Die Lewe en Lewende Dinge [Graad 5 Afrikaans]

Western Cape Primary Science Programme ©2005

’n Voorbeeld van ’n leerervaring in Natuurwetenskappe

DIE LEWE ENLEWENDE DINGE

RasionaalHierdie materiaal is geskryf om onderwysers in hul werk met leerders rondom dieinhoudsveld Die Lewe en Lewende Dinge te ondersteun. Dit is nie ’n volledigewerkskedule nie. Dit bied moontlikhede vir onderwysers om ander leerervaringe in tesluit en dit verder uit te brei en te ontwikkel.

Hierdie voorbeeld-leerervaring wys hoe jy te werk kan gaan om die drie leeruitkomstein die Natuurwetenskappe-leerarea van die HNKV te bereik.

Leeruitkoms 1: Wetenskaplike OndersoekA Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike

verskynsels te reageer, en om binne die konteks van wetenskap, tegnologie en dieomgewing verbande te ondersoek en probleme op te los.

Leeruitkoms 2: Konstruksie van WetenskapkennisA Die leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en

omgewingskennis toe.

Leeruitkoms 3: Wetenskap, die Samelewing en die OmgewingA Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en

tegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.

Ons weet dat kinders van nature weetgierig en oplettend is. Kinders leer oor die wêrelddeur waar te neem, vrae te vra en sin van hul ervaring te probeer maak.Wetenskaponderrig behoort hierdie natuurlike neigings toe te laat om te ontwikkel.Moedig jou leerders aan om vrae te vra. Vrae is ’n geleentheid om die klas bywaarnemings en besprekings te betrek.

In Wetenskap wil ons hê leerders moet die volgende doen:A ontwikkel ’n lewendige weetgierigheid oor die wêreld om hulleA stel vrae met selfvertroueA bring hul vrae in verband met wat hulle in hul tuisomgewing en in die wêreld

waarneem.

Dit kan lei tot ’n ryke omgewing om in te dink, te praat en te skryf. Kinders methierdie weetgierigheid sal leer en sal ook in skeppende mense ontwikkel.

AssesseringDie assesseringstake in hierdie groep leerervaringe skakel direk met die HNKV-assesseringstandaarde. Dit is ontwerp om leerders aan te moedig om te wys wat hulle weet en dink en om hul vrae op te teken en aan jou te wys.

Kursus aangebied deur Rose Thomas en Nontsikelelo Mahote

Boekie ontwerp deur Welma Odendaal, geïllustreer deur Nicci Cairns en Janet Ranson en vertaal deur Ronél Gouws

Erkennings: Di en Johnny Hutton-Squire

Stigting vir Heuningbye en heuningprodukte (kontakbesonderhede bladsy 58)

Western Cape Primary Science Programme

Edith Stephens Wetland ParkLansdowneweg, Philippi, 7785Posbus 24158, Lansdowne, 7779, Suid-AfrikaTel: 021 691-9039 Faks: 021 691-6350E-pos: [email protected] Webtuiste: www.psp.org.za

InhoudAFDELING 1Leerervaringe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1–29Assesseringstake

LU1. Biodiversiteit: die baie verskillende soorte plante en diere . . . . . . . . . . . . . . .6LU2. Verdeel diere in groepe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16LU3. Verskillende soorte byekorwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24Voorgestelde werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

AFDELING 2Hulpmiddels vir onderwysers

Taakkaart 1 Sorteer die gewerweldes deur ’n klassifikasiesleutel te gebruik . . . . . .32Prente van diere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

Taakkaart 2 Assesseringstaak vir LU1Ondersoek die biodiversiteit van plante rondom ons . . . . . . . . . . . . .37Sleutel om blare te sorteer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

Taakkaart 3 Voedselkettings en voedselwebbe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40Tuin-ekosisteem-legkaart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

Taakkaart 4 Assesseringstaak vir LU2Ons maak ons eie voedselweb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Identifikasie van ongewerweldes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

Taakkaart 5 Lewensiklusse van plante en diere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45Prente van lewensiklusse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

Taakkaart 6 Assesseringstaak vir LU3Verskillende soorte byekorwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

Feiteblad: Waarom is bye so belangrik vir die wêreld? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Taakkaart 7 Die biodiversiteit van die Kowierivier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

Plakkaat van die Kowierivier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60Sleutel vir die Kowierivier-plakkaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62Sleutel vir die diere van die Kowierivier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64Agtergrondinligting oor biodiversiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

AFDELING 3Assessering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67

Klasrekordblad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Assesseringsinstrument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70

AFDELING 4 Uittreksels uit die Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring vir `Natuurwetenskappe Graad R tot 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71Kernkennis en -begrippe vir Die Lewe en Lewende Dinge (HNKV) . . . . . . . . . . . . . . . . .72Leeruitkomste en assesseringstandaarde (HNKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78

AAFFDDEELLIINNGG 11LeerervaringeOns is almal afhanklik van mekaar

1. Biodiversiteit: die baie verskillende soorte plante en diere . . . . . . . . . . . . . . . . . .1

2. Sorteer diere in groepe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3Assesseringstaak vir LU1:Ondersoek die biodiversiteit van plante rondom ons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6

3. Voedselkettings en -webbe: plante en diere is afhanklik van mekaar om te oorleef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12Assesseringstaak vir LU2:

Ons maak ons eie voedselweb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

4. Lewensiklusse van plante en diere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

5. Ons is almal afhanklik van bye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21

Assesseringstaak vir LU3:

Verskillende soorte byekorwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

6. Ons is almal afhanklik van mekaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27

7. Voorgestelde werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

1

1 Biodiversiteit: die baie verskillendesoorte plante en diere

Inleiding1. Vra leerders om saam met ’n maat te werk en mekaar te vertel van

die verskillende plante en diere waarvan hulle weet.2. Deel ’n verskeidenheid prente van plante en diere uit (sien prente

vanaf bladsy 34 om te fotokopieer).3. Bespreek hierdie vrae met die leerders. Aanvaar baie verskillende

idees en menings.

VraWaarom, dink jy, is daar so baie verskillende soorte plante en diere opaarde?4. Stel die term biodiversiteit bekend. Skryf dit in groot letters op die

bord en verduidelik dat ons gaan uitvind wat dit beteken.5. Vra leerders om aan diere of plante te dink waarvan die name met

B, I, O, D, I, V, E, R, S, I, T, E, I, T begin. Skryf die name van dieplante of diere langs die betrokke letters en vorm elke woord so.

6. Vra leerders wat hulle dink die woord biodiversiteit beteken.Verduidelik dat biodiversiteit ’n woord is wat na die baieverskillende plante en diere wat op aarde lewe, verwys. Verduidelikdat ons (mense) ook deel van die aarde se biodiversiteit is.

Maak ’n klasuitstalling of plakkaat7. Maak ’n kleurvolle uitstalling of plakkaat van plante en diere.

Organiseer dit rondom die woord biodiversiteit. Die leerders kanprente van diere en plante bring, dit teken, daaroor skryf of diereen plante klas toe bring. Die uitstalling of plakkaat moet ’n grootverskeidenheid plante en diere bevat.Gedurende die volgende week of twee laat jy die leerders prente endie name van plante en diere op die plakkaat byvoeg. Dit hoef nienoodwendig by die letters in die woord biodiversiteit te pas nie. Wat jy hier probeer doen, is om ’n beeld te vorm wat die diversiteitvan lewende dinge toon.

VasleggingSkryf ’n opsomming opdie bord om teverduidelik watbiodiversiteit beteken.Die leerders kan dit inhul boeke afskryf.

• Daar is baie verskillendesoorte plante en diere. Ditword biodiversiteitgenoem. (Bio- beteken leween diversiteit beteken baieverskillende soorte.)

Sleutelbegrippe Onderwysertaak

Biodiversiteit beteken al die lewende dinge op aarde enelkeen se habitat (die spesiale plek waar dit lewe).Biodiversiteit is alle lewe op ons planeet Aarde en waar dit lewe.Biodiversiteit is al die verskillende vorms van lewe wat saam op ons aarde lewe. Dit sluit plante, diere, mense enmikro-organismes en elkeen se habitat in.

2

Verduidelik dat mikro-organismes die klein kieme (bakterieë en virusse)is wat ook op aarde lewe. Hulle is ook deel van die aarde sebiodiversiteit, selfs al kan ons dit nie maklik sien nie.

Vra en dink na oorA Waarom, dink jy, dit is belangrik dat daar baie verskillende soorte

plante en diere op aarde is?A Waarom, dink jy, moet ons bekommerd wees as daar baie min van

elke soort plant of dier oor is? A Waarom, dink jy, moet ons bekommerd wees as daar al hoe minder

natuurlike gebiede (habitats) op aarde oor is?

ddrruuiiwwee

vvlliieegg

ttoobbiiee

sseeee--aanneemmoooonn

iinnkkvviiss

ttoonnggvviiss

sseeeeppllaakkkkiiee

iimmppaallaa

eerrddwwuurrmm

iissiikkhhoovvaa

BIO-DIV

ER

SITE

IT

rroobb

eeeenndd

InleidingBring ’n paar bene (beendere) klas toe of vra leerders om bene tebring.

Vra leerders om te sê van watter diere die bene kom.

Verduidelik dat sommige diere bene het, maar ander nie. Vra leerdersom voorbeelde te noem.

Die diere met bene word gewerweldes genoem en die diere wat niebene het nie, word ongewerweldes genoem.

1. Deel prente van die gewerweldediere op bladsy 34 uit.

2. Vra die leerders om te besluit watter diere hulle dink gewerweldesen watter diere ongewerweldes is. Vra hulle dan om diegewerweldes te sorteer in groepe wat bymekaar pas. Hulle moetredes gee waarom hulle die diere op ’n sekere manier groepeer.

3. Verduidelik aan die leerders dat hulle gewerwelde diere op ’n meerwetenskaplike manier gaan sorteer.

4. Gebruik weer dieselfde prente en deel ook die sorteersleutel opbladsy 5 uit.

5. Help die leerders om die vyf klasse gewerweldes te benoem

3

2 Sorteer diere in klasse

• Wetenskaplikes groepeerdiere in twee hoofgroepe: ggeewweerrwweellddeess (diere met ’nruggraat) en oonnggeewweerrwweellddeess (dieresonder ’n ruggraat).

• Gewerweldes kan verder invyf verskillende groepe(klasse) gesorteer word.

• Daar is baie verskillendegroepe ongewerweldes endaar is baie verskillendesoorte ongewerweldes is.

In hierdie oefening salleerders dalk sukkel omdolfyne en walvisse(soogdiere), pikkewyne(voëls) en vlermuise(soogdiere) te klassi-fiseer. Dit is nie maklikom hulle met diesleutel te klassifiseernie. Jy kan egter virdie leerders sê totwatter klasse hullebehoort.

Sleutelbegrippe

Onderwysertaak

Erdwurm Jellievis

OngewerweldesGewerweldes

Aan die onderwyser

Die geraamte van ’n tipiese soogdier Die bene in ’n mens se hand

4

taakkaart omte fotokopieerop bladsy 32.

TAAKKAART 1

vviissssee ppaaddddaass rreeppttiieellee vvooëëllss ssooooggddiieerree

geelstert brulpadda skilpad hoender vark

snoek spookpadda krokodil arend hond

sardien reënpadda slang vink muis

leervis

vinne asem lug in skubberige lê eiers warm-vel bloedig

NNaaaamm vvaann kkllaass

TTeekkeenniinngg vvaann eeeenn ddiieerr

NNaammee vvaann nnooggvvoooorrbbeeeellddee

EEeenn kkeennmmeerrkk

Sorteer gewerweldes met behulp van ’nklassifikasiesleutel1. Sorteer die prente van diere in gewerweldes en ongewerweldes.

Sorteer dan die gewerweldes in groepe. Gee ’n rede waarom jy sekerediere saamgegroepeer het.

2. Gebruik die sorteersleutel op bladsy 5. Volg die vrae een vir een omjou prente te sorteer tot jy vyf verskillende groepe het.

3. Gee elke groep ’n naam.4. Wanneer jy die diere in hul klasse gesorteer het, trek jy die tabel

hieronder oor en vul dit in.

Klasse gewerwelde diere

Leerdertaak

5

In biologie bestudeer ons lewende dinge. As ’n mens lewendedinge bestudeer, help dit om hulle in groepe of stelle te sit. Onsmoet al die lewende dinge van dieselfde soort in elke stel sit.

Hier is veertien diere. Hulle lyk almal verskillend. Hulle kan almalverskillende dinge doen. Ons kan hierdie diere in groepe verdeel.

SSoorrtteerriinnggsslleeuutteell vviirr AAkkttiiwwiitteeiitt 22

FEITE1. Waar woon die diere?

(a) Sit al die diere wat op land woon, in eenstel.

(b) Sit al die diere wat in water woon, in ’nander stel.

(c) Watter diere pas nie mooi in een vanhierdie stelle nie?

2. Hoe beweeg diere?(a) Sit al die diere wat vlieg, in een stel.(b) Sit al die diere wat swem, in ’n ander

stel.(c) Sit al die diere met vlerke in een stel.(d) Is alle diere wat vlieg, voëls?(e) Is alle diere wat swem, visse?(f) Woon alle diere wat bene het, op land?

3. Watter soort vel het diere?

(a) Sit al die diere met vere in een stel.(b) Kan al hierdie diere vlieg?(c) Sit al die diere met skubbe in een stel.(d) Is al hierdie diere visse?(e) Maak stelle van al die diere met:

(i) vere(ii) hare of pels(iii) droë skubbe(iv) skubbe of vinne(vi) ’n gladde, droë vel met segmente

VOORBEELD:• Diere wat op land woon: ’n slang, ’n

akkedis, ’n haas, ’n bobbejaan, ’n leeu, ’narend, ’n vlermuis, ’n volstruis en ’nhoender.

• ’n Krokodil woon op land en in die water.

’’nn vvlleerrmmuuiiss

’’nn ggeeeellbbeekk

’’nn aakkkkeeddiiss’’nn ppaaddddaa

’’nn aarreenndd

’’nn vvoollssttrruuiiss

’’nn bboobbbbeejjaaaann ’’nn hhaaaaii

’’nn lleeeeuu

’’nn fflloorreell

’’nn hhaaaass

’’nn kkrrookkooddiill

’’nn hhooeennddeerr

’’nn ssllaanngg

Kyk na die feite oor (eienskappe van) elke dier. Ons kan stelle diere met dieselfdeeienskappe maak. Skryf die name van die diere in elke stel neer.

6

Assesserings-taak vir LU1 Ondersoek die biodiversiteit

van plante rondom ons

Moedig die leerders aan om aan die diversiteit van plante te begindink deur ’n ondersoek te doen. Die ondersoek is in die vorm van ’nopname van die verskillende plante in jul omgewing. Leerders versamelen sorteer verskillende soorte blare. Dit sal hulle help om die blare tebeskryf en te klassifiseer en om te sê hoeveel verskillende soorteplante daar in hul omgewing is.

Ondersoek die biodiversiteit vanplante rondom onsA. Beplan die ondersoek

Vra:

• Daar is baie verskillendesoorte plante.

