7

Hoofstuk 1

Lewe en lewende dinge

Aktiwiteit 1

Groepwerk: plante en diere

1. Bestudeer die volgende prente van plante en diere en beantwoord dan die vrae.

1.1 Watter diere leef op land?

1.2 Watter diere leef in water?

1.3 Watter diere is soogdiere, voëls, reptiele en visse?

1.4 Watter diere het ruggrate?

1.5 Watter diere word “die groot vyf” genoem?

1.6 Wat is die grootste, langste of vinnigste soogdiere in die wêreld?

1.7 Watter diere is herbivore?

1.8 Watter diere is karnivore?

1.9 Probeer die verskillende plante ook indeel onder opskrifte.

8

1.1 Klassifikasie van plante en diere

ander woorde volgens sy soort. Ons as mense wil ook graag ordelik lewe en daarom sorteer

ons ook dinge volgens hul eienskappe.

in yskaste gebêre moet word. Hierdie indeel van dinge, diere, plante, ensovoorts volgens hul

eienskappe, word klassifikasie genoem.

Bioloë klassifiseer lewende dinge in twee hoofgroepe, naamlik plante en diere. Plante en

naam vir die mens is byvoorbeeld Homo sapiens. Vind gerus self meer hieroor uit. Die

ander voorbeelde.

Die diereryk

Dier

Koudbloedig Warmbloedig

Amfibieë Visse Reptiele Voëls Soogdiere

Plantetende

reptiele

Vleisetende

reptiele

Plantetende

soogdiere

Vleisetende

soogdiere

Padda DuifSnoek

Arend

Springbok Leeu

Salmander Haai

Skilpad Krokodil

9

Definisies van koudbloedig en warmbloedig

Koudbloedig

winterslaap (hibernasie) verkeer.

Warmbloedig

die mens se temperatuur is ongeveer altyd dieselfde, behalwe wanneer die liggaam koors

ontwikkel as gevolg van siektetoestande.

Definisies van gewerweld en ongewerweld

Gewerweldes

liggaam en stel die dier in staat om te beweeg.

Ongewerweldes

buitekant van die liggaam gee vorm aan die liggaam en stel die diere in staat om te beweeg.

Aktiwiteit 2

Werk in pare

Bestudeer die diagram hieronder en voltooi die tabelle hieronder (Jou onderwyser sal vir

jou afskrifte maak wat jy in jou skrif kan plak).

Gewerweldes Ongewerweldes

Visse Slakke

Amfibieë Wurms

Reptiele Krappe

(Skaaldiere)

Voëls Spinnekoppe

(Spinagtiges)

Soogdiere Insekte

10

Aktiwiteit 2.1Dier Liggaams-

bedekking

Aanhangsels

vir beweging

(soort en aantal)

Voort-

beweging

Habitat

Vis 2 gepaarde vinne en 3

ongepaarde vinne

Amfibieë Naakte vel

Reptiele Loop, seil

Voëls Nesse in

bome

Soogdiere Kop, nek,

romp en stert

Aktiwiteit 2.2Dier Liggaamsverdeling

(Aantal dele)

Aanhangsels

vir beweging

(Soort en aantal)

Antennes

(Voelers)

Krappe

Spinnekoppe

Insekte

Fokus op die spinnekop

Die spinnekoppe word ingedeel onder die ongewerweldes en word

geklassifiseer.

Habitat

Baie soorte spinnekoppe spinwebbe – tussen plante of plat op die

grond.Valdeurspinnekop

kaaktasters

kaakkloue

kopbors-

stuk

geslags-

opening

boeklong-

opening

spintepel

vier

pote

anus

Uitwendige bou van ’n spinnekop (van onder gesien).

kaaktasters

kaakkloueagt enkel-

voudige oë

kopborsstuk

agterlyf

vier

pote

Uitwendige bou van ’n spinnekop (van bo gesien).

11

Liggaamsverdeling

1. Kopborsstuk – chitienagtig, onrekbaar, vervel om te groei

• Twee kaakkloue met gifkliere

• Twee kaaktasters – bedek met gevoelige haartjies, tasorgane

• Agt enkelvoudige oë – onderskei tussen lig en donker

• Agt pote – webspinners se pote eindig in kloutjies om drade in regte posisie neer te

lê.

