Universiteti I Prishtines Fakulteti Juridik

Lenda: Financat dhe e drejta financiare

Permbledhje

Viti i trete(3-te)

Subjekt I se drejtes financiare nderkombetare eshte zakonisht shteti. Me te drejte financiare nderkombetare nenkuptojme teresine e normave me te cilat rregullohen marredheniet financiaro-juridiko ndershteterore.Me dispozitat e se drejtes financiare nderkombetare do te rregullohen edhe marredheniet financiaro-juridike midis organizatave nderkombetare dhe shteteve te caktuara.E drejta financiare nderkombetare nuk ka karakter universal.

Burime e se drejtes ndekombetare jane:*zakonet nderkombetare;*kontratat nderkombetare;*aktgjykimet e gjykatave dhe arbitrazheve nderkombetare si dhe aktgjykimet e gjykatave kombetare qe kane te bejne me bashkepunimin nderkombetare dhe jane te pranuara ne normat e pergjithshme te se drejtes nderkombetare;*ligjet e brendshme, qe rregullojne qeshtje nga fusha e bashkepunimit nderkombetar;*dispozita te caktuara te organizatave nderkombetare, qe nuk jane ne kundershtim me parimet e se drejtes nderkombetare.

Pasuria kombetare shihet si bashkesia e te gjithe llojeve dhe tipeve te pasurise ne nje shtet.Pasuria shteterore eshte ajo pasuri ku pronesia dhe kontrolli mbi perdorimin mbeten ne duart e shtetit.Pasuria private eshte ajo kur individet kane te drejten te realizojne nje perdorim te pranueshem nga shoqeria te prones dhe kane per detyre te evitojne perdorime qe e demtojne shoqerine.

II. Te Hyrat Publike

Mjetet, me te cilat shteti ploteson nevojat e veta(shteterore, shoqerore), ne baze te kompetencave te tij, I quajme te hyra Publike(shtetore).Te hyrat publike sherbejne per plotesimin e nevojave publike, shoqerore, te cilat ndryshojne nga ato personale.Te hyrat shteterore mbidhen ne para(perjashtimisht dhe ne sasi te vogla, te hyrat mblidhen ne natyre).Te hyrat e shtetit jane pjese e vleres se krijuar rishtazi( mblidhen nga burime qe perterihen ekonomikisht).

Klasifikimi I te hyrave publike:1.Te hyra burimore dhe te prejardhura,2. Te hyra juridiko-publike dhe juridiko-private,3.Te hyrat e rregullta dhe jo te rregullta,4. Te hyra nga personat fizike dhe nga personat juridik,5.Te hyrat e kthyeshme dhe te hyrat e pakthyeshme,6. Te hyra te destinuara dhe te hyra te padestinuara,7. Te hyra ne para dhe te hyra ne natyre.

1.Te hyra burimore, jane ato te hyra qe shteti I realizon me aktivitetin e tij ekonomik ose ne baze te se drejtes se pronesise. Shteti I realizon keto te hyra ne cilesine e ndermarresit, perkatesisht nga ndermarrjet shteterore ose nga pasura shteterore. Te hyra te prejardhura jane ato te hyra, qe shteti I realizon ne baze te pushtetit te tij Sovran-ne baze te te ashtuquajturit sovranitet financiar. Keto te hyra jane te prejardhura nga forca ekonomike e personave fizike e juridike.

2. Te hyra juridiko-publike, jane ato te hyra te cilat shteti I realizon ne baze te sovranitetit te tij financiar, dhe mund te realizohen sepse: shteti ka te drejten ekskluzive per te kryer veprimet e caktuara, per te cilat jane te interesuar personat fizike dhe juridiko-private,pa kompenzim te drejtperdrejte personave fizike e juridike, qe jane te detyruar te ndajne nje pjese te te hyrave(te te ardhurave te veta).Te hyrat juridiko-private shteti I realizon ne baze te aktivitetit te tij ekonomik dhe nga pasuria e tij.

3.Te hyrat e rregullta mblidhen ne menyre te vazhdueshme, te interval te caktuara kohore dhe nga burime qe perterihen ekonomikisht. Zakonisht nga keto te hyra sherbejne per plotesimin e shpenzimeve te rregullta shteterore dhe formohen edhe fonde te caktuara reserve prej te cilave plotesohen nevoja te caktuara kohore jo te rregullta.Te hyrat jo te rregullta, mbidhen kohe pas kohe dhe sherbejne per mbulimin e shpenzimeve te jashtezakonshme te shtetit.

4. Te hyra nga personat fizike jane te hyra, qe shtetasit I ndajne nga te ardhurat e veta per mbulimin e shpenzimeve shteterore(p.sh. taksat, tatimet, kontratat si ne rastin e huave publike).

Te hyrat nga personat juridik jane ato te hyra, qe shteti I mbledh nga organizatat ekonomike(ndermarrjet prodhuese, institucionet monetare, shoqerite e sigurimit), institucionet dhe personat e tjere juridike(si p.sh. ne tatime, taksa, dogana, hua te detyrueshme, kontrata tek huate publike).

5.Te hyrat e kthyeshme jane te hyra qe personat fizike dhe juridike I kane ndare vullnetarisht(dhe rralle detyrimisht), vetem per financim te perkoshem te shpenzimeve, per te cilat shteti zakonisht paguan edhe interesin si cmim per mjetet e huazuara.Te hyrat e pakthyeshme, jane ato te hyra qe personat fizike dhe juridike I destinojne per financimin e nevojave shoqerore e qe zakonisht nuk kthehen. Si te hyra kemi tatimet, taksat, doganat.

6. Te hyra te destinuara (te paracaktuara), jane ato te hyra, per te cilat eshte percaktuar saktesisht se per cfare do te shpenzohen mjetet e mbledhura me aplikimin e secilit instrument financiar.Te hyra te padestinuara(te paparacaktuara), jane ato te hyra qe sherbejne per financimin e te gjitha nevojave shoqerore-qellimi I I shpenzimit te tyre nuk eshte caktuar me pare.

7. Te hyra ne para jane tatimet, taksat, huate.Te hyra ne natyre jane ato te hyra qe shteti I realizon ne baze te dhuratave te personave fizike e juridike, perkatesisht ne baze te trashegimit, p.sh. koleksionet e pikturave, skulpturave, te objekteve te caktuara, qe me vendimin e dhuratedhenesit apo te atij qe I le me testament, duhet te sherbejne per qellimme kulturore, shkencore, pedagogjike etj.

III.1. Tatimet

Tatimet jane instrumenti themelor financiar I mbledhjes se te hyrave, me te cilat shteti mbulon shpenzimet e veta me qellim plotesimin e nevojave mbareshoqerore.

Karakteristikat e tatimeve:1. Tatimet jane te hyra derivate te shtetit,2. Tatimet jane te hyra te detyrueshme te shtetit,3.Tatimet mblidhen ne interesin public, sherbejne per financimin e nevojave mbareshoqerore4. Tatimet nuk kane kundershperblim te drejteperdrejte5.Tatimet paguhen zakonisht ne te holla,6. Tatimet(zakonisht) jane te hyra pa destinacion te shtetit,7. Tatimet paguhen sipas parimit territorial.

Qellimet e tatimit jane: Financimi I shpenzimeve te rritura shteterore, per realizimin e disa qellimeve te tjera, te cilat mund te merren si qellime fiskale te tatimit, shteti perdor tatimet per te rritur eksportin etj

Teorite per mbledhjen e tatimeve:1.Teoria e fuqise(kjo teori bazohet ne pikepamjen se tatimet jane obligim, te cilin, disa individe(sunduesit) ua imponojne te mundurve dhe me kete obligim edhe ne menyre te jashtme, manifestohet nenshtrimi).

2.Teoria e cmimit( sipas kesaj teorie tatimet jane cmimi per sherbimet qe shteti u ben obliguesve tatimore, ku duke bere keto sherbime shteti ka edhe shpenzime te caktuara, te cilat obliguesit tatimore I financojne duhe paguar tatime). Eshte teori mbizoteruese ne kohen e kapitalizmit liberal.Teoria e cmimit paraqitet ne shume variante, por literature permend: a).teorine e sigurimit(ky variant I trajton tatimet si cmim, te cilin obliguesit tatimore ia paguajne shtetit per sherbimet qe iu ben ai duke iu siguruar pasurine dhe integritetin fizik te tyre). Dheb).teorine e shfrytezimit(sipas kesaj teorie shteti duke mbrojtur kujfijte e jashtem dhe duke rregulluar rendin e mbrendshem I siguron obliguesit tatimore qe te gezojne pa pengesa pasurine dhe te ardhurat qe realizojne. Sa me te medha qe te jete pasuria dhe te ardhyrat e realizuara, aq me I madh eshte edhe shfrytezimi I tyre).

3. Teoria e sacrifices(niset nga dobia margjinale ose kufitare e te ardhurave te obliguesit tatimor, ngase supozimi se dobia kufitare vjen duke rene me rritjen e te ardhurave). Kjo teori njohet ndryshe edhe si teoria e obligimit.

4. Teoria e riprodhimit te tatimeve (sipas kesaj teorie arsyetimi per pagimin e tatimeve gjendet ne shpenzimin e shumes se mbledhur ne tatime. Kjo shume duhet te shpenzohet per kryerjen e detyrave dhe masave te atilla te shtetit, qe do te kontribuojne per rritjen e te ardhurave te obliguesve tatimore.

5. Teoria Organike (kjo teori arsyetimin e gjen per pagimin e tatimeve ne lidhjen organike te shtetit dhe qytetareve te tij).

6. Teoria socialiste (Socialistet utopiste Tomas Mori, Sen-Simoni etj, tatimet I konsideronin te panevojshme. Tatimet shihen si instrument I pershtatshem qe do tI sherbeje klases punetore qe, pas marrjes se pushtetit, ta fundose dhe ta shkaterroje pronen private.)

Klasifikimi I tatimeve:1.Tatime direkte(te drejteperdrejta) dhe indirekte(te terthorta),2. Tatime subjective(personale) dhe objective(reale),3. Tatime sintetike dhe analitike,4. Tatime per pergjithshme dhe te destinuara,5. Tatime kadastrale dhe tarifore,6. Tatime te supozuara dhe faktike,7. Tatime sipas vleres dhe specifike,8. Tatime proporcionale dhe progressive,9. Tatime te rregullta dhe jot e rregullta,10. Tatime themelore dhe plotesuese,11. Tatime qendrore dhe lokale.

1.Tatime direkte(te drejteperdrejta) jane kur ato paguhen ne burim, para shpenzimit te te ardhurave. Ndersa tatime indirekte(te terthorta),quhen ato tatime qe paguhen me rastin e shpenzimit te te ardhurave.

2. Tatime subjective(personale), jane ato lloj tatimesh, ne caktimin e te cilave nuk merret parasysh fuqia ekonomike e obliguesve tatimore. Ndersa tatime objective(reale), jane ato lloj tatimesh, per percaktimin e te cilave nuk merret parasysh personaliteti I obliguesit tatimor. Tek tatimet reale ne percaktimin e detyrimit tatimor nuk merret parasysh numri I burimeve tatimore qe shfrytezon tatimpaguesi per te nxjerre te ardhurat e tij.

3. Tatime sintetike jane ato tatime me te cilat tatohet fuqia e pergjithshme ekonomike e obliguesit tatimor. Te hyrat e obliguesit tatimor nga te gjitha burimet mblidhen dhe duke patur parasysh cilesite personale te tij, percaktohet edhe lartesia e ngarkimit tatimor Ndersa tatimet analitike, jane ato lloj tatimesh me te cilat tatohet ndonje e ardhur apo pasuri, pavaresisht se kush e ka realizuar apo kush eshte pronar dhe pavaresisht nese obliguesi tatimor realizon te ardhura te tjera apo ka pasuri tjeter.

4. Tatime te pergjithshme, jane ato tatime qe sherbejne per financimin e te gjitha nevojave shtetore, dhe jane te padestinuara.Tatime te destinuara, jane ato tatime qe destinohen per te mbuluar shpenzime te caktuara saktesisht.

5. Tatime kadastrale, jane ato ne te cilat obligimi tatimor percaktohet ne baze te te dhenave, qe jane regjistruar ne librat kadastrale, ne regjistrat e caktuara, qe permbajne fakte te caktuara juridike qe nuk jane object I ndryshimeve te shpeshta.

Tatimet tarifore jane ato lloje tatime ku llogaritet mbi bazen e elementeve te caktuara qe permban tarifa. Tarifa tatimore eshte pasqyre sistematike e objekteve te tatimit dhe e perqindjeve perkatese tatimore.

6. Tatime te supozuara, jane ato tatime ku detyrimi tatimor percaktohet mbi bazen e supozimit se obliguesi tatimor ka realizuar ose ka mundur te realizoje te hyra ne nje madhesi te caktuar.Tatime faktike, jane ato tatime ku detyrimi per pagimin e tyre percaktohet pasi jane bere te njohura te dhenat apo faktet qe duhen marre parasysh ne kete rast.

