DEELIIDIERENRASSEN

Paarden/Hynders

Runderen/Kofee

Schapen/Skiep

Honden/Hûnen

Hoenders/Hinnen

Landgeiten/Lângeiten

�103

INLEIDINGBIJDEDIERENRASSEN(deelII)

Toeninmaart2005bij'ItGrieneNêst'teSumarhet'KenniscentrumFrieserassen'werdopgericht,werdendenegenFriesedierenrassendaarookondergebracht.ZewerdenonderleidingvanGGZ-begeleiderBouwevanderMeulenverzorgddoorcliëntenvandieinstelling.DekeuzevanderassengebeurdeopvoorstelvanFionaHinkeCnossen,dietoenbijde'StichtingZeldzameHuisdierrassen'alsfokinspecteuroptrad.Omhetpubliektekunneninformerenoverderassen,verschenendeindebijdittweededeelbehorendeliteratuurlijstvermeldebrochuresoverdedierenrassen.Opopendagenbij'ItGrieneNêst'werdenderassen,tijdensexcursiesmetdenodigeuitleggetoond.Dedierenrassenwaren,evenalsenkelelandbouwgewassenenfruitrassen,ookhetonderwerptijdensdebezoekenvanschoolkinderen.OpeenbijeenkomstwerdhetfokkenvandeFriesedierenrassendoorHinkeFionaCnossenenSipkeJanHiemstraingeleid.Omeenveerasvandeondergangtebehoedenis,volgensCnossen,deafzetvanproductendiedaarvoorinaanmerkingkomenonontbeerlijk.HiemstrahamerdeopdenoodzaakookinFryslânfokcentraperdierenrastotstandtebrengen.HijvonddatderegiebijhetbehoudvandeFriesedierenrassenteveelontbrak.In2017zijnerindeprovinciealleenfokcentravoordeFriesehoendersendeFrieseRoodbonte.

Vuistregelsisdatbijbedreigdedierenrassen,omzegoedinstandtehouden,eenminimumaantalvan1000vrouwelijkeen25mannelijkedierenaandevoortplantingmoetendeelnemen.Zoalszalblijken,isdatbijdeFriesedierenrassennietaltijdhetgeval.

Indeling:

Dedierenrassenwordeninzesgroepeningedeeld:

0hetFriesepaard

0DeFriesekoeien,waartoedeFries-HollandseZwartbonteendeFrieseRoodbontebehoren;

0DeFrieseschapenrassen,methetFrieseMelkschaap,deZwartblesenhetBlessumerschaap;

0DeFriesehondenrassen,waartoedeStabijhûnendeWetterhûnwordengerekend;

0DeFriesehoenderrassenmetdetwaalfdaarbijhorendekleurslagenvandegrotehoendersendekrielen;

0DeLandgeiten.

�104

A.PAARDEN/HYNDERS

DeLatijnsebenamingvanpaardenisEquuscaballus.Paardenbehorentotdefamilievandeevenhoevigen.

Zo'nzestigmiljoenjaargeledenleefdedeeerstebekendevoorvadervanhetpaard:deeohippusofhetdageraadspaard,eendiervannietmeerdandertigcentimeterhoog,tevergelijkenmeteenhond.Demiddelsteteenontwikkeldezichtotéénhoef.Vandeoudebasisdierenoverleefdendetarapanenhetprzewalskippaard.

Eohippus:devroegstevooroudervanhetpaard

Hetwildepaardwerdenkeleduizendenjarenlatergedomesticeerddandeanderelandbouwhuishouddieren.Waarenwanneerisnognietbekend.Langwerdaangenomendathetcirca3500v.Chr.inzuidoostRuslandwas.Hetgedomesticeerdepaardheeft

zichgeleidelijkverspreidoverEuropa,delenvanAziëenNoord-Afrika.Alineenvroegstadium,ontwikkeldenzichonderinvloedvanklimaatverschillentweetypenpaarden.Inhetkoudenoordenenwestenontstondendezware,kortbenigedierenmetkleineoreneneenzwarevacht,inhetwarmezuidenenoostenontwikkeldenzichtemperamentvollepaardenmetlangerebenen,fijnerebotten,langeorenenkorthaar.Zowerddebasisgelegdvoorhetonderscheiddatmenlatermaakteinkoudbloed-enwarmbloedpaarden.

�105

HETFRIESEPAARD/ITFRYSKEHYNDER

Kenmerkenenbetekenis

KenmerkenvanhetFriesepaardzijn:korte,spitse,beweeglijkeoren.Hogeaanzetvandelange,lichtgebogenhals.Lange,volleengolvendeharen(manenenstaart).Schofthoogtetussen1,55en1,70meter.Kleurzwart,zonderaftekeningen.Korte,stevigeenlangbehaardebenen.AlgedurendedeMiddeleeuwengenoothetFriesepaard,ookbuitendelandsgrenzen,veelbekendheid.Hetwerdooktoenalgeëxporteerd.Debestedierenwerdennogaleensverkocht,wattenkostegingvandepaardendieachterbleven.HetFriesepaardwordtalsharddraver,inhetcircus,enindehuidigetijdvooralvoorrecreatiefrijdengebruikt.Bijdressuurgebeurtditookmet4-of8tallen.PietdeBoerbrachthettoteen40-span.

NaarEuropa

TegenheteindevandeIJstijdenkomenopdeuitgestrektegrasvlaktenvanEuropagrotekuddenwildepaardenvoor.De15.000tot20.000jaaroudegrotschilderingenvanLascauxgevendaarvaneenbeeld.Hettotlandbouwhuisdiermakenzalmogelijkomstreeks3500v.Chr.opmeerderelocatieshebbenplaatsgevonden.Eerstzalmendepaardenvooralvoorhetvleesgehoudenhebben,ookpaardenmelkwaszeergeliefd.Laterdiendendepaardenvooralalstrekdierent.b.v.delandbouwenvoortransport.Nogweerlaterspeeldenzeeenbelangrijkerolindeoorlogsvoeringalsrijdier(cavalerie)enalstrekdiervoordeartillerie.Fryslân

Terpvondstenwijzenophetbezitvanpaarden.Zezijndaarwaarschijnlijkgebruiktalsrijdier.Ploegenwerdengetrokkendoorossen.Deindezestiendeeeuwdoorboerengehoudenpaardenzijnmeestbruinofbontenmindervaakgrauw,zwartofwit.Indevorstelijkehovenzijnzemeestalzwart.Opeenetsvanomstreeks1568komteenafbeeldingvoorvaneenhengstmetalsbovenschrift'Phryso'.

Phryso

Ookindezeventiendeeeuwtreffenwedergelijkepaardenaanbijdevorstelijkehoven.Waarschijnlijkbestaaterindeachttiendeeeuwgeenvastomlijndpaardenras.TochbeweertLeFrancevanBerkhey,dat"hetegteHollandsche,enhetVriesche(..)paardbyonsover'talgemeenonverbasterdisgebleven."HijbeschrijfteigenschappendielatertothetFriesepaardzijngaanbehoren.Indittijdvakkomenookdeharddraverijenmethun"korteenzeersnelledraf"inzwang.

Om"hetaloudeFriescheras"veiligtestellen,wordenReglementenopgesteld.Hetraswordtbedreigddoordatboerenzwaarderewerkpaardenwillen.Erwordtmet'Bovenlanders'en'Ardennerhengsten'gefokt.E.Allershofmeldtin1881dathet"friescheras"vrijwatverbastert.RonddeeeuwwisselingstondhetoorspronkelijkeFriesepaardbijnaopuitsterven.

Op1mei1879werdinRoordahuizum'HetFrieschPaardenstamboek'(FPS)opgericht.Hetteldetoen39leden.Vandeingeschrevenpaardenwas90procentzwart,deoverigenwarenbruinofroodschimmel.

�106

Eersteledenvergaderingvanhet

Paardenstamboek.(IdsWiersma

(1878-1965)).

DefokkersdiehetkruisenvanhetFriesepaardwildentegengaan,richttenin1913de'VerenigingHetFrieschePaard'op.ErstondentoennogslechtsdrieFriesehengsteningeschreven,die405merrieshaddengedekt.Dejongstevandedrieheette'Friso'.DitpaardkanalsstamvadervanallehuidigeFriesepaardenwordenbeschouwd.Mengingfokkenopeen

zwaardertype,omdatdeFrieseweidebedrijventrekpaardennodighadden.OokindetwintigsteeeuwheeftFriesepaardtweekeeropuitstervengestaan.Hetbolwerkvanhet'zuivere'Friesepaardenraswasstoeterij'DeOorsprong'inHuisterHeide.EigenaarjonkheerCeesvanEysengabeslootdeeigenlijnenvoorrangtegeven.Belangrijkstehengstwerd'Regent',geborenin1883en-eenmaalvolwassen-eendravervanbijzondergehalte.Hetpaardpresteerdeookalsdekhengst.

In1864wordthetFriesepaard'Sophia'geboren.Hetwordteenharddraver.EigenaarTjeerdVelstrateMarssumwintermeerdereprijzenmee.TweemaalwinthetpaarddedoorkoningWillemIingestelde'goudenzweep'.Omanderepaardenookeenkanstegevenmag'Sophia'nietmeeraandedraverijenmeedoen.

HetFriesepaardheefteenlangeenrijkehistorie.Watzijnzwaartebetreftzouheteenkoudbloedpaardgenoemdkunnenworden,maarvanwegezijntemperament(eenerfenisvanSpaansepaardenuitdetachtigjarigeoorlog)kanhettotdewarmbloedpaardenwordengerekend.HetishetenigepaardinNederlanddattijdensdelaatstepaareeuwennietgekruistismetandererassen.

VolgensHinkeFionaCnossenligtdebakermatvanhetBovenlanderpaardinFryslân.In1884werddeeerste'OldenburgscheHengst'indeprovinciegeïmporteerdenterdekkinggesteld.DitwasReinold,gestationeerdbijA.B.RoordainBerlikum.In1943verdweenhetBovenlanderpaarduithet'FrieschPaardenstamboek'.In1982washetpaardbijnauitgestorven.Erwarennogmaarhonderdmerriesenéénhengstdieternauwernoodvaneengangnaarhetpaardenslachthuiskonwordengered.DeVereniging'HetGroningerpaard'brachtverandering.Landelijkzijnerzo'n260leden,waarvaneenkleineveertiginFryslân.

FOKDOEL

HetfokdoelvanhetFriesepaardkomttotuitdrukkingineenverzamelingeigenschappenvanhetras,waaroverdeledenvanhetFPSheteensgewordenzijn.Ditkomtneerop:hetfokkenvanquaexterieurmooiepaarden(metbehoudvandetypischeraskenmerken),onderverdereterugdringingvandeinteeltbinnenhetraszelf.Depaardenmoetenzowelindesport(tuigen,mennen,dressuuronderzadelensamengesteld)kunnenpresteren,alsookvoorderecreatiegeschiktzijn.Hetfokdoel,zoalsdatverwoordis,heeftvooreengrootdeelbetrekkingophetexterieur.Aanhethoofd,dehals,deschoft,derug,delendenen,hetkruis,deschouder,deribben,debenen,destap,dedrafendegalopwordenbepaaldeeisengesteld.Detypischeraskenmerkenwordeninalgemenezinomschrevenals:

�107

Eenharmonieusenevenrediggebouwdpaardmeteenedelhoofd,waarinheldere,intelligenteogenzijngeplaatst.Kleine,attenteoortjesdielichtnaarelkaartoeneigen.Eenniettekorte,lichtgebogenhals,eenvoldoendesterkerug,eindigendineenniettekortkruisdatniettesterkafhangendmagzijn.Eenkrachtigevoldoendelangeenschuingesteldeschouder.Voldoendelanggeribdmetgoedewelving,sterkebenenenvoeten,eengoedontwikkeldebovenarmeneengoedebodemstand.Vlotte,vierkante,eleganteenverhevengangen,diebijzonderwordenonderstreeptdoorvoldoendebeharingaandeondervoet,eenmooiemanenkameneenmooielangestaart.Kortomeenpaardmeteenmooieenluxeverschijning,dattemperamentvolenwerklustigismeteeneerlijkkarakter.Deschofthoogteopdriejarigeleeftijdvanongeveer1.60meterwordtalsideaalbeschouwd.Alskleurwordtgitzwarthetliefstgezien.

MethetoogophetgeschiktzijnvanhetFriesepaardvoorhettuigenenmennenwordennogeenaantalaanvullendeaandachtspuntengesteld.(ZievoordevolledigeomschrijvingvanhetfokdoelvoorhetFriesepaardindeliteratuurlijst:Osinga,A.(z.j.)pp.18-22).

HetFriesepaardwerdvanoudsookveelvoordraverijengebruikt.OpderenbaanvanWolvegawordt-ookwatdeFriesepaardenbetreft-dezetraditiedoorde'VerenigingFrieseDravers'voortgezet.

KWALITATIEVEENKWANTITATIEVEEIGENSCHAPPEN

Kwalitatieveeigenschappenzijnkenmerkendieeendieraldannietheeft,zekomen-zoalsdekwantitatieveeigenschappen-nietinmeerdereofminderematevoor.EenkwalitatieveeigenschapvanhetFriesepaardisdehaarkleur.Zewordenverondersteldgitzwartte

zijn.Daarbinnenwordenschakeringenonderscheiden.Demeestvoorkomendeafwijkendekleurisdevoskleur,dewitfactor(veelaftekeningenaanhethoofdendebenen)endestekelharigheid.Bijdekeuringenwordendezeafwijkingentotopzekerehoogtenegatiefbeoordeeld.HetFPSachtstekelharigheidongewenst.

Veulenmetvoskleur

Erfelijkeafwijkingen,alsbijvoorbeelddwergveulensenmogelijkvroeg-embryonalesterfte,behorenooktotdekwalitatieveeigenschappen.

SommigeomschrijvingenindedoorhetStamboekgeformuleerdefokdoelenverwijzennognaaranderekwalitatieveeigenschappen.Zowordteenpaardbijdebeoordelingaldannieteeneerlijkkaraktertoegekend.Hetfokdoelismetnamegebaseerdopkwantitatieveeigenschappen.Deschofthoogtevandriejarigepaardenbeantwoordtaldannietaanongeveer1.60meter.Hetdierheeftaldannieteenkrachtigevoldoendelangeenschuingesteldeschouder.Enzovoort.

�108

MUTATIES

Mutatiesontstaandoorplotselingoptredendeafwijkingeninheterfelijkmateriaalendusinerfelijkeeigenschappen.Omdaterfelijkegebrekenookhetgevolgzijnvanmutaties,moeterbijhetFriesepaardrekeningmeewordengehouden.Hierbijkanondermeerwordengedachtaandevroegembryonalesterfte.

INTEELT

HetisnietvoornietsdatbijdeomschrijvingvanhetfokdoeldoorhetFPSookhettegengaanvaninteeltgenoemdwordt.AlsredendaarvoorwordtaangegevendatdefokkerijvanhetFriesepaardopeenbetrekkelijksmallebasismeteendrietallijnengestoeldis:deTetman-lijn,deAge-lijnendeRitske-lijn.DaarbijwordtaangetekenddatdeAgelijn,(vanwegeeenzeerbeperktaantalnakomelingen)"dun"is,terwijldeinvloedrijkelijnRitskegeendominantehengstenheeftvoortgebracht.HetbestrijdenvaninteeltblijftdaaromeenpermanentezorgindeFriesepaardenfokkerij.Voordegoedtekeurenhengstengeldteengewensteinteeltgraadvanminderdan5procent.Vaniederteverwachtenveulenkandeinteeltgraadberekendworden.DeslechtevruchtbaarheidendeembryonalesterftewaarmeehetFriesepaardenrastekampenheeft(gehad)kunnenvolgensdeskundigen(mede)wordentoegeschrevenaaninteelt.

SELECTIE

DeselectiebijdeFriesepaardenhoudtin,datbepaaldeouderswordengekozenvooreenvolgendegeneratie.HetspreektvanzelfdatdedoorhetFPSgeformuleerdefokdoelendaarbijeenbelangrijkerolspelen.Steldatdehoogtemaatvandemannelijkedierenonvoldoendewordtgerealiseerd,danwordenhengstengeselecteerddieerwatdatbetreftbovenuitstijgen.Hoegroterhetgekozenverschilmetdebestaandepopulatie,hoehogerheteffectvandeselectie.Dateffectkanookindetijdberekendworden.Aaneenjongveulenisnogniettezienwatdehoogtemaatzalworden.Eriseerstsprakevaneendrachtigheidvan11maanden,vervolgensmoethetdiervolwassenworden(6jaar).Hetselectieffecttreedtduspasna7jaarop.Uitberekeningenvaltopte

�109

makendathetweltienjaarduurtvoorereenduidelijkevooruitgangineenpopulatieFriesepaardenteconstaterenis.

Heteffectvandeselectieishethoogstalsgevolgvandekeuzevandehengstenineenpopulatie.Erzijnmaareenkleindeelnodigommeerderdemerrie'stekunnenbevruchten.Ermoetendushogeeisenwordengesteldaandemoedersvandehengsten.HetaandeelvandeselectieviadekeuzevandehengstenmoedersisbijhetFriesepaardzeergering.Deselectievanhengstenvadersdraagtveelmeerbijaanhetselectie-effect.Vanallegeborenhengstenveulenswordenermaarenkelegebruiktalsvadervantoekomstigefokhengsten.Hieruitblijkthetbelangvandekeuzevandehengstenindepaardenfokkerij.Hetisdusvanessentiëlebetekenisdefokwaardevanhengstengoedinteschatten.

UiteraardwordtbijdeselectieinpositieveeninnegatievezinookaandachtbesteedaanhetinteeltverschijnselbijdeFriesepaarden.Omdatbepaaldefokkerserprijsopstellenhunmerriestelatendekkendoorhengstendieopkeuringenalseersteneindigden,kanditdenegatievewerkingvaninteeltbevorderen.

KRUISEN

HetkruisenvanFriesepaarden,doorzetelatenparenmetandererassen,pastnietinhetbeleidvanhetFPS.Erzijnindividuelefokkersdiehetweltoepassen.De'VerenigingvanArobaFriezen',fokteenkleindeelvanhetArabischvolbloed(datooitbijhetontstaanvanhetFriesepaardenraseenrolspeelde)inhetrasterug.

DeArabo-Friesian:eenFriespaardgekruistmet

Arabischbloed

DegoedeAroba-Frieswordtomschrevenals:"eenmooiemoderneFries,maarmeteenversterkthartenlongenvandebesteArabier.HetkaraktermoetookalseenFrieszijn,maargevoeligervoorhulpen”.(Debewegingenwaarmeederuiterzijnwilaanhetpaarddoorgeeft).

KEURINGEN

Doordetoepassingvandescorelijstentijdenskeuringenisdeobjectiviteitvanhetbeoordelenverbeterd.Metnamedebeoordelingvandekwantitatieveeigenschappenisdoordeinvoeringvandescorelijstenverbeterd.

OmdatdeFriesepaardenveelwaardzijn,hebbengeldelijkebelangeninhetverledenvaakeenrolgespeeld.Ditisnogwelhetgeval.

DehuidigeKFPS-Hengstenkeuringisuitgegroeidtotde'FriesianProms'.Inhetdriedaagseevenementgaanfokkerij,educatieenamusementsamen,aldusdeorganisatie.Dekeuringheetvoortaan'Faderpaard'.DezenaamverwijstnaareengedichtvanTsjebbeHettinga.DeCatalaanSantiSerraCampsstalin2017deshowdoordrieFriesepaarden(eneenniet-Fries)(invollevrijheid)tijdensdekeuringtelatenknielen,liggenenzitten.

�110

VOEDING

HoeweleenFriespaardsoberwordtgenoemd,betekentditnietdathetmaarweinigvoedselnodigheeft.Debehoeftevanhetpaardmoetuiteraardwordenafgestemdopdeinstandhoudingvanhetlichaamendeproductie(arbeid,beweging)dievanhetdiergevraagdwordt.Eiwitiseenbelangrijkelementvoordeopbouwvanhetlichaam.Daarinmoetenallegewensteaminozurenaanwezigzijn.Jongerepaarden-endrachtigemerrie's-hebbendaarvanmeernodigdanouderedieren.Bijdesamenstellingvanhetvoermoetdaarmeerekeningwordengehouden.Eenrantsoenberekening,zoalsdieinhetdoorBoumae.a.gepubliceerdewerkoverhetFriesepaardvoorkomt,kandaarbijhelpen.

Behalvedebehoefteaaneiwit(enenergie)heefthetpaardmineralenenvitaminennodig.Diezijnverwerktinmengvoedersindevormvanpaardenbrok.Erkanwatdatbetreftookgebruikwordengemaaktvanlikstenen.

Ruwvoermiddelendiegeschiktzijnvoorkoeienzijndatinprincipeookvoorpaarden.

VERZORGING

Deboxwaarinhetpaardgehoudenwordt,isbijvoorkeur3,5bij3,5meter.Licht,luchteneengoedeventilatiezijnbelangrijk.Deboxbodembestaatuiteenbetonvloerofgestrateklinkers.Hetpaardstaatopzaagselofstro.Driekeerperdagwordendemestballenuitdeboxgehaald,wordtwatzaagselgestrooidofversstrobijgevuld.

Hetpaardkanafhankelijkvanhetweervanafmedioaprilindeweigezetworden.'sNachtsbrengthetdandeeerstewekenindeboxdoor.VanafhalfmeitotsomsweltoteindoktoberheeftdeFries,alshijverderniethoefttewerken,aanweidegangvoldoende.Inprincipestaathetpaard-losvandedagelijksebeweging-vanafeindoktobertotmedioaprilindebox.Hetisvooralvanbelangdereinheidinachttenemen,endatergezorgdwordtvooreengoedstalklimaat.Frisvoerendrinkwaterengoedehoef-enhuidverzorgingzijnookvanbelang.Alseenpaardophardeondergrondlooptmoethetbeslagenworden.

ZIEKTEN

Erwordtookbijpaardeneenonderscheidgemaakttusseninfectie-envoedingsziekten.

Infectieziekten

Deinfectieskunnenveroorzaaktwordendoorbacteriën,virussen,parasietenofschimmels.Bacteriëleziektenzijn:droes,tetanusofklemenc.e.m.(eenaantastingvandegeslachtsorganen).Influenzaenvirus-abortuszijnvirusziekten.Deparasitaireziektenbetreffenvooraldeworminfecties.Schimmelinfectiesvindtmenopdehuid.Debekendsteisdedaalderschurft.Zomerschurftwordtveroorzaaktdoorinsectendiezichbloedtoe-eigenen.

Voederziekten

Eenheelbekendevoederziekteisdekoliek:eenaandoeningaandedarmendiealofnieteenverstoppingveroorzaakt.Zokanerooksprakezijnvandemaandagziekteofspierbevangenheid,vanhoefbevangenheid,vandiarreeenvandampigheid(chronischeademhalingsaandoeningen).

�111

STREEKPRODUCTEN

HetFriesepaardwordtnietmethetontwikkelenvanstreekproducteninverbandgebracht.InFryslângewonnenpaardenmelkwordtnietaanditrasonttrokken.

STANDVANZAKEN

IndeloopvandetijdishetaantalFriesepaardensterkveranderd.In1950washetaantalgeregistreerdepaardennog850.In1965wasdatalverdubbeld.Nadatjaartradertot1976(toenernog715paardengeregistreerdwaren)eengrotedalingin.In2004bedroeghetaantalgeregistreerdeFriesepaardenongeveer40.000.In2016warenervolgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'(CGN)35.000geregistreerdemerries.Derisicostatuswerdbeoordeeldalsnormaal,detrendalsstabiel.Zoiserooksprakevaneentoenamevandegeografischespreiding.In2004washetFriesepaardin30landenbuitenNederlandvertegenwoordigd.Hetstamboekheeftin2016ongeveer11.000leden.

FOKKERIJ-ORGANISATIE

HetinDrachtengevestigdeFPSisvolgenskennersopdegoedewegmetdefokkerij.Fokwaardeschattingendedaarbijbehorendemodernemiddelenwordengoedbenut.DeinhetvoorafgaandehoofdstukgenoemdetakenvaneenStamboekwordennaarvermogenuitgevoerd.

HetFPSisgevestigdinhetPaardencentrumteDrachten.Hetheefteigenpersoneelindienst.

HetFPSgeefthettijdschriftPhrysouit.Email:mail@kfps.nlErzijninFryslânvierfokverenigingenvoorhetFriesepaard:'ItFryskGreidhynder'(Zuid-Oosthoek);'TaBehâld'(Burgume.o.);'HetFriesePaard'(Wolvega)en'ItFryskeHynder'(Sneek).

TOEKOMST

HetFriesepaardstaatsterkindebelangstelling.Erzijnookbedreigingen.Degroteverspreidingvanhetrasoverdewereldheeftalsgevolgdatermoeilijkkanwordenvoorzienindebehoefteaangoedeengoedgekeurdehengsteninallefokgebieden.Detoepassingvan'KunstmatigeInseminatie'(KI)opgroteschaalkanalsgevolghebbendatdeinteeltoponverantwoordewijzetoeneemt.DoorhetFPSgedaneadviesparingenwordenlangnietaltijdopgevolgd.Geziendebehoefteaanmeerdekhengsten,zoudenermeerjongehengstenmoetenwordentoegelaten.Deeisenomtoegelatentewordenalshengstenmoederkunnenwordenversoepeld.

�112

B.RUNDVEE/KOFEE

DeLatijnsebenamingisBovinae,eenonderfamilievandeholhoornigen.

Tegenheteindevandeterpentijd(800jaarnaChristus)zouervolgensVeenman's'AgrarischeWinkelPrins'éénrundveerasvanGermaanseoorsprong,behorendtotdelongrifrons-groepzijnvoorgekomen.Erzijnaanwijzingendatditroodgekleurdveewas.Indetweedehelftvande18eeeuwmoetdit,doordeinvoervanDeensvee,grotendeelsverdrongenzijndoorhettegenwoordigezwartbonte,roodbonteenzwart-enroodblaardevee.Hetrundveestamtafvanhetoerrund.Diewildevoorouderszijnuitgestorven.WilderunderenkwamenvoorindebossenvanEuropa,AziëenNoord-Afrika.Hetlaatsteoerrundvondin1627inPolendedood.

Oerrund

NadelaatsteIJstijd(ongeveer10.000jaargeleden)verschenendeoerrunderenookinNederland.Erwerdveelopgejaagd.Delaatsteexemplarenwerdeninonslandongeveerindejaren300-400naChr.gedood.Uitoudeafbeeldingenblijkt,dathetmannelijkeoerrundzwartbruinwasmeteenzwarteaalstreep.Destierenkondeneenhoogtebereikenvan2meter.Dekoeienwarenroodbruinenveelkleiner.IneenstudievandeRijksuniversiteitGroningenwordtgestelddatdelaatsteoerossentussen5050en650indeFriese

kweldergebiedenlangsdekustmoetenhebbengeleefd.Ditwerdafgeleiduitdesamenstellingvaneenhoorn,gevondeninterpresteninHolwerd.

Metdeovergangvaneenjagendnaareenveehoudendenakkerbouwendbestaan,werdhetrundlangzamerhandeenlandbouwhuishouddier.VanuithetMidden-Oostenverspreiddenzezichgeleidelijkoverdeheleaarde.Rond5000v.Chr.verschenendeeersteboerennederzettingeninZuid-Limburg.Botrestenduidenopdeaanwezigheidvanrunderen.

�113

HETFRIESERUNDVEE/ITFRYSKEKOFEE

Fries-HollandseZwartbonte/Frysk-HollânskeZwartbûnte

FrieseRoodbonte/FryskeReadbûnte

Kenmerkenenbetekenis

BijdeidealetekeningvandeFries-HollandseZwartbontenendeFrieseRoodbontenwerdenwordtgestreefdnaarscherpbegrensdezwarteofrodeveldenopvoor-,midden-enachterhand,gescheidendooreenbredewittebandterhoogtevandeschoftenhetkruis.Debuikmoetwitzijn,dehalsbijvoorkeurhelemaalgekleurd.Menzietopdekoplievereenkoldaneenbles.EenbleskanduidenopdeinvloedvanhetHolsteinras,ofookopbloeduitdezwartbonteFH-populatie.Tegenwoordigwordteenblesookgeaccepteerd.Debenenmoetenwitzijntotbovendevoorknieenhak,evenalsdestaartpluim.Hetzijndubbeldoelkoeien,bestemdvoorvlees-enmelkproductie.Zezijnvrijlang,meteenondiepeborst,eenlangbreed,dochmatiggebroektachtersteleneengoedontwikkeldenvastaangehechtuier.Dekopisfijnadellijkmetfraaieogen.Zehebbeneenvriendelijkegeaardheid.VergelekenmetHolstein-runderengaanzeenkelejarenlangermee.

Fryslân

BijafgravingenvanterpeninNoord-Nederlandzijnveelbotrestenvanrunderengevonden.Debewonersmaaktenkaas,zoblijktuitdevondstvanstenenkaasvaten.Waarschijnlijkhebbenzeookboterbereid.DeindeFriesegebiedengebruiktebenamingenvoorkaasenboterzijnaanhetLatijnontleend,wateropkanwijzendathetRomeinsevoorbeeldagrarischeactiviteitenvandeFrieseboerenbeïnvloedheeft.

O.Postmavermeldt,dathetrundveeeerdermeestalnietzwartbont,maarrood,roodbontofmuiskleurigwas.Uithet'Reckenboek'vanHemmingawordtookduidelijkdatdekleurenvanzijnrundereneengroteverscheidenheidtoonden.Indezeventiendeeeuwhebbenderunderenookuiteenlopendekleuren.

Doorhettelkensweerkerenvande"quadeziekte'(derundveepest)verliezensommigeboerenindeachttiendeeeuwtotdriemaaltoehunveebeslag.In1745gaanervanhetbeginvandatjaartot1septemberinFryslân64.596koeien,20.266stierenen24.663hokkelingendood.(Zievoordepercentagesdeafbeeldinghiernaast).

DeFrieseStatenverstrekkenvoorelkgestorvenrundeenschadevergoedingvantweedukaten.Ergeldteeninvoerverbod,waarvaninmaart1716het(kleinere)JutlandsveeuitDenemarkenwordtuitgezonderd.DezedierenwordendevooroudersvanhetFries-Hollandserundvee.

VeelFrieseboerenzijnvanmening,datderundveeveredelingbijheteigenrasgezochtmoetworden.Desondanksgaananderendoor

�114

hetFrieserundmetDurnham-stierentekruisen.Demeestekritiekbetreftdegewoonteomjongestierenaantehouden.DoorhetbiedenvaneenpremievoordriejarigestierenproberendeFrieseStatenhiereeneindeaantemaken.

VolgensPaulusScheltemaheefthetFrieserundveerond1765kortehalzen,brederuggen,zijnzedikenplatoverhetkruis,fijnvanschenkelsenbeschikkenzeoverhorensdierechtbovendepotenstaan.OpdezandgrondenzijnzelichterdanopdekleienindeGreidhoekeenhetweidegebiedinhetMidden-Westenvandeprovincie.HetFrieserundveeismeerdan1,37metergroot.