2. Agterlyf – sag en leeragtig

• Spleetvormige asemhalingsopeninge lei na boeklonge

• Geslagsopening

• Anus

Asemhaling

vind tussen lug en bloed plaas.

Oorlewingsvermoë

• Eksoskelet beskerm diertjie

• Hulle is ook lig en kan vinnig beweeg

• Liggaamshaartjies waarsku teen gevaar

• Hulle kleur kamoefleer hulle

Sosiale gedrag van diere

In Matteus 10:16 staan daar: “Onthou: Ek stuur julle soos skape tussen wolwe in. Wees

dus versigtig soos slange en opreg soos duiwe.” Hieruit lei ons af dat sekere diere sekere

eienskappe het waaraan ons hulle herken. In die wildtuin het jy al gesien dat daar diere is wat

alleen loop en ander in troppe soos rooibokke omdat dit vir hulle veiliger is.

Kamoeflering

Stokinsek word weer byna heeltemal onsigbaar as gevolg van die vorm van sy liggaam, die

12

Aktiwiteit 3.1

Groepwerk

Lees die volgende teksverse uit die boek Job en beskryf die eienskappe van die diere wat

bespreek word.

• Job 39:1-2

• Job 39:8-11

• Job 39:12-15

• Job 39:16-21

• Job 39: 22-28

• Watter dier se voorkoms en gedrag word in Job 41 beskryf?

Aktiwiteit 3.2

Werk alleen

3.2.1. Kyk na die foto’s en voltooi die byskrifte deur die gepaste woord uit die woordbank

Alleenlopende trop kudde kolonie swerm werpsel pare

varkies Kameelperde loop in

gorilla

bye Jagluiperdes jag in

rooibokke

miere

zebras

hou: Waar bly die dier? Wat eet die dier? Waarmee is sy lyf bedek en watter kleur is

hy? Hoeveel bene het hy? Hoe groot is hy? Hoe versorg hulle hul kleintjies, ens?

13

Fokus op die mier

Miere is een van verskeie hoogs suksesvolle groepe diere wat tot

die insekorde vliesvlerkiges behoort. Hulle is veral bekend vir hul

ingewikkelde sosiale lewe en hul vermoë om in omtrent enige huis en

tuin nes te maak: miere is dikwels baie nuttig.

Klassifikasie

Die vliesvlerkiges sluit in ook insekte soos die wespe en bye in. Dit sou nie

verkeerd wees om na miere as gespesialiseerde wespe te verwys nie. Insekte van

dié superfamilie en die verwante superfamilie bye en graafwespe het dikwels

angels, en baie van hulle vorm kolonies.

Party insekte wat miere genoem word, is nie werklik miere nie. Rysmiere of termiete het ook

Kenmerke

Van die eienskappe wat eiesoortig is aan miere, is:

• Alle miere is sosiale insekte, hoewel party parasiete in die neste van ander miere is.

Die meeste kolonies bevat minstens drie “soorte” miere: een of 'n paar koninginne,

grootste mier en lê al die eiers. Die kleiner mannetjies bevrug die eiers en gaan kort

daarna dood. Groot neste bevat soms werkers wat gespesialiseerde take verrig.

• Die larwes is pootloos en lyk soos maaiers.

• Die steeltjie tussen die voor- en agterlyf is langer as by baie van die wespe en kan

uit een of dikwels twee segmente bestaan. Op die steeltjie kom 'n regop knobbel of

spoor voor.

• Die voelers het dikwels 'n lang eerste segment en 'n knik tussen dié segment en die

ander.

• Die koninginne het vlerke, maar verloor hulle ná die paringsvlug. Mannetjies het ook

vlerke, terwyl werkers vlerkloos is.

• Die wyfies van party miersoorte het lêbore wat tot angels omvorm is. Alle miere kan

ook byt om hulself te verdedig, en party skei 'n onwelriekende stof uit die anus af om

roofvyande af te skrik. Miere word meestal deur vleisetende diere vermy omdat hulle

baie mieresuur bevat: Iemand wat per ongeluk 'n mier stukkend byt, besef dit terdeë

• Soos by bye en party wespe wat angels het, word eiers

nie deur die lêboor gelê nie, maar deur 'n afsonderlike

opening.