7. Tatime sipas vleres, tatimi percaktohet duke u nisur nga vlera e vertete e objektit tatimor. Obligimi tatimor percaktohet ne perqindje te caktuar nga baza tatimore.Tatime specifike, jane ato tatime ku detyrimi tatimor caktohet ne baze te disa njesive te mases, ku si baze e mund te merret njesia e gjatesise(metri, centimetri); njesia e peshes(kilogrami, toni); forca e motorit(numri I kuajfuqive); njesia e vellimit, njesia e siperfaqes etj.

8. Tatime proporcionale, perqindja tatimore mbetet e pandryshueshme, pavaresisht nga ndryshimi I bazes tatimore.Tatime progressive, jane ato tatime tek te cilat tarifa tatimore ndryshon vazhdimisht ne varesi te bazes tatimore,(shembull I tatimeve progressive eshte tatimi mbi te ardhurat personale).

9. Tatime te rregullta jane ato tatime qe caktohen dhe mblidhen rregullisht vit pas viti dhe mjetet e mbledhura me to mbulojne shpenzime te rregullta shteterore.Tatime jo te rregullta, mbulojne shpenzimet publike me karakter te perkohshem. Detyrimi per pagimin e tatimeve jot e rregullta mund te caktohet per nje periudhe te caktuar kohe (nje vit, 2 apo disa vite).

10. Tatime themelore, jane ato lloje tatimesh qe sigurojne pjesen me te madhe te te hyrave.Tatime plotesuese, jane tatime qe zene nje vend fare te vogel ne keto te hyra e qe me ndryshimin e kushteve ekonomike, shoqerore, financiare, mund te ndodhe qe nje tatim themelor te kthehet ne plotesues dhe anasjelltas.

11. Tatime qendrore dhe locale, klasifikohen ne varesi te fakteve:a) kush e cakton obligimin tatimorb) ciles njesi politico-territoriale I takojne mjetet e mbledhura me tatime.

Elementet e Tatimit:

Subjekti tatimore, perdoret per te treguar ate person fizik ose juridik qe e ka per detyre te paguaje tatimin, te plotesoj obligimin tatimor.

Paguesi tatimor, eshte person fizik ose juridik qe duhet te beje llogaritjen dhe pagimin e tatimit te detyrueshem, pra eshte personi qe kontakton me organet tatimore.

Paguesi definitiv I tatimit, eshte personi qe perfundimisht bart barren tatimore, pavaresisht dispozitave tatimore.

Garanti tatimor, eshte personi qe garanton se obliguesi tatimor do te permbshe detyrimin e tij tatimor dhe ne rast se ky nuk e ben, do te jete ai, qe do ta paguaje ne vend te tij.

Pushteti tatimor, perdoret per:a) njesine politico-territoriale, qe ka te drejte te caktoje obligimin tatimor(qe ka sovranitet financiar),b) organet financiare qe bejne caktimin dhe pagimin e tatimeve.

Aftesia tatimore ose fuqia tatimore tregon mundesine e tij ekonomike per tiu pergjigjur obligimit te tij tatimor per pagesen e tatimit.

Burimi tatimor, perbehet nga te gjitha ato te mira qe I perkasin obliguesit tatimor dhe prej te cilave ky paguan tatimin.

Objekti tatimor, jane fakte te caktuara, sende( te luajtshme apo te paluajtshme), shumat e te hollave, transaksionet juridiko-ekonomike, qe perbejne bazen per aplikimin e detyrimit tatimor.

Baza tatimore, eshte konkretizimi cilesor dhe sasior I objektit tatimor e qe ndryshon ne varesi te llojit te tatimit.

Njesia tatimore eshte pjese e bazes tatimore, e shprehur ne para ose ne ndonje njesi mase, sipas se ciles percaktohet obligimi tatimor.

Perqindja tatimore, eshte nje nga elementet me te rendesishem te tatimit, sepse nga lartesia e perqindjes tatimore varet shuma e tatimit te mbledhur si dhe madhesia e fuqise ekonomike, qe u mbetet tatimpaguesve pasi paguajne tatimin.

Borxhi tatimor, eshte shuma qe obliguesi tatimor e ka per detyre ta paguaje per te plotesuar detyrimin e tij tatimor.

Tarifa tatimore eshte pasqyra sistematike e objekteve te tatimit, e njesive tatimore dhe e perqindjeve tatimore.

Si elemente te tjera te tatimit kemi edhe vertetimin e tatimit, verejtja tatimore, shtyrja e tatimit, parashkrimi I tatimit, organet tatimore, perjashtimet tatimore, lehtesimet tatimore.

Parimet e Tatimit

I. Parimet financiaro-politike te tatimi: 1. Mjaftueshmeria(bollshmeria), 2. Pershtatshmeria(elasticiteti)

II. Parimet ekonomiko-politike te tatimit: 1. Zgjedhja e burimit tatimor, 2. Zgjedhja e formes tatimore

III. Parimet social-politike te tatimit: 1. Universialiteti I obligimit tatimor 2. Barazia e tatimit.

IV. Parimet tekniko-administrative te tatimit: 1. Percaktueshmeria e obligimit tatimor 2. Perlqyeshmeria e pagimit te tatimeve 3. Liresia e mbledhjes se tatimeve.

I. Parimet financiaro-politike te tatimi:Me ane te tatimeve mblidhen mjetet qe mundesojne ekzistencen e shtetit dhe realizimin e detyrave te tij, perderisa parimet e tjera duhet tu nenshtrohen parimeve financiare dhe mund te realizohen vetem atehere aq sa te jet plotesuar nevoja e shtetit per te hyrat qe sigurojne financimin e shpenzimeve gjithnje e me te medha shteterore.

Bollshmeria(mjaftueshmeria):Sipas Vagnerit, ky parim duhet te permbushet plotesisht, prandaj ky parim merr formen e nje kushti sine qua non. Zbatimi I parimit te mjaftueshmerise do te thote se me ane te tatimeve duhet te mblidhen te gjitha mjetet financiare qe se bashku me te hyrat e tjera shteterore do te mundesojne financimin e te gjitha shpenzimeve te planifikuara te shtetit. Zbatimi I parimit te mjaftueshmerise do te thote se me ane te tatimeve duhet te mblidhen te gjitha mjetet financiare qe se bashku me te hyrat e tjera shteterore do te mundesojne financimin e te gjitha shpenzimeve te planifikuara te shtetit.Pershtatshmeria(elasticiteti):Ky parim nenkupton mundesine e sistemit tatimor per tiu pershtatur sa me shpejt dhe sa me me sukses ndryshimeve te lartesise se shpenzimeve publike.

II. Parimet ekonomiko-politike te tatimit:Me te njejten shume tatimore te paguar zvogelohet edhe fuqia ekonomike e tatimpaguesit. Zvogelimi I fuqise tatimore ndikon ne te njejten kohe mbi kerkesen dhe prodhimin, ku tatimet shfrytezohen edhe si instrumenta shume efikase te politikes se cmimeve, por ndikojne si ne vellimin e investimeve ashtu edhe ne strukturen e tyre, pastaj ne luften kunder inflacionit dhe ne vendosjen e ekuilibrit te crregulluar ne ekonomi.

Zgjedhja e burimit tatimorPraktika verteton se eshte me rendesi te jashtezakonshme, si nga pikepamja e obliguesve tatimore, ashtu edhe nga pikepamja e ekonomise kombetare ne teresi, se prej cfare burimesh tatimore do te behet pagimi I obligimit tatimor. Ne baze te parimit ekonomik te tatimit, mund te tatohen vetem ato burime qe perterihen vazhdimisht.Teoricieni I njohur gjerman Von Stein, ndalon ne menyre kategorike aplikomin e tatimit real te pasurise, sepse kjo do te shkaktonte:a) shkaterrimin e obliguesit tatimor,b) shkaterrimin e burimit tatimor,c) pasoja te demshme per shtetin dhe shoqerine ne teresi.

Zgjedhja e formes se tatimitZgjedhja e formes tatimore ndikon shume ne masen e realizimit te qellimeve ekonomike te tatimit. Organet financiare duhet te jene shume te kujdesshme ne perzgjedhjen e formave tatimore.

III.Parimet social-politike te tatimitParimet social-politike te taimit sipas Vagnerit jane:1.Karakteri universal I tatimeve2. Barazia ne tatime.

Universaliteti I tatimeveNga ky parim rezulton se ndryshimet fetare, klasore, shtresore, percaktimi I ndryshem politik, gjendja bashkeshortore, etj, nuk duhet te ndikojne ne pagimin e tatimit, madje as ne lartesine e tij, sepse ne te gjitha kushtetutat thuhet se sot te gjithe njerezit jane te barabarte para ligjit, e kjo barazi ka te beje edhe me pagesen e obligimit tatimor.

Barazia ne tatimeNe te gjitha sistemet tatimore pranohet se barra tatimore duhet te jete e ndare ne menyre te barabarte ne te gjithe obliguesit tatimore. Ne kapitalizmin liberal flitet per drejtesine ne tatime vetem atehere kur obligimi tatimor eshte I pergjithshem, ndersa barra tatimore eshte e ndare ne menyre te barabarte. Per barazine ne tatime flitet vetem atehere kur ajo realizohet vite pas viti me pagimin e tatimeve te rregullta.

IV. Parimet administrative-teknike te tatimitEshte gjithmone ne pajtim me te gjithe parimet e tjera. Realizimi I suksesshem I parimeve administrative-teknike te tatimit varet shume nga organet financiare qe kane kompetencen per caktimin dhe mbledhjen e tatimeve dhe kontrollin e arketimit te tyre.

Ne grupin e parimeve administrative-teknike te tatimit jane klasifikuar keto parime:1. Percaktueshmeria e tatimeve,2. Pelqyeshmeria e pagimit te tatimeve,3. Liresia e mbledhjes se tatimeve.

Percaktueshmeria e tatimeveMe pagimin e tatimeve zvogelohet fuqia ekonomike e obliguesve tatimore, prandaj ndikon ne konsumin e tyre, kursimin, investimet, plotesimin e nevojave te caktuara kulturore, arsimore, shendetesore, d.m.th. ne pergjithesi ne standartin jetesoj. Me ane te tatimeve mund te ndikonhet edhe ne poziten shoqerore te obliguesve tatimore. Parimi I percaktueshmerise kerkon gjithashtu qe obligimi tatimor te jete I caktuar qe me pare, d.m.th. qe obliguesi te dije mbi cbaza do te caktohet detyrimi I tij tatimor perpara se te realizoje te hyrat.Zbatimi I parimit te percaktueshmerise se tatimeve kerkon edhe njohjen e detyrimit tatimor perpara se te linde, sepse ne kete menyre obliguesi tatimor eshte ne gjendje te beje edhe planifikimin e aktivitetit te tij ekonomik.

Pelqyeshmeria e pagimit te tatimitPadyshim se per obliguesin tatimor, me e pelqyeshme eshte qe obligimin e tij tatimor ta paguaje gjate vitit dhe jo ne fillim te tij, sepse ne kete menyre aim und te realizoje te hyrat e tij dhe e ka me te lehte ne pagimin e tatimeve. Nje menyre per ta bere sa me te lehte pagimin eshte edhe permbledhja e te gjitha llojeve te tatimeve ne nje apo ne disa fletepagesa duke eliminuar plotesimin e nje fletepagese te vecante per cdo lloj tatimi dhe seciles njesi politiko-territoriale. Per pelqyeshmeri te tatimit mund te flitet edhe atehere kur formularet qe duhen plotesuar te jene te kuptueshem per kedo.

Liria e mbledhjes se tatimeveMe ane te tatimeve mblidhen mjetet me te cilat financohen shpenzimet shteterore. Mbledhja e tatimeve duhet te realizohet me sa me pak shpenzime, sepse nga kjo varet se sa mjete mbeten per te mbuluar shpezimet e tjera, te cilat shteti duhet tI kryeje ne baze te kushtetutes, ligjit apo dispozitave te tjera.Zvogelimi I shpenzimeve per mbledhjen e tatimeve behet ne menyra te ndryshme. Nese ky zvogelim arrihet nepermjet punesimit te nje administrate te vogel ne numer, por te afte, organizimit te mire te punes, shfrytezimit te pajisjeve teknike moderne, etj. Ateher ky parim nuk bie ne kundershtim me parimet e tjera.

Por, zvogelimi I shpenzimeve per mbledhjen e tatimeve mund te behet edhe ne menyra te tjera:

a) Zvogelohet numri I formave tatimoreDuke zvogeluar numrin e formave tatimore zvogelohen edhe shpenzimet e tatimit, por kjo ndikon ne realizmin e parimit te barazise dhe elasticitetit te tatimeve.

b) Zvogelohet numri I lehtesive dhe privilegjeve tatimoreAplikimi I privilegjeve dhe lehtesive tatimore rrit shpenzimet e tatimit, sepse keto kerkojne perllogaritje te vecanta dhe ndoshta shtese ne administraten e organeve tatimore.

c) Behet nje organizim sa me I mire per caktimin dhe arketimin e tatimeve dhe kontrollin e mbledhjes se tyreDuke rregulluar mire procedurat per percaktimin dhe arketimin e tatimeve mund te realizohet edhe mbledhja e tyre me sa me pak shpenzime.

d) Zgjedhja e llojeve te pershtatshme te tatimeveShpenzimet e tatimit varen shume nga llojet e tatimeve qe aplikohen, nga format tatimore. Shpenzimet e larta te mbledhjes se tatimeve ndikojne ne qendrimin e obliguesve tatimore dhe rritjen e rezistences se tyre ndaj pagimit te tatimeve.