In1884wordt"devolmaakteFrieschekoe"geschetst.Dehaarkleurmoetzijndonkerzwartbontmetenwittevlamvoorenachter,eenkolfjevoordenkopenvierwittebenen.DoekeHellema,deschrijvendeboeruitWirdumheefteenanderemening:Hijhoudtzichbijroodbont:"alleendaaromdatzulksaltoosbijdefamiliegehouden,onverschilligofhetlicht,dochliefstdonkerbontzij,terwijlmijnnaasteburentevensookroodbontehouden,dochmetditonderscheiddathetlichtroodemetblessenzijn."

K.N.KuperusteMarssumexporteertin1879'Mercedes',alsdrachtigepink,naarAmerika.Zewondaarin1883deprijsvoordehoogsteboterproductieindertigdagen.Eentweedeopmerkelijkeemigrantewas'Pieterje2'diein1889eenmelkproductierecordvestigde,datmaarliefst25jaaronverbeterdbleef.

DekoeMercedes

VooralvanuitNoord-Amerikaisdevraagvrijweluitsluitendnaarzwartbontvee.Kuperusverkooptevenlatermeerdan800FrieserunderennaarAmerika.Defokkerijvanzwartbontveeneemttoeenwordtvrijalgemeen.

ErzijnechterookeenaantalboerendieaanhetfokkenvanuitdeFH-populatievoortkomenderoodbontenvasthouden.Enkelekernenvanfokkersblijvenstierenvandiekleurgebruiken.

ReimerStrikwerdaconstateertin'Melkweg2000',datdestier'Adema197'centraalhoorttestaanindehistorievandenaoorlogsezwartbontfokkerij,zolangdieleundeop'eigenkracht'.Hetdierwerddecentralestamvadervande'moderne'zwartbontfokkerijdieindezejarenFryslâneenongekendestatusverleende.

Adema197

Debelangrijkstevaandeldragervan'Adema197'waszijnkleinzoon'Anna'sAdema'dievooralvia'JelsumerGerardWouter'en'BlitsaardKeimpe'belangrijkeinvloedkreeg.MaardenakomelingenvandezedierenleefdenineenperiodewaarinhetNRSaanjongestierendeeissteldedatdevadereenredelijkeproductieverervingdiendetetonen.Endaaraanvoldeeddeuiteenhalfzustergeboren'Adema561'niet.HijwerddaarmeevolgensStrikwerda"hetlevendsymboolvanhetfaillissementdatdeFriesefokkerijzichdooreenzekerematevanzelfvoldaanheidhadopgedrongen."VanaftoenwerddemogelijkheidgeopendomstierenuithetNRS-gebiednaarhetFriesestamboekoverteschrijven.

�115

In1972onderneemtAnneOosterbaanuitTzummarum,nadathijeenstudiereisnaarAmerikahadondernomen,metvijf'topfokkers'eenvergeefsepoginghetFrieseveevanvreemdeHolsteinsmettenvrijtehouden.Zekomenmetsuccesinhetgeweertegeneenvoorstelvande'BondvanKI-verenigingeninFriesland'omdeHolsteiner'PabstIdeal'aantewijzenalsstiervader.

Inbeginjarentachtigvandevorigeeeuwwijsteeninternationaalonderzoekuitdatde'Fries-HollandseZwartbonte'watbetreftmelkgiftopdeéénnalaatsteplaatseindigt.DeWageningsehoogleraarRommertPolitiekzietmetledeogenaanhoedeFriesefokkerszichblindstarenopmooiekleinekoeienendemelkproductiecijfersuithetoogverliezen.BijveeteeltproevenindejarenzeventiglaathijspermaaanvoerenvanHolsteinstierenuitNoord-Amerika.Demetdezerunderengekruistekoeiengevenveelmeermelk.AanvankelijkbiedenveelFrieseboerenweerstand,totdegeheleveestapelinNederlandinraptempodoorHolsteinrunderenwordtvervangen.Van0,7procentin1975naar95procentin1995.

HolsteinFriesian

DehogemelkproductievandeHolsteinsheeftzijnprijs.Dekoeienkrijgenvruchtbaarheidsproblemenenlastvandebenenofdeuier.Dedrangomveelmelkteproduceren,vergtveelenergie,dedierenvermageren.Dewinstaanproductiegaatgedeeltelijkopaanziektekosten.Veelboerenzoekenhunheilsteedsmeerinhetkruisenvanhunkoeienmetbuitenlandserassen.SommigeninseminerenhunkoeienmetspermavanhetFleckvie.Voordelenvandatraszijneenbeterevruchtbaarheid,sterkepotenenminderstofwisselingsziekten.Dedierenzijnookbevleesder,waardoorzevoordeslachtmeeropbrengen.HetZweedseroodbonterasisbijhetkruisengeliefdomzijnlangerelevensduur,hetmakkelijkerafkalvenenbovenalhetsterkeuier.JanHiddinkvande'CoöperatieveRundveeverbeteringsorganisatie'(CRV)inArnhemadviseertmelkveehoudersdezogenaamdedriewegkruisingtoetepassen.EenHolstein-FriesiankoewordtdanbijvoorbeeldmetFleckviespermageïnsemineerdendenakomelingmetZweedsRoodbont.Dekoediehieruitvoorkomtwordtweermeteenhf-stiergekruist."Doortelkensfrisbloedtegebruiken,ontstaandeallersterksten",aldusHiddink.

FRIESRUNDVEESTAMBOEK(FRS)

Het'FriesRundveestamboek'werdin1879inReduzumopgerichtvoorhetaanleggen,bijhoudenenindrukuitgevenvanstamregistersvanhetaandeledentoebehorendeeninFryslângehoudenFriesrundveeras.Hetorganiseerdeinvoor-ennajaareencentralestierenkeuringinLeeuwarden.Daarwerdenookdeoverigekeuringengehouden.

Dekampioenenvande

jubileumkeuringvan1979opeen

rij

�116

In1980kreegdeverenigingnadefusiemetdeFrieseki-verenigingendenaam'FriesRundveesyndikaat'.Ditgingin1999methetNRS(NederlandsRundveestamboek)opinCRDelta.DezegrootsteNederlandsecoöperatieinrundveeverbeteringzeteltinArnhem.

FRIESEROODBONTENENFRIES-HOLLANDSEZWARTBONTEN

Boerendieaanhetroodbonteveevasthouden,richttenin1957deVereniging'FokkersvanRoodbontFriesStamboekvee'op.Hetaantalledengroeitin1980aantotvijftig.Erstaandan2500roodbonteFries-HollandserundereninhetStamboekingeschreven,koeiendieuitdezwartbontepopulatiezijnvoortgekomen.OndertussenishetaantalFrieseRoodbontenvanhetoorspronkelijketype,diedusniettotdeFH-populatiebehoorden,zeersterkafgenomen.In1993wordtéénvandezekoeienopdetoenmalige'PraktijkschoolvoordeVeehouderij'inOenkerkgehuldigd.De"ouderodeFriese"'Maaieblom'heeft100.000kgmelkgeleverd.

Maaieblom

Opdatmomentblijkenernog17dierenvandeoudeFrieseRoodbonteafstammingtezijn.Defeestgangersvindendaarinaanleidingde'StichtingRoodbontFriesVee'opterichten.

Ookbijde'Fries-HollandseZwartbonte'zijnhetweerenkeleboeren,dieaanhetoorspronkelijkerasvasthouden.Zerichtenin1983het'FriesHollandseRundveeStamboek'(FHRS)op.In2004maaktminderdaneenhalfprocentvandekoeieninFryslândeeluitvanhetoudeFries(hollandse)ras.

VolgenseenopgavevanhetFHRSbedroegin2005hetaantal100procentFH-koeien5531,waarvan5382metdehaarkleurzwartbont.Deoverige149koeienwarenkennelijkhetresultaatvandeindeFH-populatievoorkomenderoodbontfactor.

OnderdeNederlandsewitrik-rundereniseenkleurslagdielijktophetFries-Hollandserund.Zestaanindeprovinciebekendalswytrêch.

FOKDOEL

Het'FriesHollandsRundveeStamboek'hanteertalgemeengesteldvoordeFH-koehetvolgendefokdoel:

Derunderenhebbeneentekeningvandehuidmetscherpbegrensdezwarteveldenopvoor-,achter-enmiddenhand.Opdekopheefthetrundeenkolofeenbles.Debenenzijnaltijdwitendehorensliefstkromgebogennaarbinnen.Dehoogtemaatmagvariërenvan1.30-1.45centimeter.Dekoemoetinbalanszijneneenharmonieusgeheelvormen.Hetdiermoetkrachtuitstralen.

�117

HetFH-rundheeftveelinhoud,gewelfderibbeneneenhorizontaalkruis.Bovendienhebbenzeeendiepeenbredekwabonderdehals.Deuierisgoedaangehechtmetpassendeniettelangespenen.Dedierenzijnruimbespierd.Zezijninstaatomefficiëntruwvoerproductenvaneigenbedrijfomtezetteninmelkenvlees.Denadrukligtmeeropdemelk-danopdevleesproductie.Demelkproductievarieertvan6000-8000literopbedrijfsniveaualnaargelangdekwaliteitruwvoerenhoeveelheidkrachtvoer.

Hetfokdoelwaarmeedoorde'StichtingRoodbontFriesVee'bijdeoudeFrieseroodbontewordtgewerkt,wijktnietafvanhetbovenstaande.Metditverschil,datzoveelmogelijkdezuivereafstammingvandeFrieseroodbontenwordtnagestreefdendatdehaarkleuraltijdroodbontmoetzijn.Derodekleurkandonkerderzijn,dandievandeFH-koeienwaarbijderoodbontfactorzichopenbaart.DekleurvandekopvandeFrieseRoodbontenneigtnaarzwart.

FrieseRoodbonte

Bijdeidealeaftekeningvanbeidevariëteitenwordtgestreefdnaarscherpbegrensdezwarteofrodeveldenopvoor-,midden-enachterhand,gescheidendooreenbredewittebandterhoogtevandeschoftenhetkruis.Debuikmoetwitzijn,dehalsbijvoorkeurhelemaalgekleurd.Menzietopdekoplievereenkoldaneenbles.Debenenmoeten,evenalsdestaartpluim,witzijntotbovendevoorknieenhak.

DeFH-koeiendiebijhetFHRSzijngeregistreerd,zijnoverhetalgemeenzwartbont,roodbonteFH-koeienwordenooktoegelaten.

Raszuiverheid

Alsalleendehuidigeresultatenvande100jaargeslotenFriesefokkerijonder'Friesroodbont'wordenverstaan,zijnerin2007nogmaareentientaldierenmetdezeafstamming.DirkEndendijkinErmelodenktdatdanwereldwijdnogzo'ntweehonderdraszuivereFriesekoeienzijn.Allemaalnazatenvantoenhetstamboeknoggeslotenwas.Bijhemopstalstaanzeventigvandiekoeien,waarvaneenenkelekoeroodis.Hijdoetaanfamilieteelt.Viadevrouwelijkelijnhaalthijzonuendaneenietsjevreemdbloedbinnen,maardathoeftvolgenshemnieteens.Hijfoktdeeigenstierkalverenop,waardoorhijdenkthetsysteemfokzuivertehouden.

InhetorgaanvanhetFHRS'DeKoekrant'vanfebruari2005,doetEndendijkeensuggestievoorhetverkrijgenvaneenraszuivereFrieseroodbontepopulatie.DezuivereFrieseZwartbonten(waarvanerdenkthijnogeenzeerbeperktaantalzijn)zoudenmoetenparenmetdezuivereFrieseRoodbontendiezijnovergebleven.OpdiewijzekanvolgensEndendijkeenkoewordenverkregendiegeheeluitFriesegenenbestaat.DaarbijzougebruikmoetenwordengemaaktvanhetspermavandezuivereFrieseRoodbontendatindeGenenbankligtopgeslagen.ZoonHarmenzethetfokbeleidvanzijnvadervoort.

KWANTITATIEVEENKWALITATIEVEEIGENSCHAPPEN

EvenalsbijdeFriesepaarden,wordtookbijdeFriesekoeiendehaarkleuralseenkwalitatieveeigenschapaangetroffen.Zwartbontfokkerszulleneenrodehaarkleurbijhunkalverenzoveelmogelijkwillenvoorkomen,defokkersvandeFrieseRoodbontenwillenuitsluitendroodbontenakomelingen(vanhetoudeFrieseras).DehaarkleurvandeFries-Hollandsekoeienkanzwartbontofroodbontzijn.

Behalvedehaarkleur,kunnenuithetfokdoelvandeFries-HollandseendeFriesekoeiennogandere

�118

kwalitatieveeigenschappenwordenafgeleid.Datbetreftbijvoorbeelddeaftekening.Bovendienzijnzealdannietplezierigtemelken.EenmengselvankwalitatieveènkwantitatieveeigenschappenwordtaangetroffenindeeigenschappenwaardoordeFries-HollandseendeFriesekoeienzichonderscheidenvandeHolstein-Friesianrunderen(HF).Dedierenzijnsnellerdrachtig,hebbenminderlebmaagverdraaiingenenzijnmindervaakziek.Dekostenvandeveeartszijndaardoorlager.Hetvet-eneiwitgehaltevandemelkisbeduidendhoger.Dekoeienhebbenveelminderkrachtvoerofanderaangekochtvoernodig,zodatmeteengroteraandeelvanvoervanheteigenbedrijfvolstaanwordt.Daarstaattegenoverdatdemelkgiftperjaaraanmerkelijklageris.In2005washetverschil,gemiddeldgenomen,ongeveer2000kgmelk.Allestegenelkaarafwegend,isertochgoedmetdeFrieserassenteboeren.Nietindelaatsteplaatsomdatheteendubbeldoelkoebetreft,diezowelaandemelk-alsookaandevleesproductiebijdraagt.Mestkalverenbrengenbehoorlijkwatop.

MUTATIES

OokbijdeFries-HollandseenFriesekoeienkunnenmutatiesoptredendievoordenakomelingeneenverslechteringinhouden.Eenrecessieveeigenschapdieooitisontstaandooreenmutatieishetbulldogkalf.Opdezelfdewijzezijnerfelijkeaandoeningenontstaan,zoalsbijotterkalveren,eengladdetong,trekpotenenzinkgebrek.

Bulldogkalf

Eerderwerdenzulkegebrekengeregistreerd.Nudatnietmeerhetzois,gaathetzichteropverloren.

INTEELT

Hetgebruikvaninteeltlijnenkanookbijrunderenzowelpositiefalsnegatiefuitpakken.BijdeFH-fokkersisinteelt,metalsgevolgafnamevanvitaliteitenproductievermogen,nietzozeereenprobleem.Defokkershoudenerinzoverrerekeningmee,datdevadervandeopdebedrijvengebruikteeigenfokstierennietuitheteigenbedrijfvoortkomt,maarmetzorgdaarbuitengekozenwordt.BijdeFrieseRoodbontendoetzichhetvoordeelvoor,daterinverhoudingtothetaantalkoeien,doorgebruiktemakenvanhetindeGenenbankopgeslagensperma,veelstierenkunnenwordeningezet.Mochthetaantalkoeienonevenredigtoenemen,dandientzichookhiereeninteeltprobleemaan.

SELECTIE

HetFHRSende'StichtingRoodbontFriesVee'hanterenfokprogramma's,metalsgevolgdatouderswordengekozendiewaarschijnlijkgarantiesbiedenwaardoorhetgesteldefokdoelbenaderdwordt.In1992gingbijdeFH-fokkersonderdebenaming'Fundamentfokkers'eenprojectvanstartwaarineenaantalledenophunbedrijfaaneigenbloedlijnengingenwerken.Hetconsequentgebruikvaneeneigenstieropheteigenbedrijfwashierbijeenvoorwaarde.Hetgingengaateromderaszuiverheidvandeeigenstaltebehoudenentebevorderen.In2006namen14bedrijvenhieraandeel.VijfvandezefokkershaddenhunbedrijfinFryslân.Bijdeselectiespelendeeigeninzichtenvandebetreffendefokkerseengroterol.Zebaserenzichdaarbijineersteinstantieopafstammingsonderzoek.Zijnernakomelingen,danwordtookmethuneigenschappenrekeninggehouden.Eigenschappenverwantemoeder-envaderdierenkunnenbijdeselectieookeenrolspelen.Inalledriegevallengaathetondermeeromgegevensdietemakenhebbenmethetvet-eneiwitgehalteenmethetexterieurvandedieren.

�119

FOKCENTRA

Erisgeendoorde'StichtingZeldzameHuisdierrassen'erkendfokcentrumvoordeFries-HollandseZwartbonte.Uiteraardwerkendeeerderbeschrevenfundamentfokkersmeeaandeuitvoeringvaneenfokprogramma,zehebbeneenvoorbeeldfunctieenlerenvanelkaar.

FrieseRoodbonteninde

RuiterpolderinIJlst

WelisereenconcentratievanFrieseRoodbontenbijdefamilieBeerdainIJlst.DatbedrijfistoteenfokcentrumvoordeFrieseRoodbontenuitgegroeid.

KEURINGEN

HetkeurenvandeFries(Hollandse)koeienbeperktzichtotbedrijfsbezoeken.Keuringenmeteenpubliekkarakterbehorentothetverleden(FHRS)ofzijnnooitgehouden(StichtingFriesRoodbontVee).

VOEDING

Koeienzijnechteherbivoren,tijdensdeweideperiodewordengrotehoeveelhedenplantaardigvoedselalgrazendopgenomen.Delangetongwordtomhetgrasgeslagen,metdeondertandenwordthetgrasafgesneden.Bovensnijtandenhebbenkoeiendaarbijnietnodig,dieontbrekendanook.Tijdensdestalperiodewordthetgeconserveerdegrasvoorgeschoteldindevormvanhooi,voordroogkuilofgrasbrok.Maïswordtveelgebruiktalszetmeelbron,evenalsverschillendegranenenbijproducten,zoalsaardappelvezels,bietenpulpenbierbostel.Hetvoedselwordtnagenoegzonderkauwendoorgesliktenverzameldindenetmaagendepens.Alsvoldoendevoedselisopgenomenvolgthetherkauwen.Ondersteunddoorpensbewegingen,wordtdeherkauwbrokdooreenantiperistaltischebewegingvandeslokdarmnaardebekgetransporteerd,daargrondiggekauwd,metspeekselgemengdenweerdoorgeslikt.Hetkauwenisnodigommoeilijkverteerbaarplantaardigmateriaaltoegankelijktemakenvoorverteringsbacteriëneneencelligen(depensflora).Hetspeekseldoetdienstomhetzuurteneutraliserenwaardoordepensoptimaalkanwerken.Depensfloralevertvluchtigevetzurendieviadepenswandwordenopgenomeninhetbloedeneenbelangrijkebijdrageleverenaandemelkproductieendeenergiebehoefte.Herkauwenisvanessentieelbelangomdepens,eensoortbiogasinstallatiemeteeninhoudvanliefst150tot200liter,ingoedeconditietehouden.Eenkoeheeftlangvezeligvoernodigomvertragingvandevoedselopnameoptewekken.Bacteriënindepenskrijgenhierdoordetijdhunbelangrijkechemischeprocessentevoltooien.Eengezondepensvoeltstevigaanenbeweegtregelmatigomdeinhoudtekneden.Devloeistoffendiezichindepensbevindenzakkenuit.Nadatzedoordeboekmaaggefilterdzijn,gaanzenaardelebmaagendarmwaarverdereverteringenopnamevanvoedingsstoffenplaatsvindt.

�120

HUISVESTING

Belangrijkefactorenbijdehuisvestingvanrunderenzijn:licht,luchtenruimte.Lichtvoorbetereproduktieenvruchtbaarheid.Luchtvoorvoldoendeaanvoervanzuurstofomallevoorhetonderhoudendemelkproduktiebenodigdechemischeprocessengoedtelatenverlopen.

Fries-Hollandserunderenineengrupstal

Voldoenderuimteomgoedaanhetvoerhekenbijdedrinkbaktekunnenkomen.Voldoenderuimteookomgemakkelijktekunnengaanliggenomteherkauwen.Daarbijmoetdekoegeenlasthebbenvandierendiehogerinderangordezijn.

ZIEKTEN

Dooroptimalevoeding,huisvestingenhygiënezijnveelkoeienziektenbuitendedeurtehouden.Regelmatigecontrolesvanvoeding,melkuitslagenenconditievandedierenhelpendaarbij.Veelziektenzijnleeftijdgebonden,zewordenveroorzaaktdoorvoedingsfouten,bacteriën,virussenenparasieten.Bijnuchterekalverenkomtvaakdiarreevoor.Onvoldoendebiestvoorzieningwerktditindehand,doordatbacteriënenandereveroorzakerstoegangkrijgentothetdarmslijmvlies.Navelontstekkingenkomenookgeregeldvoor,denaveldientmeteennadegeboorteontsmetteworden.Aandoeningenvandelongenengroeivertraging,eventueelgepaardgaandmetdiarree,zijnbelangrijkeklachtenbijouderekalveren.Longworm-enpinkengriepinfectieskunnenondanksbehandelingfataalverlopen.Doordierentijdigtevaccinerenkanditondervangenworden.Infectiesmetmaagdarm-/darmwormenenleverbotgevenvaakmildereziekteverschijnselen.Regelmatigomweidennaargemaaidlandenweloverwogengebruikvanantiparasiticaverlagendeinfectiedruk.Stofwisselingsziekten,aandoeningenaanuierenklauwenkomenmetnamebijhetmelkgevendekoppelvoor.Melkziekte,kopziekte,lebmaagverdraaiingenenslependemelkziektemoetenveelalwordentoegeschrevenaaneenonvoldoendevoeding.Uierontstekingenenstinkpootinfectiesontstaanvaakbijgebrekkigehygiëne.BesmettelijkeziektenalsIBR,BVD,Neospora,LeptospiroseenBrucellosekunnenabortusveroorzaken.Para-tbcveroorzaaktchronischediarreeenvermagering.Hetgrootsterisicovoordeinsleepvandergelijkeziektenisdeaankoopvandierenvaneenbedrijfmeteenonbekendedierziektestatus.Voorbepaaldedierziektendieeengevaarvoordevolksgezondheidbetekenenofgroteeconomischeschadekunnenoproepenbestaateenmeldingsplicht:dez.g.aangifteplichtigeziekten.Demeestbekendevoorbeeldenzijn:BSE(gekkekoeienziekte),MKZ(mondenklauwzeer),AbortusbangenSalmonellose.

STREEKPRODUCTEN

VanmelkvandeFrieseRoodbonteendeFries-HollandseZwartbontewordenkaas,diversesmakenyoghurtenchocolademelkgemaakt.Eenfokker,eenmester,eenslagereneenkoksloegendehandenineenomdeFrieseRoodbontetoteensuperieureleveranciervansmakelijkvleestemaken.

�121

Eenlekkererundercarpaccioisteproevenbij'BistroFred'inJoure.IndeStadsherberginIJlststaatde'DrylsterStoof'metdoorRispensstategeleverdvleesvandeFrieseRoodbonteopdemenukaart.VleesvandeFries-HollandseZwartbontewordtondermeerverkochtopdeGraasboerderijteSondel.

LESMATERIAAL

In2008verscheeninsamenwerkingmetfokcentrum'Rispensstate'teIJlstschriftelijklesmateriaalmetopdrachteneneendocentenhandleidingoverdeFrieseRoodbonten.

STANDVANZAKEN

DeFrieseRoodbonteisvolgensmaatstavenvande'StichtingZeldzameHuisdierrassen'indegevarenzone.In2016stondenvolgenseenopgavevanhetCGN485volwassenvrouwelijkediereningeschreven.Derisicostatuswerdalsbedreigdbeoordeeld,detrendstabiel.

BijdeFries-HollandseZwartbontezijnerin2016nogongeveertienfundamentfokkers.VolgenseenopgavevanhetCGNstondenerin20162129volwassenvrouwelijkediereningeschreven.Derisicostatuswerdalskwetsbaar,detrendalsstabielbeoordeeld.

FOKKERIJ-ORGANISATIES

FriesHollandsRundveestamboek(FHRS)

Het'FriesHollandsRundveestamboek'iseenonafhankelijk,officieelerkendStamboek.Deledenhebbeneenbelangrijkeinbrenginhetbeleid,zewordenopdehoogtegehoudendoorheteigenorgaan'DeNederlandseKoekrant'.HetStamboekregistreertinseminaties/dekkingenengeboorten.Bijdekeuringenwordeneentweetalinspectiemethodengebruikt:debedrijfsinspectieswaarbijalleinproductiezijndevaarzenwordenbeoordeeldtenbehoevevandefokwaardeschattingvandeexterieurkenmerkenvanstieren.

HetFHRShoudtindividueleinspectiesalsdeveehouderdaaromvraagt.Heeftdefokkerofgebruikerbehoefteaanstambomen,dankunnendezeindrieofviergeneratieswordenafgedrukt.HetFHRSverzorgtbovendienexportcertificaten.

�122

EennieuweactiviteitvanhetFHRSishetboerentevredenheidsonderzoek.Deboergeeftzijneerstekalfskoeieneenrapportcijfertussen1en9.Hierbijmaghijrekeninghoudenmetminofmeerobjectieveeigenschappenalsexterieurenmelkproductieenooksubjectievemaatstavenalsmelkbaarheidenkarakter.Zowordtdekoebeoordeelddoordegenediehetdierhetbestekent.DedoordeboeraanhetFHRSaangeleverdecijferswordenvervolgensbetrokkenopdevadervandevaarzen,waaropdevadermetdemeestgewaardeerdedochtersbovenaanstaat.Ditgeeftdeboereenhouvastbijdestierkeuze.HetFHRSisgevestigdineenbedrijfsgebouwinLeeuwarden.Hetheefteigenpersoneelindienst.Hetpubliceertregelmatig'DeNederlandseKoekrant'.E-mail:www.frieshollands.nl

StichtingRoodbontFriesVee

De'StichtingRoodbontFriesVee'heeftalstaken:0inventarisatieenregistratie0leggenvancontactenmetinstantiesenboerenonderling0hetinoverlegmetdeboerenopstellenvanfokprogramma’s,medeinsamenwerkingmetdeGenenbank0hetincidenteelaankopenvandierendiedreigenverlorentegaan0onderzoeknaaronderanderebloedgroepen0hetopdiversemanierenbedrijvenvanPR

DeStichtingheeftgeenpersoneel.Detakenwordendoorbestuursledenofdaartoeaangetrokkenvrijwilligersuitgevoerd.Elkjaarwordteenoverzichtvanvoordefokkerijbeschikbarestierengepubliceerd.EenrecenteactiviteitwasmedewerkingaaneendoordeUniversiteitinLuikverrichtonderzoek,waarbijbleekdatdegenetischesamenstellingvandeFrieseRoodbonte,behalveeenoverlap,ookduidelijkeverschillenmetdeFries-HollandseZwartbonteheeft.DeStichtinggeefteenNieuwsbriefuit.E-mail:www.roodbontfriesvee.nl.

DeStichtingheeftin2016en2017vanviernieuwestierenspermagewonnendatbijdeelnemersenookdoornieuweboereningezetwordt.

TOEKOMST

Dekoevandetoekomstiseendubbeldoelkoe,zowordtinveeteeltkringenbeweerd.Hetdierzalveelmelkengoedvleesmoetenleveren.DebeideFriesekoeienrassenwacht,alshetdaaromgaat,eengoudentoekomst.WarehetnietdatsteedsmeerveehoudershunkoeienlieverlatenkruisenmetzaadvanbuitenlandsestierenvanbijvoorbeeldhetFleckvie-,hetZweedseRoodbonte-ofhet'BelgischeBlauwe'ras.Het'CentrumvoorGenetischeBronnen'inWageningenwaarschuwdein2010voordedreigingdathetHolstein-FriesianmelkveerasanderekoeienrasseninEuropaverdringt.DevariatievanrassenzouvolgensdeCGNdaardoorinhetgedrangkomen.Daarkomtnogietsbij.Zeldzamerunderrassen,zoalsdeFrieseRoodbonteenFries-HollandseZwartbonte,dreigendedupetewordenvanstrengemestregels.Tot2017goldeenuitzonderingvoordezerunderen,maardiedreigtin2018teverdwijnen.Omdatboerenhunaantalkoeienwegensdefosfaatwetgevingmoetenminderenenhunzeldzamekoeienmindermelkgeven,zullenzegeneigdzijndezetelatenslachten.HetRijkzou,zoalsookinandereEuropeselanden,perzeldzaamdiereenpremiemoetengeven,vindtdeStichtingZeldzameHuisdierrassen.Brusselheefthiergeldvoor,maardeNederlandseoverheidheeftvergetenditaantevragen.

�123

C.SCHAPEN/SKIEP

DeLatijnsebenamingisovis.Schapenbehorentotdeordevandeevenhoevigen.

DeWesteuropeseschapenstammenafvanhetEuropeseschaap:deMoeflon.Daardoorhebbenzeeenaantalkenmerkengemeen:eenbeperktbronstseizoenvooralophogerebreedtegraden,geensterkkudde-instinct,datzichookuitteinweinigneigingtotlopenentrekken.VroegerwarendeschapeninWest-Europaweinigvlees-productiefenweinigvruchtbaar.Zewarenlaatrijpenzehaddengrove,langharigevachten.Dezeschapensteldenweinigeisen.

Moeflon

Zehebbenzichaangepastomtekunnenbestaanvanwatopeenbeperkteoppervlaktegroeide.Methungrovenauwelijkskrullendevachtenzijnzegoedbestandtegenregen,windenhogeluchtvochtigheid.IndelaagvlaktenvanEuropazijndoorselectieindedaaraanwezigetypen,watgrotereenzwaarderedierengefokt.GeïmporteerdeschapenuitAziëenAfrikahebbenhuninvloedgehadopdelaaglandsevariëteiten,waartoeookdemetFryslânverwanteschapenrassenbehoren.Bijdemetdefokkerijsamengaandeselectieginghetom

eigenschappenals:vruchtbaarheid,groeienslachteigenschappenendegeschiktheidvoordeschapenhouderij,zoalsdieineenbepaalderegiobeoefendwerd.

�124

FRIESESCHAPEN/FRYSKESKIEP

FrieseMelkschaap/FryskMolkskiep

Zwartblesschaap/Swartblesskiep

Blessumerschaap

�125

HETFRIESEMELKSCHAAP/ITFRYSKEMOLKSKIEP

SchapenopdeFrieseterpenleverdenmelkenwol.Daarkomennaasthoornloze,ook(vier)hoornigeschapenvoor.Vondstenvaneenlapstofenvankledingstukkenwijzenophetgebruikvanwol.DeeersteboerendiezichopdeFriesekweldersvestigenkomen,volgensA.T.Clason,vande(Drentse)zandgronden,zenemenhunschapenmee.Indezestiendeeeuwzijndeschapenalsregelwit.OpeenbedrijfinBuwekloosterbijBuitenpostkomenin1580wel300schapenvoor.Meestalwordenzevoordemestennietvoordemelkgehouden.Eénvandeoudsteafbeeldingenvanhetraszienweopeenschilderijuit1647vanPaulusPotter.OpeenetsvanNicolaasBerchemzienweeenmoederschaapmetdekenmerkendehoudingvanhals,nekenromp.