14

Sosiale lewe van miere

party soorte miere bou neste van ander materiaal, soos hout en blaarafval. Daar is selfs miere

wat - soos termiete - tonnels in hout grawe, en soorte wat in hol voorwerpe soos akkers

woon.

jaar verskyn verskeie koninginne. Dié verlaat die nes, vlieg weg en paar met

mannetjies. Hierna gaan die mannetjies dood. Die bevrugte koningin verloor

kokonne kom en hul take begin verrig.

om hul eie kolonies te begin. Daar kan in groot neste ook gespesialiseerde werkers wees wat

spesifieke take verrig: Miere met groot kake kan byvoorbeeld ontwikkel tot soldate wat die

miere word deur hul nesgenote nektar gevoer, wat in hul enorm

opgeswelde agterlywe gebêre word.

Een van die werkers se take is om die larwes in broeikamers te

versorg. Wanneer die nes bedreig word, dra die werkers die eiers,

kokonne en larwes na veiligheid: Dié is die wit voorwerpe wat

mens soms kolomme miere sien dra. Dit is ook in die werkers se

eie belang om die kleintjies te voer, want hulle kan self nie kos

volledig verteer nie. Die werkers voer kos aan die larwes, wat

15

dit gedeeltelik verteer en dan daarvan opbring vir die werkers om te

eet. Volwasse miere kan ook mekaar voer. Werkers versamel, berg en

kweek ook kos.

Sommige maniere van miere is om vir hul kosvoorraad te sorg,

herinner aan menslike landboumetodes: Daar is byvoorbeeld miere

wat swamme op stukkies blare kweek en soorte wat plantluise en ruspes “melk” vir hul

soet afskeidings. In baie gevalle word die “melkkoeie” in die nes in geneem, gemelk en dan

hol stamme van sekere plante woon en hulle beskerm teen aanvallers. Vampiermiere van

Madagaskar byt gate in hul larwes en suig bietjies van hul liggaamsvloeistowwe uit.

chemiese boodskappe uit: Reukspore kan miere na kosbronne lei of hulle

Daar is selfs miersoorte wat slawerny bedryf. Sulke miere sal moontlik

intrek, of die kokonne ontvoer om nuwe ‘slawe’ te skep.

Miere – lastig of nuttig?

Heelparty mense dink net aan miere as lastige goggas – maar

eintlik is hulle van groot belang in die natuur. Baie miersoorte

is roofvyande van skadelike insekte. Vleisetende miere help ook

die verspreiding van siektes keer deur karkasse te vreet.

Aan die ander kant kan miere plantsiektes versprei. Tropiese

kommandomiere kan selfs gevaarlik wees wanneer hulle deur die woude marsjeer op soek

na kos - maar verhale van sulke miere wat mens en dier in hul pad verslind, is gewoonlik

bedreiging vir inheemse miere in en kan lastig wees in die huis.

Aktiwiteit 4

Werk alleen

Bestudeer die inligting aangaande die mier en beantwoord die vrae:

• Watter een van bogenoemde soorte miere is die grootste?

• Van watter soort miere is daar die meeste?

• Wat eet miere?

• Noem een nut en een nadeel van miere.

16

Die planteryk

Op die derde skeppingsdag het God gesê: “Laat die aarde voortbring grasspruitjies, plante

wat saad gee, en bome wat, volgens hulle soorte, vrugte dra, waarin hul saad is, op die aarde.

En dit was so.”

Om orde te skep in die planteryk, klassifiseer bioloë plante ook in twee hoofgroepe, nl.:

Blomplante Nie-blomplante

Eensaadlobbiges Swamme

Alge

Mosse

Keëldraende plante

(Naaksadiges)

Tweesaadlobbiges Varings

(Bedeksadiges)

Mielie

LelieGras

blaar met

parallelle

stam

sporangium

blare

stam

naaldvormige

keël

blare

blare

Ondergrondse stam

penwortelnetarige blare

Aartappelplant

17

Eensaadlobbige plante

grasse, wat die mens van graan en suiker en vir sy vee van weiding

borrie en die groot verskeidenheid “lelies” van verskillende families

wat ons tuine versier.

Die wortels van eensaadlobbige plante is veselagtig en penwortels ontbreek. By plante met

bywortels in die plek daarvan. Plante met veselagtige wortelstelsels word maklik omgewaai,

maar moeilik uit die grond getrek. Laaggroeiende, goed geankerde grasse is aangepas om die

aanslae van bokke en ander grasvreters te weerstaan. Soos penwortels kan veselwortels optree

op te neem en aan res van plant te verskaf. Wortels kan ook voedsel stoor, soos by patats en

beet.

