E IZ NEKROPOLA KASNOG SREDWEG VEKA NA PODRU^JU … · Vesna BIKI], Posu|e iz nekropola kasnog sredweg veka… (285–306) mogla pribli`no datovati u kraj 14. ili prve de-cenije 15

285

P re ne{to vi{e od trideset godina Du{i-ca Mini} je napravila prvi i, isposta-vilo se, do sada jedini pregled nalaza po-

suda u grobovima iz razdobqa sredweg veka napodru~ju Srbije.1 U tom prilogu ukazala je i na ne-koliko osobenih primeraka kasnosredwovekovnihposuda, pre svega u kontekstu odràwa staroslo-venskog, paganskog obi~aja prilagawa jela i pi}apokojniku, kao hrane na putu za drugi svet. Ona setom pitawu vratila jo{ jednom, razmatraju}i na-laze staklenog i kerami~kog posu|a iz sredwove-kovnih nekropola Trgovi{ta.2 U skladu sa odlika-ma materijala sa ovog nalazi{ta fokus je bio na

posudama iz razdobqa kasnog sredweg veka i novogveka. Tada je jasno iskazana sli~nost obi~aja po-lagawa posuda u grobove, koji se gotovo kontinui-rano moè pratiti skoro 400 godina, od 14. do 17.veka. Naznaka istraìvawa iste pojave bilo jesporadi~no i u radovima drugih istraìva~a, pre-te`no u izve{tajima sa iskopavawa, ali sveobu-hvatna analiza za podru~je centralnog Balkana do

POSU\E IZ NEKROPOLA KASNOG SREDWEG VEKANA PODRU^JU CENTRALNOG BALKANA

VESNA BIKI]

Arheolo{ki institut, Beograd

UDK: 904:738"653"(497)DOI: 10.2298/STA1161285B

Originalan nau~ni rad

e-mail: [email protected]

Primqeno: 22. februar 2011. Prihva}eno: 02. avgust 2011.

Apstrakt. – Na nekropolama kasnog sredweg veka posude se javqaju relativno retko, ali su zastupqene na gotovo svim najzna~ajnijim nalazi{tima tog doba: u Novom Brdu, oko Crkve sv. Nikole u Kur{umliji, Crkve sv. Stefana

u Milentiji kod Brusa, u Mirijevu, Vin~i i na nekoliko nalazi{ta u okolini Novog Pazara – Trgovi{tu, Reqinoj gradini i oko Crkve sv. Petra. Preovla|uju recipijenti za dràwe te~nosti malih dimenzija – staklene boce i kerami~ki kr~azi, ne{to je mawe ~a{a od stakla i keramike. Posu|e koje je polagano u grobove ne razlikuje od onog

koje je svakodnevno kori{}eno u doma}instvima – venecijansko, dubrova~ko i ugarsko staklo i kuhiwska i trpezna keramika iz radionica sa podru~ja Srbije. Sli~no ranijim epohama, i u razdobqu od 14. do 17. veka posuda koja se polaè u grob sadrì pi}e ili hranu, da se pokojnik okrepi na putu za drugi svet, a moè se pomi{qati i na to,

da je u boce sipana osve}ena voda, za pro~i{}ewe tela i du{e umrlog. Ovaj obi~aj na podru~ju Balkana izgleda da nije bio osobito ra{iren i svakako ne predstavqa odliku sahrana kasnog sredweg veka i prvih stole}a novog veka.Ipak, me|u regionima se uo~avaju izvesne osobenosti. Kako pokazuju ishodi etnolo{kih istraìvawa, isti obi~aj

se odrào u Srbiji i Bugarskoj do poznog 19. veka, tako|e sporadi~no.

Kqu~ne re~i. – Balkan, sredwi vek, novi vek, posu|e, staklo, keramika, pogrebni obi~aj.

1 Mini} 1978, 87–95.2 Mini} 1989, 61–63; Jovanovi}, Mini}, Ercegovi}-Pav-

lovi} 1990, 19–44.

* ^lanak predstavqa rezultat rada na projektu Procesi urbanizacije i razvoja sredwovekovnog dru{tva / Urbanisation Processes andDevelopment of Mediaeval Society (br. 177021) Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije.

Vesna BIKI], Posu|e iz nekropola kasnog sredweg veka… (285–306)

sada nije ura|ena. U novije vreme u~iwen je poku{ajanalize grobnih nalaza posu|a na zapadnom Balka-nu,3 ali je taj pregled nepotpun, posebno u slu~ajunalaza iz Srbije.

U razdobqu kasnog sredweg veka i na po~etkunovog veka posude u grobovima se javqaju sasvimretko, stoga i ne ~udi da se analiza naj~e{}e svo-dila na svega nekoliko karakteristi~nih primera.U pomenutim, ranijim razmatrawima zanemarenaje ~iwenica da su posude registrovane i nad grobo-vima, {to u zna~ajnoj meri uti~e na sam pristupistraìvawima ove teme. Istovremeno ga i zna~aj-no oteàva, budu}i da je evidencija tih terenskihnalaza nepotpuna, pri ~emu oni u ve}ini slu~ajevani kasnije nisu na odgovaraju}i na~in obra|eni. Ipored svih pote{ko}a, pregled raspoloìve gra|eotkriva mnogo ve}u koli~inu nalaza i raznovrsni-je posu|e u odnosu na utisak koji se moè ste}i izobjavqenih radova, pa se ona kao uzorak moè sma-trati kvalitetnom i relevantnom.4 Stoga }emo ovdedati preciznu evidenciju nalaza i utvrditi vrsteposu|a i wegove odlike u razli~itim kontekstima,kako stratigrafskim tako i hronolo{kim, u ciqustvarawa {ire osnove za tuma~ewe ove pojave u sred-wovekovnoj Srbiji i, posebno, u odnosu na sli~neprimere iz neposrednog susedstva.

Na nekropolama se posu|e javqa na razli~itimmestima, nad grobnim mestima i u samim grobovi-ma. U slojevima kojima su zatrpani grobovi i grob-nice, kao i neposredno iznad grobnih ukopa ilinadgrobnih plo~a, ulomci posuda od keramike istakla su relativno brojni. U pojedinim slu~aje-vima kerami~ke posude je bilo mogu}e gotovo upotpunosti rekonstruisati na osnovu prona|enihdelova, dok su od staklenih sudova nalaèni ma-hom sitni delovi koje nije mogu}e funkcionalno itipolo{ki odrediti. Ipak, ve}ina ovih nalaza seu izve{tajima pomiwe uzgred i uop{teno, stoga jegotovo nemogu}e izvr{iti wihovu detaqnu anali-zu i statistiku. Primera radi, ulomci kerami~-kih bokala, lonaca i staklenih boca nalaèni suu slojevima nad grobovima oko Katedrale u NovomBrdu, zatim Crkve sv. Petra u Novom Pazaru, Crkvesv. Nikole u Kur{umliji, Crkve sv. Stefana u Mi-lentiji kod Brusa i Vin~e kod Beograda.5 Me|u po-menutim primerima, sasvim je osoben materijal saNovog Brda. Prema podacima istraìva~a, dr Mir-jane ]orovi}-Qubinkovi}, na ~etiri mesta u portina|ene su gomile skupqenih, vi{e ili mawe raz-bijenih kerami~kih posuda – blizu spoja isto~nog

zida narteksa i ju`nog zida crkve (tj. „ispod tur-skog ju`nog zida xamije“) i u tri jame, „specijalnoiskopane da se u wih smesti keramika, fragmento-vana i cela“ – pri tom zapaà, da me|u razbijenimposudama ima komada na kojima nema nikakvog tragaupotrebe i da su one, na izgled, potpuno nove frag-mentovane. Me|u kerami~kim posu|em najvi{e jelonaca sa dr{kom (sl. 1), kr~aga, malih bokala ipehara.6 Pored kerami~kih, bilo je i delova sta-

STARINAR LXI/2011

286

3 Buri} 2006.4 Srda~no zahvaqujem muzejskom savetniku Narodnog mu-

zeja u Beogradu mr Emini Ze~evi} na neobjavqenim revidira-nim podacima, kao i ilustrativnim prilozima posu|a iz No-vog Brda, nekropola oko Crkve sv. Nikole u Kur{umliji, Crkvesv. Petra kod Novog Pazara i Crkve sv. Stefana u Milentijikod Brusa, koji se ~uvaju u Zbirci poznog sredweg veka Muzeja.Uz to, staklo sa Novog Brda je u pripremi za publikovawe, apreliminarne rezultate videti u: Ze~evi} E. 2011.

5 ]orovi}-Qubinkovi} 1962, 170–175; Qubinkovi} 1970;207–209; Krsti}, Veli~kovi}, Marjanovi}-Vujovi} 1983, kat.br. 113.

6 ]orovi}-Qubinkovi} 1962, 170–173.

Sl. 1. Novo Brdo, lok. Katedrala, lonac sanekropole (Narodni muzej u Beogradu, inv. br. 4255,foto: V. Ili})

Fig. 1. Novo Brdo – Chatedral, pot from the cemetery(National museum Belgrade, no. 4255, photo: V. Ili})


klenih posuda, prakti~no svih poznatih tipova~a{a sa sitnim i krupnim kapima i sa rebrima, za-tim malih koni~nih ~a{a i ~a{a sa apliciranimplavim nitima, tako|e i boca, sa dugim vratom,glatkim i kanelovanim, tzv. dvokonusnih i sa ver-tikalnim rebrima, kao i lampi–kandila, okulusai ravnog stakla.7 Na istom ovom prostoru na|ene sui tri cilindri~ne posude, jedna sa malim poklop-cem, koje su preko belog premaza gle|osane, dve ze-leno, a jedna ùto (sl. 2).8 M. ]orovi}-Qubinko-vi} sli~an kontekst navodi i za nalaze posuda naprostoru oko Crkve sv. Petra kod Novog Pazara, tj.jame sa ostacima posuda, garom, pepelom i, u poje-dinim slu~ajevima, kostima starijih pokojnika,dovodi u vezu sa grobovima, iako ne obja{wava wi-hovu namenu.9 Nasuprot pomenutim, nalaze sa pro-stora oko Crkve sv. Nikole u Kur{umliji nije mo-gu}e precizno izdvojiti, budu}i da je porta u vi{enavrata prekopavana, posebno u ju`nom delu. Naosnovu analize terenske dokumentacije, koju je ura-dila mr Emina Ze~evi}, za samo dve staklene bocesa dugim kanelovanim vratom, na|ene u delovima,moè se sa ve}om sigurno{}u pretpostaviti da po-

ti~u iz sloja koji se formirao nad grobnim ukopi-ma, dok za jo{ dve nije mogu}e utvrditi da li even-tualno pripadaju nekim od devastiranih grobova.Me|u sitnim ulomcima stakla sa ovog nalazi{taprepoznati su delovi od jo{ nekoliko posuda, pri~emu je jedan mogao biti identifikovan kao nalaztzv. boce tipa Panik, od mrko-ùtog stakla. Uz to,jo{ nekoliko posuda bez sumwe pripada grobnimcelinama, o ~emu }e biti vi{e re~i u daqem tekstu.