Efektet e TatimitPer te studiuar efektet qe ka aplikimi I tatimeve te ndryshme dhe I sistemit tatimor ne teresi duhet te studiohen nddryshimet qe shkakton tatimi per individin dhe per shoqerine ne teresi. Per te eliminuar apo lehtesuar efektet e padeshirueshme te tatimit, obliguesi tatimor do te perpiqet q eta barte tatimin tek ndonje person tjeter ose tI shmanget detyrimit te pagimit te tatimit dhe ne qofte se nuk arrin te kete sukses ai do te perpiqet qe me zvogelimin e shpenzimeve te punes, me organizimin me te mire te punes, me racionalizimin e punes, tI rrise te ardhurat dhe ne kete menyre, pjeserisht apo plotesisht, te anuloje efektet e ngarkimit tatimor. Ne kete rast behet fjale per transformimin e tatimit ose kompesimin e tatimit.

Bartja e tatimevePer bartje te tatimeve flasim ateher kur obliguesi tatimor eshte I ndryshem nga personi qe bart realisht barren tatimore, d.m.th. nga paguesi definitive I tatimit.Bartja e tatmit ndodh:-kur obliguesi tatimor ben perpjekje qe tia kaloje barren tatimore nje personi tjeter me qellim qe tI shmange nga vetja efektet e padeshiruara te tatimit(zvogelimin e fuqise ekonomike),-kur vete ligji ka per qellim te mundesoje bartjen(kalimin) e barres tatimore nga obliguesi tek nje person tjeter(paguesi definitive I tatimit).Ne rast se ne vend te nje personi, per shkak te bartjes, si pagues definitive I tatimit, paraqitet nje person tjeter, mund te ndodhe qe qellimet e tatimit dhe efektet e tij te mos perputhen, pra qe politika tatimore te mos realizoje synimet e saj.

Bartja e qellimshme dhe e paqellimshmeBartja eshte e qellimshme, kur vete ligji parashikon mundesine e bartjes se barres tatimore nga obliguesi tek nje person tjeter. Tek bartja e qellimshme perputhen qellimet e politikes tatimore me efektet e tatimit.Nese barra tatimore bartet pa u parashikuar nga ligji atehere kemi te bejme me bartje te paqellimshme. Tek kjo lloj bartje nuk realizohen qellimet e politikes tatimore dhe kjo mund te sjelle pasoja si per individet, ashtu edhe per shoqerine ne teresi. Me bartjen e paqellimshme te tatimit demtohen personat qe jane ne marredhenie pune dhe favorizohen personat qe shesin produktet e veta ose qe kryejne disa sherbime.

Bartja perpara dhe bartja prapaMe bartje perpara mund te flasim atehere kur obliguesi tatimor, me ane te cmimit te rritur te produkteve te tij, arrin te barte barren e tatimit tek bleresit e ketyre produkteve apo sherbimeve. Prodhuesi e llogarit tatimin ne cmimin e prodhimit dhe ne blerjen e produktit paguhet edhe ky tatim.Bartja prapa ndeshet atehere kur bleresi(prodhuesi) arrin ta barte barren tatimore tek furnizuesi I lendeve te para. Ne kete rast obliguesi tatimor paraqitet si bleres qe ka arritur tI zbrese cmimin shitesit.

Bartja e njefishte, e dyfishte dhe e shumefishteBartja e njefishte eshte ateher kur obliguesi tatimor e bart tatimin tek nje person tjeter, qe eshte paguesi definitive I tatimit.Bartja eshte e dyfishte kur personi tek I cili obliguesi tatimor ka kryer bartjen arrin ta barte perseri tek nje person tjeter.Per bartje te shumefishte flitet atehere kur bartja behet tek disa persona. Prodhuesi bart tatimit tek tregtari me shumice, ky e bart tek tregtari me pakice dhe sip agues definitive I tatimit paraqitet konsumatori, I cili e paguan tatimin te perfshire ne cmimin e blerjes se produktit.

Rezistenca ndaj pagimit te tatimevePagimi I tatimeve zvogelon fuqine ekonomike te obliguesit tatimor, sidomos te paguesit definitive. Ne kete menyre shkakton ose mund te shkaktoje ndryshime edhe ne poziten shoqerore te tij. Ky efekt qe ka tatimi per obliguesit tatimore lind edhe rezistencen e tyre ndaj realizimit te obligimit te pagimit te tatimeve. Rezistenca ndaj pagimit te tatimeve dhe perpjeka per evitimin ose zbutjen e efekteve te tij qe jane te pranishme ne te gjitha sistemet tatimor, vihen re ne pagimin e cdo forme tatimore. Intensiteti I rezistences ndaj pagimit te tatimit varet nga shkalla e ngarkimit tatimor, ky sa me I madh te jete ngarkimi I obliguesit tatimor aq me I larte eshte edhe intensiteti I rezistences ndaj pagimit te tatimeve.

Shmangia nga pagimi I tatimeve(Evazioni tatimor)Shmangia nga detyrimi I pagimit te tatimeve(evazioni tatimor), mund te kushtezohet nga shume faktore dhe mund te kete pasoja te shumta per obliguesin tatimor. Kjo shmangie eshte e pranishme ne mase me te madhe apo me te vogel ne te gjithe sistemet tatimore. Ne qofte se obliguesi tatimor, duke iu shmangur pagimit te tatimit, bie ne konflikt me dispozitat juridike, atehehere flitet per evasion te paligjshem tatimor. Por, pagimi I tatimit mund te evitohet edhe ne ate menyre qe obliguesi tatimor te mos I shkele dispozitat ligjore dhe ne kete rast kemi te bejme me evasion tatimor te ligjshem.

Evazioni I paligjshem tatimorDallojme dy raste te evazionit tatimor te paligjshem ose te palejueshem, e keto jane:a) fshehja e plote e tatimit:-nuk e paraqet te tere Shumen e te hyrave te realizuara, pr ate ardhurat qe I nenshtrohen tatimit,-ne qofte se nuk deklaron te tere pasurine,-ne qofte se fsheh fakte te caktuara, ngjarje apo veprimtarite qe sherbejne si shkak per tatim, kemi rastin e fshehjes se plote ose totale te tatimit.Mbi fshehjen e tatimit flitet me shpesh atehere kur obliguesi tatimor I shmanget tatimeve direkte. Ne rastet kur obliguesi tatimor I shmanget pagimit te tatimeve indirekte, pervec fshehjes se tatimit gjejme edhe spekulimin.Spekulimi(kontrabanda) eshte dukuri e evazionit te paligjshem tatimor me rastin e aplikimit te tatimit te pergjithshem apo tatimeve te posacme ne qarkullim dhe doganave.b) fshehja e pjesshme e tatimit

Evazioni I ligjshem tatimorMund te paraqitet ne disa forma:a) Obliguesi tatimor e nderron vendbanimin ose vendin e ushtrimit te veprimtarise se caktuar ose llojin e veprimtarise ne menyre qe keshtu te zvogeloje obligimin e vet tatimor. Obliguesi tatimor nuk bie ne konflikt me dispozitat juridike edhe atehere kur per shkaqe tatimore nderron vendbanim dhe ushtron veprimtarine ekonomike ne vendin tjeter.

b) Me zvogelimin e konsumit, d.m.th. duke hequr dore nga blerja e produkteve te caktuara, te tatuara, te prodhuara ne vend apo te importuara, mund te evitohet obligimi I pagimit te tatimit dhe megjithate obliguesi tatimor ose paguesi definitive I tatimit te mos bjere ne kundershtim me ligjin. Nese nuk blihen produktet e tatuara nuk paguhet as tatimi qe hyn ne cmimin e atyre produkteve.

c) Evazioni I ligjshem tatimor ekziston edhe atehere kur behet perqendrimi vertical ne ekonomi nen ndikimin e tatimit. Nese ne sistemin tatimor aplikohet tatimi mbi qarkullimin shumefazor, ngarkimi tatimor eshte me I ulet per produktet qe kalojne ne pak faza te tatuara te ciklit te qarkullimit. Aftesia konkuruese per produkte te njejte te prodhuesve te ndryshem eshte me e madhe per produktet e tatuara te atyre prodhuesve qe arrijne te realizojne sa me shume faza te prodhimit Brenda te njejtes ndermarrje.

d) Shmangia nga pagimi I tatimeve mund te jete rezultat I zbulimit te mangesise ne ligj. Ceshtje te parregulluara ose jot e rregulluara ne menyre precise I lejojne obliguesit tatimor qe ne nje mase te madhe ose te vogel te zvogelojne ngarkimin tatimor.Per evasion te ligjshem tatmor mund te flasim edhe atehere kur obliguesit tatimor nen ndikimin e dispozitave tatimore, bejne ndryshime te caktuara qe mund te karakterizohen si ndryshime me karakter teknik ose ekzekutiv, ku me ane te ketyre ndryshimeve tentohet te ndikohet ne lartesine e ngarkimit tatimor. Ndonjehere edhe qellimi I vete dispozitave tatimore eshte I tille qe ngjalle te ashtuquajturin evasion I organizuar me ligj. Me ane te rritjes se ngarkimit tatimor per nje mall te caktuar kerkohet te nxitet prodhimi dhe qarkullimi nje malli tjeter qe mund te zevendesoje te parin.

Evazion I ligjshem tatimor mund te jete:a) evazion me qellim ose I organizuar me ligj.b) evasion pa qellim- kur shmangia e tatimit eshte bere nen ndikimin e tregut ose me perpjekjet e obliguesit tatimor, megjithese ky nuk ka qene qellimi I politikes tatimore.Evazioni pa qellim ka ngjashmeri me evazionin e paligjshem tatimor- ne te dy rastet e evazioni eshte ne kundershtim me qellimet qe mund dhe deshirohen te arrihen me ane te tatimit.Shmangia nga tatime- e ligjshme apo e paligjshme- shkakton pamundesi per financimin e shpezimeve te planifikuar me mjetet e mbledhura me tatim.

Dy jane menyrat per te dale nga kjo situate:

a) shteti duhet te zvogeloje shpenzimet deri ne Shumen e mbledhur realisht me tatime duke hequr dore pjeserisht apo plotesisht nga financimi I nje nevoje te caktuar shoqerore me keto mjete te mbledhura.b) shteti duhet te rrise obligimin tatimor ne menyre te tille qe kjo rritje te siguroje mjetet e duhura monetare per te realizuar financimin e nevojave te caktuara qe me pare. Por, kjo rritje sigurisht qe do te rendoje vecanerisht mbi obliguesit e ndershem tatimore.

TATIMET KOMBETARE

Tatime kombetare jane:a) tatimi mbi vleren e shtuar,b) tatimi mbi te ardhurat,c) akciza,d) tatimet per lojerat e fatit, kazionote dhe hipodromet.

Tatim eshte pagesa e detyrueshme dhe e pakthyeshme ne buxhetin e shtetit apo ne buxhetin e organeve te qeverisjes vendore, e vendosur me ligj dhe qe nuk behet ne shkembim te mallrave dhe sherbimeve te caktuara. Ne kete perkufizim gjejme keto fakte:a) tatimet mblidhen ne para,b) jane pages ate detyrueshme,c) jane pa kundershperblim te drejteperdrejte,d) mblidhen ne interest e pergjithshem.

Taksa eshte pagese e detyrueshme dhe e pakthyeshme ne buxhetin e shtetit apo buxhetin e organeve te qeverisjes vendore, e vendosur me ligj dhe qe paguhet nga cdo person, qe ushtron nje te drejte publike apo perfiton nje sherbim public ne nje territor.Ne kete kuptim, taksat:a) jane pagesa, mblidhen ne para,b) jane te detyrueshme. Ky eshte nje fakt I pranueshem per nje pjese te taksave, sepse ka disa sherbime qe ofrohen vetem me kerkesen e te interesuartit dhe me pas kerkohet pagesa e tastes. Detyrueshmeria per pagimin e disa taksave eshte e lidhur ngushte me shfaqjen e vullnetit te taksapaguesit,c) eshte e pakthyeshme, por ne ndryshimin nga tatimet, ne rastin e taksave perfitohet ne menyre te drejteperdrejte nje sherbim I caktuar.

Detyrimi tatimor lind kur personi realizon te ardhura, behet pronar I nje pasurie apo kryen ppagesa, qe ne baze te legjislacionit tatimor jane object I tatimit. Detyrimi tatimor lind edhe kur te ardhurat apo pronesia mbi pasurine krijohen ne menyre te paligjshme.Detyrimi tatimor perfshin:a) tatimin,b) kamatvonesat,c) gjobat.