Die meeste eensaadlobbige plante het blaarskywe waarvan die are parallel met mekaar van

Die blomme van eensaadlobbiges het nie aparte kelk- en kroonblare nie. Die dele lyk dieselfde,

By eensaadlobbige plante ontbreek steunblare gewoonlik en vorm die voet van die blaar

voor by enkele eensaadlobbige plante soos die varkoorfamilie.

Tweesaadlobbige plante

Bekende voorbeelde van tweesaadlobbiges is malvas, vygies, vetplante,

sewejaartjies en madeliefies. Die plante is meestal meerjarige kruide

ook voor. Die blom het aparte kelk- en kroonblare. Die kelkblare is

gewoonlik groen en die kroonblare is gewoonlik helderkleurig. Die

blomdele is dikwels talryk, spiraalvormig gerangskik en in veelvoude

tweesaadlobbige plante het penwortels. Penwortels is dik, sterk

om weerstand te bied teen wind, maar word makliker uit die grond getrek deur roofvyande.

Party penwortels, soos die geelwortel, dien as bergingsorgane waarin die plant voedsel vir die

volgende seisoen opgaar.

18

Helmknop met

stuifmeel

Helmdraad

Kroonblare,

gesamentlik

gekroon

Blombodem

Meel-

draad

Stempel,

ontvang

stuifmeel

Styl

Vrugbeginsel,

word later ’n vrug

Saadknop, ontwikkel in saad

indien bevrug

Kelkblare, gesamentlike kelk

Blomsteel

Stam

Aktiwiteit 5

Werk alleen

Bestudeer die klassifikasie-diagram op bl 12, trek die tabel oor in jou skrif, voltooi en

beantwoord die vrae wat volg:

Eensaadlobbige plante Tweesaadlobbige plante

.................................... wortelstelsel. ................................... wortelstelsel.

2. Eensaadlobbige plante het

......................................... -arige blare.

2. Tweesaadlobbige plante het

............................... -arige blare.

3. Die blom het nie aparte .......................

en ................................. blare nie.

Blomdele is in veelvoude van ................

3. Die blom het aparte ........................

en .......................................... blare.

Blomdele is in veelvoude van

........................ of ...........................

• Noem een funksie van blare en een funksie van wortels.

• Noem twee nie-blomplant-groepe met plantstrukture wat nie opgedeel is in wortels,

stamme en blare nie.

• Gee twee voorbeelde van blomplante en twee voorbeelde van nie-blomplante.

lobbige plant is.

Blomme

Sonder blomme sou daar nie vrugte of sade wees nie. Blomme is dus uiters noodsaaklik vir

Buite die kroonblare is groen, blaaragtige kelkblare. In die middel van die blom is die

vroulike deel wat die stamper genoem word. Die manlike dele, wat meeldrade genoem word,

is rondom die stamper gerangskik.

19

Bestuiwing by blomplante

afhanklik vir die voortbestaan van hul spesie. Anders as die meeste diere kan plante egter

nie rondbeweeg om maats te soek nie. Party plante vergoed gedeeltelik daarvoor deur soms

ongeslagtelik voort te plant: varings en mosse vorm byvoorbeeld spore en party plante (bv.

Hen-en-kuiken) vermeerder met behulp van uitlopers wat by die knoppe wortelskiet om nuwe

plante te vorm.

Om sade te maak, moet stuifmeel van die meeldraad na die stempel beweeg. Wanneer die

stuifmeel op die stempel beland, is die plant bestuif en beweeg die manlike selle van die

vroulike saadknop om dit te bevrug. Ná bevrugting kan die sade groei.

Stuifmeel kan deur die wind, insekte, voëls en ander diere van die meeldraad na die stempel

oorgedra word. Plante wat diere nodig het om hulle te bestuif, is spesiaal aangepas om die

regte soort bestuiwer aan te trek. Geur en kleur help om verskillende bestuiwers aan te trek.

Talle plante kan nie deur hulle eie stuifmeel bestuif word nie. Stuifmeel van ander plante van

dieselfde soort moet hulle bereik. Dit word kruisbestuiwing genoem. Ander metodes van

bestuiwing is:

Wind

Windbestuifde plante het meestal groot getalle klein, onopvallende

blommetjies. Kroonblare ontbreek, of is só gewysig dat hulle nie die

wind afkeer nie. Dié vorm van bestuiwing strek tot groot voordeel van

grasse, wat in groot plate voorkom. Die plante benodig grootskaalse

bestuiwing en die meeste omliggende plante behoort tot dieselfde

spesie.

