradicionalnih arhitektonskih rješenja kao djelova autohtonog kulturnog pejzaža;• Povezivanje zatečenih okolnih zelenih i drugih prirodnih površina sa ruralnom cjelinom;• Očuvanje karakterističnog tradicionalnog sklopa ruralne cjeline;• Podsticanje razvoja ruralnog turizma na način da se smještajni kapaciteti obezbjeđuju u okviru domaćins-

tva u obnovljenim autentičnim kućama;• Prioritetno, uz prateće stimulativne mjere, omogućiti rekonstrukciju i revitalizaciju tradicionalnih stambenih

grupacija;• Nove podzide i međe uraditi u suvozidu, koristeći lokalni kamen i tradicionalne tehnike obrade i ugra-

dnje. Ekološki efekat ovih konstrukcija je dosta srodan efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja). Suvomeđe ne treba da se zamjenjuju zidanim ili betonskim potpornim zidovima;

• Preporučuje se da se poljoprivreda razvija i kao djelatnost komplementarna turizmu, jer razvoj poljo-privrede (maslinarstvo, vinogradarsto, staklenici, cvijeće, južno voće...) obezbjeđuje autentični i zdrav proizvod kao ugostiteljsku i gastronomsku ponudu, vizuelno pejzaž čini ljepšim, čuva tlo od erozije;

• Sačuvati i obnoviti maslinjake koji imaju izuzetnu poljoprivrednu vrijednost. Osim značaja za ishranu i eko-nomsku valorizaciju, maslinjaci doprinose vizuelnom i estetskom doživljaju prostora i važan su elemenat kulturnog pejzaža;

• Na osnovu Zakona o maslinarstvu (“Sl. list RCG”, br. 55/2003), maslinjaci, kao dobro od opšteg interesa, uživaju posebnu zaštitu i koriste se pod uslovima i na način propisanim ovim zakonom i propisima donese-nim na osnovu njega;

• Sprovesti posebne režime zaštite za šume kestena;• Postojeći put koji povezuje Donji i Gornji Stoliv čuvati kao cjelinu, trasu, poprečni presjek, arhitektonsko

građevinske elemente. Zahvate u cilju održavanja i popravke vršiti prema konzervatorskim principima primjenom kamena istovjetnih odlika, jednakog načina obrade i ugradnje;

• U cilju lakšeg transporta materijala potrebnog za obnovu sela, može se izgraditi transportna žičara skrom-nih kapaciteta čiju trasu treba odabrati tako da ne narušava vizure iz sela i na selo;

2.2. Smjernice / Brdoviti, semi-ruralni predjel Donji Bogdašići-Kavač • Očuvati prirodnu konfiguraciju terena;• Podsticanje obnove obradivih površina okućnica čime se obnavlja autentičnost ruralnog ambijenta;• Očuvati tradicionalni način korišćenja zemljišta (povrtnjaci, maslinjaci, voćnjaci – agrumi, nar, smokva i sl.);• Predbašte urediti u skladu sa tradicionalnom vrtnom arhitekturom, prostor oko stambenih kuća urediti u

skladu sa tradicionalnim načinom – odrine, pižuli, terase, podzidi;• Kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom;• Očuvati prirodne vizure;• Nove podzide i međe raditi u suvozidu i pri tome koristiti kamen lokalnog porijekla i primijeniti tradicio-

nalnu tehniku obrade i ugradnje. (Ekološki efekat ovih konstrukcija je dosta srodan efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja). Suvomeđe ne treba da se zamjenjuju zidanim ili beton-skim potpornim zidovima;

• Eventualnu novu izgradnju prilagoditi terenskim uslovima, tradicionalnom sklopu sela i tradicionalnoj narodnoj arhitekturi poštujući mjerilo i tehnike građenja naslijeđene arhitekture;

• Revidiratu aktuelni DUP Kavač u dijelu koji planira stambenu izgradnju na padinama Vrmca iznad puta Gradiošnica – Trojica i umjesto izgradnje uspostaviti urbanističke mjere očuvanja prirodnih karakteristika padina;


2.4. Smjernice / Brdoviti, šumski, fortifikacijski predjel Vrmca• Staviti van snage LSL Vrmac;• Predlog tvrđave za upis u registar kulturnih dobara;• Objekat tvrđave urediti za prezentiranje njezinih arhitektonskih i istorijskih vrijednosti posjetiocima, novu

namjenu definisati u skladu sa njezinom postojećom unutrašnjom i spoljašnjom organizacijom prostora• Buduća namjena tvrđave da bude usklađena sa postojećim kapacitetima;• Gazdovati šumama u skladu sa odgovarajućim planovima upravljanja šumama zasnovanim na načelima

održivog razvoja i očuvanja biološke raznovrsnosti, očuvanja prirodnog sistema, strukture i funkcije šum-skih ekosistema;

• Korišćenje očuvanih prostora uz minimum intervencija i maksimalno očuvanje prirodnog pejzaža;• Obezbijediti održavanje i unapređivanje postojećeg šumskog fonda;• Mjere sanacije i biološke rekultivacije degradiranih i postojećih šumskih površina i klizišta, odnosno • Pošumljavanje svih terena na nagibima iznad 20%, klizišta, plitkih erodiranih I degradiranih zemljišta; • Dozvoljeni su zahvati i radnje koji ne mijenjaju svojstva i namjenu šume, a u funkciji su sporta i rekreacije i

koji neće trajno uticati na izgled pejzaža ili njegovu trajnu promjenu (postavljenje stolova, klupa, mjesta za roštilj, trim staze);

• Prilikom postavljanja opreme za dječiju igru (tobogani, ljuljaške i sl.), urbane opreme (klupe, stolovi, sjenici, roštilji, kante za otpatke) i uređenje terena uz maksimalnu zaštitu drveća i grmlja, mogući su manji zahvati u terenu izgradnjom podzida, ogradnih zidova i zidanje postolja za roštilje, isključivo od kamena, iz lokalnog majdana u okruženju, i drveta. Oprema mora biti sačinjena od autohtonog ili biomaterijala, uklopljena u postojeći ambijent;

• Održavanje i izgradnja pješačkih i planinskih biciklističkih staza;

3.1. Smjernice / Obalni, semi-ruralni, turisticki predjel D. Stoliva• Zadržati tradicionalna arhitektonska rešenja kao djelove autohtonog kulturnog pejzaža;• Očuvati strukturu naselja;• Sačuvati i obnoviti maslinjake koji imaju izuzetnu poljoprivrednu vrijednost. Osim značaja za ishranu i

ekonomsku valorizaciju, maslinjaci doprinose vizuelnom i estetskom doživljaju prostora i važan su element kulturnog pejzaža;

• Na osnovu Zakona o maslinarstvu (“Sl. list RCG”, br. 55/2003), maslinjaci, kao dobro od opšteg interesa, uživaju posebnu zaštitu i koriste se pod uslovima i na način propisanim ovim zakonom i propisima donese-nim na osnovu njega;

• U zadnjoj bašti, na parcelama je moguće formirati voćnjake i povrtnjake. Voćnjake formirati za gajenje maslina, agruma, smokvi, loze, duda-murve,trešnji itd, a bašte formirati na terasastim vrtovima;

• Podsticati gajenje kamelije zbog tradicije i običaja koji je vezan za ovu biljku;• Nove podzide I međe uraditi u suvozidu, od grubo priklesanog ili pločastog kamena. Ekološki efekat ovih

konstrukcija je dosta srodan efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja). Suvo-međe ne treba da se zamenjuju zidanim ili betonskim potpornim zidovima;

• Podržati i obnoviti postojeće pješačke staze, naročito one koje vode prema Gornjem Stolivu i kestenovoj šumi;

• Ponte i mandraće koji su funkcionalni i estetski dio istorijskog stabmenog niza, treba čuvati u njihovom iz-vornom izgledu a sve zahvate u cilju popravke i održavanja treba izvoditi istovjetnim kamenom i primenom istih tehnika;

• U područiju istorijskog linijskog priobalnog niza objekata, očuvati zelenu padinu koja predstavlja prirodni funkcionalni nastavak stambenog niza – vrtove objekata i zelenu pozadinu koja naglašava linijski niz;


3.5. Smjernice / Obalni, povijesni, ladanjsko-turistički predjel Prčnja• Očuvati prirodnu konfiguraciju terena, prostor na padinama Vrmca;• Očuvati strukturu naselja sa priobalnim nizom kuća;• Okućnice urediti u skladu sa tradicionalnom vrtnom arhitekturom – odrine, terase, podzidi, kamene ogra-

de u kombinaciji sa zelenilom;• Nove podzide I međe uraditi u suvozidu, od grubo priklesanog ili pločastog kamena. Ekološki efekat ovih

konstrukcija je dosta srodan efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja). Su-vomeđe ne treba da se zamenjuju zidanim ili betonskim potpornim zidovima;

• Očuvati zelenu pozadinu gornjeg dijela naselja;• Sačuvati i obnoviti stare puteve;• Sačuvati karakteristično uređenje obale sa pontama i mandraćima. Ponte i mandraće koji su funkcionalni

i estetski deo istorijskog stabmenog niza, treba čuvati u njihovom izvornom izgledu a sve zahvate u cilju popravke i održavanja treba izvoditi istovjetnim kamenom i primenom istih tehnika;

• U područiju istorijskog linijskog priobalnog niza objekata, očuvati zelenu padinu koja predstavlja prirodni funkcionalni nastavak stambenog niza – vrtove objekata i zelenu pozadinu koja naglašava linijski niz;

3.6. Smjernice / Obalni, semi-urbani predjel Muo-Škaljari • Ponte i mandraće koji su funkcionalni i estetski deo istorijskog stabmenog niza, treba čuvati u njihovom

izvornom izgledu, a sve zahvate u cilju popravke i održavanja treba izvoditi istovjetnim kamenom i primen-om istih tehnika;

• U područiju istorijskog linijskog priobalnog niza objekata, očuvati zelenu padinu koja predstavlja prirodni funkcionalni nastavak stambenog niza – vrtove objekata i zelenu pozadinu koja naglašava linijski niz

• Očuvati prirodnu konfiguraciju terena, prostor na padinama Vrmca;• Očuvati strukturu naselja sa priobalnim nizom kuća;• Okućnice urediti u skladu sa tradicionalnom vrtnom arhitekturom – odrine, terase, podzidi, kamene ogra-

de u kombinaciji sa zelenilom;• Nove podzide i međe uraditi u suvozidu, od grubo priklesanog ili pločastog kamena. Ekološki efekat • ovih konstrukcija je dosta srodan efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja).

Suvomeđe ne treba da se zamenjuju zidanim ili betonskim potpornim zidovima;• Očuvati zelenu pozadinu gornjeg dijela naselja;• Sačuvati i obnoviti stare puteve koji vode ka Vrmcu;• Sačuvati karakteristično uređenje obale sa pontama i mandraćima;

Izvor: Studija kulturnog pejzaža i dopune

Napomenute tehnike obrade, revitalizacije, građevinski poduhvati, mjere za čuvanje prirodne i kulturne baštine, važe i za druga pejzažna područje poluostrva Vrmac – budućeg Parka prirode, koje na tom mjestu nijesmo posebno napomenuli, jer su mjere obrađene u drugim studijama.


5.2. Prioriteti, mjere i projekti ekonomske valorizacije Vrmca

Osnivanje Parka prirode Vrmac i njegova ekonomska valorizacija u saglasnosti je sa prioritetima i cilje-vima Strateškog plana Tivat 2012-2016, posebno sa:

Prioritet 1: URAVNOTEŽEN I ODRŽIV RAZVOJ Mjere: 1.3: Očuvanje biodiverzitete zaštitćenih područja i zaštita životne sredineProjekat 1.3.2.: Donošenje studije zaštite i plana upravljanja za VrmacProjekat 1.3.4.: Ekonomska valori-zacija i zaštita područja prirodne i kulturne baštine

Slika 7: Konstante prostornog razvoja- razvojni potencijali (Izvor: PUP Tivat 2020; Konstante prostornog razvoja, str. 61)

PADINE VRMCA PREMA KOTORU/OPŠTINA KOTOR: Brdoviti, istorijski, ruralni predio Gornjeg Stoliva; Brdoviti, šumski, fortifikacijski predio Vrmca;Obalni, polu-ruralni, turistički predeo D. Stoliva;Obalni, istorijski, ladanjsko-turistički predio Prčnja;Obalni, polu-urbani predio Muo-ŠkaljariNaselja: Stoliv, Gornji Stoliv, Prčanj, Muo

VRMAC-GORNJI DIO/OPŠTINA TIVAT: Gorski, šumski predei Vrmca: Gornja Lastva, Bogdašići, serpentine od naselja Muo do tvrđave;Brdoviti, šumski, fortifikacijski predjel Vrmca;Naselja: Gornja Lastva - Bogdašići Kavač-Gradiošnica

PILOT PROJEKAT REVITALIZACIJE NASELJA GORNJA LASTVA 1. faza revitalizacije i eko-nomske valorizacije područja Parka prirode Vrmac


Prioritet 4: KONKURENTNA PRIVREDA, PRIVLAČENJE INVES-TICIJA I STVARANJE STIMULATIV-NOG AMBIJENTA ZA DALJI RAZVOJ TURIZMA I KOMPLEMENTARNIH DJELATNOSTI

Mjere: 4.2: Razvoj održive poljo-privrede i komplementarnih djelat-nosti na tradicionalnim osnovama i razvoj ribarstva i marikulture Projekat: 4.2.3: Promovisanje Tivta kao grada maslinovog ulja Projekat: 4.2.4.: Osnivanje udružen-ja poljoprivrednika Projekat: 4.2.6.: Razvoj ruralnih sredina kroz eko-turizam i ekopoljo-privredu

Područje Vrmca posjeduje vrijed-nosti kulturnog pejsaža sa izuzetno značajnim istorijskim, graditeljskim i pejzažnim kvalitetima i karakter-istikama, te sačuvanog prirodnog pejzaža, i potrebno ga je zaštititi kao park prirode. Dio Vrmca je u području međunarodne zaštite (UNESCO).