EtsvaneenMelkschaapdoorNicolaasBerchum

(1620-1683)

Hetdierheeft,zoalsallemelkschapeneenonbewoldestaart.HetwordtindietijdlangsdeNoordzeeaangetroffen.IneenartikeluitdenegentiendeeeuwoverdeschapenteeltinFryslânwordtverteldhoeerindietijdviersoortenschapenindeprovincievoorkwamen.IndeFrieseWoudenwerdentoennogheideschapengehouden.

Heideschaap,noglangetijdinkuddenaanweziginde

Frieseheidegebieden

Volgenshetartikelkomterookeentussensoortvoormeteigenschappenvanhetz.g.'bokkeschaap',datvetgeslachtwerdenmetlangegrijzewoloverdektwas.Opdekopdroegendezeschapeneengrotewollentoefwaardoorzenauwelijksuithunogenkondenzien.HetFrieseMelkschaapwerdindietijdvoornamelijkgefoktinhetNoordenvandeprovincie.HetwordtingroteaantallengekruistmetEngelserammen,zodathetinzuiverevormsteedszeldzamerwordt.De'CommissievanLandbouw'(voorgangstervandeFrieseMij)maaktin1812eenbeschrijvingvanhetFrieseschaap.Hetmoet"grootvanstatuurzijn,langvanhals,rondekop,langeoren,kortenfijnvanwol,langvanstaart,zwaarengezonkenvanbuik.Derammenvanditrashebbenhorens."In1835maaktAlexanderNumaneenduidelijkonderscheidtussenhet"kleineTexelseschaapenhet"grootteofFriescheschaap".Hijnoemtdeonbewoldestaart,deaardvandewolendegrotemelkgift.Numan

prijsthetschaapaanvanwegedegrotevruchtbaarheidHetwordtechtervoortdurendgekruistmetEngelseschapen.

HetFrieseMelkschaapzouwaarschijnlijkverdwenenzijnalsK.N.KuperusvanMarssumnietdeeerstevoorbereidingenhadgetroffenomdeverbasteringtegentegaan.OmdieredenkochthijinhetDuitseOst-Frieslandzuiverfokmateriaalop.Hijrichtteeenparticulierstamboekop.

In1917komenopnieuwberichtenoverdeteruglopendebelangstelling.Indecrisistijdrond1930enalserziektenonderdeschapenheersen,wordthetnogerger.Vanwegedevlees-en

�126

wolproductie,behorendeinFryslânindetwintigsteeeuwgehoudenschapenoverhetalgemeentothetTexelseras.Indeoorlog1940-45volgteenopleving,omdatdedoordebezettersingevoerdedistributieregelingvoordeFrieserassengunstiguitvalt.Nadiejareniseropnieuwsprakevanachteruitgang.In1958zijnermaardriefokkersmetenkelerammen.Rond1970volgtechtereenexplosievegroei.Inhetjaar2000staanongeveer2000schapenbijhetStamboekgeregistreerd.In2005isdatuitgegroeidtot5227.AlhoewelersprakeisvaneenFriesenZeeuws(ookVlaams)Melkschaap,isdeovereenkomstzogrootdatbeidealséénmelkschapenraswordenbeschouwd.

HETZWARTBLESSCHAAP/ITSWARTBLESSKIEP

DeherkomstvanhetZwartblesschaapisnietgeheelduidelijk.VolgenssommigefokkerszouhetrasdoorFrieseboerenviadoelbewusteselectieuitdeSchoonebekergevormdzijn.HetrasdatveelinhetOostenvanDrenthevoorkwam,had-enheeftooknusomsnog-dezelfdezwartblesaftekening.

DeSchoonebekerwaarhetZwartblesschaapwaarschijnlijk

medeuitvoortkwam

DeZwartbleszoueenflinkescheutbloedvanTexelaarsenhetFrieseMelkschaapinzichhebben.A.T.Clasonschrijftin1980dathetdannognietduidelijkisofhetschaapalseenapartrasbeschouwdmoetworden.OokonderfokkersdieditschaapallangeretijdfokkenbestaatnoggeenovereenstemmingoverhoedeZwartbleserpreciesuitmoetzienenhoehetrasontstaanis.Volgensdeoverleveringzouhetdierruim100jaargeledendoorenkeleFrieserundveefokkersgefoktengeselecteerdzijnuitSchonebekerheideschapen.EnbovendiengecombineerdzijnmethetFrieseMelkschaapenenkelvleestyperassen.Zwartblesschapenhorenbijeengroepschapendieeenbepaaldkleurpatroondatdoorerfelijkheidsonderzoekers'sixpointwhite'genoemdwordt.Dehoofdkleuriszwartbruin,daarbuitenzijnerzeswittevlekken,tewetenopdekop,devierbenenendestaart.Bijdeselectielettendefokkersvooralopgespierdheid,dewolkwaliteit,devruchtbaarheidendeaftekening.Ophetoogzijnerontegenzeggelijkaanknopingspuntentussenbeiderassen.Behalvedekleurenaftekening,ookdewatgebogenneusrug,deopgehevenhouding,desomswatdraderigewolenhetgemakkelijkaflammen.

In1979werdonderauspiciënvande'StichtingZeldzameHuisdierrassen'de'FokkersclubvoorZwartblesschapen'opgericht.Hetaantalledenbedroegheteerstejaar82met1250schapen.DeFokkersclubwerdin1985omgevormdtothet'NederlandsZwartblesSchapenstamboek(NZS)'.Eind1988ontstonderinhetStamboekeenkleinepaleisrevolutie.Hetbestuuristoeninzijngeheelopgestapt.HetverschilvaninzichtbetrofvolgenseenvandetoenmaligebetrokkenendeeisendieaandeZwartblesmoetenwordengesteld.Op1januari1995richttendebezwaarmakersde'Zwartbles-fokkersgroep'op,eenopzichzelfstaandStamboek.

�127

HETBLESSUMERSCHAAP/ITBLESSUMERSKIEP

De'Blessumergroepsfokkerij'heeftalsdoelhetBlessumerschapenrasinstandtehoudenentevermeerderen.HetrasisvoortgekomenuiteenkruisingtusseneenVlamingeneenTexelaar.Ditvleeslammoederraslevertvolgensde'Blessumer-groepsfokkerijvereniging',samenmetdeTexelaaralsvleeslam-vaderdier,eenuitstekendeindproduct.

FOKDOELEN

FrieseMelkschaap

HetFrieseMelkschaapbehoorttotdegrotewitteschapen.Zehebbeneenlangeentengerehals.Dekopendestaartzijnnietbewold.Hetschaapheefteengewichtvanca.75kilo.Deneusislichtgebogenendeorenzijnlichtenbreed.Dewollozestaartreikttotdehak.Deogenzijngroot,sprekendenbruin.Neus,lippenenbekzijnongepigmenteerd.Aandehalstreffenwesomstweebelletjesaan.Diewordenerggewaardeerd,maarkomenweinigvoor.Zezijnalleenzichtbaaralshetschaapnetgeschorenis.HetFrieseMelkschaapbehoorttotdemelktypischedieren.Zehebbeneengrote,maarsmallewigvormigeromp.Zezijnarmbespierdenhebbenfijnestevigebenen.Demelktekenszijnsterkontwikkeld.Despenenwijzenbijvoorkeurnaarbeneden,hetgeenhetmelken(enhetzogen!)vergemakkelijkt.

HetidealetypevanhetFrieseMelkschaap

HetfokdoelvoorhetFriesemelkschaapisalgemeengesteld:Eengoedontwikkeld,evenrediggebouwdschaap.Hetmelktypetreedtsterkopdevoorgrond,wattotuitingkomtindewigvorm.Hetheefteenmatigdiepeborst,debuikisgoedontwikkeldenheeftweinigwol.Debenenzijnkrachtig,droogenhebbeneengoedestand.

Dewolisoverhetalgemeenkortengoedgestapeld.Dekwaliteitisfijn.Dekopenpotenzijnonbewold,evenalsdelange(totaandehakken)dunnestaart.Dekopisvrijlangmeteenbredesnuit,vandezijkantgezienishetneusbeenlichtgebogen.Debeharingvandekopisfijnenlichtroomkleurig.Hetuierisgoedontwikkeldenfijnvanstructuurmetmiddelgrotespenennaaronderengeplaatst.

Volgensdevoorschriftenvanhet'FrieseMelkschapenstamboek'behorentotdenietgewensteafwijkingen:-eenkuifopdekop;-stijvekorteoren;-geheelbonteofgelekoppen;-bontebenen,gelebenenofgeheelbont;-bewoldestaartofkortestijvestaart;-harigewol.

Schapenmetbovenstaandegebrekenwordenvoorhetstamboekafgewezen.Bovendienwordenschapen"metwitindeogen"(z.g.glasogen)niettoegelaten.

�128

ZwartblesschaapHetZwartblesschaapbehoortmethetFriesemelkschaap,hetZeeuwseMelkschaapendeTexelaartotdegroepvandeNederlandseweideschaaprassen.Hetgeenzeonderscheidtvandez.g.heideschapen.DeZwartblesheefteenbruinzwartekleurmethetkenmerkvandewitteblesopdekop.Debleslooptvandekruintotdebek.Hetschaapheeftwittesokjes,iniedergevalaandeachterpoten,hetheefteenwittestaartpunt.Eenbefjemeteenmaximaledoorsnedevan5centimeterisbijooientoegestaan.Lossewitteharenenvlekkenzijnniettoegestaan.Hetwordtoprastypischeuitstralinggefokt.

HetidealetypevanhetZwartblesschaap

HetfokdoelvoordeZwartblesiszeeruitgebreiddoorhetNZSgeformuleerd.Daarbijwordendeaftekening,deoverigeexterieurkenmerken,devruchtbaarheid,hetaflammeren,demoedereigenschappen,demelkgiftendefokmaatregelenmethetoogophettegengaanvandeschapenziektescrapie,alsaandachtsgebiedenaangemerkt.Aangegevenwordtwelkeopdieonderdelendeafwijkingenzijn.HetongehoorndeZwartblesschaapstaatquabouwtussendeTexelaarenhetFriesMelkschaapin.HetiswatarmergespierddandeTexelaar,hetstaathogeropdebenenendewoliswatgrover.Degroteorenstaanhorizontaal.

HetuiervaneenZwartblesooiisgoedontwikkeldendevruchtbaarheidisgroterdandievandeTexelaar.Eenschaapdatwelhoogtemaargeeninhoudlaatzien,heeftnietdevoorkeur.EengoedeschofthoogtevaneenZwartblesooiis78-80centimeter,eenvolwassenrammeeteenschofthoogtevan85-90centimeter.DeZwartblesiseengoedontwikkeld,watgerektenruimgebouwdschaapmetopgehevenhalsenhouding.Destaartlooptdoortotdehakenismeestbewold.LossewittevlekkenenveelwitophetoorisbijdeZwartblesniettoegestaan.Ooienmogenweleenbefjehebben,mitsniettegroot.Voorrammengeldtdatniet.Eenschaapdatwelhoogtemaargeeninhoudlaatzien,heeftnietdevoorkeur.DeZwartblesheefteenopgehevenhoudingmeteengebogenneuslijn.Hetiseenhoogbenigenlanggerektdier,metlagelaatsteribben.Hetdiergedijthetbestealshetopgoedonderhoudengraslandkangrazenenaflammertopdemeestgunstigetijdalsdegrasgroeiweeropgangkomt.

DeZwartbles-fokkersgroepheeftalsdoelhetbehoudvanhetZwartblesschaapalsoud-Nederlandsschapenraswaarbijdeeigenschappenalsgemakkelijkaflammeren,goedemoederdieren,hogevruchtbaarheidengrotemelkgiftbewaardenverbeterdworden.Dekenmerkendeaftekeningmoetgehandhaafdblijven.DeZwartbles-fokkersgroepheefteen'kortebeschrijvingvanhetzwartblesschaap'opgesteldwaarindegewensteeigenschappenstaanomschreven.Dehandleidingishandigvooriederefokkerdienogeenskritischnaardeschapenwilkijken.Ookisheteenhandiginstrumentbijdeaanschafvanschapen.DeZwartbles-fokkersgroeprichtzichophetfokkenvanhettypeZwartbleszoalsdezevanoorsprongbedoeldis.Eenruimschaapmetveelinhoudenlengtedatkrachtigisingangenstand.

�129

BlessumerSchaap

HetfokdoelvanhetBlessumerSchaapiseenvruchtbaarengebruiksvriendelijkvleeslammoederras.De'Blessumergroepsfokkerij'streeftnaareengemiddeldelammerenproductievantenminste2.2.gespeendelammerenpertoegelatenooi.Ennaaruitstekendemoedereigenschappen:zoalsgeenaflamproblemen,goedemoederzorgenuitstekendemelkrijkheid.

KWANTITATIEVEENKWALITATIEVEEIGENSCHAPPEN

EentweetalkwantitatieveeigenschappenwaardoorhetFrieseMelkschaapberoemdgewordenis,zijndevruchtbaarheidendehogemelkgift.HetFrieseMelkschaapwordtalsdebestemelkproducentonderdeschapenbeschouwd.Dieproductiebedraagt600kgmelkperjaar(met6%veten5%eiwit).Erzijnuitschietersmogelijktot1000kg.Friesemelkschapenlammerengemakkelijkaf.Zezijnbovendienzeervruchtbaar.Hetdierwerptgemiddeldtweetotdrielammeren.Vierlingenzijngeenuitzonderingen.Hetmelkschaapgeeftgedurendeeenlangeperiodemelk.Deledenmoetelkjaareendeklijstengeboortenlijstinzenden.Eenkwalitatiefkenmerkvanhetmelkschaapzijndezeergoedemoedereigenschappen,hetstootlammerennietgauwaf.

VeelvandekenmerkenvanhetmelkschaapwordenookgevondenbijhetanderemetFryslânverwanteschaaphetZwartblesschaap.Metalsuitzonderingendehaarkleurenhetgegevendatditschaapvooraleenvleesschaapis.Hetdierwordtookgehoudenvanwegede(lams)vleesproductie.

Eengezondevijfling

DeZwartbleswordt,veelmeerdanhetmelkschaap,geprezenomdeuiterlijkeverschijning.Hetwordteensierlijkendaardooreenmooischaapgevonden.EenmindersterkpuntvandeZwartblesisdezwartekleur.Dewolbrengtnogminderopdandievandewitteschapen.BijuitzonderingbrengtdeZwartbleseengezondevijflingvoort.

GEBREKENENINTEELT

OokbijhetFrieseMelkschaapenhetZwartblesschaapkomen,alsgevolgvaneerderemutaties,inhetgenenmateriaalerfelijkeaandoeningenvoor.

Zokanerwatdebenenbetreftsprakezijnvansabelbenigheid,entesteileoftewekenkoten.Eenvarkensbekbehoorteveneenstotdegebreken.

BijdeFrieseschapenrassenvormtinteelteenbedreiging,omdathethierombetrekkelijkkleinepopulatiesgaat.Toeninhetkadervanhetbestrijdenvandeschapenziektescrapie,verplichtgefoktwerdmetrammenmethetgenotypeARR/ARR(dubbele

�130

ARR),moestensommigefokkersschapenmeteenandergenotypeweleensterigoureusvandehanddoen.Toendescrapiegevoeligheidomeenaanpakvroeg,blekenerindebeidefokgroepenmaarvijframmenmethetmeestgunstigegenotypetezijn.Hierbijtweevollebroers.Ookbijdeanderedriewassprakevanverwantschap.Ditheefttotgevolgdatdeverwantschapbinnendestamboekengrootis,waardoordekansoperfelijkegebrekentoeneemt.

SELECTIE

Bijhetfokkenvanschapenwordtrekeninggehoudenmetdeafstamming,deafstammelingen(alsdieerzijn)enmetverwanten.Omdatgegevensoverhetgenotypevandeschapenveelalontbreken,wordtbijdeselectienoodgedwongenvooralnaardekwantitatieveeigenschappengekeken.Zospeeltbijhet'FryskMolkskieppeStamboek'(FMS)hetaantalnakomelingeneengroterol.Depraktijkheeftuitgewezendatalleenschapenmetgroteworpenveelmelkproduceren.Metschapendieeenlingenwerpen,wordtdaaromnietverdergefokt.Omdatdemelkproductiemaarvoor25procentendevruchtbaarheidmaarvoor10procentgerelateerdisaanerfelijkeeigenschappen,biedtditmaarzeerbeperktaanwijzingenvoorhetgenotypevandeschapen.HetfokkenvandeFrieseschapenberustgrotendeelsopervaringenintuïtie.

FOKCENTRA

ErisgeendoordeSZHerkendfokcentrumvoorhetFrieseMelkschaapendeZwartbles.

KRUISEN

Friesemelkschapenwordengeregeldinkruisingprogramma'sgebruiktomhunvruchtbaarheidenrijkemelkgiftaanandereschapenrassendoortegeven.Omgekeerdkomthetookvoordatvleesrijkeschapen(alsbijvoorbeelddeTexelaar)methetmelkschaapwordengekruistomdevleesproductieteverhogen.Texelseooienwerpenzwarelammeren,maardoordatdezemindermelkgeven,groeienzenietzosnelalsdenakomelingenvanhetmelkschaap.OmdatdeStamboekeneropuitzijnhunschapenraszuivertehouden,horenzulkekruisingennietindefokprogramma'svoordeFrieseschapenthuis.

KEURINGEN

DejaarlijksekeuringvanhetFMSwordt,alsderegelgevinghettoelaat,tijdensdeLandbouwtentoonstellinginOpmeergehouden.Ookbestaatdemogelijkheidomdierenthuistelatenkeuren.Dezedientdanalsvoorkeuringvoordejaarlijkserammendagenfokdag.

HetNZSorganiseertinprincipeelkjaareennationalekeuring.

Keuring2017NZS

�131

Erwordenookregionalebijeenkomstengeorganiseerdwaardedierenopexterieurwordenbeoordeeld.Deinspecteursvande'Zwartbles-fokkersgroep'komenindemaandenmeienjunibijdefokkerslangsomdegeborenlammerentekeurenenbijeenvoldoenderesultaatinteschrijven.

ZIEKTEN

Tweeveelvoorkomendeziektenbijschapenzijndezwoegerziekteenscrapie.

Scrapieiseenbesmettelijkeaandoeningvanhetzenuwstelsel.Deziekteleidttoteensponsachtigestructuurveranderingvandehersenen.Dieverschijnselentredeninderegelopvanafeenleeftijdvananderhalfjaar.

Veelschapenmetscrapiehebbenjeuk

SchapenmetdebloedgroepdubbeleARRzijnresistenttegendezeziekte.OverigenswerdeninhetbuitenlandenkeletientallenschapenmetbloedgroepARR/ARRaangetroffen,dieerniettegenbestandwaren.Schapendielijdenaanscrapievertonenvaakafwijkendgedrag.Ze"dromen"metdekopnaarbeneden,tonengeenkoppelgedrag,kunnenergschrikachtigzijnentrillensomsoverhetgehelelichaam.Bovendienschurendedierenzichoveralaanenvermagerthetziekedier.Naeenlangeincubatietijdeneenslependverloop,eindigtdeziektealtijdmetdedood.Scrapiekomtookvoorbijgeiten.

Dezwoegerziektewordtveroorzaaktdoorvirussen.Besmettingvindto.a.plaatsviademelkendebiest,maarookdoordemest,urineenuitademingsluchtvanbesmettedieren.Eenbesmetdierkansomsmaandentotjarenopeenbedrijfvoorkomen,zonderziekteverschijnselentevertonen.Aldietijdishetdierechterweleenbronvoorbesmettingvandeanderedieren.

STREEKPRODUCTEN

WiegerKuikeninKollumerpompenMiekeenSiebrandHaarsmainOudegamakenzachteenhardekaasmetmelkvanFriesemelkschapen.MontsmainKollumproduceertverseschapenkaasmetmelkvanFriesemelkschapen.HetZwartblesschaaplevertveelgevraagd(lams)vlees.

STANDVANZAKEN

BijhetFryskeMolkskieppeStamboekstaanin2016800diereningeschreven.Erzijntienregistrerendeleden.Hettotaalaantalledenis34.InNederlandwordendemeesteFriesemelkschapenopenkeleschapenmelkbedrijvenbuitenFryslânaangetroffen.ErwordenookFriesemelkschapeninBelgië,Frankrijk,ItaliëenDenemarkengehouden.HetaantalgeregistreerdeZwartblessenbijhetNederlandsZwartblessenStamboekbedroegin20151550ooienen147rammen.Hetaantalfokkersisdan155.hetaantalschapenongeveer7000.In2017telthetNZS150-160actievefokkersmeteen2000ooien.

DeZwartbles-fokkersgroepteltin2017170vrouwelijkeen23mannelijkedieren.In2017zijner16fokkendeledenaangeslotenmetbijna900ooien.DeZwartbles-fokkersgroepgroeitinaantallennaeenperiodevanweinigactievefokkers.

�132

Volgenshet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'(CGN)zijnerin2016,alsjehetFrieseenhetZeeuwseMelkschaapbijelkaaroptelt,5000volwassenvrouwelijkedierenvanhetMelkschaap.Hetraswordtalskwetsbaarbeoordeeld,hetwordtdelaatstevijftienjaarstabielgevonden.HetaantalZwartblessenwordtbijdezeinventarisatienietvermeld.

FOKKERIJ-ORGANISATIES

FriesMelkschapenstamboek

www.melkschapen.nl

Het'FriesMelkschapenStamboek(FMS)'heeftalstaken:

0hetjaarlijkstoesturenvandeledenlijstenwaaroppersoonlijkegegevens,fokkerofniet-fokker,zwoegervrijofnietenhetbedrijfsnummerwordenvermeld;0hetanimerenvandemelkcontrole;0hetopsporenvanproductieverammenmoeders;0hetverstrekkenvanstambomen;0hetverstrekkenvancomputerlijstenvanhetgehelebestand;0hetinstandhoudenvanverschillendebloedlijnen.

NederlandsZwartblesStamboek(NZS)

www.nzs.nl

Debelangrijkstedoelstellingvanhet'NederlandsZwartblessenstamboek'isderegistratievanalleZwartblessen,diebinnenhetStamboekwordengeboren.Bovendienwordenafstammingsbewijzenafgegeven.HetbestuurtrachtervoortezorgendathetuiterlijkvandeZwartblesongewijzigdblijftendatdegoedeeigenschappeninstandwordengehouden.HetNZSpubliceertregelmatighettijdschrift'DeZwartbles.

Zwartbles-fokkersgroepwww.zwartbles-fokkersgroep.nl

Binnenhetstamboekvande'Zwartbles-fokkersgroep'wordendriekwalificatiesgehanteerd:0Stamboekooienen-rammen(dierengeborenuitvolbloedoudersdievoldoenaandeopname-enaftekeningseisenvoorhetjaarvanopnames);0Register-ooien(ooienuitvolbloedoudersmetéénoftweekleurfoutjes);0Hulpboekooien(hierinmogenalleooienwordeningeschreven,ongeachtleeftijd,afstamming,kleur,aftekening).DeZwartbles-fokkersgroepgeefthettijdschrift'dezwartbles-info'uit,datviermaalperjaarverschijnt.E-mail:stamboekadministratie@kpnmail.nl

Alledriedestamboekenzijngesloten.Erwordengeendierenzonderafstammingsbewijzenvangoedgekeurdeengeregistreerdeoudersingeschreven.AlleenbijdeZwartbles-fokkersgroepkunnenooienvanbuitenhetstamboekinhethulpboekingeschrevenworden.Bestuursleden,inspecteursenoverigefunctionarissenvandedrieStamboekenverrichtenhunwerkzaamhedeninhunvrijetijd.

�133

TOEKOMST

EnkelegrotebedrijvenmetFriesemelkschapenwordenbuitendeprovincieaangetroffen.Hetaantalschapenbinnenhetoorsprongsgebiedisdaardoornogalbeperkt.HetaantalschapenenfokkersbijhetFrieseMelkschaapverlooptlangseendalendelijn.DecommerciëletoepassingvanhetFrieseMelkschaapheeftalsgevolg,datsommigenhetomhoogbrengenvandemelkgiftbelangrijkerachten,danhetwerkenaandeoverigefokdoelen.OokalwordenzulkeschapennietinhetStamboekopgenomen,dannogisdatvoorhetimagovandegehelepopulatienietbevorderlijk.OmdatdeZwartbleseenvleesschaapis,speelthetverschijnselvaneenonevenredigaccentopdemelkproductiehierniet.Na25jaarfokkenwordtdetoestandvandezeschapenpopulatiestabielgeacht.WaarbijdestamboekenvanhetMelkschaapenhetNZSdeleden-endierenaantallendalen,iserbijdeZwartbles-fokkersgroepsprakevaneengroeiinleden-endierenaantallen.

�134

D.HONDEN/HOUNEN

DeLatijnsebenamingiscanisfamiliaris.Hondenbehorentotdefamilievanderoofdieren.

Naardeafstammingvandehond,heteerstehuisdiervandemens,isveelonderzoekverricht.Deconclusiewasdatnietdejakhals,maardewolfdevooroudervandehondis.Vermoedelijkkwamdewolfmetdeprimitievemensincontactdoordatbepaalderoedelsafvalgingeneten.Dittypewolfvervreemddevanzijnsoortgenotenenwerdgeleidelijkafhankelijkervandemensen.Naverloopvantijdwerdenzeeenhond.

Wolf

DehondisvolgenseenBelgischepaleontoloogal30.000jaaronzemetgezel.De'eerste'hondenfungeerdenaanvankelijkalswaakhonden.Vervolgenskreeghetdierdetaakkuddenveeenschapenbijeentehoudenente'beveiligen'.Vanafhetbeginvanhetmenselijkbestaanwerdergejaagdwaarbijhondenwerdengebruikt.Indebronstijd(1700-600v.Chr.)warenerinFryslânalherdersachtigehonden.IndevroegeMiddeleeuwenwerdenhondeninpaardengravengelegd.Zevormdenookbijgavenbijmannenenvrouwendiebegravenwerden.Indietijdkwamerlangzamerhandeenspecialisatievanjachthonden.

�135

FRIESEHONDEN/FRYSKEHOUNEN

Stabijhoun

Wetterhoun

FrieseWindhond

Kenmerkenenbetekenis

TotdeFriesehondenrassenbehorendeStabijhounendeWetterhoun.DeFrieseWindhonddievolgenssommigeninFryslânvoorkwam,isnietmeertetraceren.

AandehandvaneenoudschilderijwordtbeweerddatdeStabijhounafstamtvandeSpanjoelofSpioen,eenspanielachtigehonddiedeSpaansetroepenzoudenhebbenmeegenomennaarNederland.

DespanielachtigehondwaarvandeStabijhounzouafstammen

ZoweldeStabijhounalsdeWetterhounzijnwaaks,ze'slaanaan'wanneereenvreemdehetterreinofhethuisbetreedt.DeStabijhounisaanhankelijkerenveelmeeropzijnbaasgerichtdaneenWetterhounendaardoorookgemakkelijkertetrainen.DeStabijhounisnietalleengeschiktvoorhetvangenvanmollen,hetisookeenjachthond.Daartoemoetdehondvanafzijneerstelevensmaandengetraindworden.Hetiseenhalflangharigehondmet

eengestrektpostuureneenkarakteristiekelangestaartdietotaandehielreikt.Hetonderstedeelislichtomgebogen.DeStabijhounstraalteenverfijndeadeluitenbeschiktoverveelkrachtenuithoudingsvermogen.Hetiseenmiddelgrotehond:deidealehoogtevoorreuenis50-53cm,voortevenisdit48-50cm.

Stabijhoun

Demeestvoorkomendekleuriszwartmeteenwitteaftekening,maarookbruinmeteenwitteaftekeningkomtvoor.Inbeidegevallenmogenerinhetwitzwarteresp.bruinespikkelsvoorkomen.Jehebtookeenmengvormvanzwart-ofbruinwit,dezogenaamdeschimmels.

DeWetterhounvertoontuiterlijknauwelijksenigegelijkenismeteenanderhondenras.Destuggeastrakanvachtmetdebeschermendevettigeondervacht,dewatgrimmigeblik,hetforsebredehoofdendespiraalstaartgevendeWetterhounzijnkarakteristiekevoorkomen.Hetiseenmiddelgrotehond:deidealemaatvoorreuenis59cm,voorteven55cm.

Wetterhoun

OokdeWetterhounisnietbanguitgevallen,maarheefttegelijkertijdeenzeeraanhankelijkeengevoeligenatuur,waardoorhijzichvooralaanhuisgenoteninsterkematehecht.

�136

TegenovervreemdengedraagtdeWetterhûnzichwatgereserveerder,maarzekernietagressief.Hetiseenuitstekendewaakhond.Wetterhounenzijnzwart,bruinoforanjemetwitteaftekening,waarbijinhetwiteveneensschimmelen/ofspikkelsmogenvoorkomen.Ookhierwordtbijdefokdoelenietsgezegdoverhetkarakter.EenWetterhounwordtverondersteldrustig,eigenzinnig,gereserveerdvoorvreemdeneneenidealeerfhondtezijn.Eénvandegewenstekwantitatieveeigenschappenisookweerdehoogte.WetterhounenstaanidealiterietshogeropdepotendandeStabijhoun.Deidealemaatvoordereuenis59centimeter,voordetevenisdit55centimeter.

Fryslân

IndeFrieseterpenwerdenookbeenderenvanhondengevonden.In1944werdenskeletdelenvaneenherderachtigehondaangetroffeninveengrondbijdeFluessen.Bijopgravingeninterpenwerdenallerleisoortenhondenopgegraven:wolfshonden,doggen,jachthonden,kezenenterriërs.InFryslânwasdejachtindezestiendeeeuweenprivilegevandehogerestanden.Tussen1600en1700mochtenboerenmeteeneigenboerderijookjagen.Deplattelandsbevolkingtrokzichvanderegelgevingterzakeweinigaan.DeFriezenjaagdenopallerleiwild.Opdekleimetstaandehonden,inhetoostenvandeprovinciewerdendrijfpartijengehouden.

W.Dooperconstateertinzijnboek'DeStabij:Bijkeinalleopzichten'datdezehondreedsrond1800inFryslânvoorkwam.Omstreeks1900gingdeplattelandsbevolkingdestabij,aldusDooper,vanwegedetoenemendevraagnaarbont,opgroteschaalinzettenalsmollen-enbunzinghond.VolgensdeonderwijzerW.HoeksmateTwijzelisStabijdeafkortingvansta-mij-bij.DeveelvuldiginFryslângebruiktebenamingBijkezoudaareenafkortingvanzijn.VanoudsherstamtdestabijvooraluithetFrieseWoudengebied.Dehondwerdhiervooralgebruiktvoordemollenvangstendejachtopdebunzing.DeDrentsePatrijsenHeidewachtelhebbeningrotelijnendezelfdeafkomstalsdeStabijhoun,zoisdealgemeneopvatting.