• Elke soort plant se blare is’n spesifieke vorm. Ons kan’n plant identifiseer deur nasy blaarvorm te kyk. Onskan ook sê of twee planteverskillend is deur hulblaarvorms te vergelyk.

• Ons kan die biodiversiteitvan plante in ’n gebied teldeur te tel hoeveelverskillende soorte blareons kan kry.

• Blare kan in verskillendevorms geklassifiseer word.


Hierdie ondersoek isdaarop gerig om dievolgende graad 5-assesseringstandaardevir LU1 te bereik:

Beplan ondersoekA Lys, met bystand, wat

bekend is oor bekendesituasies en materiaalen stel vrae virondersoek voor.

Voer ondersoek uiten versamel dataA Voer instruksies en

prosedures uit wat ’nklein aantal stappebehels.

Evalueer data enkommunikeerbevindingsA Doen verslag oor die

groep se prosedure endie resultate watverkry is.

hoeveel verskillende soorteplante, dink jy, is daar in onsomgewing (op ons skoolgrond,

ons buurt, ens.)?

lyk hulle almal eenders?

op watter manier ishulle verskillend?

en op watter manier ishulle dieselfde?

het alle plante dieselfdeblare, bas, sade of

vrugte?

hoe kan ons uitvindhoeveel verskillende

soorte plante daar is?

het dieselfde soort plantedieselfde of verskillende blare,stingels, sade of vrugte?

7

Moedig leerders aan om soveel moontlik maniere van sortering tenoem. Hulle kan die verskillende maniere op die bord skryf en dit danin hul boeke afskryf. Aanvaar ’n wye verskeidenheid idees. Na leerdershul voorstelle gemaak het, verduidelik jy dat een van die manierewaarop ons kan uitvind hoeveel verskillende plante daar is, is deur hulblare te versamel, te sorteer en te tel.

Die fokus is dus op hierdie ideeOns tel die aantal verskillende blare wat ons in ’n gebied of habitatkan vind en dit sal ons vertel hoeveel verskillende soorte plante daaris.

VoorbereidingVerdeel die leerders in groepe en besluit in watter gebied hulle hulblare sal versamel. Ons tel biodiversiteit altyd in ’n spesifieke gebiedwat duidelik gedefinieer is. Sodoende kan jy twee verskillende gebiedese biodiversiteit vergelyk. Vra leerders om ’n blaar van elke verskillendeplant wat hulle in daardie gebied kan kry, te versamel. Wanneer hullehul blare versamel het, sorteer hulle dit op hul eie manier. Kontroleerwat hulle doen. Hulle moet in staat wees om te verduidelik waaromhulle dit op ’n spesifieke manier gesorteer het.

Na hulle hul eie sortering gedoen het, verduidelik jy dat wetenskap-likes dit nuttig vind om die blare te sorteer deur na hul vorm en hulrande te kyk. Dit help hulle om die verskille tussen die blare teverstaan sodat hulle die verskillende blare en plante makliker kan tel.

Jy kan ook dieverskeidenheid blom-plante ondersoek deurna hul verskillendesoorte blomme, vrugteof sade te kyk. Jy kandie verskeidenheidbome uitken deurvryfafdrukke vanboombas te maak.Leerders sal papier en’n potlood hiervoornodig hê.

g palmvormig ) h handvormig i riemvormig(soos jou handpalm

a rond b hartvormig c eiervormig d niervormig e pylvormig f ellipties

Aan die onderwyser

Verskillende blaarvorms

8

a glad b saagvormig c getand d hobbelrig e golwend

Verskillende blaarrandeTAAKKAART 2

Berei groot stukke papier met die tabel op die volgende bladsy voor. Dieleerders kan hul blare op so ’n tabel klassifiseer

9

Ondersoek die biodiversiteit van planterondom jouA. Beplan die ondersoekA Besluit waar jy blare gaan versamel.

B. Versamel en sorteer die blareA Versamel soveel moontlik verskillende soorte blare in jou

omgewing.A Werk saam met jou groep en sorteer die blare wat jy dink

bymekaar pas, in groepe.A Verduidelik waarom jy hulle in daardie groepe sit.

C. Klassifiseer, beskryf en tel die blare en deel dieresultate1. Kyk na die blaarvorms. Kyk ook na die blaarrande.2. Maak ’n tabel of plakkaat soos die een hieronder. (Jy sal ’n groot

stuk papier nodig hê.) Knip die vorms in die sleutel op bladsy 39uit en plak elkeen langs die geskikte opskrif. Sorteer dan dieblare wat jy gekry het volgens die tabel.

taakkaart om tefotokopieer op

bladsy 37

Leerdertaak ASSESSERINGSTAAK VIR LU1

Blaar-vorms

Blaar-rande

Glad

Saag-vormig

Getand

Hobbel-rig

Golwend

Totaal

Rond Hart- Ovaal Nier- Pylvormig Ellipties Palm- Hand- Riem-vormig vormig vormig vormig vormig

Voorbeeld van voltooide kaart op bladsy 8

10

3. Sit elke blaar in die kolom volgens sy vorm. Sit dit in die ry langs diekorrekte blaarrand.

4. As jy blare kry waarvan die vorm of rand verskillende van diee vandie tabel verskil, teken jy die vorm of rand en gee jou eie naam virdie rand of vorm.

5. Tel op hoeveel van elke soort jy gekry het.

D. Deel die resultateTeken- en skryftaak1. Kies drie verskillende blare wat jy interessant gevind het. Teken

hulle. Maak ’n opskrif en skryf watter vorm elkeen is. Benoem hulrande.

2. Beskryf die blaar in ’n paar sinne. Beskryf sy vorm, sy rand, sy kleuren enige ander interessante kenmerke.

3. Skryf ’n sin oor hoeveel verskillende soorte blare die hele klasaltesaam gekry het.

4. Stal jul tekeninge teen die klaskamermuur uit.

VasleggingWat het ons oor ons plantdiversiteit geleer?Vra elke groep om oor hul bevindinge verslag te doen en te tel hoeveelvan elke soort blaar hulle gekry het. Die aantal verskillende blare sal jou’n biodiversiteitstelling van die plante gee, dit wil sê, dieplantbiodiversiteit in jou omgewing is die aantal verskillende soorteplante wat volgens hul blare geïdentifiseer is.

Vra en dink na oorA Het julle almal ewe veel van elke soort blaar gekry? A Kan jy verduidelik waarom of waarom nie?A Wat sê die verskillende soorte blare vir jou?A Waarom, dink jy, is daar so baie verskillende soorte blare en plante? A Verskillende plante kan eenderse blare hê. Waarom is dit so, dink jy?A As jy die biodiversiteit in ’n ander gebied getel het, dink jy jy sou

kon verwag om dieselfde hoeveelhede te kry? Waarom of waarom nie?

Leerdertaak Leerdertaak (vervolg)

11

Assesseringstaak Assesseringskriteria vir LU1Ondersoek die biodiversiteit van die planterondom ons

A. Beplan die ondersoekLeerders moet die volgende doen:

Noem ten minste twee maniere waarop onskan uitvind hoeveel verskillende soorte plantedaar is. Byvoorbeeld deur op verskillendekenmerke soos die volgende te let:

A verskillende blommeA verskillende soorte bas A verskillende blare, ens. A en tel dan die aantal die verskillende

soorte.B. Versamel en sorteer die blareLeerders moet die volgende doen:

A Versamel ’n verskeidenheid verskillendeblare.

A Sorteer blare in groepe gebaseer opsoortgelyke kenmerke en verduidelik wathierdie kenmerke is (werk hul eieklassifikasiestelsel uit en verduidelik dit).

C. Klassifiseer, beskryf en tel die blare endeel die resultate

Leerders moet die volgende doen:A Klassifiseer die blare korrek volgens die

tabel.A Teken en beskryf drie blare deur die

sleutelwoorde vir die vorms en rande indie tabel te gebruik.

A Die tekeninge moet netjies en duidelikwees en die vorm en rand duidelik wys.

A Die tekeninge moet ’n gepaste opskrif enkorrekte byskrifte hê.

A Die leerder moet in staat wees om dieblare op ander maniere te beskryf, sooshul kleur, grootte en tekstuur.

A Stal hul blare uit.

12

3 Voedselkettings en -webbePlante en diere is afhanklik vanmekaar om te oorleef

InleidingVerduidelik en vra A Kan jy sonder ander mense oorleef?A Kon jy vandat jy ’n baba was sonder ander mense oorleef het? Wat

het ander mense vir jou gedoen?A Kan jy nou sonder ander mense oorleef?

Maar ons het nie net mense nodig nie. Wat anders het ons nodig?

Wat dink jy sal met die aarde en met ons gebeur as daar nie so baieplante en diere was nie?

VoedselkettingsVra leerders om aan een soort kos wat hulle vandag geëet het, te dinken om dit terug te voer na die plante waar dit vandaan kom en danterug na die son.

Let Wel: Die pyltjies gaan altyd vanaf die kos na die dier wat dit eet.Die pyltjies gaan in die rigting van die energievloei.

Byvoorbeeld:

Son d Mieliepitte d Hoender d Mens

Die son gee die mielies energie en help hulle om te groei. Die hoendereet die mielies en kry energie daaruit. Die mens eet die hoender omenergie te kry.

Son d Gras d Koei (vleis en melk) d Mens

Die son help die gras om te groei. Die koei eet die gras. Die mens eetdie vleis en drink die melk van die koei.

• Alle diere is afhanklik vanplante vir hul kos.

• Ons almal is afhanklik van’n verskeidenheid plante endiere om te oorleef.

• Plante maak hul eie kos enword produsente genoem.Hulle maak kos vir hulleselfen vir diere.

Uitbreidingsbegrippe• Diere wat slegs plante eet,

word primêre (die eerste)verbruikers genoem.

• Diere wat ander diere enplante eet, word sekondêre(die tweede) verbruikersgenoem.

• Diere wat die sekondêreverbruikers eet, wordtersiêre (die derde)verbruikers genoem. Hulleis altyd vleiseters(karnivore).


13

Dit word ’n voedselketting genoem en dit wys die verskillende plante endiere waarvan ons afhanklik is. Ons weet egter dat ons meer as een soortkos eet en ons is dus afhanklik van meer as een plant of dier vir ons kos.Diere en plante is afhanklik van mekaar. Om die waarheid te sê, alle leweis onderling afhanklik. Byvoorbeeld, baie plante kan nie voortplant tensy’n dier hulle bestuif of hul saad versprei nie.

VoedselwebbePlante, diere en mense is onderling afhanklik. Dit beteken ons is almalafhanklik van mekaar om te oorleef. Dit is realistiese om die verbandtussen plante en diere met behulp van ’n voedselweb eerder as ’nvoedselketting voor te stel aangesien dit die veelvoudige verband tussenlewende organismes toon.

1. Deel die voedselweblegkaart van die tuin-ekosisteem uit (bladsy 41).Gee, indien moontlik, een legkaart vir elke twee leerders. Vra hulle omdie legkaart uit te werk en dit dan in hul boeke te teken en diepyltjies in te sit. Die pyltjies gaan van die kos na die dier wat dit eet.Daar sal meer as een pyltjie tussen sommige diere en plante wees.

2. Leerders moet die vrae oor die voedselweb in hul boeke beantwoord.

Voedselkettings1. Kies enige soort kos wat jy vandag geëet het. Teken en benoem ’n

voedselketting om te wys waar jou kos vandaan gekom het. Wys diestappe terug tot by die son. Skryf om jou voedselketting teverduidelik. Onthou, die pyltjies gaan vanaf die kos na die dier watdit eet.

Voedselwebbe1. Gebruik die legkaart van die tuinekosisteem op bladsy 41. 2. Werk die voedselweb in die legkaart uit. 3. Teken dit dan in jou boek en sit die pyltjies in. Die pyltjies gaan

van die kos na die dier wat dit eet. Daar sal meer as een pyltjietussen sommige diere en plante wees.

VraeBeantwoord hierdie vrae oor die tuin-ekosisteem. Skryf die antwoordein jou boek.A Waarom begin die voedselweb met die onderste plante?

Hierdie plante voed nie op enigiets nie. Hulle maak hul eie kos deurlug, water en energie van die son te gebruik. Alle diere is afhanklik van die plante vir kos.

A Wat wys die pyltjies?Die pyltjies wys die energie gaan vanaf die kos na die dier wat dit eet.

A Waarom het sommige diere meer as een pyltjie wat daarna gaan?Hierdie diere eet meer as een ding en elkeen het sy eie pyltjie.

Onderwysertaak

Leerdertaak

taakkaart om tefotokopieer opbladsy 40.

14

A Waarom het sommige diere en plante meer as een pyltjie watvan hulle gaan?Hierdie diere en plante word deur meer as een dier geëet.

A Wat is ontbinding? Waarom is dit belangrik vir die voedsel-web?Ontbinding is wanneer dooie plante en diere in die grond verrot. Ditverryk die grond. Dit is belangrik, want goeie grond help die planteom te groei. Hierdie plante verskaf kos aan die diere.

Stel bekend en verduidelik Stel die volgende terme aan die leerdersbekend. As ’n uitbreidingsaktiwiteit kan jydie trofiese vlakke op ’n prent van dietuinvoedselweb verduidelik.

Primêre produsente: Die plante in ’nvoedselweb word die primêre produsentegenoem. Dit is omdat hulle gedurendefotosintese kos vir hulleself en vir anderlewende dinge maak. Hulle gebruik energie uitsonlig, water en koolsuurgas uit die lug omkoolhidrate (soos glukose en stysel) te maak.Dit is die stapelvoedsel van alle lewendeorganismes.

Primêre verbruikers: Die diere in ’nvoedselweb wat slegs plante eet, wordprimêre verbruikers genoem. Dit is omdathulle slegs die primêre produsente eet, watdie plante is. Hierdie diere word ookplanteters genoem, want hulle eet net plante.Voorbeelde van planteters is skape, bokke,beeste en baie insekte.

Leerdertaak

Onderwysertaak

Leerdertaak (vervolg)

Aan die onderwyserVoedselwebbeIn ’n voedselweb is daar altyd plante én diere.Hulle kry hul kos op verskillende maniere.ProdusenteDie plante maak hul eie kos en verskaf ook kosaan die diere. Hulle word dus die produsentegenoem.Planteters, vleiseters, en trofiese vlakkeSommige diere is planteters (herbivore). Anderdiere is vleiseters (karnivore); hulle eet diere.Sekere vleiseters eet egter diere wat op hul beurtplante eet. Byvoorbeeld, ’n leeu eet ’n springbok,wat gras eet. Ander vleiseters eet egter diere watdiere eet. Byvoorbeeld, ’n voël eet ’n akkedis, watvlieë en sprinkane eet. In ’n voedselweb is daar dusverskillende soorte voeding. Hierdie verskillendesoorte (vlakke van) voeding word ttrrooffiieessee vvllaakkkkee(voedingsvlakke) genoem.OntbindingWanneer plante en diere doodgaan, ontbind(verrot) hulle. Dit beteken dat hul dooie liggamedeur klein diertjies, swamme en bakterieë in diegrond geëet en afgebreek word. Hierdieorganismes word ontbinders genoem. Hulle helpom alle lewende dinge uiteindelik na die grond telaat terugkeer. Dit verryk die grond en laat toe datnuwe lewe groei.