Windbestuifde plante se helmdrade hang dikwels slap uit die blom

en die stuifmeelkorrels is lig en droog. Party het lang style - soos die baard van mielies - wat

oor die hele lengte ontvanklik is vir stuifmeel.

Water

Party waterlewende plante maak op see- en rivierstrome staat vir bestuiwing. Sommige

het stuifmeel wat aaneengeskakel is in drade wat makliker aan style vashaak en by enkeles

kom selfs die hele manlike blom vry en dryf stroomaf. Waterbestuifde blomme is klein en

onopvallend.

Bye

Die oorgrote meerderheid van die plantfamilies maak staat op bye en

perdebye om hul blomme te bestuif.

Dié blomme is soms omvorm, met kroonblare wat as landingsplatforms

dien en buisvormige kele wat groot genoeg is vir die “vriendelike” insekte

om in te kruip maar klein genoeg om ongewenste besoekers uit te hou.

20

Die blomdele is minder as by ouer insekbestuifde plante, maar is só gerangskik dat die

geslagsorgane met die by se lyf in aanraking kom. Nektar word gewoonlik diep in die blom

afgeskei, wat die insek noodsaak om verby die stempel en meeldrade te kruip.

Bye maak ook op sig staat, maar hul waarneming van kleur stem nie heeltemal met mense s’n

ooreen nie. Hulle sien geel, pienk, pers en blou, maar rooi kom vir hulle swart voor. Aan die

Blomme wat deur bye bestuif word, is dus selde helderrooi. Kroonblare het dikwels

ultravioletstrepe wat nie vir die mens sigbaar is nie, maar die aandag van bye trek en die pad

na die nektar en voortplantingsorgane aandui.

Voëls

reuksintuig. Blomme wat deur hulle bestuif word, is meestal reukloos

en helderrooi of oranje. Die belangrikste nektarliewende voëls is die

kolibri’s van die Amerikas en die suikerbekkies. Hoewel dié voëls nie

nou verwant is nie, lyk hulle baie eenders. Hulle is besonder klein en

het lang, dun, geboë snawels waarmee hulle nektar diep in blomme kan

bykom. Die blomme wat deur hulle bestuif word, het meestal diep, smal

buise en lewer baie nektar.

Vlieë

Plante wat deur vlieë bestuif word, het blomme wat aan verrottende vleis herinner.

aasreuk af. Van die bekendste soorte is die inheemse aasblomme.

Motte en skoenlappers

Dié insekte het lang roltonge waarmee hulle nektar in diep kelke kan bykom.

Die blomme wat hulle bestuif, is in ooreenstemming hiermee aangepas.

soet geur.

Vlermuise

Soos motbestuifde blomme, is dié wat deur vlermuise besoek word, ligkleurig

en naggeurig. Hulle groei daarby gewoonlik regstreeks op boomstamme of aan

stewige stingels wat die diere se gewig kan dra terwyl hulle onderstebo hang

en nektar drink.

21

Aktiwiteit 6

Werk alleen

Bestudeer die prente van die verskillende blomme en bestuiwers. Skryf langs die nommer van

elke plant die name van een of meer bestuiwers neer.

Blomme

A. Suikerbos – blomme produseer

klewerige nektar

B. Erika – blomme het trompetvormige

buise

perdeby

D. Gras – groot hoeveelhede stuifmeel

word op lang meeldrade

geproduseer

E. Gesiggies – die blomme is

helderkleurig met

opvallende merke

F. Stapelia – ruik sleg, geen duidelike

blom nie.

G. Maanblom – sterk geur, blomme

maak slegs in die nag oop wanneer

wit kroonblare in die donker

gesien kan word.

H. Veerkoppie – groot hoeveelhede

stuifmeel word op veeragtige

blomme geproduseer

Bestuiwers

Mier By Wind Mot Perdeby Vlieg Suikerbekkie

22

Aktiwiteit 7

Werk in pare

beskryf hoe dit lyk.

• Sny die stamper en vrugbeginsel van die plant in die lengte

deur. Sprei die blom oop sodat julle al die dele kan sien.