EenDrentsepatrijshond

Dierassenvertonenovereenkomsteninlippen,schofthoogte,schedel,hals,rug,voetzolen,borstenbeharing.Hoeksmaconstateert,datdedrierassenvoorverschillendejachtdoeleindengebruiktwerden.DeStabijhounstondofvoorhetwildenwasdaarnaasteenhonddiepervoetmeegingvoordejachtop'haar-enveerwild'.

DeafkomstvandeWetterhounisnietgeheelduidelijk.VolgenssommigenzouhettypehondvanuithetgebiedronddeOostzeenaaronzestrekenzijngebracht.AnderenbewerendatZigeunersdiezichinFryslânvestigdeneraanmeegewerktzoudenhebben,datereenkruisingvaneendogachtigehonddiezijbijzichhaddeneneeninheemseFriesejachthondzouhebbenplaatsgevonden.Gebruiksdoeleindenalsdeotterjacht,bunzingjachtenerfhondzullenbijhetfokkenenselectereneenbelangrijkerolhebbengespeeld.DeWetterhounkomtvoortuitdegroepvandewaterhonden.VooroudersvandezehondkwamenvoorinEngeland.Erzijnafbeeldingenuitdatlandwaaropduidelijkwetterhounachtigehondenstaan

�137

afgebeeld.WaarschijnlijkwerdendeeersteWetterhounennaarFryslânmeegenomendoorvissersenpalinghandelaren.EeuwenlangwerddezehondookwelOtterhoungenoemd.Naastdeotterjachtwerdhijgebruiktalswaakhond,verdelgervanongedierte(ratten,mollen,bunzingen)ensomsalstrekhond.

EenEngelseansichtkaartvanrond1900.Dehondheeft

overeenkomstenmetdeWetterhoun.

DeWetterhounkwamwaarschijnlijkeerderindeprovincievoordandeStabijhoun.Denaamiswaarschijnlijkontleendaanhetgegevendatdehondleefdeinwaterrijkgebiedenzichdaarthuisvoelde.

Erwordtbeweerd,daterookeenFriesewindhondzouzijngeweest.HetrasonderscheidtzichvolgensRenéZanderinkvan

deEngelsewindhondendoordezeerrobuustebouwmetzwarespierendiegeschiktzijnvoorhetwerkopdeFrieseklei.Uitstervenvanhetraszouhetgevolgzijngeweestvanhetrond1920verbiedenvande'langejacht'.

Jagersmethunwindhondenstaanklaar

vooreen'langejacht'.

Hierbijwerddehondgebruiktomhetwildzelfstandigtedodenennaarzijnbaastebrengen.Dehondwerdookgebruiktalstrekhond,watopzekermomentooknietmeerwastoegestaan.ZezoudenhetlaatstzijngesignaleerdinhetwoonwagenkampteSneek.JosRobroekmeldt,datzerond1995daarzoudenzijngebruiktvoordeillegalejacht.

NEDERLANDSEVERENIGINGVOORSTABIJ-ENWETTERHOUNEN

ReedsvoordeTweedeWereldoorlogwerddeaanzetgegevenvoordeoprichtingvande'NederlandseVerenigingvanStabij-enWetterhounen(NVSW)'.HoeweldeWetterhounvaakmetdeStabijhoungekruistwerd(degevolgenzijnnogaltijdinhetkrulhaarvansommigeStabij'stezien),washetvolgensdeinitiatiefnemerstochmogelijktweeopzichzelfstaandehondenrassenteonderscheiden.ErwerdencircadertigStabijhounenentwintigWetterhounenverzameld,dievoldedenaandekenmerkendieaanhetraswerdentoegekend.Zewerdenindebijlagevanhet'Nederlandshondenstamboek'opgenomen.In1942volgdedeofficiëleerkenningvandeStabijhounendeWetterhounalsrashond.DeLeeuwarderJanBoswashierbijdegroteinspirator.Hijrichttemetanderenin1947de'NederlandseVerenigingvoorStabij-enWetterhounen'(NVSW)op.HetStamboekwasindebegintijdergactief.ErontstondenproblementoenJanBosdooreenauto-ongelukoverleed.IndeVerenigingheerstenuiteenlopendeopvattingenoverdegewenstehoogtevandeStabij.Administratiefwaserookheteenenandernietinorde.In1945warener25geregistreerdeStabijhounenen20Wetterhounen.Ooktoenwarenermeningsverschillen.Ditmaaloverhetgewenstetype.MoestdeStabijeenwerkhondzijn,zoalshijtotdantoenogaltijddoormollenvangersenbunzingjagerswerdgebruikt,ofeenhuishondmeteenmindergedrongen,plompeenzwareuitstraling?DattypeStabijhounhadmeeradelwaardoordehondsierlijkerliep,vondendevoorstanders.HetvoortbestaanvandeStabijhounalserkendrasstondophetspel.BijdeWetterhounfokkersdeden

�138

zulketegenstellingenzichnietofinveelminderematevoor.IndejarenzestigvandevorigeeeuwbegondegroeivanhetaantalledenbuitenFryslân.Na1979zettezichdatvoort,evenredigmetdetoenamevanhetaantalFriesehonden.Tochbrakenerooknuweermoeilijketijdenaan.Inkortetijdwaserteveelgefoktmetteweinighondenvaneentegeringeverscheidenheid.Datbrachtallerleiklachtenmetzichmee.

FOKDOEL

hetfokdoelvoordeStabijhounisalgemeengesteld:eeneenvoudige,krachtiggebouwde,langharigestaandehond,dienietteforsenookniettefijnis.Dehuidisgoedgespannen.Dehondheeftgeenkeelhuid(telossehuidbijdekeel)engeenhanglippen.

HetalgemenebeelddatdeWetterhounoproept,moetzijn:eenforsgebouwdehond,diezonderplompoflogtezijn,eenvierkanttotaalbeeldoproept.HetiseengedrongenhondwaarvandehuidgoedgespannenisendieevenalsdeStabijhoungeenkeelhuidengeenhanglippenvertoont.

Dekenmerkenvanbeidehondenrassenwordenonderdebenaming'raspunten'beschrevenineenInformatieboekje,datdoordeNVSWuitgegevenis.Bijbeiderassenwordtinhetbijzonderaandachtbesteedaandeaard,hethoofd,deoren,deogen,deneus,dehals,deborst,hetlichaam,destaart,devoorhand,deachterhand,debeharing,kleurengrootte.

KWALITATIEVEENKWANTITATIEVEEIGENSCHAPPEN

BinnenhetfokdoelvoordeStabijhounwordenenkelekwalitatieveeigenschappenaangetroffen.Hetdiermoetaanhankelijk,zachtenliefalshuishond,schrander,gehoorzaamenleerzaam,rustig,waaksennietvalsenbijterigzijn.Stabijhounenhebbeneenzwarte,bruineoforanjegrondkleur.Inhetwitmogenschimmelen/ofspikkelsvoorkomenEenietsgekruldebeharing,diezichpaslateropenbaart,wijstopeenkruisingmetdeWetterhoun.UiteraardkomeninhetfokdoelvoordeStabijhounmeerderekwantitatieveeigenschappenvoor,zoalsdehoogtewaaroverinhetverledenveeltedoenisgeweest.Deidealemaatvoorreuenis50-53centimeter,voortevenisdit48-50centimeter.

EenWetterhouniseigenzinnig,hijgaatinvelegevallenvolledigzijneigengangenreageertpasopcommando'salshethemuitkomt.Zezijnnietbanguitgevallenengaanzonodigzonderproblemenovertotdeaanval.Zehebbenvooralfaamalsverdelgersvanrattenenbunzings.JehebtvolledigzwarteenookvolledigbruineWetterhounen.Daarnaastkomendekleurenzwartenbruinmetwitteaftekeningvoor.WiebeDoopermaaktinzijnboekover'DeStabij'meldingvanhetfeit,datersindseenjaaroftienindeScandinavischelanden,metnameinZweden,voordestabij'sengroeiendebelangstellingbestaat.DeZwedenontdektenhettalentvandestabijals'zweethond'.Dehondvolgt,tothijhetdierheeft

gevonden,eenspoorvan'zweet',zoalshetbloedvaneengewonddierwordtgenoemd.Deaangeschotendierenzijnmetnamerendierenenelandendiezijnaangereden.Doorhet'zweetwerk'isdestabijinmiddelsberoemdinheelZweden.

DezeinZwedenlevendeStabijwordtgebruiktvoorhet

"zweetwerk"opaangeredenwild

InDenemarken,Engeland,NoorwegenenmetnameFinlandkomensteedsmeerStabij'svoor.

�139

DEKLEURENVANDESTABIJHOUN

Indeallereersteomschrijvingvandegewensteeigenschappen(dez.g.standaard)wasersprakevandekleurenzwartbont,blauwbont,bruinbontenoranjebont.Indehuidigestandaardkomtdekleurblauwbontnietmeervoor,doordatdezienswijzenverschillenoverwatdekleurblauwnueigenlijkbijdeStabijinhoudt.

DriekleurvariatiesvandeWetterhoun

VoorsommigenisblauwhetblauwgrijsdatwekennenvanbijvoorbeelddeDuitsedog.SommigenzeggendatditblauwbijdeStabijnietvoorkomt.IndeFriesevolksmondwordtoverblauwgesprokenwanneerindevachtdelen,waargeenzwarteplatenzijn,witteenzwarteharendusdanigvermengdzijndateenblauwachtigeffectontstaat.Erisdansprakevaneenzwarteondervacht.Ditkomtneeropeenextremevormvanschimmel.Hondenmetdezehaarkleurkomennogsteedsvoor.Dekleurbruiniseenrecessievekleurdiewenietveelzien.DebekendezwartbontereuJohnnybleekbruintevererven.Doordatfokkerseentijdlanghunuiterstebestdedengeenbruinoptezoeken,ontstonderenigszinseentweedelingbinnenhetras.Bruinbontehondenzijnvaakvaneenandertypedandezwartbonte.Deredendaarvaniswaarschijnlijkdatéénofmeerfokkersalleenopbruinfokten.Dekleuroranjevererfteveneensrecessief.Erwarenooithondenmetdekleuroranje,zoalsbijdekooikershond.Totvoorkortdachtmendatdezekleur,dienogsteedsinderasstandaardtevindenis,nietmeervoorkomt.

Stabijhounmeteengedeeltelijkoranjekleur

Zonuendanzijnerechterstabijhounenwaarbijdekleuroranjevoorkomt.ZulkehondenkrijgeneenstamboomvandeRaadvanBeheermetdeaanduidingN.E.K.(NietErkendeKleur).Eenhondmetdezeaanduidingisnietinzetbaarindefokkerij,maarmagwelmeedoenaanclubmatchesenjachtproeven.

Wathaargroeibetreft,heeftdeStabijhouninvloedvandeWetterhounondergaan.Vroegerwasdatdereden

stabijhounenmetkrulhaarvanhetStamboekuittesluiten,nuwordenzealle,ondanksvachtonvolkomendhedendiesomslaterblijken,alsrashonderkend.

ERFELIJKEAANDOENINGEN

OokbijdeFriesehondenhebbenplotselingoptredendeveranderingeninheterfelijkmateriaal(mutaties)ertoegeleid,datererfelijkeaandoeningenoptradenensomsnogoptreden.BijdeStabijhounwerdeninhetbeginvandejarenzeventigvandevorigeeeuwerfelijkeaandoeningengeconstateerd,zoalsheupdysplasieenepilepsie.BovendienwarenerhuidklachtenDaarkwamenooknogneurotischeproblemenbij,alsbijvoorbeeldhevigschrikken.

Eenerfelijkeaandoening,diezichspeciaalzonuendanbijdeWetterhounvoordoet,isdesymmetrischekaalheid.Hetbegintaltijdmeteenkaalplekjeeneenkalebroek(delangebeharingaandeachterbenen).

�140

Symmetrischekaalheid

Dekaalheidvandeflankenontwikkeltzichvanachterennaarvoren.Erkanooksprakezijnvaneenslechtekwaliteithaar.Eenandereaandoeningisdeverdikkingeneenpigmentatievandehuid.Volgensdeskundigeniseenenanderhetgevolgvaneenhormonalestoring.BijWetterhouneniservaaksprakevaneenvertraagdwerkendeschildklier.Degeslachtshormonenspelenookeenrolwaardoorreuenmetditprobleemgeenzinhebbenomtedekken.Bijbeidehondenrassentredenzonuendanerfelijkebotafwijkingenop.Vlooienzijnschadelijkomdatzejeukveroorzakenenalstussengastheervanlintwormenkunnenfungeren.Meteenvlooienkamzijnzesnelopgespoord.Indeontlastingvandehondkunnenlintwormenvoorkomen.Hetiseenparasietdieleeftinhetdarmkanaalvanhetdier.Veelvuldigvoorkomenkantotvermageringleiden.Spoelwormenlevenindedunnedarmwaardoorhetfunctionerenvanditlichaamsdeelernstigbenadeeldkanworden.Delarvenvandewormkunnendoordedarmwandheendringenenviadebloedbaanuiteindelijkindelongenterechtkomen,waarzegroteschadekunnenaanrichten.Hondetekenlatenzichvanuittakken,grasenrietstengelsopeentoevalligpasserendslachtoffervallen.Zezuigenzichvolmetbloed.Hetgevaarbestaatdatzoziekteverwekkendemicro-organismenopdehondwordenovergebracht.Hetgevolgislusteloosheid,vermageringenbloedarmoede.Andereziektenzijnondermeer:deziektevanWeil,hondsdolheid,hondeziekteenleverziekte.Veelhondenwordengeregeldtegenrisicovolleziekteningeënt.Watdepupsbetreft,dientdefokker

ervoortezorgendatzedoordedierenartszijnonderzocht,datzezijnontwormdendatdevoorlopigeinentingtegenhondeziektehebbengehad.

INTEELT

Eénvandeoorzakenvanerfelijkeaandoeningenis,datvandetweeduizendStabijhounenenduizendWetterhounendiein1976inhetStamboekwarenopgenomen,maarliefst50tot60procentindevoorafgaandevijfjarenwarengefokt.Geziendebeperktepopulatieswasersprakevaninteelt.W.Dooperconstateertinzijnbovenvermeldboek,datdeStabijhounenonderlingtenauwverwantwaren.Gemiddeldwasdebloedverwantschapvandehonden25procent.Erwerdvanteweinigreuengebruikgemaakt.Eénvandehoofdlijnenvanhetnieuwefokbeleidwashetuitbreidenvanhetaantalbijhetfokkentebetrekkenreuenmeteenverschillendeafstamming.

StamboomvandeStabijhoun

'Thysfen'tLeeuwehiem'

�141

HeteuvelvanteweinigvariatiebijhetgebruikvanreuendeedzichookvoorbijdeWetterhounen.In1979wareneralsgevolgdaarvanopdeclubmatchhondenmetvachtproblemen.Endeteveelgebruiktedekreu'Borisentropion'gafhetnaarbinnenkrullenvan(delen)vandeooglidranddoor.

SELECTEREN

Omdenegatievegevolgenvandeinteelttebestrijden,namhetbestuurvanhetNSVWmaatregelenomeenbetereselectieopgewensteeigenschappentekunnentoepassen.Hettroknaarhetvoorbeeldvanhet'FrieschRundveeStamboek'eendeskundigeaan,diehetvoorsteldeedomdebinnenhetStamboekbeschikbaredierenteinventariseren.Opdeleeftijdvanminimaalanderhalfjaarwerdenbijdieinventarisatiedenietgewensteeigenschappeninbeeldgebracht.Ookwerdgekekenhoedezezichverhieldentoteenbepaaldefamilieband.Heupdysplasiewerdinbeeldgebrachtmetbehulpvaneenröntgenapparaat.Erwerdenookeigenschappengeconstateerddienietoperfelijkheidteruggaan.Dateenhondbangis,kanookhetgevolgzijnvaneenverkeerdemaniervanomgaanmethetdier.

Erkwamverzetvanuitdeledentegendedoorhetbestuurvoorgesteldefokbeleid.Eénvanhenverwoorddehetalsvolgt:"Tenslottezijnfokkersnetbakkersdiehunreceptengeheimwillenhoudenenzekergeenanderefokkersinhunkeukenwillentoelaten."Hetbestuurvolharddeechterindegenomenmaatregel.Fokkenmochtvoortaanalleenmethondendiewarengeïnventariseerdendieopeenclubmatchofeenanderetentoonstellingminimaaldekwalificatie'zeergoed'haddenbehaald.Eenstabijreumochtslechtsnogeenbeperktaantalkereneendekkingverrichten.

DEFOKADVIESCOMMISSIE

BijdeNVSWishetfokbeleidlosgekoppeldvanhetbestuur.Bestuurswisselingenmogenergeeninvloedophebben.In1983werdeenFokadviescommissie(FAC)opgericht.Decommissieconstateerde,datnietalleenhetverwantschapspercentageinteeltveeltehoogwas,erwarenooktegroteverschilleninhoogte,gewichtenkarakter.Eenfokreglementwerdopgesteld,defokadviescommissiezieteroptoedatditinpraktijkwordtgebracht.DeFACstimuleertfokkersomnaarhetreuenbestandtekijkenenzobreedmogelijktefokken.Opfokkersdagenwordenallehondengeziendiehetjaardaarvoorgeborenzijn.Hetnieuwebeleidbleeksuccesvolinhetterugdringenvandeeerderopgetredenklachtenbijdebeiderassen.Dankzijhetfokbeleidmaaktenfokkersnietmeergebruikvanhondendieaanheupdysplasieleden.Incidenteelwordendeeerdervermeldeerfelijkebotziektennogwelgeconstateerd.

FOKCENTRA

Erzijngeendoorde'StichtingZeldzameHuisdierrassen'erkendefokcentravoordeFriesehonden.

KRUISENOMERFELIJKEGEBREKENVOORTEZIJN

BijdeWetterhounenissindseenaantaljareneenoutcrossprojectgaande.Volledigonverwantedieren,zoalspoedelsenlabradors,wordeningekruist.Hetgevolgvanhetfokkenmetdierendienietinhetstamboekzijningeschrevenheeftalsgevolgdatdegenetischediversiteit,devariatieinheterfelijkmateriaal,afneemt.Versbloedmoetervoorzorgendatermeervariatiekomt.

EenoutcrossWetternest.Vader:delabradorCarpenny

Scenario(Rio).Moeder:TjardavandeMeiakkers.

�142

Inoverlegmetwetenschapperswerdnaampeloverlegeind2014doorde'NederlandseVerenigingvoorStabijhounenenWetterhounen'metbetrokkenengekozenvooreennestmeteenLabradoreneenGrotePoedelalsvader.Deervaringleertvolgensdevoorstandersdatdezemethodezorgtvoorvoldoendenieuwegenenineenras,terwijlnatweegeneratiesnietmeertezienzalzijndatereenanderrasingekruistis.Eenvergelijkbaarplanwerdin2017geïntroduceerdvoordeStabijhoun.

Denieuwerasverenigingen'DeWetterhounVerenigingNederland'en'OnzeStabyhoun'hebbeneenanderevisieopdefokkerij.ZestaanvolgensbetrokkenenvoorhetbehoudvandeorigineleFriesehondenrassen.Zedenkenteselecterenwaargeselecteerdkanworden,rekeninghoudendmethet

behoudvangenetischevariatie.Deerfelijkeproblemenzijnvolgensdetegenstandersvaninkruiseninvergelijkingtotbepaaldeanderehondenrassenbeperkt.Daaromachtenzehetinkruisenmetanderehondenrassennietnodig.Zouhetalnodigzijn,dankanhetmetongeregistreerdehondendietochdeeigenschappenvandebeideFriesehondenrassenhebben.Debeideorganisatieshoudenhuneigenevenementen.

HeteersteopenFrieskampioenschapin2016in

Driezum-Wâlterswâld

VOERENVERZORGING

Dehondbehoorttotdevleeseters,watbeslistnietwilzeggendatdedagelijksevoedingalleenuitvleeszoumoetenbestaan.Devoedingselementenvetten,koolhydraten,eiwitten,vitamines,mineralen,sporenelementen,vezelstoffenenwatermoetenerinvoorkomen.Fabrieksvoedersbevattenoverhetalgemeenallevermeldevoedingsstoffen.Hetgrotenadeelisdeeenzijdigheidwaardoorhondenkunnenweigerenhetnoglangertotzichtenemen.Zelfverantwoordevoedingvoordehondsamenstellenvraagthetnodigedenkwerk.Veelhondenzijntedik.Deribbenmoetenwelgevoeldworden,maarniettezienzijn.Vacht,gebit,nagels,ogenenorenvragengeregeldeverzorging.

STREEKPRODUCTEN

Dehondenrassenwordennietmetstreekproducteninverbandgebracht.

FOKKERIJ-ORGANISATIES

DeNederlandseVerenigingvoorStabij-enWetterhounen(NVSW)

www.nvsw.nl

Omdebandtussenfokkerenverenigingteversterken,steltdeNVSWeendiploma-erkenningterbeschikkingaanfokkersdieschriftelijkbevestigendatzijdevoorschriftenvandeverenigingstiptvolgen.Zo'nerkenningissteedsvoortweejaargeldig.Ookisdeverenigingdefokkersvandienstdoorhetaanbevelenvaneenstandaard-koopcontractwaarinvermeldstaathoehetbestegehandeldkanwordendoorfokkerenkoperalsdegeleverdepupernstigegebrekenvertoontofbinneneenjaarsterft.Eisendiedoordeverenigingaandefokdierenenhuneigenarengesteldworden,zijn:

�143

0beideouderdierenmoetendoordevereniginggeïnventariseerdzijn;0beideouderdierenmoetenopeenclubmatchofeententoonstellinginNederland,waareen

raskeurmeesterkeurt,tweemaaleenkwalificatie'zeergoed'oféénmaal'uitmuntend'hebbenbehaald;

0allefokdierenmoetenzijngeröntgendopheupdysplasie(H.D.)endefoto'smoetenzijnbeoordeelddoordeH.D.commissie.Daarbijwordtookgekekennaardeuitslagvandedirecteverwanten(voorouders,broersenzusters).

DeVerenigingwordtgerunddoorvrijwilligers.Hettweemaandelijksverenigingsorgaanheet:DeFryskeHounen.Website:www.nvsw.nl

Deverenigingkent,behalvedefokadviescommissie,nogeenaantalcommissies:DeJacht-enWerkcommissie,degeschillencommissieendepromotie-enredactiecommissie.Bovendienbelastenenkeleledenzichmetdepupbemiddeling.Wiedeafleveringenvanhetverenigingsorgaandoorbladert,stuitopdeeengrootaantaldoordeledenondernomenactiviteiten.

VeldwerkwedstrijdinZweden

Behalvedeeerdergenoemdefokkersdagen,zijndatondermeer:clubmatches,jachthondenproeven,familiedagen,gemeenschappelijkewandelingen,veldwerkwedstrijden,tentoonstellingenenallerleitrainingen.Opdekeuringenwordendekwalificaties'uitmuntend','zeergoed','goed'of'matig'toegekend.Daarbijhoorteendoordekeurmeesteropgesteldverslag.Deorganisatieheeftzusterverenigingenin

Zweden,Finland,Denemarken,Noorwegen,hetVerenigdKoninkrijkendeVerenigdeStaten.

OnzeStabijhoun

www.onzestabijhoun.nl

DezeorganisatieisopgerichtuitonvredemethetfokbeleidvandeNVSW.Eengrootaantalfokkerskonzichnietmeerinditbeleidvinden.DestrengeselectieenhetnietwillengebruikenvanfokdierenbuitendeNVSWwarenineersteinstantiededrijfverenomeennieuweverenigingopterichten.DeNSVWselecteertstrengopzowelschoonheidalsverdachteerfelijkeafwijkingen.'OnzeStabijhoun'selecteertwaarditmogelijkis,rekeninghoudendmethetbehoudvangenetischevariatie.Deverenigingwordtgerunddoorvrijwilligers.

DeorganisatieverzorgtnieuwsbrievenopInternet.Website:www.onzestabyhoun.nl

DeWetterhounverenigingNederland

www.dwvn.nl

OokdezeverenigingisopgerichtuitonvredemethetfokbeleidvandeNVSW.DeverenigingverzorgtnieuwsbrievenopInternet.

�144

STANDVANZAKEN

Eendoorhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'opgesteldeinventarisatiewijstuitdathetaantalvolwassendierenbijdeStabijhounenop2000wordtingeschat,hetaantalWetterhounenop500.DerisicostatusvandeStabijwordtnormaalgeacht,derisicostatusvandeWetterhounisbedreigd.In2015stondenbijdeNVSW1929Stabijhounenenongeveer250fokhondenbijdeWetterhouneningeschreven.

'OnzeStabyhoun'kent250leden.HetaantalingeschrevenStabyhounenis350.

De'WetterhounverenigingNederland'heeft120ledenmeteenonbekendaantalhonden.

TOEKOMST

HettoekomstbeeldvoordeStabijhounisgunstigmetmeerdan2000geregistreerdedieren.DeWetterhounvormtmetongeveer800diereneenkleinerras.Hetaldannietveiligvoortbestaanvanzeldzamedierenrassenwordtdoordeskundigenbij1000moeder-en25vaderdierengelegd.DeWetterhounkomtdaarnietbovenuit.

�145

E.HOENDERS/HINNEN

DeLatijnsebenamingvoordehoendersisGalliformes,eenordevanvogelsmeteenkortegewelfdesnavel.

ZestammenafvanhetRodeBoshoendatvoorkwaminZuidoost-Azië.Hetwildehoenleeftnogindatgebied.Waarschijnlijkzo'n8000tot5000jaargeledenzijndemensendiehoendersalshuisdiergaanhouden.Datbleekuitbeenrestendiezijngevonden.

VanuitAziëheefthetdierzichverspreidnaarhetzuidenenoostenvanEuropa.

InNoord-Nederlandzijnrestenvanhoendersgevondeninterpen.DaaruitblijktdatdezealvoordeRomeinsetijdisingeburgerd.Datwarenhoendersvanhetlandhoentype.Zewarennietzwaargebouwdenhaddenleiblauwebenenenwitteoren.Indeloopderjarenontstondinelkestreekeeneigenras,zoookhetFriesehoen.

RodeBoshoen

�146

FRIESEHOENDERS/FRYSKEHINNEN

Kenmerkenenbetekenis

EengrootdeelvandeFriesehoenderskomenvoorin"gepelde"kleurslagen.Dieaanduidingisvolgenssommigenontleendaaneenvroegergebruiktevaatdoekmetstipjes,dieeensoortgelijkeaftekeninglaatzien.BijFriesehoendersisdepeltekeningovaalvormig,zoalsbijdetarweaar.(DatisderedenwaaromzeinFryslân'weitenhinnen'wordengenoemd.WeitisdeFriesebenamingvoortarwe).

TarweaarenveervandegepeldeFriesehoenderrassen

TotdeFriesehoendershoreneengrotevarianteneenkrielvariant.Erwordtbeweerd,datdekrielenontstaanzijnuiteenkruisingtussenhetEngelskrielhoenderrasSebrightsenhetgroteFriesehoen.AnderendenkendatdeFriesehoendersmetdatdoelgekruistzijnmeteenkleurigeHollandsekrielen.

Krûpelhintsje,vooroudervandeFriesekriel?

Nogweeranderendenken,dathetKrûpelhintsje,eenhoenderrasmetkortepotendatnietmeerbestaat,ereenrolbijheeftgespeeld.

FryslânTerpvondstenhebbenaangetoond,datdaarsindshetbeginvanonzejaartellinghoendersvoorkwamendieopdehuidigeFriesehoenderslijken.DegevondenbeenderenvertoneneengrotegelijkenismetdievandeFriesehoendersrond1900.Daaromwordtaangenomendatzevandereedsopdeterpenvoorkomendehoendersafstammen.DaterreedseeuwenlangFriesehoendersbestaan,blijktondermeeruiteenmededelinguit1565overeenverbodvanuitvoervandezedierenuitFryslân,waarbijookde"pelhoenders"genoemdworden.SommigekleurslagenvandeFriesehoenderszijnimmersgepeld.

Staartmetpel

Demededelingoverdeuitvoervanondermeer'weiten'hoenderswordtinhetstandaardwerk'DeFryskehinnen'alseenaanwijzingbeschouwddatdeFriesehoendersooktoenalvoorkwamen.Indeachttiendeeeuwhoudendeboerenvolgensdeinventarissenhoendersuitsluitendvooreigengebruik.Eeneeuwlatervindenwe,volgens

�147

D.Hellema,opdeboerenervendetothetFriesehoenderrasbehorendekleurslagen:zilverpel,(wytweiten),zwartbont,wit,koekoek,roodbont,goudpel(gielweiten),zandgele(jarregiele)endeblauw.Anderekleurslagenzijndanzeldzaam.Vanaf1900werddepositievanhetraslangzamerhandmindersterk.Datkwamdoordeinvoervan"nutsrassen"waartoedeFriesehoendersnietwerdengerekend.HoendersvanrassenalsdeLeghornendeWyandotteleggenmeerengrotereeieren.Zezijnbovendienzwaarderenleverendusmeervlees.Mensendievandehoenderhouderijhunberoepmaakten,kregendoorzeaanteschaffenhogereopbrengstenendusmeerverdiensten.Bijdieinvasievannieuwerassenwerdvergeten,datdeFriesehoendersmetweinigvoer,inverhoudingtotdelichaamsgrootte,veeleierenleggen.Hetongunstigetijwasniettekeren.DevooroordelenoverhetFrieserasblevenbestaan,deFriesehoenderswarenaandeverliezendehand.Indenegentiendeeeuwwasdemeestvoorkomendekleurslagdezilverpel.

DEFRYSKEHINNEKLUB

Rond1920stondhetermetdefokkerijvandeFriesehoendersslechtvoor.In1922werd'DeFryskeHinneklub'opgericht.Deeersteverenigingsactiviteitenverliepennietvoortvarend.ErwarenmaarweinigFriezendieeraanmeededen.Diemaaktenbovendienruzieoverdejuistetekening:terugnaardeoorspronkelijkepelvormzoalseentarwekorrel,ofdenieuwontstanevorm,diemeergestreeptwas.IndejarendertigvandevorigeeeuwginghetlangzaamweerwatbetermethetFriesehoenderras.Hobbyistenhieldendehoendersvoordelol,maarsommigenlietenzichookleidendoorcultuurhistorischeidealen.Zededenerallesaanomdevanoudsgangbarekleurslagenterugtefokken.Tochbleefdebelangstellingklein.Datveranderdetoenhet'Rijksinstituutvoordekippen-eneendenfokkerij'erzichvoorbegonteinteresseren.DeFriesehoenderswerdenalsgevolgdaarvangeshowdopeenWereldtentoonstellingteLeipzig.HetraskwamtijdensdeTweedeWereldoorloginaanmerkingvooreen'voertoewijzingsregeling'voorbijzonderehuisdieren.DeredendaarvanwaswaarschijnlijkdatdeDuitsersde"germaanse"rassen,waartoeookdeFriesehoenderswerdengerekend,instandwildenhouden.

NadeTweedeWereldoorlogginghetbergafwaarts.In1957/1958zijnerbijdeclubnogmaarzevenleden.Enkelenvanhendoenveelmoeiteomhetrasvooruittebrengen.Ditblijftnietzonderresultaat.In1962kaninBuitenposthetveertigjarigjubileumgevierdworden.Erworden100grotehoendersenongeveer20krielententoongesteld.Omstreeks1980verhuisdedejaarlijkseclubtentoonstellingvanBuitenpostnaarSneek.Daarwordttotophedende'WaterpoortShow'georganiseerd.

Daarnaasthoudtdeclubinhetvoorjaareenjaarlijksefokkersdag.HetaantalmannelijkeFriesehoenderswerdin2002op340ingeschat,hetaantalvrouwelijkedierenop700.VandeFriesekrielwerdenopdatmoment250mannelijkeen430vrouwelijkedierengeboekt.In2006warenerbijde'FryskeHinneklub'ongeveer1500dierenbekend.

�148

FOKDOEL

Hetboek'UsFryskehinnen'biedteenuitgebreidebeschrijvingvandefokdoelen,waarbijookuitgebreidaandachtwordtbesteedaannietgewensteafwijkingen.Aanhetgewichtwordenbijkeuringenookbepaaldeeisengesteld.Vanhanenmoethet1,4tot1,6kgzijn,vanhoenders1,2tot1,4kg.Bijdekrielvariantmoetendehaneneengewichthebbenvan0,7tot0,8kg,devrouwelijkedierenmogentussende0,6en0,7kgwegen.

Methettypeendebouwvaneenhoenwordtdecombinatievanhouding,vormengroottevanhetdierbedoeld.Datbepaalthet'predikaat'dateenhoenopeententoonstellingnakeuringkrijgt.Metdebouwwordtvooraldeomvangenhetvolumevaneenhoenaangeduid.

Erkunnenafwijkingenoptredenaandeborst,derug,destaart,devleugels,deloopbenen,dekam,dekinlellen,deogen,deoorlellen,desnavel,hetgezichtendetekening.(Zievooreenoverzichtvandeafwijkingen'UsFryskehinnen',debladzijden148-172).Eenanderebronisdestandaardvanhetras,uitgegevendoordeBondvanKleindierliefhebbers(KLN).Dezestandaardisopvoorstelvande'FryskeHinneklub'ontwikkeldombijhetbeoordelenvandeFriesehoendersuniformiteitteverkrijgen.Dedierenmoetenhieraanvoldoen.Daarbijwordtondermeeraandachtbesteedaanhettype,dekop,derompendekleurslagen.

Bijwijzevanillustratievolgenhierdealgemeneeisendieaandebouwwordengesteld:

0deborstwordtvrijhooggedragenenbehoortvolenrondtezijn;0delegbuikvaneenvolwassenhenmoetgoedontwikkeldzijn;0derugbehoortflauwnaarachterenaftelopenenmagnietrondzijn;0destaartisgoedofroyaalontwikkeldenwordthoogenalseenwaaieruitgespreidgedragen,onder

eenhoekgroterdan90graden;0destaartbehoortevenhooggedragentewordenalsdekop;0devleugelswordenietsnaarbeneden,maargoedaangetrokkengedragen.

KWALITATIEVEENKWANTITATIEVEEIGENSCHAPPENAaneenaantalmogelijkeafwijkingenvanhetFriesehoenvaltaftelezen,datookbijdezedierenkwalitatieveenkwantitatieveeigenschappenonderscheidenworden.Devleugelskunnentelangzijn,eenkwantitatiefkenmerk.Wordenzetelaaggedragen,ofheefthet

hoenkruisvleugels,dangaathetomkenmerkendiealdannietvoorkomenendusomkwalitatieveeigenschappen.

Foutekam.Deinkepingenverlopentediep

Demeestefoutenaandekamzijnvankwantitatieveaard:erstaanteveelofteweinigtandenopeenkam,deafstandtussendeinsnijdingenopdekamzijntegroot.Komenopdebasisvaneenkamtandtweekampuntenvoor,zitteneroneffenhedenopdekam,danzijndateigenschappenvankwalitatieveaard.Ookhieriséénvandekwalitatieveeigenschappendekleur.

�149

KLEURSLAGEN

Erzijntwaalfdoor'DeFryskeHinneklub'erkendekleurslagen:deverscheidenheidvankleur(soort)entekening.Watdatbetreftwordentweegroepenonderscheiden:

0dehoendersmetpel.Datzijndegoudpellen(gielweiten),dezilverpellen(wytweiten),deroodpellen(reaweiten),degeelwitpellen(gylwytweiten),decitroenpellen(sitroenweiten)enookderoodbonten(readbûnten);

0dehoenderszonderpel.Datzijndezwarten(swarten),dewitten(witen),deblauwen(blauwen),dezwartbonten(swartbûnten),dekoekoekkleurige(koekoeksfearige)hoendersendezandgelen(sângielen).BinnendedoordeHinneklubgehanteerdestandaardworden,ookwatdekleurslagenbetreft,eisengesteld.Ookdaarkunnenfoutenvoorkomen.

ErwordtveronderstelddatdeeersteFriesehoendersdegeelgepeldewaren.Uitdezekleuris,zonderdatmenweethoe,hetroodgepeldeFriesehoenontstaan.Daaruitzijnookderoodbonteendegeelwitgepeldevoortgekomen.DemeesteFriesehoendersbehorentotdewitgepeldevariant.Dehanendiebijdegepeldekleurslagenbehoren,hebbengeenpel.

DRIEVORMENVANVERERVING

Bijhetfokkenvanhoenderszijndrievormenvanverervingvanbelang.

0Deintermediaire.Ditbetekentdathetnageslachteenvormistussendievanbeideouders.

0Dedominant/recessieveverervingwaarbijeenvandegenenoverheerstofjuistniet.

0DeaanhetgeslachtgebondenverervingwaarbijhetkanvoorkomendatbepaaldekleurfactorenwelinhetX-chromosoomvandehaanvoorkomen,maarnietinhetY-chromosoomvandehen.Dehaanheeftzo'nkleurfactordandubbel,dehenmaaréénkeer.

Bijhetfokkenvanhoenderswordtbijdeoverervingvandeveerkleurgebruikgemaaktvangenen,dieinevensterkemateaanwezigzijn.Denakomelingenvertonendaneenintermediaireoftussenliggendeeigenschap.Zoleidthetcombinerenvandekleurenzwartenvuilwitbijdenakomelingentotdekleurblauw.

�150

Intermediairevererving

Aanhetgeslachtgebondenerfelijkheidvindenwebijvoorbeeldterugindecombinatiegoudpelhaanenzilverpelhen.Bijdenakomelingenzijnallehaantjeszilverpelenallehennetjesgoudpel.HetmethetgeslachtsamenhangendchromosoomheetbijdehaanXenbijdehenXofY.Bijhetparenvaneenhaaneneenheniserevenveelkansopmannelijke(XX)alsopvrouwelijke(XY)nakomelingen.

Hetcombinerenvanwitgepeldehanenengeelwittehennenbiedteenvoorbeeldwaarbijdominanteenrecessievegeneneenrolspelen.Daarbijzijnallejongehanenfokonzuiverewitgepeldehoenders.Dejongehennenzijnfokzuiverewitgepelden.Fokonzuiverehanenkunnen,doorzetecombinerenmetwitgepeldeofgeelgepeldehennen,nogbestbijdefokkerijgebruiktworden.Denakomelingenzullentendelefokonzuiverentendelefokzuiverzijn.

KRUISEN

DelaatsteerkendekleurslagisdedoorPieterNicolaiteDrogehamgefoktegroteZandgele.DezeontstonddoorhetkruisenvanenkelevandeFriesehoendersmetanderehoenderrassen.TijdensdeTweedeWereldoorlogzagNicolaibijeendorpsgenoottweemestgelehoenders,dietoentotdeerkendekleurslagenbehoorden.Dehaanontbrak.Dezehoenderszijnsindsdienuitgestorven.Omhetoorspronkelijkerasterugtekunnenfokken,heeftNicolayeenhermelijnkleurigeWynandotte,eenvariëteitmeteenzwartekopeneenzwartestaart,gekruistmeteengeelwitpelhaanvanhetFrieseras.Indenakomelingenkwamensteedsopnieuwdepellennaarvoren,redenwaaromhijzekruistemethetLakenvelderHoen.Deresultatenwarengunstig.Dekleurvandezwartekopenzwartestaartveranderdenazestotzevenjarenindonkerbruin,dekleurdieNicolayvoorogenhad.Omeenmeergelekleurteverkrijgen,kruistedefokkernogéénmaalmetdekleurslagcitroenpelvanhetFrieseras.Hetheeftongeveer10jaargeduurd,voordatNicolayweerhetFriesehoengefokthad,zoalshijdiealtienjarigjongetjebijzijndorpsgenootgezienhad,ziedevolgendepagina.Nicolay,erelidvandeFryskeHinneklub,heeftondertussenookdekrielvariantvandezekleurslaggefokt.Hijdenktdatdezekrielvariantzolangzamerhand"naardetentoonstelling"kan.

ERFELIJKEAANDOENINGEN

Zoalsbijallehoenderrassen,doenzichbijdeFriesehoenderserfelijkeaandoeningenvoordiehunoorspronghebbeninonnaspeurlijkemutatiesinhetgenenmateriaal.Voorbeeldenzijneenkruissnavel,eengespletenvleugel,eenvorktandopdekameneeneendenpoot.Bijzo'npootstaatdeachterteennietnaarachteren,maarnetalsdeandereminofmeernaarvoren.

Kruissnavel

�151

INTEELTENSELECTIE

Omdefokzuiverheidvanhunhoenderstebevorderen,makensommigefokkersgebruikvandeverwantschaptussenpopulaties.Sommigendoendatheelgoed,anderenslaandeplankweleensmis.Onoordeelkundiggebruikvaninteelt,leidtookbijdeFriesehoenderstoteenverminderingvanvitaliteitenreproductievermogen.

BijhetfokkenvandeFriesehoenderswordtselectietoegepastomdedierenbeteraanhetfokdoeltelatenbeantwoorden.Inveelgevallengaathetdaarbijomdekleur.

Eenvoorbeeld:Dierenvanderoodbontekleurslagzijngeheelgelijkaanderoodgepelden,metditverschildatzeopheteindevandevereneenroodplekjehebben.Dieplekjesmogenvolgensdestandaardnietveelmeerzijndanrondestippen.Wordenzulkestippentegroot,envertonenderoodbontenlangzamerhandgrotewitteplekken,danishetmomentgekomenomdehulpvanderoodgepeldeninteroepen.

Fokonzuiverewittekrielhaanmetgeelindevleugel.

Doorroodgepeldentecombineren(hetmaaktnietuitofdatmethanenofhennengebeurt)kanhetwit

teruggedrongenwordenentegelijkertijdkanderoodbontekleurteruggewonnenworden.Daarbijmoetwelrekeningwordengehoudenmethetrisico,datdewitteplekjesopde"nieuwe"roodbontendieuiteindelijkuitdecombinatieontstaan,ietsminderscherpbegrensdzijndanvolgensdestandaardwenselijkis.Dezecombinatiedoetalleendienstomderoodbontekleurslagteverbeteren.Deeerstegeneratiekuikensuitdecombinatieroodgepelden-roodbontbestaataltijduitfokonzuivereroodgepelden,waarooknogweleenseenwitplekjeopkanvoorkomen.Zoalsookbijcombinatietussenanderekleurslagenmagdefokkerpasnameerderegeneratiesechteresultatenverwachten.

FOKCENTRA

ErzijneentweetalfokcentravoorhetFriesehoenderras.Degrotehoenderszijnineendoorde'StichtingZeldzameHuisdierrassen'erkendfokcentrumondergebrachtbij'Vijversburg'inhetBosvanYpeyteZwartewegsend.

ZandgelenbijVijversburg

Dekrielenhaddenhunerkendfokcentrumbij'ItGrieneNêst",Bosweg1ateSumar.Ditwordtnaarverwachtwordtin2018verplaatstnaarhet'FriesLandbouwmuseum'teGoutum.

�152

VOERENVERZORGING

Voerisnodigvoordegroei,voorhetonderhoudvanhetlichaam,voordeei-envleesproductieenomhethoentekunnenlatenpikken,lopen,enzovoort.Omeierentekunnenleggenofvleestekunnenproduceren,heefthetdierextra(productie)voernodig.Hoendersdievastzittenhebbenandervoernodigdandierendievrijrondlopen.

Devooriederhoennoodzakelijkevoedingsstoffenzijn:veelwater,zaad,meel,gemengdgritengroenvoer.Bovendienzijnvoldoendevitaminennodig.Tekortenuitenzichinhetslechtuitkomenvanbroedeieren,zwakkekuikens,slechtegroei,enzovoort.Volledigkippenvoerbevateenmixvanbovengenoemdeelementen.Broedeierenwordengeregeldgekanteldomtevoorkomendatdedooierzichverplaatst

Kantelapparaatvoorbroedeieren

ZIEKTEN

HoewelFriesehoenderseengroteweerstandtegenallerleiziektenhebben,moetertochmeegerekendwordendatdiekunnenoptreden.Zekunnenhetgevolgzijnvanteveelofteweinig(gevarieerd)voer,dehuisvestingofbesmetting.Veroorzakerszijnparasieten,bacteriën,virussen,schimmelsofvergiftigingen.Enkeleparasitaireziektenzijn:zwartkopziekte,wormen,luisenziektenveroorzaaktdoorinwendigeparasieten,zoalscoccidiose.Doorbacterieveroorzaakteziektenzijnchronischeenacutesnot.

Difterieenkippenpokken

Virusziektenkunnenleidentotverlammingen,difterieenpokken.Schimmelziektenleidentotaantastingvano.m.dekropofdekam.Hoenderszijnookvatbaarvoorbuikvliesontsteking.Omdatzewaarschijnlijkweinigsmaakhebben,kunnenzegemakkelijkvergiftigdraken.Tienprocentvandedoodsoorzakenbijhoenderskomtvolgenseenonderzoek

daaruitvoort.Deoorzaakistevindeninondermeeronkruidbestrijdingsmiddelen,giftigeplantenenverzinktevoer-endrinkbakken.

BijsommigepopulatiesvanFriesehoendersissprakevaninteeltwaardoordeafweertegenbepaaldeziektentekortschiet.Eenoverzichtvanbijhoendersvoorkomendeziektenistevindeninhoofdstuk6vanheteerdergenoemdeboek.

EDUCATIE

VoordeleerlingenvandebovenbouwvanbasisscholenendeonderbouwvanhetvoortgezetonderwijsiseenlesbriefoverdeFriesehoendersgemaakt.

�153

STREEKPRODUCT

VleeseneierenvandeFriesehoenderswerdentotnutoenietgebruiktalsstreekproduct.Hanenleveren1.6kgvlees,hennen1.2kg.vlees.Vaneierenkandedrankadvocaatgemaaktworden.

FOKKERIJORGANISATIE

De'FryskeHinneklub'(Nederlands:'FrieseHoenderclub'(FHC),opgerichtin1922,steltzichtendoelmeerfokkers(maarooklouterliefhebbers)geïnteresseerdenenthousiasttekrijgenvoorhetFriesehoen.Bovendienwordtgeprobeerddekwaliteitvanhetrasteverbeteren.

KEURINGEN

VeelhoudersvanFriesehoendershebbendedierenuitliefhebberij.Erzijnerechterookdieaankeuringenmeedoen,omteervarenwathundieren"waardzijn".Omhunhoenderstekunnenlatenkeuren,moetenzelidzijnvaneenlokaleverenigingvansportfokkers.Demeestevandevelesoortententoonstellingenwordengehoudenindeperiodehalfseptembertothalffebruari.Dedierendieeraandeelnemenmoeteningeëntzijntegenpseudo-vogelpest.

DeFriesehoenderswordenelkjaargekeurdinSneek,alsonderdeelvande'WaterpoortShow'.Hettype(decombinatievanhouding,vormengrootte)isdebepalendefactorvoorhet"predicaat"dateenhoenopdetentoonstellingkrijgt.Diepredicatenkunnenzijn:U(=uitmuntend),F(=fraai),ZG(=zeergoed),G(=goed),V(=voldoende),M(=matig),O(=onvoldoende)enDIS(gediskwalificeerd),ookmet0punten.Erzijnongeveer60personendiedeFriesehoendersmogenkeuren.DeuitslagvandekeuringstaatvermeldopeenbeoordelingskaartTijdensdejaarlijkseclubshowinSneekbestaatdemogelijkheidommetdekeurmeesters,aandehandvandeingezondendieren,langsdekooientelopen.Erkunnendandoordefokkersallerleivragenwordengesteld.Behalveopdeeigenclubshow,wordendeFriesehoenders(ookinhetbuitenland)opdooranderengeorganiseerdeshowstentoongesteldensomsgekeurd.

NaafloopvandejaarvergaderingvandeFryskeHinneklubwordteenfokmiddaggehouden,waarbijaandachtwordtbesteedaandediversekleurslagen,detekeningendegezondheidenaan(hetvoorkomenvan)erfelijkeafwijkingen.

STANDVANZAKEN

In2015stondenbijde'FryskeHinneklub'140hanenen250hoendersingeschreven.Hetaantalfokkersbedroeg55,hetaantalleden180.Volgenseendoorhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'in2016uitgevoerdeinventarisatiebedroeghetaantalvolwassenvrouwelijkedierenvanhetFrieseHoen600,vandeFriesekriel400exemplaren.Derisicostatuswerdalsbedreigd,detrendoverdelaatstevijftienjaaralsstabielbeoordeeld.

�154

TOEKOMST

HoewelhetoverhetalgemeengoedgaatmetdeFriesehoenders,zouhetaantalvanbepaaldekleurslagenmoetentoenemen.DatgeldtvoorsommigegroteFriesehoendersenookvoorsommigekleurvariantenvandekriel.Bijdegrotehoendersstaandezilverpellen,degoudpellenendegeelwitpellenergoedvoor.Zwartedierenenroodpellenzijnerookgenoeg,evenalsdecitroenpel.Dewitte,dekoekoek,dezwartbonte,deroodbonte,deblauweendezandgelewordennogmaarweinigaangetroffen.

Watdekrielenbetreftligthetanders.Hetgaatgoedmetdezilverpel,degeelwitpel,degoudpellen,decitroenpel,dekoekoekendezwartedieren.Wittenenblauwenzijnernogwel,maarroodbontenenkoekoekkomennauwelijksmeervoor.DezwartbonteFriesekrielisallangnietmeeropeententoonstellinggezien.

Alsde(zeer)zeldzamekleurslagenmettertijdookweerinruimegetalevoorkomen,kanpasgezegdwordendathetechtgoedgaatmetdeFriesehoenders.

�155

F.GEITEN/GEITEN

DeLatijnsebenamingiscapra.Degeitkomtuitdefamilievandeholhoornigen.

Degeitzoalswijdiekennen,stamtafvaneenwildegeit:deBezoargeit.DiekwamvroegeralgemeenvoorindegebergtenvanIrantotinTurkijeenopdeGriekseeilanden.

DeBezoarbokkenzijnongeveer95centimeterhoogen150centimeterlang.Degeitenzijnveelkleiner.Beidehebbeneenbaardenlang,stug,roodbruinhaar.Dehorensvandebokkenzijngrootenzwaarennaarachterengebogen;dievandegeitenzijnveeldunner.

Bezoargeit

Geitenzijnverwantaanschapen,maarzehebbengeenkinbaard.Zebezitteneenkortestaartdieomhoogwordtgedragenenvanonderenonbehaardis.Geitenhebbenintegenstellingtotschapenscherpgekantehorens.Debokverspreidt,vooralinhetdekseizoen,eensterkepenetrantegeur.Zeleveninkleinerekuddendandeschapen(hooguitzo'n40-50dieren)enzevretennaastgrasookgraagtakkenenbladerenvanbomenenstruiken.

�156

DENEDERLANDSELANDGEIT/DENEDERLANSKELANGEIT

Kenmerkenenbetekenis

DeNederlandselandgeitheeftophetpuntgestaanvolledigteverdwijnen.BeginvorigeeeuwwerddelandgeitvaakgekruistmetgeïmporteerdeToggenburger-enSaanengeiten,ondermeeromeenhogeremelkgiftteverkrijgen.Dathadtotgevolgdaterinhetbeginvandejarenvijftigvandevorigeeeuwnauwelijksmeerlandgeitenoverwaren.Warenerinde18eeeuwnogveelgeiteninNederland,inde19eeeuwnamhetaantalsterkaf.Hetwarenvooralarbeidersdiegeitenhielden.Degeit,zowerdgezegd,deeddienst"alskoevandearmen".Demelkwerdonderanderegebruiktbijdekoffieenalsvoedselvoordekinderen.Hetaantalmelkgeiten(zoalsdewitteSaanengeitendebruineToggenburger)namdaarentegenindietijdmethetoogopdevraagnaargeitekaassterktoe.NadeTweedeWereldoorlogverminderdehetaantalgeitenvandeOud-Nederlandserassensnel.DatgoldookvoordeNederlandselandgeitwaarvannogslechtsenkeledierenwerdenaangetroffen.Diewarenooknograsonzuiver.

VolgensL.WittemankomtdelandgeituitScandinavië.ErbestaaninNoorwegenenZwedengrottekeningenmetdittypegeitdiealvijftienduizendjaaroudzijn.ToendeNoordelijkevolkerentijdensdeIJstijdenuithetNoordenwerdenverdreven,namenzehungeitenmeenaarZuidelijkerstreken.ZozijnzevolgensWittemanookinNederlandgekomen.InNederlandverschenendeeerstegeitenwaarschijnlijkomstreeks5000v.Chr.ZehebbenzichvanuitZuid-LimburgoverheelNederlandverspreid.ErzijninFryslântamelijkveelbezittersvanlandgeiten.Redenwaaromzeindedierencollectievanhet'PlatformFrieseRassen'zijnopgenomen.

Tegenwoordigwordenveellandgeiteningezetbijhetbeheervannatuurterreinen,waarzijo.a.berken,bramenenanderestruikenmoetenverwijderen.

Eenlandgeittrotseertdewinterkou

Zewordenookopkinderboerderijengehouden.Bijinstellingenzoalsopenluchtmuseahoudenzehetverledenlevend.Demeestelandgeitenwordenechterdoorparticulierengehouden,hobbyistendieditnunogzeldzamehuisdierrasinstandhouden.Doorsommigenwordtdelandgeitgeregeldgemolken.

REDDINGSACTIE

Dathetrasnietgeheelverdwenenis,dankenweaandr.A.C.vanBemmeldiein1958enkelevandezegeitennaar'DiergaardeBlijdorp'haalde.Hijgingfokkenmetdezedierenenenkeleanderelandgeiten,diehettypenogvoldoendehadden.

Toendezelandgeitengroepdedierentuinomvangontgroeide,gingeenkoppeltjegeitenenbokkennaarhetvoormalige'RijksinstituutvoorNatuurbeheer'inLeersum.Depopulatiebestondtoenuit7bokkenen6geiten,waarvan3bokkenen2geitenafgevoerdmoestwordenvanwegeernstigekreupelongemakken,ouderdomenonvruchtbaarheid.Alledieren,inclusiefde4bokkenen4geiten

�157

waarmeedoorgefoktwerd,vertoondenheupdysplasieenzwakbeenwerktengevolgevandikkegewrichteneneenveelalx-vormigestandvandevoorbenen.Omeennogverdereinteelt-depressietevoorkomen,werdbeslotentotdeaanschafvaneenaantalraslozedieren.Vierervanwarenwit,waarvandriehoornloos,ééndierwasbruinmetaalstreephetdroegklokjesenhetzesdeexemplaarwaszwartbontvankleur.Omnieuwbloedindezeergeringelandgeitenpopulatieintevoeren,werdmetdieraslozegeitengekruist.Zohebbenalleaandedaaropinlevenzijndediereneengenetischebijdragegeleverd.Denakomelingenwerdenzoveelmogelijkteruggekruistopderaszuiveredierenengeselecteerdopdekenmerkenvanhetoorspronkelijkeras.ErwerdeenStamboekbijgehouden.Zwakkedierenwerdenopgeruimd.Indietijdwerdenookbijparticulierennogenkeleminofmeerfokzuiverelandgeitenontdekt,diedoorvoornakomelingentezorgenookaandereddingsactiebijdroegen.Dekoppelgroeideinomvangenerkonwordengeselecteerdophetoorspronkelijketype,zoalsdatwerdafgeleidvanoudeafbeeldingenopschilderijen.BijNatuurbeheerwerdendediereningezetvoorbegrazingsonderzoekopnatuurterreinen.Vanaf1971isdelandgeitenpopulatiedoordegelijkfokbeleidlangzaamgrotergeworden.In1978wasereenpopulatievan10bokkenen50geiten,dieaanderasomschrijvingvoldeed.Delandgeitwasherboren.

FOKDOEL

HettypevandelandgeitwordtinhetFok-enStamboekreglementvande'LandelijkeFokkersclubNederlandseLandgeiten(LFNL)'omschrevenals:"Eenkrachtig,middelgroot,watlaaggesteld,lichtoverbouwdengebloktlandrasdatzichkenmerkt

dooreenkorte,brede,zwaargehorendekopmetopgewipteneuseneenhoogvoorhoofd.Kenmerkendisverderdelangeruigebeharingbijdebokken,hoewelbijdegeitenookkortruigharigedierenvoorkomen".

Wathettypebetreft,iseenlichtefoutdathetdierietsgerektis.Zwarefoutenzijn:gerekten/ofhoogbenig,sterkwigvormig,ongehoornd,nietlandgeittype.Debouwvandelandgeitisgeblokt,middelzwaarengoedontwikkeldmetvoldoendebreedteontwikkeling.Eenlichtefoutwatditbetreftdoetzichvooralsdebouwoverontwikkeldis,zwarefoutenzijn:onvoldoendeontwikkelingensmalte.Afwijkingenkunnenzichverdervoordoentenaanzienvandekop,dehals,devoorhand,demiddenhand,deachterhand,hetuier,hetmannelijkgeslachtsapparaatendebeharing.

DagkampioenbokkenHarkema2003

Volwassenlandgeitenzijnminimaal64centimeterhoog,demaximalemaatis72centimeter.Bijvolwassenbokkenzijndiecijfersresp.74en89centimeter.LandgeitendiehieraannietvoldoenwordenvanhetStamboekuitgesloten.Hetkomtnogaleensvoordateendiervolgensdestandaardtehoogis.Demaximalehoogtewordtaangehouden,omdatdelandgeitindebijdestandaardvastgelegdefokdoelenvermeldtstaatals"eenlaaggestelddier."

Hetreglementgeeftnogmeeruitsluitingsfouten:-EenToggenburgeraftekening:vierwitteonderbenen,maskereneenspiegel.-Eenanatomischeafwijking:snoekenbek,varkensbek,nietafgedaaldzijnvaneénofbeideteelballen,tweeslachtigheid.Bovendiengeldt,zoalseerdergezegd,eenminimaleenmaximaleschofthoogte.

�158

KWALITATIEVEENKWANTITATIEVEEIGENSCHAPPENOokdelandgeitentoneneenverscheidenheidvankwalitatieveenkwantitatieveeigenschappen.Zezijnsteviggebouwd,middelgroot,hebbenhorensenvrijkortepoten.Dehalsisvrijkortenbezitgeenklokjes.Delandgeitisnietzozeeropmelkgiftgeselecteerd,maaropsoberheidengehardheid.Debokkenhebbenmeestaleenbokkenpruik,dievooralbijjongedierengoedtotuitdrukkingkomt.Enbovendieneenwipneus,eensikeneenzwaarbehaardevoorhand.Delichaamsbeharingisafhangendenvrijlang.Debokkendragenhorensmeteenlier-,eensabel-ofeenramsvorm.Deramsvormkomtnogmaarweinigvoor.

Sabel-,lier-enramsvorm

Degeitenzijnook,maarminderopvallenddandebokken,gehoornd.Dezebuigenvrijwelrechtnaarachteren,somsliervormig.Zehebbeneentamelijkkortekopmeteenwatingebogenprofieleneensikje;debeharingisduidelijkkorterdandievandebokken.Kortharigegeitenzijnbinnenhetstamboektoegestaan.Hoeweldelandgeitnieteentypischmelkdieris,moethetuiertenminsterondenaaneengeslotenzijn.Debouwvandelandgeitisvierkantenstevigmeteendiepeborst.Hetkarakteris"geiten-eigenzinnig".DeNederlandselandgeitwerptoptwee-jarigeleeftijdmeestaltweelammeren,drielingenensomsvierlingen.Hetaflammerengaatgemakkelijkendemoederzorgisgoed.

EnkelefokkerszijnbezigmethetfokkenvaneenLakenveldereneenwittevariëteitvandeNederlandselandgeit.Geitenmetzo'naftekeningzoudenvroegerookincidenteelinonslandzijnvoorgekomen.

KLEUREN

Delandgeitkent,integenstellingtotanderezeldzamehuisdierrassen,binnendestandaardvelekleurvarianten.Zezijnoverwegendbont,dusmetwittevlekkenindekleurenzwart,grijs,bruinofeenmengelingdaarvan.Dekleurbruinisdominant.Zulksbetekentbijvoorbeelddatdecombinatievaneenzwartbontebokmeteenbruinegeitoverwegendbruinenakomelingenoplevert.

Bijdebruinseriekomendekleurenbruinbont,beigeenbeigeaalvoor.Binnendezwartbontseriewordendekleurengrijsbontenzwartgrijsbontaangetroffen.Dedierenzijndusvaakoverwegendbont.Datwilzeggendatdevachtwitis,metvlekkenindekleurenzwart,grijs,bruin,beigeofeenmengelingdaarvan.Erkomenechterookéénkleurigedierenvoor.

�159

ZwartbontBruinbont

GrijsbontBeigebont

Binnendestandaardzijnallebovengenoemdekleurschakeringentoegestaan,metuitzonderingvandeToggenburgeraftekening.Daarmeeisnietgezegd,datdeledengeenpersoonlijkevoorkeurenhebbenwatdekleurvanhundierenbetreft.

INTEELT

UiteenonderzoekvandeLandbouwuniversiteitWageningenkonwordenopgemaakt,datdeinteeltcoëfficiënt(dematevaninteeltuitgedruktineenpercentage)vandelandgeiten0,0is.Doorditresultaathebbendelandgeitenfokkersmetalsvertrekpunteenwelzeersmallegenetischebasiseenbijzondereprestatiegeleverd.DelandelijkeVerenigingdoeterallesaanditresultaattebehouden.Elkeherfstverschijnendekeuringsuitslagenendedekbokkenlijst.DefokkerskunnengebruikmakenvanhetstamboekprogrammaZooEasy,waarinzealleskunnenopzoekenenraadplegen.

ERFELIJKEAANDOENINGENDOORINTEELT

Doordegedwongenverwantschapsteeltindebeginperiodewarendedierensterkgedegenereerd.Datuittezichindwerggroei,heupdysplasie,beenzwakteenonvruchtbaarheid.Deredenisduidelijk.Zestamdenimmersvrijwelalleafvanéénouderpaardatin1958vanuithetGooisnatuurreservaatnaardiergaardeBlijdorpwasgebracht.Korthaariseenandereerfelijkeafwijking.

�160

SELECTIE

Bijhetselecterenvandelandgeitenishetvanbelangtewetenwelkdiermenwilfokken.Deeerdergeformuleerdefokdoelenzullenbijdeechtefokkersdeleidraadvormen.Indatgevalwordenouderdierengebruikt,waarindekenmerkenvandeoorspronkelijkelandgeitenerfelijkzuiverzijnvastgelegd.Gehoornheid,langharigheidendekleurenverervenrecessief.Zijnzeaanwezigdanishetdierfokzuiver,watdieeigenschappenbetreft.Andereeigenschappenalsbouwenkopvormlijkendoordegeneratiesheenlangseenglijdendeschaaltevererven,zodataangenomenmagwordendatdierendiedezekenmerkenoptimaalvertonenookinditopzichtfokzuiverzijn.Doorallemindertypischedierenuittesluiten,gaathetrasmeerenmeeraandefokdoelenbeantwoorden.Eigenarenvanlandgeiten/bokkendienietrastypischzijn,krijgenhetadviesernietmeetefokken.

Dierenmetdeonderhetkopje'erfelijkeaandoeningen'genoemdeafwijkingenmogen,hoerastypischzeopanderepuntenookzijn,nietvoordefokwordengebruikt.

Omeengoedebokkenselectiemogelijktemakeneninteelttevermijden,wordenvaniedervaderdierzoveelmogelijkbokjesnaardekeuringgebracht,zodatbijverdereselectiedebestedieren,vaniedervaderdierminstenéén,alsdekbokkunnenwordengebruikt.

FOKCENTRA

ErzijninNederlandeenaantaldoorde'StichtingZeldzameHuisdierrassen'erkendefokcentravoordelandgeiten.MomenteeliserinFryslângeenfokcentrumvoordeLandgeit.FOKKERIJORGANISATIE

In1982werdde'LandelijkeFokkersclubNederlandseLandgeit'(LFNL)opgericht.Hetiseenclubvanenthousiastefokkers/gebruikersvanNederlandselandgeiten.Zowelparticulierenalseenaantalinstanties(waaronderStaatsbosbeheerenkinderboerderijen),zijnbijdezeorganisatieaangesloten.Op1-1-2004staan1230geitenen188bokkeninhetStamboekingeschreven.OpdewebsitevandeLFNLwordtindatjaarvastgestelddatdeomvangvandepopulatie2134is,waarvan1818vrouwelijkeen316mannelijkedieren.

Bijdelandelijkefokkersclubzijnprovincialeclubsaangesloten,waarondereenactieveafdelinginFryslân.HethoofddoelvandeFriesefokkersclubishetbijelkaarbrengenvandefokkers,hetbijhoudenvaneenstamboek,hetorganiserenvankeuringenenhetuitgevenvaneenclubblad.VerdereactiviteitenvandeFrieseclubzijnhetpromotenvandelandgeitmetbehulpvaneenstandtijdenslandbouwdagenenfairs.

HetdagelijksbestuurendeledenondernemenmetdefokkersclubuitNoord-Hollandgeregeldstallentochten.

Declubwordtbestuurddoorvrijwilligers.

�161

STAMBOEKENKEURINGEN

InhetlandelijkStamboekstaanallegoedgekeurde(dusrastypische)dierengeregistreerd.EenfoktechnischecommissieenhetStamboekgeven,ominteelttevoorkomen,adviezenoverdekruisingendiezijntoegestaan.Iederjaarwordenerinhetgehelelandkeuringenvandelandgeitengeorganiseerd.Dedierenwordengekeurdopderaskenmerkenenvooraldediversiteit.Dierendienietaanderaskenmerkenvoldoen,wordennietinhetStamboekopgenomen.

Geitenwaarvaneenofmeerouderdierennietbekendzijn,kunnenwordenopgenomeninhetregisterboek.Opdenduurkunnenze,nagekeurdtezijn,dantochinhetStamboekwordenopgenomen.

DejaarlijksekeuringinFryslânvindtplaatsophetterreinvanhetthemapark'DeSpitkeet'teHarkema.

DekeuringinHarkemain2003

Zo'nkeuringheeftheelwatvoetenindeaarde.DegeitenhoudersmoetenhundierendooreendierenartstegenQ-koortslatenenten,watkostenmetzichmeebrengt.OokmoetendedeelnemersinhetbezitzijnvaneengeldigvervoersdocumentvanAnaarBenviceversaeneeneigengezondheidsverklaring.

In2006warenmaarliefst210geitenopdekeuringinHarkema.Demeerjarigedierenkrijgeneenbeoordelingtussenminimaal70punten.Hebbenzeminderpuntendanwordenzeafgekeurd.Zekunnenmaximaal100puntenbehalen.Dieuiterstenwordenoverigensnietvaakgehaald.Dekeurmeestersleggenhunoordeelvastopeenformulier.

VOEDINGENVERZORGING

Degeitiseenbrowser.Datwilzeggendathetdierintegenstellingtoteenschaapenrund(diemeergrazerszijn)bovengraslandvoorkeurheeftvoorstruikgewas,bomenenbast.Hetzijnherkauwers.Zezijninstaatcellulose(plantenbestaanvoorhetgrootstedeeldaaruit)doormiddelvanmicro-organismenindevoormagenaftebreken.Hiertoemoethetvoergoedgemengdwordenmetspeeksel,vandaarhetherkauwen.Depensfloravormteenbelangrijkeeiwitbron.Dieflorakanbeternietblootstaanaanplotselingevoedselveranderingen.Geitenhebbeneenvoorkeurvoorlanggrasenetenliefstalleendetoppeneruit.Dedierenetenwatzesmakelijkvindenaanonkruid,grasentakken.Voedernormendiebijdegeitkomenvrijwelgeheelovereenmetdievoorkoeien.Eengeitzalechtervaneengemengdrantsoeneersthetlekkereeruiteten,eenkoeverorbertallesinéénkeer.

Ruwvoervoordegeitkanbestaanuit:-Gras.Geitenmoetengeregeldverweidworden;-Hooivanvoldoendebemesteweilanden.Hetz.g.natuurhooibevatteweinigeiwitten;-Kuilgrasvangoedekwaliteit;-Mais,aangevuldmeieiwitrijkebrok;-Gedroogdebrandnetels,favoriet;-Snoeihoutenriet,eenlekkernijvoorgeiten;-KrachtvoervoordegeitisrundveeAbrok,geitenbrokenhertenbrok.Hetvoordeelvanhetbijvoerenmetkrachtvoerisdatdemineralen-ensporenelementenvoorzieninggegarandeerdis.Geitenzijnsoberedieren,maardatbetekentnietdatzeaanweinigvoergenoeghebben.

�162

Basisprincipes

1.Zorgdegeheledagvoorvoldoenderuwvoervangoedekwaliteit;2.Zieeroptoedathetgehelejaardooreengoedemineralen-ensporenvoorzieninggegarandeerdis;3.Geitendiedrachtigzijnofmetlammerenlopenhebbenmeerkrachtvoernodigdangustedieren;4.Dierenindegroeihebbeneenhogereeiwitbehoefte;5.Zorgvoorvoldoendeeetplaatsenvoorafzonderlijkegeiten;6.Voorkomabruptevoerovergangen.

Voedingvanlammeren

Goedebiestvoorzieningisvanlevensbelangvoorhetlam.Biestisdeeerstemelkvandegeitnadegeboortevandelammeren.Hetbevatafweerstoffenwaarhetjongediernietzonderkan.Geitenbiestkaningevrorenwordenvoormomentenwaaropnoodzakelijkebiest,bijvoorbeelddoorhetoverlijdenvaneenmoederdier,nietbeschikbaaris.Lammerendiebijdegeitlopenmoetenactiefzijnenvoldoendedrinken.Zedrinkenminimaalzeswekenmelk.Alvanafveertiendagenmoetzegoedruwvoereneventueelkrachtvoer(kalverkorrels)wordenaangeboden.Hierdoorkunnendevoormagenzichontwikkelen.

Algemeenvoedingsadvies:laatgeitenweideninhetgraslandenvoergeitenbrokofrundveebrok-Abij.Indewinterkanmenhetbestevoerenmeteengoedkwaliteithooi+geiten/rundveeA-broken/ofgrasbrok.Altijdvoorvoldoendefriswaterzorgen.

Verzorging

Geitenhebbenveelverzorgingnodig.EriseenOud-Hollandsspreekwoorddatzegt:"Alsjejehelelevenwiltwerkenensjouwen,moetjegaantrouwenengeitenhouden".EndeFriezenzeggen:"Wa'tgeitenhâldtleartflokken"(Wiegeitenhoudtleertvloeken).

d:goedbesneden

klauw(a,benczijn

voorbeeldenvanhoe

hetnietmoetzijn)

Eenbelangrijkonderdeelinditverbandisdehoefverzorging.Dehoorngroeivanhetdierisingesteldopderotsachtigebodemwaaropdegeitoorspronkelijkleefde.Geitenhoevenmoetendaaromgeregeldbekaptworden,hetisaanteradenditomdeachtwekentedoen.Nahetkappenmoetdehoornwand(vergelijkbaarmetdemenselijkenagel)weermooiaansluitenopdezool.

Geitenstellenweinigeisenaanhunhuisvesting.Delandgeitheeftvanwegededichtebeharingvoldoendeaaneenafdakjeomteschuilentegenregen,hagelensneeuw.Bijhardewindmoethetbeestopeendikstrobedindeluwtekunnenliggen.Alsdeweersomstandighedenslechtzijn,ishetverstandigdegeittelatenlammerenonderafdakofbinnen.

Hetisergbelangrijkdeweidetevoorzienvaneenafdoendeafrastering(stroomdraadmetschapengaas).Zonderschrikdraadkanhethoudenvangeiteneenschrikzijnvooreigenaarenburen!

�163

ZIEKTEN

Geitenzijnbijplotselingeveranderingen(vankudde,andererangordeindekudde,transport,teveelveranderenvanvoerpatroon,hogeinfectiedruk)gevoeligvoorstress.Dealgeheleweerstandgaatdaardooromlaag,zekrijgendiarreeofvermageren.Landgeitendieookbuitengehoudenwordenkennenandereziektendangeitendiealtijdbinnenzijn.

Ziektenkunnenwordenveroorzaaktdoor:-uitwendigeparasieten:ondermeermyasisdoorvliegen,teken,luizen,schurftmijten;-inwendigeparasieten:diarreebijlammeren,rondwormen,lintwormen,leverbot.Bijtwijfeliseensimpelmestonderzoekgenoegomdediagnosetestellen;-overigemaagdarminfecties:chronischedarmontsteking;-geitgewrichts-enhersenontsteking;-lymfeklierontsteking;-zerebekjes;-listeriosis(leidendtotontstekingvandehersenen);-scrapie(komtvooralbijschapeneneenenkelekeerbijgeitenvoor);-vergiftiging(afhankelijkvandeopgenomenhoeveelheidhersteltdegeitbinnen4dagenmeestalvanzelf.Hetetenvanrododendronoftaxusachtigestruikenkandodelijkzijn.

Eentakvandevenijnboom

Devenijnboomisberuchtonderdeconiferen.Deboomiszomerenwinternaalddragend.Etenvandetakkenveroorzaaktademhalings-enhartstilstand.

Bijgeitendieopkleineweitjeswordengehoudenbestaatereengrotekansopwormen(lintwormen/rondwormen).De

eigenaarmoetdangeregeldontwormen.Preventiefgebeurtdittweeàdriekeerperjaar.Mengeeftdegeiteenontwormingsmiddeldatbijdeveeartsofdedierenwinkelteverkrijgenis.Geitendielijdenonderwormenherkentmenaanverminderdelevendigheidendiarree.Diarreekanookalsoorzaakhebbendatdegeit,omdatdezeoveralaanknabbelt,ietsbinnenkrijgtdatnietgeheelgezondis.

STREEKPRODUCT

Melk-enkaasproductieheeftbijdelandgeitengeencommerciëlebetekenis.Hetvleesvanjongebokjeswordtdoorsommigenlekkergevonden.MelkgeitenhouderHarmvanderVeeninMakkum,ambachtelijkslagerJanWalburginTsjom,JorisViëtorinPeinsenrestauranthoudsterEstherGerlsmainArumbrengenhetopdemarktalsstreekproduct.

STANDVANZAKEN

Bijdefokkersgroepafd.Fryslânstaan1850geitenen1900bokkeningeschreven.Hetaantalfokkersis56.

TOEKOMST

Delandgeitisuiteenkritiekesituatieopgeklommennaardestatusvaneenstabielras.MetbehulpvanhetStamboekishetmogelijkgeblekenomdeinteelttoenamebinnenaanvaardbare

�164

normentehouden.Ondanksdesmallegenetischebasisendenietonaanzienlijkeinvloedvanraslozeexemplaren,bestaatdepopulatievandaagdedaguitgeharde,sobereengoedgevormderastypischeexemplaren.Omookindetoekomstdeinteeltcoëfficiëntophethuidigepeiltehouden,zaleennoggroteremobiliteitvandemannelijkedierennodigzijn.Daardoormoeteenzogrootmogelijkaantalbokkenwordeningezet.Doorgerichtfokkenishetmetdelandgeitensamenhangendgenenmateriaalvandeonderganggered.Daarnaastheefthetraseencultuur-historische,eenrecreatieveenmogelijkookeeneconomischebetekenis.

Het'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'melddein2016daterinNederland1480vrouwelijkefokdierenwaren.Derisicostatuswordtalsbedreigd,detrendoverdelaatstevijftienjaaralsstabielbeoordeeld.

GERAADPLEEGDEBRONNEN(Deel2)

Allershof,E.(1881).LandbouwhuishoudkundigebeschrijvingderKantonsBergumenBeetsterzwaagin

deprovincieFriesland.Haarlem.Bekedam,M.enC.H.Herweijer.(1978).Schapenteeltenschapenziekten.Zutphen.Bieleman,J.(2008).BoereninNederland:geschiedenisvandelandbouw.1500-200.Amsterdam.Blessumer-groepsfokkerij.Blessumergroepsfokkerij.Blessum.Boeles,P.C.J.A.(1925).Frieslandtotdeelfdeeeuw.'sGravenhage.Boinck,G.e.a.JubileumboekLandelijkeFokkersclubNederlandselandgeit1982-2007.Marum.Bouma.G.J.A.e.a..HetFriesepaard.Drachten.Derdedruk.Clason,A.T.(1980).ZeldzameHuisdierrassen.Zutphen.Corbee,H.enW.Dooper.FokkerijFriesehondenrassen.OER,tiendejaargang,nr.5Dekoevandearbeiderheetgeit.Noord-HollandsDagblad,18-7-98.Dooper,W.(1997)DeFryskehûnen.Meppel.Dooper,W.(2004)DeStabij:Bijkeinalleopzichten.SneekDooper,W.(2005)Dewetterhoun:eeneigenzinnigfenomeen.SneekDouma,A.K.W.HetFriesepaardinkortbestek.Drachten.Dijkstra,E.HetFriesepaard:raskenmerkenengebruik.Doetinchem.Fokkinga,A.Eenlandvolvee.Doetinchem,pp.47-71.Hellema,D.(1978).KroniekvaneenFrieseboer.Franeker.Hazebroek,E.(1991).Terugfokkenenselecteren-LandelijkeFokkersclubNederlandseLandgeit.Verderwerdinformatieontleendaandewebsitewww.landgeit.nlHeuvelvanden,P.HetFriesepaard:adel,kracht,gratie.Hoogland.Hesterman,J.Eenkostbaar,levendkunstwerkindestal.LevendeHave,februari2011.Hoogeveen,F.(1947).UsFryskeHinnen.FryskeAkademyLjouwert.Jansen,J.(1985).ItFryskemelkskiep.FryskeAkademy-Ljouwert.JongdeS.HetABCvoordegeitenhouder.Groenereeks.KlaverenvanG.(1985).DeFrieseStabijenWetterhûn.Zutphen.Mandigers,P.J.J.Populatiegeneticaenderashondenfokkerij.VerkrijgbaarbijhetsecretariaatvandeNVSW.Naaktgeboren,C.Geitenendwerggeitenalsgezelschapsdier.NieuweSchans,1995.Oosterhaven,B.,eindred.(1992).UsFryskeHinnen.FryskeAkademyLjouwert.Zondertekeningenenfoto'sinNederlandsevertalingookverkrijgbaarbijhetverenigingsecretariaat.Post,E.InteeltbedreigdFriespaardenras.LeeuwarderCourant,22-9-2004.Roosendaal,M.Outcrossproject.Oer,10ejaargangnr.5.Spyksma,J.FrieseDierenrassen.Aflevering1:HetFriesePaard.Sumar.Spyksma,J.Friesedierrenrassen.Aflevering2:Friesekoeien.Sumar.Spyksma,J.Friesedierrenrassen.Aflevering3:Frieseschapen.Sumar.Spyksma,J.Friesedierrenrassen.Aflevering4:DeLandgeit.Sumar.Spyksma,J.Friesedierrenrassen.Aflevering5:Friesekippen.Sumar.

�165

Spyksma,J.Friesedierrenrassen.Aflevering6:Friesehonden.Sumar.Spyksma,J.HetfokkenvandeFrieseofmetFryslânverwantedierenrassen.Sumar.Stegenga,W.(2008).DeFriesekoe.Leeuwarden-Utrecht.StichtingZeldzameHuisdierrassen.HetbehoudvandezeldzameMederlandseveerassen.StichtingZeldzameHuisdierrassen-Zeldzameschapen-en

geitenrassen.Strikwerda,R.(1979).EeneeuwFriesstamboekvee.Strikwerda,R.Melkweg2000.CRDelta.Strikwerda,R.VaderVondelingenzijnzonen.In:Veeteelt,september2000.Terpstra,P.HonderdjaarFrieselandbouw.Leeuwarden.Theunissen,B.(20110).Dekoe.BertBakker.WageningenUR.HetpaardinNederland.Wageningen.Vellema,enL.J.deLange.(1994).Handboekschapeziekten.ZutphenVendrig,A.Geitengezond.Phonendus.Walraven,I.enB.EdelGeitenhoudenalsliefhebberij.Tirion.Baarn1998.Visscher,A.H.enW.vanHelden.Hetzwartblesschaap.In'Hetschaap'januari1980M.H.Hetextensiefhoudenvanschapenisonzetoekomst.FriesLandbouwblad,23-12-1989StichtingZeldzameHuisdierrassen,z.j.Zeldzameschapen-engeitenrassen.Dronten.NVSW(1998)DeFryskehounen-InformatieboekjeZanderink,R.DeverdwijningvandeFriesewindhond.ZeldzaamHuisdier,februari2009.

�166

DEELIIIFRUITRASSEN

�167

INLEIDINGBIJDEFRUITRASSEN(deelIII)

Toeninmaart2005bij'ItGrieneNêst'teSumarhet'KenniscentrumFrieseRassen'werdopgericht,werdvoordeboerderijeenboomgaardmetFrieseenmetFryslânverwantefruitrasseningericht.OnderleidingvanGGZ-begeleiderBouwevanderMeulenwerdendebomenverzorgddoorcliëntenvandieinstelling.Debomenwerdendoor'StichtingFruitynFryslân'gebruiktomerentcursussentekunnenhouden.Opopendagenbij'ItGrieneNêst'werdendefruitrassen,tijdensexcursiesenbijeenkomstenmetdenodigeuitleggetoond.Defruitbomenwerdenookbetrokkenbijbezoekenvanschoolkinderen.

Indeling:

DeinFryslânontstanefruitrassenwordeninvijfgroepeningedeeld:

0appels

0peren

0pruimen

0bessen

0overigfruit

�168

FRUIT/FRUIT

DeplantenfamilievandeRosáceaomvatnietalleenrozen,ookdemeesteinheemsevruchten.Kweepeer,gewonepeer,appelbes,appel,lijsterbes,mispel,meidoorn,pruim,vogelkers,abrikoos,perzik,sleedoorn,horenbijderoosachtigen.Hetheefthonderdduizendjarengeduurd,voordatuitroosachtigenkleineappeltjesofperenontstonden.Datzetotéénfamiliebehoren,blijktuithetfeitdatjeeenpeerbijvoorbeeldookopeenkweepeerofopeenmeidoornkuntenten.8000jaarvoorChristuswaseralsprakevangeteeldeengeselecteerderassen.UitdetijdvanAlexanderdeGroteisbekenddaterinMiddenAzië,metnameinKazakstan,grotewoudenvanduizendenvierkantekilometerswarendievrijweluitsluitendbestondenuitvruchtbomen.Menneemtalgemeenaandatdaardebakermatvanonzeperen,appelsetceteraligt.

Afbeeldingvanappelsuit1629

Zienwedevaakonaanzienlijkevruchtenvandezeoerrassen,dankunnenweonsafvragenwatdattemakenheeftmetdeglanzende,grote,groeneenrode,zoete,sappigeenzurevruchtendiewijkennenvandehuidigefruitbomen.Voordeverklaringmoetenwenaardepit.Doorbestuivingvandebloem(vrouwelijkelement)metvreemdstuifmeel(mannelijkebijdrage)ontstaatdevrucht.Devruchtissteedshetzelfde,maardepittenbevatteneennieuweuniekemengingvangenen,metalsresultaateennieuwevariëteit.DeKazakstaansewoudenmoetenduseenonvoorstelbaargrotevariatieaanverschillendefruitsoortenhebbengeherbergdensteedskomenernognieuwebij.Goedeenslechte,wantdaarwerdenwordtnietdoordemensgeselecteerd.Erontstaannogsteedsfruitrassenuitpitten.Hierbijwordtgezorgddatdeouderswelbekendzijnenwordenvantevorenmogelijkekruisingenbedacht.ZozijnerinFryslânookfruitrassenontstaan.

Hetontstaanvanfruitrassen

Vannaturestaataanhetbeginvaniederwereldberoemdofminderbekendappelraséénenkelepit.InWageningenwetenzedaarmeervan.Daarwerdenperjaarwelzo'n50.000pittengezaaid.Diepittenkwamenuitappelsdienietdoorbijenwarenbestovenmaardoormensenhand.UitgangspuntwasdanhetideedatbijbijvoorbeeldeenkruisingtusseneenCoxeneenJonathanbesteenprachtigresultaatzoukunnenopleveren.Najarenvanselectieblevenerdaneenstukofdrietotvierbomenover.Deappelsdaarvanhaddeneenkans,vondendeexperts,omhetindewinkelsensupermarktentegaanmaken.DatbleekmeerdanwaarvoordeElstar.Datappelrasvindjetegenwoordigoverdehelewereld,miljoenenboompjesinboomgaardenvanvelehectares.Endatallesuiteenminuscuulpitje!

�169

HETFRIESEFRUIT/ITFRYSKEFRUIT

Vruchten,zoalsappels,perenenpruimenhebbenookinonslandeenlangegeschiedenis.DeRomeinenvondenindeGermaanselandenalappels.Diewarenlangzogoednietalshuneigenvruchten,omdaterindelagelandenbijdezeenognietgeëntwerd.KareldeGroteenandereheersersgavenvervolgensaan,daterinzijnKoninklijkeDomeinenappelbomengeplantmoestenworden.IndevroegeMiddeleeuwenhaddenallelandgoederenenkloosterseeneigenboomgaard.ZoookinFryslân.Detuinbijhet'OudeKlooster'teHartwerdbedroegdertigpondemaat,datzijn10hectares.Bijdeadellijkelandhuizen(destates)indeprovinciekwamenookboomgaardenvoor.BijvoorbeeldbijhetPoptaslot,waarnunogsteedseenuitgebreidefruitboomgaardis.Voorhetonderhoudvanzulkegaardenwaseentuinbaasaangesteld,dieerookbijwoonde.Deadelbeschouwdehetvaakalseenstatussymboolombijzonderefruitrassenindeboomgaardaangeplanttehebben.

MariaLouisevanHessen-Kassel,beterbekendalsMarijkeMeu,steldemethetoogopdefruitteeltiemandaandieerveelverstandvanhad.DatwasJohannHermannKnoop(1700-1768),haarhovenierindePrinsentuinenopdebuitenplaatsMariënburginhetlatereHuizum.In1758verscheendedoorhemsamengesteldeboek'Pomologia'.

APeeldingenuitdePomologia.MiddenonderDoekeMartens

Hijgafdaarineenoverzichtvanmaarliefst125appelrassenen92perenrassenenmaakteerfraaieillustratiesbij.In'Mariënburg'werdenonderleidingvanKnoopvruchtenverbouwdengewassengekweekt.

DaterindenegentiendeeeuwinFryslânalwichtersvoorkwamen,bewijsteenberichtuitdeLeeuwarderCourantwaarinwordtgewaarschuwdvoorhetovermatiggebruikvandezevruchten.

Indegeschriftenoverdetuinbouwtellingin1904worden,behalveLeeuwardenenHuizum,hetBildtenBerlikum,ookOpsterlandenSchoterlandalsgebiedengenoemdwaarfruitteeltvoorkwam.Daarbijwordtookvermeld,datbijdemeesteboerderijen,zowelopdezand-alsveengrond,z.g.hovenwerdenaangetroffen.Debeplantingbestondvoornamelijkuitappelsenperen.Aanhetonderhoudwerd,volgensP.Smedingin'DeFryskeTúnbou',ergweinigzorgbesteed,zelfsbleefdebemestingvaakachterwege.Eendeelvanhetfruitwerdvooreigengebruikgehouden,derestaanopkopersverkocht.Diezorgdenzelfvoordeoogst,waarbijzesomsruwtewerkgingen.Tussendefruitbomengroeidegras,diealsweidevoorhet(klein)veediende.Onderhoud,vervoerenoogstvanhetfruitwerdsomsbijwijzevanwinterwerkaanpersoneelvankwekerijenuitbesteed.

�170

FRIESEFRUITNAMENENBEROEMDEFRIEZEN

DenaamvandedoorKnoopvermeldeappel'DoekeMartens'houdtwaarschijnlijkverbandmetdeFriesehoofdelingDoekevanMartena(1530-1605),dieinLeeuwardeneengroothuisbezat.HijwasdezoonvanTsjebbeMartena,bezittervan'MartenaState'teCornjum.Eénvandeoudstenogbestaandeappelrasis'Court-Pendugris',dieookals'Goslinga'sRingenet'doorhetlevengaat.HetraswerdgenoemdnaardeedelmanSiccovanGosligadiecontactenmetLodewijkXIVonderhieldendeappelvanuitFrankrijknaarFryslânbracht.

HarmHarkes

EenbelangrijkeperensoortdraagtdenaamHarmHarkes.

Dezewerd,afgaandeopeenartikelindeLeeuwarderCourantvan30januari1965,doorhistoricusenfolkloristN.J.WaringainverbandgebrachtmetdeLeeuwarderarchitectenbouwmeesterHarmHarkes,die-hoeweldaaraldusWaringageenbewijsvooris-dezepeermogelijkinéénvanzijntuinenverbouwde.Bijde‘Vriendenvanhetoudefruit’constaterenzenaeenuitgebreidonderzoekdatdeoorsprongindeprovincieGroningengezochtmoetworden.

DEOUDERASSEN

InhetbeginvandetwintigsteeeuwtrofjeopkwekerijenbijHuizumenLeeuwardentientallen,ookaldoorKnoopinzijn'Pomologia'genoemde,peren-enappelrassenaan.Smeding,dieerindietijdalsjongeknechtwerkte,noemtalsvoorbeelddeZomer-enWinterbargemot,deFoppepeerendeKleipeer(inhetFries'stienpar').NieuwerenietdoorKnoopvermelderassenkwamenerookvoor.SmedingnoemtondermeerdeDirkjepeer,deNoord-HollandscheSuikerpeerendeGoudballen.ErstondenookappelrassendieKnoopwelgenoemdhad:Bellefleuren,FranseKroonenCodlinKeswick.DeDoekeMartenswaserook.De(voornamelijkrode)bessenstruikendieervoorkwamen,diendenalsonderbeplantingbijdefruitbomen.ZehaddenvolgensSmedingenigeovereenkomstmetSt.Anna'sKorfke,datuithetBildtstamde.Zwartebessen,kruisbessenenframbozenwerdenerookverbouwd.Erstonden,aldusSmeding,bomendietoenalmeerdanhonderdjaaroudwaren.

InhetBildtkwamenbijdeadellijkehuizenvanoudsherookboomgaardenvoor.Sommigeervanwerdenopenigerleimomentovergenomendoorgardeniersdieereenbestaaninvonden.Deperebomen(o.m.BargemottenenDirkjepeer)stondenvrijdichtbijelkaar,tussendeappelbomen(Bellefleuren,DoekeMartens,ZoeteCampagner)werdmeerruimtegelaten.

Appelbomenmetonderbeplantingvanrodebessen

Onderdehoogstambomenstondenookhierbessenstruiken,zoalsSt.Anna'sKorfke,dieinSt.Annaparochiegekweektwerd.LatergevolgddoordeStanza.PruimendedenhetophetBildtookerggoed.DeReineVictoriawerdveelgeweekt,hetwaszoalsveelpruimeneenzelfbestuiver.

�171

RondomBerlikumkwamenlangetijdeveneensveelfruitbomenvoor.Naenigetientallenjarenvanbloei,kwamerechterdekladin.Dehoogstambomenbrachtenteweinigop,zewerdennietgoedonderhoudenennietvervangen.Debessenteeltvielooktegen,alsjeereenbestaaninwildevinden.MendachtdevrijkomendegronddaarinBerlikumbetervoordeteeltvananderegewassentekunnengebruiken.Hetdorpwerdeencentrumvoorgroente-enakkerbouwgewassen.Bovendienwerdderingvanfruitboomgaardenrondhetdorpdoordorpsuitbreidingendoorbroken.Zonuendanwerdenerbijhetdorpnognieuwefruitbomengeplant,maardeomvangrijkefruitteeltvanvoorgaandejarenwasindejarenzeventigvandevorigeeeuwvoorgoedvoorbij.DefruitbomendieinBerlikumoverbleven,zijntevindeninhetHemmemapark,eenmultifunctioneelgebiedvanongeveerzesenhalvehectare.Denaamisafgeleidvanhetadellijkgeslachtdattotindeachttiendeeeuwopdieplekeenstatebewoonde.Hetopruimenvanhoogstamfruitbomengebeurdeookopandereplekkenindeprovincie.Metalsgevolg:(1)Afnamevanbiodiversiteit(genetischeerosie);(2)Aantastinglandschappelijkewaarden;(3)Verdwijnenvaneengrotediversiteitvansmaak,geurenkleurmaarookvanresistentietegenziektesdievannutkanzijnbijhetontwikkelenvannieuwerassen;(4)Verminderenhabitatvoordiversesoorteninsecten,vogelsenzoogdierenen(5)Verdwijnenkennisengebruikvanfruitgewassen.