Sli~na pojava je registrovana na jo{ nekolikonalazi{ta. Prilikom istraìvawa Manastira sv.Varvare na Reqinoj gradini kod Novog Pazara, de-lovi gle|osanog kerami~kog kr~aga na|eni su ne-posredno nad grobom u priprati crkve (sl. 13/1).Re~ je o jednom od grobova starije nekropole, kojaprethodi izgradwi crkve u tre}oj deceniji 16. ve-ka, i koja bi se prema odlikama kamenih spomenika

STARINAR LXI/2011

287

7 Han 1969, 26; Ze~evi} E. 2011, Figs. 1–5.8 ]orovi}-Qubinkovi} 1962, 172–173, T. I/2.9 Qubinkovi} 1970, 207–209.

Sl. 2. Novo Brdo, lok. Katedrala, apotekarske posude (Narodni muzej u Beogradu, inv. br. 3715, 3640, 3716, foto: V. Ili})

Fig. 2. Novo Brdo – Chatedral, apothecary vessels (National museum Belgrade, nos. 3715, 3640, 3716, photo: V. Ili})


mogla pribli`no datovati u kraj 14. ili prve de-cenije 15. veka.10 Vredni pa`we su i nalazi sa ob-ronaka Kopaonika, iz Milentije kod Brusa, gde suotkriveni ostaci Crkve sv. Stefana i oko crkvemawa nekropola. U porti, delom i nad grobovima,na|eno je nekoliko kerami~kih zdela, prete`nozeleno i maslinasto gle|osanih.11 Gotovo iden-ti~na je situacija u Kotoru, na prostoru Crkve sv.Tripuna, gde je u toku arheolo{kih istraìvawaotkrivena, pored ostalog, nekropola na kojoj je sa-hrawivawe po~elo od izgradwe romani~ke bazilike1166. godine i trajalo sve do 19. veka. Ovde je otkri-vena velika koli~ina stakla, pribli`no 117 po-suda, prete`no ~a{a, boca, bokala, kandila, oku-lusa i ravnog stakla.12 Niti za jednu od wih nijesigurno utvr|eno da predstavqa grobni nalaz. Re~je o staklu koje je datovano od 14/15. do 17. veka,pri ~emu je najvi{e posuda iz muranskih ateqeaili radionica koje su radile pod wihovim direkt-nim uticajem.13

Na osnovu raspoloìvih podataka, u delovimase mogu prepoznati gotovo sve funkcionalne vrsteposuda. Od kerami~kog posu|a naj~e{}e su nalaè-ni delovi ve}ih recipijenata za dràwe te~nosti –kr~aga ili bokala. Po svoj prilici bilo je i dostalonaca, ogwi{nih i gle|osanih. Me|u posu|em odstakla prepoznaju se boce, pre svih tipovi sa izdu-ènim kanelovanim vratom i dvokonusnih, sasvim

retko i kandila. Pored navedenih primera, re~ituilustraciju staklenog posu|a u punoj meri potvr|u-ju i najnovji nalazi sa istraìvawa na lokalitetuCrkvine u Malom Zve~anu (Kosovo). Tamo su otkri-veni delovi dve boce i jedne velike zdele, od bez-bojnog i providnog stakla fine fakture (sl. 3).14

Daleko je vi{e konkretnih podataka o nalazimaposuda u grobovima, uz pokojnike, mada prilikomobjavqivawa nisu sve ilustrovane. Iz do sada obja-vqene i obra|ene gra|e sti~e se utisak da su nalaziposu|a koncentrisani u nekoliko oblasti, najvi-{e u Podunavqu i u Ra{koj. Me|utim, ovakva di-stribucija nalaza mo`da najpre ukazuje na boquistraènost ovih oblasti u odnosu na ostale u re-gionu. Kada je re~ o Podunavqu, posude su registr-vane na tri nalazi{ta, pri ~emu su sva u okoliniBeograda. U Brestoviku, na lokalitetu Visoka Ra-van, u grobu br. 509, iznad desnog ramena na|ena je

STARINAR LXI/2011

288

10 Popovi} 1995–1996, 106–107.11 Tomi} 1979, 425–433, T. 1–8.12 Kriànac 1993–1994, 181–194, sl. 1–15.13 Kriànac 1993–1994, 196.14 Zahvaqujem koleginici Svetlani Haxi} iz Pokrajin-

skog zavoda za za{titu spomenika kulture Pri{tina – Lepo-savi} na podacima i nalazima stakla sa najnovijih istraì-vawa u Malom Zve~anu.

Sl. 3. Mali Zve~an, lokalitet Crkvine, staklo sa nekropole (foto: A. Radoman)

Fig. 3. Mali Zve~an, site Crkvine, glass from the cemetery (photo: A. Radoman)

1

2

30 5 cm


jedna mawa zdela, ra|ena od gline peskovite struk-ture, beloù}kaste boje pe~ewa (sl. 13/4).15 U ne-posrednom susedstvu, na nekropolama u Mirijevu iVin~i na|ene su identi~ne staklene posude, dvo-konusne boce.16 U mirijevskom grobu br. 118 bocaje bila poloèna uz mu{ku individuu, iznad levogramena, dok je u Vin~i, u grobu 214, boca na|ena ta-ko|e uz mu{ku individuu, ali iznad desnog ramena(sl. 4).17 Koliko nam je poznato, ovo nije jedini na-laz na nekropoli u Vin~i. U izve{tajima se pomi-wu jo{ tri iste ovakve staklene boce, otkrivene utoku arheolo{kih iskopavawa 1904. i 1912. godi-ne, ali su ti nalazi u toku Prvog svetskog rata ne-stali iz zbirke Narodnog muzeja u Beogradu.18 Pret-postavqa se da su sve ove boce prilikom sahranabile stavqene u uspravnom poloàju pored glave.Iako istog tipa, pomenuti primerci se me|usobnorazlikuju po kvalitetu. Naime, boca iz Mirijeva jefine fakture, ra|ena od providnog bezbojnog sta-

kla, dok je vin~anska ne{to lo{ijeg kvaliteta, odkalijevog stakla koje je vremenom dosta iridiralo(sl. 10/4). Sli~an slu~aj je registrovan i u Straga-rima kod Kragujevca, oko Crkve Petkovice (sv. Pet-ke) – u grobu br. 5 na|en je jedan mali kerami~kibokal.19 Vredan pa`we je i nalaz iz groba br. 2 upriprati Crkve sv. Stefana u Milentiji kod Bru-sa. U ovom grobu, vi{e glave pokojnika, bio je po-loèn kuhiwski lonac lokalne izrade, crvenkasto-mrke boje pe~ewa, sa dosta liskuna u sastavu gline(sl. 5).20

U oblasti Ra{ke nalazi posu|a su registrova-ni u nekoliko kasnosredwovekovnih grobova. Naj-pre, na prostoru nekropole oko Crkve sv. Petrakod Novog Pazara, posude su otkrivene u dva groba.U grobu br. 15, uz stariju mu{ku individuu iznadlevog ramena je otkriven mawi, delom o{te}enikr~ag, ùto gle|osan i ukra{en mrqama u mrkoj izelenoj boji, dok je u jedan de~ji grob (grob br. 24)bio poloèn mali mrko gle|osani pehar (sl. 6/1, 2,13/2, 3).21 Na dve nekropole u blizini grada Ra{kejavqaju se kerami~ke posude: u manastiru Kon~uli-}u pored lobawe jedne individue je bio kerami~kipehar sa zeleno slikanim ukrasom i ùtom glazu-rom (sl. 13/5),22 dok je u jednom grobu u manastiruGradac bio mawi svetlozeleno gle|osani ukras sasgrafito ukrasom.23 Pored pomenutih, prilikomistraìvawa u porti manastira Kaleni}a, u jed-nom od grobova (br. 10/1994), pored lobawe sa levestrane na|ena je staklena boca sa dugim kanelova-nim vratom (sl. 10/6).24

Posebnu zanimqivost predstavqaju nalazi po-suda na nekropolama sredwovekovnog Trgovi{ta,budu}i da su relativno brojni i raznovrsni. Iz

15 ]orovi}-Qubinkovi} 1959, 386–387, sl. 2.16 Pojedini autori ih nazivaju „u{tinute boce“, zbog teh-

nike kojom se postiè prsten izme|u dva konusa. Videti: Lazar2001, 78, sa navedenom literaturom.

17 Bajalovi}-Birta{evi} 1960, 23, sl. XIX/3; Marjanovi}-Vujovi} 1979, Y 213/tombe 214; Krsti}, Veli~kovi}, Marjano-vi}-Vujovi} 1983, kat. br. 113.

18 Mini} 1989, 61.19 Madas 1970, 94–95, sl. 3.20 Dokumentacija Narodnog muzeja u Beogradu, Zbirka po-

znog sredweg veka, inv. br. 4714.21 Qubinkovi} 1970, 220–222, 205–206, T: XIV/6, 13.22 Mini} 1978, 89, sl. II/5.23 Juri{i} 1989, 69.24 Pejovi} 1997, 228–229, sl. 2.

STARINAR LXI/2011

289

Sl. 4. Nalazi posuda u grobovima: Mirijevo, grob br. 118 (1); Vin~a, grob br. 214 (2)

Fig. 4. Vessels in graves: Mirijevo, grave no. 118 (1); Vin~a, grave no. 214 (2)

1 2


tog razloga su u vi{e navrata i analizirani u do-ma}oj literaturi. Podse}awa radi, u nasequ Trgo-vi{tu, zasnovanom pokraj u{}a Sebe~evske reke uRa{ku, u kojem se ìvot sa najve}im intenzitetomodvija izme|u 14. i 17. veka, podignute su ~etirimawe crkve oko kojih su formirane nekropole.25 Ujednom grobu (grob br. 56), koji je istraèn u unu-tra{wosti crkve III, na|ena je jedna dvokonusnaboca od kalijevog stakla (sl. 10/2), dok je na nekro-poli II, iznad levog ramena odrasle ènske indivi-due (grob br. 109) poloèna staklena boca sa dugimkanelovanim vratom (sl. 10/7).26 U ovom grobu jena|eno i sedam bronzanih kalajisanih sitnih dug-madi, od kojih je {est bilo sa desne strane lobawe,a jedno u predelu vrata. Uz to, me|u o{te}enim ske-letima koji su istraèni u unutra{wosti crkveIII na|eno je jo{ nekoliko kerami~kih posuda u de-lovima, za koje je pretpostavqeno da su prvobitnomogli biti prilozi u grobovima.27 Me|utim, s ob-zirom na zna~ajnu usitwenost prona|enih delovaposuda, ova pretpostavka nam se ~ini malo verovat-nom. Prema uslovima, svi ovi nalazi – dve stakleneboce, kao i delovi kerami~kih posuda – datovanisu u razdobqe izme|u kraja 14. i sredine 15. veka.

Uz to, u crkvi III na|en je i novac kraqa @igmun-da (1386–1437) koji je potkrepio ranije predloè-no datovawe na osnovu konteksta nalaza.

Ne{to kasnije, tokom 16–17. veka, na istom ovommestu sahraweno je jo{ nekoliko individua sa sli~-nim prilozima. Na nekropoli crkve I, iznad levogramena starije ènske individue (grob br. 263)bio je mali kuhiwski lonac, ukra{en vodoravnim italasastim urezima, koji je sa dve strane bio fiksi-ran kamewem da se ne bi prevrnuo.28 Na brdu iznadnaseqa, u nekropoli II na lokalitetu Taba~ina,iznad nogu skeleta (grob br. 86), otkriven je mawigle|osan kr~ag, sa jednostavnim ukrasom slikanimrazmu}enom belom glinom.29 Na ovoj nekropoli

25 Kali} 1977, 143–148; Mini} 1989b, 94–99. 26 Jovanovi} 1989, 100–102, sl. 1; Jovanovi}, Mini}, Erce-

govi}-Pavlovi} 1990, 28, sl. 10; Mini} 1989a, 56–60.27 Jovanovi}, Mini}, Ercegovi}-Pavlovi} 1990, 28.28 Jovanovi} 1981, 111–112; Jovanovi}, Mini}, Ercegovi}-

Pavlovi} 1990, 28, sl. 8.29 Jovanovi} 1985, 226–227; Jovanovi}, Mini}, Ercegovi}-

Pavlovi} 1990, 28, sl. 9.

STARINAR LXI/2011

290

Sl. 5. Milentija, Crkva sv. Stevana, lonac iz groba br. 2 (Narodni muzej u Beogradu, inv. br. 4714, foto: V. Ili})

Sl. 6. Crkva sv. Petra kod Novog Pazara, posude iz grobova br. 15 (1) i 24 (2) (Narodni muzej u Beogradu, inv. br. 4153, 5209, foto: V. Ili})

Fig. 5. Milentija, St Stephen’s Church, pot from the grave no. 2 (National museum Belgrade, no. 4714, photo: V. Ili})

Fig. 6. St Peter’s Church near Novi Pazar, vessels from the graves no. 15 (1) and 24 (2) (National museum Belgrade, nos. 4153, 5209, photo: V. Ili})


bilo je i grobnih belega, prema kojima je nekropo-la preciznije datovana u 16. vek. Jo{ jedan nalazsa ovog mesta privla~i naro~itu pa`wu. Naime,nasuprot Trgovi{ta, na levoj obali Sebe~evskereke, prilikom istraìvawa ostataka pe}inskogmanastira arhan|ela Mihaila, u jednom od grobova(br. 7) iznad levog ramena pokojnika na|ena je jo{jedna staklena boca sa dugim kanelovanim vratom,identi~na onoj iz groba 109 nekropole II (sl. 10/7).U odnosu na bocu iz nekropole II, za primerak izgroba u kompleksu pe}inskog manastira arhan|elaMihaila predloèno je ne{to druga~ije datovawe,okvirno u 15–16. vek.30

Pored navedenih, posude su registrovane na jo{nekoliko nalazi{ta. Kako je pomenuto, na NovomBrdu, oko Katedrale i u samoj crkvi, otkrivena jezna~ajna koli~ina posu|a, kako kerami~kog tako istaklenog, pri ~emu se veliki broj posuda pomiwekao grobni nalaz. Me|utim, situacija nije takojednostavna, budu}i da je ~itav plato na kojem jepodignuta crkva u vi{e navrata temeqno prekopa-van, a grobovi i grobnice devastirani i pqa~kani.Najnovija analiza konteksta nalaza pokazala je daiako najve}a koli~ina stakla poti~e sa prostoranekropole, gotovo da nema posude koja se pouzdanomoè odrediti kao grobni nalaz.31 Za svega dva slu-~aja, sa ve}om sigurno{}u, moè se pretpostavitida je re~ o posudama iz grobova. Re~ je, najpre, ogrobu br. 285 sa ju`ne strane crkve, u kojem je na|e-na mala ~a{a sa plavom niti ispod oboda (sl. 7).32

U grobnici br. 3 u severoisto~nom delu priprate,u najnièm nivou ukopa, koji je ostao neporeme-}en, na|eni su delovi od dve gotovo cele posude,kr~aga i zdele (sl. 8),33 jedan prsten i nekoliko sit-nih kalotastih dugmadi na tkanini.

Posebno pitawe predstavqaju nalazi sa prosto-ra nekropole oko Crkve sv. Nikole u Kur{umliji,budu}i da je porta prekopavana, {to podrazumevada su i grobovi u velikoj meri devastirani, poseb-no u wenom ju`nom delu. Prema podacima iz teren-ske dokumentacije, koji su novije vreme podvrgnutidetaqnoj reviziji, u svega dva groba (grobovi br. 730i 807) identifikovane su posude – staklene bocesa kanelovanim vratom – poloène iznad levog ra-mena, dok su jo{ dve iste takve boce zabeleènekao nalaz iz sloja nad grobovima, o ~emu je ve} bi-lo re~i. Sli~no Trgovi{tu, i na ovoj nekropoli jesahrawivawe nastavqeno u 16–17. veku, tako|e sapojavom polagawa posuda u grobove. Re~ je o triprimera: u grobu br. 353, severno od crkve, bio je

lon~i} od crveno pe~ene gline sa vodoravnim ure-zima (od kojih je jedan na ramenu a drugi na dowemdelu trbuha posude), kao i jedna turska aspra; ugrobu br. 174, ju`no od crkve, bio je mawi kr~ag,gotovo ceo, i nekoliko loptastih dugmadi ra|enihod lo{eg srebra, u aùrnoj tehnici sa kupom granu-lica na vrhu; u grobu br. 453, ju`no od crkve, delo-vi posude su bili grupisani pored desnog ramena,s komentarom istraìva~a da je u pitawu kuhiwskilonac koji je bio okrenut dnom na gore. I u nekro-poli oko Crkve sv. Petra kod Novog Pazara regi-strovana je ista pojava, s tim da su pored starijegmu{karca bile poloène dve zdele, levo i desnood glave (grob br. 44, sl. 9).34

U razmatrawima ove pojave ne bi trebalo zane-mariti ni nalaz dvokonusne boce u grobu 181 nanekropoli u Ma~vanskoj Mitrovici, iz horizontasahrawivawa koji je vremenski opredeqen u razdo-bqe od druge polovine 13. do kraja 14. veka (sl.10/3).35 Sli~no drugim posudama o kojima je bilore~i, i ova boca je bila poloèna iznad levog ra-mena pokojnika.

30 Jovanovi}, Mini}, Ercegovi}-Pavlovi} 1990, 30, sl. 12;Jovanovi} 1989, 100–102.

31 Ze~evi} E. 2011.32 Han 1969, 14, sl. 1; Ze~evi} E. 2011, Fig. 1b.33 Dokumentacija Narodnog muzeja u Beogradu, Zbirka po-

znog sredweg veka, inv. br. 3355 i 3358.34 Qubinkovi} 1970, 224.35 Ercegovi}-Pavlovi} 1980, 31, 51–52, pl. XXV/3.

STARINAR LXI/2011

291

Sl. 7. Novo Brdo, lok. Katedrala, ~a{a iz groba br. 285 (Narodni muzej u Beogradu, inv. br. 3639, foto: V. Ili})

Fig. 7. Novo Brdo – Chatedral, glass from the grave no. 285 (National museum Belgrade, no. 3639, photo: V. Ili})

Vesna BIKI], Posu|e iz nekropola kasnog sredweg veka… (285–306) STARINAR LXI/2011

292

Sl. 8. Novo Brdo, lok. Katedrala, posude iz grobnice br. 3 (Narodni muzej u Beogradu,inv. br. 3355, 3358, foto: V. Ili})

Fig. 8. Novo Brdo – Chatedral, vessels from the tomb no. 3 (National museum Belgrade, nos. 3355, 3358, photo: V. Ili})

Sl. 9. Crkva sv. Petra kod Novog Pazara, posude iz groba br. 44 (Narodni muzej u Beogradu, inv. br. 5220, 5221, foto: V. Ili})

Fig. 9. St Peter’s Church near Novi Pazar, vessels from the grave no. 44 (National museum Belgrade, nos. 5220, 5221, photo: V. Ili})

a a

b b


Na osnovu opisa i konteksta nalaza sti~e seop{ti utisak o vrstama posuda koje su registrova-ne na nekropolama kasnog sredweg veka i novog ve-ka na centralnom Balkanu. U slojevima je bilo kakostaklenih boca i ~a{a, tako i kerami~kih kr~aga,bokala, zdela i lonaca, dok su u grobove polagane,gotovo po pravilu, staklene boce. Me|u bocama sejavqaju dva tipa, dvokonusne i boce sa dugim kane-lovanim vratom (sl. 10, 12/1). Poreklo i problema-tika obe vrste proizvoda od ranije su dobro poznatina na{em podru~ju, prevashodno zahvaquju}i istra-ìvawima Verene Han.36 Stoga }emo ovom prili-kom ponoviti samo najva`nija saznawa koja su u ne-posrednoj vezi sa na{om temom. U svom finalnomobliku, i sa brojnim varijantama, dvokonusne bocese javqaju od 14–17. veka {irom Evrope.37 Rani ti-povi ovih boca su dosta robusni, ra|eni od dostadebelog stakla, da bi kasnije, posebno u 16. veku,boce postale izduènije, srazmernijih proporci-ja, i tankih zidova, ra|ene prete`no od bezbojnogstakla. Najva`nija saznawa se odnose na razlike uoblicima posuda i kvalitetu stakla izme|u pri-meraka iz oblasti oko reke Rajne, gde su rani is-traìva~i pretpostavili poreklo proizvodwe, iboca iz tzv. Panonske zone. Me|utim, i boce panon-ske zone se me|usobno razlikuju, {to dobro ilu-struju i ovde navedeni nalazi. Jednu skupinu ~ineboce ra|ene od finog, tankog bezbojnog stakla, ko-je su registrovane na nekropolama u Mirijevu, okoCrkve sv. Nikole u Kur{umliji i u Ma~vanskojMitrovici (sl. 4/1, 10/3). U drugoj skupini su po-sude ra|ene od kalijevog stakla, koje je lo{ijegkvaliteta, krto i vremenom poprima mrke naslage.Primeri ovakvih boca su nalaèni na prostorunekropola u Vin~i i Trgovi{tu (sl. 10/2, 4). Raz-like izme|u ove dve skupine nisu samo u kvalitetustakla, ve} su i formalne i hronolo{ke, {to upra-vo nalazi sa prostora nekropola sasvim jasno poka-zuju. Naime, u pogledu oblikovawa delova (konusa)posude prve skupine su vremenski bliè polaznimoblicima ovih boca, koje imaju gotovo loptast dowideo recipijenta, a wihovo datovawe, prema kontek-stima, jeste kraj 14. ili sam po~etak 15. veka. Kodboca druge skupine dowi deo je koni~an, zaobqenihzidova, a javqaju se u celinama koje su datovane usredinu i drugu polovinu 15. i rani 16. vek. Sli~-no vremensko opredeqewe pokazuju i nalazi izdrugih, teritorijalno bliskih regiona.38 Regionizrade boca od kvalitetnog stakla nije pouzdanoutvr|en, ali se pomi{qa da bi to mogao biti i ne-

ki od muranskih ateqea.39 Boce od kalijevog staklasu, po svoj prilici, proizvo|ene na podru~ju Ugar-ske, pri ~emu se jedna radionica pretpostavqa uarealu Budima.40

Za razliku od dvokonusnih, tip boce sa dugimkanelovanim vratom je razvijen u muranskim ate-qeima prema prototipu iz oblasti isto~nog Me-diterana.41 Prema raspoloìvoj arheolo{koj gra-|i boce sa izduènim kanelovanim vratom javqajuse u dve veli~ine. Postoje male boce (visine oko14 cm) veoma dugog vrata, loptastog trbuha i okrugleosnove iz koje se koni~no dno uzdiè skoro do kore-na vrata, kakvi su nalazi iz Trgovi{ta i manasti-ra Kaleni} (sl. 10/6, 7). Od jedne takve boce mogaobi biti deo dna sa nekropole u Malom Zve~anu (sl.3/2). Za razliku od malih, velike boce (pribli`nevisine oko 30 cm) imaju ne{to kra}i vrat, ~esto saprstenastim pro{irewem na sredini, i {irokoloptasto telo na niskoj stopi. Ovakve boce pouz-dano su registrovane u Malom Zve~anu (sl. 12/1), averovatno ih je bilo i na drugim nekropolama.

U arhivskim dokumentima koji se odnose na ve-necijansku proizvodwu stakla, boce sa dugim kane-lovanim vratom javqaju od 1120. godine pod nazi-vom ingustare, ingistere ili angastaria (gr. £ggos =posuda, gajt»r = trbuh), kojim se ozna~ava posudaza vino, verovatno, sasvim odre|ene zapremine.42

Prema istom izvoru, one su predstavqale masovnurobu koju su izra|ivali buffadori, mawe iskusni maj-stori, zbog ~ega je i cena tih proizvoda bila pri-stupa~na.43 Najraniji sredwovekovni nalazi ovihboca, datovani u sredinu i drugu polovinu 12. veka,poti~u iz Tor~ela, Konstantinopoqa i Egipta, upu-}uju na Vizantiju kao prenosioca anti~kog nasle|a

36 Han 1969, 20–21, 24–25; Han 1978, 173–174.37 Holl-Gyurky 1986a, T. X; Baumgartner, Krueger 1988, 316;

Lazar 2001, 79–80, nos. 115–118.38 Lazar 2001, 78–79; Gyurky 1982, Abb. 13/4, 9, 11; Mester

2010, 652–653, Fig. 10.39 Prema mi{qewu V. Han termin ingrestaria partita (dvo-

delna boca), koji se javqa u leksici mleta~ko-muranskog sta-klarstva iz druge polovine 13. veka, mogao bi ozna~avati dvo-konusnu bocu: Han 1978, 174.

40 Holl-Gyurky 1986b, 78; Mester 2010, 647; Hejdová, Fran-ti{ek, [elesta, ̂ erna, 1983, 259, obr. 41, 42; Himmelová 1990, 439,445, obr. 2/3,10.

41 Gasparetto 1975, 147–148, Tab. III/8, 10, 11; Gasparetto1979, 84; Antonaras 1999, 38–40.

42 Han 1981, 23; Antonaras 1999, 37–38.43 Antonaras 1999, 38.

STARINAR LXI/2011

293


iz isto~nih u oblasti zapadnog Mediterana.44 Izpoznijeg sredwovekovnog razdobqa broj boca sa ka-nelovanim vratom je ve}i, a nalazi su grupisanina sredi{wem delu Balkanskog poluostrva, dalma-tinskoj obali i u Italiji.45 Uz to, za na{u temu suod zna~aja primeri iz Gr~ke, iz Soluna i Atine,na|eni u grobovima koji su datovani u razdobqe16. veka,46 {to je identi~no nalazu iz pe}inskogmanastira Arhan|ela Mihaila kod sredwovekov-nog Trgovi{ta/Novog Pazara. Za boce sa kanelova-nim vratom u doma}oj literaturi usvojen je nazivboce manasijskog tipa, s obzirom na to, da se verniprikazi ovih posuda javqaju na predstavi Carskegozbe u Manasiji (Resava), koje su nastale izme|u1410. i 1418. goodine (sl. 11/1). Posebno je zanimqi-

vo da su u manastiru Kaleni}u, osim nalaza u jednomgrobu, iste boce naslikane u sceni Svadba u KaniGalilejskoj (sl. 11/2), dok je u paraklisu Crkve sv.Konstatnina i Jelene u Ohridu, koji je oslikan uposledwim decenijama 14. veka, sv. Anastasija Far-makolitrija, velikomu~enica i isceliteqka, pri-kazana sa istom ovakvom bocom.47

44 Han 1969, 24–25; Hayes 1992, Fig. 409/78; Philippe 1970,201; Antonaras 1999, 38, fns. 13, 15.

45 Davidson 1952, Fig. 18/795, p. 120; Kriànac 1993–1994,sl. 5/30,31; Antonaras 1999, 38, fns. 17, 19–21; Lazar 2001, 77, nos.88–94; Pe{i} 2006, 119, Fig. 12; Mester 2010, 652–653, Fig. 11.

46 Antonaras 1999, 37–39.47 Jovanovi} 1989, 105, sl. 3.

STARINAR LXI/2011

294

Sl. 10. Staklene posude, nalazi iz nekropola i naseqa: Beogradska tvr|ava (1), Trgovi{te (2, 7), Ma~vanskaMitrovica (3), Vin~a (4), Prijepoqe (5), manastir Kaleni} (6), Panik (8) R 1:3 (Crteì: M. Tomi})

Fig. 10. Glass vessels from the settlements and cemeteries: Beogradska tvr|ava (1), Trgovi{te (2, 7), Ma~vanskaMitrovica (3), Vin~a (4), Prijepolje (5), Kaleni} monastery (6), Panik (8) R 1:3 (Drawings: M. Tomi})

1 2 3 4

5 6 7 8


Me|u otkrivenim ulomcima stakla bilo je idelova od boca sa pro{irewem na vratu u vidu pr-stena i rebrastim telom (Rippenflaschen), oblikaza koji se kod nas ustalio naziv boca tipa Panik,prema nalazu u jednom grobu nekropole u Paniku, udolini Trebi{wice u Hercegovini (sl. 10/8).48

Isti tip boce javqa se kao karakteristi~an u go-ti~kom staklarstvu, sa varijantama koje se odnosena visinu vrata, mesto prstena i oblik recipijen-ta.49 Mnogi elementi oblikovawa, pre svega izra-èno konveksno dno, kao i dobar kvalitet stakla,upu}uju na 14. vek kao razdobqe izrade.50 Tragaweza odgovorom na pitawe o radioni~kom porekluove vrste boca nije jednostavno, s obzirom na to dau razdobqu 14. veka postoje tri aktivna staklarskasredi{ta iz kojih su mogli dospeti proizvodi na-meweni balkanskom trì{tu: Murano, Dubrovniki Korint.51 Od tri navedena centra, muransko ilidubrova~ko poreklo boce ~ini se verovatnijim, alise mesto izrade ove boce ipak ne moè sa sigurno-{}u utvrditi.52 Pored nespornih podataka da suradionice u Muranu proizvodile boce sa prstena-stim pro{irewem na vratu u prvoj polovini 14.veka, utvr|eno je da su muranski majstori delova-li i u Dubrovniku u tre}oj deceniji istog stole}a,{to u nedostatku kvantitativnih analiza stakle-ne mase pitawe radioni~kog porekla primeraka idaqe otvorenim. Ne bi, me|utim, trebalo zanemari-ti podatak da su analizom stakla boce iz Panikautvr|eni tragovi srebra, {to predstavqa speci-fi~nost na osnovu koje je kao izvori{te sirovina

pretpostavqeno zale|e Dubrovnika, prema tome inastanak boce u dubrova~kom ateqeu.53 Sude}i pre-ma francuskim izvorima iz 13. veka, u bocama saprstenasto pro{irenim vratom je ~uvana osve}enavoda.54 Ovakve boce mogu se prepoznati na nizu na-slikanih scena, poput Ro|ewa Bogorodice u Bogo-rodi~inoj crkvi u Hilandaru koja je iz vremenavlade kraqa Milutina, a sli~ne postoje i na fre-skama u drugim na{im crkvama, u manastirima De-~ani, Ariqe, Quboten, Manasija, Kaleni}.55

Pored boca, me|u staklenim posudama od obli-ka je bilo mogu}e izdvojiti i nekoliko vrsta ~a{a,koje sve imaju poreklo u rimskom staklarstvu.56

48 Popovi} M. 1973, sl. 2; Baumgartner, Krueger 1988, 270–274, no. 303.

49 Baumgartner, Krueger 1988, 266, Abb. 10, 11, 45, 271,296, 298, 304, p. 266.

50 Han 1969, 20; Han 1981, 38–39, T. V/1; Gasparetto 1975,148, T. VI/20.

51 Han 1981, 39.52 Pretpostavku o nastavku rada radionice u Korintu i

nakon dolaska Normana 1147. godine ne bi trebalo zanemariti,me|utim, ~ini se da obim wene produkcije nije mogao da zado-voqi lokalne potrebe, sude}i po arhivskim podacima koji go-vore o po{iqkama muranskog stakla u Vizantiju, videti: Han1981, 39, 25.

53 Han 1981, 39.54 Han 1969, 21, nap. 131.55 Han 1969, 21, sl. 16.56 Han 1969, 14.

STARINAR LXI/2011

295

Sl. 11. Prikazi posuda na freskama: Manasija, Carska gozba, detaq (1), Kaleni}, Svadba u Kani, detaq (2)

Fig. 11. Vessels on the frescos: Manasija, Tale of imperial feast, detail (1), Kaleni}, The wedding at Cana, detail (2)


Me|u wima je ranije pomenuta ~a{a sa Novog Brda(sl. 7).57 Nazubqena traka koja je nalepqena uzivicu dna jasno opredequje vreme izrade ove ~a{enajranije u razdobqe 14. stole}a.58 Me|u sitnimulomcima stakla mogu se jo{ prepoznati delovi~a{a sa sitnim i krupnim kapima (Nuppenbecher iKrautstrunk) i rebrima (Rippenbecher), kakve su bi-le uobi~ajene u posebno u 15–16. veku (sl. 12/2, 3,5, 6).59 Uz wih, me|u ulomcima se mogu prepoznatii primerci sa apliciranom plavom niti oko obo-da i oko tela, sli~no ovde ilustrovanim posudamaiz Stala}a (sl. 12/3), a sasvim izuzetno i male ~a-{e od stakla kobaltno plave boje.60 Pojedini pri-merci ovih ~a{a su dosta veliki, visine do ~ak 14cm, {to je jednako prethodno pomenutim tipovimaboca. Iako se smatraju standardnim proizvodomgoti~kog staklarstva i radionica u oblasti Rajne,

~a{e su ra|ene i u Veneciji–Muranu, pored ostalihi u ~uvenoj radionici Barovier.61

Na nekropolama, naro~ito onima koje su for-mirane oko crkava javqaju se i ulomci staklenihlampi–kandila i ravnog stakla, verovatno od pro-zorskih okana. Iako lampe ne predstavqaju posudeu pravom smislu te re~i, i svakako se ne mogu uze-ti u razmatrawe u kontekstu ove teme, wihova poja-

57 Han 1969, sl. 1; Ze~evi} E. 2011, Fig. 1b.58 Baumgartner, Krueger 1988, 288, Abb. 218, 219, 222.59 Han 1969, 23–24; Han 1981, 26, 40–44; Han 1983, 19–32;

Baumgartner, Krueger 1988, 35, Abb. 16, 17, 33, 209, 210, pp. 26,192–193, 218.

60 Mini}, Vukadin 2007, sl. 67/2, 3; Ze~evi} E. 2011, Fig. 1a.61 Han 1969, 24; Han 1981, 172; Gasparetto 1975, 147–153.

STARINAR LXI/2011

296

Sl. 12. Staklene posude, nalazi iz naseqa i nekropola: Mali Zve~an (1, 4), Beogradska tvr|ava (2), Stala} (3, 5), Prijepoqe (6) R 1:3 (Crteì: M. Tomi})

Fig. 12. Glass vessels from the settlements and cemeteries: Mali Zve~an (1, 4), Belgrade fortress (2), Stala} (3, 5), Prijepolje (6) R 1:3 (Drawings: M. Tomi})

1 5 6

2 3

4


va na nekropolama se ne moè u potpunosti zane-mariti, s obzirom da ~ine zna~ajni deo staklenihnalaza. Me|u ulomcima se mogu prepoznati osnov-ni tipovi, bikoni~no loptastog recipijenta, ci-lindri~no sa kuglicom na zavr{etku i koni~no sadve, tri ili ~etiri dr{~ice, zadebqanog dna. Za ra-zliku od bikoni~nih i cilindri~nih lampi, kojesu poznate u oblastima Mediterana, plitke koni~-ne lampe se javqaju, gotovo iskqu~ivo, na podru~jusredwovekovne Srbije u razdobqu 14–15. veka.62 Ta-ko|e, one predstavqaju naj~e{}i nalaz u crkvamai na nekropolama oko crkava, dok se u naseqima ja-vqaju sasvim izuzetno. Stoga je pretpostavqeno dapredstavqaju doma}i proizvod, mo`da u arealu No-vog Brda.63

Me|u kerami~kim posu|em konstatovana je ve-}a raznovrsnost, pre svega u pogledu zastupqenihformi. Uz recipijente za dràwe te~nosti – kr~a-ge, bokale i ~a{e – javqaju se i zdele, lonci, ali iapotekarske posude. Tako|e, hronologija ovih na-laza predstavqa posebno pitawe. Na nekropolamakasnog sredweg veka kerami~ko posu|e se javqa sa-svim sporadi~no. Jedan od primera je zdela sa na-lazi{ta Visoka Ravan u Brestoviku (sl. 13/4), koja

je svojevremeno bila opredeqena kao kasnoanti~-ka ili ranovizantijska.64 Me|utim, na dana{wemnivou poznavawa keramike sredweg veka jasno je daona predstavqa jedan od standardnih proizvodasredwoevropskog grn~arstva iz razdobqa 14–15.veka, kakvi su bili uobi~ajeni na podru~ju Ugarskedràve.65 Za razliku od ove zdele, ostale posude pri-padaju krugu srpske keramike 14–15. veka. Uglav-nom su to gle|osane posude, ~esto sa slikanim spi-ralama, trakama i mrqama u beloj, zelenoj i mrkojboji ili sa jednostavnim sgrafito ukrasom, poputnalaza iz Novog Brda (sl. 1), Petrove crkve (sl. 9,13/2, 3), Reqine gradine (sl. 13/1) i iz manastiraGradac. Me|u wima je svakako najinteresantnija~a{a iz Kon~uli}a, koja oko dna ima ~ipkasto mo-delovanu ivicu (sl. 13/5), kakva je uobi~ajena nastaklenim ~a{ama istog razdobqa. Posebnu pa`wu

62 Han 1981, 34–35, T. II–IV; Mini} 1989a, 63–67, sl. 2–6;Ze~evi} E. 2011, Fig. 4.

63 Ze~evi} E. 2011.64 ]orovi}-Qubinkovi} 1959, 386–387.65 Gyurky 1982, Abb. 11/6–11, 15–17.

STARINAR LXI/2011

297

Sl. 13. Kerami~ko posu|e, nalazi iz nekropola: Manastir Reqina gradina kod Novog Pazara (1), Crkva sv. Petra kod Novog Pazara (2, 3), Brestovik (4), manastir Kon~uli} (5), Trgovi{te (6)

R 1:3 (Crteì: M. Tomi})

Fig. 13. Pottery vessels from cemeteries: Monastery of St Barbara (Reljina gradina) near Novi Pazar (1), St Peter’s Church near Novi Pazar (2, 3), Brestovik (4), Monastery Kon~uli} (5), Trgovi{te (6)

R 1:3 (Drawings: M. Tomi})

1 3 5 6

2

4


zasluùju tri kerami~ke boce cilindri~nog obli-ka iz Novog Brda (sl. 2). Re~ je o vrsti posude za dr-àwe lekova, kako je ispravno identifikovala M.Bajalovi}–Haxi-Pe{i}, prema prikazu apoteke naminijaturi iz ilustrovanog rukopisa Mimatura delTheatrum Sanitatis iz 15. veka,66 kao i prema pred-stavi jedne veoma sli~ne posude naslikane u sce-ni Ro|ewe Bogorodice u Nerezima.67

Pribliàn, mada ne{to mawi, jeste broj posudakoje su kao nalaz zabeleène u nekropolama 16–17.veka. Kao {to je pomenuto, u Trgovi{tu ih je bilodve, mali kr~ag (sl. 13/6), poloèn iznad nogu po-kojnika, i kuhiwski lonac uz rebra starije ène.Svojim oblikom i stilom ukrasa kr~ag je sli~anposudama 14–15. veka kakve su ra|ene na podru~juSrbije i Bugarske,68 ali vrsta gline i boja glazu-re odaju ne{to pozniji proizvod. Podaci koje na-lazimo u vezi sa odlikama lonca koji je na|en ugrobu br. 263 u nagnutom poloàju prema skeletu –loptast recipijent, levkast vrat i ukras u vidu ta-lasastih i vodoravnih ureza – nisu dovoqni za de-taqniju analizu, ali je po svemu sude}i re~ o lokal-nom proizvodu. Sli~no se moè konstatovati i zajedan crveno pe~eni lonac sa jednostavnim urezimakoji je bio poloèn u grob br. 353 nekropole okoCrkve sv. Nikole u Kur{umliji. Sre}na je okolnost{to je u oba ova slu~aja kontekst sasvim jasno hro-nolo{ki odre|en prema grobnom belegu, odnosnoaspri, te je datovawe u okvirima 16, mo`da i pr-vim decenijama 17. veka. Sasvim izuzetan je slu~ajgroba br. 44 nekropole oko Crkve sv. Petra, gde je„levo i desno vi{e glave na|ena po jedna gle|osanazdela na niskoj nozi, sa ostacima sun|eraste ma-se“.69 Sude}i po odlikama, zdele bi se mogle okvir-no datovati najranije u 18. vek (sl. 9).

* * *

Prikazana gra|a omogu}ava uvid u osnovne postavkeproblema pojave posuda u nekropolama iz razdobqaod 14. do 17. veka sa podru~ja Srbije. S obzirom naranije iznetu primedbu u vezi sa (ne)mogu}nosti-ma vr{ewa statisti~kih analiza, tako se ni ovdene moè utvrditi odnos broja posuda, kao i odnoszastupqenih vrsta posu|a, u grobovima i van grob-nih celina. Pojava posuda u grobovima, u vidupriloga, moè se ozna~iti kao sasvim sporadi~na,budu}i da je broj posuda relativno mali. U stvari,ovo je podatak koji proizilazi iz do sada obra|e-nih i objavqenih rezultata i trebalo bi ga uzeti s

razervom, s obzirom na to da je mali broj nekropolasistematski ispitan i analiziran. Iz istog raz-loga nije mogu}e utvrditi ni odnos broja posuda uizdvojenim razdobqima. Preliminarna statisti-ka, koja je ura|ena tek primera radi, otkriva pri-bliàn procenat zastupqenosti ove pojave u grobo-vima: na nekropoli u Vin~i, gde je istraèno 685sredwovekovnih grobova registrovano je samo ~e-tiri takva nalaza, {to predstavqa 1,7%, dok je uMirijevu me|u 160 grobova samo jedan imao posudu,{to je 1,6%. Uz to, u najve}em broju slu~ajeva posu-de su stavqane pored glava pokojnika, prete`no sleve strane, retko s desne. Sasvim izuzetno posudaje postavqena kod nogu ili uz grudni ko{. S drugestrane, koli~ina ulomaka posu|a koja je generalnonalaèna na nekropolama je velika, {to je, poredostalog, pokazao i povr{ni uvid u dokumentaciju saistraìvawa Novog Brda. Ova situacija iznena|ujei navodi na razmi{qawe o karakteru tih nalaza,ali odgovoru na to pitawe bi}emo bliì tek ondakada budemo imali rezultate detaqnih analizakonteksta uz sistematizaciju i statistiku nalaza.

Kada je re~ o vrstama, o~igledno je da preovla-|uju recipijenti za dràwe te~nosti – stakleneboce i kerami~ki kr~azi, ne{to je mawe ~a{a odstakla i keramike, dok su sasvim izuzetno u grobo-ve polagani kerami~ki lonci i zdele. Prete`no suto male posude, tj. posude malih zapremina. Sta-klene boce su u proseku visoke izme|u 14 i 15 cm,osim primerka iz Malog Zve~ana koji je vi{e negoduplo ve}i, visine 36 cm. Pribli`nu visinu, iz-me|u 10 i 16 cm, imaju i pehari. Kerami~ki kr~azii lonci su tako|e mali, u ve}ini slu~ajeva visinaim ne prelazi 16 cm. Sude}i prema raspoloìvimulomcima, ima se utisak da su nad grobovima nala-èni delovi ve}ih recipijenata (zdela, bokala,kr~aga, lonaca), po svemu sude}i doneti u vremeodràvawa da}a, dok su u grobovima u najve}embroju slu~ajeva male posude, i to bo~ice.

Osim u Srbiji, pojava posuda na nekropolamaregistrovana je i u okolnim oblastima. Pa`wu pri-vla~e najpre nalazi sa podru~ja Bosne, s obzirom na

66 Bajalovi}–Hadì-Pe{i} 1980, 26, sl. 30–31.67 Bardìjeva-Trajkovska 2004, 21 sl. 9, 77.68 Biki} 2003, 66–67; Georgieva 1974, Obr. 12/2–4, 13/1, 2;

Stan~eva 1995, 117–126, Figs. 2–6, 14, 19; Hayes 1992, 290, 324,Fig. 121/h 10.3, h 10.4.

69 ]orovi}-Qubinkovi} 1970, 224.

STARINAR LXI/2011

298


sasvim osoben kontekst i karakter. Iako je preli-minarno objavqena jo{ sredinom pro{log stole}a,ova gra|a do danas nije obra|ena i sistematizova-na, pa su na{a saznawa dosta skromna i ograni~e-na na stakleno posu|e. Posu|e je registrovano nanekoliko nekropola u isto~noj Bosni i Hercego-vini, u Veli~anima, Zogo{}i, Gackom, Gra~anicikod Visokog, Biskupu kod Kowica.70 Re~ je prete`-no o grobqima pod kamenim spomenicima – ste}ci-ma koji se po odlikama ukrasa, pre svega lozicama,spiralama i uvijenim uàdima, a izuzetno nalazi-ma novca i odlikama natpisa, datuju u drugu polo-vinu 14. i 15. vek.71 Ovo su ujedno i mesta gde su sa-hraweni bosanski velikodostojanstvenici, poput~lana humske vlasteoske porodice Sankovi}a u se-lu Biskupu ili kalu|erice Polihranije, iz nere-tqanske porodice îhori}a, u Veli~anima. U po-menutim grobovima su iskqu~ivo nalaène ~a{e,i to sa kapima i rebrima (Krautstrunk, Nuppenbecheri Rippenbecher).72 â{e su stavqane, gotovo po pra-vilu, desno od glave pokojnika u vertikalnom po-loàju, pri ~emu je u grobu iz Veli~ana ~a{a bilaprekrivena tankom tkaninom i poklopqena kame-nom plo~icom.73 Ovakav kontekst otkriva sasvimodre|en obi~aj, koji do danas nije obja{wen. Do-datnu potvrdu tom mi{qewu pruà unutra{wostsarkofaga bosanskog tep~ije Batala, kod kojeg je naistom mestu udubqewe, po svoj prilici leì{teza ~a{u (grobnica je bila opqa~kana, pa nije bilomogu}e utvrditi da li je i koja vrsta posude je tustajala).74 Podsetimo i na ranije pomenutu bocu sapro{irewem na vratu u vidu prstena koja je otkri-vena u jednom grobu nekropole u Paniku, u Hercego-vini.75 Pored pomenutog staklenog posu|a, poznatje i svega jedan nalaz kerami~ke posude – u grobubr. 2 nekropole u Biskupu mawi lonac je stavqendesno od lobawe mu{ke individue.76

Za razliku od Srbije i Bosne na podru~ju Hr-vatske polagawe posuda registrovano je na svegatri nalazi{ta. Na nekropoli u selu Su}urcu kodSplita staklene boce su bile prilog u dva groba,jo{ jedna je na|ena na nekropoli Crkve sv. Jurja odRaduna u Ka{tel Starom kod Trogira, dok je jedankerami~ki bokal na|en na nekropoli na nalazi{tuCrkvina u [opotu kod Benkovca.77 Dakle, nalazisu koncentrisani prakti~no u jednoj regiji, a to jeneposredno, {ire zale|e Splita. Sve ove posude bi-le su stavqene iznad desnog ramena i predstavqalesu jedine nalaze u tim grobovima. Jedna od staklenihboca iz ovog regiona je oblikom sli~na primerci-

ma iz Srbije, osim {to je na wima vrat gladak, a nerebrasto profilisan, dok je od druge otkriveno sve-ga nekoliko delova, na osnovu kojih nije mogu}e po-uzdano odrediti tip posude, ali se ima utisak da jere~ o boci sa vertikalnim rebrima du` vrata.78

Prema odlikama je utvr|eno da boce predstavqajurad muranskih staklara. Nasuprot staklenim bo-cama, kerami~ki bokal ima dve nejednake dr{ke,grube je fakture, crvenkaste boje pe~ewa i na dnuima grn~arski ìg u vidu stilizovane svastike,79

{to bi upu}ivalo na lokalni proizvod. Prema na-vedenim odlikama bokal je vremenski opredeqen ukasni 13. ili u 14. vek.

U nastojawu da {to potpunije sagledamo feno-men posu|a u nekropolama sredweg i novog vekaosvrnu}emo se i na hronologiju ove pojave u razdo-bqu sredweg veka, u osnovnim crtama i sa najjasni-jim novijim primerima sa podru~ja centralnogBalkana. Obi~aj polagawa posuda u grobove trajeveoma dugo. Poznato je, naime, da su u antici posude,od stakla ili keramike, stavqane u grob kao jedininalazi, ali i u kombinaciji sa nakitom, ukrasimana ode}i i oru`jem, i u najve}em broju slu~ajevapolagane su iznad glave ili kod nogu. Sli~ne ma-nifestacije obi~aj je imao i u ranijim razdobqi-ma sredweg veka, i to kod slovenskih plemena, stim {to me|u nalazima preovla|uje kerami~ko po-su|e, pre svih kuhiwski lonci.80 Jedan od novijihilustrativnih primera je nekropola u Ravni (an-ti~ki Timacum Minus) kod Kwaèvca, datovana urazdobqe 9–10. veka, na kojoj su kerami~ki lonciregistrovani u 11 grobova.81 U kontekstu na{ih

70 Koji}, Wenzel 1968, sl. 1.71 Vego 1957; Koji}, Wenzel 1968, 139–148. 72 Koji}, Wenzel 1968, 140–147, sl. 8, 9, 11/4, 12/5, 9, 10, T.