15

Sekondêre verbruikers: Die diere in ’n voedselweb wat die primêreverbruikers eet, word sekondêre verbruikers genoem. Dit is omdat hullediere, wat plante eet, eet.

Tersiêre verbruikers: Die diere in ’n voedselweb wat die primêre ensekondêre verbruikers eet, word tersiêre verbruikers genoem. Dit isaltyd vleiseters.

Ontbinders: Dit is klein organismes soos bakterieë, swamme,erdwurms, vlieë en larwes wat in die grond en in kompos lewe. Hullevoed op dooie plant- en dierliggame en help dit om te verrot en af tebreek tot dit weer deel van die grond word.

Vra leerders om die name van hierdie kosvlakke op hul tekeninge vandie tuin-ekosisteem in te skryf.

VasleggingKontroleer dat die leerders die voedselweb korrek voltooi het.Kontroleer ook in die uitbreidingsoefening dat hulle die verskillendetrofiese vlakke verstaan.

Bespreek die vrae met die leerders na hulle dit beantwoord het. Laathulle dan nog besonderhede by hul antwoorde byvoeg, indien nodig.

TUIN-EKOSISTEEM Janfiskaal

TERSIÊRE VERBRUIKERS

Liewenheersbesie Spinnekop Padda

SEKONDÊRE VERBRUIKERS

Plantluis Kriek Mot / ruspe Erdwurm Duisendpoot

PRIMÊRE VERBRUIKERS

ONTBINDERS

Detritus

Roosstruik Varkoor GousblomPRIMÊRE PRODUSENTE

16

Assesserings-taak vir LU2 Ons maak ons eie voedselweb

Assesseringstaak Assesseringskriteria vir LU2

Teken ’n voedselweb. Die voedselweb moet die volgende bevat:A Daar moet ten minste tien lewende dinge wees, insluitend gewerweldes

en ongewerweldes asook ’n mens. Vir uitbreiding moet dit korrek in dievier trofiese vlakke gegroepeer wees.

A Byskrifte moet die name van die plante en diere aandui.A Pyltjies moet wys wat die verskillende diere eet. Die pyltjies moet vanaf

die kos na die diere wat dit eet, wys.A Die tekening moet netjies en duidelik wees.A Uitbreidingsaktiwiteit: Korrekte byskrifte moet die primêre

produsente, primêre verbruikers, sekondêre en tersiêre verbruikersaandui. (Mense sal sekondêre verbruikers wees, want hulle eet plante éndiere.)

LeerdertaakTeken jou eie voedselwebDie voedselweb moet die volgende bevat: 1. Daar moet ten minste tien lewende dinge wees, insluitend gewerweldes

én ongewerweldes.2. ’n Mens moet deel van die voedselweb wees.3. Byskrifte moet die name van die plante en diere aandui.4. Pyltjies moet wys wat die verskillende diere eet.5. Vir die uitbreidingsaktiwiteit: Byskrifte moet die primêre produsente, primêre

verbruikers, sekondêre verbruikers en tersiêre verbruikers aandui.A Probeer om ’n paar regte plante en diere wat jy naby jou huis of skool

gesien het, in jou voedselweb te gebruik.A Gebruik die identifikasielys van ongewerweldes op bladsy 43 om jou te help

om van die diere te benoem en te identifiseer.SkryfSkryf ’n paar sinne oor wat jy oor voedselwebbe geleer het.

VasleggingVerduidelikOns het ’n uitdrukking in Suid-Afrika: “Umntu ngumntu ngabantu.” Dit beteken: “’n Mens is ’n mens deur ander mense.” Ons is dus almal afhanklik van mekaar en het mekaar nodig. A Wat beteken dit?A Is dit waar?A Is ons net van mense afhanklik? Waarom sê jy so?

Hierdie assesseringstaak is daarop gerig omdie volgende graad 5-assesseringstandaarde tebereik:

Onthou betekenisvolle inligting:Gebruik, ten minste, eie vlotste taal om

kenmerke van voorwerpe, materiaal enorganismes te noem en te beskryf.

Kategoriseer inligting:Skep eie kategorieë voorwerpe en organismesen verduidelik eie reël vir kategorisering.

17

4 Lewensiklusse van planteen diere

InleidingDie menslike lewensiklus A Stel die prente van Madiba hieronder bekend.A Lei ’n klasbespreking oor sy lewe.

VraA Hoe oud is hy?A Wat het hy gedoen voor hy president geword het?A Waar is hy gebore?A Waar het hy grootgeword?A Het hy enige kinders?A ens.

Versamel prente van die stadiums in die menslike lewensiklus(voorbeelde op bladsy 18).

A Vra leerders om jou te help om hierdie prente op die bord terangskik.

A Stel sleutelwoorde soos die volgende bekend en skryf dit op diebord: baba, peuter, kind, tiener, jong mens, volwassene, ou mens.

A Stel die prosesse van groei en ontwikkeling bekend.

• Alle plante en diere gaandeur verskillende stadiumsterwyl hulle groei.

• Die groeiproses van ’nlewende ding word sylewensiklus genoem.

• Die lewensiklus herhaalhomself van geslag totgeslag.

• Wanneer ’n dier nie sylewensiklus kan voltooi nie,word die diversiteit enoorlewing van die helespesie geaffekteer.


Oudpresident Nelson Mandela as ’n jong manin die 1960’s (links) en ’n meer onlangse fotovan Madiba in sy sewentigs (bo).

Foto: Iziko SA Nasionale Galery

18

VraA Hoe het die mens vanaf ’n baba na ’n kleuter ontwikkel? (Hy/sy het

gegroei en leer loop.)A Hoe het die kind ’n tiener geword? (Sy/hy het ouer, groter geword

en borste, spiere, hare onder die arms, ens. ontwikkel.)A Hoe het die jong mens ’n volwassene geword? (Hulle het volwasse

geraak, getrou, kinders gekry, ens.)A Ensovoorts

A. Orden ’n lewensiklusA Orden die prente van ’n mens se lewe van geboorte tot bejaardheid.

Jy kan ook prente van jou eie gesin gebruik of teken.A Skryf byskrifte vir elke stadium en sit dit onder die prente.A Skryf die storie van die lewensiklus.

1. Verduidelik dat wanneer Mandela sterf, dit nie die einde van dieMandela-familiegroep is nie, want hy het kinders wat op hul beurtweer kinders sal hê. Die familiegroep gaan dus van geslag totgeslag voort.

2. Verduidelik dat ons ’n prent wat ’n storiewiel genoem word, kangebruik om te wys wat ’n lewensiklus is. Wys hoe om die storiewielte rangskik deur die padda en die appelboom as voorbeelde tegebruik. Verduidelik die verskillende stadiums en prosesse aan dieleerders. Verduidelik in die geval van die appelboom dat die bystuifmeel van een appelbloeisel na ’n ander neem. Bestuiwing moetplaasvind, anders sal daar nie appels uit die bloeisels ontwikkel nie.

3. Deel nog prente van lewensiklusse en storiewiele uit sodat dieleerders dit kan rangskik en daaroor kan skryf. (Sien voorbeelde opbladsy 46.)

Leerdertaak

Onderwysertaak

taakkaart omte fotokopieer opbladsy 45.

19

A Orden die prente van ’n lewensiklus.A Sit die prente op ’n storiewiel. Maak seker jy het genoeg spasies op

die storiewiel vir al jou prente.A Benoem elke stadium.A Wys en vertel jou ordening vir die klas.A Skryf die storie van die lewensiklus langs die prente op die

storiewiel.A Skryf en verduidelik hoe die plante of diere in elke lewensiklus

afhanklik van ander lewende dinge is om hul lewensiklus te voltooi.

Terwyl leerders hul ordening van die lewensiklus op die storiewielvertel, skryf jy ’n lys toepaslike stadiums en prosesse op die bord.

(Stadiums: volgroeid, volwasse, baba, eiers, ruspe, larwe, papie,kleintjies, tieners, adolessente, oues, paddavisse, saad, plantjie,vrugte, blom, ens.)

(Prosesse: lê eiers, plant voort, broei uit, groei en ontwikkel, raakoud, ontkiem, blom, bestuif, word ryp, versprei saad, ens.)

Verduidelik die prosesse aan die leerders. Vra hulle dan om dieverskillende prosesse wat in hul lewensiklus plaasvind, te benoem.

VasleggingLeerders moet verstaan dat elke plant en dier deur dieselfde stadiumsvan ontwikkeling as ander van sy soort gaan.

Skryf dit op die bord sodat die leerders dit in hul boeke kan skryf.

LeerdertaakIn groepe

Die volwassepadda hetwater engrond eninsekte virkos nodig.

Eiers het water nodig.

Paddavisse hetwater en kos vanplante nodig.

Paddavisse met pote hetwater nodig en het ook kosvan plante en diere nodig.

volwasse

eiers

paddavissepaddavissemet pote

’n Storiewiel van ’n lewensiklus

Onderwysertaak

padda

B. Orden ’n lewensiklus op ’n storiewiel

20

C. Maak jou eie lewensiklusA Teken ’n lewensiklus van ’n plant of dier wat jy al gesien het of

waarvan jy weet.A Sit jou tekeninge op ’n storiewiel. Maak seker jy het genoeg

spasies vir al jou prente op die storiewiel.A Benoem elke stadium.A Benoem elke proses wat die dier deurgaan soos wat dit

ontwikkel.A Skryf die storie van die lewensiklus langs die prente op jou

storiewiel.A Skryf en verduidelik hoe die plant of dier in die lewensiklus wat

jy geteken het, afhanklik van ander lewende dinge is om hullewensiklus te kan voltooi.

VraA Wat dink jy sal met die plant of dier gebeur as dit om die een of

ander rede nie sy lewensiklus kan voltooi nie? (Dit sal nie meerenige kleintjies kan hê of maak nie.)

A Wat sal met die kleintjies gebeur? (Die kleintjies sal doodgaan.)A Wat sal met die res van die spesie gebeur as een dier nie sy

lewensiklus kan voltooi nie? (Die genepoel van daardie spesie salkleiner raak en daar sal minder variasie in die hele spesie wees.)

A Kan jy aan ’n paar dinge dink wat kan keer dat ’n dier sylewensiklus voltooi? (As daar geen kos vir die dier is nie; as diehabitat of landskap verander en die dier nie meer ’n veilige plekhet om sy kleintjies groot te maak nie; as die klimaat verander endie volwassenes en kleintjies nie in daardie omstandighede kanoorleef nie; as die dier deur mense, roofdiere of siekte bedreigword, ens.)

Die leerders moet verstaan dat daar natuurlike bedreigings vir planteen diere is, maar daar is ook mensgemaakte bedreigings, soosbesoedeling, vernietiging van die landskap, jag, te veel visvang.

’n LewensiklusElke plant en dier het ’nlewensiklus. Dit betekendit gaan deur dieselfdestadiums in sy lewe asander van sy soort.Plante en diere groei enontwikkel soos wathulle van een stadiumna die volgendeverander.

LeerdertaakIndividueel

Aan die onderwyser

Mensgemaakte bedreigings vir die omgewing ...jag, oopmynbou, viertrekvoertuie

21

5 Ons is almal afhanklik van byeInleidingLees en bespreekBring ’n bietjie heuning klas toe sodat die leerders dit kan proe. (As jy heuning in ’n heuningkoek kan kry, sal dit nog beter wees, want dan kan jy die washeuningkoek vir hulle wys.)Bring ook gouestroop.

Vra A Hoe smaak dit?A Waar kom die heuning vandaan?A Waardeur word heuning gemaak?A Is heuning dieselfde as gouestroop? Wat is verskillend?

Aan die onderwyser – Hoe bye heuning maakSommige leerders ken moontlik gouestroop en het dit al geproe. Dit is ’nmensgemaakte stroop wat van suikerriet gemaak word. Heuning word egterdeur heuningbye, wat insekte is, gemaak. Die bye drink die nektar uit blommeen maak heuning in hul liggame. Hulle bring dan die heuning op (spoeg dituit) en bêre dit in die heuningkoek om hul kleintjies te voer. Met anderwoorde, die nektar gaan deur die by se liggaam en verander in die proses inheuning. Dit is amper soos koeie wat gras eet en melk maak.

Bye bestuif die meeste vrugtebloeisels, soos tamaties, appels, pruime, pere,lemoene, nartjies, pomelo’s, suurlemoene, perskes, appelkose en pampoene.(Dit is alles vrugte omdat dit ’n saad in ’n vlesige vrug het.) Bye bestuif ookdie blomme van groente, soos patats, uie en aartappels. Bye bestuif ookneute, soos amandels, se blomme.

Lees die inligting op bladsy 22, Bye en boere is afhanklik vanmekaar, oor hoe appelboere in Elgin naby Kaapstad bye gebruik, saammet die leerders. Hou ’n klasbespreking oor bye.

Vra en dink na oorA Weet jy van enige plante wat afhanklik van bye vir hul bestuiwing

is?A Dink aan al die soorte kos wat jy vandag geëet het. Van watter

plante kom dit en waardeur word die plante bestuif?A Wat sal met ons kos en met ons gebeur as al die bye doodgaan?A Hoe voel jy oor bye? Is jy bang vir hulle? A Hoe moet ons optree as ’n by naby ons kom? (Ons moet baie stil en

kalm bly en nie weghardloop of skreeu nie. Uiteindelik sal die bywegvlieg. Ons moenie bye doodmaak nie.)

A Wat sal ons sonder bye doen?A Wat sal boere sonder bye doen?A Waarom moet ons bye beskerm?

• Baie plante is afhanklik vanbye vir bestuiwing sodathulle vrugte en sade kanmaak en hul lewensikluskan voltooi.

• Bye het ook blomme senektar en stuifmeel nodigom hul eie lewensiklus tevoltooi.

• Boere is afhanklik van byeom hul gewasse te bestuifsodat daar goeie vrugte virdie mark kan wees.

• Byeboere gebruik bye omheuning te maak, wat hullekan verkoop. Hulle huurook die bye aan boere uit.

• Byeboere het dietegnologie ontwikkel ombye aan te hou.


die meeste van onsstapelvoedsel, soosrys, suiker, mielies,

koring, rog enhawer, behoort totdie grasfamilie enword hoofsaaklik

deur die windbestuif. bye bestuifegter dikwels ook

hierdie plante.

22

Boere het bye nodig om hul gewasse te bestuifBye is baie belangrik vir die boere van Elgin naby Kaapstad. Die boere isafhanklik van bye om hul vrugtebome te bestuif om goeie vrugte te kan maak.In die lente kry die appel-, peer- of pruimbome almal gelyktydig bloeisels. Dieboorde is groot en miljoene bloeisels moet binne net ’n paar dae bestuif word.Daar is nie genoeg wilde bye in die gebied om al hierdie bloeisels te bestuifnie. Die boere huur dus bye van ’n byeboer om die werk te kom doen.