NIEUWEIMPULSEN

Doordeactiviteitenvanderijkstuinbouwconsulentir.C.M.vanderSlikke,diein1920inFryslânkwamwerken,werderopverschillendelocatiesindeprovinciefruitaangeplant.Datgebeurdeookbijparticulieren.AanhetbeginvandeTweedeWereldoorlogontstondookhetproefbedrijfvoordefruitkwekerijinSt.Annaparochie.Indietijdwerderooknaargestreefdbijkleineboerenbedrijven,vooralopdezandgrond,fruitteeltals"eentweedetak"opgangtebrengen.Hierendaarwerdengoederesultatenbehaald.Overhetalgemeenkonechternietwordenvoorkomen,datdekleineboerenbedrijvenindeschaalvergrotingdiezichbijdelandbouwvoltroktenondergingen.IndejarenzeventigvandevorigeeeuwondernamtuinbouwleraarSmedingdiversetochten,omteonderzoekenwatervandeaanplantvanfruitbomenindeprovincierestte.Hijmoestconstaterendatzeerveelverlorenwasgegaan.

HANDELINFRUITBOMEN

Voorzoverzenietvanbuitendeprovinciewerdenaangevoerd,werdendefruitbomenmetandereboomgewassenaangemaaktopboomkwekerijen.Zovaltuiteenoudeprijslijstanno1820optemaken,datTieteBosgraOz.teBurgumeengrootaantalappel-,peren-,kersen-,pruimen-,perzik-enbessenbomenverhandelde.

�172

DedoorzijnnaamgenootGerritBosgrainhetzelfdedorpbestuurdeboomkwekerij'Iephof'leverdelangetijdinFryslânendaarbuiteneveneenseenaanzienlijkehoeveelheidfruitbomen.Indejarenzeventigginghetbedrijfhelemaaloveropdeteeltvanlaan-ensierbomen.Deteeltvanfruitbomenwasnietmeerlonend.EenandereredenwasdathetnaburigWaterleidingbedrijfzoveelvochtaandegrondonttrok,datfruitbomen,dieondiepwortelen,ernietmeergoedkondengroeien.HetbedrijfwerdverplaatstnaarBuitenpost.

VERZORGING

Fruitbomenhebbenveelbaatbijeenregelmatigeverzorging.Metnamesnoeienbemestingzijnbepalendvoordealgemenegezondheidvanvruchtbomen.Desnoeizorgtvooreenidealeboomvormeneenjuistebalanstussengroeienbloei.Daarnaastkunnenbijeenopengroeiwijzewindenzonhunwerkdoen.

Dezetakvraagtomvervangingssnoei

Hetopheffenvantekortenaanmineralenensporenelementenbevordertdeontwikkelingvanfruitbomen.

ZIEKTENENPLAGEN

Naarmatefruitbomenhetbeternaarhunzinhebben,zijnbetereresultatenteverwachten.Zekunnendoorveelziektenenplagenwordenbedreigd.Voorbeeldenvaneengoedleefmilieuzijn:goedeafwateringvandegrond,voldoendebemesting,juistezuurgraad,voldoenderuimteengenoeglichtenzon.Alseenofmeervandezefactorenonvoldoendegewaarborgdzijn,kunnenproblemenontstaan.Voorkomenisbeterdanverhelpen.

Hetisvanbelangdenatuurlijkevijandenvanplaaginsecten,zoalslieveheersbeestjesensluipwespenruimekansentegeven.Omdevruchtbomentegenziektenenaantastingdoordierentebestrijden,kunnenbiologischeenchemischemiddelengebruiktworden,ofeencombinatievanbeide.Vanzelfsprekendishetnogbeteromziektenenplagentevoorkomen.Datkanwordenbereiktdooreengoedecologischevenwicht,deaanwezigheidvannuttigeinsectenennuttigevogelswordtdaarbijbevorderd.Methetoogophetvoorkomenvanziektenenplagenisheteveneensvanbelanggecertificeerdplantmateriaal,eengoedebodemstructuur,eengoedeontwateringeneenvoldoenderuimplantverbandtoetepassen.

Kankerplek

Bijbiologischebestrijdingwordtgebruikgemaaktvandeecologischekringloop.Daarbijwordeneengevarieerdeonderbegroeiing,nuttigeinsecten,vogelsenzoogdierenmetelkaarinverbandgebracht.Dooreenjuistetoepassingvankruideninde

�173

onderbegroeiingwordennuttigeinsectenaangetrokken.Bepaaldeplanten,zoalsboerenwormkruid,biedeneengoedebeschermingtegenbladluis.Eenbelangrijkelementwatditbetreftzijndenuttigeinsecten.Hetaantrekkenvaninsectenetendevogelsisbelangrijkvoorhetverdelgenvanschadelijkeinsecten.Relatiefgezienruimenvogelsmeerschadelijkedannuttigeinsectenop.Uilen,torenvalkenenbuizerdsruimenmuizenenanderevoordebomenschadelijkedierenop.Hetisdusvanbelangdatervoldoendebroedgelegenheidindeboomgaardis.Hoendersverslindenbloedluizendieaandevoetvandeboominspletenenwondenoverleven.Indewinterkunnenzoogdierenalsbijvoorbeeldhazen,konijnenenmuizenaandeschorsvandebomenvretenenknaagtdewoelratgraagaandewortelsvandejongebomen.Roofvogelskunnenervoorzorgendatzeniettoteenechteplaagworden.Bijdebiologischebestrijdingkunneneenaantalnatuurlijkespuitmiddelengebruiktworden.Zieketakkendienenweggesnoeidteworden.Hetgebruikvanchemischebestrijdingsmiddelenkomteventueelinaanmerkingbijjongeaanplant.Devoorkeurgaatdanuitnaarselectiefwerkendemiddelenmeteenkortewerkingsduur.Middelendievoorzienzijnvaneendoodshoofdkunnenbeternietgebruiktworden.Voorhetgebruikvanchemischemiddeleniseenspuitlicentievereist.Diekanwordenverkregenbijeenagrarischeopleiding.Bandenmetrupsenlijm(lijmbanden)envangbandendiedoorinsectenwordengezienalseensoortimitatieschorsdoenookgoededienstbijhetbestrijdenvanschadelijkeinsecten.

IndedoorLandschapsbeheersamengesteldecursusmapwordteenuitgebreidoverzichtgegevenvandeziektenenplagendiezichbijfruitbomenkunnenvoordoen.

GEBRUIKVANHETFRUIT

Appels,pereneneengedeeltevandebessen,werdenopdeveilingofopdemarktverkocht.Sommigekwekersverhandeldenhetfruitzelf.Deframbozengingennaarbakkersofnaardestillateurs.StoofperenuithetBildtzijnwelnaarAmsterdamvervoerd.EengedeeltevanhetBildtsefruitgingnaarTerschelling.InHarlingenineenschipgeladen,wistenzeerinEngelandookwelraadmee.Bessenvanminderekwaliteitwerdenineenfabriekverwerkt.ErstondereeninSt.Annaparochie,diewerdlaternaarLeeuwardenverplaatst.

HOOGSTAMFRUITBOMEN

Zoalsdeafbeeldingaangeeft,bestaateen(fruit)boomuitdrieonderdelen:hetwortelstelsel,destamendekroonmettakkenenbladeren.

Hetinwendigevaneenboombestaatuitdiverseweefsels.Hetwortelstelselheeftalstaakomwaterenvoedingszoutenoptenemenendieteverplaatsennaardebovengrondsedelen.Zezorgenookvoorverankeringindegrond.

DemeesteinFryslângekweektefruitbomenzijnontstaanalszaailingen,dusuitpitten.Uitdiezaailingenwerdendebesteexemplarengezochtomerverdermeetekweken.Andereappelbomenzijnechtergeënt.Zaailingengroeienwelgoed,maarleverenmindergoede

�174

vruchten.Omdatdekwekersvanfruitbomenbeidewillen,wordteenzaailingalsonderstamgebruikt,zodateenmooiehogestamwordtgevormd.Bovenopdiestamwordthetfruitrasdatmenwenstgeënt.

Appel-enperebomenzijnvanelkaarteonderscheidendoordeeerderaangeduidekroonvormendeknoppen.Deknoppenvanappelbomenzijnindewinterronderdandeknoppenvanperebomen.Vandeappelbomenzijnzebehaardenvanperebomenglimmend.Pruimenbonenhebbenmeestalfijnerhoutdanappel-enperebomen.Hetjongehoutisgroenvankleurendebladknoppenzijnspits.

STREEKPRODUCTEN

Vanoudsherkennenwe,naasthetgebruikvanverseconsumptie,eengrootaantalanderetoepassingenvanfruit.Bijappelskunnenwedenkenaanmoes,gebak,gestoofdeengedroogdeappeltjes,stamppotmetzoeteappels,sap,wijnencider.Voorperenkendemengedroogdeperenpartjesenstoofperen.

Gedroogdeappeltjes

Somswordenperenookverwerkttotmoes,gebak,ofsap,wijnenperencider(perry).Erisookappel-enperenstroop.Vruchtenwerdenvroegerveelingemaaktinweckflessen.Hetwordendanvruchtenopsapofhetwordtbrandewijn.Eenenkelekeerwerddewijnverstookttoteensterkerproduct:eaudevieofsterkedrank.Bijpruimenbinnendecollectiemoetaandewichterwordengedacht.Ditiseensterkbederfelijkefruitsoort.Bijgroteoogstmoetmetspoedmetdeverwerkingbegonnenworden,ofzemoetenwordeningevroren.Wichterskunnentotjamwordenbereid.Bij'DeZandloper'inEastermarmakenzewichterlikeurenwichterijs.Erisookwichterwijn.Zetjezeopalcoholdankrijgjesterkedrank.

'FruitynFryslân'(FYF)heeftenkelejarenachtereenwichtersverzameldvooreenproducentvanstreekproducten.Dewichterswerdengekochtvanboom-eigenaars.Voorprofessioneleverwerking(wijn,jam)wordtdevoorkeurgegevenaanwichtersdie"tegenrijpaan"zitten,nognetaandeboom.

Methetdecimerenvandetraditioneleboomgaardenendeopkomstvandefruithandeldoorgrootwinkelbedrijvenverdweenhetmerendeelvandekennisomtrentdetoepassingvanfruit.

BEWAREN

Wordtfruitgoedbewaard,danvraagtdateendonkere,luchtigeplekbijeentemperatuurvanongeveervijftotachtgradenCelsius.Hetopgeslagenfruitmoetelkeweekgecontroleerdworden.Aangetastevruchtenmoetenzogauwmogelijkwordenverwijderd.Tevroeggepluktevruchtenzullengemakkelijkrottenofverschrompelen.

�175

VOORLICHTINGENEDUCATIEHetisvangrootbelang,dattenaanzienvandeFrieseenmetFryslânverwantefruitrassenvoorlichtings-eneducatieveactiviteitentotuitvoeringkomen.

Lesmateriaalvoorhetbasisonderwijs

overdeSchoonevanIephof

Doelgroepenzijn:hetbredepubliek,hobbyisten,ondernemers,onderwijs,opleidingen,horeca,cultuurtoeristiek,natuurorganisaties,overhedenenfondsen.

FRUITORGANISATIES

ErzijninFryslânenkeleorganisatiesdiezichrichtenophetbehouden/ofontwikkelenvandeFrieseofmetFryslânverwantefruitrassen.

NoordelijkePomologischeVereniging(NPV)

In1989wordtde'NoordelijkePomologischeVereniging'opgerichtmetalsdoeldeinNederlandvoorkomendeoudefruitrassenalscultureelerfgoedtebewaren.Indeloopderjarenwerdenveelinteressanteappel-,peren-enpruimenrassenteruggevonden.EenbelangrijkresultaatvandezeinspanningenisdefruithofinFrederiksoord,waarinmiddelseencollectievan600fruitbomenwordtaangetroffen.DeNPVgeeftaanparticuliereneninstantiesvoorlichtingoverdeteeltvanhoogstamvruchtbomenenhetverwerkenvanvrijkomendeproducten.

www.npv-pomospost.nl

StichtingFruitynFryslân

In2004werd'StichtingFruitynFryslân'(FYF)opgericht.DeinitiatiefnemerssteldenzichtendoeldeinFryslânvoorkomendefruitrassendieverlorendreigdentegaanmethetoogophethandhavenvandesoortendiversiteitenuitcultuurhistorischoogpuntzoveelmogelijkteinventariserenentebehouden.Zewildenwetenwelkehoogstamfruitbomenernogindeprovinciestaanenwathunconditieis.Intweedeinstantiewordtbekekeninhoeverredatbestandafwijktvanwateraansoortenenrassen

�176

traditioneelinFryslânthuishoort.VervolgenswildeStichtingvanbedreigderassennieuwebomenmakenenopeenpassendeplaatsaanplanten.Deorganisatieplaatstbomenbijparticulieren,maarookbijbedrijvenofindeopenbareruimte,statesenbuitenplaatsen.InSt.NicolaasgawerdeenhoogstamboomgaardaangelegdvantweehonderdorigineelNederlandseappelrassen.Indedirecteomgevingwerdookeenverzamelingvanhonderdentwintigpruimenrasseningericht.DeStichtingleverteenactievebijdrageaanhetopsporenvanzeldzamefruitrassen.Hierbijwerdgebruikgemaaktvanhet'globalpositioningsystem'(GPS).Debomenwerdenzonauwkeurigophunplekgeïnventariseerd.FYForganiseertfruitshowsenmaaktzichookverdienstelijkbijhetopsporenvanfruitrassendieindeprovinciehunoorspronghebben.www.fruitynfryslan.nl

Vriendenvanhetoudefruit

Deledenvan'Vriendenvanhetoudefruit'speureneveneensnaaroudehoogstamfruitbomen.Bestaanderassenwordeninkaartgebracht.MenwerktemeeaanderenovatievandehistorischeboomgaardachterhetLycklamahuisteBeetsterzwaag.Dewerkgroeporganiseertenkelekerenperjaarentdagen.Deschooljeugdwordterookbijbetrokken.Geregeldwordteenfruitshowgeorganiseerdmetdemogelijkheidtotdetermineren.

www.vriendenvanhetoudefruit.nl

FryskeFrucht

'StichtingFryskeFrucht'steltzichtendoelinhetgebiedvandeFrieseWouden3000traditionelehoogstamfruitbomenteplaatsen.Ditwordtgecombineerdmetpublieksactiviteiten,zoalsappeltaartwedstrijden.Erwordtappelsapenopdenduurookciderenappelstroopaangemaakt.Erzullenoptermijnperen-enpruimenbomenwordenaangeplant.

www.fryskefrucht.frl.

LandschapsbeheerFriesland

Door'LandschapsbeheerFriesland'isde'Hoogstambrigade'opgericht.Eigenaarsvanhoogstamvruchtbomenkunnenhieropeenberoepdoenvoorhetverzorgenvanhunfruitbomen.Vooreenkleineonkostenvergoedingwordendebomengesnoeidenwordtachterstalligonderhoudweggewerkt.Landschapsbeheerverzorgtooksnoeicursussen.

www.landschapsbeheerfriesland.nl

INFRYSLANGEKWEEKTEFRUITRASSEN

EenaantalinFryslânontwikkeldefruitsoortenbehorentothetFrieselevenderfgoed.DeFrieseappelrassenzijnwaarschijnlijkvoorhetmerendeeltoevalszaailingen.Ditwilzeggendatzealsspontanezaailingenuitpittenzijnontstaan.Meestaluitweggegooideklokhuizen.Indatgevalzijnzedusnietgeënt.

�177

A.APPELS/APELS

DoekeMartens/DûkeMertens)

Hetras'DoekeMartens'werdgenoemdenafgebeelddoorJohannHermannKnoopinzijnin1752verschenen'Pomologia'.ErwordtgesuggereerddatdenaamvanhetappelrasverbandhoudtmetDoekevanMartena,eenlidvaneenhoofdelingengeslachtuitCornjum(1530-1605).HijleefdeookeenperiodeinLeeuwarden.

IndejarennegentigishetrasherontdektineenboomgaardteGoutum.Hierstondentweebomen,eenjongeeneenoude.Ondanksdezeerhogeleeftijdisdeoudstenietgrootgeworden;degroeikrachtisslechtsmatig.Dezeappelsrijpentegeneindeseptemberenzijnaangenaamzachtzuurvansmaakmeteenlichtaroma.Zezijnaanvankelijkbehoorlijksappig.Tijdensdebewaringverliezenzeechtervochtenkunnenzedroogworden.Devruchtenzijnkleintotmiddelgrootenzeerregelmatig,platrondvanvorm.Dekleur,lichtgeel,veranderttijdenshetrijpennietofnauwelijks.

SchoonevanIephof/SchoonefanIephof

DitrasisvermoedelijkbegintwintigsteeeuwontstaanopdekwekerijIephofvandefamilieBosgrateBurgum.Deeerstevermeldingistevindenineencatalogusvandefirmauitdejarentwintigvandevorigeeeuw.Deappelisopdiverseplaatsenindeprovinciegevonden.WaarzestaanheeftBosgrawaarschijnlijkdebomengeleverd.Hetrasvormteenbetrekkelijksteilopgaande,ietwatcompacteboom.Deappelheefteenneigingtotoverproductie,waardoortakkenalsgevolgvanhetgewichtvandevruchtenkunnenbreken.Doordejuistesnoei-envruchtverdunningkanditeuvelwordenvoorkomen.Devruchtenzijnwatonregelmatigvanvorm;aaneenboomvindtmensomslangwerpigeenookmeerrondevruchtvormen.DevormlijktenigszinsopdievandeNotarisappel.Eenbelangrijkverschilisdeoranjebruinetotsteenrodeblos.Devruchtenzijnongeveereindseptemberplukrijp.Debewaarbaarheidisiniedergevaltotbegindecember.Deappelisgeschiktvoorhetmakenvanappelmoesenalshandappel.HetaantalbomenvanditrasinFryslângroeitgestaag.

UithetoudearchiefvandekwekerijDeIephof,datruim300jaaromvat,isgeblekendaterookeen'Iephof'sPippin'eneen'Iephof'sEersteling'hebbenbestaan.Daarwordtnogijverignaargezocht.

DokkumerNije/DokkummerNije

De'DokkumerNije'isuiteenpitjeontwikkelddoorDijkstrateDokkum.Dezeappeliseenopvallende,grootvruchtigeenmooigekleurdeverschijning.Degekweektevariëteitmoetergensindejarentwintigvandevorigeeeuwzijnontstaan.DeoorspronkelijkeboomheeftnogvrijlanginDokkumaandeStationsweggestaan.Ondanksdehogeleeftijdwasdieboomnietgroot.Nadaterenthoutuitwerdgehaald,ishijverwijderd.Ineersteinstantiewerddesoortnogpositiefbeschrevenineenofficiëlerassenlijst.Bijlatere

�178

vermeldingenwordtzeinfeiteafgeschreven,alszijndeslechtseenmoesappelvanweinigbelang.Devruchtrijpteindseptemberenheeftenigszinstoelopende,breedkegelvormigevruchten.Deappelisnietegaalrond;inhetoogspringendishetvijfkantigeuiterlijk.Overvrijweldegehelevruchtvindenwerozerodetotbijnapaarsachtigestrepenenvlekken.Deappelslatenzichgedurendeenkelemaandenbewaren.Rondbegindecembermoetenzewelopgebruiktzijn.Hetvruchtvleesisfriszuurvansmaak,vandaardatdezeappelookindekeukeneenaanwinstkanzijn.De'DokkumerNije'groeitlangzaammaarzekerinbekendheidenaanplant.

PresentvanFriesland

IneenboomgaardinHardegarijpwerddoorFYFenigejarengeledende'PresentvanFriesland'ontdekt.HetraswerddaarinhetbeginvandetwintigsteeeuwgekweektdoorHendrikIdzesWestrauitdepitvaneenzeersuccesvolleappel,dePresentvanEngeland,waarbijEngelanddeoudeenbijnavergetennaamisvaneenstreekdievanafApeldoornschuinwegnaardeIJsselloopt.Bijhetdoorlezenvanoudejaargangen'Fruitteelt'uit1935kwamFYFeenartikeltegenwaaringemeldwerddatde'PresentvanFriesland'"eenbeoordeling1steklas"hadgekregen.Menverbaasdezicheroverdatdekwekerzijnnieuwe,zogoedbeoordeeldeappelnietintensieveraandefruitkwekendebedrijfsgroephadvoorgesteld.Gelukkigbrachtintensiefzoekeninde21eeeuwnogtweeoudebomenvanditrasaanhetlicht,zodaterweernieuweexemplarengemaaktkondenworden.

Ambro

IndejarenvijftigvandevorigeeeuwgroeidenindeduinenvanSchiermonnikooghonderdenappelbomenalsresultaatvanweggegooideklokhuizen.Hetwarenzaailingendierechtstreeksuitzadenvoortkwamen.Zewerdendusnietgeëntmaarstondenopeigenwortel.FruitkwekerTijsVisserverzameldetijdenszijnvakantiesopheteilandSchiermonnikoogentenvansommigevandiebomen.MetzijncollegaLouisMichelsensontwikkeldehijzoondermeerhetappelrasAmbro.In1990kreeghetdestatusvanbeschermdras.Deappelismatiggevoeligvoorschurftensmaaktgoed.

ZoetevanderSchoot

DezeoudestoofappelheeftvolgensdemensenvanFruitynFryslândiehetrasontdekthebbenzijnoorspronginDeKnipe.FruitkwekerijVanderSchootontwikkeldedaarhetrasdatherenderinFryslânenookdaarbuitenwerdaangeplant.Devermeldingvan"zoet"indenaamwilzeggendathethieromeenpotappelgaat,eenappeldiezouitdehandgegeten"saai"smaakt,omdatzeweinigzurenbevat.Dezeappelishetmeestgeschiktomerbijvoorbeeld'hetebliksem'vantemakenofomtestovenenalsgroenteteeten,naastaardappelseneenstukjevlees.LangzaamverdweendeZoetevanderSchootvanhettoneel,deappelleekgeheelverdwenen.In2010kwambijhetopruimenvaneenperceelkerstbomeninDrachtende'ZoetevanderSchoot'voordedag.Sindsdienstaatdeappelopnieuwindebelangstelling.

�179

RoemvanDrachten

KwekerijDeHaaninDrachtenkweekteindevijftigerjarenvandevorigeeeuwde'RoemvanDrachten',mogelijkeenzaailingvande'Bramley'sSeedling'.DeRoemvanDrachteniseensappigeherfstappel.Rijpvandeboomisdevruchtmisschienwataandezurekant,maarnaeentijdjegelegentehebbenblijktheteensmakelijkehandappel,dieookindekeukengoededienstenverleent.Deappelisbrederdanhoog,groenmetrodestrepeneneenblosaandezonzijde.

MinneDankertappel

DeboommetdezeappelwasopgekomenindehegopheterfvanMinneDankertinStiens.DevruchtbiedteenlekkeresmaakdiewataandeCoxdoetdenken.DeboommochtblijvenvanDankertenkwamonderdeaandachtvan'FruitynFryslân'.Erkwamvraagnaarboompjeswaaraangraagwerdvoldaan.Danhebjeeennieuwrasdatdemoeitewaardis.Deappelismiddengroot,rondenbijderijpheidprachtiggeel,metaandezonzijderodestrepeneneenrodeblos.Devruchtheefteenmiddellange,stevigesteel,eengeslotenkelkineenondiepekelkholte.Plukrijprondhalfoktober.

Lilianeappel

LilianeiseenprachtigeappeldievolgensFYFindejaren'50vandevorigeeeuwalstoevalszaailinginMidden-Fryslânisontstaan.Hoeweldeboombijnaaltijdinhetwaterstond,heeftdezeamperlastvankankerenandereschimmelziekten.Deappelskunnenaanheteindevandeeersteweekvanoktobergepluktworden.Naenkelewekentotenkelemaandenbewarenopeenkoele,niettedrogeplaats,zijnzeheerlijkaromatisch.Mitsgoedbewaard,blijvenzetotinhetnieuwejaarhungoedesmaakbehouden.Deappelshebbeneenmooiekarmijnrode/rozeblosaandezonzijde,aandeschaduwkantzijnzebanaangeel.Zehebbenduidelijkeribben.Rondomdekortehoutachtigesteel,zienwestraalvormigroest.Erisvanhetrasaleenprofessioneleboomgaardingerichtvan5000vierkantemeter.

PitOranje

DePitOranjeiseenstevigeappeldiedoorFYFgevondenisnaastdeA32,indebuurtvanWolvega.Naarallewaarschijnlijkheidishetrasontstaanuiteenweggegooidklokhuis.Hetresultaat,deboom,vielopdoorz'nmooigekleurdeappels.Eenmiddengroteappelineenlevendigbruin-oranjeaandezonzijde,engroen,latergeelaandeschaduwkant.Roestrondomdesteelholteeneengeslotenkelkjeineenbrede,ondiepekelkholte.Eenstevigesteelhoudtdeappelvasttotinoktober.Devruchtenzijnnietaltegroot,maarstevigennadatdezeeentijdjenagerijpthebbenlekkeromteeten.

�180

DeLeeuwardercommunicatiespecialistPITconcept-copytradopalssponsordoordiversebomenaanscholenenschooltuinenteschenken.

MarijkeMeuappel

OmMariaLouiseHessenKassel(MarijkeMeu)-alsmedehaarhovenier-teeren,werdeenmooieensmakelijkezaailingdoorFYFtot'MarijkeMeuappel'gedoopt.MariaLouisewasdemoedervanstadhouderWillemIV,zeisdestammoedervanhethuidigeOranjehuis.DeMarijkeMeuiseenmooigekleurdeenlekkereappel,dienagenoegevenhoogalsbreediseneenmooiemaatheeft.Devruchtheefteenforse,middellangesteeleneenhalfopenkelkmetblijvendgroenekelkblaadjes.Desmaakisfriszuurmeteenprettigaroma.Bewaarbaartotheteindvanhetjaar.

RecenteFriesetoevoegingenzijnvolgenseenopgavevanFYFdenognietontdekte'BlijerBellefleur','Iephof'sPippin'en'Iephof'sEersteling'.

B.PEREN/PARREN

Knoopmeldtinzijn'Pomologia'datdeoorsprongvanhetperenras'HallemineBonne'bijHallumgezochtmoetworden.DooreenspeurtochtinrasbeschrijvingenontstondbijFYF-voorzitterNynkeZijlstrahetinzicht,datditrasinEngelandondereenanderenaam(Windsor)nogsteedsbestaatengekweektwordt.OokintalvanoudeOosteuropesepomologieënwerddelinktussendeHallemineendeWindsorgelegd.VervolgenswerduitEngelandenthoutverkregen.Inmiddelsstaanerweerjongebomenvanhetverkregenrastegroeienenwachtenperen-liefhebberstothunboompjegrootgenoegisomgeplantteworden.

De'VriendenvanhetoudeFruit'zijnnauitvoerigonderzoekvanmening,datdezepeerstamtuithetFries-Groningsegrensgebiedendaarnogvoorkomt.In2018werddoordeorganisatieeenpeeruitLippenhuizenalsdeHallemineBonneherkend.

DeHallemineBonne,zoalsafgebeeldindePomologia

C.PRUIMEN/PROMMEN

Wichter

Wichters(erbestaatgeenNederlandsenaamvoordezepruimen)zijnkenmerkendvoordeFrieseWouden.ZewordenookinaangrenzendestrekenalshetGroningerWesterkwartieraangetroffen.Deoorsprongvandewichterisonduidelijk.ErisbijdiverseDuitsepomologenenpruimen-specialisten,zoalsprofessorWalterHartmann,gevraagdnaardewichter,maardezewashemonbekend.InDuitslandvindenweweldeZibarten,eenwildepruim

�181Zibarten

dieuiterlijkenigegelijkenisvertoontmetdeFriesewichter,maaraanzienlijklaterrijpt(rondeindseptember)entamelijkbitteris.WelisdeWichtergevondeninNunspeet,ineenboswal.VandieomgevingopdeVeluweisbekenddatgrotestukkenlandbehoordentoteenDuitseorde.Ookdaarbiedtmengeeninformatieoverhetras.

Wichter

Wichtersrijpeneindeaugustus.Kenmerkendvoorhetpluktijdstipzijndebruineofrodepuntjesdiedanvaakopdevruchtenverschijnen.Volrijpzijnzesappigenzoetmeteenmuskusachtigaroma.Zehebbeneenlossesteen(=pit).Overrijpneigenzenaarzuurworden.Traditioneelwordtdesoortdoorwortelopslagvangeneratieopgeneratieverspreid.Dewichterwordt,integenstellingtotvrijwelanderefruitrassen,nietgeënt.Evenalsbijdepruimendietotde"boeren"-soortenbehoren,staandebomenvaaklangsslootkantenenopverlorenhoekjes.Erzijnverschillentussenwichtersoorten.FruitkennerJandeBoeruitBoelenslaanonderscheidt,afgaandeophetblad,hetHarkemasterenhetJistrumertype.

ErzijnookMirabellendieenigegelijkenisvertonenmetdeWichter.Vansommigemirabellen(NancyofMetz)isdevruchtkwaliteitaanzienlijkbeter.

D.BESSEN/BEIEN

ErzijneendrietalbessensoortendieoorspronkelijkFrieszijn.De'SilvergieterZwarte',eenzwartebesendetweerodebessensoorten'Stanza'en'SintAnna'sKorfke'.

Silvergieter'sZwarte

Dezezwartebeswerdomstreeks1926gewonnendoorIrC.M.vanderSlikkeopdeproeftuinteLeeuwardenenin1936indehandelgebracht.Hetisvolgensde'Beschrijvenderassenlijstfruit1954'eentamelijkflinke,steilgroeiende,matigvruchtbarestruik.Debloeiisbetrekkelijkvroegenduurtkort.Debesheeftgoedstuifmeel.Zonderinsectenbezoekisdevruchtzettingmindergoed,waaronderdeproductieweleenslijdt.Ookderijpingisvroegengelijkmatig.Doordatdetrossenlangzijn,pluktdebesbest.Debessenzijngrootensmakengoed.Bijvolledigerijpheidisdeschilwelietstezacht.Debesis,althansalshetklimaatgeschiktis,hetbestethuisopzwaregrond.Opbrengstvaltoplichtegrondtegen.

HetrasdanktzijnnaamaanPaulusAdrianusSilvergieterHoogstad,voorzittervande'FriescheTuinbouwVereeniging'.DeSilvergieterwordtinHongarijeopvrijgroteschaalgeteeld.OokinNieuw-Zeelandstaathijinfruitrassenverzamelingen.