Prioriteti proizilaze iz strateških ciljeva, koje je definisala vizija i koji su prepoznati kao prioritetni za razvoj cjelokupnog zaštićenog područja budućeg Parka prirode Vrmac. Za postizanje strateških ciljeva po-trebne su mjere, a na kraju su kon- kretni projekti (konkretne aktivnosti) s kojima ćemo postići postavljene strateške ciljeve.

Uz pregled potencialnih projekata i razvojnih potenciala Parka prirode

Vrmac potrebno je naglasiti sljedeće:

U parkovima prirode promet je najveći problem, jer turisti žele da što brže sve obiđu i vide, a to je moguće samo kolima. Imajući to u vidu, u Alpima su, na primjer, u zonama izuzetnih pejzaža, pogoto-vo u parkovima prirode, preduzete mjere zaštite ograničenja prome-ta. Najprihvatljivije su varijante potpunog ograničenja prometa, uređena parkirališta na početnoj tački i organiziran prevoz putnika u Park prirode. Za stanovnike, upravl-jače parka i druge lokalne korisnike (vlasnike kuća i imanja), izdaju se posebne dozvole za prilaz kolima i transport materijala, ali na ograniče-no vrijeme. Kontrolu vrši uprava parka sa svojim kontrolorima.

Drugo, što je veoma bitno, su socialne usluge, koje koristi stalno stanovnišvo i neophodne su za savremeni život. U mislima imamo oživljeno eko-selo Gornja Lastva, kad se u selo vrati život sa stal-nim stanovnicima, porodicama sa djecom. Potrebno je imati u vidu da se u ta sela (i druga, ako se revi-talizuju), vrati u početku mobilna trgovina, pošta, i druge usluge, koje se mogu temeljiti na preduzetnič-kom interesu. Potrebno je organizo-vati dežurnu ambulantu i školsku nastavu za 1-3 školske godine za najmlađu djecu, da se ne voze svaki dan u grad. A za starije uzraste, potrebno je organizovati školski prevoz;

Treće, što je potrebno naglasiti,i tiče se politike podsticanja poljoprivrede i preduzetništva na ru-ralnom području, je politika sub-vencionisanja poljoprivrede; to su sistemske mjere, koje treba da važe za podsticanje razvoja poljoprivrede na ugroženim ili zaštićenim područ-jima. Tu su uslovi za poljoprivredu teški, poljoprivrednici su u ulozi čuvara prirode i ponegdje moraju da primjenjuju tradicionalne tehnike obrađivanja, jer druge nijesu dozvo- ljene (košenja, čišćenje zaraslih površina, itd.).

To su sve sistemske mjere i zadaci, koje treba da prime i izvode organi odlučivanja od opština Tivat i Kotor, do države Crne Gore, ako uistinu žele postići cilj, a to je zaštita i razvoj brda Vrmac kao parka prirode u koji se vrača život.

Na taj način, Park prirode Vrmac, imaće posebno mjesto u regiji, kao očuvano mjesto prirode izuzetne vrijednosti, kojim se upravlja na savremen način i u kome su dove-deni u ravnotežu razvoj i savre-men kvalitetan život stanovnika sa žaštitom životne sredine.


PRIORITET 1: Zaštita područja poluostrva Vrmac kao Parka prirode i budućeg Regionalnog Parka prirode »VRMAC OAZA OČUVANE PRIRODE«

Mjera 1.1. Zaštita prirodne i kulturne baštine Vrmca

Zap.br. Projekat Naziv projekta Nosioci/akteri

1. Projekat 1.1.1. Izrada studija o zaštiti i valorizaciji područja

Projekat »Baština-Pokretač razvoja«, projektni timovi, stručnjaci

2. Projekat 1.1.2. Donošenje odluke o zaštiti Parka priro-de Vrmac


Mjera 1.2. Upravljanje zaštitćenom podrućjem Parkom prirode Vrmac

3. Projekat 1.2.1. Osnivanje razvojne iniciative »Park Vrmac9« d.o.o. kao neprofitne organizacije za razvoj Parka prirode Vrmac

Mreža NVO-a (Napredak Gornja Last-va, Kamelija Stoliv, Anima, Expeditio, Fondacija Petrović Njegoš, plani-narska društva, vlasnici nekretina, Maslinarska zadruga, poljoprivred-nici, turistički ponuđači; ustanove za zaštitu kulturne i prirodne baštine, zainteresovani pojedinci i organizacije

4. Projekat 1.2.2. Koncesija neprofitnoj organizaciji »Park Vrmac d.o.o.« za upravljanje Parkom prirode Vrmac (koncesionar10)

Opštine Tivat i Kotor, Napredak d.o.o.

5. Projekat 1.2.3. Priprema programa rada za 5 godina, menadžement plana i ljetnih planova aktivnosti

Koncesionar, opštine Tivat i Kotor

6. Projekat 1.2.4. Priprema projektnih prijedloga i vre-menski plan implementacije

Koncesionar

7. Projekat 1.2.5. Prijem i potvrda programa rada i ljet-njeg plana aktivnosti u parku


9 »Park Vrmac« d.o.o. je izmišljeno ime za neprofitnu organizaciju, koja bi mogla biti upravljač Parka prirode Vrmac. U kontekstu Studije ekonomske valorizacije primjenjuje se kao primjer i jedna od varijanti upravljanja

10 Prema studiji primjera i konkretne situacije, mislimo da je najprihvatljiviji oblik upravljanja Parkom prirode Vrmac, kada bi glavni akteri razvoja osnovali neprofitnu zajednicu d.o.o., koja bi bila upravljač i pokretač razvoja u Parku prirode i od opština Tivat i Kotor dobila ovlaštenje (koncesiju) za upravljanje

Tabela 9: Prioriteti, mjere i projekti ekonomske valorizacije Vrmca


PRIORITET 2: Zaštita i održivo korišćenje prirodnih i kulturnih potenciala

Mjera 2.1. Zaštita prirode i održivo korišćenje prirodnih resursa u Parku prirode Vrmac

Zap.br. Projekat Naziv projekta Nosioci/akteri

8. Projekat 2.1.1. Projekat12 uređivanja najvažnijih/izu-zetnih pejzaža i vidikovaca u skladu sa smjernicama zaštite i revitalizacije

Koncesionar12, zajedno sa NVO-ima

9. Projekat 2.1.2. Projekat uređivanja staza i prilaza do naselja na održivi način

Koncesionar, zajedno sa »sponzo-rima« održavanja staza i pješačkih puteva

10. Projekat 2.1.3. Projekat inventarizacije i moguće eksploatacije ljekovitog bilja i kestena

Koncesionar, zajedno sa stručnjaci-ma i potencialnim preduzetnicima (poljoprivrednicima)

11. Projekat 2.1.4. Projekat istraživanja uticaja izvanrednih klimatskih uslova na Vrmcu u svrhe ponude klimatskog, zdravstvenog i „wellness“ turizma

Koncesionar, zajedno sa stručnjaci-ma iz delatnosti zdravstva, turizma i klimatologije

12. Projekat 2.1.5. Projekat »FOTO-LOV« uključivanja lo-vačih društava u svrhu zaštite životinja, nadzora u parku i dodatnih aktivnosti

Lovačka, planinarska i druga druš-tva i NVO mogu da budu značajni partneri u parku u svrhu nadzora i dodatne ponude

Mjera 2.2. Infrastruktura

13. Projekat 2.2.1. Projekat obnove starih puteva na vrhu Vrmca, puteva do naselja, potpornih zidova i staza uz korišćenje izvornih tehnika i materiajla

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor, projektantske organizacije

14. Projekat 2.2.2. Projekat obnove i revitalizacije bistjerni za vodu i snabdijevanje električnom energijom sa fokusom na obnovljive izvore energije

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor, stručnjaci

11 Kao »projekat« misli se na krovni projekat, koji se može djeliti u faze i podprojekte u zavisnosti od interesa zajednice i finansijskih mogućnosti

12 Smatra se da je koncesionar u ulozi nosioca projekta, aktivnosti pripreme i vođenje projektnih aktivnosti, on je partner opštinama i koordinator aktivnosti. Realizacija projekata se vrši prema zakonu o javnim nabavkama i drugim zakonima.


15. Projekat 2.2.3. Projekat »Mreža pješačkih staza« uz korišćenje tradicionalne tehnike i materijala

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor

16. Projekat 2.2.4. Otklanjanje i sređivanje divljih deponija i mjere za sprečavanje zagađivanja pri-rode u parku / »Zero waste« pristup

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor, komunalna preduzeća, NVO

17. Projekat 2.2.5. Projekat sređivanja vodotoka i spreča-vanje erozije

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor, država

Mjera 2.3. Revitalizacija arhitekturne i kulturne baštine

18. Projekat 2.3.1. Projekti revitalizacije napuštenih kuća, sela, arhitektonske baštine / sva sela u Parku prirode Vrmac, prema vremen-skom planu izvođenja i mogućnosti finansiranja

Koncesionar, Fondacija Petrović Njegoš, arhitekti, projektanti, stručnaci različitih profila; vlasnici kuća i nekretina, finansijeri...

19. Projekat 2.3.2. Tvrđava13 i Put austrougarske baštine, sakralni objekti,...

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor, Fondacija Petrović Njegoš, NVO-i

20. Projekat 2.3.3. Revitalizacija kuća i naselja u duhu tradicionalne arhitekture14 i obnove starih zanata

Koncesionar, vlasnici, arhitekti, projektanti, Fondacija,....

21. Projekat 2.3.4. Projekat obnove nematerijalne kultur-ne baštine i tradicionalnih manifestaci-ja u Gornjoj Lastvi i Stolivu

NVO-i, kulturna, turistička i druga društva, koncesionar

22. Projekat 2.3.5 Revitalizacija i novi život EKO-sela Gornja Lastva5 kao pilot projekat u Parku prirode Vrmac

Koncesionar, Fondacija, stručnjaci, vlasnici kuća, potencijalni turistički ponuđači, opština Tivat (javni dio), itd.

13 Neki od osmišljenih projekata su toliko značajni za budući razvoj i zaštitu prirodne i kulturne baštine, da ćemo ih posebno istaknuti u daljnjem izlaganju. Jedan o tih je »Tvrđava« i Put austrougarske baštine, kroz projekat »Vrmače priče«14 Nemoguće je u Studiji ekonomske valorizacije za svako naselje u parku prirode tačno predvidjeti šta bi trebalo uraditi i za aktivnosti navesti troškove….jer je previše činjenica na koje u fazi studije nemamo odgovor (vlasništvo, interesi, mogućnost finansiranja, programi,...) Zato su navedeni krovni projekti, koji se mogu razrađivati i dijeliti u podprojekte prema konkretnoj situaciji.15 Na primjeru pilotn projekta »Revitalizacija Gornje Lastve« pokazaćemo mogućnosti i smjer obnove sela sa ciljem da se u selo vrati život i ljudi, koji će tamo stalno stanovati i baviti se poljoprivredom i turizmom. Taj projekat može biti krovni za niz podprojekta, koji bi proizašli iz projekta »Revitalizacija Gornje Lastve«. Podjela na podprojekte zavisi od mnogih činjenica, kao na primjer: vlasništvo, interes vlasnika, finansijske mogućnosti, programi sufinansiranja iz fondova EU, itd.