Boere het baie bye vir bestuiwing nodigEers moet die boer uitwerk hoeveel byekorwe nodig sal wees. Gewoonlik is tweekorwe vir ’n boord nodig, afhangend van die boord se grootte. Daar is omtrent3 000 bye in elke korf. Elke korf het ’n koninginby en werkbye. Die koninginbylê die eiers en die werkbye kyk na die koningin en die eiers tot hulle uitbroei.Die ouer werkbye vlieg rond en versamel stuifmeel en nektar van blomme enbestuif terselfdertyd die blomme.

Die boer kweek spesiale bome om die bye te lokIn elke boord (byvoorbeeld in ’n appelboord) snoei die boer die bome sodathulle nie te hoog is nie en al die takke die regte hoeveelheid sonlig kry. Hyplant ook ’n paar bome in die middel van die boord, wat hy nie snoei nie, enhierdie bome is hoër as die ander bome. Dit word die bestuiwers genoem. ’nBestuiwer is ’n boom van ’n ander soort appel, wat gelyktydig as die anderappelbome blom. Omdat dit soveel hoër as die ander bome is, lok dit die byeeerste. Die bye versamel stuifmeel van die bestuiwer en neem dit na die ander

Werkby versamel stuifmeelen nektar van ’n blom

Werkby besig op dieheuningkoek in die korf

Koninginby lêeiers in sellena sy met ’nhommelby(mannetjieby)gepaar het

Selle van dieheuningkoek

Bypapie

Bylarwe

Bye en boere is afhanklik van mekaar

Stuifmeelmandjie

23

bome. Dit is sodat kruisbestuiwing kan plaasvind. Kruisbestuiwing sorgdat die vrugte beter is.

Byeboere bring bye na die boerByeboere bring hul bye (in byekorwe) na die boere. Die boer moet diebyeboer betaal vir elke dag wat die bye in die boorde is. Die byeboermoet op sy beurt die bye goed versorg. Die byeboere hou daarvan omhul bye na die appelboorde te bring, want appelbloeisels het ’n goeievoorraad nektar om die bye te voer. Peerbloeisels het egter nie baienektar nie en die bye raak uitgeput omdat hulle nie genoeg nektar krynie. Die byeboer moet ook toesien dat die bye in ’n skoon korf en teendie regte temperatuur gehou word en genoeg water het. Die byeboeremaak ook geld deur heuning te verkoop.

Meer mense word opgelei om byeboere te wordBaie mense in die landelike gebiede van Suid-Afrika leer hoe ombyeboere te word sodat hulle bye kan aanhou en so ’n inkomste kanverdien. Hulle huur die bye uit om die boere se boorde te bestuif enhulle verkoop ook die heuning wat die bye maak. Byeboere help ookom bye te beskerm. Bye is een van ons lewende nasionale skatteomdat ons afhanklik van hulle is om ons plante wat voedsel voorsien,te bestuif.

Neem waarNeem leerders buitentoe waar daar blomme is of bring ’n paar klas toeen wys leerders die geel stuifmeel in die blomme. Laat hulle van diestuifmeel op hul vel vryf. Kyk buite of daar enige bye is wat blommebestuif. Wys leerders ook dat daar in blomme ’n taai, soet sap is watnektar genoem word. Dit is wat die bye eet en waarvan hulle heuningmaak. Wanneer bye blomme bestuif, dra hulle die stuifmeel van eenblom na die volgende terwyl hulle stuifmeel vir hulleself versamel.

Verduidelik1. Verduidelik dat bye om die volgende redes baie belangrik is:

Eerstens, bye is noodsaaklik vir die voedselweb omdat hullebestuiwers is.A Vrugte en sade kan slegs uit blomme ontwikkel na hulle bestuif

is.A Sonder bestuiwers soos bye sal boere nie in staat wees om ons

kos te kweek nie.A Sade, neute en vrugte wat na bestuiwing ontwikkel, verskaf kos

vir diere.A Bestuiwing verseker ook dat daar bevrugte sade is sodat ’n nuwe

geslag plante kan groei.– Ander insekte soos skoenlappers, perdebye, kewers en motte

bestuif ook blomme.Tweedens, bye is belangrik omdat hulle heuning, byewas en propolis(byekos) maak.2. Vra leerders om die feiteblad Waarom is bye so belangrik vir die

wêreld? op bladsy 56 te lees. Bespreek die feite oor bye enbyeboerdery.

Onderwysertaak

Stuifmeel kom hier opdie helmknoppies voor.

’n Byeboer

24

Daar word reeds duisende jare lank met bye in verskillende soortekorwe geboer. Hier is ’n paar voorbeelde van byekorwe.

1. Lees oor die byekorweOu Egiptiese korwe. Hier is Egiptiesebyeboere wat heuningkoeke uit hul korwehaal. Hierdie korwe was hol en van droëmodder uit die Nylrivier gemaak. Sulkekorwe is 4 400 jare gelede die eerste keergebruik. Die bye bou hul washeuning-koeke, wat van die bokant hang, binne-in.

taakkaart omte fotokopieerop bladsy 53.

Muurskildery indie grafkeldervan Rekhmire,Wesoewer,Luxor. Hier sien’n mens hoeheuning uitkorwe gehaalword en inhouers gepakword. Egipte,c.1450 VHJ.

Ingange vir die bye

Kleipype

Afrika-boomstamkorwe. Hierdie korweword van stukke hol boomstompe gemaak.Dit word in Kenia in Afrika gebruik. Die byebou hul washeuningkoeke, wat van diebokant hang, binne-in. Die korwe word inbome gesit waar die bye stuifmeel versamel.Hierdie korwe word vandag nog steedsgebruik. Die byeboer haal die heuning agteruit die korf.

Moderne Egiptiesekorwe. Hierdiebyekorwe word vandagnog in Egipte gebruik.Die korwe is van kleigemaak. Die bye bou hulwasheuningkoeke, watvan die bokant hang,binne-in. Die byeboerhaal die heuning agteruit die korf.

Leerdertaak

Assesserings-taak vir LU3

Hierdie assesseringstaak is daarop gerig om die volgende graad 5-assesseringstandaarde in LU3 te bereik:

• Verstaan wetenskap en tegnologie in die konteks van geskiedenis eninheemse kennis: Identifiseer maniere waarop produkte en tegnologie uitander tye en kulture aangepas is.

• Verstaan die impak van wetenskap en tegnologie: Identifiseer die positieween negatiewe uitwerking van wetenskaplike ontwikkelings of tegnologieseprodukte op die gehalte van mense se lewens en/of die omgewing.

Assesseringstandaarde

25

Kripvormige korwe. Hierdie soortbyekorf is oorspronklik in Kenia en inTanzanië gebruik. Dit word nou ook in anderdele van Afrika gebruik. Die korwe word van hout gemaak. Die heuningkoeke hang van houtrame, wat verwyder kan word.

Langstroth-korf. Hierdie soort bokskorf wordin Afrika en in baie dele van die wêreld gebruik.Dit is vernoem na die man wat dit uitgevind het.Dit is van hout gemaak. Die heuningkoeke hangvan die rame, wat verwyder kan word. Hierdiekorwe word gebruik deur byeboere wat hul bye-korwe aan boere uithuur. Dit is maklik om vanplek tot plek te beweeg. Byeboere dra spesialeklere om hulleself teen bysteke te beskerm.

deksel

houtraam

gaatjies waardie bye kaningaan

Byeboer met beskermendeklere

Roker

Raam met heuning-koek pas in die boks

Heuningbokse

Broeiboks

Groepwerk

Soort korf Waarvan isdie korfgemaak?

Waar gaan diebye by diekorf in?

Waar in diekorf maak diebye heuning-koeke vas?

Waar maakdie byeboerdie korf oopom heuninguit te haal?

Wat is dievoordele vanhierdie soortkorf?

Ou Egiptiesekorwe

ModerneEgiptiese korwe

Afrika-boom-stamkorwe

Kripvormigekorwe

Langstroth-korf

heuningkoek

3. Trek ’n tabel soos die een hieronder en vul die inligting oor elke soortkorf in.

2. Bespreek in jou groep:A Hoe werk hierdie verskillende byekorwe?A Wat is goed aan hierdie byekorwe, dink jy?A Het byekorwe baie sedert die ou Egiptiese korwe verander?A Wat is eenders in al die byekorwe?A Waar sal jy ’n byekorf sit?A Is byeboerdery nuttig vir die omgewing?A Hoe help byeboerdery die omgewing?

26

VasleggingGee leerders opbouendeterugvoering oor die taak.

Bespreek A Sal jy daarvan hou om bye

as ’n stokperdjie aan tehou? Waarom of waaromnie?

A Watter soort mens sal dalk’n byeboer word?

A Sal jy daarvan hou omeendag ’n byeboer te wees?Waarom of waarom nie?

Assesseringstaak Assesseringskriteria

Maak jou eieontwerp van ’nbyekorf

Die tekening en/of verduideliking van die ontwerp moettoepassing en begrip van die volgende kennis toon:Oor die korfa ’n Hol houer a ’n Opening vir die bye om in en uit te kom a ’n Klein platform vir die bye om op te land en van te vliega Hoog bokant die grond vir veiligheida In ’n geskikte omgewinga Het plekke vir die bye om broeiheuningkoeke te bou en bêreplek vir

heuningkoeke wat van die bokant hang a ’n Opening vir die byeboer om heuning van die heuningkoeke naaste aan

die buitekant van die korf uit te haal sonder om die broeiheuningkoeke teversteur

Oor die prosesse van byeboerdery en die gedrag van byea Verstaan sommige van die prosesse van byeboerdery, soos om heuning uit

te haal, ’n swerm te vang, die korwe na ’n boord te neem, bye wat lomerigraak wanneer daar rook is

Oor hoe bye en byeboere die omgewing affekteera Verduidelik ’n paar punte wat begrip toon van hoe die omgewing as gevolg

van bye en byeboerdery baat. Byvoorbeeld, bye bestuif blomme sodatvrugte en sade kan vorm en die plant kan voortplant, verskaf kos vir anderlewende dinge, maak heuning vir kos, ens.

Assesseringskriteria om begrip van bye,korwe en byeboerdery te assesseer

4. Maak jou eie ontwerp van ’n byekorf. Dit moet gerieflik vir die bye wees enmaklik vir die byeboer wees om te gebruik. Teken ’n prent van jou korf endie omgewing waarin dit is. Teken en skryf om te verduidelik hoe dit werk.Verduidelik hoe bye en byeboere die omgewing help.

Individuele werk

27

Inleiding1. Vra leerders om na die plakkaat van die lewe in die Kowierivier in

die Oos-Kaap te kyk. (Sien die plakkaat en die sleutel op bladsy 60en 64.)

2. Lees die storie oor die plakkaat (bladsy 64) vir die leerders.

VraA Wat sien jy op die plakkaat?A Watter soort landskap is dit?A Was jy al ooit op so ’n plek?A Ken jy enige van hierdie plante of diere?A Waarom, dink jy, is daar so baie plante en diere op hierdie plek?

Wat maak almal daar?A Kan jy enige lewensiklusse op die plakkaat sien?3. Vra leerders om die vrae oor die plakkaat te beantwoord.4. Na die aktiwiteit kan die groepe hul ingekleurde plakkate en hul

antwoorde teen die muur uitstal

6VoorbereidingKowierivier-plakkaat: Laat die leerders, indien moontlik, elkeen ’nafskrif van die plakkaat (bladsy 62) inkleur voor julle hierdie aktiwiteitdoen. Die prente het kleurkodes. Dit sal die leerders help om dieplakkaat beter te leer ken. As hulle in groepe werk, kan die vel papierin vier of ses dele gevou word (afhangend van die grootte van diegroep) en elke leerder kan ’n spesifieke deel inkleur. Gee hulle ’n paardae om dit in hul eie tyd te doen.

Onderwysertaak• Plante en diere lewe saam

en is afhanklik van mekaarom hul lewensiklussesuksesvol te voltooi.

• Ons moet waarde aan allelewe op aarde heg.

Sleutelbegrippe

Ons is almal afhanklik vanmekaar

28

Die biodiversiteit van die Kowieriviera Kyk na die plakkaat. Kan jy enige lewensiklusse op die plakkaat sien?a Kies twee plante of diere in die prent en teken elkeen se lewensiklus.

Benoem elke lewensiklus. Sê waarvan die plant of dier afhanklik is om sylewensiklus te voltooi.

a Tel die biodiversiteit in hierdie prent en skryf die getal op jou afskrif van dieplakkaat.

a Waar, dink jy, pas mense in op hierdie plakkaat? Teken ’n mens en wys watdie mens doen. Sal die mens enige van die plante en diere affekteer? Skryf ’n sin om te verduidelik hoe.

a Waar in hierdie prent sal jy bye kry? Wat sal hulle doen? Teken ’n by in dieprent. Waar, dink jy, sal bye hul neste maak?

a Soek die volgende plante en diere in die prent en sê wat jy dink hulle nodighet om te lewe.

taakkaart om tefotokopieer op

bladsy 59

Leerdertaak

Plante en diere Wat het hulle nodig, en waarom?

Spinnekop Bv.: ’n Plek om sy web te maak om insekte vir kos te vang

Slang

Bootmannetjie (insek)

Luiperd

Naaldekoker (klein nimf)

Oos-Kaapse kurper

Garnale

Dassies

Syselbos (struik)

Krap

Riete

Waterskilpad

Kaapse kastaiing (boom)

Otters

Likkewaan

Waterbok

29

VasleggingWat weet en verstaan jy nou oor biodiversiteit en waaroor sal jy nog graagmeer wil uitvind?

Praat, skryf en teken daaroor.of

Skryf ’n lofgedig oor biodiversiteit.

Om meer oor die Kowierivier-plakkaat uit te vind, tree in verbinding met:

Dr. Jim Cambray

Makana Sentrum vir Biodiversiteit

Albany Museum

Somersetstraat

Grahamstad

6139

Leerdertaak

30

Voorgestelde werkskemaPeriode 1 Periode 2 Periode 3 Periode 4 Periode 5

Leerervaring 1 Biodiversiteit• Onderwyser stel

biodiversiteit bekend.• Leerders sorteer prente

en maak klasuitstalling.• Onderwyser som op.• Leerders skryf

opsomming in boeke.• Leerders voeg gedurende

week by uitstalling.• Onderwyser doen

vaslegging.

Leerervaring 2Sortering• Onderwyser stel bene

bekend.• Leerders klassifiseer

diere met behulp vansleutel en teken in tabelaan.

Leerervaring 2 (vervolg)• Leerders teken bene en

skryf verduideliking oorgewerweldes.

• Onderwyser doenvaslegging.

Assesseringstaak virLU1: Ondersoekbiodiversiteit• Onderwyser berei

leerders virassesseringstaak voor.

• Hou klasbespreking omondersoek te beplan.

• Leerders gaan buitentoeen versamel en sorteerblare.

Assesseringstaak(vervolg)• Leerders vul

klassifikasietabel in,teken blare en skryfdaaroor.

• Stal werk in klaskameruit.

NB: Besluit wanneer omterugvoering oorassesseringstaak te gee.

Periode 6 Periode 7 Periode 8 Periode 9 Periode 10

Leerervaring 3Voedselkettings en -webbe• Onderwyser stel bekend:

Ons is almal afhanklikvan ander,voedselkettings.

• Leerders tekenvoedselkettings.

• Onderwyser verduidelikvoedselwebbe.

Leerervaring 3 (vervolg)• Leerders werk

tuinvoedselweb uit enteken dit.

• Onderwyser doenvaslegging en verduidelikbegrippe in voedselweb:produsente, verbruikers,ontbinders, trofiesevlakke.

Assesseringstaak virLU2• Onderwyser berei

leerders voor virassesseringstaak.

• Leerders teken enbenoem hul eievoedselweb.

Assesseringstaak(vervolg)• Leerders skryf oor wat

hulle oor voedselwebbegeleer het.


Leerervaring 4Lewensiklusse• Onderwyser stel Madiba

se lewensiklus bekend,klasbespreking.

• Rangskik menslikelewensiklus op bord.

• Onderwyser verduidelikstoriewiel.

• Leerders rangskiklewensiklusse opstoriewiel.


Leerervaring 4 (vervolg)• Leerders voltooi

lewensiklusse opstoriewiele en stal dituit.

• Onderwyser doenvaslegging en skryfopsomming oorlewensiklusse.

• Leerders skryfopsomming af.

Leerervaring 4 (vervolg)• Leerders maak

lewensiklus van hul eiekeuse.

• Hulle skryf en teken.

Leerervaring 4 (vervolg)• Onderwyser kontroleer

leerders selewensiklusse en doenvaslegging.

• Leerders stallewensiklusse uit.

• Klasbespreking oor diebelangrikheid dat dierehul lewensiklus voltooi.

Leerervaring 5• Onderwyser stel bye

bekend en leerders proeheuning.

• Bespreek verskil tussenheuning en stroop.

• Onderwyser lees storieoor appelboere enbestuiwing

• Leerders besoek blommeom stuifmeel en bye watbestuif te sien.

Leerervaring 5 (vervolg)• Onderwyser verduidelik

waarom bye belangrik invoedselweb is.

• Onderwyser help leerdersom die feiteblad oor byete lees.

• Hou klasbespreking oorbye en byeboerdery.


Assesseringstaak virLU3• Onderwyser berei

leerders virassesseringstaak voor.

• Leerders lees oorbyekorwe en bespreekdit in groepe.

• Leerders maak ‘nopsommingstabel oorkorwe.

Assesseringstaak(vervolg)• Leerders maak

individuele ontwerpe vanbyekorwe en verduidelikdit.


Leerervaring 6Ons is almal afhanklikvan mekaar• Onderwyser stel

Kowierivier-plakkaatbekend.

• Leerders kleur hul deelvan die plakkaat in.

• Onderwyser lees inligtingoor die plakkaat.

• Hou klasbespreking oordie plakkaat.

Leerervaring 6 (vervolg)• Leerders doen taak oor

die plakkaat.

Leerervaring 6 (vervolg)• Onderwyser kontroleer

leerders se taak en doenvaslegging.

• Leerders praat, skryf enteken oor biodiversiteit.

hierdie voorgestelde werkskema aanvaar periodes

van 50 minute lank. maak joueie aanpassings

31

AAFFDDEELLIINNGG 22Hulpmiddels vir onderwysersLeerdertaakkaarte om fotokopieer

Taakkaart 1 Sorteer die gewerweldes deur ’n klassifikasiesleutel te gebruik . . . . .32Prente van diere

Taakkaart 2 Assesseringstaak vir LU1Ondersoek die biodiversiteit van plante rondom ons . . . . . . . . . . . . . . . .37Sleutel om blare te sorteer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

Taakkaart 3 Voedselkettings en voedselwebbe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40Tuin-ekosisteem-legkaart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

Taakkaart 4 Assesseringstaak vir LU2Ons maak ons eie voedselweb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Identifikasiekaart van ongewerweldes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

Taakkaart 5 Lewensiklusse van plante en diere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45Prente van lewensiklusse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

Taakkaart 6 Assesseringstaak vir LU3Verskillende soorte byekorwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53Feiteblad: Waarom is bye so belangrik vir die wêreld? . . . . . . . . . . . . . . .56

Taakkaart 7 Die biodiversiteit van die Kowierivier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59Plakkaat van die Kowierivier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60Sleutel vir die Kowierivier-plakkaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62Sleutel vir die diere van die Kowierivier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

Agtergrondinligting oor biodiversiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

32

Leerdertaak

TAAKKAART 1 Taakkaart om te fotokopieer

Sorteer gewerweldes met behulp van ’nklassifikasiesleutel

1. Sorteer die prente van diere in gewerweldes en ongewerweldes. Sorteerdan die gewerweldes in groepe. Gee ’n rede waarom jy sekere dieresaamgegroepeer het.

2. Gebruik die sorteersleutel op bladsy 5. Volg die vrae een vir een om jouprente te sorteer tot jy vyf verskillende groepe het.

3. Gee elke groep ’n naam.4. Wanneer jy die diere in hul klasse gesorteer het, trek jy die tabel hieronder

oor en vul dit in.

Klasse gewerwelde diere

Naam van klas

Visse Paddas Reptiele Voëls Soogdiere

Tekening vaneen dier

Name vannogvoorbeelde

Eienskappevan klas

33

In biologie bestudeer ons lewende dinge. As ’n mens lewendedinge bestudeer, help dit om hulle in groepe of stelle te sit. Onsmoet al die lewende dinge van dieselfde soort in elke stel sit.

Hier is veertien diere. Hulle lyk almal verskillend. Hulle kan almalverskillende dinge doen. Ons kan hierdie diere in groepe verdeel.

SSoorrtteerriinnggsslleeuutteell vviirr AAkkttiiwwiitteeiitt 22

’’nn vvlleerrmmuuiiss

’’nn ggeeeellbbeekk

’’nn aakkkkeeddiiss’’nn ppaaddddaa

’’nn aarreenndd

’’nn vvoollssttrruuiiss

’’nn bboobbbbeejjaaaann ’’nn hhaaaaii

’’nn lleeeeuu

’’nn fflloorreell

’’nn hhaaaass

’’nn kkrrookkooddiill

’’nn hhooeennddeerr

’’nn ssllaanngg

FEITE1. Waar woon die diere?

(a) Sit al die diere wat op land woon, in eenstel.

(b) Sit al die diere wat in water woon, in ’nander stel.

(c) Watter diere pas nie mooi in een vanhierdie stelle nie?

2. Hoe beweeg diere?(a) Sit al die diere wat vlieg, in een stel.(b) Sit al die diere wat swem, in ’n ander

stel.(c) Sit al die diere met vlerke in een stel.(d) Is alle diere wat vlieg, voëls?(e) Is alle diere wat swem, visse?(f) Woon alle diere wat bene het, op land?

3. Watter soort vel het diere?

(a) Sit al die diere met vere in een stel.(b) Kan al hierdie diere vlieg?(c) Sit al die diere met skubbe in een stel.(d) Is al hierdie diere visse?(e) Maak stelle van al die diere met:

(i) vere(ii) hare of pels(iii) droë skubbe(iv) skubbe of vinne(vi) ’n gladde, droë vel met segmente

VOORBEELD:• Diere wat op land woon: ’n slang, ’n

akkedis, ’n haas, ’n bobbejaan, ’n leeu, ’narend, ’n vlermuis, ’n volstruis en ’nhoender.

• ’n Krokodil woon op land en in die water.

Kyk na die feite oor (eienskappe van) elke dier. Ons kan stelle diere met dieselfdeeienskappe maak. Skryf die name van die diere in elke stel neer.

34

Prente om te sorteer

Vinke

Takbok

Geometriese skilpad

SSkkiinnkk

Brulpadda

KKaatt

Skoenlapper

Kobra Swart tobie

Duisendpoot

Hoenderhaan

IImmppaallaa

SeesterKewer

WWaallvviiss

Kuiken

Kameelperd

35

JJeelllliieevviiss

Krap Renoster

Boerbok

Leeuwyfie

Vlieg

Pikkewyn

Seeanemoon

Volstruis

Eekhoring

Sprinkaan Erdwurm

UUiill

Slak

Nagapie

VViiss

LLeeeerrvviiss

Duif

36

Denneboom

Varing

Madeliefie

BBooeerrbboooomm

Reuseprotea

Aalwyn

Broodboom

Kremetartboom

GGrraappee

Seebamboes

Brandewynbos

Speldekussing

Spelonktee Druiwe

Aartappel

Vetplant

37

Leerdertaak


Ondersoek die biodiversiteit van plante rondom jouDie doel van hierdie assesseringstaak is dat die leerders ’n ondersoek beplan en uitvoer en hul bevindinge oordra.

A. Beplan die ondersoeka Besluit waar jy blare gaan versamel.

B. Versamel en sorteer die blarea Versamel soveel moontlik verskillende soorte blare in jou omgewing.a Werk saam met jou groep en sorteer die blare wat jy dink bymekaar pas, in groepe.a Verduidelik waarom jy hulle in daardie groepe sit.

C. Klassifiseer, beskryf en tel die blare en deel die resultatea Kyk na die blaarvorms. Kyk ook na die blaarrande.a Maak ’n tabel of plakkaat soos die een hieronder. (Jy sal ’n groot stuk papier

nodig hê.) Teken die vorms in die sleutel op bladsy 39 oor of knip dit uit en plak elkeen langs die geskikte opskrif. Sorteer dan die blare wat jy gekry het volgens die tabel.

Blaar-vorms

Blaar-rande

Glad

Saag-vormig

Getand

Hobbel-rig

Golwend

Totaal

Rond Hart- Ovaal Nier- Pylvormig Ellipties Palm- Hand- Riem-vormig vormig vormig vormig vormig

Asseseringstaak vor LU1

38

a Sit elke blaar in die kolom volgens sy vorm. Sit dit in die ry langs diekorrekte blaarrand.

a As jy blare kry waarvan die vorm of rand verskillende van diee van die tabelverskil, teken jy die vorm of rand en gee jou eie naam vir die rand of vorm.

a Voeg by op die totaal van elke soort dat jy gekry het.

D. Deel die resultateTeken- en skryftaak1. Kies drie verskillende blare wat jy interessant gevind het. Teken hulle. Maak

’n opskrif en skryf watter vorm elkeen is. Benoem hul rande. 2. Beskryf die blaar in ’n paar sinne. Beskryf sy vorm, sy rand, sy kleur en

enige ander interessante kenmerke.3. Skryf ’n sin oor hoeveel verskillende soorte blare die hele klas altesaam

gekry het.4. Stal jul tekeninge teen die klaskamermuur uit..

TAAKKAART 2 (vervolg)

39

g palmvormig h handvormig i riemvormig(soos jou handpalm)

a rond b hartvormig c eiervormig d niervormig e pylvormig f ellipties

a glad b saagvormig c getand d hobbelrig e golwend

Verskillende blaarrande

Verskillende blaarvorms

Sleutel om blare te sorteer

40

LeerdertaakTAAKKAART 3 Taakkaart om te fotokopieer

Voedselkettings en voedselwebbe

Voedselkettings1. Kies enige soort kos wat jy vandag geëet het. Teken en benoem ’n voedselketting om

te wys waar jou kos vandaan gekom het. Wys die stappe terug tot by die son. Skryfom jou voedselketting te verduidelik. Onthou, die pyltjies gaan vanaf die kos na diedier wat dit eet.

Voedselwebbe1. Gebruik die legkaart van die tuin-ekosisteem op bladsy 41. 2. Werk die voedselweb in die legkaart uit. 3. Teken dit dan in jou boek en sit die pyltjies in. Die pyltjies gaan vanaf die kos na die

dier wat dit eet. Daar sal meer as een pyltjie tussen sommige diere en plante wees.

VraeBeantwoord hierdie vrae oor die tuin-ekosisteem. Skryf die antwoorde in jou boek.a Waarom begin die voedselweb met die onderste plante?a Wat wys die pyltjies?a Waarom het sommige diere meer as een pyltjie wat daarna gaan?a Waarom het sommige diere en plante meer as een pyltjie wat van hulle gaan?a Wat is ontbinding? Waarom is dit belangrik vir die voedselweb?

41

Tuin-ekosisteem

VO

ËL

INSE

KSP

INN

EKO

PA

MFI

BIE

(PA

DD

A)

INSE

KIN

SEK

INSE

KW

UR

MD

UIS

END

-PO

OT

RO

OSS

TR

UIK

VA

RK

OO

RG

OU

SBLO

MON

TB

IND

ING

Mot/ruspe Erdwurm Spinnekop Liewenheers-besie

Kriek Gousblom Duisendpoot Roosstruik

Plantluis Janfiskaal Padda Varkoor

TU

INLE

WE

42

Leerdertaak

TAAKKAART 4 Taakkaart om te fotokopieër

ASSESSERINGSTAAK VIR LU2

Ons maak ons eie voedselweb Die doel van hierdie assessering is dat die leerders plante en diere benoem, beskryf

en in kategorieë sorteer.

Teken jou eie voedselwebDie voedselweb moet die volgende bevat: 1. Daar moet ten minste tien lewende dinge wees, insluitend gewerweldes én

ongewerweldes.2. ’n Mens moet deel van die voedselweb wees.3. Byskrifte moet die name van die plante en diere aandui.4. Pyltjies moet wys wat die verskillende diere eet.5. Vir die uitbreidingsaktiwiteit: Byskrifte moet die primêre produsente, primêre verbruikers,

sekondêre verbruikers en tersiêre verbruikers aandui.a Probeer om ’n paar regte plante en diere wat jy naby jou huis of skool gesien het, in jou

voedselweb te gebruik.a Gebruik die identifikasielys van ongewerweldes op bladsy 43 om jou te help om van die

diere te benoem en te identifiseer.

SkryfSkryf ’n paar sinne oor wat jy oor voedselwebbe geleer het.

43

Identifikasiekaart van ongewerweldes

Duisendpoot

Skoenlapper

By

Kreef

Oorkruiper

Krap

Plantluis

Miskruier

Liewenheersbesie

Sprinkaan Slak

Skoenlapperruspe (eet blare) Vlieg

ERDWURM

44

Duisendpoot

Houtluis

Mot

PlantkewersSlak

Spinnekop

Dwaalkewer

BoktorGrondkewer

Bidsprinkaan

Naaldekoker

Snywurm (’n ruspe wat stingels vlak onder diegrond eet)

Muskiet

Skerpioen

Identifikasiekaart van ongewerweldes

45

Leerdertaak


Lewensiklusse van plante en diereA. Orden ’n lewensiklusa Orden die prente van ’n mens se lewe van geboorte tot bejaardheid. Jy

kan ook prente van jou eie gesin gebruik of teken.a Skryf byskrifte vir elke stadium en sit dit onder die prente.a Skryf die storie van die lewensiklus.

Groeptaak

B. Orden ’n lewensiklus op ’n storiewiela Orden die prente van ’n lewensiklus.a Sit die prente op ’n storiewiel. Maak seker jy het genoeg spasies op die

storiewiel vir al jou prente.a Benoem elke stadium.a Wys en vertel jou ordening vir die klas.a Skryf die storie van die lewensiklus langs die prente op die storiewiel.a Skryf en verduidelik hoe die plante of diere in elke lewensiklus afhanklik

van ander lewende dinge is om hul lewensiklus te voltooi.

IInnddiivviidduueellee ttaaaakkC. Maak jou eie lewensiklus

a Teken ’n lewensiklus van ’n plant of dier wat jy al gesien het of waarvanjy weet.

a Sit jou tekeninge op ’n storiewiel. Maak seker jy het genoeg spasies vir aljou prente op die storiewiel.

a Benoem elke stadium.a Benoem elke proses wat die dier deurgaan soos wat dit ontwikkel.a Skryf die storie van die lewensiklus langs die prente op jou storiewiel.a Skryf en verduidelik hoe die plant of dier in die lewensiklus wat jy

geteken het, afhanklik van ander lewende dinge is om hul lewensiklus tekan voltooi.

46

Lewensiklus van ’n vis

wyfie geswel met eiers

mannetjie

wyfie stel eiers vry

mannetjie stel spermoor die eiers vry

jong visse broei uit

47

Lewensiklus van ’n tamatie

48

Lewensiklus van ’n appel

49

Lewensiklus van ’n boontjie

50

Lewensiklus van die melkbosvlinder

Die verskyning van die skoen-lapper: Een oggend vroeg voor dieson opkom, begin die hardeomhulsel om die papie oopbreek en’n volwasse melkbosvlinder verskyn. Eers is die skoenlapper se vel klamen sy vlerke opgefrommel. Wanneerdie son op die skoenlapper skyn,gaan die vlerke oop en beginbeweeg. Die volwasse skoenlappervlieg weg om ’n maat te soek.

Paring: ’n Volwasse melkbosvlinder moet ’n ander melkbos-vlinder kry om mee te paar. Wanneer die mannetjie ’n wyfie vind,vlieg hy net bokant haar. Hy gebruik swart stof wat hy van diekolle op sy vlerke kry en sprinkel dit liggies op die wyfie sevoelers op haar kop. Die chemikalieë in die stof sê vir die wyfiedat hy gereed is om met haar te paar. Dan paar hulle.

Die uitbroei van eiers: Die wyfie lê haar eiers nadat hulle gepaarhet. Sy lê een eier op ’n slag – elkeen op ’n blaar van diemelkbossieplant. Elke eier het pragtige patrone daarop en het ’nklein luggaatjie. Na ’n ruk breek die klein ruspe uit die eier.

Ruspe broei uit dieeier

Ruspes vreetblare

Larwe hang van ’nblaar

Volwasseskoenlappers voor

paring

Tekeninge: Beatrice Bramwell

DDiiee rruussppee:: Die ruspes eetnet die blare van diemelkbossieplant. Al wathulle doen, is eet. Hul kakewerk soos ’n klein skêrtjie.DDiiee ppaappiiee:: Wanneer dieruspe van al die eetgegroei het, begin ditstadiger beweeg en verloorsy aptyt. Dit spin ’nsydraadjie en hangonderstebo onder ’nskadublaar. Stadig begin sy vel in ’nharde groen en goudbedekking verander. Dieruspe is nou ’n papie. Die ruspe se liggaambegin stadig binne-in syharde omhulsel verander.

Volwasseskoenlapperverskyn uit dielarwe

51

Lewensiklus van ’n miskruier

Diemiskruierversamel misen rol dit in’n bol.

Die miskruier lê’n eier in die mis. Die eier groei. Die eier broei in

’n larwe uit. Die larweword ’npapie.

Die papie breekoop en ’n jong miskruier verskyn.

52

Lewensiklus van die by

Wer

kby

vers

amel

stu

ifmee

len

nek

tar

van

’n b

lom

Wer

kby

besi

g op

die

heun

ingk

oek

in d

ie k

orf

Kon

ingi

nby

lêei

ers

in s

elle

na s

y m

et ’n

hom

mel

by(m

anne

tjieb

y)ge

paar

het

Selle

van

die

heun

ingk

oek

Bypa

pie

Byla

rwe

Stui

fmee

lman

djie

53

Leerdertaak


ASSESSERINGSTAAK VIR LU3

Verskillende soorte byekorweDie doel van hierdie taak is dat die leerder maniere identifiseer waarop produkte entegnologie uit ander tye en kulture aangepas is.

Die leerder moet ook die positiewe en negatiewe uitwerking van wetenskaplikeontwikkelings of tegnologiese produkte op die gehalte van mense se lewens en/ofdie omgewing identifiseer.

ByekorweDaar word reeds duisende jare lank met bye in verskillende soorte korwe geboer.

LLeeeess oooorr ddiiee bbyyeekkoorrwwee

Ou Egiptiese korwe. Hier is Egiptiese byeboerewat heuningkoeke uit hul korwehaal. Hierdiekorwe was holen van droëmodder uit dieNylriviergemaak. Sulkekorwe is 4 400jare gelede dieeerste keergebruik. Die byebou hul was-heuningkoeke,wat van die

bokant hang,binne-in.

Moderne Egiptiese korwe. Hierdie byekorwe word vandag nog in Egipte

gebruik. Die korwe is van klei gemaak. Die bye bou hul washeuningkoeke, wat vandie bokant hang, binne-in. Die byeboer haal die heuning agter uit die korf.

Ingange virdie bye

Kleipype

54

Afrika-boomstamkorweHierdie korwe word van stukke hol boomstompe gemaak. Dit word in Kenia in Afrika gebruik. Die bye bou hul washeuningkoeke, wat van die bokant hang, binne-in. Die korwe word in bome gesit waar die bye stuifmeel versamel. Hierdie korwe word vandag nog steeds gebruik. Die byeboer haal die heuning agter uit die korf.

Kripvormige korwe. Hierdie soortbyekorf is oorspronklik in Kenia en inTanzanië gebruik. Dit word nou ook in anderdele van Afrika gebruik. Die korwe word vanhout gemaak. Die heuningkoeke hang vanhoutrame, wat verwyder kan word.

Langstroth-korf. Hierdie soort bokskorfword in Afrika en in baie dele van die wêreldgebruik. Dit is vernoem na die man wat dituitgevind het. Dit is van hout gemaak. Dieheuningkoeke hang van die rame, wat verwyderkan word. Hierdie korwe word gebruik deurbyeboere wat hul byekorwe aan boere uithuur.Dit is maklik om van plek tot plek te beweeg.Kommersiële byeboere gebruik spesiale klereom hulleself teen bysteke te beskerm.

Taakkaart 6 vervolg

Groepwerk2. Bespreek in jou groep:a Hoe werk hierdie verskillende

byekorwe?a Wat is goed aan hierdie bye-

korwe, dink jy?a Het byekorwe baie sedert die

ou Egiptiese korwe verander?a Wat is eenders in al die byekorwe?a Waar sal jy ’n byekorf sit?a Is byeboerdery nuttig vir die omgewing?a Hoe help byeboerdery die omgewing?

Byeboer met beskermende klere

Roker

Raam met heuning-koek pas in die boks

Heuningbokse

Broeiboks

deksel

houtraam

gaatjies waardie bye kaningaan

heuningkoek

Skink heuning ... toe en nou

Ingang vir bye

55

Soort korf Waarvan isdie korfgemaak?

Waar gaan diebye by diekorf in?

Waar in diekorf maak diebye hulheuningkoekvas?

Waar maakdie byeboerdie korf oopom heuninguit te haal?

Wat is dievoordele vanhierdie soortkorf?

Ou Egiptiesekorwe

ModerneEgiptiesekorwe

Afrika-boomstam-korwe

Kripvormigekorwe

Langstroth-korf

Assesseringstaak Individuele werk4. Maak jou eie ontwerp van ’n byekorf. Dit moet gerieflik vir die bye wees en maklik vir die byeboer

wees om te gebruik. Teken ’n prent van jou korf en die omgewing waarin dit is. Teken en skryf omte verduidelik hoe dit werk. Verduidelik hoe bye en byeboere die omgewing help.

3. Trek ’n tabel soos die een hieronder en vul die inligting oor elke soort korf in.

TAAKKAART 6 (vervolg)

Waarom is bye so belangrikvir die wêreld?Bye bestuif blomme. Na die blomme bestuifis, ontwikkel vrugte en sade. Bye bestuifamper al ons voedselgewasse. Daar isduisende verskillende soorte bye.

Sommige bye, wat heuningbye genoemword, maak groot hoeveelhede heuning.

Bye is bestuiwers

Bye besoek blomme om stuifmeel en nektarte versamel en hulle bestuif die blommeterselfdertyd. Hulle dra die stuifmeel terug nahul korwe om vir hul kleintjies te voer.

Hulle neem nektar terug na die korf waar hullewas en heuning maak.

Heuning en was

Die bye eet die heuning en maak was. Hullebou heuningkoeke van was in hul korwe. a Hulle lê hul eiers in party van die

heuningkoeke.a Hulle bêre heuning en stuifmeel in die

ander heuningkoeke om hul larwes te voer.

PropolisBye versamel die taai gom van die knoppe van nuwe blare aan sekere plante. Die bye maak hierdie gomin ’n chemikalie wat propolis genoem word.a Propolis is soos ’n gom. Dit word “byegom” genoem en die

bye gebruik dit om hul korwe reg te maak.a Die bye gebruik propolis om die binnekant van hul korwe

te bedek. Propolis is ’n sterk antibiotikum. Dit voorkom datdie korf met kieme uit die lug besmet raak.

a Wanneer ’n dier, soos ’n muis of ander insek, per ongelukin die korf kom, maak die bye dit dood deurdit te steek. Gewoonlik verrot die liggaam endie kieme daarvan kan die korf besmet. Maardie bye bedek dit met propolis en die dooiedier se liggaam droog uit en verrot nie. Diebye byt dit dan in klein stukkies en gooi ditby die korf uit.

a Propolis word ook as medisyne vir mensegebruik

56

FEITEBLAD

Werkbye is op die heuningkoek in die korf besig.

Koninginby

Werkby Hommelby

’n Heuningby bestuif ’n blom.

Daar is drie soorte bye in elke korf.

57

Hoe lewe heuningbye?Heuningbye lewe saam in groot getalle en werk saam metmekaar. ’n Groot groep bye wat saam lewe, word ’n koloniegenoem. Hulle lewe gewoonlik in iets wat hol is, soos ’n ouboomstam. Hierdie hol houer word ’n korf genoem. ’nSwerm bye begin ’n kolonie wanneer hulle ’n koninginbyhet wat eiers kan lê. Daar is drie soorte bye in elke korf.

Een groot koninginby lê elke dag na sy gepaar het,omtrent 2 000 eiers ’n dag.

Duisende klein wyfiewerkbye doen die volgende werk indie korf, afhangend van hul ouderdom:a Hulle hou die larwes warm en voer hulle.a Hulle maak die korf skoon.a Hulle maak die was en bou die heuningkoek.a Hulle bewaak die korf se ingang.a Hulle bestuif blomme.a Hulle versamel stuifmeel, nektar,

propolis en water.a Hulle maak heuning.

Die jonger werkbye bly in die korf endoen die werk in die korf. Die ouerwerkbye gaan uit om stuifmeel en nektarte versamel en hulle maak die heuning.

Groot hommelbye paar met diekoninginby sodat sy kan eiers lê.

Mense en heuningVersameling van heuningMense versamel nog altyd die soetheuning uit byekorwe. Voor mense geweet hethoe om suiker van suikerriet te kry, washeuning die enigste soet kos wat hulle konkry. Heuning was dus kosbaar en bye is asheilig beskou.

ByeboerderyMense het besef hulle kon met bye boer inplaas van om dit in die veld te gaan soek.Mense wat met bye boer, word byeboeregenoem. Die oudste bewyse van byeboerderykom uit Egipte in Afrika. Mense in Afrika houreeds duisende jare lank bye aan. Vandag isdaar byeboere deur die hele wêreld.

Wanneer ’n mens met bye boer, moet jy eersverstaan wat bye se lewensiklus is en hoe byeoptree. Dan moet jy ’n swerm bye uit ’n boomof grot kry. Jy sit die swerm in ’n hol houer of

Byekorwe

’n Koninginby lê ’n eier omring deur haarhelpers.

Byeboerdery is die eerste keer amptelik in2400 VHJ genoem. Ronde korwe soos indie prent uit die grafkelder van Pabasa inEgipte is van klei gemaak.

58

jy sit die houer oor die swerm sodat almal na die lekker donkerhouer (korf) vlieg waar die bye veilig en gemaklik kan voel. Die bye bou hul heuningkoeke en maak nes in die heuningkoeke wat in die houer hang. Die byeboer kan ’n deel van die heuning uithaal.

Wanneer die byeboer heuning wil uithaal, gebruik hy ’n roker. Die bye dink daar is ’n brand eet vinnig van die heuning voor hulle wegvlieg. Dit maak hulle lomerig sodat hulle nie die byeboer steek nie.

Die struktuur van ’n byekorf’n Byekorf moet:a ’n hol houer weesa ’n opening hê waar die bye kan inkom en uitgaan a ’n klein platform hê waarop die bye kan land en vanwaar

hulle kan vliega hoog bo die grond wees vir veiligheida plekke hê waar die bye die heuningkoeke kan bou

(die heuningkoeke hang altyd van die bokant van die houer).

Sommige van die heuningkoeke is broeiheuningkoeke waar die eiers gelê word en die larwesgroei. Die koningin lê haar eiers in die heuningkoeke wat in die mees beskermde deel vandie korf is. Die ander heuningkoeke is waar die heuning gebêre word.

Die bye bêre die heuning in die heuningkoeke wat die naaste aan die buitenste deel van diekorf is.a Die byeboer haal heuning uit die buitenste heuningkoeke sonder om die

broeiheuningkoeke waar die larwes groei, te steur. a Die byeboer haal nooit al die heuning uit nie, want die bye het dit vir kos nodig in die

seisoene wanneer daar min blomme is waaruit hulle nektar en stuifmeel kan kry.a Die korf moet op ’n veilige plek wees waar die bye kan uitgaan om nektar, stuifmeel en

propolis te versamel.

Om meer oor bye en byeboerdery uit te vind, tree in verbinding met die:

Stigting vir Heuningbye en Heuningprodukte

H/v Parow- en MilnerwegMaitland, 7504KaapstadSuid-AfrikaTel: (021) 511 4567Faks: (021) 511 9962

Lees ook hierdie nuttige boek: Byeboerdery: ’n praktiese gids vir Suider-Afrika, deur D. Marchand & J. Marchand-Mayne, gepubliseer deur Aardvark Press, 2003

Nuttige webtuistes: The World Beekeeping directory (http://www.beehoo.com);

Beekeeping in Africa (http://www.biavl.dk/africa/).

Bye bou die byekorf. Diebye vorm die was in selle.

59

Ons almal is afhanklik van mekaar:

Die biodiversiteit van die Kowieriviera Kyk na die plakkaat. Kan jy enige lewensiklusse op die plakkaat sien?a Kies twee plante of diere in die prent en teken elkeen se lewensiklus. Benoem

elke lewensiklus. Sê waarvan die plant of dier afhanklik is om sy lewensiklus tevoltooi.

a Tel die biodiversiteit in hierdie prent en skryf die getal op jou afskrif van dieplakkaat.

a Waar, dink jy, pas mense in op hierdie plakkaat? Teken ’n mens en wys wat diemens doen. Sal die mens enige van die plante en diere affekteer? Skryf ’n paarsinne om te verduidelik hoe.

a Soek die volgende plante en diere in die prent en sê wat jy dink hulle nodig hetom te lewe. Maak ’n tabel soos die een hieronder.

LeerdertaakWat weet en verstaan jy nou oor biodiversiteit en waaroor sal jy nog graag meer

wil uitvind?

Praat, skryf en teken daaroor, of

Skryf ’n lofgedig oor biodiversiteit.


Plante en diere Wat het hulle nodig, en waarom?

Spinnekop

Slang

Bootmannetjie (insek)

Luiperd

Naaldekoker (klein nimf)

Oos-Kaapse kurper

Garnale

Dassies

Syselbos (struik)

Krap

Riete

Waterskilpad

Kaapse kastaiing (boom)

Otters

Likkewaan

Waterbok

Leerdertaak

60

61

Die biodiversiteit van die Kowierivier

62

Bo diewater seoppervlak

Onder diewater seoppervlak

BIODIVERSITEITSTELLING Getal plante en diere

63

Die biodiversiteit van die K

owierivier

64

Sleutel vir diere op die Kowierivier-plakkaat1. Oos-Kaapse kurper 2. Waterjuffer

3. Dassie of klipdassie 4. Geelkeel-pantserakkedis

5. Geelgesiggie-skoenlapper 6. Kleinoranjepuntjie

7. Lemoenskoenlapper 8. Naaldekoker

9. Platanna 10. Varswaterkrap

11. Langvinpaling 12. Eendagsvliegnimf

13. Warrelkewer of waterhondjie 14. Varswaterklipmossel

15. Hamerkop 16. Luiperd

17. Bloureier 18. Groototter

19. Rivier-dikkop 20. Visarend

21. Kaapse wewer 22. Kolgans

23. Swarteend 24. Waterloper

25. Bootmannetjie 26. Moerasskilpad

27. Boomslang 28. Knysna-loerie

29. Bosbok 30. Waterlikkewaan

31. Varswater-harder 32. Rivier-rondeharing

33. Varswatermossels 34. Goue wawielspinnekop

35. Blouvisvanger 36. Groenlintswaelstert

37. Geelstreep-rietpadda 38. Geskilderde rietpadda

39. Watertrapper 40. Platanna-paddavissies

41. Naaldekokernimf 42. Goud-ghieliemientjie

43. Naaldekokernimf 44. Kokerjufferlarwe

Hierdie plakkaat is ontwerp omons te herinner dat alle planteen diere, en ook mense, andervorme van lewe (biodiversi-teit) nodig het om te kan lewe.Dit herinner ons ook dat asdiere en plante in staat is omte broei en voort te plant,hulle in die toekoms sal oor-leef. Die plakkaat wys datriviere (soos die Kowierivier)plekke is waar baie plante endiere kan lewe en voortplant.

Mense probeer die Kowierivierbewaar om die biodiversiteitdaar te bewaar.

Die belangrikste vis op dieplakkaat is die Oos-Kaapsekurper. Die mannetjie paar metdie wyfie. Gedurende paringdruk die mannetjie eiers uit diewyfie uit en die bevrugte eiersval in hierdie nes. Hy is ’n baiegoeie pa en beskerm die nesteen enigiets wat die uitbroeivan die eiers bedreig. Soms

jaag die mannetjie die wyfieweg na sy die eiers gelê het, ingeval sy die eiers wil eet.

Hierdie plakkaat, Kowierivier,tuiste van die bedreigde Oos-Kaapse kurper, geborg deurTOTAL SA, kan van die AlbanyMuseum gekoop word. Dr. Jim CambrayMakana Sentrum virBiodiversiteitAlbany Museum, SomersetstraatGrahamstad 6139

Die verhaal van die plakkaat

65

Die aarde se biodiversiteit is afhanklik van drie verskillende dinge:A die genepoelA baie verskillende spesiesA die landskap.

1. Die genepoel1. Verskille tussen individue

Daar is verskille tussen individue van dieselfde spesie.

In enige bevolking plante, diere of mense is daar verskille tussen individue,selfs al is hulle van dieselfde spesie (soort) plant of dier. Byvoorbeeld, inplante van dieselfde soort groei sommige individue hoër as ander. Sommige hetgroter blare of helderder kleure blomme, ensovoorts. ’n Ander voorbeeld is indie katspesie. Sommige individuele katte kan vinniger of stadiger hardloop ofword groter, of het langer tande en kloue.

In mense het sommige individue sterker spiere as ander. Sommige mense is vannature klein en rats; ander is van nature lank en sterk, en ander kan vinnigerof stadiger hardloop.

Hierdie verskille word variasies in ’n spesie genoem. Hierdie variasies kom vooromdat individue met genetiese verskille gebore word. Wanneer ons na alhierdie verskille saam in ’n bevolking plante, diere of mense kyk, verwys onsna die verskille as ’n genepoel.

2. Groot en klein genepoele

Ons sê daar is ’n “groot” genepoel wanneer daar baie individue met baieverskille is. ’n Groot genepoel is beter vir ’n spesie omdat dit beteken dat diespesie ’n groter kans het om veranderinge in die omgewing te oorleef.Wanneer die omgewing verander, is daar ’n groter kans dat sommige individueoorleef omdat hulle verskillend is van dié wat nie kan oorleef nie. Byvoorbeeld,jy het ’n genepoel van plante met sommige individue wat nie baie water nodighet nie en ander wat baie water nodig het, al is hulle van dieselfde spesie. Asdaar ’n droogte is, sal die plante wat baie water nodig het, doodgaan. Dieplante wat nie baie water nodig het nie, sal egter oorleef, en die spesie salvoortgaan omdat dit ’n groot genepoel het.

As die genepoel baie klein raak omdat daar baie min individue is, is daar niegenoeg variasie nie en die spesie sal uitsterf.

2. Baie verskillende spesiesDie aarde se biodiversiteit is ryk omdat daar baie verskillende spesies is.Ons weet dat elke plant en dier afhanklik van ander plante en diere vir kos,skuiling, bestuiwing, ensovoorts is. Elke keer wat ’n spesie in ’n habitatuitsterf, affekteer dit al die ander plante en diere direk of indirek. Byvoorbeeld,

Agtergrondinligting vir dieonderwyser

66

as al die bye in ’n habitat uitsterf, sal dit die plante waarvan die blomme deurbye bestuif word, direk affekteer. Dit beteken hierdie plante sal nie vrugte maaknie en dit sal weer die diere wat van die vrugte lewe, affekteer.

Wanneer ’n spesie uitsterf, affekteer dit ook die habitat. Byvoorbeeld, insommige habitats is daar miskruiers. Die miskruiers versamel die mis van grootdiere soos beeste en olifante. Hulle rol die mis in ’n bol en lê hul eiers in diebol mis. Die miskruier begrawe dan die bol mis. Uiteindelik broei nuwemiskruiers uit die mis uit. Die mis bevat egter ook die sade van baie plante. Diesade ontkiem in die mis en groei dan. As al die miskruiers sou doodgaan, saldie mis nie begrawe word nie en daar sal minder plante wees waarvan die sadein die mis ontkiem. Gevolglik sal die habitat verander.

Elke plant of dier wat uitsterf (heeltemal verdwyn), affekteer die aarde sebiodiversiteit en almal se oorlewing. Tans sterf baie spesies as gevolg vanmenslike bedrywighede uit. ’n Voorbeeld is in die tropiese reënwoude in Suid-Amerika, Afrika en Asië. Hierdie tropiese reënwoude is die tuiste van miljoeneverskillende spesies. Daar is ook enorme bome, wat waardevolle hout virmeubels en geboue verskaf. Baie lande koop hierdie hout. Hierdie groot bomeword vir hul hout afgekap. Die gevolg is dat al die soorte voëls, insekte,soogdiere, reptiele en ander plante en diere wat afhanklik van die bome is, ooknie kan oorleef nie. Honderde spesies sterf elke jaar op hierdie manier uit.Mettertyd sal die biodiversiteit al hoe minder raak en dit sal plante, diere enmense regdeur die wêreld affekteer. Dit affekteer ook die aarde se klimaat.

Die landskapDie soort landskap bepaal watter plante en diere daar lewe. In ’n bergagtigelandskap is daar plante en diere wat in rotsagtige en onbeskutte plekke kanlewe. In ’n woestyngebied is daar plante en diere wat in droë, moeiliketoestande kan oorleef. In ’n laagliggende, nat landskap is daar plante en dierewat kan oorleef as hulle die meeste van die tyd nat is. In ’n baie rotsagtige enklipperige landskap is daar klein plantjies wat op die rotse groei en diere watonder die klippe skuiling soek. In ’n landskap waar daar baie grotte is, is daarplante en diere wat aangepas is om in of naby grotte te lewe.

Dit is dus belangrik om baie verskillende soorte landskappe te bewaar as ons dieaarde se biodiversiteit wil bewaar.

Baie landskappe word deur die mens se bedrywighede verander. Mense veranderdie landskap wanneer hulle huise en stede bou. Hulle verander ook die landskapwanneer hulle groot damme, snelweë, gholfbane en ander sportgronde bou. Dieontginning van minerale soos aluminium en ystererts verander ook die landskap.Hierdie mynbou beteken dat die landskap weggesny word en dat groot gruisgateen oop myne gevorm word.

Al hierdie veranderinge aan die landskap vernietig die natuurlike biodiversiteitin so ’n gebied.

71

AAFFDDEELLIINNGG 44Uittreksels uit die Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaringvir Natuurwetenskappe Graad R-9

Kernkennis en -begrippe vir Die Lewe en Lewende Dinge (HNKV) . . . . . . . . . . . .72

Leeruitkomste en assesseringstandaarde (HNKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78

16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R–9 (Skole)

Kernkennis en -begrippe vir Die Lewe en Lewende Dinge

KERNKENNIS EN -BEGRIPPE VIR DIE LEWE EN LEWENDE DINGE

Lewensprosesse enGesonde Leefwyse

Samevattende stelling:Lewende dinge, metinbegrip van mense enonsigbare organismes, kanin terme van lewens-prosesse, funksioneleeenhede en stelsels verstaanword.

Interaksie in Omgewings

Samevattende stelling:Organismes in ekosisteme isvir hul oorlewing afhanklikvan die teenwoordigheidvan abiotiese faktore en vanhul verwantskap met anderorganismes.

Biodiversiteit,Verandering enKontinuïteit

Samevattende stelling: Dieenorme diversiteit vanlewensvorme kan verstaanword in terme van ’ngeskiedenis van veranderingin omgewings en ineienskappe van plante endiere regdeur die wêreldoor miljoene jare heen.

1 Baie van ons liggaams-dele, soos ledemate, kop,oë, ore, voete, stem oor-een met dele van diere,en in baie gevallegebruik diere dit vir die-selfde doeleindes as ons.

2 Diere en plante hetsoortgelyke behoeftes asons ten opsigte van kos,water en lug.

1 Groen plante produseerhul eie voedsel en groeideur water en stowweuit die lug en grond tegebruik. Ligenergie isnodig om hierdieeenvoudige stowwe invoedsel en plant-materiaal te verander.Groen plante is dieenigste organismes wat

3 Ons is afhanklik vanplante en diere vir kos.Ons teel sekere diere enkweek sekere plante asgewasse.

4 Ons sien kulturelediversiteit in die soortekos waarvan mense hou.

5 Party diere, soos vlieëen bosluise, dra kiemewat mense kan siekmaak.

5 Diere kan nie hul eievoedsel maak nie; duseet baie diere planteterwyl sommige diereander diere eet. Allediere is uiteindelikafhanklik van groenplante vir hul voedsel.

6 Daar is ’n groot verskei-denheid plante en dierewat interessante sigbareverskille het, maar ookooreenkomstewaarvolgens hullegegroepeer kan word.

7 Plante en diere verandersoos hulle groei, soos diejare verbygaan en soosdie seisoene verander.

10 Nuwe plante kan uitsommige dele van ’nouerplant groei. Ditword vegetatiewevoortplanting genoemen daarvoor is saad nienodig nie. Die nuweplante het almal dieeienskappe van dieouerplant.

Grondslagfase

Intermediêre Fase

72

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Natuurwetenskappe


Interaksie in Omgewings Biodiversiteit,Verandering enKontinuïteit


voedsel in hul eieliggame kan produseer.

2 Lewende dinge hetvoedsel nodig virenergie, om te beweeg,om te groei en skadeaan hul liggame(“weefsels”) te herstel.Diere, insluitend mense,het ’n spysvertering-stelsel om voeding-stowwe uit voedsel tekry. Mense het ’ngebalanseerde dieet uitspesifieke voedsel-groepe nodig om gesondte bly.

3 Alle lewende dinge kanop verskillende maniereop hul omgewingreageer: diere, insluitendmense, het gespesiali-seerde sintuie.

6 Ekosisteme is selfonder-houdende gebiede waar’n wye verskeidenheidplant- en diersoorte leefen voortplant. Hulle isafhanklik van mekaaren van die nielewendeomgewing. Die lewe envoortplanting van al dieorganismes in ’n eko-sisteem is afhanklik vandie voortdurende groeien voortplanting vanplante.

7 Organismes se habitat isdie plek waar hulle koskry, wegkruip, kleintjieskry en, in baie gevalle,die kleintjies beskermtotdat die kleintjies ’nbeter kans op oorlewinghet. Diersoorte leef in ’nverskeidenheid sosialepatrone in hul habitat(alleen, saam met ’nlewenslange maat, of introppe of kolonies).

8 Ekosisteme is van diegrond afhanklik. Grondword deur natuurlikeprosesse van rotse endooie plant- endiermateriaal gevorm.Dit neem egter ’n baielang tyd om te vorm.Stowwe wat deur planteuit die grond opgeneemword, moet vervangword om die vrugbaar-heid van die grond in

11 Geslagtelike voort-planting is die proseswaardeur tweeindividuele plante ofdiere ’n ander geslagindividue produseer.Die volgende geslagindividue lyk soos dieouers, maar hulle verskilaltyd effens van dieouers of van mekaar(“variasie”).

12 Suid-Afrika het ’n rykfossielrekord van diereen plante wat baiemiljoene jare geledegelewe het. Baie vanhierdie diere en plantewas anders as dié watons vandag sien. Partyhedendaagse plante endiere toon sterk ooreen-komste met fossiele vanoeroue plante en diere.Ons lei uit diefossielrekord en andergeologiese waarnemingsaf dat die diversiteit vanlewende dinge,natuurlike omgewingsen klimaatstoestandelank gelede anders was.(Skakel met fossiele inDie Aarde en dieRuimte.)

Intermediêre Fase

73

18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R–9 (Skole)


4 Lewende dinge kanhulself beweeg; diere,insluitend mense, kanhulself van plek tot plekbeweeg. Baie soortediere beweeg hulselfdeur middel van spierewat aan een of andersoort skelet, binne ofbuite die liggaam,vasgeheg is.

1 Mense ondergaan fisiekeveranderinge soos hulleouer word. Puberteitbeteken dat die liggaamgereed is vir geslagtelikevoortplanting.

2 Menslike voortplantingbegin met die saam-smelting van geslagsellevan die moeder envader. Dié selle dra diepatrone van sommigeeienskappe van albei.

3 Bevrugting word gevolgdeur ’n reeks verande-rings in die moeder seliggaam, en gedurendehierdie tydperk kan dietoekomstige gesondheidvan die ongebore kindgeraak word.

Biodiversiteit,Verandering enKontinuïteit

16 Die nakomelinge vanorganismes verskil ingeringe mate van hulouers en gewoonlik vanmekaar. Dit word varia-sie in ’n spesie genoem.

17 Natuurlike seleksie ver-oorsaak dat daardieindividue van ’n spesiewat nie die eienskappebesit wat hulle in staatsou stel om suksesvol inhul omgewing te oorleefen voort te plant nie,doodgaan. Individue watdie nodige eienskappehet, plant suksesvolvoort en party van hulnakomelinge besitdaardie suksesvolleeienskappe. Natuurlike


Interaksie in Omgewings

stand te hou. (Skakelmet grond in Die Aardeen die Ruimte.)

9 Water speel ’n belang-rike rol in ekosistemedeurdat dit sowel plant-as dierelewe onderhou.Industriële, landbou- enhuishoudelike bedrywig-hede kan ’n ernstigeimpak hê op die gehalteen hoeveelheid van diewater wat in ’n gebiedbeskikbaar is. (Skakelmet Die Aarde en dieRuimte.)

10 Menslike voortplantingis meer as bevrugting engeboorte; dit vereis datvolwassenes kindersgrootmaak, wat oordeelen waardes vereis, engewoonlik afhang vandie gedrag van andermense in ’n gemeenskapen omgewing.

11 Elke dierspesie toonspesifieke gedrag wathulle in staat stel omkos te kry, ’n maat tevind, voort te plant,kleintjies groot te maak,in ’n bevolking vandieselfde spesie te lewe,of van bedreigings in diebepaalde omgewing teontsnap. Hierdie

Intermediêre Fase

Senior Fase

74

Natuurwetenskappe




4 Kennis van hoe om dieoordrag van seksueeloordraagbare siektes,insluitend die MI-virus, tevoorkom, moet deurgedragskeuses gevolgword.

5 Groen plante gebruiksonenergie, water enkoolstofdioksied uit dielug om voedsel deurfotosintese te vervaardig.Di� chemiese reaksievorm die kern van dievermo‘ van alleorganisme om op dieaarde te oorleef.

6 Diere, insluitend mense,benodig prote•en, vet,koolhidrate, minerale,vitamiene en water.Voedsel wat ingeneemword, word in die liggaamdeur die ingewandegeabsorbeer.Surplusvoedsel word asvet of koolhidrate gestoor.

waartydens die spesie-bevolking in dieselfdeomgewing gewoon het.

12 Alle organismes hetaanpassings ontwikkel omin hul habitat te oorleef(soos aanpassings om hulwaterbalans te bewaar, omdie soort kos wat hullenodig het te vind en te eet,en aanpassings virvoortplanting, beskermingof ontsnapping vanroofdiere).

13 Õn Ekosisteem onderhoutalle voedselkettings endaar is mededingingtussen verskillendeindividue en bevolkings.Suid-Afrika het sekereekosisteme wat buiten-gewone biodiversiteitbevat. Alle gebruike vanhierdie gebiede moet opbeginsels van volhoubareontwikkeling gebaseerwees.

14 Besoedeling meng in metnatuurlike prosesse watdie interafhanklikheid endiversiteit van Õnekosisteem onderhou.

wanneer die omgewingverander; dit kan daartoelei dat die spesie uitsterf.

18 Variasies in menslikebiologiese eienskappesoos velkleur en lengte isgebruik om groepe mensete kategoriseer. Hierdiebiologiese verskille duinie op verskille in dienatuurlike vermo‘ns vandie betrokke groepe nie.Sulke kategorisering vangroepe volgens biologieseverskille is n—gwetenskaplik geldig n—gpresies; dit is Õn sosialebeskouing.

19 Biodiversiteit stel eko-sisteme in staat om lewete onderhou en vanveranderings aan dieomgewing te herstel.Verlies aan biodiversiteitaffekteer die kapasiteitvan ekosisteme en dieaarde om lewe teonderhou. Klassifikasie isÕn manier om die grootdiversiteit van organismeste organiseer en ditmakliker te maak om ditte bestudeer. Die tweehoofkategorie‘ diere is diegewerweldes en ongewer-weldes. Onder diegewerweldes is daar vyfklasse: amfibie‘, vo‘ls,visse, reptiele ensoogdiere.

Senior Fase

75

7 Diere, insluitend mense,het Õn sirkulasiestelsel watdie hart, are, slagare enkapill�re bloedvate insluit.Dit vervoer voeding-stowwe en suurstof na alledele van die liggaam enverwyder afvalprodukte.Suurstof wat deur dieasemhalingstelsel voorsienword, reageer met voe-dingstowwe om energievry te stel. (Skakel metEnergie en Verandering.)

8 Alle lewende dinge,insluitend mense, beskikoor middele om vanafvalprodukte watgedurende lewensprosessegeproduseer word, ontslaete raak. Water speel Õnbelangrike rol in hierdieproses.

9 Õn Groot deel van lewendedinge bestaan uit water, enhul gesondheid hang afvan water wat opverskillende maniere deurhul liggaam vloei.Strukture soos die niere,vel of mond vervul hierdiefunksie.

15 Baie biologiese verande-rings, insluitend ontbin-ding en herwinning vanmaterie in ekosisteme enmenslike siektes, wordveroorsaak deur kleinorganismes wat vinnigvoortplant.

20 Menslike aktiwiteite, soosdie inbring vanindringerspesies, habitat-vernietiging,bevolkingsgroei en oor-matige verbruik, lei tot Õnverlies aan biodiversiteit.Dit word duidelikwanneer meer spesiesbedreig raak, of uiteinde-lik uitsterf.

21 Natuurlike gebeurtenisseveroorsaak ook dat spesiesuitsterf. Massa-uitsterwings het in dieverlede plaasgevind, watons laat dink dat enormeomgewingsveranderingmoontlik plaasgevind het.Hierdie veranderings hetegter baie stadig gebeur,in vergelyking met dievinnige tempo waarteenmense plant- en diersoortekan uitroei. (Skakel metDie Aarde en dieRuimte.)

22 Die sel is die basieseeenheid van die meestelewende dinge. ÕnOrganisme kan uit een ofbaie selle ontwikkel. Sellegaan self voort metlewensprosesse soosvoeding, respirasie,uitskeiding en voort-planting, wat die lewe vandie organisme as geheelonderhou.



Senior Fase

76

82

8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Leeruitkoms 1: Wetenskaplike Ondersoek

Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te reageer, en ombinne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing verbande te ondersoek en probleme op te los.

Graad R-vlak Graad 1-vlak Graad 2-vlak Graad 3-vlak Graad 4-vlak

Beplanning van ondersoek

Leerder dra by tot Leerder beplan ’n Leerder beplan ’n Leerder gebruik Leerder dra ideesdie beplanning ondersoek ondersoek as deel die materiaal wat oor bekendevan ’n ondersoe- onafhanklik. van ’n groep. deur die groep ge- situasies, kende aktiwiteit. kies is om die behoeftes of

groep se plan te materiaal by en kommunikeer. identifiseer

interessante aspekte wat tot ondersoek kan lei.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data

Leerder neem deel Leerder neem onaf- Leerder neem onaf- Leerder neem kon- Leerder ondersoekaan beplande hanklik deel aan ’n hanklik of as deel struktief aan die die moontlikhedeaktiwiteit. beplande aktiwiteit. van ’n groep deel aktiwiteit deel en in beskikbare

aan beplande verstaan die doel materiaal en vind aktiwiteit. daarvan. uit hoe dit gebruik

kan word.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings

Leerder dink en Leerder dink oor Leerder wys en ver- Leerder verduidelik Leerder praat oorpraat oor wat wat gedoen is en sê duidelik wat beplan en dink na oor waarnemings en gedoen is. wat uitgevind is. is en hoe dit gedoen watter optrede be- stel moontlike

is. plan is en of dit skakels met ander moontlik was om situasies voor.hierdie plan uit te voer.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 82

83

Graad 5-vlak Graad 6-vlak Graad 7-vlak Graad 8-vlak Graad 9-vlak

Beplanning van ondersoek

Leerder lys, met Leerder help om Leerder beplan Leerder identifiseer Leerder beplan ’nbystand, wat fokusvrae vir eenvoudige toetse faktore wat in prosedure om bekend is oor ondersoek duidelik en vergelykings en ondersoek in ag voorspellings of bekende situasies te maak en beskryf dink na oor hoe om geneem moet word hipoteses te toets, en materiaal en die soort inligting dit billik te maak. en beplan maniere met beheer van ’nstel vrae vir wat benodig sal om data daaroor te steurendeondersoek voor. word om die vraag versamel, oor ’n veranderlike.

te beantwoord. verskeidenheid waardes heen.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data

Leerder voer Leerder voer Leerder organiseer Leerder versamel en Leerder dra by tot instruksies en eenvoudige toetse en gebruik toerus- teken inligting aan, stelselmatige prosedures uit wat of opnames uit en ting of bronne om so akkuraat as wat dataversameling ’n klein aantal teken waarnemings inligting te versamel toerusting toelaat en ten opsigte vanstappe behels. of reaksies aan. en aan te teken. ondersoekdoeleindes akkuraatheid,

vereis. betroubaarheid en die nodigheid om ’n veranderlike te beheer.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings

Leerder doen Leerder bring Leerder veral- Leerder dink na oor Leerder soek verslag oor die waarnemings en gemeen ten opsigte die mate waarin patrone en groep se prosedure reaksies in verband van die relevante die gevolgtrekkings tendense in die en die resultate met die fokusvraag. aspek en beskryf wat bereik is, data wat versamel wat verkry is. hoe die data die redelike antwoorde is en veralgemeen

veralgemening op die fokusvraag ten opsigte van steun. van die ondersoek eenvoudige

is. beginsels.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 83

84

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Leeruitkoms 2: Konstruksie van Wetenskapkennis

Die leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis toe.

Graad 4-vlak Graad 5-vlak Graad 6-vlak

Onthou van betekenisvolle inligting wanneer benodig

Leerder gebruik, ten minste, eie Leerder gebruik, ten minste, eie Leerder beskryf, ten minste, die vlotste taal om voorwerpe, vlotste taal om kenmerke van kenmerke wat een kategorie dingemateriaal en organismes te noem voorwerpe, materiaal en van ’n ander onderskei.en te beskryf. organismes te noem en te beskryf.

Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek

Leerder sorteer voorwerpe en Leerder skep eie kategorieë Leerder kategoriseer voorwerpe organismes na aanleiding van ’n voorwerpe en organismes en en organismes na aanleiding vansigbare eienskap. verduidelik eie reël vir twee veranderlikes.

kategorisering.

Interpretasie van inligting

(Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering- Leerder interpreteer, ten minste, standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms inligting deur alternatiewe vorme in graad 4 nie.) in graad 5 nie.) van dieselfde inligting te gebruik.

Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie

(Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering-standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkomsin graad 4 nie.) in graad 5 nie.) in graad 6 nie.)

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 84

85

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11


Onthou van betekenisvolle inligting wanneer benodig

Leerder onthou, ten minste, Leerder onthou, ten minste, Leerder onthou, ten minste, definisies en komplekse feite. prosedures, prosesse en beginsels, prosesse en modelle.

komplekse feite.

Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek

Leerder vergelyk kenmerke van Leerder pas klassifikasiestelsels op Leerder pas veelvuldige verskillende kategorieë voorwerpe, bekende en onbekende voorwerpe, klassifikasies op bekende en organismes en gebeurtenisse. gebeurtenisse, organismes en onbekende voorwerpe,

materiaal toe. gebeurtenisse, organismes en materiaal toe.

Interpretasie van inligting

Leerder interpreteer inligting deur Leerder interpreteer inligting deur Leerder interpreteer inligting deurkernidees in die teks te getabuleerde data na grafieke te lyngrafieke na teksbeskrywings te identifiseer, patrone in verander, deur data van grafieke verander, en omgekeerd, deur uitaangetekende data te vind en af te lees en deur voorspellings na patrone in tabelle en grafieke tegevolgtrekkings te maak uit aanleiding van patrone te maak. ekstrapoleer om te voorspel hoe inligting in verskeie vorme een veranderlike sal verander,(bv. prente, diagramme en deur verbande tussen verander-geskrewe teks). likes in tabelle en grafieke te

identifiseer, en deur moontlike verbande tussen veranderlikes te hipoteseer (veronderstel).

Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie

Leerder pas konseptuele kennis Leerder pas konseptuele kennis Leerder pas beginsels toe en bringtoe deur ’n begrip wat onderrig is op ietwat onbekende situasies toe relevante begrippe in verband met ’n variasie van ’n soortgelyke deur na gepaste begrippe en met mekaar om oplossings vir situasie in verband te bring. prosesse te verwys. ietwat onbekende probleme te

ontwikkel.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 85

86

12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Leeruitkoms 3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing

Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en tegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.


Begrip van wetenskap en tegnologie in die konteks van geskiedenis en inheemse kennis

Leerder beskryf hoe plaaslike Leerder identifiseer maniere Leerder beskryf ooreenkomste in inheemse kulture wetenskaplike waarop produkte en tegnologie uit probleme en oplossings in eie en beginsels en tegnologiese ander tye en kulture aangepas is. ander samelewings in die hede, produkte vir spesifieke doeleindes die verlede en moontlik in die gebruik het en steeds gebruik. toekoms.

Begrip van die impak van wetenskap en tegnologie op die omgewing en op mense se lewens

Leerder identifiseer kenmerke van Leerder identifiseer die positiewe Leerder stel maniere voor omtegnologiese toestelle rondom hom en negatiewe uitwerking van tegnologiese produkte en of haar, en sê wat die doel en nut wetenskaplike ontwikkelings of prosesse te verbeter en om die daarvan is. tegnologiese produkte op die negatiewe uitwerking daarvan op

gehalte van mense se lewens die omgewing te verminder.en/of die omgewing.

Herkenning van vooroordeel in wetenskap en tegnologie wat mense se lewens raak

Leerder identifiseer probleme wat Leerder beskryf die uitwerking Leerder stel maniere voor waarop sommige mense moontlik met die wat ’n gebrek aan toegang tot tegnologiese produkte en dienste gebruik van tegnologiese toestelle tegnologiese produkte en dienste toeganklik gemaak kan word vir kan hê. op mense het. diegene wat tans daarvan

uitgesluit is.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 86

87

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 87

Documents

Die Lewe en Lewende Dinge [Graad 5 Afrikaans]