Teken die blom en skryf byskrifte by die verskillende

dele.

• Hoe verskil julle blom van die tekening in die boek?

• Kyk terug in die les. Watter deel van die plant produseer manlike geslagselle?

• Watter deel produseer vroulike geslagselle?

bestuiwing?

• Watter deel van die plant ontvang die stuifmeel?

• Wat is die verskil tussen bestuiwing en bevrugting?

plante en diere gesterf het, ontbind hulle. Dit beteken dat die fisieke liggaam van die plant

of dier deur wurms, insekte of bakterieë verteer word. Die verrotte liggame van dooie plante

en diere word deel van die grond. Dié proses stel stowwe vry wat plante weer gebruik om

te groei.

Hoewel dood vir ons as mense gepaardgaan met geweldige sterk emosies soos hartseer, pyn,

ons lewe hier op aarde is. 1Korinthiërs 15 sê dat die dood die laaste vyand is wat vernietig

Wanneer ons in Christus Jesus glo, hou die dood vir ons geen vrees in nie want dan leef ons

met verheerlikte liggame saam met God in sy koninkryk. Soos wat die koringkorrel dood lyk

van nou en die ewigdurende hiernamaals.

Aktiwiteit 8

Werk alleen

prentjiediagram:

grond.

23

1.2 Ekosisteme

God het die mens as heerser en verteenwoordiger op aarde aangestel en tog het Hy ons ook

afhanklik van plante en diere gemaak. In alles hier op aarde is ons vir oorlewing van mekaar,

die natuur en bowenal van God afhanklik. In graad 5 het jy van die verskillende habitatte

van diere geleer, soos die woestyn, see en grasvelde. Hierdie habitatte kan ook biome of

ekostreke genoem word.

tuin. Ekologie aan die ander kant is dus die bestudering van die interaksie tussen hierdie

Lewende en nie-lewende dinge

as die biotiese komponente en dit sluit in plante, diere en mikro-

organismes in. Die abiotiese (nie-lewende) faktore beïnvloed

gewoonlik die lewende deel van die ekosisteem:

• Water is die habitat waarin visse moet swem en lewe.

Sonder water (abiotiese faktor) kan daar nie visse

(biotiese faktor) wees nie.

• Vrugbare grond (abiotiese faktor) is nodig vir plante (biotiese faktor) om te kan

groei.

vir skaduplante om te kan groei.

Ekostreek Nie-lewende komponente Lewende komponente

Graslande Grond, vuur, wind Gras, muise, sprinkane

Reënwoude Vogtig, swaar reënval, min

temperatuurvariasies

Vyebome, ape, boom-paddas,

gorillas

Ysstreke Ys, sneeu, wind, uiterste koue Sneeuhoenders, ysbere,

pikkewyne, robbe

Woestyne Hitte, lae reënval, sanderige

grond, groot variasies in

temperatuur

Kaktusse, reptiele, kamele,

kangaroes

menslike bevolking uitbrei, is daar al hoe meer druk op ekostreke. Die mens vernietig nie

alleen die habitatte van diere nie maar besoedel ook die omgewing of oorbenut die natuurlike

hulpbronne. Dit lei tot die bedreiging of selfs uitsterwing van sekere plant -en dierspesies.

24

Voedselkettings

Die son is die hoofbron van energie op aarde en as gevolg van die energievloei van een

groenplant (vervaardiger/produsent) wat sy eie voedsel kan vervaardig deur die proses van

fotosintese. Die organisme wat die plant eet, staan bekend as die primêre verbruiker. Primêre

verbruikers word deur sekondêre verbruikers geëet en sekondêre verbruikers word deur

Plante groei in grond Wurms, ruspes,

sprinkane of slakke eet

daarvan

Die kraai eet die

sprinkaan

Die kraai se mis voed

die grond

1

Mielies

2

Mens

3

Arend

Hoender Slang

Jakkals Muis en rot

nie, ander lewende organismes ook nie daarvan hou nie. Jy eet byvoorbeeld mielies maar

hoenders, muise en rotte hou ook daarvan. Dit beteken dat verskillende voedselkettings

Aktiwiteit 9

Werk in pare

natuur en stel drie voedselkettings op.

2. Bestudeer die voedselweb bo-aan hierdie bladsy en identifiseer die herbivore, karnivore,

en omnivore in die voedselweb.

mense gif gebruik het om die muise of rotte dood te maak.