PRIORITET 3 Održivi razvoj turizma, poljoprivrede i malog preduzetništva u Parku prirode Vrmac

Mjera 3.1. Turizam kao pokretač razvojnih i preduzetničkih inicijativa

23. Projekat 3.1.1. Info centar Parka prirode Vrmac u Gornjoj Lastvi

Koncesionar, Turistička zajednica

24. Projekat 3.1.2. Revitalizacija kuća za ponudu stambe-nih jedinica za goste i ugostiteljstvo

Koncesionar, vlasnici kuća, predu-zetnici

25. Projekat 3.1.3. Sportsko-rekerativni putevi i uređaji za rekeraciju i provođenje slobodnog vremena za porodice u Parku prirode

Koncesionar, sportska društva

26. Projekat 3.1.4. Turistički informacioni sistem u Parku prirode Vrmac

Koncesionar, Turistička zajednica

27. Projekat 3.1.5. Osnivanje ugostiteljske ponude na temelju domaćih proizvoda Vrmca

Koncesionar, vlasnici, preduzetnici

28. Projekat 3.1.6. Projekat »Priče Vrmca16« kao marketinški plan uključivanja pejzaža, prirodne i kulturne baštine u turističku ponudu

Koncesionar, turistička zajednica, stručnjaci

29. Projekat 3.1.7. Projekat »Wellness destinacija Park prirode Vrmac (klimatski, zdravstveni turizam, foto-lov, zasadi i istraživanje ljekovitog bilja, antistres programi, vođene ture uz promociju i ponudu lokalne hrane

Koncesionar, preduzetnici, turistič-ka zajednica

16 Jedan od atraktivnih novih turističkih zahvata mogao bi biti »Put austrougarske baštine«, čiji bi srednji dio bila tvrđava; oko nje bi izgradili istorijsku priču koja bi vodila posjetioce od jednog do drugog objekta iz tog razdoblja; svaki objekat bio bi predstavljen informacijama i dijelom priče! Posjeta bi bila vođena i plaćala bi se participacija.


Mjera 3.2. Poljoprivreda i ekoturizam

30. Projekat 3.2.1. Projekat revitalizacije i obnove maslinjaka uz naselja, gdje su nekad bili

Koncesionar, maslinarska zadruga, kooperative, vlasnici,... u blizini naselja: Gornja i Donja Lastva, Ka-vač, Gornji i Dolnji Stoliv. U Kavču se nalazi mlin za masline i lokacija je pogodnija za veće maslinjake. Uslov za uspjeh maslinjaka je stalno naselje stanovnika. Maslina uspijeva na svim terenima, zato se obnova može vršiti svugdje ali pogotovo tamo, gde su maslinjaci već bili ili još postoje. Brand« Vrmška maslina«

31. Projekat 3.2.2. Brandiranje tipičnih kvalitetnih proizvo-da iz Parka prirode Vrmac/ Park prirode kao BREND/, marketinški plan uključi-vanja proizvoda Vrmca u turističku ponudu Tivta i Kotora i šire regije.

Koncesionar, proizvođači, poduzet-nici, turistička zajednica

32. Projekat 3.2.3. Projekat obnove voćnjaka i vrtova (oku-ćnica) na terasama i uz sela i prerada u savremene proizvode (eko-poljopri-vreda)

Koncesionar, vlasnici, poljoprivred-nici

33. Projekat 3.2.4. Projekt »EKO-SELA« / projekat oživlja-vanja sela (Gornja Lastva)

Koncesionar, Opština Tivat, struč-njaci

34. Projekat 3.2.5. Projekat oživljavanja tradicionalnog stočarstva na novi način ( magarci, koze, ovce,...)

Vlasnici, poljoprivrednici, koji bi or-ganizovali male otvorene farme na svojim imanjima, gde bi u staranje o životinjama mogle biti uključene porodice, školska djeca; magarci i konji bili bi atraktivna dopuna turis-tičkoj ponudi (šetanje, vođenje, itd. po Putu austrougarske baštine,...)

35. Projekat 3.2.6. Projekat stimulisanja proizvodnje, pre-rade i prodaje tipičnih proizvoda, kao su: mljeko, sir, meso, med, ljekovito bilje, kesten, povrće, voće, masline....zaštićenog porekla Park prirode Vrmac » VRMAČKA KORPA«.Eko proizvodi iz Parka prirode Vrmac »lokalno = najbolje«

Koncesionar, poljoprivrednici, preduzetnici, turizam u priobalnom području


PRIORITET 4 Informisanje i obrazovanje

Mjera 4.1 Park prirode Vrmac kao dio područja Svjetske baštine UNESCO-a

36. Projekat 4.1.1. Informativni material, izložbe, radioni-ce, itd. ukljućujući širu regiju i Svjetsku baštinu Kotora

Koncesionar, muzeji, turistička zajednica

37 Projekat 4.1.2. Promocija Parka prirode Vrmac kako »Oaze prirode«, cjelovite ponude dopunskih djelatnosti i novih turističkih aktivnosti /materiali, manifestacije, kukturni događaji, itd.

Koncesionar, društva,

38. Projekat 4.1.3. Organizacija radionica na teme zašti-te prirodne i kulturne baštine, starih zanata, ljudske djelatnosti, itd. da se animira što više učesnika i podstakne participaciju što više različitih grupa (školska djeca, mladi, stručnjaci, javne i poznate osobe,...

Koncesionar, NVO-i

39. Projekat 4.1.4. Uključivanje informacija o značaju Par-ka prirode Vrmac i UNESCO-ve baštine u školske programe, organizacija škola u prirodi i sličnih aktivnosti,...

Koncesionar, školske ustanove, Opštine Tivat i Kotor

Mjera 4.2. Informisanje i upravljanje

40. Projekat 4.2.1. Redovno informisanje o aktivnostima u Parku prirode Vrmac

Koncesionar (stalni zadatak)

41. Projekat 4.2.2. Priprema strategije razvoja Parka prirode Vrmac

Koncesionar, stručnjaci,konsultanti, javnost (participativni proces)

42. Projekat 4.2.3. Priprema projekta upravljanja/me-nadžment plan Parka prirode Vrmac, po načelima projektnog menadžmenta i sprovođenja projekata

Koncesionar, konsultanti

Izvor: Autori


5.3. Model upravljanja Parkom prirode Vrmac

Kad bude sproveden postupak zaštite Parka prirode Vrmac (od-luku donose lokalne zajednice, na čijoj se teritoriji nalazi zaštićeno područje), potrebno je definisa-ti upravljača, koji ima stručne, kadrovske, organizacione resurse za obavljanje poslova zaštite, unapređenja, promocije i održi-vog razvoja zaštićenog prirodnog dobra. Plan upravljanja zaštićenim područjem za 5 godina donose lokalne zajednice, dok je uprav-ljač dužan da priprema program upravljanja i da obezbijedi spro-vođenje mjera zaštite u skladu sa režimom zaštite.

U praksi najčešće se pojavljuju dva modela upravljanja: 1. Javna ustanova, koju osniva i

čiji je vlasnik lokalna zajednica /više lokalnih zajednica na čijoj teritoriji se nalazi park prirode

2. Organizacija / neprofitni d.o.o. (društvo ograničene odgovo-rnosti)

Javna ustanova. Kod upravljan-ja većim parkovima prirode ili nacionalnim parkovima, partneri opštine/lokalne zajednice ili država (Nacionalni park) osnivaju uprav- ljačku strukturu kao javnu usta-novu. Tako je ta ustanova 100% u javnom vlasništvu, a u organima upravljanja su predstavnici opšti-na, države i uprave parka (javne

ustanove). Formiranje takvog oblika upravljanja je definisano zakonom.

Ključne prednosti su: velika povr-šina parka (nacionalni, regionalni, park prirode); komplikovani odnosi (veliki broj opština), brojni zadaci i mjere zaštite, javna ovlašćenja za izdavanje raznih javnih dokumenata (za gradnju, rekonstrukciju, itd.). Javna ustanova se finansira iz držav-nog budžeta, na osnovu godišnjih programa rada (plate zaposlenih, osnovne djelatnosti), dok se pro-jekti se finansiraju iz raznih mjera i programa iz državnog budžeta i EU fondova.

Ključne slabosti su: neadekvatna podjela odgovornosti, nema dovol-jno interesa za razvojne iniciative (zapsleni rade svoje zadatke kao administracija), slaba komunikacija između nadzornih organa (ministar-stvo - javna ustanova). Organizacija / neprofitni d.o.o. Ovaj model organizacije postoji u Sloveniji. Uspješan primjer iz prakse je „Logarska dolina d.o.o.“, koji se tokom 22 godine rada pokazao kao opcija uspješnog upravljanja parkom prirode, ukoliko postoje snažni interesi za zaštitu i razvoj područja. Neprofitni d.o.o. formiraju partneri: vlasnici zemlje, pružaoci turističkih usluga. Potrebno je posebno nagla-siti, da je to neprofitno preduzeće s ograničenom odgovornošću. To je veoma bitno, jer su partneri dali na razpolaganje zemlju (zaštita parka), bili su svjesni da se pojedini pred-

jela ne mogu više iskorištavati zbog zaštite 1.reda i dogovorili su se da oni ne ulažu novčana sredstva za rad preduzeća (upravljača parka). Predu-zeće treba da nađe sopstveni izvor finansiranja, a tip organizacije (broj zaposljenih) zavisi od mogućnosti finansiranja. Na početku, firma nije imala zaposlene, kasnije je imala čak i 8 zaposlenih, a trenutno ih ima dva (administrator i koordinator projekta i saradnik za turističke informacije i kontrolu). Jedini izvor finansiranja aktivnosti u parku je naknada za parkiranje, koja je praktično ulaznica u Park prirode Logarska dolina.

Logarska dolina d.o.o je ranije bila rijetkost kada se radi o upravljanju parkovima, ali tokom više godina rada i uspješnih projekata stekla je povjerenje vlasnika (partnera u firmi) i nadležnih organa, tako da je sada to pravi menadžment parka, koji brine o razvoju, oblikuje, priprema i vodi projekte, traži i koordiniše partnere u projektima i izvodi projekte na području parka. Iz pojedinačnih projekata finansira i rad svojih struč-njaka.

Argument koji ukazuje na smjernice upravljačkog modela za Park prirode Vrmac kreće se prema neprofitnoj d.o.o. Vrlo je važna činjenica da neke razvojne inicijative za Vrmac već postoje, da postoji nekoliko dosta aktivnih društava, koja kroz festivale prikazuju i čuvaju kulturnu baštinu i svoje osnivanje temelji na zajed-ničkom druženju i očuvanju kulture, istorije i prirodnih vrijednosti Vrmca.


Međutim, neko se može pitatiti zašto u vreme kada je profit najviša mjera uspjeha osnovati neprofitnu organizaciju? Odgovor je veoma jednostavan i proizlazi iz pravila finansiranja preduzeća i projekata, koji se finansiraju iz fondova EU – pa i iz budžeta država, koje su ćlanice EU. Naime, razlog je u tome, da upravljač parka, kao neprofitna organizacija, može da se prijavi na konkurse, da prijavljuje projekte i da ih realizuje, za njega važe pravila kao i za sve druge javne i neprofitne organizacije (stroga pravila ometan-ja slobodne konkurencije ne važe!). Kada bi to bila profitna organizacija, preduzeće d.o.o., onda na većinu konkursa ne može da se prijavi, jer za njega važe druga pravila (državna pomoć, ograničeno finansiranje pro-

jekata, itd.). U neprofitnoj firmi su javni interes i socijalno-ekonomske mjere, iznad finansijskih i drugih mjera.

Akteri, uključeni u razvojne inicijati-ve na Vrmcu i za Park prirode Vrmac su: 1. Lokalne samuprave Tivta i Koto-

ra (partneri u projektu »Bašti-na-pokretać razvoja«);

2. Kulturno zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva,

3. Fondacija Petović Njegoš4. Expeditio, nevladina organizaci-

ja iz Kotora5. Udruženje Kamelija iz Stoliva,6. Planinarska, lovačka i druga

drušva (Vjeverica i Pestingrad iz Kotora),

7. Maslinarsko društvo (zadruga)

8. Vlasnici zemlje/posjeda9. Pojedinci/ stručnajci, koji su

učestvovali u participativnom procesu i pokazuju interes, da se Vrmac zaštiti kao Park prirode i pokrene razvojni ciklus.

U prvoj fazi projekta zaštite Parka prirode Vrmac, ti akteri osnivau RAZVOJNU INICIATIVU PARK PRIRO-DE VRMAC, koja pravno-formalno može biti registrovana kao interesno društvo. Društvo ima svoje organe, koji su reprezentativni sagovorni-ci državnim i lokalnim organima i pokretač aktivnosti za zaštitu Parka prirode Vrmac.

Logički okvir osnivanja razvojne iniciative bio bi sljedeći:

1.Faza -do odluke o Parku

2.Faza – po odluci o parku

Družbenici – osnivači Stručnjaci, predstavnici opštine Tivat i Kotor

1 2 3 4 5 6 7 8

Razvojna iniciativa Park prirode Vrmac

9

“Park prirode Vrmac, d.o.o.”Programsko -nadzorno vjeće

Stručno vjeće

UPRAVA PARKA

Odgovorna osoba -direktor

Administracija i projekti

TIC, nadzor i ture

Slika 8: Razvojna inicijativa Park prirode Vrmac (Izvor: Autori)


Razvojna iniciativa aktivno je uk- ljučena u procese osnivanja Parka prirode i partner je u svim postupci-ma, koji se izvode prilikom donošen-ja odluke o zaštiti Vrmca kao Parka prirode. Društva i udruženja koja će osovati Razvojnu iniciativu po svojoj suštini su neprofitna, pa kao takva, mogu da sklope ugovor o stupanju u zajedničku, neprofitnu, interesnu organizaciju »PARK VRMAC, d.o.o.«, što bi se moglo dogoditi brzo nakon formalne odluke o Parku prirode Vrmac.

U 2. fazi, nakon donošenja odluke o Parku prirode, Razvojna iniciativa se može brzo preoblikovati u neprofit-an d.o.o., koji će se prijaviti/ biti iza-bran za upravljača parka prirode. Od tog trenutka dalje, počinje »borba« za finansije. Za radne uslove i poče-tak rada potrebna su neka finansijs-ka sredstva, zato bi bilo realno da se početni troškovi rada i organizovanja radnih uslova (prostorija) pokriju iz budžeta obje opštine koje osnivaju park (Tivat i Kotor). Nakon prvog početnog razdoblja (1 godina), bilo-bi potrebno pokrenuti projekte, koji bi donosili prihode za rad upravljača parka.

Takvi prihodi bi mogli biti: • Ulaznica u Park prirode; • Ture po Putu austrougarske

baštine i tvrđavi (kao turistički prodizvod);

• Uređivanje puteva na području lokalne zajednice, zaštita od požara, česta kontrola parka, inventarizacija divljih deponija,

itd. i za to bi opštine izdvojile dio sredstava upravljaču parka;

• Javna ovlašćenja /izdavanje saglasnosti, potvrda, itd.

• Organizovanje sportskih, turističkih i drugih aktivnosti u interesu opština i lokalnih zajednica (upravljač parka javi se s ponudom na poziv opština za sufinansiranje);

• Naknada od 1€ po svakom turisti koji dolazi u Porto Mon-tenegro za stimulaciju održivog razvoja Parka prirode Vrmac (kao ekološka taksa).

Gledano iz programskog ugla i ostva-rivanja ciljeva ekonomskog razvo-ja Parka prirode Vrmac, uslov za početak razvojnih projekata v Parku prirode Vrmac je osnovna infrastruk-tura, što znači, projekti iz Prioriteta 2/ Zaštita i održivo korišćenje pri-rodnih i kulturnih potenciala Mjere 2/ Infrastruktura i Prioriteta 3/Mjere 3.1/ projektat 3.1.1. Info centar Par-ka prirode Vrmac u Gornjoj Lastvi.

5.4 Integrisani turistički proizvod Parka prirode Vrmac

Park prirode Vrmac je turistična des-tinacija od posebne vrijednosti. Zato je pored menedžmenta (upravljanja parkom prirode) potrebno sprovoditi i menedžment turističke destinacije Park prirode Vrmac.

Činjenice koje znače za turističku destinaciju:

• Karakter proizvoda ne usmjer-avaju turistički preduzetnici i preduzeća, već turisti svojim potrebama i potražnjom;

• Turisti traže integralni turistički proizvod, kojeg čini niz proizvo-da i usluga, prirodnih, kulturnih, socialnih osobina turističke destinacije, koje »proizvodi« više međusobno nezavisnih turističkih ponuđača;

• Turisti pretražuju turističke des-tinacije kao cjelinu, između ko-jih biraju one u kojima integralni turistički proizvod najbolje zadovoljava njihove potrebe za odmorom i doživljajima;

• Zbog toga je potrebno povezivanje i saradnja svih poje-dinih turističkih ponuđača koji djeluju na određenom prosto-ru, s ciljem uticaja na ukupan razvoj područja i formiranja integralnih turističkih proizvoda i njihovog plasiranja na global-nom turističkom tržištu;

• Park prirode Vrmac je »nova« turistička destinacija i integralni turistički proizvod, kojeg čine pojedini ponuđači turističkih proizvoda i usluga koje koriste turisti. Integralni turistični proiz-vod čini niz ponudbenika usluga (sobe za turiste, kulinarstvo, lokalni proizvođaći, poljoprivrednici, maslinari, itd. i vrsta javnih usluga koje su bitne za razvoj i funkcioniranje destinaci-je: informacioni servis, putevi, pješačke staze, biciklistićke staze, snabdijevanje pitkom vodom, uklanjanje tpada,itd.


Pored svega onoga što rezultira ljudskim djelatnostima, inte-gralni turistički proizvod je i sve ono što turista može da doživi u destinaciji: prirodne, kulturne, socijalne osobine i vrijednosti.

Zato je od velike važnosti, da se u budućnosti (2. faza projekta Park prirode Vrmac), razmisli i o koncep-tu menadžmenta turističke desti-nacije Park prirode Vrmac. Na taj način postigli bi u početku postavlje-ni cilj šire društvene koristi održivog razvoja i zaštite prirode.

Prepoznati različiti tipovi kulturnog pejzaža Vrmca pružaju mogućnosti i veliki su potencijal za korišće- nje, odnosno ponovno korišćenje i rehabilitaciju nekadašnjeg fortifi-kacijskog, sakralnog, ljetnikovačkog i agrikulturnog pejzaža. Kulturni pejzaž na taj način ujedno postaje sredstvo identifikacije i privlačenja za stanovništvo, ali i za posjetioce. Ekonomska valorizacija pejzažnih re-sursa kroz turističku privredu danas je opravdana i poželjna. Kulturno raznolik i ekološki očuvan prostor Vrmca strateški je resurs turizma, na temelju kojeg se danas mogu razvi-jati ne samo Opštine Kotor i Tivat, već i širi prostor mikroregije. Stoga, na današnjem ekološki i kulturno izrazito osviješćenom turističkom tržištu kulturni pejzaž Vrmca ima niz komparativnih prednosti.

Moguće je stvoriti niz ekonomski atraktivnih programa zasnovanih na neiskorišćenim resursima Vrmca, koji će povezati poljoprivrednu

eko-proizvodnju, napuštene kuće u gornjim selima, znanja, tradicije i vještine stanovnika. Na primjer, moguće je uspostaviti stratigraf-sku, istorijsku i prirodnu šetnicu Vrmca koja će povezati i pokazati različite istorijske slojeve kultur-nog pejzaža i prirodnih atrakcija.

To mogu biti, na primjer: • Pejzaž tumula i gradina - pej-

zažno područje Popove glave • Istorijski ruralni pjezaži - pre-

dio Pasiglava, Gornjih Bogda-šida, Gornje Lastve, Vedebrda i Gornjeg Stoliva

• Fortifikacioni pejzaž austrij-skih utvrđenja i ostalih vojnih objekata- gorski šumski predio Vrmca

• Ljetnikovački i urbani pejzaži Prčanja i Donjeg Stoliva

• Agrikulturni maslinarski pejzaž Đurđevog brda, Lastve, Bogdašića...

• Sakralni pejzaž Sv. Vida, Sv. Ilije, Sv. Petra i ostalih...

• Prirodni, krečnjački pejzaž Vrmca, atraktivnih geoloških formi i bioraznolikosti, i niz ostalih.

Osim navedenih primjera, aktiv-nim uključivanjem stanovnika i ostalih zainteresovanih strana moguće je otvoriti i niz drugih tema. / iz Studije kulturnog pejza-ža, str. 128-129)

U turizmu, kultura je od velike važnosti! Potrebno je naglasiti da turisti putuju u druge destinacije jer žele više da saznaju o kultu-

ri i istoriji neke destinacije. Za većinu putnika, cilj je istraživanje različitih životnih sredina i stilova života. Kultura je tako naglašena kao značajan produkat društva koje djeli svoje vrijednosti, znanje, norme i materijalno dobro. Svaki pojedinac, koji je aktivni učesnik društva, dijeli svoju kulturu. Tako je kulutra veoma značajan resurs, koji je ukomponovan u turizam. (Robert E.Pfister, u Tourism and development in Mountain region, Mountain Culture as a tourism Resource: Aboriginal Views on the Privileges of Storytelling, str.115). Kultura može biti materializira-na kroz spomenike, obilježja, baštinu, ali i ispoljena nemate-rijalno, kroz niz tradicionalnih manifestacija, nošnje, pjesma i obićaja. Značaj govorne riječi podupire fenomen »pričanja priča /storytelling«! Uključivanje priča u proizvodekulturnog turizma je najefektivniji način da se poboljša znanje i razumijevanje posjetila-ca turističke destinacije i njene nematerijalne kulture.

Ako uzmemo u obzir slogan »Park prirode Vrmac – Oaza očuvane prirode« i kao vodeći »brend« Park prirode Vrmac, šematički bi integralni turistički proizvod Vrm-ca izgledao ovako (slika 9.)

Na slici simboli prikazuju glavne atribute integralnog turističkog produkta Vrmca, pod kojima se krije niz sastavnih djelova, koji čine cjelinu ponude Parka prirode Vrmac.


U središtu je »brend« Park prirode Vrmac, kojeg simboliše slogan:“Vr-mac-Oaza očuvane prirode“.

Polazeći od ljudskih resursa, sim-bol »Vrmačko ljeto« simbolizuje bogatu nematerijalnu kulturnu baštinu Vrmca, manifestacije, kul-turne događaje, radionice, tradiciju pod ukupnim imenom Vrmačko ljeto.

Znak »Vrmačke kuće« simboli-zuje svu arhitektonsku i kulturnu graditeljsku baštinu, sela, kuće na Vrmcu, zidove, građevine, sakralne i druge objekte i uključuje ih u tu-rističku ponudu (kao objekti ekspo-nati i kao objekti u funkciji turizma/ugostiteljski i turistički objekti).

Znak »Vrmačke priče« simbolizuje turističku ponudu Vrmca i sve što se pod tim podrazumijeva/ „wellne-ss“ destinacija sa ljekovitim biljem, foto-lov, Put AU baštine, pješačke, biciklističke staze, vidikovci, itd.

Znak »Vrmačka korpa« simbolizu-je tradicionalne proizvode Vrmca: voće, povrće, lokalni proizvodi, pod krovnim brendom »Vrmac-Oaza očuvane prirode», koji se prodaju turistima i građanima.

Znak »Vrmački kesten i maslina« simboliše dva glavna proizvoda, koja imaju najviše potencijala u proi-zvođačkom i marketinškom smislu (ali i drugi potencialno zanimljivi proizvodi Vrmca).

5.5. Primjer – Pilot projekat Revitalizacija sela Gornja Lastva

Gornja Lastva je dio opštine Tivat i nalazi se na 300 m nadmorske visine na poluostrvu Vrmac, u srcu Boko-kotorskog zaliva i na tri kilometra od obale. Selo je na početku XX vjeka imalo oko stotinu kuća sa preko hiljadu stanovnika, sedam mlinova za ulje, jedan mlin za brašno, dva-deset četiri bunara, pet rezervoara, dvanaest gumana gdje se stanovni-štvo skupljalo i razgovaralo o žetvi ili drugim mjesnim pitanjima, gdje su se sastajala kulturna udruženja i predstavnici drugih zanimanja. Soci-jalistički period poslije 2. Svjetskog rata je dao prednost industrijalizaci-ji, gradu i novim kulturnim izražaj-ima. Pojam sela više nije imao istu vrijednost. Zbog masovnog turizma i brzog rasta turističkih kompleksa, ljudi su napuštali selo. Na propast Gornje Lastve je snažno uticao razvoj Arsenala u Tivtu, u to vreme vojne ustanove, koja je bila značajan izvor radnih mjesta. Ljudi su nasel-jivali primorje, grad se razvijao na štetu sela, koja su napuštena pro-padala. I Gornja Lastva je doživela sudbinu napuštenih sela, koja su potisnule privreda i ideologija.

Svjesno opasnosti od brzog pogor-šanja situacije, stanovništvo Gornje Lastve se povezuje i organizuje u okviru udruženja NAPREDAK kako bi odnose među ljudima učinili dugotrajnim, održavali građevine i mjesne objekte, brinuli o imanjima

Slika 9: Integralni turstički proizvod Vrmca (Izvor: Autori)


i, ukoliko je to moguće, nastavili sa aktivnostima koje su vezane za ob-rađivanje zemlje. Ali to nije lako, jer su kuće i sela živa samo ako u njima neko stanuje. Posjete vikendom ne daju dobre rezultate i selo je još uvi-jek napušteno. Udruženje Napredak je 1988. godine, uz aktivno učešće stanovnika, pokušalo da nađe rje-šenje za revitalizaciju sela, koje ne utiče negativno na vrijednosti sela, a pri tome je izvodljivo.

Gorna Lastva je u periodu 2004-2007. ugostila značajnu razvojnu međunarodnu radionicu uz pomoč Centinjskog bijenala i Škole za arhi-tekturu Paris-Val de Siene. Studenti su stanovali u Gornjoj Lastvi i na te-renu razvijali projekat koji je postao dio društvene, ekonomske i kulturne stvarnosti. Neprestana saradnja sa stanovnicima tokom tri godine i stalno prilagođivanje predloga konk-retnim uslovima svjedoče o isprav-nosti nastave »na terenu«.

Udruženje Napredak je u vezi sa tim ističe sljedeće kao bitno: »Okrenuli smo se ka principu obnove sela kao pojmu koji u sebi objedinju-je kulturu, ekonomsku osnovu i fizičku rekonstrukciju. Tražili smo osnove za povratak ne na staro, jer je staro u međuvremenu postalo manje vrijedno što se tiče životnog standarda. Bili smo u potrazi povrat-ku selu kao načinu života jednake vrijednosti, ako ne i sa više prednos-ti. Zaključili smo i predložili da bi se razlog i prilika mogli naći u eko-tu-

rizmu i kulturnom turizmu. Selo se može obnoviti na principu održivog razvoja čiji se model gotovo savrše-no nazire u proučavanju prošlosti.« (Gornja Lastva između sjećanja i sadašnjosti, radionice 2003-2007, str. 10)

Brz razvoj masovnog turizma u priobalnim mjestima jasno je poka-zao štetni i destruktivni uticaj takve vrste turizma na životnu sredinu. Zato se treba ograničiti na lokalne aktivnosti koje lokalno stanovni-štvo može da podrži, a urbanizacija mora da bude bliska čovjeku i mora uključiti lokalno stanovništvo, uz aktivnosti vezane za projekat revita-lizacije sela.

Vezano na prošla izlaganja, projekt »EKO-SELA – Gornja Lastva« mogao bi biti pilot projekat od kojeg bi počeo održivi razvoj Parka prirode Vrmac. Projektu doprinosi činjeni-ca da su u prošlosti već postojale brojne razvojne iniciajtive stanov-nika i stručnjaka za revitalizaciju, da su bile organizovane međunarodne radionice na tu temu, da je bio orga-nizovan širok participativni proces, koji je ukazao na brojne mogućnosti, ali i prijetnje razvoja.

Park prirode Vrmac, kao izuzetna vrijednost, biće očuvan i u funkciji, ako bude imao stanovnike i svoje »čuvare« baštine i pokretača razvo-ja. U obnovljene kuće i okućnice bi se vratio život, možda bi neke od mladih porodica, koje prepoznaju

prednost seosokog života za zdravlje i razvoj svoje djece, postale svjesne da, sa druge strane, moraju pošto-vati pravila koja važe za djelatnosti u parku. Pitanje je, kako to postići? I što je uvijek najbitnije pitanje, pored nosilaca i izvođaća, gdje da se nađe novac za sve te poduhvate?

1. Pilot projekat „Eko-selo Gorn-ja Lastva“ je krovni projekat za niz podprojekata, koji se mogu nadovezati. Takva struktura bitna je zbog logike projektnog finan-siranja, jer se krovni projekat može podijeliti u pojedinačne, ali međusobno povezane djelove, koji zajedno ili sami za sebe (ali još uvek u okviru ciljeva krovnog projekta) imaju više mogućnosti za dobijanje bespovratnih i drugih sredstava.

2. Zbog pravila koja važe za pozive Evropskih strukturnih fondova, kohezionog fonda (za države pristupnice i one koje su u fazi približavanja EU), IPA,medite-ranske zajednice, prekogranične saradnje, itd. u prvoj fazi, kad je upitanju osnovna infrastruk-tura, vodeći partner i prijavlji-vač projekta je upravljač Parka priorode Vrmac, »koncesionar«, Park prirode Vrmac, d.o.o., za kojeg smo u predhodnim izla-ganjima pokazali organizacionu strukturu i mogućnosti djelovan-ja. To je bitno, jer infrastruktura (putevi, vodotokovi, vodotokovi, cistijerne za vodu, otpadne vode,

17 Guide to Cost Benefit Analysis of Investment Projects, EU Regional Polycy, 2008


upravljanje otpadom, požarna sigurnost, informativni sistem, itd.) nijesu projekti koji bi imali pozitivan finansijski doprinos, (stopa finansijske prijemčivosti i neto sadašnja vrijednost projekta je negativna), ali imaju pozitivan ekonomski doprinos17. Finansijska konstrukcija projekta ukazuje na finansijski nedostatak, koji treba da finansira EU fond (ili drugi finansijer). Na primjer, u Sloveniji, za infrastrukturu, 85% je bespovratnog finansiranja, 10% daje država iz budžeta, a 5% daje onaj koji prijavljuje projekat. U slučaju kad je aplikant neprofitna organizacija, čiji su vlasnici lokal-ne zajednice (opštine), one daju 5% iz svog budžeta18.

U prvoj fazi približavanja EU i izgrad-nji upravnog sistema i zakonodav-nog okvira, finansiraju se javni pro-jekti – to znači da se gradi temeljna infrastruktura na kojoj će se kasnije izvoditi djelatnosti i investicije koje će donositi prihode (bilo javnim bilo privatnim investitorama).

Ovakva struktura i logika finasiranja ima cilj da se prvo finansira najo-snovnija infrastruktura (u nekim mjerama finansira se i priprema dokumentacije, rad projektnih timo-va, prekogranična saradnja, sticanje vještina upravljanja projekima, itd.), da bi se u drugoj fazi mogli izvoditi projekti i finansirati investicije koje će imati i finansijski uticaj (prihode).

Na primjeru EKO-sela Gornja Lastva prikazujemo šemu projektnih aktiv-nosti.

Iz tabele se jasno vidi da je pokretač razvoja EKO-sela Gornja Lastva Park prirode d.o.o. – upravljač parka, koji brine za projekte na cijeloj teritoriji parka. Imajući u vidu sve što je već bilo realizovano u Gornji Lastvi (radi-onice, valorizacija baštine, pejzaži), Gornja Lastva ima najveći potencial, da se u nju, uz pomoć projekata, vrati život. Najbitniji pri tome je ljud-ski potencijal: motivacija i energija, koja se sakupila oko društva Napre-dak Gornja Lastva i koja bi imala dovoljno snage da pokrene trend razvoja i u drugim napuštenim seli-ma na Vrmcu. Najteži zadatak će biti

da se podstakne interes ljudi (vlas-nika kuća) da se pridruže obnovi sela, da skupe hrabrost i da se vrate u selo (mlađa generacija) i započnu djelatnosti u harmoniji sa prirodom i baštinom, ali na moderniji način. Zato je odluka da se Park prirode Vrmac počne uređivati i upravljati iz Gornje Lastve uz revitalizaciju EKO-SELA, logična i dosta realna.

Zbog tih činjenica projekat Eko-sela Gornja Lastva je pilot projekat, koji će pokazati šta sve treba uraditi, kako pristupiti i gdje su opasnosti revitalizacije područja Parka prirode Vrmac. Na iskustvima implementaci-je projekta u Gornjoj Lastvi mogli bi se raditi i svi projekti u drugim selima i cjelom području Vrmca.

18 Kod praktičnog primjera Parka prirode Goričko vidjeli smo da je samo takva struktura finansiranja održiva, da se mogu sprovoditi projekti u parku, jer drugih finansijskih izvora nema.

Slika 10: Uticaj pilot projekta Eko-sela Gornja Lastva na revitalizaciju i potporne aktivnosti u Parku prirode Vrmac (Izvor: autor)

Kotor

Tivat

Turisti

Produkti

Bokokotorski zaliv

EKO-SELO GORNJA LASTVA

Park prirode Vrmac d.o.o.

Park prirode Vrmac

Stoliv / Gornji Stoliv

PrčanjMuo

Tvrđava

Bogdašići/ Kavač


19 »Vodeći partner« znači onaj koji pripremi projektnu ideju, uz pomoć stručnjaka koordinira pripremu projektne dokumentacije, prijavljuje projekat (na konkurs ili direktno), vodi postupke za izbor izvođača aktivnosti, koordinira i vodi projekat, sklapa ugovor o finansiranju, priprema izvještaje i dokumentaciju u vezi projekta

20 Prioriteti: 1 - najviši, radi se o osnovni infrastrukturi, 2 - nakon izgradnje puteva i prilaza, 3- zajedno sa rekonstrukcijom kuća, 4- turistička infrastruktura, 5 - uticaj na organizaciju djelatnosti i kvalitet života u selu

Projekat 3.2.4./ EKO-SELO GORNJA LASTVA

Podprojekti Naziv OpisVodeći19 partner/

partneriPrioritet Komentar

I/ Obnova sela IDP

Idejni projekat rekonstruk-cije sela, studija izvodljivo-sti; kroz studiju varijanti i strategija obnove izabrati najpovoljniju i najrealni-ju varijantu za obradu u investicionoj dokumentaciji /na nivou cjelovitog projekta EKO-selo Gornja Lastva; izdvojiti JAVNI dio i PRIVATNI dio investicija (privatni dio se detaljnije obradi uz pri-premu konkretne projektne dokumentacije/ vlasnici)

P1, P2.1 1 A

Program za zaštitu životne sredine u Parkovima prirode/ naći vezu sa stra-teškim ciljevima programa; budžet države, budžet opštine Tivat, Fondacija Petrović Njegoš,...

1. INFRASTRUK-TURA

1.1. Putevi

1. Putevi kojima se češće prilazi i imaju javni status; • pješačka staza• staza za obilazak voć-

njaka• staza za obilazak stam-

benih objekata2. Putevi između sela na vrhu Vrmca / »Vrmac pje-šački raj«

Park prirode Vrmac d.o.o. (dalje P1)Partneri (P2)Opštine Tivat (P2.1) Kotor (P2.2)Turistička zajedni-ca (T2)

120

Uređivanje, čiščenje i rekon-strukcija puteva se radi istovremeno/ili nakon izgradnje komunalne infras-trukture / projekti od 1.1. – do 1.4.

1.2. Ko-munalna oprema i otpad

Sistem za čiščenje otpadnih voda (biljni prečišćivač) i nova upotreba u poljopri-vredi; uklanjanje i reciklaža svih otpada (»Zero Waste management«); upotreba kišnice u domaćinstvima, za gajenje cvjeća, biljki i povrća

P1, P 2.1Komunalno predu-zeće

2

Finasciranje izgradnje osnovne komunalne infra-strukture u Parku prirode moglo bi se vršiti kroz IPA mjere, pre- kograničnu saradnje, mjere koje važe posebno za zaštitu životne sredine

Tabela 10: Projekt »Revitalizacija EKO-sela Gornja Lastva«, prioriteti i aktivnosti


1.3. VodaIzgradnja rezervoara za vodu od 100 m3 / sistem snabdije-vanja i sistem prečišćavanja

P1, P2.1.Upravljač vodovoda

1

Uz saradnju upra-vljača komunalnih sistema i stručn-jaka

1.4. Struja

Na bazi održivih izvora (sunčani kolektori, fotovol-taika, mreža snabdijevanja – uključiti u svaki projekat rekonstrukcije javnih puteva

P1, P2.1. energe-tika

3

1.5. Infor-macije

Informacioni sistem usmjeri-vačkih tabli, tabli sa informa-cijama (vidikovci, kulturna baština, istorija)

P1, (T2)4

Projekat se djeli na više faza: 1.Informacije o Parku2.Informacije o istoriji, kulturn, baštini3.Informacije o vidikovcima i usm-jerivačke table4. Usmjerivački sistem u selu

1.6.KUĆA UDRUŽENJA NAPREDAK Gornja Last-va / central-ni objekat u Parku prirode Prostori TIC/uprave parka

Centralni objekat za javnu upotrebu / prostori Uprave/Turističko informativni centar (TIC) i prostori za ra-dionice, seminare, druženje – u centru sela.Urede se dva prostora za kancelariju i informativnu tačku, na spratu je moguće srediti sobe za spavanje sa sanitarijama. Ugostiteljska ponuda je lokalni doručak i lokalni proizvodi.

P1, P2.1., T2345

Centralni objekat je već u javnoj funkciji i koristi se za izložbe, mani-festacije, semina-re, koncerte, itd.Potrebno mu je dati novu ulogu i vrijednost kao centralne uprave parka i sve pomoć-ne djelatnosti za park. To je INFO tačka, ulazna tačka u park i početak tura po parku

2.TURIZAM2.1.INFO CENTAR

TIC, »Kuća parka prirode Vrmac«, ugostiteljstvo

P1, P 2.1.T2

3 4 5Centralni objekat u praku

3 STANOVI3.1. OBNO-VA KUČA I IMANJA

Obnova kuća i imanja za stanovanje i poljoprivredu (stočarstvo)

P1, V2 5

U skladu sa inte-resom vlasnika, mogućnostima finansiranja - bespovratna sredstva, povoljni krediti


4.POLJOPRIVRE-DA

4.1. Obnova maslinjaka

Maslinarska zadruga sa vlas-nicima maslinjaka i maslina, mlin, postrojenje za preradu maslina i proizvoda od mas-lina (ulje, kozmetika,..)

P1, Malsinarska zadruga (Z),vlasnici

(V2)5

Maslinarsko društvo planira da se transformiše u zadrugu. Trenutno se maslinari ok-upljaju u Maslinar-skom društvu Boka (MDB). Jedan mlin s nalazi u Kavču. Uslovi za razvoj maslinarstva su tamo gdje su stalni stanovnici – u blizini naselja, a najviše se očekuje od Gornje Lastve.

4.2. Obnova vočjaka i vrtova

Zaduga, vlasnici, prerada voća i povrća za turizam i prodaju

P1, Z, V2 5

Masline treba kombinovati sa ljekovitim biljem, voćem i stočarst-vom. Zadruga, dvije kuće domaće zanatske proizvod-nje, kuća domaće hrane, kuća masline, održa-vanje prostora za obrađivanje (masli-najci, voćnjaci,..)

4.3. Zadru-ga

Osnivanje zadruge, koja bi udružila poljoprivrednike i proizvođaće da sarađuju u proizvodnji i preradi poljop-rivrednih proizvoda

P1, V2 5

Ciljevi: valorizacija baštine kroz prikaz nekadašnjih tehni-ka; predstavljanje domaćeg načina cijeđenja maslina i šipka posjetiocima i turistima (tradici-ja); privući turiste, koji prolaze kroz Tivat i upoznati ih sa tradicionalnim proizvodima Gorn-je Lastve.


4.4. Stočarstvo i stare vrste/magarci

Zaduga ili pojedinci, koji bi uzgajali stoku tradicionalnih vrsta (magarci) koji bi bili korisni za prirodu (pašnja) i za turizam (magarci, koze, ovce)

P1, V2 5

Magarci su tradi-cionalne životinje, tipične za brdovite predjele Crne Gore. Nezahtjevni su, djeca ih vole i mogli bi ih uključiti u male »porod-nične farme«, gdje bi porodice mogle kvalitetno provoditi vreme sa djecom i životi- njama

4.5.BRAND »Park priro-de Vrmac«

Marketing plan i u tom sklopu brand PARK PRIRODE VRMAC za sve produkte koji su proizvedeni u Parku prirode i koji imaju porjeklo i određeni kvalitet. Zaštita brenda i trgovanje

P1, Z, V2 stručnjaci za marketing

5

Gornjalastov-ska korpa – kao »brand« trgovanja eko-proizvoda iz parka – kao veza između sela i grada Tivta; u korpi se nalazi voće i povrće uzgajano tehni-kom »povrćarstva u kvadratima » Kvadrati zauzimaju parcele tradicio-nalno namjenjene uzgajanju povrća.Korpe se svake subote nose na Tivatsku pijacu i svake nedelje se prodaju po stan-dardnoj cijeni.

5.PROMOCIJA5.1. Infor-mativni material

Web stranice, izložbe, radio-nice, informativni material EKO SELO GORNJA LASTVA i u sklopu informacija parka prirode

P1 4

Informacioni sistem i putevi informiranja- za-jedno sa Promoci-jskim aktivnostima Parka prirode Vrmac

5.2. Promo-cija

Promocija EKO-SELA GORN-JA LASTVA

P1, T2 4Promocija, pijaca, štandovi, sajmovi...


LEGENDA: P1 = Park prirode Vrmac d.o.o. /vodeći partner i upravljačP2 / 2.1., 2.2. – drugi partner u projektu (opštine Tivat i Kotor) - javni projektiT2 = drugi partner je Turistička zajednicaV2 = drugi partner su vlasnici imanja, nekretnina/ privatna licaZ = zadruga poljoprivrednika (voće, povrće, masline)

PRIORITETI:1- najviši, radi se o osnovnoj infrastrukturi2- nakon izgradnje puteva i prilaza3- zajedno sa rekonstrukcijom kuća4- turistička infrastruktura5- uticaj na organizaciju djelatnosti i kvalitet života u selu

5.6. Primjer – Pilot projekat »Priče Vrmca«

Poslije propasti Mletačke republike 1797. godine, Austrijanci su okupi-rali Boku. Prva austrijska okupacija je trajala do 1806. godine. Zatim se, u kratkom periodu, početkom XIX vijeka, smjenjuju vladavina Rusije (1806 – 1807), Francuske (1807 – 1813), kao i privremena nezavisnost Boke - privremena vladavina dviju ujedinjenih pokrajina Crne Gore i Boke Kotorske “Centralna komisija” (1813 – 1814). Austrijska vojska je zaposjela Boku u junu 1814. godine, a Boka je konačno pripala Austriji Bečkim kongresom 1815. godine i ostala u sastavu Austrije duže od jednog vijeka, do završetka Prvog svjetskog rata. Tada Boka učestvuje u ujedinjenju južnoslovenskih naro-da u novu državu – Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca.

Dolaskom pod vlast Austrije, Boka postaje dio velike carevine, a pored toga i njena pogranična oblast. Početkom XIX vijeka prestaje zlatno doba kotorskog pomorstva i trgovi-ne koje je trajalo od polovine XVII

do kraja XVIII vijeka. S pojavom parobroda i njihovom dominacijom propada flota na jedra, slabi eko-nomska moć i društvena uloga ple-mića i građana Boke. Istovremeno, XIX vijek je vrijeme velikih kontrasta u Boki: u zaliv ulaze prvi parobrodi, počinje ponovno otkrivanje antičkog Risna i Kotora, i dolaze istraživači, arheolozi, putnici.

Sela u gornjim zonama Vrmca u ovom periodu dobijaju svoj defini-tivni izgled, a današnje granice atara utvrđene su katastarskim premje-rom iz 1838. godine. Izgradnjom novih kuća, dolazi do formiranja kompaktnijih cjelina, kao što su Gornja Lastva i Gornji Stoliv. Repre-zentativna pročelja i visoki zvonici naglašavaju položaj naselja.

Tokom dugogodišnje vladavine, za Austriju je najvažniji zadatak bio da obezbijedi Bokokotorski zaliv kao strateški položaj, a cjelokupna teri-torija Boke Kotorske predstavljala je jedinstvenu tvrđavu - tvrđavu Boka Kotorska. Osamdesetih godina XIX vijeka ratna luka je premještena iz Kotorskog u Tivatski zaliv. Tivat tako postaje austrougarsko vojno-pomor-

sko uporište i dobija arsenal, što će snažno uticati na transformaciju i budući razvoj ovog naselja, ali i područja Vrmca u cjelini. Austrijanci su izgradili fortifikacioni prsten od šest zaprečnih utvrđenja polukruž-no raspoređenih oko Arsenala, sa zadatkom da štite Tivatski zaliv i Arsenal. Podignuta je i jaka grupa utvrđenja na liniji Vrmac – Troji-ca – Goražda. U okviru radova na utvrđivanju, na Vrmcu su izgrađeni i putevi – serpentine. Godine 1860. sagrađen je serpentinski put koji je spajao tvrđavu Vrmac sa Koto-rom. Makadamski putevi od Trojice do Vrmca, i od Vrmca do Gornje Lastve sagrađeni su poslije 1882. godine, u vrijeme najintenzivnije gradnje puteva. Putevi su građeni za vojne potrebe. Period austrijske vladavine Bokom završava se Prvim svjetskim ratom. Prvi svjetski rat, osim opštih teškoća, bio je posebno težak period za stanovnike gornjih sela na Vrmcu, Bogdašića, Mrčevca i Kavča, pošto su se ova sela našla u pojasu između austrijskih utvrđenja i odbrambenih punktova. Od 1914. do 1916. godine svi stanovnici Bog-dašića, Mrčevca i Kavča, bili su iz-nenada deportovani u Zadar. Manji


broj je bio preseljen u Lepetane, odnosno Velebrdo. Po povratku, u ovim sada opustjelim selima je nastupila velika bijeda i glad. /Iz Studije kulturnog pejzaža/

Vrmac će biti zaštićeno područje Park prirode zbog izuzetno vrijed-ne kulturne baštine, pejzaža i isto-rije, koje treba sačuvati za buduće generacije. Jedna od atraktivnih novih turističkih aktivnosti, mogla bi biti »Put austrougarske bašti-ne« čiji bi središnji dio bila tvrđava. Oko nje bi se mogla napraviti isto-rijska priča, koja bi vodila posjetio-ce od jednog do drugog objekta iz tog razdoblja, pored sakralnih ob-jekata i drugih vrijednih vidikovaca i pejzaža. Svaki od tih objekata bio bi obilježen informacijom i činio bi svoj dio priče. Posjeta bi bila sa vo-dičem i plaćala bi se participacija. Početak puta je na tvrđavi, do nje se stiže organizovanim prevozom, ne autima. Kraj puta je u Gornjoj Lastvi sa ugostiteljskom ponudom i prevozom natrag prema Tivtu.

Smjernice za razvoj priča u turis-tičke proizvode. Za svaku priču u turizmu je potrebno napraviti razvojni plan – kakva je to priča, koji je nivo proizvoda i kako od priče napraviti turistički proizvod?

Kada smo našli pravu priču, loka-ciju, aktere i ciljnu grupu, projekat »Priče Vrmca« može da se podjeli na podprojekte, koji će sastavi-ti cjelovitu priču Parka prirode Vrmac, u kojem imamo »Put AU baštine«, »Iz Vrmca=najbolje!«,

priča o bogastvu voća, povrća, ljekovitog bilja, domaćim proizvo-dima, kulinarstvu, itd. U kontekstu ovog projekta moguće je razvijati niz manjih, ali značajnih projekata, koji se finansiraju iz različitih Izvo-ra, a generalni cilj projekta je isti: približiti Park prirode Vrmac turis-tima i ciljnim grupama, promocija i plasiranje proizvoda Vrmca u regiji.

Jasno je da je za implementaciju ovakvog (ili drugih) projekata potrebno da budu ispunjeni uslovi kao što su: jasno vlasništvo zemlje, infrastruktura, itd.; temeljni uslov za priču »Put austrougarske bašti-ne« je pogotovo javno vlasništvo Tvrđave i mogućnost da se Tvrđa-va da na korišćenje organizaciji/koncesionaru Park prirode Vrmac d.o.o. ili da upravljač Tvrđave uđe u projekat kao partner. Prvi korak do cilja, da se sprovede projekat »Priče« i uz njega »Put AU bašti-ne« je da već postoji društvo koje se bavi očuvanjem austrougarske baštine na Vrmcu (sređivanje pute-va), koje je djelimično već uključe-no u turističku ponudu. Nosilac projekta: Upravljač parka: Park prirode Vrmac d.o.o, (pripre-ma dokumenatacije i koordinacija projekta) Partneri: Turističke zajednice Tivta i Kotora, Opštine Tivat i KotorIzvođači: Stručnjaci za marketing u turizmu, za istoriju i kulturnu baštinuImplementacija: Firma za izgrad-nju (uređivanje puteva, čišćenje, posebni građevinski zahvati); firma

za grafički dizajn za interpretacijske table, brošure, veb stranice, usm-jerivački sistem, maskota, suveniri, vodič po putevima, itd.Finansiranje: Iz više djelova i projekata (više logičkih i zaokruženih dijelova), koji mogu da se kandiduju za razne fondove: priprema i realizacija projekta »priče Vrmca« u kojem se finansira dokumentacija, izvođenje i implementacija, itd.

5.7. Logički okvir pripreme projektnih predloga

U paksi možemo naći mnoštvo projekata koji su imali u osnovi dobre ideje, ali su bili slabo vođeni, ili je bilo previše projekata, koji su bili nesistematično izvođeni i nikad privedeni kraju, ili nijesu dali planirane rezultate. Jedan od najvažnijih zadataka inicijatora projekta je da ozbiljno razmisli o adekvatnosti projektnog prijedlo-ga. Svaki projektni prijedlog treba razmotriti u vidu koristi i uloženih sredstava, uočiti socijalno-eko-nomske koristi projekta za društvo (javni) i finansijske koristi u vidu profitabilnosti projekta (privatne investicije). U fazi projektne ideje prave se analize i obrađuju se različite varijante, koje se prikazuju i analiziraju u tzv. Feasibility Study (Studiji izvodljivosti). To nije glavni zadatak projektnog menadžmenta, ali je u praksi uglavnom projektni menadžer uključen i u fazu pla-niranja projekta.


Fizičko prisustvo

Nije neophodno da priča ima sve elemente koji su prikazani u tabeli, ali bi bilo poželjno da sjedinjuje bar dva kriterijuma (nešto vidjeti i probati, okušati i kupiti, itd.)

Stalno prisustvo pričePriča je turistički proizvod, kada postoji. Znači da se ne događa jedanput godišnje tokom nekog događaja; uvjek je prisutna kada turista obilazi destinaciju. Više slijedi u budućim izlaganjima. Mada su bitne i priče koje imaju veliku vrijednost u nekim tem-atskim danima (više dana), jer tada možemo komunicirati i prodavati proizvod.

Šta se vidi?

Priča mora da bude materijalizirana; na osnovi priče moraju da postoje neki fizički artefakti (prirodni, kulturni ili umjetnički), koje turista može vidjeti (kip, izložbe, muzeji, interpretacijske table, centar sa interaktivnim izložbama i prezentacijama, itd.). Pre-poručjivo je da ima središnja, osnovna ponuda/ elemenat/atrakcija na koju možemo nadovezati ostale ponude. To je još bitnije kada imamo jedinstvenu priču: razmislimo o proizvodima (nove atrakcije na kojima se ti proizvodi temelje), u kojima smo jedini i prvi! / u državi, Europi, svijetu /

Komentar: brdo Vrmac, Park prirode Vrmac21 između Tivta i Kotora (zaštićene svjet-ske baštine UNESCO-a) je takva priča – bogata istorija, kulturni i istorijski spomenici (sakralni objekti) i objekti iz vremena Austrougarske; to je jedinstvena priča koja ne postoji nigde u Europi

Što se može doživjeti?

Priča mora da bude pretvorena u turistički proizvod – doživljaj. Nešto se može do-življeti, posjetiti, raditi.... /radionice, ture po putevima priče (koje daju priči život!) razni prikazi djelatnosti (maslinarstvo, prerada ljekovitih biljki, prerada voća, sira, stari zanati – tradicionalna gradnja, itd.). Na primer: kesten, kestenjada, kesten kao zaštitni znak Gornjeg Stoliva/Vrmca, iz čega mogu nastati proizvodi kao suveniri, kulinarstvo, radionice proizvoda i jela od estena, zdravlje...simpatična maskota! Kada: u jesen, van glavne sezone!

Šta se može probati i mirisati?

Priča ima podršku u kulinarstvu – to je jedan od bitnih djelova proizvoda – kulinarska ponuda, koje podržava priču (na jednoj lokaciji ili u destinaciji).

Šta se može čuti? Priča uključuje zvučne elemente (umjetničke ili prirodne): u muzejima, u prirodi...

Šta se može naučiti?

Priča ima didaktički značaj – da obrazuje, uči, motiviše;Razvoj kvalitenih obrazovno-iskustvenih radionica (seminari kuvanja, permakulture, središnji centar koji razvija neki poseban tip ponude; razvoj i distribucija stručnih čla-naka (blogerstvo, newsletter-i, itd.)

Virtuelno prisustvo priče i proizvoda

Veoma je bitno (još više u početnim fazama), da je priča materijalizovana u vitruelnom svijetu (opisi, vizuelna podrška, multimedija, aplikacije,..) U početnoj fazi virtuelna materijalizacija može da bude substitut pravog, realnog fizičkog prisustva... ali ne dugoročno.

Tabela 11: Smjernice za razvoj priča u turističke proizvode

21 U kontekstu Studije ekonomske valorizacije Vrmca, priča može biti Park Prirode Vrmac, Eko-selo Gornja Lastva ili turistički proizvod »Put austrougarske baštine«, itd.


Priča se pretvori u turistič-ki proizvod, koji možemo kupiti u obliku paketa/doživljaja

Da li je priča već turistički proizvod koji ima svoju suštinu i cijenu? Zapakujemo priču u proizvod tako da imamo turistički paket. Iz priče proizađu proizvodi/suveniri koji se mogu kupiti.

Za pričom moraju sljediti suveniri (artikli, proizvodi) koji se mogu kupiti. Koncept izradnje suvenira koji se može kupiti samo u Parku prirode Vrmac može da bude i poslovna šansa za nekoga ko bi se s time bavio.

Povezivanje sa drugim temama

Priču možemo povezati sa drugim temama – tu je mnogo prostora za kreativnost i inovativnost (kultura, sport, moda,...). Identifikovati potencijalne partnere, koji nijesu iz oblasti turizma, ali se njihova djelatnost, proizvod, povezuje sa našom pričom,... industrijska baština, zanati, itd.

Razvoj proizvoda Na jednoj strani vrednujemo priče iz ugla postojećih proizvoda - kad priča već postoji; na drugoj strani, vrednujemo proizvode iz ugla priče: kakav uvod u priču daje proizvod turisti (kakv lik, kakvo mjesto?)

Cjelina doživljaja pričeu vezi s proizvodom

Dizajniranje produkta, imenovanje, komuniciranje, itd.

Ciljna grupa

Koga nagovara priča-proizvod

Potreban je jasan odgovor, ko je primalac priče i proizvoda? Od toga zavisi čitav put razvoja ponude! Priča treba da bude suštinska – ponovljiva, cjelovita – konstantna! Može da ima nadgradnju, produžetke – i u produktnom smislu/ sama priča može biti prilagođena različitim ciljnim grupama (djeca, porodice, stručnjaci, mladi, itd.)

Verbalna i vizuelna podrška priče i proizvoda

Vizuelna građa kao podrš-ka priči

Potrebno je razviti kvalitetnu foto-banku (bazu fotografija, koja u pravoj mjeri komuni-cira i podržava priču). Priprema video spota, infografika, itd. i kada se priča povezuje sa logotipom, treba definisati i sveobuhvatni grafički dizajn.

Oznaka lokacije priče

Kada se radi o proizvodu koji je izuzetno povezan sa prostorom – pitamo se kako je priča povezana sa prostorom, usmjerivački sistem, tačke, imena puteva, interpretacij-ske table, itd.

MaskotaPriča se brže materijalizuje u proizvod pomoću maskote, ali treba biti veoma pažljiv, da se ne prevaziđe dobra mjera ukusa! Priča (o maskoti) treba da je zapisana i definisana u brošurama.

Internet stranice ibrošure

Priča mora biti zapisana – na veb stranicama i u brošurama.

Vodiči

Ko interpretira priču?Lakše će priča da bude produkt, ako imamo uspostavljen sistem vođenja odnosno tura – sa usposobljenim vodičima i pričalicama. Ako su vodiči kostumirani, treba da vodimo brigu o pravoj mjeri.

Izvor: Zgodbe v slovenskem turizmu/ Agencija Spirit.Alohas,2013, str. 291-293


Slika 11. Grafički prikaz logičkog okvira projekta Proces i sadržaj planiranja projekta; Izvor: A.Stare: Projektni management, teorija in praksa, 2011, str. 90

PROJEKTNA IDEJAProblem/mogućnosti

Predlog rješenja

Nacrt projekta

Isplati se? Idemo dalje?

STUDIJA IZVODLJIVOSTI

Odluka o pripremi

Odluka o zasnivanju

Poslovna studijaKoristi/poslovni rizici

ALTERNATIVNA RJEŠENJA

OBIM PROJEKTA

OKVIRNI TROŠKOVI PROJEKTA

MOGUĆNOSTREALIZACIJE

Korisni poslovi

Tehnički zahvati

Priprema tendera

INVESTICIONI PROGRAM

TENDER I POSTUPCIIZBORA


Za naš primjer planiranja i imple-mentacije projekta u Parku prirode Vrmac znači da je glavni inicijator svih projekata koncesionar Park prirode Vrmac d.o.o., sa svojim stručnjacima. U pripremu projektnih predloga i pripremu dokumentacije se uključuju spoljni saradnici, zavis-no od vrste projekta (projektanti, urbanisti, konsultanti za finansije i prijavu EU projekta, eksperti za maslinarstvo, poljoprivredu, zanate, itd.). Treba naglasiti da se firme koje pripremaju dokumentaciju ne smiju prijaviti za izvođenje istog projekta!

5.8 Finansiranje

U prethodnim izlaganjima smo naglasili da je od izuzetne važnosti da je upravljač i nosilac projekta u Parku prirode Vrmac, neprofitna organizacija. U prvoj fazi će biti finansirani i sprovedeni projekti iz 1. prioriteta – oni koji nemaju finansij-skih dobiti, ali imaju bitne socijal-no-ekonomske uticaje na društvo kao cjelinu i životnu sredinu. Takvi (infrastrukturni projekti) finansi-raju se najviše iz budžeta opština i fondova, koji podističu razvojne projekte za zaštitu životne sredine, parkova prirode i regionalnih par-kova, zaštitu kulturne baštine, itd. Preduzetnički projekti obnove kuća (u svrhu turizma, poljoprivrede i dopuskih djelatnosti), iz strukturnih fondova EU finansiraju se u drugoj

fazi, kada je država već članica EU. Za pripremu i izvođenje projekata, bilo javnih ili privatnih, važe pra-vila i mjere koji se moraju striktno poštovati, u suprotnom se sredstva vraćaju uz kamate!

Za projekte javnog značaja treba imati u vidu: • Da je od velike važnosti veza

između projektnih ciljeva i ciljeva Operativnih programa, strategije razvoja države i regije, strategije razvoja turizma, nacionalnih strateških dokume-nata;

• Da je potrebno veoma dobro obraditi varijante i pojasniti izabranu varijantu

• Da je neophono tačno izračuna-ti troškove i koristi (CBA troško-va i koristi22) projekta; finan-sijske mjere (prihodi/troškovi/ pozitivna-negativna neto sadašnja vrijednost investicije) i ekonomske mjere /socijal-no-ekonomska neto sadašnja vrijednost investicije, koja mora biti pozitivna

• Da se utvrdi nedostatak finan-sijskih sredstava i stopa finansir-anja (koja je za javne-neprofitne projekte 85%, u nekim slučaje-vima čak i više)

• Da je potrebno precizirati vre-menski plan izvođenja projekta, tačno odrediti rokove, troškove i resurse projekta;

• Da je potrebno dobro analizira-ti rizike projekta i predvidjeti mjere za otklanjanje rizika

• Da projekat mora biti vođen u skladu sa odobrenjem i da nema velikih razlika

• Da se finansijska sredstva potroše u skladu sa ugovorom i strogo za ono za šta su nami-jenjena

• Da se objekti i infrastruktura ne smiju davati u zajam ili prodavati drugom do 5 godina po završet-ku investicije.

Za privatne projekte (poslovna djelatnost - turizam, izdavanje soba, itd.) važno je znati: • Da je potrebno pripremiti pro-

jektnu dokumentaciju (nesporni dokaz o vlasništvu zemlje ili nekretnine i građevinsku doz-volu)

• Da je potrebno pripremiti poslovni nacrt i marketinšku analizu

• Da je stopa sufinansiranja niža (od 35-45%) i da projekat treba da ima zatvorenu finansijsku konstrukciju

• Da treba uložiti vlastita sredstva (ili kredit) za predfinansiranje, jer se odobrena sredstva vrate nakon izdavanja svih originalnih računa i dokumenata.

22 Praktični primjer CBA analize troškova i koristi za javni projekat je u PRILOGU 1 tog dokumenta


Iz predhodnih izlaganja i analize izrađenih studija i planskih doku-menata jasno proizilazi nekoliko smjernica za ekonomsku valorizaciju Parka prirode Vrmac:

1. Vrmac treba da bude zaštićeni Park prirode i u budućnosti Regio-nalni park prirode;2. Vrmac se smatra razvojnim potencijalom, kojeg čine: prirodna i kulturna baština, izuzetni pejzaži, vidikovci i priče;3. Vrmac ima i ekonomski potenci-jal da se na prirodnim resursima stvore uslovi za normalan život porodica, koje će brinuti za svoja imanja na Vrmcu i imati interes za dopunske djelatnosti, kao što su: maslinarstvo, pčelarstvo, prerada ljekovitih biljki, poljoprivreda, stočarstvo, turizam i ugostiteljstvo i druge, i to na održiv način, uz poštovanje prirode, pejzaža i prop-isa gradnje i rekonstrukcije sela i objekata koja važe za područje Parka prirode.

Vrmac predstavlja zaokruženo područje prvobitne i kultivisane pri-rode. Ujedinjuje karakterističan mo-zaik kultivisanog i prirodnog pejzaža, u kome su posebno karakteristična područja pod borovima, makijom sa listopadnim pokrovom hrasta, bagrema protkanog pojedinačnim ili grupama stabala kestena, različitim oblicima makije i šiblja sa zajedni-cama alpskog bora i hrasta i pojedi-načne gomile čempresa. Prepletanje poljoprivrednog zemljišta (pretež-no travnjaka), različitih šumskih sastojaka, te prisustvo i zbijenost

naselja, kao što su Gornja Lastva, Gornji Bogdašići i druge ambijen-talne cjeline, čini izrazit identitet ovog područja. Na području Vrmca nalaze se i crkve od kojih je najstari-ja iz IX vijeka, ruralne cjeline, ostaci fortifikacija i ekonomskih objekata iz perioda Austrougarske. Ove kvalite-te potrebno je sačuvati pojedinačno i kao cjeline. Potrebno ih je urediti tako da se obezbijedi njihovo trajno prepoznatljivo prisustvo u prostoru. Predlaže se uređenje Parka prirode (u budućnosti prekvalifikacija u re-gionalni park), koji zahtijeva zaštitu od intervencija u šumski vegetacioni pokrov, očuvanje i održavanje rubo-va naselja i pripadajućeg poljopri-vrednog zemljišta.

Naselja na obroncima Vrmca su rela-tivno izolovana, te treba prvenstve-no predvidjeti optimalnu saobraćaj-nu povezanost, kao i privrednu osnovu koja bi omogućila zapošlja-vanje i ponovno naseljavanje ovih izrazito depopulacionih područja. Prvenstveno se radi o razvoju male privrede (tradicionalni zanati) i pol-joprivrede, a i specifičnog turizma vezanog za ambijentalne cjeline Gornje Lastove i Petkovića, odnosno turističko-rekreativne djelatnosti na Vrmcu (seoski turizam). Tretman nove izgradnje mora biti u skladu sa proglašenjem područja Vrmca u kategoriju park prirode.

Potencial budućeg Parka prirode Vrmac je veliki. Studije, koje su bile pripremljene u tu svrhu, neosporno to i dokazuju. Razvojne iniciati-ve, koje su se odvijale u prošlosti

(radionice, studije, istraživanja, itd.) uz saradnju stručnjaka, zaintereso-vanih strana, udruženja i pojedina-ca su garant da park nije »prazna geografska kategorija«, već da ima veliki potencijal u podršci zajednice i zainteresovanosti za pokretanje razvoja parka.

U prvoj fazi projekta zaštite Parka prirode Vrmac, zainteresovani akteri (društva, fondacija, pojedinci) os-nivaju RAZVOJNU INICIATIVU PARK PRIRODE VRMAC, koja pravno-for-malno može biti registrovana kao interesno društvo. Društvo ima svoje organe, koji su reprezentativ-ni sagovornici državnim i lokalnim organima i pokretač aktivnosti za zaštitu Parka prirode Vrmac.

Kad bude sproveden postupak zaštite Parka prirode Vrmac (odluku donose lokalne zajednice na čijoj teritoriji se nalazi zaštićeno područ-je), potrebno je definisati upravl-jača, koji ima stručne, kadrovske, organizacione resurse za obavljanje poslova zaštite, unapređenja, promovisanja i održivog razvoja zaštićenog prirodnog dobra. Plan upravljanja zaštićenim područjem za 5 godina donose ustanove lokalne zajednice, a upravljač je dužan da pripremi godišnji program upravl-janja i obezbijedi sprovođenje mjera zaštite u skladu sa režimom zaštite.

Parkovi prirode obično nijesu gusto naseljeni. Stanovnici koji žive unutar parka bave se uglavnom tradicional-nim djelatnostima i poljoprivredom. Zato uprava parka ima još veću od-

6. ZAKLJUČCI


govornost da pored svojih redovnih zadataka vodi dijalog sa stanovni-cima, planira partnerske projekte, obezbjeđuje finansije (zajedno sa lokalnim zajednicama, državom), promoviše prednosti zaštićenog područja i, zajedno sa investitorima, vrši upravljanje projektima Samo na taj način moguća je sinergija između zaštite i razvoja parka.

Razvojni potenciali prikazani su na nivou Parka prirode Vrmac i kao primjer Eko-sela Gornja Lastva. Prikazan je logički okvir osmišljavan-ja i pripreme projekata, mogućnosti sufinansiranja i, na primjeru imple-mentacije turističkog projekta »Priče Vrmca«, prikazan je postupak kre-airanja turističkog proizvoda (priče) i integralnog turističkog proizvoda pod generalnim krovnim brendom »Vrmac-Oaza očuvane prirode«. U prilogu je prikazan konkretan prim-jer analize troškova i koristi (CBA) za javni projekat snabdijevanja pitkom vodom.

Studija ekonomske valorizacije Vrmca pokazala je da je potencialni pokretač razvoja EKO-sela Gornja Lastva, Park prirode d.o.o. – upravl-jač parka, koji treba da se bavi realizacijom projekata na cejeloj teritoriji parka. Imajući u vidu sve što je već realizovano u Gornji Las-tvi (radionice, valorizacija baštine, pejzaži), Gornja Lastva ima najveći potencial, da se u nju, uz pomoć projekata, vrati život. Najbitniji pri tome je ljudski potencijal: motivacija i energija koja se skupila oko društva Napredak Gornja Lastva i koja bi

imala dovoljno snage da pokrene trend razvoja i u drugim napuštenim selima na Vrmcu. Najteži zadatak će biti da se podstakne interes ljudi (vlasnika kuća) da se pridruže obnovi sela, da skupe hrabrost i da se vrate u selo (mlađa generacija) i započnu djelatnosti u harmoniji sa prirodom i baštinom, ali na moder-niji način. Zato je odluka da se Park prirode Vrmac počne uređivati i upravljati iz Gornje Lastve, uz revi-talizaciju EKO-SELA, logična i dosta realna.

Zbog navedenih činjenica proje-kat Eko-sela Gornja Lastva je pilot projekat, koji će pokazati šta sve treba uraditi, kako pristupiti i gdje su opasnosti revitalizacije područja Parka prirode Vrmac. Na iskustvima implementacije projekta u Gornjoj Lastvi, mogli bi se realizovati svi drugi projekti u drugim selima i cijelom području Vrmca.

Lokalno stanovništvo će prihvatiti zaštiteno područje Parka prirode tada kada bude uključeno u upravljanje i kada bude usklađen i defini-san zakonski okvir i implementacija zakona na lokalnom nivou. Cjelovit održivi pristup vodi do bolje saradn-je između aktera, koji u parku priro-de ne prepoznaju samo ograničenja, nego i dodatnu vrijednost zaštiće-nih područja. Doživljaji, programi interpretacije prirode, obrazovanje i radionice, kampovi, dani otvore-nih vrata, forumi i slične inovativ-ne aktivnosti mogu da animiraju radoznale porodice, školske grupe i druge ljubitelje prirode i rekreacije.

S ponudom interaktivnih aktivnosti, uređenih tematskih puteva, moguće je usmjerivati i zadovoljiti pojedince, koji vole da sami otkrivaju priodu. Cjelovita i usklađena mreža ponuđa-ča može da obezbijedi kvalitetnu, u pogledu vremenena i vrijednosti, usuglašenost članova lanca do-bavaljaća proizvoda, što vodi ka zadovoljstvu posjetilaca, stanovnika, ponuđača, uprava parkova i regija. Zaštićena područja prirode imaju dugoročnu perspektivu održivog razvoja, ako tu istu strategiju prim-jenjuju i država, opštine, uprave par-kova, lokalno stanovništvo, ponuđa-či, i dr. i sa marketinški efikasnim aktivnostima animiraju ciljne grupe posjetilaca koje žele da privuku.

Park prirode Vrmac kao izuzetna vrijednost, biće očuvan i u funkciji ako bude imao stanovnike i svoje »čuvare« baštine i pokretače raz-voja. U obnovljene kuće i okućnice bi se vratio život, možda bi neke od mladih porodica, koje prepoznaju prednost seosokog života za zdravlje i razvoj svoje djece, postale svjesne, da, na drugoj strani, moraju pošto-vati pravila koja važe za djelatnosti u parku. Na taj način, Park prirode Vrmac, imaće posebno mjesto u regiji, kao očuvano mjesto prirode izuzetne vrijednosti, kojim se upra-vlja na savremen način i u kome su dovedeni u ravnotežu razvoj i savre-men kvalitetan život stanovnika sa žaštitom životne sredine.


7.1. Studije

1. Studija prirodnih vrijednosti Vrmca (2014) - Itea d.o.o. Pod-gorica, ITEA d.o.o. Herceg Novi; ur. dr Dragan Roganović.

2. Studija kulturnog pejzaža Vrmca (2014) - OIKON, d.o.o., Institut za primijenjenu ekonomiju, Zagreb. dr. sc. Biserka Dumbović Bilušić, dipl. ing. arh.

3. Studija kulturne baštine Vrmca (2015) - ReArch d.o.o. Studio za projektovanje, istraživanje i restauraciju, Beograd, Srbija; Katarina Lisavac, dipl. ing. arh, arhitekta konzervator

4. Studija komparativne analize za-konskog okvira na polju zaštite i upravljanja prirodnim kulturnim predjelom Crne Gore s preporu-kama, (2014) - Tamara Brajović, dil. biolog

5. Prirodna i kulturna baština Vrmca iz perspektive građana/ki, (2014) - mr. Miomirka Lučić, sociološkinja

6. Gornja Lastva između sjećanja i sadašnjosti. Radionice Crna Gora, Viša Nacionalna škola arhitekture Paris-Val de Siene, Viša nacionalna škola arhitek-ture Lion. 2003, 2004, 2005, 2006, 2007.

7.2. Strateški dokumenti

7. PUP Opštine Tivat 2020. Urbanistički institut Republike Slovenije, Urbi, d.o.o., Kaliopa Dimitrovska Andrews, 2010.

8. Izveštaj o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu PUP opštine Tivat. MonteCEP, Kotor, 2010

9. Strateški plan Opštine Tivat 2012-2016, Petar Vujović, koor-dinator, 2012.

10. Strateški plan razvoja Opštine Kotor 2013-2017, decembar, 2012.

11. Prostorni plan područja posebne namjene «Vrmac«, Izmjena i dopuna PPO Kotor - lokalitet Vrmac, Opština Kotor, januar 2008.

12. Menedžment plan Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora - Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor, januar, 2007.

13. Strategija razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020. godine, Podgorica, 2008.

14. Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore, Vlada Re-publike Crne Gore, Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, januar 2007.

15. Zakon o zaštiti prirode. (Sl. list RCG, br. 51/08, 22. 8. 2008, 21/09, 20 .3. 2009)

7.3. Radovi i knjige

16. Potočnik, Janez (2014): SUSTAI-NABLE DEVELOPMENT THROU-GH INTEGRATED MANAGE-MENT OF PROTECTED AREAS – THE EU EXPERIENCE OF THE NATURA 2000 NETWORK, Integrated management of protected areas.ICPE, Ljubljana, Quarterly Journal, vol. 20, Nos. 1 - 2, 2014, str. 14

17. Berginc, Mladen (2014): NATURE CONSERVATION AND PROTECTED AREAS IN

18. SLOVENIA - PRESENT AND FU-TURE SIGNIFICANCE. Integrated management of protected areas.ICPE, Ljubljana, Quarterly Journal, vol. 20, Nos. 1 - 2, 2014, str. 80

19. Goršak, Bernard (2014): GORIČ-KO NATURE PARK. Integrated management of protected areas.ICPE, Ljubljana, Quarterly Journal, vol. 20, Nos. 1 - 2, 2014, str. 94

20. Lenarčič, Marko (2014): LOGAR VALLEY NATURE PARK. Integrat-ed management of protected areas.ICPE, Ljubljana, Quarterly Journal, vol. 20, Nos. 1 - 2, 2014, str. 155

21. Godde,Price,Zimmermann (ur.), 2000: Torism and development in mountain regions. CABI Pub-lishing, New York.

22. Pfister, Robert (2000): Moun-tain Culture as a tourism resource: Aboriginal Views on the privileges of storry telling. In: Godde,Price, Zimmermann (ur.), 2000: Torism and devel-

7 . REFERENCE


opment in mountain regions. CABI Publishing, New York, str. 115-119

23. ZGODBE V SLOVENSKEM TUR-IZMU (2013). Priročnik. Miša Novak (ur), Agencija SPIRIT, 2013.

24. MANAGEMENT TURISTIČNE DESTINACIJE (2005). Priročnik. Darja Radić (ur.), Center RS za poklicno izobraževanje,2005.

25. Stare, Aljaž (2011): PROJEKT-NI MANAGEMENT, teorija in praksa. Agencija POTI d.o.o., Ljubljana, 2011.

26. European Comission, Regional Policy (2008): Guide to Cost benefit Analysis of Investment Projects. Structural Funds, Co-hesion Fund and Instrument for Pre-Accession, 2008

Ideja projekta Baština-pokretač razvoja je bila da se pokaže kako se prirodne vrijednosti i kulturno nasljeđe mogu štititi kao dio kulturnog pejzaža i, u isto vrijeme, biti pokretači razvoja jednog područja. Projekat je realizovan u okviru Programa prekogranične saradnje između Hrvatske i Crne Gore, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć EU (IPA). U Crnoj Gori, okosnica aktivnosti projekta bilo je područje Vrmca.

Brdo Vrmac je poluostrvo koje dijeli Kotorski i Tivatski zaliv, a čijom teritorijom administrativno upravljaju Opštine Tivat i Kotor. Padine Vrmca prema kotorskom dijelu zaliva su dio zaštićenog Prirodnog i kulturno-istorijskog područija Kotora upisanog na UNESCO-vu listu Svjetske baštine. Prostornim planom opštine Kotor iz 1987. godine područje Vrmca predviđeno je kao regionalni park prirode, a dio Vrmca koji pripada opštini Tivat definisan je Prostorno-urbanističkim planom Tivta iz 2010. godine kao park prirode.

Imajući u vidu izuzetne prirodne vrijednosti i bogatstvo materijalne i nematerijalne kulturne baštine Vrmca, ovaj prostor je odabran kao pilot područje za primjenu znanja stečenih kroz aktivnosti projekta Baština-pokretač razvoja. Krajnji cilj je bio da se ispitaju modeli valorizacije koja neće biti u konfliktu sa zaštitom kulturnog pejzaža područja.

Kao osnov za valorizaciju Vrmca sprovedena su različita istraživanja, obrađena u vidu sljedećih studija:• Vrmac kako ga vide građani-ke (sociološka studija)• Studija prirodnih vrijednosti Vrmca• Studija kulturne baštine Vrmca• Studija kulturnog pejzaža Vrmca• Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Osim toga, urađena je i komparativna analiza crnogorskog i evropskog zakonodavstva u oblastima zaštite prirodne i kulturne baštine.

Sve studije, kao i ostale aktivnosti projekta Baština-pokretač razvoja, tretirale su prostor Vrmca u njegovoj ukupnosti, integralno, bez obzira na međuopštinsku administrativnu podjelu. Vjerujemo da će ovaj materijal doprinijeti adekvatnoj zaštiti, planiranju i upravljanju područjem Vrmca, a takođe poslužiti i kao model za valorizaciju drugih vrijednih kulturnih pejzaža .

Documents

Ekonomska valorizacija Vrmca