III/6–8. U novije vreme prisutna je tendencija da se sahranepod ste}cima pripi{u Vlasima, {to podrazumeva i obi~aj sa-hrawivawa sa staklenim posudama (Buri} 2006, 231–233), iakoza to mi{qewe ne postoji nikakvo utemeqewe.

73 Koji}, Wenzel 1968, 140–143, sl. 8, 9.74 Koji}, Wenzel 1968, 147–148.75 Popovi} 1973, sl. 2.76 Vego 1957, 132–134.77 Buri} 2006, 228–229, sa literaturom.78 Buri} 2006, sl. 1/5, 6.79 Buri} 2006, 230.80 Mini} 1978, 89, 9,2, sa literaturom.81 Jovanovi}, Vuksan 2005, 238–239, Pls. II/G14, III/G.

34–10, IV/G. 46–4, VII/G. 73–6, VIII/G. 74–5, G. 83–8, 9, XII/G.122–6, G. 127, XIII/G. 133–4, XIV/G. 137–2.

STARINAR LXI/2011

299


razmatrawa ne moèmo izostaviti ni primer izMakedonije. Naime, na nekropoli Pepeli{te udva groba, u oba slu~aja nad desnim ramenom, regi-strovane su kerami~ke posude, ~a{a oblika oinohoei mali bokal koji je na dnu imao ìg u vidu to~ka.82

Sli~an slu~aj je registrovan i na nekropoli u Ve-lekincima kod Gwilana (Kosovo), gde je u grobu br.80 u tankom sloju zemqe iznad skeleta na|en malilonac.83 Obe ove posude su datovane u pribli`norazdobqe, izme|u 11. i prve polovine 13. veka, {toih za sada ~ini jedinstvenim grobnim nalazima napodru~ju Balkana u tom razdobqu. Pored pomenu-tih, posude su na|ene na jo{ nekoliko nekropola11–12. veka u Bugarskoj, ali u zemqi nad skeleti-ma, tako da se tuma~e u kontekstu gozbi u ~ast umr-lih – da}a.84 U vremenskoj skali pojave posu|a nanekropolama sledi razdobqe poznog sredweg veka, sanaliziranim nalazima iz Srbije, isto~ne Bosnei Hercegovine i dalmatinskog zale|a. Za razlikuod ranijih razdobqa, kada su u grobove polaganegotovo iskqu~ivo kerami~ke posude, od 14. veka je

gotovo jednaka koli~ina nalaza staklenog i kera-mi~kog posu|a, pre svega boca, kr~aga i ~a{a. Obi-~aj polagawa posuda u grobove nastavqen je i napo~etku novog veka, s pribli`nim brojem nalazana podru~ju Srbije. Me|utim, tada je re~ o prete-`no kerami~kom posu|u, kr~azima i zdelama, isvega jednoj staklenoj boci. Promena vrsta posu|a,kerami~ke posude za svakodnevnu upotrebu umestorelativno skupog stakla, mo`da posredno svedo~io smawenoj kupovnoj mo}i stanovni{tva i op{temosiroma{ewu u razdobqu nakon turskih osvajawa.Predo~eni primeri, uz sva ranija saznawa, jasnoilustruju i potkrepquju zakqu~ak da obi~aj pola-gawa posuda u grobove na podru~ju centralnog Bal-kana predstavqa retku, mada konstantnu pojavu ve-oma dugog trajawa.

82 Maneva 2005, 297, sl. 5.83 Fidanovski 2010, 47, 77, T. IX/G. 80.84 Borisov 1989, 333, sa literaturom, Fig. 373.

STARINAR LXI/2011

300

Sl. 14. Stakleno posu|e iz palate beogradskog mitropolita u Dowem gradu Beogradske tvr|ave (foto: S. Pop-Lazi})

Fig. 14. Glass vessels from the Palace of the Belgrade Metropolitan in the Lower Town of the Belgrade fortress(photo: S. Pop-Lazi})


Iz ovog pregleda sasvim je o~igledno da se po-su|e koje je polagano u grobove ne razlikuje od onogkoje je svakodnevno kori{}eno u doma}instvima.Ujedno, sve su to prepoznatqive vrste posuda izrazdobqa od 14. do 16. veka – venecijansko, dubro-va~ko i ugarsko staklo i kuhiwska i trpezna kera-mika iz radionica sa podru~ja Srbije (s izuzetkomBrestovika). O proizvodwi, prometu i upotrebikerami~kog posu|a nema podataka u pisanim doku-mentima, stoga su razmatrawa zasnovana, gotovoiskqu~ivo, na analizama arheolo{ke gra|e. Nasu-prot tome, o staklu postoji ~itav niz razli~itihvesti u dokumentima pre svega iz dubrova~kih arhi-va. O ~estim isporukama staklenog posu|a iz Du-brovnika u oblasti u wegovom blièm ili daqemzale|u svedo~e i zapisi humaniste Filipa de Di-versisa, koji je u gradu boravio od 1434. do 1441.godine.85 Uz to, na osnovu podataka o upotrebi sta-kla u Dubrovniku, moè se pretpostaviti sli~no iza domove u okolnim „zonama stakla“, pa bi takonaj{iru upotrebu imale boce, zatim slede ~a{e,kupe i pehari i, {to je naro~ito zna~ajno, velike~a{e (bicchieri de vitro groxi, bichieri grandi de vetro)sa kojima se mo`da mogu identifikovati i pojedi-ni na{i primerci.86 Tek pore|ewa radi, skre}emopa`wu na sli~ne posude koje su otkrivene prili-kom istraìvawa tvr|ava, naseqa i manastira, npr.iz Stala}a, Beograda (sl. 14), Studenice, Mile{e-ve, Trgovi{ta, Trnave kod â~ka.87

Sude}i prema mestima nalaza posuda, kao isvim dosada{wim saznawima, sti~e se utisak da jeu razdobqu kasnog sredweg veka polagawe posuda ugrobove bio obi~aj ograni~en na nekoliko oblastikoje su uz tokove Dunava, Morave, Ibra, Drine iNeretve, ali to bi se moglo prihvatiti samo sa re-zervom imaju}i u vidu neujedna~enu istraènost~itavog podru~ja. Te oblasti ocrtavaju zone uz ma-gistralne karavanske puteve, a to su upravo pod-ru~ja u zale|u Dubrovnika, u Hercegovini, Bosnii Srbiji, {to je od posebnog zna~aja u razmatrawi-ma nalaza stakla.88 U tom smislu, mala zona nalazau zale|u Splita ostaje izvan glavnih puteva stakla,ali ne i toliko udaqena i izolovana od uticaja ne-kih obi~aja iz susedstva. Na osnovu primera iz sva-ke od pomenutih oblasti, jedinu zna~ajniju razlikupredstavqaju vrste staklenih posuda koje su kori-{}ene u pogrebnom ritualu – bo~ice na podru~juSrbije i Hrvatske, a ~a{e u Bosni i Hercegovini.Zbog toga se mo`da mogu pretpostaviti izvesne re-gionalne osobenosti u obi~ajima pri davawu pri-

loga mrtvima, mada bi svako zakqu~ivawe u tomsmislu, a naro~ito samo na osnovu raspoloìviharheolo{kih nalaza, bilo dosta proizvoqno.89

Prema ishodima dosada{wih istraìvawa ob-ja{wewe zna~ewa obi~aja polagawa posu|a u gro-bove se svodi, u najkra}em, na tri pretpostavke.90

Najpre, re~ o opstajavawu starog paganskog obi~ajapolagawa u grob posude koja sadrì pi}e ili hranu,da se pokojnik okrepi na putu za drugi svet. Uz to,moè se pomi{qati da je u boce sipana osve}enavoda, za pro~i{}ewe tela i du{e umrlog. Tako|e,posude mogu predstavqati li~nu svojinu pokojni-ka, predmet neobi~nog oblika, mada raspored na-laza i wihova me|usobna sli~nost ne ide sasvim uprilog ovoj pretpostavci. Kakvo god da je zna~eweu pitawu, ovaj obi~aj na podru~ju Balkana izgledada nije bio osobito ra{iren tokom sredweg veka isvakako ne predstavqa odliku sahrana 14–15. veka.91

Za razliku od sporadi~nih nalaza u 11–12. veku, ukasnom sredwem veku, kao i na po~etku novog veka,broj posuda je ne{to ve}i. Ipak, procenat zastu-pqenosti posuda kao nalaza u grobovima je gene-ralno veoma nizak. U ovom kontekstu, vaqalo biimati na umu jednu va`nu ~iwenicu koja je u vezi sapojavom posuda u hri{}anskim sahranama. Naime,za razliku od uvreènog verovawa da hri{}anska

85 Han 1981, 84–85.86 Han 1981, 77–83.87 Han 1969, 7–26; Han 1981, 81; Mini} 1982, 19–22; Han

1983, 19–20, sl. 1; Jankovi} 1986, 18, sl. 6/3, 14; Biki} 1995,91–94, sl. 2, 3; Biki} 2000; Mini}, Vukadin 2007, 103–106, sl.67; Ze~evi} E. 2011.

88 Han 1969, 10–12; Han 1981, 37. 89 Han 1981, 78. U tom smislu, smatramo neutemeqenom

pretpostavku Ton~ija Buri}a, da je „polagawe posuda u grobo-ve, posebice onih kerami~kih, jedna od specifi~nosti po-grebnih obi~aja Vlaha na Balkanu“, pri ~emu su Vlasi ozna~e-ni ne samo kao nosioci i prenosioci te pojave, ve} i kao vezasa romanizovanom populacijom kasne antike u rimskim pro-vincijama na Balkanu (Buri} 2006, 231–233). Pretpostavka jeizvedena na osnovu podatka koji donosi Dragoslav Antonije-vi} u svojoj studiji Obredi i obi~aji balkanskih sto~ara (An-tonijevi} 1982, 130): „Onome ko je umro bez pri~e{}a, {to senaj~e{}e doga|a, odmah upale sve}u i stave ~a{u vina na me-stu gde je izdahnuo. Veruje se da pokojnikova du{a do|e u tokuno}i da se pri~esti. Ako neko pogine u ratu, tako|e u kolibizapale sve}u i stave ~a{u vina.“ Isti podatak je svojevremenonavela i Vedrana Delonga, obja{wavaju}i pojavu staklenog po-su|a na nekropoli u Bribiru, videti: Delonga 1988, 105–106 inap. 88.

90 Mini} 1978, 89, 92; Mini} 1989, 63.91 Mini} 1978, 92.

STARINAR LXI/2011

301


skromnost podrazumeva sahranu bez priloga (li~-ne svojine pokojnika i drugih predmeta), {to je od-likovalo posebno sahrane u blizini crkava, pre-do~enim nalazima je pokazano da takvi slu~ajevipostoje. U tom smislu, polagawe posuda u grob mo-`da treba druga~ije tuma~iti, ne kao prilog, ve}pre u kontekstu verskih obreda – Svetih tajni, pabi tako bo~ica ili ~a{a mogla sadràvati osve}e-nu vodu, za pro~i{}ewe tela i du{e umrlog, ilime{avinu vina i uqa, za izle~ewe bolesti du{eili tela (uspomena na svetu tajnu jeleosve}ewa).

Par stole}a kasnije isti obi~aj opisuje i jedanod na{ih najzna~ajnijih etnologa Tihomir \or|e-vi} (1868–1944) u svojoj obimnoj studiji Nekolikismrtni obi~aji u Ju`nih Slovena: „U svim na{imkrajevima se veruje da ~ovek na onome svetu imaistih potreba kakvih je imao dok je bio na ovome…Sem toga, ako je sahrawen u sanduku, onda pored we-ga u sanduk stavqaju razli~ite stvari, za koje sedrì da }e mu na onom svetu biti od potrebe: hleb,vino, voda, rakija, ~anak, ka{ika, preobuka i dr.Jo{ 1554 godine video je Busbek u Jagodini poredmrtvaca „hranu, u obliku hleba i mesa i ~a{u vi-na“. Sewski uskoci u drugoj polovini XVII vekametali su umrlima u sanduk jedan hleb i kr~ag vinada bi na svome dugome putu imali {ta jesti i pi-ti… U Samoboru, u Hrvatskoj, bivalo je qudi kojisu naru~ivali „da im se u lijes, kraj wih, dade sta-klenka vina ili drugo {to““.92 Sli~na pojava je uistom razdobqu zabeleèna i u pojedinim regio-nima Bugarske, s tim {to se tamo naj~e{}e javqa-ju kr~azi, i to poloèni kod nogu, a re|e i zdele istomne pored glave.93

S obzirom na veliku koli~inu ulomaka posudana nekropolama iznad grobova, kao i na to da posu|eza dràwe te~nosti uveliko prevazilazi sve drugeforme, moè se pretpostaviti da je ono kori{}enou ~inu prelivawa groba me{avinom uqa i vinaprilikom sahrane i da je nakon toga ostavqano nagrobqu.94 U tom kontekstu, pojava apotekarskih po-suda ostaje potpuno osobena i jo{ uvek bez dovoqnodobrog obja{wewa. Podsetimo da je svojevremeno,komentari{u}i ove nalaze s Novog Brda i ~iweni-cu da na posudama nije bilo tragova nikakve upo-trebe, M. ]orovi}-Qubinkovi} pretpostavila dasu najverovatnije „nabavqene samo zato da se u wi-ma donese neka ponuda na grobqe, najpre vino, ko-jim se grobovi prelivaju“.95 Danas, kada je namenaovih posuda sasvim jasna, ponu|eno obja{wewe namse ~ini malo realnim, s obzirom na ekskluzivnost

posuda i ~iwenice da nisu bile polomqene (madaje jedna od zeleno gle|osanih bila o{te}ena). Mo-`da se moè pretpostaviti da su posude za lekovedonete na grobqe kao vid odavawa po{te apoteka-rima ili lekarima koji su tu sahraweni. Kako po-kazuju etnolo{ka istraìvawa, u Srbiji je do ne-davno bio obi~aj da, kada se kov~eg spusti u raku, owega se razbiju stakla u kojima je odneseno vino iuqe za prelivawe groba.96 Primera radi, u srezuBoqeva~kom „kad mrtvog spuste u grob, sve{tenikuzima ~a{u ili {oqu u kojoj su doneli koqiva, pakoqivo prospe po sanduku, a ~a{u baci u grob, gle-daju}i da se tom prilikom razbije. Zatim sve{te-nik baci malo zemqe u grob, a to isto u~ine i osta-li govore}i: Laka mu bila zemqa!“97

Analiza posuda na nekropolama kasnog sredwegveka i novog veka pokazala je niz op{tih odlika za~itavo podru~je zapadnog Balkana, ali i izvesneregionalne osobenosti. Me|utim, s obzirom naraspoloìvi uzorak obra|enih nalaza, u odnosu nacelinu otkrivene gra|e, rezultati i zakqu~ci ko-ji su ovde izloèni ne mogu se smatrati kona~nim,ve} preliminarnim. Kao {to se moglo videti, po-jedine manifestacije obi~aja i daqe su maglovite,pa su neka od ponu|enih obja{wewa zapravo neute-meqena domi{qawa, {to u krajwoj liniji postajeprostor za razli~ite manipulacije. Stoga je neop-hodno, osim analize arheolo{ke gra|e, detaqno is-traìti i druge aspekte ovog pitawa, pre svega fe-nomen sahrawivawa pod plo~ama i ste}cima98 ipogrebne obi~aje u celini.

92 \or|evi} 1939, 258–259.93 Vøàrova 1976, 413–414 i nap. 1.94 Mini} 1989, 61–63; Kriànac 1997, 181–197; Ze~evi} E.

2011.95 ]orovi}-Qubinkovi} 1962, 173.96 Ze~evi} S. 1982, 57.97 \or|evi} 1940, 74.98 U novije vreme u~iwen je pomak u pristupu istraìvawu

ste}aka, i kamenih spomenika uop{te, na uzorku spomenika izzapadne Srbije, videti: Ze~evi} E. 2005.

STARINAR LXI/2011

302


303

Antonaras 1999 – A. Antonaras, Two VenetianVessels from Thessaloniki, Museum of Byzantine Culture6, 30–40.

Antonijevi} 1982 – D. Antonijevi}, Obredi iobi~aji balkanskih sto~ara, Beograd.

Bajalovi}-Birta{evi} 1960 – M. Bajalovi}-Birta{evi}, Sredwovekovna nekropola u Mirijevu,Beograd.

Bajalovi}–Haxi-Pe{i} 1980 – M. Bajalovi}-–Haxi-Pe{i}, Keramika u sredwovekovnoj Srbiji,Beograd.

Bardìjeva-Trajkovska 2004 – D. Bardìeva-Trajkovska, Sv. Pantelejmon Nerezi. @ivopis,Skopje 2004.

Baumgartner, Krueger 1988 – E. Baumgartner, I.Krueger, Phönix aus Sand und Asche, Glas des Mittel-alters, München.

Biki} 2000 – V. Biki}, Vizantijski import i uticajime|u arheolo{kim nalazima iz naselja i nekropola u Sr-biji (11–15. vek), doktorska disertacija u rukopisu.

Biki} 2003 – V. Biki}, Gradska keramika Beogra-da (16–17. vek), Beograd.

Buri} 2006 – T. Buri}, Boce, ~a{e i vr~evi kaogrobni prilozi u kasnom srednjem vijeku na sjeveroza-padnom i sredi{njem Balkanu, Histria Antiqua 14,225–237.

]orovi}-Ljubinkovi} 1959 – M. ]orovi}-Ljubin-kovi}, Visoka Ravan u Brestoviku, Slovenska nekropola,Starinar IX–X/1958–1959, 386–387.

]orovi}-Qubinkovi} 1962 – M. ]orovi}-Qu-binkovi}, Srpska sredwovekovna gle|osana kera-mika (Sredwovekovna keramika sa Novog Brda),Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu III, 165–186, T.I–IX.

Davidson 1952 – G. Davidson, The Minor Objects,Corinth XII, Princeton – New Jersey.

Delonga 1988 – V. Delonga, Staklo srednjovjekov-nog Bribira, Starohrvatska prosvjeta 17, 87–110.

Ercegovi}-Pavlovi} 1980 – S. Ercegovi}-Pavlovi},Les nécropoles romaines et médiévales de Ma~vanskaMitrovica, Sirmium XII, Beograd.

Fidanovski 2010 – S. Fidanovski, Velekince– rimska i sredwovekovna nekropola, Beograd.

Gasparetto 1975 – A. Gasparetto, La verrerie ve-netienne et ses relations avec le Levant balkanique aumoyen age, Verre medieval aux Balkans (Ve–XVe s.),Recueil des travaux conference internationale, Belgra-de, 143–155.

Gasparetto 1979 – A: Gasparetto, Matrici e Aspettidella Vetraria Veneziana e Veneta Medievale, Journal ofGlass Studies 21, 76–96.

Georgieva 1974 – S. Georgieva, Keramikaða oðâvoreca na Carevec, in: Carevgrad Tørnov, Tom 2,Sofiý, 7–186.

\or|evi} 1939 – T. R. \or|evi}, Nekoliki sa-mrtni obi~aji u Ju`nih Slovena, Godi{wica Niko-le ûpi}a XLVIII, 246–292.

\or|evi} 1940 – T. R. \or|evi}, Nekoliki sa-mrtni obi~aji u Ju`nih Slovena, Godi{wica Niko-le ûpi}a XLIX, 70–84.

Gyürky 1982 – K. H. Gyürky, Forschungen auf demGebiete des mittelalterlichen Buda: Ein unbekanntesWohnhaus und der Ursprung eines Destillierkolbens,Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae34, 177–211.

Han 1969 – V. Han, Problemi oko porekla i sti-la sredwovekovnog stakla iz Srbije, Bosne i Her-cegovine, Zbornik Muzeja primewene umetnosti 13,7–30.

Han 1978 – V. Han, Zna~aj nalaza stakla na Beo-gradskoj tvr|avi, Godi{wak grada Beograda XXV,169–175.

Han 1981 – V. Han, Tri veka dubrova~kog staklar-stva (XIV–XVI vek), Beograd.

Han 1983 – V. Han, Sredwovekovna staklena ~a{aiz sela Trnave (Razmatrawa o tipologiji ~a{a sa re-brima), Zbornik radova Narodnog muzeja u â~ku XIII,19–31.

Hayes 1992 – J. W. Hayes, Excavations at Saracha-ne in Istanbul, Vol. 2: The Pottery, Princeton UniversityPress-Dumberton Oaks Research Library and Collection,Washington D. C.

Hejdová, Franti{ek, [elesta, êrna 1983 – D.Hejdová, F. Franti{ek, P. [elesta, E. êrna, Stredovekésklo v êchách, Archaeologia historica 8, 243–266.

Himmelová 1990 – Z. Himmelová, Sklo stredove-kého Brna, Archaeologia historica 15, 437–446.

Holl-Gyürky 1986a – K. Holl-Gyürky, Az uveg,Katalogus, A Budapesti Törteneti Museum középkorigyüjteménye, Budapest.

Holl-Gyürky 1986b – K. Holl-Gyürky, The use ofGlass in Medieval Hungary, Journal of Glass Studies 28,70–81.

Jankovi} 1986 – M. Jankovi}, Zatvorene arheo-lo{ke celine manastira Studenice, Saop{tewaXVIII, 7–22.

BIBLIOGRAFIJA:

Jovanovi} 1981 – V. Jovanovi}, Ras–Pazari{te –srednjovekovna nekropola sa crkvom, Arheolo{ki pregled22, 111–115.

Jovanovi} 1985 – V. Jovanovi}, Arheolo{kaistraìvawa nekropola sredwovekovnog Trgovi-{ta na lokalitetu Taba~ina 1985. godine, Novopa-zarski zbornik 9, 225–228.

Jovanovi} 1989 – V. Jovanovi}, Staklena fio-la sa Taba~ine, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru-{tva 5, 100–107.

Jovanovi}, Mini}, Ercegovi}-Pavlovi} 1990– V. Jovanovi}, D. Mini}, S. Ercegovi}-Pavlovi},Nekropole sredwovekovnog Trgovi{ta, Novopazar-ski zbornik 14, 19–44.

Jovanovi}, Vuksan 2005 – S. Jovanovi}, M. Vuk-san, Medieval Necropolis, in: S. Petkovi} et al., Romanand Medieval Necropolis in Ravna near Knjaèvac,Belgrade, 175–275.

Juri{i} 1989 – A. Juri{i}, Gradac, Rezultatiarheolo{kih radova, Republi~ki zavod za za{tituspomenika kulture, Posebna izdawa 7, Beograd.

Kali} 1977 – J. Kali}, Iz istorije Prijepoqai Trgovi{ta u XV veku, Seoski dani Sretena Vuko-savqevi}a IV, 143–148.

Kämpter, Beyer 1966 – F. Kämpter, K. G. Beyer,

Glass, A world history, The story of 4000 years of fineglass-making, Studio Vista, London.

Koji}, Wenzel 1968 – Q. Koji}, M. Wenzel, Ve-li~ani – sredwovekovna nekropola i pregled sred-wovekovnog stakla Bosne i Hercegovine, StarinarXVIII, 139–155.

Kriànac 1993–1994 – M. Kriànac, Staklo iz ne-kropole crkve Sv. Tripuna u Kotoru, Godi{njak Pomor-skog muzeja u Kotoru XLI–XLII, 181–197.

Krsti}, Veli~kovi}, Marjanovi}-Vujovi}1983 – D. Krsti}, M. Veli~kovi}, G. Marjanovi}-Vujovi}, Arheolo{ko blago Srbije iz muzejskih zbir-ki, Beograd.

Qubinkovi} 1970 – M. Qubinkovi}, Nekropo-la crkve sv. Petra kod Novog Pazara, Zbornik Na-rodnog muzeja VI, 169–259.

Madas 1970 – D. Madas, Crkvine „Petkovica“kod Stragara – arheolo{ka ispitivawa, Saop{te-wa IX, 93–96.

Maneva 2005 – E. Maneva, Srednovekovna nekro-pola Pepeli{te (prethoden izve{taj), MacedoniaeActa Archaeologica 16/1997–1999, 291–306.

Marjanovi}-Vujovi} 1979 – G. Marjanovi}-Vujovi},Necropole medievale Vin~a, Inventaria archaeologica,Fasc. 22 (Y 209–218), Beograd.

Mester 2010 – E. Mester, Üvegmuvesség a kozép-

korban és a kora újkorban, in: B. Elek, G. Kovács (eds.),

A kozépkor és a kora újkor régészete Magyarországon(Archaeology of the Middle Ages and the Early Modern

Perion in Hungary), Budapest, 643–673.

Mini} 1978 – D. Mini}, Kerami~ke posude kaogrobni prilozi na sredwovekovnim nekropolama uSrbiji, Godi{wak grada Beograda XXV, 87–95.

Mini} 1982 – D. Mini}, Staklena ~a{a iz sred-wovekovnog Trgovi{ta, Novopazarski zbornik 6,19–22.

Mini} 1989a – D. Mini}, Boca i kandila odstakla iz crkve III u Trgovi{tu, Novopazarski zbor-nik 13, 59–69.

Mini} 1989b – D. Mini}, Neka zapaàwa ogradwi ku}a u sredwovekovnom Trgovi{tu, GlasnikSrpskog arheolo{kog dru{tva 5, 94–99.

Mini}, Vukadin 2007 – D. Mini}, O. Vukadin,Srednjovekovni Stala}, Beograd.

Pejovi} 1997 – E. Pejovi}, Manastir Kaleni}– rezultati sonda`nih arheolo{kih istraìvawa,Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 13, 223–231.

Pe{i} 2006 – M. Pe{i}, Venetian Glass from NationalMuseum in Zadar, in: M. Gu{tin, S. Gelichi, K. Spindler(eds.), The Heritage of the Serenisima, The Presentationof the architectural and archaeological remains of the Ve-netian Republic, Proceedings of the international confe-rence Izola – Venezia 4–9. 11. 2005, Koper, 115–121.

Philippe 1970 – J. Philippe, Le monde byzantine.Dans l’histoire de la verrerie (Ve–XVIe siécle), Bologna.

Popovi} 1973 – M. Popovi}, Crkvina u Paniku,Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XXVII/XXVIII(1972–1973), 347–375.

Popovi} 1995–1996 – M. Popovi}, ManastirSv. Varvare na Reqinoj gradini kod Novog Pazara,Saop{tewa XXVII–XXVIII, 95–101.

Radu, Þeicu 2003 – A. Radu, D. Þeicu, Nicolint,com. Ciuchici, jud. Caraº–Severin, punct Daia Parte,Craguiet, Rapa Galbena, Cronica cercetãrilor arheolo-gice din Romania, campania 2002, Bucureºti, 212–213.

Stan~eva 1995 – M. Stan~eva, L’aiguere de tableBulgare du XVe au XVIIe s., in: La culture materielle etl’art dans les terres Bulgares VIe–XVIIe s., Bulletin del’Institut d’archeologie XXXVIII/1994, 117–132.

Þeicu, Lazarovici 1996 – D. Þeicu i Gh. Lazarovici,Gornea. Din arheologia unui sat medieval din ClisuraDunârii, Oradea.

Tomi} 1979 – G. Tomi}, Gle|osana keramika salokaliteta Milentija, Zbornik Narodnog muzeja uBeogradu IX–X, 425–438.


304

STARINAR LXI/2011

STARINAR LXI/2011

305

Vego 1957 – M. Vego, Nadgrobni spomenici poro-dice Sankovi}a u selu Biskupu kod Konjica (nastavak),Glasnik Zemaljskog muzeja XII, 127–141.

Vøøàrova 1976 – @. Vøàrova, Slavýni iírabøláari (ío âanni na nekroíoliðe oð VI–XI v. naðeriðoriýða na Bøláariý), Sofiý.

Ze~evi} E. 2005 – E. Ze~evi}, Mramorje – ste}-ci u zapadnoj Srbiji, Beograd.

Ze~evi} E. 2011 – E. Ze~evi}, Glas of Novo Brdoand its Significance in the Late Medieval Glass Produc-tion, in: Annales of the 18th Congress of the AssociationInternationale pour l’Histoire du Verre, 21–25 Septem-bre 2009, Thessaloniki, in print.

Ze~evi} S. 1982 – S. Ze~evi}, Kult mrtvih kodSrba, Beograd.


Although a rare occurrence in late medieval cemeteries, vesselshave been found on almost all major sites of the period, such asNovo Brdo, Trgovi{te, Reljina Gradina and the churchyard of StPeter’s near Novi Pazar, the churchyard of St Nicholas’ at Kur-{umlija, the churchyard of St Stephen’s at Milentija near Brus,Mali Zve~an, Mirijevo, Vin~a. Vessels occur in different places,both on top of and in graves. Fragments of pottery and glassvessels are relatively abundant in layers of earth filling burialpits and chambers, and in those immediately overlaying burialpits or gravestones. The available data make it possible to re-cognize almost all functional types. The most frequently foundpottery shapes are larger liquid containers – jugs and pitchers,and apparently there have also been many pots, both hearthcooking and glazed (figs. 1–3; 5–9). Recognizable among theglass vessels are bottles, usually those with long fluted necksand biconical, as well as infrequent icon lamps. The data aboutthe vessels found buried with the deceased is much moredetailed. Such finds are recorded at Ma~vanska Mitrovica (fig.10/3), Brestovik (fig. 13/3), Mirijevo (fig. 4/1), Vin~a (figs. 4/2;10/4), Stragari near Kragujevac, Milentija near Brus, round thechurch of St Peter near Novi Pazar, at the monastery of Kon~u-li} (fig. 13/2) and the monastery of Gradac. The relativelyplentiful and diverse vessels discovered at the cemeteries ofmedieval Trgovi{te are especially illustrative (fig. 10/2, 7).

The available descriptions of vessels and archaeologicalcontexts provide a general impression about the types of vesselsrecorded in the cemeteries of a late medieval and early moderndate in the central Balkans. Glass bottles as a rule were laid ingraves, while earth-fill layers, apart from bottles, containedplentiful shards of drinking vessels. As for the bottles, two typeswere registered: biconical and those with long fluted necks (figs.

10; 12/1). Among the glass fragments there were parts of bottleswith a ring around the neck and a ribbed body (Rippenflaschen),generally known in domestic scholarship under the term Paniktype bottle (fig. 10/8). Also identifiable among the recoveredglass fragments are drinking vessels of several types, beakerswith small or large prunts (Nuppenbecher and Krautstrunk) andribbed (Rippenbecher), common especially in the 15th and 16th

centuries (figs. 12/1, 3, 5, 6). There are also pieces with a bluethread applied around the rim and body, similar to the examplesfrom Stala} reproduced herein (fig. 12/3). Quite rarely foundare drinking vessels of cobalt blue glass, which are mostly small,except for a few examples of up to 14 cm in height, which is alsothe height of the abovementioned bottles. Apart from Venice andDubrovnik (Ragusa), glassware was imported from Hungary.

The discovered pottery vessels show a greater diversity,mostly in terms of shape. In addition to liquid containers —jugs, pitchers and beakers, there occur bowls, pots and evenapothecary vessels. A vast majority belong to the Serbian wareof the 14th and 15th centuries. Most are glazed, and frequentlypainted with spirals, bands and blotches in white, green anddark brown or decorated with simple sgrafitto patterns, such asthe finds from Novo Brdo (fig. 1), St Peter’s (figs 9; 13/1, 4) andthe monastery of Gradac. By far the most interesting of them isthe beaker from Kon~uli} with an openwork edge around thebase (fig. 12/2), which is commonly found in glass beakers of thesame period. Deserving of particular attention are three cylin-drical ceramic bottles from Novo Brdo (fig. 2).

The presented material allows us to recognize the centralissues surrounding the occurrence of vessels in the cemeteriesof the 14th to 17th century in Serbia. Given the small number ofrecorded cases, the presence of vessels in graves as grave goods

Summary: VESNA BIKI], Institute of Archaeology, Belgrade

VESSELS FROM LATE MEDIEVAL CEMETERIES IN THE CENTRAL BALKANS

Key words. – central Balkans, medieval period, modern age, glass and pottery vessels, funerary customs.


306

appears to have been utterly sporadic. Being based on the pro-cessed and published results, and given the small number ofsystematically investigated and analyzed cemeteries, however,such a conclusion should be taken with caution. In most cases,the vessels were laid beside the head of the deceased, usually onits left, rarely on the right side, and only exceptionally next to thelegs or the upper body area. On the other hand, the amount offragments discovered in cemeteries is generally large, as shown,for example, by a cursory insight into the excavation records forthe site of Novo Brdo. This discrepancy is surprising and makesus think over the character of the finds, but we shall not get closerto an answer until we have detailed context analyses done andthe material systematized and statistically processed.

When it comes to shapes, liquid containers obviously pre-dominated – glass bottles and ceramic pitchers, followed by glassand ceramic drinking vessels, while ceramic pots and bowlsoccurred in graves only rarely. The vessels are mostly small.The glass bottles are between 14 and 15 cm in height on avera-ge, except the specimen from Mali Zve~an, which is more thantwice as high (36 cm). The cups show similar heights, between10 and 16 cm. The ceramic pitchers and pots are also small, witha height usually not exceeding 16 cm. Judging by the availabledata, it appears that shards of larger vessels were found on topof graves (bowls, pitchers, jugs, pots), apparently brought forthe memorial ceremony held at the grave, while graves usuallycontained small vessels, usually bottles.

Apart from Serbia, the occurrence of vessels in cemeterieshas also been recorded in the surrounding areas. Given theirvery distinctive context and character, the finds from Bosniadraw particular attention, as well as those from Croatia, wherethey are concentrated in the broader area of Split.

This overview makes it plain that the vessels laid in gravesdiffer little from ordinary household utensils. Moreover, all canbe classified as typical of the 14th to 17th century — Venetian,Dubrovnik and Hungarian glass, and the ceramic kitchen andtableware produced locally, in Serbia. For the sake of compari-son, we draw attention to similar vessels discovered on fortress,settlement and monastery sites, such as Stala}, Belgrade (fig.14), Studenica, Mile{eva, Trgovi{te, Trnava near â~ak.

The presented examples, combined with all previously gainedinsights, clearly demonstrate and corroborate the assumptionthat the custom of laying vessels in graves in the central Balkanswas an uncommon but long-standing phenomenon. Unlike earlierperiods, when it was pottery vessels that were almost exclusivelyplaced in graves, from the 14th century on the ratio of glass toceramic vessels, mostly bottles, pitchers and beakers, becomesvirtually equal.

Judging by the find-spots and other known information, inthe late medieval period the custom of laying vessels in graveswas confined to a few areas along the Danube, Morava, Ibar,Drina and Neretva rivers. These areas, in the hinterland of Du-brovnik, in Herzegovina, Bosnia and Serbia, are associated withmajor caravan routes, which is relevant in our considerations ofthe glass finds. As it appears from the examples from all afore-mentioned areas, the only difference of some significance con-cerns the type of glass vessels used in funeral rituals – bottles inSerbia and Croatia, and drinking vessels in Bosnia and Herze-govina. Even though this seems to give grounds to assume cer-tain regional variation in the custom of making offerings to thedead, at this point any conclusion would be highly conjectural,especially if based only on the available archaeological data. Asshown by ethnological research, the custom, also sporadic,survived in Serbia and Bulgaria until the late 19th century.

The analysis of the vessels from late medieval and earlymodern cemeteries has revealed a number of features commonto the central-Balkan region, but also some regional variation.However, given the proportion of processed specimens in theentire recovered material, the assumptions and results presentedhere should only be taken as preliminary. The fact that somemanifestations of the custom are still obscure reduces some ofthe previously proposed interpretations to little more than un-founded speculation, which is fertile ground for manipulation.Apart from analyzing the archaeological material, what is neededtherefore is a thorough study of other aspects of the issue, aboveall the phenomenon of burials topped by slabs and ste}ci, andfunerary practices at large.

Translated by Marina Adamovi} Kulenovi}

Documents

E IZ NEKROPOLA KASNOG SREDWEG VEKA NA PODRU^JU … · Vesna BIKI], Posu|e iz nekropola kasnog sredweg veka… (285–306) mogla pribli`no datovati u kraj 14. ili prve de-cenije 15