�182

Stanza

DezerodebeswerdonderleidingvanR.ElingsontwikkeldophetproeffruitbedrijfvoordeKleibouwstreekteSintAnnaparochie.Denaamisontstaanuiteenafkortingvan"SintAnna'szaailing".Debeswerdgeïntroduceerdin1967enisonderlicentieindehandel.Hetiseenzeervruchtbaarmiddentijdsrijpendras,datsnelinproductiekomt.Degroeiisvolgensde'Rassenlijstvoorfruitgewassen1980'vrijkrachtig,metstevigetakkenenveeltamelijkkortvruchthout.Debloeiismiddentijdstotlaat.Deproductiviteitiszeergoed,ookbijjongestruiken.Derijptijdismiddentijds.Hetuiterlijkvandebessenisvrijdonker,aanmatiglangetrossenzijnzemiddelmatiggroot.Desmaakiswatzuurmetweinigaroma.Naverwerkingisdesapkleur-evenalsdeplukbaarheid-goed.Debessenkunnenzowelversgeconsumeerdalsookverwerktworden.DeStanzaisweinigvatbaarvoorbladziekteentamelijkregengevoelig.Gebarstenenrottebessenzijngemakkelijkafteschudden.Doordegrotevruchtbaarheidmoetbijouderestruikenhetvruchthoutflinkwordenuitgedundomdebesgrootteoppeiltehouden.

SintAnnaKorfke

Eenwaarschijnlijkalzeeroudrode-bessenrasisSintAnnaKorfke.VanoudskwamhetveelvoorophetBildt.Hetrasdiendealsonderbeplantingtussenappel-enperebomen.Degrondwerdzodoendemaximaalbenut,erkontweemaalwordengeoogst.SintAnna'sKorfkeisquasmaakbeter(zoeter)dandeStanza,maardoordelangetrossenenonregelmatigelaterijpingmindergeschiktvoorindustriëleverwerking.Omdieredenhaddebesgeentoekomstalscommercieelras.DebesisherontdektinDrachten.St.Anna'sKorfkekomtnogvoorinbuitenlandsecollecties,maarwordtinNederlandnietmeergekweekt.

E.OVERIGEFRUITRASSEN/OAREFRUITRASSEN

Mispel

BijDekemaStateinJelsumvindenwedemispelEkmoastersyl,

waarvanwordtaangenomendatdezeuitdegelijknamigebuurtschapbijExmorrrastamt.

�183

Kiwi

IndertijdisindatdorpdeKiwiBuitenpostontwikkeld,doordedorpsbewonersMûskegenoemd.Dezeisrond2007inBelgiëopgespoordenbij'ItGrieneNêst'inSumarverbouwd.Nadienisdezeverlorengegaan.

STANDVANZAKEN

FryslânisgeentypischefruitprovinciezoalsGelderland,ZeelandofLimburg.Evenminkunnenwedeplaatselijkesituatievergelijkenmetregio'sinhetbuitenlandwaarhetfruitendeteeltdaarvaneenwezenlijkonderdeelvandevolkscultuurenhetlokalelevenvormt.WelvindenweinFryslânnogeenbehoorlijkerijkdomaanoudevariëteiten."Buitenlandse"rassenvormenhetovergrotedeelvandeFrieseboomgaarden.Doordeeeuwenheenheefteenselectieprocesplaatsgevonden,waardoorsommigevandievanbuitenkomendesoorten(exoten)bewezenhebbenhetgoedtedoenindeFrieseomstandigheden.Derassendiehiernietkondenaarden,gingenvroegtijdigtegrondeaanziektenenplagen.

OokinFryslânzijndemeestehoogstamboomgaardenna1960gerooid.DeEuropeseUnievoerderooipremiesin,omdatmenvonddathethoogstamfruitteweinigopbracht.Ookindehuidigetijdverdwijnenbijnawekelijkswaardevollefruitbomen.Eenscalaaanappel-,peren-enpruimenrassendreigtverlorentegaan,alshettijnietgekeerdwordt.DegemiddeldeleeftijdvandeFriese"hôven"ligtbovendevijftigjaar.

TOEKOMST

Delaatstetijdontstaatereengroeiendewaarderingvanhoogstamboomgaarden,vangezonderenliefstonbespotenfruit.Ookiserbehoefteaaneenruimerekeuzeinrassenensmaken,dandieindewinkelswordenaangetroffen.Hoogstamfruitkrijgtmeerhetimagovaneenkwalitatiefhoogwaardigproduct,temeeralshetrijpgepluktvandeboomonmiddellijkgegetenkanworden.Juistonderdetraditionelefruitrassenzijnerverschillende,diemeteenbetrekkelijkeenvoudigeteeltwijzelekkerengoedfruitvooreigengebruikopleveren.

Omdehoogstambomenteredden,kunneneentweetaltrajectenwordengevolgd.Eenkorttrajectmetonmiddellijkeresultatenbehelstdeherinplantvanboomgaardenopzoveelmogelijklocatiesterlandschapsverfraaiingenalsvoedselbronvoormensendier.Eenspecifiekeactie,zoalseenenkelejarengeledenuitgevoerdeactievande'KoninklijkeNederlandseHeidemijafd.Fryslân'omparticulierenfruitbomenterbeschikkingtestellenwasdaaropgericht.Geziendevelendiemoestenwordenteleurgesteld,verdientdezeherhaling.Eentweedetrajectislangdurigervanaard.'StichtingFruitynFryslân',eenorganisatiediezichrichtophetbehoudenenverspreidenvaninFryslânvoorkomendehoogstamrassen,onderneemtinventarisatiesdieertoemoetleidendatbekendeennogtesignalerenstreekeigencultuurvariëteitenwordenvastgelegdofontdekt.Vervolgenswordendegevondensoortenveiliggesteldenvermeerderd.Zekrijgenopdiewijzeeenplekinbinnendeprovincieinterichtenhoogstamboomgaarden.

�184

GERAADPLEEGDEBRONNEN(DeelIII)

Kleefstra,A.enSpyksma,J.(z.j.)FruitinFryslân.Sumar.LandschapsbeheerNederland(2003).Hoogstamfruit:Geschiedenis,verzorging,oogst.UtrechtLandschapsbeheerNederland(2003).Hoogstamfruitbomen-basiscursus.Utrecht.ProjectHoogstamfruitindeIJsselstreek(2005).Vruchtbaresamenwerking-Hierineengrootaantalsuggestiesvoordeelprojecten.Smeding,P.(1979).DeFryskeTúnbou.Ljouwert.Spyksma,J.(2007).HetFriesefruit.Sumar.Visser,T.(2001).DewildeappelsvanSchiermonnikoog.Schiermonnikoog.

�185

�186

DEELIVHOUTIGEGEWASSEN

�187

INLEIDINGBIJDEHOUTIGEGEWASSEN(deelIV)

Bijdevoorbereidingentothetmakenvaneen'NationaalPlan'voorhetlevendNederlandserfgoed,werdenbehalvedelandbouwgewassen,dedierenrassenendefruitrassen,ookdeoorspronkelijkeNederlandsehoutigegewassen(bomen,struiken,klimplantenenbramen)betrokken.Deorganisatiesdiezichopdezeonderdelenrichtenhebbenalssterkovereenkomendedoelstelling:hetvoortbestaanvandiversiteitenhetduurzaambevorderenengebruikvanheterbijhorendlevenderfgoed.RedengenoegomdezorgvoordemetFryslânverwanteoorspronkelijkehoutigegewassenookbijdeactiviteitenvanhet'PlatformFrieseRassen'tebetrekken.OokinFryslânishetareaalvandezegewassendrastischachteruitgegaan.Wemoetenerzuinigopzijn.

Indeling:

DemetFryslânverwanteoorspronkelijkehoutigegewassenkunnenalsvolgtingroepenwordeningedeeld:

-bomen

-struiken

-klimplanten

-bramen

�188

OORSPRONKELIJKEHOUTIGEGEWASSEN/OARSPRONKLIKEHOUTIGEGEWAAKSEN

Eenhoutiggewasisoorspronkelijkalsdesoortvoorkomtineennatuurlijkverspreidingsgebied.Zehebbenzichdaarovereenperiodevancirca13000jaar,vanafdelaatsteIJstijd,vaakvanuitlandenronddeMiddellandseZee,vannaturegevestigdenverspreid.Ditwaseenlangprocesvanaanpassingenaandenieuweomstandigheden,infeiteeenenormeinvesteringindenatuur.Zezijn,zoalsdeFrieseenmetFryslânverwantelandbouw-,dieren-enfruitrassen,waaroverhetPlatformFrieseRassenenGewassenzichontfermt,doorgenetischeselectiegoedaangepastaandehuidigemilieuomstandighedenendaardoormindervatbaarvooraantastingen.Deomstandighedenwaaronderdeoorspronkelijkehoutigegewassenzichaldannietkondenvestigen,werdenweldoordemensbeïnvloed.Onzebossenzijnvanwegehetselectievebeheerinhetverledenmeestalarmaanoorspronkelijkebomen-,struiken-,klimplanten-enbramensoorten.Inbrengvanzulkesoortenkandenatuurlijkesamenstellingmeerbenaderen.Zezijnookvanbelangalseenblijvendebronvanwaaruitselectiesvoordebosbouw,sierteeltennatuurbouwgemaaktkunnenworden.Bijklimaatveranderingenishetbelangrijk,datereenbreedspectrumvanbomen,struiken,klimplantenenbramenis,omdieveranderingenoptevangen.Deinheemsesoortenkunnentegeneenstootje.

Landbouw,verstedelijkingenbosbouwhebbenervoorgezorgddatveelinheemsesoortenverdwenenzijn.VaakzijnbijnieuweaanplantOost-enZuid-Europesebomenenstruikengebruikt.Hoemeereengebiedopdeschopisgegaan,hoemindereroverisVandeoorspronkelijkehoutigegewassen.

Hetverliesvansoortenbetekenthoedanookverminderingvandegenetischediversiteitvaneenecosysteem,waardoorditaanveerkrachtverliestenkwetsbaarwordt.Inheemsoorspronkelijkmateriaalkaneenbelangrijkebijdrageleverenaandeherkenbaarheid,deinstandhoudingofdeversterkingvancultuurhistorischepatronen.

Afgezienvaneconomischeoverwegingen,ishetbehoudvannatuurlijkebiodiversiteiteenalgemeenbelang.Alleregionaleoorspronkelijkepopulatieszijninfeitedebasisvandegenetischediversiteit.Zehebbendoorhunouderdomenvaakgrilligebijzonderevormeneengrotebelevingswaarde.

CRITERIA

Bijhetopsporenvanoorspronkelijkebomenenstruikenkunneneenaantalcriteriawordentoegepast.

1.Destandplaatsligtbinnenhetnatuurlijkeverspreidingsgebiedvandesoort;

2.Zestammenvansoortendiewildzijnennietafkomstigvangekweektzaadofvangekloondeselecties;

3.Hetbetreftoudesoorten,ookindevormvanhakhoutstovenenwortelopslag;

4.Degroeiplaatsiseenoudehoutwalofoudebosplaats;

5.Debetreffendehoutwalofhetboszijnaangegevenopoudestafkaarten(ca1830-1850)ofanderetopografischekaarten;

6.Degroeiplaatsbestaatuiteenmengingvansoortenoorspronkelijkehoutigegewassenenvoorbos-enzoombiotoopkarakteristiekekruidenindeondergroei;

7.Eriseenlangeperiodevannatuurlijkeverjonginggaande;

8.Beschikbaarheidvanschriftelijkebronnen;

�189

9.Beschikbaarheidvanmondelingeinformatie;10.Aanwezigheidvanboomnaam-toponiemen.

Bovenstaandecriteriahoevennietalletegelijkertijdoptegaan.

NATUURBOSONTWIKKELINGENGENENBEHOUD

Bijnatuurbosbeheerwordtnaarmaatregelengestreefddietotdoelhebbendestructuurvaneen(meestalaangeplant)bosduurzaamgevarieerdtemaken,deonnatuurlijkheidvandesamenstellingvandesoortenorganismenteverminderenendeontwikkelingvanboslevensgemeenschappentestimuleren.Inheemsenoorspronkelijkgenenmateriaalenspontaneverjongingisdaarbijvanwezenlijkbelang.

ALGEMENEREGELS

Eenaantalalgemeneregelsvoordetoepassingvanoorspronkelijkehoutigegewassenzijn:

-nietoveralvandezelfdeherkomstaanplantenofuitzaaien;welperlocatiedezelfdeherkomstengebiedseigenmateriaal;

-Indienmogelijkzaaienofaanplantenaanderandvanhetbeoogdeterrein,zodatinzaaivandaaruitmogelijkis;

-ishetzaadonbetrouwbaardanstekmateriaalplanten;-hetplantmateriaalmoetafkomstigzijnuitovereenkomstigebos-ofhoutwaltypen;-hetbiotoopmoetgeschiktzijn.

NATIONALEGENENBANKInhetnatuurgebiedRoggebotzandbijDrontenheeftStaatsbosbeheerdegenenbank'Bronnenvoornieuwenatuur'aangelegd.Vandeintotaal114inheemsesoortenbomenenstruiken,zijndaarbijnazestigaangeplant.Zaadenstekkenkunnenwordengeoogstvoorhetgebruikvanoorspronkelijkplantenmateriaal.Zewordengebruiktominheemsesoortenopnieuweldersinhetlandaanteplanten.

GENENBEWARINGSUNITS

InEuropaisinhetkadervanhetEUFORGEN-programma(www.euforgen.org)eenprojectopgezetomindeaangeslotenlandeninsitugenenbewaringsunits(GCU's)aantewijzenvooroorspronkelijkebomenenstruiken.InNederlandzijndaartoe10CGU'saangewezenvoor11soorten,meteentotaaloppervlaktevan340ha.Dezeunitsbestaanoverhetalgemeenuitéénoftweesoorten(doelsoorten)met1ofmeerautochtonepopulaties.DemeesteliggeninNatura-2000gebieden.Zewordenaangewezenopbasisvaneenlijstvanminimaleeisenvanuithetprogramma.Deselectieeenaanwijzingwordtuitgevoerddoorhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland(CGN)inWageningen.Zulkeunitskunnen

�190

GelderseRoos

OudebeukinRysterbosk

wordenuitgebreid.InFryslânkomenzenietvoor.Voordeunitsmoeteenpraktischdoordachtbeheerwordenontwikkeldomdebomenenstruikenduurzaamtebehouden.Ditisgerichtophetinstandhoudenendevitaliteitvandezepopulaties.Evenalstenaanzienvandeoverigeanderetotdeonderdelenvanhetlevenderfgoedbehorendeonderdelen,iserinNederlandendusookinFryslânnoggeenspecifiekhieropgerichtbeleid.Sommigesoortenwordenhierdoorbedreigd.Afnemendesubsidiesdragenhierookaanbij.

WET-ENREGELGEVING

DeEU-richtlijn1999/105/EGbetreffendehetindehandelbrengenvanbosbouwkundigteeltmateriaalishetmeestvantoepassingopgenetischebronnenvaninheemseoorspronkelijkebomenenstruiken.Dezelichtvastinde'Zaaizaad-enPlantgoedwet'(ZPW).VerderzijndeNatuurbeschermingswet,deFlora-enFaunawetendeBoswetvanbelang.DeNatuurbeschermingswetregeltdebeschermingindeNatura2000-gebieden.DeFlora-enFaunawetlegthetbeheervanplant-endiersoortenaanbanden.DoordeBoswetwordtdehoutkapgereguleerd.

ENDEMENENARCHEOFYTEN

Inheemseplantenmogennietwordenverwardmetendemen:

soortendieuitsluitendbinneneenbeperkteregiovoorkomen.Daarvanzijnermaarzeerweinig.EenendemischesoortonderdebramenisdedoorKarstMeijerontdekteRubusfrieslandicus.AlleandereinheemsesoortenhebbeneenverspreidingdieeengrootdeelvanEuropaomvatenvaakookgebiedendaarbuiten,bijvoorbeeldwestelijkAziëenNoord-Afrika.Naastdeoorspronkelijkehoutigegewassenbestaaneranderediealzolanggeledenzijningevoerd,datwezevooralopoudegroeiplaatsentegenkomen.Alszevoor1500ingeburgerdzijn,wordenzearcheofytengenoemd.EenvoorbeeldisdewildemispeldieinFryslânnietgesignaleerdwerd.HijwasalbekendbijdeRomeinen,maarwerdwaarschijnlijkpastijdensKareldeGroteingevoerd.

METFRYSLANVERWANTEOORSPRONKELIJKEHOUTIGEGEWASSEN/MEIFRYSLANBESIBBEOARSPRONKLIKEHOUTIGEGEWAAKSEN

GrotedelenvanFryslânwarenvroegerzokaalalseenknikker.Voorhetjaar100groeideneropdeFriesekleivolstrektgeenbomenofstruiken.IndeFrieseterpenwordendooronderzoekersvrijwelnooitzadenvanbomenofstruikenaangetroffen,aldusMansSchepers,werkzaamalspaleobotanicusaandeRijksuniversiteitGroningen.Alleenpitjesvanvlierbessenduikensomsop.Voordemeesteanderebomenofstruikenwarendekleigronden,denkthij,ongenaakbaar.Zeewatervermengdezichlangskrekenenwadgeulenmethetgrondwatertotdiepinhetbinnenland.Bomenkondendaarniettegen.Dedoornietsgeremdewindendevraatzuchtvanhetvrijrondlopendeveezullendeuitgroeiookbelemmerdhebben.Vanaf1000naChristusbegondebevolkingdijkentebouwen,maardatveranderdeweinigaandegroeivanbomenenstruiken.Deboerenblevenvoornamelijklandbouwgewassenverbouwen.

MetFryslânverwantehoutigegewassenmoetenindeeersteplaatsopdezandgrondengezochtworden.InhetNationaalLandschap'NoardlikeFryskeWâlden'werdinopdrachtvan'LandschapbeheerFriesland'eeninventarisatievandeinheemsebomen,struiken,klimplantenenbramenverricht.Met

�191

Witterandbraam

(Rubusfrieslandicus)

uitzonderingvandebramen,gebeurdehetzelfdeinhetterrein'DeMieden'vanStaatsbosbeheer.DeoorspronkelijkehoutigegewassenwerdenookgeïnventariseerdindeterreinenvanStaatsbosbeheerinZuid-enOost-Friesland.'ItFryskeGea'hieldookeeninventarisatieinenkelevanhaarterreinen.Daarbuitenkomenuiteraardookinheemsehoutigegewassenvoor,gegevensdaaroverkondenbijditonderzoeknietwordenachterhaald.DeopsommingvanmetFryslânsamenhangendehoutigegewassenindezebrochurewordtaanindeprovincieuitgevoerdeinventarisatiesontleend.

ONDERWIJSENVOORLICHTING

Omdekennisvandebeheerdersendeburgersoverhetbelangenhetbeheervanoorspronkelijkebomenenstruikenteverhogen,kaneractiefwordeningezetoponderwijsenvoorlichting.Watde'NoardlikeFryskeWâlden'betreft,kandedoorJanJ.deBoersamengestelde'VeldgidsLandschapselementen'enhethierbijhorend'Zakboekje'dienstdoen.DoordeFriesenatuurbeheerderswerdoverditonderwerpgeeneducatiefmateriaalgemaakt.

INFRYSLANGESIGNALEERDEHOUTIGEGEWASSEN

InhetgebiedDeMiedeninnoord-oostFryslânwerdendoorBertMaesenRenévanLoondevolgendehoutigegewassengeïnventariseerd:Bomen:

ZwarteelsRuweberkZachteberkBastaardberkEsRatelpopulierZomereikSporkehoutBoswilgKraakwilgBastaardwilgBoswilgxGrauweWilgGewonevlierGladdeiep

Struiken:

EenstijligeMeidoornTweestijligeMeidoornBastaardmeidoornGrootvruchtigemeidoornBremGrauweWilgSleedoornHeesterpruimZwartebesHondsroosHeggenroosSchijnviltroosofRuweviltroosSchijnhondsroos

�192

Grootvruchtigemeidoorn

WildelijsterbesGelderseroos

BovendieninNoardlikeFryskeWâlden(rapportLandschapsbeheer):

Bomen:

ZoetekersBeukSchietwilgBoswilgxGeoordewilgRossigewilgxGrauwewilg

Struiken:

SchijnkoraalmeidoornGeoordewilgKruipwilgStruikheiHazelaarGewonedopheiStekelbremenkruipbremGewonevogelkersBosaalbesBeklierdeheggenroosSchijnegelantier

Klimplanten:

WildekamperfoelieEgelantierKlimopBramen:

SpikkelhaagbraamGedraaidestokbraamViltigerogbrummelLuizenpurperbraamFijnerandbraamBlekerandbraamBruinebermbraamEgelschuilbraam

RodebermbraamSlaghumusbraamWitterandbraam(Rubusfrieslandicus)KnieviltbraamRodecontrastbraamZoetehaarbraamIngesnedenruigtebraamGroteschuilbraamStompehaagbraamZandhaagbraamVroegeroggebraam

�193

Rodecontrastbraam

JapansewijnbesSmallerandbraamGeplooidestokbraamSpitsehaarbraamNaaldroggebraamDonkerepluimbraamRodegrondbraamIJleschuilbraamPluimkambraam

InhetinopdrachtvanStaatsbosbeheersamengesteldrapportZuid-Oost-Frieslandwerdenbovendiennogdevolgendegewassengenoteerd:

Bomen:

KarpatenberkRuweberkxZachteberkHulst

Struiken:

KraaiheiWildeGagelHondsroosFramboosGewoneWilgxBoswilgBlauwebosbes

Bramen:

Dauwbraam

IntothetFryskeGeabehorendeterreinen(parkOlterterp,Lendenbos,WikelerBos,Rijsterboseneenaantalkleineeikenbosterreinen)werdennogdevolgendeindebovenstaandeinventarisatiesontbrekendehoutigegewassengeconstateerd:

Bomen:

GeoordewilgXgrauwewilgGewoneesGewonevogelkersWintereikHybrideWinterxzomereikStruiken:

KruisbesGedraaidekoepelbesWildelijsterbesRodebosbesStruikheiGewonedophei

�194

Dauwbraam

Klimplanten:

WildekamperfoelieBitterzoet

Bramen:

BlekerandbraamSlanghumusbraamRodecontrastbraamGeplooidestokbraamSierlijkewoudbraamZandhaagbraamZoetehaarbraam

IndedoorNatuurmonumenteninFryslânbeheerdeterreinenwerdenvolgenseenopgavevandezenatuurbeheerderdeoorspronkelijkehoutigegewassennietgeïnventariseerd.

GERAADPLEEGDEBRONNEN(deelIV)

Boerde,J.J.Veldgidslandschapselementen.LandschapsbeheerFriesland.Boerde,J.J.ZakboekjeLandschapselementenNoardlikeFryskeWâlden.Boers,E.Eenuniekeverzamelingzaden,pittenenstuifmeelinGroningenverteltonsvanallesoverFrieslandsverleden.LeeuwarderCourant,25-2-2012.Dooijde,P.Planvanaanpakinsitubehoudgenetischebronnenvanbomenenstruiken.Bosschap.Inheemsebomenenstruiken.IKCNatuurbeheerWageningen.Maes,BertenRenévanLoon.(2010).RapportdeMieden.Inventarisatieautochtonebomenenstruiken

indeterreinenvanStaatsbosbeheerDeMiedenofNoordelijkeFrieseWoudenendeDoezumerMieden.Jager,H.(2014).VegetatiekarteringvaneenaantalkleinebosterreinenvanitFryskeGea.Jager,H.(2012).DevegetatievanhetRysterbosk.ItFryskegeaJager,H.(2014).DevegetatievanhetWikelerbosk.ItFryskeGea.Jager,H.(2014).Lendebos,natuurwaarden,toekomstvisieenbeheer.ItFryskeGea.Maes,BertenRenévanLoon.(z.j.).RapportNoardlikeFryskeWâlden.Inventarisatieautochtonebomen

enstruikeninhetNationaalLandschapNoardlikeFryskeWâlden.Maes,N.(z.j.).InheemsebomenenstruikeninNederland.KritischBosbeheer.MaesBertenRenévanLoon.(2007).RapportZuid-enOostFriesland.Inventarisatieautochtonebomen

enstruikenindeterreinenvanStaatsbosbeheer.Utrecht-BergenDal.

ADRESSEN

LandschapsbeheerFriesland-Commissieweg159244GBBeetsterzwaagStaatsbosbeheerNoardFryslân-DeWedze22b9286EVTwijzelStaatbosbeheerZuidoostFryslân-Schoterlandseweg36d,8411ZDJubbegaItFryskeGea-Postbus9244ZN,Beetsterzwaag

�195

Berken-eikenbosmetzachteberk,pijpenstrootje

envliegenzwam

Register

Aardappelcollectie24-31Aardappelen8-32Adrie83Akke82Ambro179AmelanderRogge60BerlikumerBruineUi89BerlikumerWortelBierma91BerlikumerWortelPik91Bintje10-13Bladgewassen96-97Bloemgewassen93-94Boekweit70-72Cichorei92Citroentje78DeNederlandseLandgeit157-166Dederzaad(Huttentut)51-52Dierenrassen103-166DoekeMartens178DokkumerNije178DoperwtFryslân85Duiveboon84Emmertarwe64Fries-GroningerWitteKlaver99FrieseBruineWoudboon76FrieseGeleBronskopBorn,RuniaenSybrandy35-36FrieseGeleWoudboon76Friesehoenders147-155FrieseHonden136-145FrieseKapucijner84FriesePaarskop36Frieseschapen125-134FrieseWitkiem82Fruit169Fruitrassen167-186Geiten156Gerst64-66Gierst69-70Graddus'Reuzen80GrieneNêst81GrijzeZandboekweit72Gritney78Groenvoer-Groenbemesters98HallemineBonne181

Haver67-69Hennep55-56Herik54-55HetFriesefruit170-185HetFriesepaard106-112HetFrieserundvee114-123Hoenders146Honden135Hop56-57Houtigegewassen187-195InFryslângekweektefruitrassen177-185InFryslângesignaleerdehoutigegewassen192-195JanumerPronkboon81KanarieZaad50-51Karwij52-54KiwiBuitenpost184KollumerPronkboon80Koolrapen34-35Koolzaad48-49KoudumerBloemkool95KoudumerBoontjestam79KoudumerBoontjestok79KoudumerStamsnijboon80Landbouwgewassen5-102LeverkleurigeBoon77Lilianeappel180Linzen86Lioessens1en296MaagdenburgerCichorei93Mansholt'sWitteZomertarwe63MarijkeMeuappel181Meelvruchten58-72MenaldumerRondeWitteRoodkop33-34MinneDankertAppel180MispelEksmoarstersyl183OlambsterWierdeboon83Oliegewassen37-57Paarden105Peulopreis86Peulvruchten73-86PitOranje180Pluimgierst70

PresentvanFriesland179Raapzaad47-48Rapen32-33RinalPaardeboon84Rinox79Robyntsje82RodeKrobbe77RodeSpelt64RoemvanDrachten180Rogge59-61RoodbonteFrieseStokboon78Rundvee113Schapen124SchoonevanIephof178Sietske78Silvergieter'sZwarte182SintAnnaKorfke183SintJansrogge60Stanza183Steelgewassen95SuameerderOorlogstabak97Tarwe61-63TerschellingerTweerijigeZomergerst66Ui-enwortelgewassen87-93Uien88-89VierrijigeZomergerst66Vlas38-44Vlascollectie44-46WaalseTuin-enAklkerboon83Westra'sLangeDunneHerfstwortel91Wichter182Wilhelminatarwe63Winterhaver69Wortelen89-90ZesrijigeWintergerst66Zibarten181ZoeteDrogeErwt85ZoetevanderSchoot179ZwarteHaver69ZwarteHaverPresident69ZwarteVeenboekweit72

�196

UITDEPLATFORMREEKSTEBESTELLENPUBLICATIES

1.Werkenaanverscheidenheid:werkzaamhedenvanhetPlaÇormFrieseRassenenGewassen.Prijs:€3.50

2.DeFrieserassenengewassenengrondeigenaarsPrijs:€2.503.DeFrieserassenengewassenenreceptuur,kookkunstengastronomiePrijs:€2.504.DeFrieserassenengewassenenstreekproductenPrijs:€2.505.DeFrieserassenengewassenenruimtelijkekwaliteitPrijs:€2.506.DeFrieserassenengewassenendenatuurinclusievelandbouwPrijs:€2.507.DeFrieserassenengewassenendestads-endorpslandbouwPrijs:€2.508.DeFrieserassenengewasseneneducaxePrijs:€2.509-11Ineendrietalbrochureswordtverduidelijktomwelkerassenengewassenhetgaaten

voorbeeldengegevenvanwaternualmeegedaanwordt.Prijs:€7.50perstuk12.IneennaslagwerkwordendeFrieserassenengewassenuitgebreidbeschreven.

Prijs:€1013.In2019verschijnteenuitgebreidedocumentaxemettekstenenfoto'svanderassen.Prijs:€1514.IndepublicaÉe'Tidenhawwexden'wordtdeFrieseagrarischegeschiedenisvanafheteerste

begintotdehuidigeÉjdbeschreven.PerÉjdvakwordtvermeldwelkeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen,dierenrassenenfruitrassenzichvoordeden.Prijs:€10

15.EenglobalebeschrijvingvandelandbouwgewassencollecxevanhetWerkverbandFrieseRassenenGewassen.Prijs:€5

16.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassenPrijs:€517.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantefruitrassen.Prijs:€518.EenglobalebeschrijvingvandeinFryslângesignaleerdehouxgegewassenPrijs€519.HetfokkenvandeFrieseofmetFryslânverwantedierenrassen.Prijs:€520.HetwinnenvanzadenenknollenvandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen.

Prijs:€521.HetinstandhoudenenvermeerderenvanhetFriesefruitPrijs:€522.EenintroducÉevanhetzaadvoordetetelenconsumpxegewassen.Prijs:€2.23.EenintroducÉevanhetaantebiedenzaadinzakjesenzakken.Prijs:€2.24.FANFRYSLANSGRUN:RaamplanvooreengebundeldeaanpakvandeprakÉscheen

economischetoepassingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassen,landbouwgewassen,fruitrassenenhouÉgegewassen.Prijs:€10

Bovengenoemdepublicafeskunnenmetvermeldingvandenummerswordenbestelddoor

overmakenvandegenoemdebedragenopbanknummerTRIO0197646174tennamevan

penningmeesterWerkverbandFrieseRassenteBurgum.

Afgezienvanhetin2019verschijnendnummer13kanhetgehelepakketdoorovermakingvan

€60viahetvermeldebanknummerbesteldworden.Portokosten:€7.50.

�197

�198

www.onzestabyhoun.nl

www.dwvn.nl

www.friesehoenderclub.nl

www.nzs.nl

www.fruitynfryslan.nl

www.roodbontfriesvee.nl

www.nvsw.nl

www.werkverband-frieserassen.nl

www.landgeit.nl

www.melkschapen.nl

www.frieshollands.nl

www.szh.nl

www.zeldzamerassen.nl/zwartbles-fokkersgroep

Platform Friese Rassen en Gewassen

www.herbariumfrisicum.nl www.vriendenvanhetoudefruit.nl

Voor €12,50 abonnementsgeld in het jaar blijft u door het tijdschrift OER op de hoogte van wat er zich afspeelt bij het Platform Friese Rassen en Gewassen. Banknummer: NL 16 TRIO 0197 646 174 t.n.v. Werkverband Friese Rassen.