25

Vervaardiger Primêre

verbruiker

Sekondêre

verbruiker

Tersiêre

verbruiker

Aktiwiteit 10

Daar val baie min reën in die Namib-woestyn,

een van die droogste woestyne in die wêreld.

Maar daar is nog baie lewe in die woestyn. Die

dik mis van die see af oor die woestyn gewaai.

Baie insekte leef in die sandduine.

Miere, krieke, kewers, die larwes van kewers

en termiete eet almal sade en stukkies plant

wat deur die vogtige wind rondgewaai word.

Die miere word deur die mierleeu geëet wat in

die sand wegkruip. Die spinnekoppe eet die

termiete. Skerpioene eet die larwes van kewers

en spinnekoppe. Akkedisse eet spinnekoppe.

Die horingadder eet die akkedisse

Lees die paragraaf oor die Namib-woestyn deur en beantwoord die vrae:

• Verduidelik waar die Namibwoestyn in die wêreld en ten opsigte van Suid-Afrika

is.

• Waarvandaan kry die plante en diere water in die woestyn?

organismes wat in die paragraaf oor die Namibwoestyn genoem is.

26

1.3 Die mens as verbruiker

Aktiwiteit 11

Groepwerk

Lees 2 Samuel 17:28-29 in verband met die voedsel wat aan Dawid en sy mense voorgesit is

en beantwoord die vrae:

• Hoe verskil die kossoorte wat by daardie ete aangebied is van die kos wat julle

• Hoe verskil die voorbereiding van kos, toe en nou?

• Was die kos van daardie tyd gesonder as die kos van vandag? Motiveer jul

antwoord.

Gesonde eetgewoontes

dat mense soms verkeerde keuses maak en dan met gesondheidsprobleme opgeskeep sit nie.

Die Bybel is vol van verwysings na kos en geleenthede waartydens daar met kos feesgevier is,

dink maar aan die feesmaal wat die pa aan die verlore seun voorgesit het, die bruilofsmaal te

Kanaan, Daniël en sy vriende se gesonde vegetariese dieet, die vermeerdering van die brood

en vis, ens.

God het bedoel dat ons voedsel en die samesyn daar

rondom mag geniet. Soos met alle voorregte kom

daar egter ook verantwoordelikhede mee en is dit

ons plig om ons liggame met sorg te behandel,

afgod word en daarom is die gesegde: “eet

goeie rigsnoer.

Die mens het voedsel nodig vir

energie en om gesond te bly.

Verskillende voedselsoorte bevat

verskillende voedingstowwe wat

menslike liggaam speel. Die

voedselpiramiede verduidelik

watter kossoorte ons meer

en van watter ons minder

moet inneem om gesond

te kan bly.

2

3

4

1

27

Voedselpiramiede

1. Vette, olies en suiker

Eet een porsie per dag. Dit gee energie maar bevat nie baie voedingstowwe nie. Dit

word in die liggaam gestoor as vet wat help om liggaam warm te hou.

2. Proteïene en suiwel

Eet twee tot vier porsies per dag. Dit bou die liggaam (spiere, bene, senuwees) en help

ons om gesond te word en om te dink.

3. Vitamiene en minerale

Eet drie tot vyf porsies per dag. Dit word hoofsaaklik in vars vrugte en groente aange-

tref. Dit hou ons gesond en voorkom siektes. Dit sluit water en vesel in en hoewel dit nie

voedingstowwe is nie, hou dit die liggaam gereeld en raak ontslae van afvalstowwe.

4. Koolhidrate

Eet ses tot agt porsies per dag. Dit moet die basis vorm van elke ete, want dit gee vir

ons energie om aktief te wees en gesond te bly. As jy egter meer eet as wat jou liggaam

gebruik, word dit as vet gestoor.

Aktiwiteit 12

Werk alleen

• Van watter voedselgroepe moet ons, volgens die piramiede, die meeste eet en van

watter moet ons die minste eet?

• Noem al die kossoorte op wat jy in een dag eet, byvoorbeeld alles wat jy gister geëet

voltooi.

Vette, olies en

suiker

Proteïene Suiwelprodukte Vitamiene en

minerale

Koolhidrate

• Kyk na jou voltooide tabel. Van watter voedselgroep het jy die meeste en van watter

die minste geëet? Het jy enige voedselgroep uitgelaat, indien wel, hoekom?