Ne rastin e nje individi te vdekur, detyrimi tatimor I kalon trashegimtareve ligjore, ndersa per nje shoqeri te likuiduar, likuidatori eshte pergjegjes per llogaritjen dhe pagesen e detyrimit tatimor.

Ne rastin e nje individi, quhet resident kur:a) ka vendbanim ne ate shtet(p.sh.Kosove), pra ka banese te perhershme, ka familjen, ka interesa jetesore dhe ekonomike, pavaresisht se mund te punoje ne periudha te ndryshme jashte vendit apo mund te kete nenshtetesi te huaj,b) ka nenshtetesi dhe ushtron funksione ne emer te atij shteti(p.sh Republikes se shqiperise),(ambasada, konsullata, orgabizma nderkombetare),c) kur qendron ne territorin e atij shteti per nje periudhe prej me teper se 183 dite gjate nje viti tatimor, me apo pa nderprerje, pavaresisht nenshtetesise apo vendit ku ka interesat jetike te tij. Ne llogaritjen e kesaj periudhe merren parasysh ditet e pranise fizike, pra edhe ditet e mberritjes, largimit apo ditet e pushimit.

Ndersa nje person juridik eshte rezident kur:a) eshte regjistruar si person juridik(shqiptar) dhe ka seline qendrore(ne Republiken e Shqiperise),b) ka vendin e menaxhimit(administrimit efektiv te veprimtarise ne ate shtet.Personat fizike tregtare konsiderohen si rezidente tatimore kur jane te regjistruar ne Qendren Kombetare te Regjistrimit dhe kane vendin kryesor te ushtrimit te biznesit ne ate shtet.Kur tatimpaguesi nuk ploteson te pakten njerin nga kriteret e parashikuar nga ligji, do te konsiderohet si tatimpagues jo-rezident. Tatimpaguesi jorezident mund te emeroje nje perfaqesues tatimor resident kur kjo kerkohet nga legjislacioni ne fuqi, ku perfaqesues mund te jete individ, person fizik, tregtar ose person juridik.

Administrata tatimore perbehet nga:a) Administrate tatimore qendrore(institucion qendror ne varesi te Ministris se Financave),-Drejtoria e Pergjithshme e Tatimeve,-Drejtorite rajonale,-Njesi te tjera te saj.b) Administrata tatimore vendore:-Zyrat tatimore(funksionojne nen autoritetin e qeverisjes vendore).

Regjistri tatimor eshte nje baze te dhenash unike e subjekteve, qe kryejne veprimtari ekonomike tregtare, ku mbahet ne format elektronik, por Qendra Kombetare e Regjistrimit I ruan dokumentat edhe ne format shkresor.

Tatimi mbi vleren e shtuarEshte tatim neto gjitefazes dhe tatimi neto shumefazesh ne qarkullim. Me rastin e aplikimit te kesaj forme te tatimit mbi qarkullimin baza tatimore ne fazen e tatuar eshte vlera plotesuese(e shtuar) ne po ate faze te ciklit te qarkullimit. Nese tatimi I vleres se shtuar behet ne te gjitha fazat e qarkullimit, atehere ky eshte tatim neto gjithefazesh. Me rastin e aplikimit te kesaj forme te tatimit mbi qarkullimin baza tatimore ne fazen e tatuar eshte vlera plotesuese(e shtuar) ne po ate faze te ciklit te qarkullimit. Shuma e tatimit te paguar ne fazen e meparshme nuk hyn ne bazen tatimore te fazes tjeter. Tatohet vetem vlera plotesuese ne secilen faze te tatuar te ciklit te qarkullimit. Ne qofte se tatmi I vleres se shtuar behet ne te gjitha fazat e qarkullimit, atehere ky eshte tatim neto gjithefazesh. E, ne qofte se nga tatimi eshte perjashtuar ndonje faze(zakonisht faza e fundit), atehere ky eshte tatimi neto shumefazesh ne qarkullim. Te dyja keto forma te tatimit mbi qarkullimin quhen tatim mbi vleren e shtuar.Tatimi mbi vleren e shtuar eshte nje tatim I pergjithshem, indirect dhe mbi konsumin.

I tatueshem eshte cdo person brenda objektit te tatimit. Termi person I tatueshem perdoret ne vend te termit tatimpagues.Ne rast se nje person I tatueshem do te perdore per qellime te veprimtarise se tij ekonomike te tatueshme, mallra qe I prodhon vete, do te trajtohet sikur I furnizon(shet) keto mallra si pjese te kesaj veprimtarie te tatueshme dhe sikur furnizohet(ble) me keto malla per qellimet e ushtrimit te veprimtarise se tij ekonomike te tatueshme atehere kemi te bejme me Vetefurnizim.

Faturat tatimore jane dokumenti baze per Tatimin mbi vleren e Shtuar, ku percaktojne detyrimin tatimor te furnizuesit dhe Shumen e tatimit te zbritshem qe do tI lejohet te kerkoje bleresi I regjistruar per TVSH.

Borxhi I Keq Eshte kur furnizuesi nuk ka marre nje pagese plotesisht apo pjeserisht per nje furnizim te kryer. Prova kryesore qe duhet te paraqese shitesi per te vertetuar borxhin e keq eshte vendimi I gjykates, qe verteton se bleresi I tij eshte debitor dhe ka falimentuar, prandaj nuk mund ta paguaje vleren e furnizimit te marre.

Tatimi mbi fitiminI nenshtrohen te gjithe personat juridike, vendas dhe te huaj, shteterore apo private, qe kryejne ose do te kryejne nje qarkullim te madh dhe qe jane subjekte te tatimit mbi vleren e shtuar, si edhe cdo person tjeter, pavaresisht nga forma juridike e regjistrimit apo e njohjes se tij.Fitimi I tatueshem eshte fitimi vjetor qe llogaritet mbi bazen e fitimit qe rezulton ne bilancin kontabel.

Mekanizmi I llogaritjes se TVSH te pagueshemTatimi mbi vleren e shtuar I pagueshem nga nje person I tatueshem per nje periudhe tatimore do te llogaritet duke zbritur nga TVSH-ja e zbatuar per periudhen tatimore mbi vleren totale te tatueshme te te gjitha furnizimeve te tatueshme te bera nga ky person, cdo kreditim tatimi te lejuar per kete person per ate periudhe.

TVSH e kreditueshme(e zbritshme) eshte shuma e TVSH-se qe personi I tatueshem paguan ne momentin qe ia ble mallra apo sherbime Brenda vendit, si dhe shuma e TVSH-seqe ai ka paguar nga importet e bera, me kushtin qe keto furnizime tI sherbejne vetem furnizimeve te tatueshme qe do te beje ky person I tatueshem.

InformacioniOrganet tatimore kane te drejte te kerkojne informacion nga tatimpaguesi ose nga persona te tjere lidhur me te, per cdo furnizim mallrash apo sherbimesh. Ato kane te drejte te kerkojne cdo document apo regjistrim elektronik te dhenash qe lidhen me furnizimin. Po ashtu organet tatimore kane te drejte qe me paraqitjen e autorizimit me shkrim te hyjne ne token apo ndertesen ku zhvillohet veprimtatria ekonomike dhe te inspektojne token, ndertesen apo dokumentacionin qe I perket asaj veprimtarie.

Tatimi mbi te ardhuratTatimi mbi te ardhurat pershin tatimin mbi te ardhurat personale, tatimi mbi fitimin si dhe te tatimit te mbajtur ne burim te te hyrave.

Tatimi mbi te ardhurat personaleTatimet mbi te ardhurat personale, llogaritet mbi te ardhurat e individeve. Subjekte te tatimit mbi te ardhurat personale jane individet rezidente per te gjitha burimet e te ardhurave dhe ata jorezidente per burimet e te ardhurave te realizuara ne nje shtet.

Te ardhurat e tatueshmePer qellime te tatimit mbi te ardhurat personale merren si te ardhura te tatueshem:a) Pagat dhe shperblimet e tjera, ne lidhje me marredheniet aktuale te punes(te ardhurat nga punesimi);b) Te ardhurat qe rrjedhin nga fitimi I ortakut apo I aksionerit ne shoqerine tregtare;(ketu behet fjale per te ardhurat qe perfitojne individet ne formen e ndarjes se fitimit nga ortakerite apo dividentit nga shoqerite tregtare).c) Te ardhurat nga interesat bankare apo ato te perfituara nga letrat me vlere, me perjashtim te interesave te marra nga bonot e thesarit ose letra te tjera me vlere te Qeverise te emertuara para hyrjes ne fuqi te ketij ligji;( te ardhura nga interesat bankare konsiderohen te gjitha interesat nga llogarite personale apo te perbashketa te individeve, ne banka apo institucione te tjera financiare, si dhe te gjitha interesat nga depozitat personale ose te perbashketa me afat apo cdo e ardhurtjeter ne forme interesi.c) te ardhurat qe rrjedhin nga e drejta e autorit dhe pronesia intelektuale;d) te ardhurat nga enfiteoza, huaja dhe qirate, me perjashtim te rasteve, kur te ardhurat jane realizuar nga zhvillimi I nje veprimtarie tregtare, ne kuptim te legjislacionit tregtare;me termin enfiteoze kuptohet kontrata me te cilen nje personi I jepet e drejta te perdore dhe te permiresoje nje pasuri te paluajtshme. E ardhur nga Enfiteoza do te konsiderohet shperblimi periodik ne te holla ose ne natyre qe I paguhet pronarit te pasurise se paluajtshme nga personi qe e merr pronen ne perdorim. Ne rast se marresi ne dorezim I pasurise se paluajtshme kryen shpenzime per permiresimin dhe pershtatjen e kesaj pasurie per nevojat e tij, atehere keto shpenzime do te konsiderohen si te ardhura per individin pronar te objektit dhe do te tatohen siku te ishin te ardhura nga enfiteoza.

E ardhur nga huaja do te konsiderohet cdo e ardhur e perfituar nga dhenia ne formen e huase e mjeteve monetare apo mjete te tjera te ngjashme me to.

Te ardhura nga qiraja do te konsiderohen te gjitha te ardhurat e perfituara nga dhenia me qira e tokes, ndertesave apo objekteve qe sherbejne per banim ose aktivitet ekonomik;dh) te ardhurat nga kalimi I se drejtes se pronesise mbi pasurite e paluajtshme;ne kete grup perfshihen te ardhurat qe perfitohen nga shitja e pasurive te paluajtshme.e) te ardhurat e realizuara nga diferenca ndermjet cmimit te shitjes dhe cmimit te blerjes se kuotave ose aksioneve, qe nje ortak ose aksioner zoteron dhe ia shet nje personi tjeter,f) te ardhura te tjera, qe nuk identifikohen ne format e paraqitura ne kete nen, te realizuara nga individe rezidente ose nga persna jorezidente, por me burim ne nje shtet(p.sh. Republiken e Shqiperise). Ne kete grup perfshihen te ardhurat nga sponsorizimet, nga aktiviteti profesional si mesimdhenie, trajnime, shkrime ne gazeta, etj., kur perfituesi nuk eshte I regjistruar ne organet tatimore.

Te ardhurat e perfituara, perfshire te ardhurat ne forme monetare ose ne natyre, nga pronaret, si shperblim per shpronesimet qe I behen nga shteti per interesa publike.

Kalimi I se drejtes se pronesise mbi pasurite e paluajtshmeMe kalim te se drejtes se pronesise kuptohet akti I shitjes apo akti I dhurimit te pasurise se paluajtshme.

Lidhur me zbatimin e ligjit per tatimin mbi te ardhurat personale perbejne shkelje:Fshehja ndaj organeve tatimore e shumave te mbledhura dhe falsifikimi I informacionit per te ardhurat,- Mosdokumentimi I te ardhurave,- Mospermbajtja ose mosderdhja e tatimit mbi te ardhurat personale ne buxhet,- Mosparaqitja ose leshimi me vonese I deklarates,- Mospagimi ne afat I detyrimit tatimor,- Shkeljet e mesiperme kur nuk perbejne veper penale jane kundervajtje administrative dhe denohen me gjobe.

TATIMI MBI FITIMIN Tatimit mbi fitimin I nenshtrohen te gjithe personat juridike, vendas dhe te huaj, shteterore apo private, qe kryejne ose do te kryejne nje qarkullim me te madh se (p.sh. 8milion leke) ne nje vit kalendarik dhe qe jane subjekte te tatimit mbi vleren e shtuar, si edhe cdo peson tjeter, pavaresisht nga forma juridike e regjistrimit apo e njohjes se tij, kur ky eshte subjekt I tatimit mbi vleren e shtuar.Tatimit mbi fitimin I nenshtrohen te gjithe personat fizike, te regjistruar ne TVSH dhe qe nuk jane subjekte te tatimit mbi biznesin e vogel.

Cili eshte fitimi I tatueshem?

Fitimi I tatueshem eshte fitimi vjetor qe llogaritet mbi bazen e fitimit qe rezulton ne bilancin kontabel.Fitimi ose e ardhura neto e tatueshme perfaqeson tepricen e te ardhurave totale(te ardhura nga aktiviteti normal dhe te ardhura te jashtezakonshme), perfshire vleren e perfitimeve dhe te avantazheve ne natyre, mbi shpenzimet e kryera per arritjen dhe ruajtjen e ketyre te ardhurave.

Perjashtohen nga tatimi mbi fitimin:a) Organet e qeverisjes qendrore dhe vendore;b) Banka Qendrorec) Personat juridike qe ushtrojne vetem veprimtari te karakterit fetar, humanitar, bamires, shkencor apo edukativ, pasuria apo fitimi I te cileve nuk perdoret per perfitimin e organizuesve apo anetareve te tyre;c) Organiztat e punes(sindikatat, konfederatat) apo dhomat e tregtise, industrise ose bujqesise, si dhe organizmat e ngjashme me to, qe nuk kane qellime fitimi, si urdheri I mjekut, dhoma e avokatise, instituti I eksperteve kontabel etj., pasuria e te cilave nuk perdoret per perfitimin e nje individi apo te nje anetari te tyre.d) Organizatat nderkombetare, agjensite e bashkepunimit teknik dhe perfaqesite e tyre, perjashtimi nga tatimet e te cilave parashikohet nga marreveshje te vecanta;dh) Personat e parashikuar ne marreveshjet nderkombetare te ratifikuara nga Kuvendi;e) Fondacionet ose institucionet financiare jo bankare te krijuara ose te transferuara me Vendim te Keshillit te Ministrave, qe kane per qellim mbeshtetjen e politikave zhvilluese te qeverise nepermjet dhenies se kredive;e) shtepite filmike te prodhimit kinematografik, te licensuara dhe te subvencionuara nga Qendra Kombetare e Kinematografise.

Shpenzime te njohuraShpenzime te njohura jane ato qe kryhen per qellime te biznesit, qe synojne sigurimin dhe ruajtjen e te ardhurave. Keto jane te gjitha shpenzimet(perfshire shpenzimet e jashtezakonshme) e biznesit, me perjashtim te atyre qe jane kryer me qellim formimin dhe rritjen e kapitalit. Shpenzime te njohura jane kryesisht shpenzimeve te destinuara per te ruajtur eksistencen e kapitalit si burim I te ardhurave dhe per te siguruar ne kohen e duhur riformimin apo zevendesimin e kapitalit, jane shpenzime te zbritshme nga te ardhurat per percaktimin e fitimit te tatueshem.

Qe nje shpenzim te konsiderohet I zbritshem duhet te plotesoje keto kushte: a) te kryer ne interes te drejteperdrejte te veprimtarise ekonomike ose te jete I lidhur me drejtimin normal te aktivitetit te tatimpaguesit;b) te jete kryer efektivisht dhe te mbeshtetet ne dokumenta justifikuese te njohura ligjerisht;c) te jete pasqyruar nepermjet nje veprimi kontabel duke pakesuar aktivet neto;d) ne cdo rast shpenzimi duhet te provohet nga tatimpaguesi me dokumentacionin perkates ligjor.Si shpenzime te njohura per efekt fiskal ligji konsideron edhe materiale de mallrat publicitare si postera, spote publicitare filmike apo fotografike etj.

Shpenzime te panjohuraShpenzime te panjohura jane ato lloj shpenzimesh qe nuk njihen si te zbritshme nga totali I shpenzimeve qe merren parasysh ne llogaritijen e fitimit te tatueshem dhe si te tilla mund te permendim:-kosto e blerjes dhe e permiresimit te tokes-kosto e blerjes, permiresimit, rinovimit dhe rikonstruksionit te artiveve, te cilat jane objekt I amortizimit;-cdo zmadhim I kapitalit te shoqerise ose I kontributit ne ortakeri;-vlera e shperblimeve ne natyre;-kontributet vullnetare per pensione apo sigurime te tjera;-dividentet apo ndarjet e fitimit per aksioneret apo ortaket;-interesat e paguara nga tatimpaguesi gjate vitit ushtrimot, te cilat e kalojne normen mesatare te interesit 12 mujor te kredise per tregun bankar

Transferimi I cmimitTermi transferim I cmimit ose transferimi I fitmit nepermjet ndryshimit te cmimeve ka te beje kryesisht me persona te lidhur, si: shoqeri, dege apo filiale qe jane pjese te nje grupi kompanish, te nje shoqerie shumekombeshe apo ortakerie, apo qe zoterohen nga I njejti person apo grup personash etj., te cilat jane te shperndara dhe ushtrojne biznesin ne dy ose me shume shtete, ne te cilat trajtimi tatimor eshte I diferencuar.

AKCIZATAkcizat jane tatime mbi nje numer te kufizuar mallrash per konsum masiv te brendshem, pavaresisht nese prodhohen brenda vendit apo importohen.

TATIMET E DYFISHTA

E DREJTA TATIMORE NDERKOMBETARE

E drejta tatimore nderkombetare I referohet rregullave, qe kane te bejne me konfliktet tatimore te transaksioneve nderkombetare.

Burimet e se drejtes nderkombetare perfshijne: * marreveshjet nderkombetare shumepaleshe; Konventa e Vjenes mbi te drejten e traktateve, Traktati I Romes; procedurat e marreveshjeve te reciprocitetit per zgjidhjen e konflikteve te sistemeve ligjore;* marreveshjet e plota per tatimet e dyfishta: traktatet dhe protokollet, shkembimi I letrave dhe notave, memorandume mirekuptimi, marreveshje administrative suplementare;* marreveshjet e kufizuara mbi tatimet e dyfishta: deklaratat reciproke, marreveshjet specifike mbi lundrimin dhe fluturimin, tatimi I trashegimise dhe dhuratave;* e drejta nderkombetare e zakonshme dhe parimet e pergjithshme te se drejtes: parimet e se drejtes te njohura nga kombet e civilizuara ne sistemet e tyre ligjore, e drejta statutore, e drejta ne pergjithesi dhe vendimet gjyqesore, si edhte praktika e organizatave nderkombetare.

E drejta tatimore nderkombetare rregullon te drejten per te tatuar te kombeve sovrane e qe varen nga juridiksioni I tyre financiar. Ky term I referohet:a) te drejtes per legjislacion,b) e drejtes per omponim(shtrengim).Mbitatimi vihet re ne ato raste kur I njejti obligues tatimor, per te njejten periudhe kohe u paguan dy ose me shume tatime te njejtit lloj njesive politiko-territoriale te rangut te ndryshem.

TATIMET E DYFISHTA JURIDIKETatimi I dyfishte paraqitet atehere kur ne baze te dispozitave te organeve tatimore te te njejtit rang, per te njejten periudhe kohe, ngarkohet me te njejtin tatim ose me tatime te te njejtit lloj, I njejti subjekt tatimor ose subjekt tatimor.Tatimet e dyfishta mund te jene ekonomike ose juridike. Ato ekonomike I referohen tatimeve te dyfishta mbi te njejtat te ardhura ne duart e personave te ndryshem(burre e grua, partnere te ndryshem, kompani dhe filiale, etj.)Tatimet e dyfishta juridike kane te bejne me te njejtin objekt tatimor dhe te njejtin subjekt tatimor, kur ata tatohen sipas dy ose me shume juridiksioneve tatimore. Tatimet e dyfishta juridike jane rezultat I konfliktit ndermjet dy sistemeve tatimore.

RREGULLAT TATIMORE NDERKOMBETARERregullat Tatimore Nderkombetare jane: Rregulli I Burimit: ky rregull I atribuon disa lloje te ardhurash vendit te burimit duke u bazuar ne kritere specifike, e qe zakonisht jane: 1. Pasuria e paluajtshme,2. Te ardhurat biznesore apo nga sherbimet profesionale: selia e perhershme apo vendi fiks,3. Transporti detar dhe ajror: vendi I menaxhimit,4. Te ardhurat nga dividentet dhe interesat, si dhe te ardhurat e drejtuesve: rezidenca e paguesit,5. Sherbimet e punesimit, si dhe artistet e sportistet: vendi I punesimit,6. Pagesat e qeveritareve dhe pensionet: sovraniteti,7. Te ardhura te tjera: rezidenca e marresit.

Rregullat e shperndarjes: Zakonisht, rregullat e marreveshjeve I shperndajne te drejtat ekskluzive apo te kufizuara per te tatuar ndermjet shteteve, duke perdorur nje ose me shume prej ketyre parimeve shperndares mbi burime te ndryshme te ardhurash:* e drejta ekskluzive per te tatuar I perket shtetit te burimit te objektit tatimor;* shteti I burimit ka te drejte te kufizoje ose ndaje tatimin e objektit;* shteti I burimit mund te tatoje plotesisht burimin, por, nuk ka te drejta ekskluzive tatimi;* e drejta ekskluzive per te tatuar I perket shtetit te rezidences se subjektit.Rregullat lehtesuese: rregullimi I konflikteve ne marreveshjet tatimore krijon bazat per eliminimin ose lehtesimin e tatimeve te dyfishta. Ky rregullim realizohet nepermjet:* metodes se perjashtimit: perjashtim I plote ose perjashtim me progresion;* metodes se kreditimit: kreditim I plote ose kreditim I zakonshem ne shkalle tatimore mesatare ose kufitare.

Traktatet nderkombetare rregullojne marredheniet ndermjet shteteve dhe personave nderkombetare.

DOGANATDoganat jane nje lloj I vecante I tatimeve te terthorta(indirekte), qe paguhen ne momentin e kalimit te nje malli te caktuar pertej kufirit doganor.Doganat paguhen jo vetem per kalimin e mallit pertej kufirit shteteror, por edhe per qarkullimin e brendshem, pra per kalimin e mallit nga nje vend ne tjetrin(doganat e brendshme) Termi dogane ne gjuhen shqipe eshte huazuar nga italishtja, qe do te thote takse shteterore ne te holla, e cila mblidhet sipas ligjeve ne fuqi per mallra qe hyjne ose dalin nga nje shtet ne nje shtet tjeter. Por, ky term nenkupton edhe institucionin shteteror, qe merret me kontrollin e mallrave qe hyjne ose dalin nga nje shtet ne nje shtet tjeter si edhe me caktimin dhe arketimin e taksave te parashikuara per to.

Terminologjia doganore

Tagra doganore eshte e drejta e shtetit per te tatuar mallrat me rastin dhe ne castin e kalimit te tyre pertej kufirit doganor.Deklarata doganore eshte fleteparaqitja e mallit qe I nenshtrohet doganimit. Kete deklarate e paraqet para administrates doganore pronari I mallit ose ne emer te tij transportuesi I mallit.Kufiri doganor eshte vija doganore me te cilen eshte shenuar rajoni doganor I nje vendi. Ai zakonisht perputhet me kufirin shteteror, kurse rajoni doganor perfshine territorin e shtetit.Mbikqyrja doganore perfshin masat qe merren per te penguar veprimet e palejueshme me mallin qe I nenshtrohet doganes dhe per te siguruar pandryshueshmerine e tij derisa e kryhet procedura doganore. Mbikqyrjes doganore I nenshtrohet malli doganor, udhetaret dhe personeli I mjeteve te transportit dhe bartjes.Malli doganor jane sendet, objektet qe importohen, eksportohen apo kalojne tranzit neper rajonin doganor.Kontrolli doganor eshte procedura e percaktimit te sasise, cilesise dhe vleres se mallit.Nomenklatura doganore eshte lista e mallrave me tarifat doganore te klasifikuara sipas disa cilesive karakteristike te mallit.Tarifa doganore eshte pasqyra sistematike e te gjitha objekteve qe I nenshtrohen doganimit dhe e perqindjeve doganore nepermjet te cilave llogaritet tatimi doganor.Magazinimi doganor eshte sasia e kompensimit qe paguhet per mallin e vendosur ne magazinen doganore.Magazina doganore sherben per vendosjen e mallit te patatimuar.Rruget doganore jane rruge tokesore, ajrore dhe detare neper te cilat bartet, transportohet, importohet ose eksportohet malli pertej kufirit doganor. Ato fillojne ne kufirin doganor dhe marrin fund ne vendet ku behet doganimi I mallit.Sistemi doganor perbehet nga te gjitha dispozitat qe kane te bejne me doganimin e mallit, mbikqyrjen doganore, proceduren doganore e te tjera dhe qe aplikohen ne nje rajon doganor.Zona e lire doganore eshte pjesa e territorit shteteror qe eshte nen pushtetin politik, por, jo nen pushtetin doganor te atij shteti.Obliguesi doganor eshte personi fizik ose juridik, I cili e ka per detyre te paguaje doganen dhe te gjitha tagrat e tjera doganore. Organet doganore jane organe shteterore qe kontrollojne qarkullimin e mallit neper kufijte shteterore dhe qe bejne kontrollin perfundimtar ne kufi. Keto organe ndryshojne nga organet financiare qe bejne caktimin, arketimin dhe kontrollin e mbledhjes se tatimeve te tjera.Kundervajtja doganore eshte shkelja e dispozitave doganore. Per kete shkelje, sipas dispozitave doganore jepen denime te caktuara.Denimet doganore jane denime qe organet doganore u japin kundervajtesve te dispozitave doganore sipas procedures administrativo-ndeshkimore.Parashkrimi doganore eshte humbja e se drejtes se arketimit te doganave dhe tagrave te tjera doganore pas kalimit te kohes se caktuar prej krijimit te obligimit te pageses se tyre.Carnet-TIR eshte nje dokument doganor qe leshohet ne baze te marreveshjes doganore te lidhur ndermjet vendeve anetare te Organizates per Bashkepunim Ekonomik e Zhvillim per shpejtimin e qarkullimit nderkombetar rrugor me ane te thjeshtimit te formaliteve doganore.Barriera doganore mund te flasim atehere kur perqindjet tatimore per mallin e importuar ose per mallin qe eksportohet jan aq te larte saqe bejne te veshtire ose gati ti pamundur importimin dhe eksportimin e mallit.

Ndarja e doganaveNdarja behet sipas disa kritereve te ndryshme:1. Sipas drejtimit te ecurise se mallit.2. Sipas qellimit te aplikimit te doganave.3. Sipas menyres se matjes se obligimit doganor.4. Sipas menyres se nxjerrjes se dispozitave doganore.5. Sipas lartesise se ngarkimit doganor.

1. Duke marre si kriter drejtimin e levizjes se mallit:a) dogana importi (jane ato qe paguhen per importin e mallit. Keto dogana aplikohen ne te gjitha sistemet doganore dhe vecanerisht ne vendet e zhvilluara ekonomikisht.),b) dogana eksporti ( jane tatimet qe paguhen per eksportimin e mallit. Keto dogana nuk jane gjithmone te aplikueshme, sepse te gjitha shtetet jane te interesuara te shtojne eksportin me qellim qe te nxisin shkembimet ne tregtine e jashtme.),c) dogana tranzit ( paguhen per transportin e mallit nga nje fakt ne tjetrin neper nje shtet te trete)

2. Sipas qellimit te aplikimit doganat ndahen:a) dogana financiare(fiskale), aplikohen me qellim qe te mblidhen mjetet monetare per financimin e shpenzimeve shteterore. Me kete lloj tatimi sigurohen sasi te mjaftueshme mjetesh monetare.b) dogana ekonomike(mbrojtese), eshte mbrojtja e prodhuesve te vendit dhe e ekonomise ne teresi. Qellimi ekonomik I doganave sot eshte qellimi me themelor qe deshiron te arrihet ne aplikimin e tyre.c) dogana antidumping, deshirohet te mbrohen prodhimet e vendit nga vershimi I mallit te lire te importuar.d) dogana represive jane kundermase qe ndermerr shteti si pergjigje e masave te demshme qe ka marre shteti tjeter. Megjithese keto masa e kundermasa nuk bien ne kundershtim me normat e se drejtes nderkombetare ato ndikojne ne keqesimin e marredhenieve reciproke ndermjet ketyre shteteve.

3. Sipas menyre se matjes se obligimit doganor dallojme:a) dogana sipas vleres, paguhen ne perqindje te caktuar nga cmimi I mallit. Zakonisht merret per baze doganimi, cmimi I importit, ne te cilin, krahas cmimit me te cilin eshte blere malli, hyjne edhe shpenzimet e transportit, te ambalazhimit, te sigurimit, ngarkim-shkarkimit dhe gjithe shpenzimet e tjera per sjelljen e mallit ne rajonin doganor te shtetit importues.b) dogana specifike, ngarkimi tatimor percaktohet sipas disa njesive te mases qe jane karakteristike per mallin qe I nenshtrohet doganimit.c) dogana te perziera, jane kombinimi I doganave sipas vleres dhe doganave specifike.

Ngarkimi doganor per doganat e perziera percaktohet ne ate menyre qe obligimi doganor te normohet ne perqindje(dogana sipas vleres) dhe ne shume absolute, lartesia e se ciles varet nga ndonje njesi e matjes(doganat specifike) dhe doganimi behet me aplikimin e te dy menyrave. Per dogana te perziera flasim edhe atehere kur lartesia e doganes peraktohet sipas vleres, por njekohesisht percaktohet edhe shuma me e madhe dhe me e vogel e dogane.d) dogana rreshqitese, perqindja doganore varet nga cmimi I mallit te importuar. Me ndryshimin e cmimit ndryshon edhe perqindja doganore, pra ndryshon edhe lartesia e ngarkimit doganor, gje qe nuk ndodh me llojet e tjera te doganave.

4. Sipas menyre se nxjerrjes se dispozitave doganore dallojme:a) dogana autonome, jane ato lloj doganash qe shteti I aplikon ne caresi te nevojave te tij.b) dogana kovencionale ose kontraktuese, jane rezultat I marreveshjes se dy ose me shume shteteve. Dispozitat e kesaj marreveshjeje nuk mund te ndryshohen ne menyre te njeanshme.

5. Sipas lartesise se ngarkimit tatimor dallojme:a) dogana diferenciale, shoqerohen me perqindje me te larte doganore. Shkaku I aplikimit te perqindjeve doganore diferenciale eshte ne radhe te pare I natyres ekonomiko-politike.b) dogana preferenciale, jane ato ku, me rastin e doganimit aplikohet perqindja me e vogel doganore se ajo e pergjithshmja. Rasti I posacem I doganave preferenciale eshte aplikimi I klauzoles se kombit me te favorizuar qe do te thote se shtetet kontraktuese do te sigurojne automatikisht te njejtat privilegje doganore qe do tia njihnin ndonje shteti tjeter.

Territori doganor perfshin territorin tokesor, ujerat territoriale, ujerat e brendshme dhe hapesiren ajrore te nje shteti.Vija doganore perbehet nga bregdeti, brigjet e liqeneve e te lumenjve kufitare dhe nga kufijte tokesore me shtetet e tjera.Zona doganore perfshin ate pjese te territorit doganor ku veprojne autoritetet doganore, si dhe te gjtha zonat ku keto autoritete ushtrojne kontroll ose mbikqyrje doganore.Me autoritete doganore kuptohen autoritetet e ngarkuara me zbatimin e legjislacionit doganor, si dhe te akteve te tjera ligjore dhe nenligjore, qe lidhen me veprimtarine doganore.Status doganor, do te thote statusi I mallrave te kategorizuara( si p.sh. mallra shqiptare ose jo shqiptare).Taksa doganore jane ne pergjithesi taksa ndaj vleres se mallrave te importuara dhe ne disa raste taksa fikse per njeri te mallrave te importuara.

Regjim doganor do te thote:g) venia ne qarkullim te lire,h) tranziti,i) magazinimi doganor,j) perpunimi aktiv,k) perpunimi nen kontroll doganor, l) lejimi I perkoshem,m) perpunimi pasiv,n) eksportimi.

KUPTIMI I TAKSAVE

Taksat jane nje forme e mbledhjes se te hyrave te shtetit.

Perkufizime te ndryshme:-pjesa me e madhe e taksave paraqesin kompensimin per punen e organeve dhe institucioneve shteterore qe kryejne me kerkesen e personave private, organizatave ekonomike dhe paleve te tjera.-taksat jane kryesisht kompensim per sherbime te ndryshme, qe I bejne organet shteterore dhe institucionet shteterore.-shteti, ne forme taksash, percakton cmimin monopolist per sherbimet e veta.

Taksat mund te konsiderohen si nje cmin per sherbimet special, qe shteti iu kryen obliguesve taksore.Taksat jane te hyra monetare te shtetit, ne te cilen per pagimin e tyre aplikohet parimi territorial dhe se te hyrat nga taksat sherbejne per financimin e nevojave shteterore dhe jane te hyra derivative te shtetit. Obligues per pagesen e taksave jane personat fizike dhe juridike.

Taksat jane kundershperblim per sherbimin, qe shtet I ben obliguesit taksor e qe mund te jete:a) I zgjedhur lirisht nga obliguesi taksor;b) I imponuar me dispozita obliguesit taksor.

Elementi I detyrimit per pagesen e taksave vihet re ne:a) obligimi taksor dhe lartesia e ketij obligimi percaktohen ne menyre te njeanshme nga organi shteteror.b) disa te drejta dhe veprime mund te realizohen pasi obliguesi taksor te kerkoje procedure e caktuar, te beje veprimin e caktuar.c) obligimi taksor I papaguar do te paguhet me detyrim ne qofte se obliguesi taksor nuk e kryen ne menyre te vullnetshme. Konntribuesit per taksen e paguar do te marrin kundershperblimin e caktuar. Detyrimi per pagesen e takses krijohet pasi vete obliguesi taksor ta kete iniciuar punen e organit shteteror.

Lartesia e taksaveLartesia e takses do te percaktohet nga lartesia e shpenzimeve qe ben organi shteteror kur kryen sherbimin e kerkuar. Sa me e madhe eshte sasia e shpenzimeve qe kryen organi shteteror per sherbimin e kryer, aq me e madhe eshte edhe lartesia e te hollave qe do te paguhen si takse per kete sherbim.

Klasifikimi I taksaveMund tI ndajme sipas disa kritereve:

1. Sipas organeve qe caktojne obligimin taksor ndahen ne:-taksa qe I caktojne organet shteterore qendrore,-taksa qe I caktojne njesite me te ngushta politico-territoriale(taksa lokale).

2. Sipas organeve qe kryejne veprimet, sherbimet, per te cilat paguhen taksat dallojmea) taksa administrative, te cilat paguhen per punen e organeve dhe institucioneve shteterore, per sherbimet e te cilave eshte caktuar pagesa e takses. Taksat administrative quhen edhe taksa shteterore. Keto taksa ndahen ne:- taksa konsullore, te cilat paguhen per punen e organeve diplomatike dhe konsullore,- taksa doganore,- taksa per mbajtjen e patentave, modeleve, vulave,

- taksa kadastrale dhe taksa te tjera qe paguhen me rastin e regjistrimit,b) taksa gjyqesore, te cilat paguhen per procedurat gjyqesore.

c) taksat e nenpunesve, te cilat jane te hyra te personit qe ka kryer sherbimin e kerkuar. Sot keto taksa nuk gjenden pothuajse ne asnje vend.

3. Sipas menyres se pagese taksat ndahen ne:- taksa qe paguhen drejtperdrejte ne te holla,- taksa qe paguhen nepermjet pullave.

4. Sipas kohes se pageses se taksave dallojme:- taksa qe paguhen perpara kryerjes se sherbimit,- taksa qe paguhen pas kryerjes se sherbimit.

HUAJA PUBLIKE

Kuptimi I Huase Publike

Huaja publike(shteterore) eshte nje prej instrumenteve financiare te te hyrave publike me karakter jofiskal(jo te detyrueshem), pra eshte nje prej formave te mbledhjes se te hyrave publike jofiskale.

Shkenca financiare I perkufizon huate publike, shteterore si kontrata, ne baze te te cilave, huadhenesi(personi fizik ose juridik) I jep huamarresit(shtetit) nje sasi te hollash ose sendesh, duke percaktuar detyrimin e ketij te fundit tI ktheje keto te holla ose sende ne nje afat te percaktuar, se bashku me interesin.

Karakteristikat:a) te jete e kthyeshme;b) te kete te percaktuar afatin e kthimit;c) te shoqerohet me perqindje interesi.

Krediti shteteror eshte raporti pronesor-pasuror nepermjet huadhenesit(kreditorit-person fizik apo juridik) dhe huamarresit(debitorit-shtetit), qe krijohet kur kreditori I jep debitorit te hollat e veta per nje kohe te caktuar dhe me kushte te caktuara. Ne kete rast debitori(shteti) nuk mund te sillet si pronar I ketyre te hollave, sepse kreditori mund tI terheqe ato kur te doje.

Borxhi shteteror perfshin ne vetvete jo vetem detyrimin qe rrjedh nga kontrata per huane shteterore, por edhe detyrime te tjera plotesuese, si pompensim I demit, reparacionet, eksprorimi I pasurise etj. Huaja publike ne fillim behet e hyre publike dhe konsiderohet si shpenzim publik kur kthehet(pagimi I anuiteteve), kurse borxhi shteteror paraqitet vetem ne formen e shpenzimit. Nje ndryshim tjeter eshte huaja publike(shteterore) regjistrohet prej mjeteve te subjekteve ekonomike(organizatat ekonomike, popullsia, bankat afariste, etj), kurse borxhi publik(shteteror) zakonisht regjistrohet te banka qendrore ose ne boten e jashtme.

Huaja publike eshte e hyre e shtetit sui generis, sepse kthimi I huase dhe pagimi I interesit jane shpenzime te arkes se shtetit.Vlera nominale e huase eshte shuma monetare e huase se shpalur dhe qe shenohet ne obligacion.Kursi I huase eshte cmimi me te cilin shitet ky obligacion ne tregun e kapitaleve monetare.E ardhura nominale e huase eshte perqindja e interesit vjetor te saj dhe qe shenohet gjithashtu ne obligacion.

Perparesite dhe mangesite e huave publikeMangesite e huave publike:- pengon zhvillimin ekonomik;- mjetet e mbledhura me hua shpenzohen me pa kriter, per shkak te lehtesise se mbledhjes;- ky shpenzim pa kriter ndikon negativisht tek personat fizike e juridike ne te gjithe ekonomine;- huaja publike mund te rrezikoje pavaresine e vendit.

Perparesite e huave publike- Huate publike zakonisht sherbejne per investime afatgjata, prej te cilave do te perfitojne edhe obliguesit tatimore te ardhshem.- Huaja publike financon shpenzime publike jo te rregullta, te paparashikuara, qe nuk mund te mbulohen me te hyrat e zakonshme.- Nepermjet huave publike mblidhen mjete monetare, qe nuk mund te mblidhen me ane te tatimeve, per shkak te ngarkimit tatimor ekzistues apo aftesise tatimore.- Ndodh qe shtetet emetojne hua publike ne vend te aplikimit te nje tatimi te ri ose rritjes se barres tatimore ekzistuese.

Anet negative te huase publike:-Huaja publike rrit barren tatimore.-Financimi I shpenzimeve shteterore me ane te huase publike vleresohet si mase josociale, sepse barra per shlyerjen e saj bie mbi rrethin e gjere te obliguesve tatimore, nderkohe qe perfituesit jane nje grup I vogel njerezish, huadhenesit.-Huaja publike rrit nxitjen e shpenzimeve publike.-Me ane te huave te brendshme mblidhen mjetet monetare nga duart e subjekteve ekonomike me qellim qe te forcohet fuqia blerese e shtetit. Keshtu, shteti paraqitet si konkurrent I sektorit privat ne ekonomi. Huaja zvogelon oferten e mjeteve ne tregun monetary dhe kjo ndikon ne lartesine e perqindjes se interest(kamates).

Klasifikimi I huave publike1. Hua te brendshme dhe te jashtme,2. Hua vullnetare, te detyrueshme dhe patriotike,3. Hua afatshkurta, afatmesme dhe afatgjata,4. Hua productive dhe jo productive,5. Hua sipas paritetit, nen paritetin dhe mbi paritetin,6. Borxh actual dhe borxh I konsoliduar,7. Hua kombetare dhe locale,8. Hua ne para dhe ne mall.

Huaja e brendshme dhe huaja e jashtmeHua te brendshme kemi atehere kur ai qe emeton huane ndodhet ne territorin e shtetit, ndersa kur eshte jashte ketij territory kemi te bejme me hua te jashtme.

Huate publike te brendshme jane me te favorshme per nje shtet sepse:a) duke mbledhur mjete monetare nga personat fizike dhe juridike vendas evitohet edhe mundesia me e vogel e huadhenesit te huaj per te ndikuar ne politiken e shtetit huamarres;b) shuma e huase dhe interesi I paguar per kete hua, mbetet ne vend dhe keto mjete nuk dalin nga ekonomia kombetare;c) nepermjet huave te brendshme mbidhen mjete monetare, shpenzimi I te cilave rrit interesin e opinionit public duke bere qe ky shpenzim te jete sa me produktiv;d) aktivizohet nje pjese e mjeteve te lira monetare, qe eshte e dobishme si per huadhenesin, ashtu edhe per shoqerine ne teresi.

Te metat e huave te brendshme:a) emetimi I huave te brendshme mund te kufizohe ne kohe aktivitetin ekonomik te huadhenesve, per shkak te terheqjes se mjeteve monetare;b) rritja e kerkeses per mjete monetare mund te sjelle rritje te perqindjes se interest duke shkaktuar pasoja te padeshiruara ne ekonomi;c) shkaktojne rritjen e ngarkimit tatimor dhe ndikojne negativisht ne ndarjen e barabarte te barres tatimore;d) nxisin inflacionin.

Te mirat e huase se jashtme:Huaja e jashtme lidhet, jo vetem kur eshte e pamundur te emetohet hua e brendshme, por edhe kjo lloj huaje mund te lidhet me kushte me te favorshme;Huaja e jashtme mundeson pershpejtim te realizimit te qellimeve te caktuara politike;Me ane te mjeteve te mbedhura me hua te jashtme mbulohet deficit buxhetor dhe krijohet stabilitet ne ekonomi.

Te metat e huave te jashtme:a) Meqenese huaja e jashtme merret dhe kthehet ne valute te huaje mund te ndikoje negativisht ne bilancin ekonomik te vendit;b) Emetimi I huase se jashtme mund te krijoje varesi nga ekonomia e huadhenesit;c) Nepermjet huase se jashtme mund te shkaktohet kufizimi I sovranitetit te shtetit.

Huaja vullnetare, te detyrueshme dhe patriotikeKur huadhenesit jane te lire tI japin shtetit huamarres mjete monetare, me kusht qe ky I fundit tI ktheje ne afatin e percaktuar dhe me interes atehere kemi te bejme me hua vullnetare e qe zakonisht jane huate e jashtme.

Kur shtetit percakton personat, qe e kane per detyre tI japin hua, ku lartesia e saj varet nga te ardhurat qe realizojne keta persona, fizike apo juridike atehere kemi te bejme me hua te detyrueshme.

Huate patriotike jane nje lloj tjeter huash, qe jane pothuajse te njejta me huate vullnetare, por I vetmi ndryshim qendron ne motivin e huadhenesit, qe ne kete rast nuk eshte thjesht interesi personal, dobia material, por ndjenja e patriotizmit, deshira dhe gatishmeria per tI lene shtetit nje pjese te mjeteve monetare te veta per te kryer funksionet e tij.

Huate afat shkurtra, afatmesme dhe afatgjataKriter I ndarjes se huave ne afatshkurtra, afatmesme dhe afatgjata eshte koha e kthimit te tyre. Ne disa vende huate afatshkurtra jane huate me afat 1-3vjet, ne disa te tjera ky afat shkon deri ne 5vjet.Huate afatmesme kthehen ne afatin prej 3 deri ne 5 ose deri ne 15vjet. Ndersa, afati I huave afatgjata arrin mbi 10 ose 15vjet.

Huate afatshkurtra shteti I emeton, kryesisht per mbulimin e mosperputhjes ne kohe te te hyrave me shpenzimet. Te tilla konsiderohen p.sh. bonot e thesarit, afati maksimal I te cilave eshte 12 muaj.

Ne kete ndarje te huase duhet te permendim edhe huate e perjetshme, ku ne keto lloj huash shteti paguan perjetesisht interesin e huase dhe nuk e kthen Shumen e emetuar.

Huate productive dhe jo productiveKlasifikimi I huave publike ne productive dhe jo productive behet ne varesi te shpenzimit te mjeteve monetare te mbledhura me hua publike.Hua productive eshte sepse ndikojne drejtperdrejte ose terthorazi per perparimin e ekonomise duke mundesuar krijimin e te ardhurave te reja, qe financojne shlyerjen e huase, perderisa nuk jane productive ato shpenzime qe kryhen ne shendetesi, mjedis etj.

Huate sipas pariteti, nen paritetin dhe mbi paritetinPariteti I huase tregon barazine e kursit te huase me vleren nominale te obligacionit. Kur obligacionet e huase shiten sa vlera nominale e tyre, domethene kur perqindja nominale e interest te huase eshte e barabarte me interesin real te huase, behet fjale per hua sipas paritetit(al pari). Me kete hua shteti merr po aq sa do te ktheje.Tek huate nen paritetin(nen pari) obligacionet e huase shiten me pak se shuma e shenuar ne obligacionet e huase. Me kete hua shteti merr me pak mjete sesa duhet te ktheje.Huaja mbi paritetin(mbi pari) eshte ajo lloj huaje, obligacionet e se ciles shiten me shtrenjte se vlera nominale e tyre.

Borxhi actual dhe borxhi I konsoliduarBehet fjale per borxh actual kur huaja sapo eshte lidhur dhe shteti merr detyrimin per ta shlyer. Zakonisht, si borxh actual konsiderohen huate afatshkurtra. Shuma e huave te trasheguara kohe pas kohe konsiderohet si borxh I konsoliduar. Ne kete lloj borxhi perfshihen huate afatgjata.

Hua kombetare dhe vendore(locale)Ky lloj klasifikimi mbeshtetet ne madhesine e njesise politico-territoriale, qe emeton huane publike. Zakonisht, si debitore ndeshen organet qendrore. Rritja e shkalles se decentralizimit, ka bere qe si huamarres te paraqiten edhe njesite me te vogla politico-territoriale(ornanet vendore te shtetit, qarkut, provinces etj).

Hua ne para dhe mallHuaja mund te emetohet ne te holla apo me gjera te tjera te shkembyeshme(mall).Sot, huate publike emetohen ne para, vecanerisht huate e jashtme.

METODAT E EMISIONIT TE HUASE PUBLIKEEmetimi I huase publike(shteterore) behet perms emisionit te obligacioneve, te cilat shteti ua jep huadhenesve, respektivisht kreditoreve.

Ne praktike ekzistojne dy metoda te emisionit te huase publike:a) Metoda direkte e emisionit te huase publike (metoda e regjistrimit public te huase ose e subskripsionit). Regjistrimi I saj mbeshtetet ne emetimin e huase tek personat fizike dhe juridike. Ky reegjistrim behet tek entet shteterore ose bankat e vendit. Paraprakisht caktohen kushtet e huase, kamata, kohezgjatja e kthimit dhe kushte te tjera te leverdisshme per regjistruesit. Metoda direkte e emisionit te huase publike zakonisht perdoret ne shtetet e zhvilluara ekonomikisht, ne te cilat jane te zhvilluara kursimi dhe tregu financiar. Kjo metode eshte me efikase, me e mire dhe me racionale per emisionin e huase. Perparesite e kesaj metode jane: mund te siguroje shuma me te medha te huase publike, shteti I shmanget pagimit te komisioneve te medha bankare, gjithashtu shpenzimet e regjistrimit te huase jane me te vogla etj.

b) Metoda indirekte e emisionit te huase publike(metoda me ane te ndermjetesimit te bankave ose submisioni)- Regjistrimi I huase publike realizohet me ndermjetesimin bankave ose te konsorciumit bankar. Perparesia qendron se bankat ia paguajne menjehere shtetit Shumen e huase, me kete rast I blejne shtetit te gjitha obligacionet e huase. Por, me vone banka I krijon mjetet me shitjen perseri te letrave te obligacioneve te njejta ne tregun e letrave me vlere. Pra, ne kete forme si huadhenes paraqitet banka ose grupi I bankave, me te cilen shteti kontrakton huane publike. Perparesite e kesaj metode jane: mundeson formimin e mjeteve te huase pa marre parasysh suksesin perfundimtar te marrjes se huase, ndersa dobesite jane: u mundeson bankave qe, pervec shumes se huase dhe kamates, te realizojne edhe fitime te medha nepermjet ndryshimit te cmimit te obligacioneve.

KONVERSIONI, KONSOLIDIMI DHE UNIFIKIMI I HUASE PUBLIKEKonversioni I huase publike perfaqeson nje operacion financiar, te cilin shteti e shfrytezon ne situate te caktuara per shnderrimin e nje huaje me kushte te paleverdisshme ne nje hua te re me kushte te leverdisshme. Pra, konversioni I huase do te thote ndryshim I kushteve te huase me qellim qe te arrihet permiresimi I pozites financiare te shtetit (debitorit). Me ane te konversionit nuk zvogelohet huaja publike, por, zvogelohet vetem norma e interest, duke lehtesuar keshtu ngarkesen e huase publike per shtetin.

Konsolidimi I huase publike perfaqeson nje operacion financiar, me ane te cilit ndryshohen kushtet e huase publike. Konsolidimi I huase do te thote bashkimi I disa huave te ndryshme me norm ate ndryshme interesi me afate te ndryshme te kthimit etj,. ne nje hua te perbashket me kushte te njejta.

Konsolidimi I huase pubike behet per dy arsye:- per shkak te thjeshtezimit te procedurave te kthimit te huase(amortimit te huase),- per shkak te realizimit te disa lehtesive nga ana e shtetit.

Me konsolidim te huase publike shpesh nenkuptohet edhe unifikimi I huase, pra kur shume hua me kushte te ndryshme shnderrohen ne nje hua te perbashket, te unifikuar.

METODAT E AMORTIZIMIT TE HUASE PUBLIKEAmortizimi I huase do te thote kthimi I huase ne formen e anuiteteve. Kthimi I mjeteve te mbledhura me ane te huase behet nga mjetet e krijuara me ane te tatimeve dhe te hyrave te tjera te rregullta. Llojet kryesore te pagimit (amortizimit) te huase publike jane:a) Amortizimi I drejtperdrejte ndodhe atehere kur huaja u kthehet huadhenesve(poseduesve te obligacioneve te huase) ne formen e anuiteteve ose ne formen e terheqjes se llotarise.b) Amortizimi I terthorte behet me shitjen dhe blerjen e obligacioneve ne tregun financiar. Shteti I anulon menjehere ose I ruan obligacionet e mbledhura per te rregulluar kurson e obligacioneve te huase gjate nderhyrjes ne tregun financiar. Grumbullimi I obligacioneve mund te behet ose prej mjeteve buxhetore ose prej mjeteve te fondeve special te krijuara per amortizimin e huase publike.c) Amortizimi I kontraktuar ndodh atehere kur, me rastin e regjistrimit te huase eshte caktuar si afati I kthimit te huase (afati I amortizimit te huase), ashtu edhe afati I pagimit te interest ne baze te kontrates per huane publike. Kjo metode I krijon shtetit mundesine qe te informohet qe me perpara per te gjithe elementet e amortizimit te huase (Shumen e anuiteteve, datat e pagimit, etj).d) Amortizimi automatic bazohet ne krimin e fondit te amortizimit, te cilin shteti e financon nepermjet ndarjes se mjeteve per cdo vit me qellim pagimin e anuitetit vjetor. Me ane te fondit te amortizimit rregullisht gjate vitit blihen obligacionet e huase publike.d) Amortizimi monetar perdoret kur shfaqet renia e vleres se valutes se vendit per shkak te inflacionit.

BankrotimiBankrotimi I shtetit ne kuptimin e ngushte ndodh atehere kur shteti nuk I permbush detyrimet ndaj huadhenesve (mbajtesve te fleteobligacioneve). Ne kete menyre shteti shkel te drejten e kreditoreve qe huaja tu kthehet ne afat te caktuar dhe me kamate te caktuar.

Ky lloj bankrotimi I shtetit paraqitet ne dy forma:-bankrotimi haptazi ndodh kur shteti refuzon te plotesoje pjeserisht ose teresisht detyrimin e tij, dhe - bankrotimi I fshehur ndodh kur shteti perkohesisht e nderpret kthimin e huase dhe ben konversionin e detyrueshem te huase. Nderprerja e perkoshme e kthimit te huase quhet Moratorium.Pra, Moratoriumi do te thote shtyrje e afatit te kthimit te huase, qe ndodh per shkak te ngjarjeve te jashtezakonshme si lufta, kriza ekonomike, etj).

Bankrotimi I shtetit ne kuptimin e gjere ndodhe atehere kur shteti, me detyrim, ben zgjatjen e afatit te kthimit te huase (kur huate afatshkurtra I zgjat per disa vite), duke aplikuar konsolidimin e detyrueshem.

PARIMET E HUASE PUBLIKE1. Ndarja e barabarte e barres se huaseDuke financuar shpenzimet publike me mjetet monetare te siguruara me ane te huase publike, shteti duhet te siguroje edhe shperndarje te barabarte te barres per shlyerjen e huase. Kerkesa per ndarje te drejte te barres per shlyerjen e huase mbeshtetet ne dy parime: - pay-as-you-use, do te thote se kompenzimi paguhet kur shfrytezohet e mira publike; - intergeneration-equity, barra per shlyerjen e huase duhet te shperndahet midis brezave.

Sipas parimit te pare mjetet e bledhura me hua duhet te financojne investime afatgjata, ndersa barra e kesaj huaje duhet te ndahet midis atyre qe perfitojne prej ketyre investimeve. Ndersa, sipas parimit te dyte, financimi I shpenzimeve jot e rregullta (lufta, fatkeqesite natyrore), me ane te mjeteve te mbledhura me hua nuk sjell dobi per brezat e ardhshem.

2. Parimi I rentabilitetitMjetet monetare, qe mblidhen me ane te huase publike duhet te investohen per qellime productive, ne menyre qe te rriten te ardhurat, per te siguruar kthimin e kesaj huaje. Me ane te investimit produktiv, shteti e ka me te lehte te ktheje huane dhe interesin per te.

3. Parimi I rritjes ekonomike

4. Parimi I rindarjes se te ardhurave dhe pasuriseEmetimi I huase publike shkakton ndryshime edhe ne poziten ekonomike te tatimpaguesve. Rrethi I tyre eshte shume here me I madh se sa ai I perfituesve nga huaja publike. Per kete arsye shteti duhet te jete I kujdesshem qe emetimi I nje huaje te mos shkaktoje ndarje te padrejte te te ardhurave dhe pasurise.

SHPENZIMET PUBLIKEKUPTIMI I SHPENZIMEVE PUBLIKE

Shpenzimet publike kryhen per te plotesuar nevojat publike (shteterore, shoqerore). Nepermjet tyre shteti realizon detyrat, qe I jane ngarkuar me kushtetute apo ligje. Shpenzimet publike financohen nga te hyrat publike te mbledhura me ane te tatimeve, taksave, doganave, si dhe te ardhurat e siguruara nga veprimtaria e pronesia e shtetit. Lartesia e shpenzimeve publike varet nga te hyrat ne dispozicion te shtetit.

KLASIFIKIMI I SHPENZIMEVE PUBLIKENisur nga kritere te ndryshme, ne literature financiare shpenzimet publike klasifikohen ne kete menyre:1. Shpenzime te rregullta dhe jot e rregullta,2. Shpenzime productive dhe joproduktive,3. Shpenzime investuese dhe transferuese4. Shpenzime te shtytshme dhe jot e shtytshme,5. Shpenzime material dhe personale,6. Shpenzime te organeve qendrore dhe locale,7. Shpenzime ne para dhe ne mall.

Shpenzime te rregullta dhe jo te rregulltaKur behet fjale per nevoja publike qe paraqiten vit pas viti dhe qe financohen nga te hyrat publike keto shpenzime quhen shpenzime te rregullta publike.Shpenzimet jot e rregullta mbulohen nga te hyra jot e rregullta, te cilat mblidhen ne Shumen e nevojshme per plotesimin e ketyre shpenzimeve, e qe zakonisht keto shpenzime financohen nga te hyrat e jashtezakonshme.

Shpenzimet productive dhe productiveKlasifikimi I shpenzimeve publike ne productive(rentable) dhe joproduktive(jorentabel) eshte I ndryshem nga ndarja e shpenzimeve ne te dobishme dhe jot e dobishme, sepse edhe nje shpenzim joproduktiv mund te jete I dobishem. Prandaj, produkti shoqeror eshte rezultat I punes. Per shembull shpenzimet per arsim, shendetesi, sport, culture nnuk ndikojne drejtperdrejt ne rritjen e produktit shoqeror, te te ardhurave kombetare, por kjo nuk do te thote se nuk ndikojne fare ne kete rritje.

Shpenzimet investuese dhe transferuesePer ndarjen e shpenzimeve ne investuese dhe transferuese mbahet parasysh ndikimi I tyre ne rritjen e te ardhures kombetare. Shpenzimet publike investuese jane ato lloj shpenzimesh qe ndikojne ne rritjen e te ardhurave kombetare ne menyre direkte apo indirekte, si p.sh. ndertimi I rrugeve, investimet ne ekonomi.Shpenzimet transferuese nuk kontribuojne ne rritjen e te ardhures kombetare. Si te tilla mund te permendim kompensimet, subvencionet, shpenzimet per pensione, ndihme sociale, shpenzimet per pagesat e huase, etj.

Shpenzime te shtytshme dhe jo te shtytshmeShtyrja ne kohe I dallon shpenzimet ne te shtytshme dhe jo te shtytshme.Disa shpenzime, qe nuk ndikojne ne thelbin e realizimit te detyres se ngarkuar mund te shtyhen ne kohe, si p.sh kryerja e meremetimeve, blerja e pajisjeve te caktuara dhe ketu kemi shpenzime te shtytshme.Por, disa shpenzime, qe ndikojne ne thelbin e realizimit te detyres se ngarkuar asesi nuk mund te shtyhen, prandaj quhen shpenzime publike jot e shtytshme, si psh. Pagesa e te ardhurave personale te punonjesve.

Shpenzime materiale dhe personaleShpenzimet qe kryhen per pagesat e punonjesve per punen, qe kryejne ata ne permbushjen e detyrimeve ligjore, quhen shpenzime personale. Keto shpenzime ndikojne drejtperdrejt ne rritjen e fuqise ekonomike te personave.

Ndersa, shpenzime qe kryen shteti per te blere te mira te caktuara, si per shembull per te ndertuar objekte te caktuara ekonomike dhe joekonomike, per te krijuar rezerva material, quhen shpenzime materiale.

Shpenzime te organeve qendrore dhe localeNisur nga organi qe I financon, shpenzimet mund te klasifikohen ne shpenzime te organeve qendrore, kur financohen nga keto organe, dhe locale, kur financohen nga njesite me te vogla territorial, perkatesisht njesite e qeverisjes vendore.

Shpenzimet ne natyre dhe ne paraNe ditet e sotme shpenzimet publike kryhen ne para, sepse ne kete menyre mund te plotesohen me thjesht dhe me mire nevojat shoqerore. Ne raste te caktuara, ne rrethana te jashtezakonshme mund te plotesohen disa nevoja edhe me ane te shpenzimeve ne natyre.

STRUKTURA E SHPENZIMEVE PUBLIKEKjo strukture e pergjithshme perbehet nga:a) shpenzime per sigurimet shoqeroreb) shpenzimet per arsiminc) shpenzimet ushtaraked) shpenzime per administraten shteterore dhe gjyqesoree) shpenzime per nderhyrjen e drejtperdrejte dhe te terthorte te shtetit ne ekonomif) shpenzime per shkenceng) shpenzime per mjedisinh) shpenzime te tjera.

Shpenzimet per sigurimet shoqeroreNe vendet e zhvilluara industrial, shpenzimet per pensionet, invaliditetin, mbrojtjen shendetesore, zene nje vend te rendesishem ne strukturen dhe vellimin e shpenzimeve publike. Ne rritjen e lartesise se ketyre shpenzimeve kryesisht ndikon rritja e numrit te siguruar, rritja e numrit te pensionisteve, zgjatja e jetes se njerezve, etj. Kujdesi ne rritje qe I kushton shteti personave te moshuar per ndertimin e azileve, reparteve te vecanta neper spitale, mjetet si kompensim per lehonat apo per papunesine e perkoshme etj, sigurisht qe ndikojne ne rritjen e ketyre shpenzimeve.

Shpenzime per arsiminKeto lloj shpenzimesh perbejne nje nga pjeset me te rendesishme te structures se shpenzimeve publike.Rritja e nivelit te shpenzimeve per arsim argumentohet edhe me:- rritjen e numrit te nxenesve dhe studenteve dhe zgjatjen e kohes se shkollimit- rritjen e numrit te arsimtareve dhe pedagogeve, rritjen e kualifikimeve te tyre profesionale dhe permiresimin e te ardhurave te tyre- ndertimin dhe mirembajtjen e institucioneve arsimore- permiresimin e kushteve te studimit te nxenesve dhe studenteve

Shpenzime ushtarakeDuke vleresuar shpenzimet ushtarake, shume autore theksojne se eshte shume e rendesishme te vleresohet ndikimi I tyre ne shfrytezimin e kapaciteteve prodhuese ekzistuese, ne zvogelimin e perqindjes se papunesise, permiresimin e infrastructures, ne shpikjet shkencore dhe aplikimin praktit te tyre.

Shpenzime per administraten shteterore dhe gjyqesoreRritja e numrit te detyrave qe I jane caktuar shtetit dhe zbatimi I tyre ndikon ndjeshem ne rritjen e shpenzimeve te administrates shteterore dhe gjyqesore.Me mjete monetare, mund te realizohen keto detyra:- paguhen nenpunesit shteterore;- financohen shpenzimet per ndertimin e ambienteve te punes;- sigurohen pajisjet e nevojshme per kryerjen e detyrave;- financohen shpenzime te tjera qe jane te nevojshme per organizimin dhe funksionimin e suksesshem te administrates shteterore dhe gjyqesore.

Shpenzime per nderhyrjen e drejtperdrejte dhe te terthorte te shtetit ne ekonomiNe rritjen e shpenzimeve publike ndikon edhe nderhyrja e shtetit ne menyre te drejtperdrejte dhe te terthorte ne ekonomi. Format e nderhyrjes se shtetit ne ekonomi jane te shumta. Nderhyrja e shtetit ne ekonomine e vendit, jo vetem qe eshte e lejueshme, e mundshme, e deshirueshme dhe e dobishme, por ne shume raste edhe teper e domosdoshme. Shteti merr persiper themelimin dhe drejtimin e ndermarjeve ekonomike si pronar I tyre (duke themeluar ndermarrjet e reja ose duke nacionalizuar ato ekzistuese), ne ato raste kur keto paraqesin interes te madh public dhe nuk mund tI besohen sektorit privat.Si nderhyrje e shtetit ne ekonomi ne menyre indirekte mund te permendim: garantimin e cmimeve te produkteve te caktuara, lehtesimet e krijuara per shfrytezimin e burimeve material e njerezore, shitjen e produkteve te caktuara me cmim me te ulet se kostoja e prodhimit, dhenien e ndihmave, kredive lehtesuese apo subvencioneve ne menyre qe te nxitet prodhimi I nje lloji te caktuar malli etj.

Shpenzime per shkencenZhvillimi I ekonomise varet nga perparaimi I teknologjise dhe ky perparim eshte I kushtezuar nga studimet shkencore. Per kete arsye ne te gjitha shtetet, nje pjese e shpenzimeve publike d