• Dink jy jou dieet is gebalanseerd, met ander woorde, eet jy van al die voedselgroepe

Ontbyt!

Ontbyt is die belangrikste maaltyd van die dag. As jy

nie ontbyt eet nie, is jy rusteloos en geïrriteerd omdat

jou bloedsuikervlakke te laag is. Dit verlaag ook jou

konsentrasie en dit kan beslis nie goed wees vir die

28

Jou liggaam se energiebehoeftes

In elke stadium van die mens se lewe het die liggaam bepaalde

energiebehoeftes. Die energiebehoeftes word beïnvloed deur hoe hard

jy werk of hoe baie jy speel en of jy sport beoefen of nie. Energie word

verkry uit die voedsel wat ons eet, dit is daarom belangrik om ons etes so

te beplan dat ons kos met voldoende energie- en voedingswaardes eet.

Voedselkeuses word hoofsaaklik deur die volgende

faktore beïnvloed:

• Elke persoon se spesifieke energie behoefte

• Die prys van kos of hoeveel jy bereid is om te betaal

• Elke persoon se persoonlike smaakvoorkeur

Dieetversteurings

God seën die aarde mildelik en oorvloedig met kos vir mens en dier en tog is daar soveel

krisisse en probleme rondom kos. Party mense in party lande krepeer van honger en ellende

as gevolg van natuurrampe, wanbestuur van hulpbronne, oorlogvoering, ensovoorts.

Aan die ander kant is daar mense wat sukkel met gewigsbeheer omdat hulle ongesonde keuses

wat oorvloed het.

Ondervoeding Wanvoeding

Definisie

min voedsel ingeneem word – veral

energiegewende voedsel.

Wanvoeding kom voor wanneer te

min of te veel van sekere noodsaaklike

voedingstowwe soos proteïene,

vitamienes, en minerale, ingekry word.

Oorsaak Hongersnood, byvoorbeeld as

gevolg van armoede of doelbewuste

verhongering as gevolg van

sielkundige probleme.

soort voedsel, byvoor-

beeld mieliepap of eet

aanhoudend te veel,

byvoorbeeld kitskosse,

pleks van gesonde

Siektes Anoreksia, kwasjiorkor

Gevolge Swak gesondheid of

selfs die dood

Lae selfbeeld, hiperaktiwiteit,

moegheid, diabetes, swak gesondheid

29

Aktiwiteit 13

Werk alleen

aandete insluit sowel as peuselhappies tussenin. Onthou om alles in ag te neem wat jy hierbo

Die Spysverteringstelsel

help die liggaam om behoorlik te funksioneer. By tye raak sommige van die selle uitgewerk.

Hierdie verslete selle moet voortdurend vervang word. Die liggaam moet homself ook teen

siektes kan beskerm. Soos jy nou reeds weet, verrig die voedingstowwe in ons voedsel hierdie

funksies.

Die liggaam kan nie van die voedsel gebruik maak in dieselfde vorm as wat dit gesluk is nie

en dus moet die voedsel in eenvoudiger deeltjies verander word sodat dit deur die klein selle

opgeneem kan word. Die proses om die voedsel te verander, word vertering genoem. Jy weet

Die liggaam bestaan uit verskillende dele (organe) wat help om hierdie veranderinge te laat

plaasvind. Hierdie verskillende dele vorm die spysverteringstelsel.

Wat gebeur in die volgende organe?

Mond: Voedsel word fyngekou en met speeksel

gemeng.

Slukpyp: Vervoer die voedsel van die mond na die

maag.

Maag: Die voedsel word opgebreek (verteer) in

verskil- lende voedingstowwe deur

maagsappe.

Lewer: Behalwe dat die lewer bloed filtreer, skei dit

ook met die hulp van die galblaas gal af om

vette en olies op te breek sodat dit verteer kan

word.

Dunderm: Die voedingstowwe word

opgeneem (geabsorbeer)

in die bloedstroom.

Dikderm: Afvalstowwe versamel in die dikderm en word

uitgeskei.

30

Aktiwiteit 14

is.

• Watter tipes voedingstowwe is daar alles in die toebroodjie?

• Beskryf wat met die toebroodjie gebeur soos wat dit in die spysverteringstelsel af

beweeg.

• Rangskik die volgende spysverteringsorgane in die korrekte volgorde: