Crnogorski ekonomski trendovi 28 - ISSP Montenegroissp.me/wp-content/uploads/2012/10/MONET28.pdf · 2012. 10. 22. · I u ovom slučaju postoji nešto nevidljivo – hiperinflacija

Crnogorski ekonomski trendovi 28

1

© Institut za strateške studije i projekcije

MONET

CRNOGORSKI EKONOMSKI TRENDOVI

April 2010.


2


MONET TIM

ISSP tim lideri: prof. dr Veselin Vukotić,

dr Petar Ivanovic

Uređivački tim: mr Jadranka Kaluđerović,

dr Milica Vukotić, mr Ivana Vojinović

mr Ivan Jovetić,

Analitičari i istraživači: mr Jadranka Kaluđerović

mr Ivana Vojinović, mr Jelena Zvizdojević,

mr Ivan Jovetić, Milica Daković, Milika Mirković,

Mirza Mulešković, Vojin Golubović Marina Glendža,

Jadranka Milačić.

Dizajn: Milica Perović

O MONET-u Kvartalna publikacija koju ISSP objavljuje od 2000. godine. Publikacija nudi statistički pregled makroekonomskih trendova kao i analize aktuelnih ekonomskih tema.

O ISSP-u Institut za strateške studije i projekcije (ISSP) je prvi nezavisni ekonomski institut u Crnoj Gori i osnovan je 1998 godine. Idejni tvorac i osnivač ISSP-a kao promotera liberaluzma je profesor Veselin Vukotić. Ideja vodilja osnivanja ISSP-a je bila kreiranje sinergetskog efekta stvorenog naporima velikog broja mladih ljudi sa preduzetničkim načinom razmišljanja i pregnućem razvijanja filozofije liberalizma; mladih ljudi koji razumiju važnost kako formalnih tako i neformalnih instituticija na ponašanje pojedin(a)ca.

Naša vizija “Stvaranje društva otvorene tržišne ekonomije sa visokim stepenom ekonomskih, političkih i ličnih sloboda“ Naša misija “Sprovođenje javnih i objektivnih ekonomskih istraživanja u cilju doprinosa transformaciji ekonomskog sistema u Crnoj Gori i edukacija mladih ljudi“. Naše aktivnosti: Makroekonomske analize Ekonomska istraživanja Ekonometrijske analize i projekcije Javno zagovaranje Izdavaštvo Obrazovanje

KONTAKT: Crnogorskih serdara, Lamela C (1 i 2), 81000 Podgorica, Crna Gora Tel/Fax: +382 (0)20 634 338; 634 329; Web site: www.isspm.org / E mail: [email protected]

Sva prava zadržana. Ova publikacija i/ili njeni djelovi ne mogu biti reprodukovani ili distribuirani u bilo kojoj formi ili bilo kojim sredstvima ili sačuvani u bazama podataka i sistemima pristupa bez pismenog odobrenja izdavača.


3


Dragi čitaoci, Septembar 2008. se označava kao početak globalne ekonomske krize ali i identifikacije sistemskih grešaka. Dodatno, ista se označava i najvećom krizom do sada. Međutim, postoji i nevidljivi dio priče. U gotovo svim opservacijama izostalo je poređenje efekata krize XXI vijeka i prve krize XX vijeka (Velike ekonomske krize 1929.) a izostalo je i poređenje sa dva naftna šoka iz sedamdesetih godina prošlog vijeka. Čini se da su efekti kriza XX vijeka bili negativniji u odnosu na efekte ove krize. Razmislite o tome razmišljajući koliki je valutni šok imao američki dolar tada i sada i koliki je bio stepen depresije američke ekonomije tada i sada. Kada je riječ o Crnoj Gori, kriza je kasnila što je i normalno imajući u vidu da efektu prelivanja zaista treba vremena. I u ovom slučaju postoji nešto nevidljivo – hiperinflacija devedesetih godina XX vijeka u bivšoj Jugoslaviji. Razmišljajući o poređenju, uporedite kupovnu moć zarada (Vaših ili Vaših roditelja) tada sa kupovnom moći Vaših zarada (ili Vaše djece) sada. U čemu je specifičnost ove krize? Činjenica da je svijet više međuzavisan nego ikada u svojoj istoriji daje specifičnu dimenziju ovoj krizi. Druga specifičnost je gotova istovjetnost reakcija – sistem svoju grešku ispravlja praveći drugu uz trošenje tuđeg novca. Ne zvuči baš kao Hajekov „pokušaj i greška“ zar ne? Godina 2009. u Crnoj Gori je bila godina krize. Bruto domaći proizvod (BDP) je zabilježio pad od 5,3% u odnosu na prethodnu godinu. Navedeno smanjenje BDP-a je otprilike na nivou Japana, Italije i Hrvatske. Slovenački BDP-a je još značajnije smanjen i to za 7,3%. Poređenje sa navedenim ekonomija je samo pokušaj pozicioniranja Crne Gore u kontekst globalne priče ali ne i kreiranja alibija. Veoma značajan pad u Crnoj Gori bilježi industrijska proizvodnja (32,2%). U okviru nje prerađivačka industrija bilježi pad od 38,6% prije svega zbog stanja kako na tržištu aluminijuma tako i situacije u KAP-u i Rudnicima boksita. Ipak, najveći pad u okviru industrijske proizvodnje bilježi pad u proizvodnji sektora vađenja ruda i kamena od 65,5% dok je najniži pad u proizvodnji električne energije, gasa i vode i to 2,4%. Kada je riječ o turizmu, situacija je nešto bolja. Pad broja ostvarenih noćenja je iznosio 2,2% pri čemu su 88,6% realizovali strani turisti. Međutim, broj ostvarenih noćenja od inostranih turista je smanjen za 3,86% dok je broj ostvarenih noćenja od strane domaćih turista povećan za 3,36% u odnosu na 2008. I sektor građevinarstva je zabilježio pad: ukupna vrijednost završenih građevinskih radova je smanjena za 21,8%; fiziči obim radova je smanjen za 19,25% dok je vrijednost novih ugovora bila niža za 45% (na zgradama) odnosno 29,25% (na ostalim građevinama). Ukupna proizvodnja sektora šumarstva je smanjena za 24,25% dok je ukupan promet u maloprodaji je niži za 8,98% u odnosu na 2008. Kada je riječ o zaposlenosti iako je u posljednjem kvartalu ista smanjena za 2,7% ona je u 2009. zapravo viša nego u 2008. i to 2,6%. Najveći rast zaposlenosti u 2009. u odnosu na 2008. je u trgovini (1,21%), aktivnostima sa nekretninama (0,86%) i


4


hotelima i restoranima (0,82%) Pad zaposlenosti bilježe prerađivačka industrija (2,03%), proizvodnja električne energije (0,49%) i zdravstvo (0,37%) dok je u državnoj administraciji smanjenje iznosilo 0,33%. Nezaposlenost je u 2009. godini na nižem nivou u odnosu na 2008. i to sve do oktobra kada nivo nezaposlenosti prelazi nivo iz 2008. godine. U septembru 2009. godine nezaposlenost iznosi 27 313 (za 3,41% manje u odnosu na septembar 2008.) dok je u oktobru 2009. godine nezaposlenost je veća za 0,23% u odnosu na isti mjesec 2008. U poređenju sa decembrom 2008. nezaposlenost je za 6,31% viša u odnosu na isti mjesec 2008. (u iznosu od 30 169). Posmatrajući bruto zarade uočavamo da je njihov najveći rast tokom 2009. godine zabilježen je u januaru i iznosio je 16,4% u odnosu na isti period 2008 godine. Na drugoj strani, najmanji godišnji rast zarada bio u septembru 2009. i iznosio je 0,16%. Ukoliko posmatramo rast neto zarada uočavamo da su najveći rast imale, takođe, u januaru 2009. godine. U odnosu na januar 2008. godine neto zarade su u januaru 2009. rasle za 21,76%. Kada govorimo o zaradama po djelatnostima u 2009. godini u poređenju sa 2008. godinom, uočavamo da je najveća zarada ostvarena u djelatnosti finansijskog posredovanja i iznosila €1,249. Međutim, to predstavlja pad od 1,51% u odnosu na isti period prethodne godine. Nakon finansijskog posredovanja slijedi proizvodnja i snabdijevanje elekričnom energijom na nivou od €825 (povećanje u odnosu na prethodnu godinu za 5,36%). S druge strane, smanjenje zarada u 2009. godini u odnosu na 2008. zabilježeno je u oblasti vađenja ruda i kamena i to za 6,84% kao i u prerađivačkoj industriji 0,49%. Najveći rast zarada u 2009. godini u odnosu na 2008. zabilježen je u sektoru poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i iznosio je 16,78%. Analizom kretanja cijena u 2009. godini uočavamo da je njihov najveći rast zabilježen u martu (5,5% u odnosu na isti mjesec 2008.) dok je najmanji rast cijena u odnosu na 2008 godinu zabilježen u decembru i iznosio je 1,5%. Posmatrajući komponente CPI zaključujemo da su skoro sve komponente u prosjeku u 2009 godini zabilježile rast osim komponente pokućinstvo i oprema za kuću kao i komponenta prevoza koje su zabilježile pad dok je komponenta obrazovanja ostala na istom nivou kao i u 2008 godini. Međutim, komponenta koja ima najveći značaj za opšti rast cijena, komponenta hrana i bezalkoholna pića, po prvi put u posljednje dvije godine, u decembru 2009. zabilježila je pad od 0,05% u odnosu na isti mjesec 2008. Ukupni budžetski prihodi u 2009. godini bili su niži za 11,52% u odnosu na 2008. godinu odnosno bili su 5,65% niži od planiranih. Sa druge strane, budžetski rashodi u 2009. godini su bili viši za 0,63% u odnosu na 2008. godinu odnosno bili su za 7,13% niži u odnosu na planirane rashode. Javna potrošnja je u 2009. godini bila veća za 0,57% u odnosu na 2008. U 2009 godini učešće javne potrošnje u BDP-u je iznosilo 49,05% BDP-a dok je javni dug iznosio 37% BDP-a. Analizom ukupnih depozita, možemo zaključiti da je u 2009. godini došlo do pada istih za 8,3% u odnosu na 2008. pri čemu su depoziti stanovništva bili manji za 1,43% u


5


odnosu na prethodnu godinu. Na drugoj strani, evidentan je i pad kredita koji su na kraju 2009. godine bili niži za 14,3% u odnosu na 2008. godinu. Najveću zaduženost je zabilježena kod privrednih društava u privatnom vlasništvu čija su obaveze prema bankama na kraju 2009. godine iznosile €1,314,869 miliona odnosno bile su za 18,86% manje u odnosu na isti period 2008. godine. Aktivne kamatne stope su na kraju 2009. bile veće za 0,04 procentnih poena dok su pasivne kamtne stope bile niže za 0,25 procentnih poena u odnosu na 2008. godinu. Ukupan promet na crnogorskim berzama je na kraju 2009. iznosio €226,944,418 miliona i bio je veći za 41,5% u odnosu na 2008. Međutim, sva tri indeksa na obije crnogorske berze bilježe pad. Najniža vrijednost sva tri indeksa zabilježena je u martu 2009. godine kada su NEX20, NEX PIF i MOSTE iznosiili 8,905.72 procentnih poena, 4,485.88 p.p. i 411.7 p.p., respektivno. Najveća trgovina akcija na sekundarnom tržištu u 2009. godini ostvarena je u maju (€130,877,555 milona) što je posljedica prodaje dijela akcija Elektroprivrede Crne Gore dok je najmanji promet ostvaren u januaru (€3,436,208 miliona). Ukupna razmjena roba u 2009. je u odnosu na 2008. smanjena za 34,46% dok je trgovinski bilans smanjen za 34,85%. Izvoz roba u EU je u 2009. iznosio 48,33% ukupnog robnog izvoza dok je uvoz roba iz EU iznosio 37,77% ukupnog uvoza. U 2009. godini pokrivenost robnog uvoza izvozom je bila na nivou od 17,42%. Posmatrano prema strukturi izvoza roba u 2009. dominira Srbija sa 27,65% učešća odnosno sa izvozom roba vrijednim €79,6 miliona dok je drugo najznačajnije robno izvozno tržište je Grčka sa 16,6% (€47,79 miliona). S druge strane, kada je u pitanju struktura uvoza roba najznačajniji partner je takođe Srbija sa 36,27% ukupnog uvoza roba odnosno njegova vrijednost iznosi €599,23 miliona. Nakon Srbije, najveće učešće u uvozu imaju Hrvatska, Bosna i Hercegovina (BiH) i Slovenija. Prirodni priraštaj na 1000 stanovnika u Crnoj Gori iznosi 4,1 što predstavlja najveći prirodni priraštaj još od 2004. godine. Crna Gora je zemlja u regionu sa najvećim prirodnim priraštajem koju prate Makedonija i Bosna i Hercegovina koje takođe imaju pozitivan prirodni priraštaj dok problem sa negativnim prirodnim priraštajem imaju Hrvatska i Srbija. Stopa penetracije mobilne telefonije u decembru 2009. godine iznosila je 208,69% što predstavlja povećanje stope penetracije u odnosu na isti mjesec 2008 godine za 12,4%, što ujedno znači da je ukupan broj korisnika mobilne telefonije u Crnoj Gori u decembru 2009. godine iznosio je 1,294,167. Sa druge strane, u posljednjih nekoliko godina je evidentan porast broja postpaid korisnika koji je krajem 2009. godine iznosio 23,8% u odnosu na 2005. godinu kada je učešće post paid korisnika u ukupnom broju korisnika iznosilo 17,52%. Vidimo da je većina indikatora bilježila negativne trendove što je bilo i očekivano u godini krize. One jesu svojstvene kapitalizmu kao sistemu (ne samo njemu) ali ono što


6


kapitalizam razlikuje od ostalih sistema jeste sposobnost prevazilaženja istih. Neophodno je praviti razliku između političkog i preduzetničkog kapitalizma i mogućnosti otpornosti oba na krize. U tom kontekstu su i sličnosti ove krize sa nekim prethodnim krizama. Korijeni navedenih kriza se ogledaju u regulatornim greškama, zavisnosti stampača novca i(li) želji stvaranja društva svojine regulatornim promašajima. Imajući u vidu da je njihov najmanji zajednički sadržalac upravo država, krize i ne mogu biti riješene njenom intervencijom na tržištu (politički kapitalizam). Naprotiv, samo povlačenje države iz ekonomije i insistiranje na tržišnoj paradigmi mogu biti mehanizmi preživljavanja krize (preduzetnički kapitalizam). Ključ prevazilaženja i otpornosti na krize su institucionalne pretpostavke (ne)organizovane ekonomske jedinice. Specifičnost dizajna institucija vodi samoregulišućoj sposobnosti privlačenja kapitala u svim uslovima. U prethodnom broju smo, takođe, govorili o tome. Od kraja 2009. godine nije bilo značajnijih promjena. Istina, ima elemenata koji rasterećuju biznis ali su i dalje daleko i od potrebnog a ne dovoljnog uslova povećanja kvaliteta života. Vjerujući da repetitio est mater studiorum smatramo i da je, u slučaju Crne Gore, implementacija koncepta mikro države condition sine que non razvoja. Izvjesno je da to neće biti lak zadatak kao što neće biti lak ni proces mentalne tranzicije pojedin(a)ca. Nepodnošljiva lakoća zadatka bi bila obrnuto proporcionalna izazovu i značaju rezultata. Slikovitije, Mont Everest je sigurno bilo veoma teško osvojiti ali je izazov bio ogroman a rezultati (i stajanje na krovu svijeta i činjenica da su bili prvi iz Crne Gore) su izuzetni i za divljenje. Implementacija koncepta mikrodržave je razvojni uspon.

Za uređivački tim mr Ivan Jovetić


7


SADRŽAJ

MAKROEKONOMSKI TRENDOVI 7

POGLAVLJE 1. REALNI SEKTOR 8

POGLAVLJE 2. ZAPOSLENOST 15

POGLAVLJE 3. ZARADE 21

POGLAVLJE 4. CIJENE 25

POGLAVLJE 5. FISKALNI SEKTOR 34

POGLAVLJE 6. NOVAC 42

POGLJAVLJE 7. TRŽIŠTE KAPITALA 55

POGLAVLJE 8. EKSTERNI SEKTOR 61

POGLAVLJE 9. DEMOGRAFIJA 72

POGLAVLJE 10. TRŽIŠTE TELEKOMUNIKACIJA U CRNOJ GORI 77

DOGAĐAJI 80 OKRUGLI STO POSVEĆEN JAČANJU TRANSPARENTNOSTI U PROCESIMA PRIVATIZACIJE U CRNOJ GORI

81

ŠKOLA STATISTIKE 85 CRNA GORA U XXI STOLJEĆU - U ERI KOMPETITIVNOSTI" POTPROJEKAT: EKONOMSKI RAZVOJ

87

TEMA BROJA: KRIZA 90

GLOBALNA KRIZA KAO GREŠKA SISTEMA? 91

ANALIZE 105

UTICAJ DEMOGRAFSKE TRANZICIJE NA PENZIONI SISTEM CRNE GORE

106

POGLED NA KVALITET U SRPSKOJ PRIVREDI

110

CRNA GORA I KONKURENTNOST 117


8


MAKROEKONOMSKI TRENDOVI


9


POGLAVLJE 1. REALNI SEKTOR

1.1. Bruto domaći proizvod

Bruto domaći proizvod je u 2009 godini bio na nivou od €3,083 miliona1, što predstavlja realni pad od 5,3% u odnosu na prethodnu godinu. Pad BDP-a je rezultat uticaja ekonomske i finansijske krize. Ekonomska kriza je uticala na opšti pad privredne aktivnosti kroz smanjenje industrijske proizvodnje, smanjenje obima radova u građevinarstvu, prometa u saobraćaju i trgovini. Pad obima proizvodnje i usluga u ovim oblastima je djelimično nadomješten ostvarivanjem prometa u turizmu na nivou iz prethodne godine, aktiviranjem poljoprivrednih resursa i proizvodnje, rasta priliva neto stranih direktnih investicija i što indeks potrošačkih cijena ne ukazuje na uslove za generisanje inflacionih očekivanja. Svjetska privreda2 je u toku 2009 godine zabilježila pad od 0,8%. Na jednoj strani su rasle Kina i Indija, čije su stope rasta u 2009 godini bile na nivou od 8,7%3 i 5,6%, a na drugoj strani je uticaj ekonomske krize smanjio autput u SAD-u za 2,5% i Japanu 5,3%, dok je ostvareni bruto domaći proizvod u zemljama Euro zone niži za 3,9% u odnosu na 2008 godinu. U Njemačkoj i Italiji BDP je u posmatranom periodu pao za 4,8% dok je isti u Španiji niži za 3,6% u odnosu na 2008 godinu. U regionu, Slovenija ima najveću stopu pada BDP-a za 2009 godinu od 7,3%, dok je BDP u Hrvatskoj pao za 5,8%, Srbiji 3,5%, a najmanji uticaj ekonomske krize se osjetio u Bosni i Hercegovini gdje je pad ekonomije bio na nivou od 3%. U 2010 godini se ne očekuje značajan oporavak crnogorske privrede. Procijenjen realni rast BDP-a u 2010 godini je na nivou od 0,5%4.

1 Procjena Ministarstva finansija Crne Gore. 2 Izvor podataka MMF, Hrvatska gospodarska komora, Statistical Office of the Republic of Slovenia, Ministarstvo finansija Srbije. 3 Kineski rast u odnosu na ranije, znatno više stope rasta može biti tumačen i kao negativno stanje ekonomije.

4 Procjena Ministarstva finansija Crne Gore

Sve grane realnog sektora kako industrijska proizvodnja tako i građevinarstva, trgovina ali i šumarstvo, zabilježeno je značajno smanjenje aktivnosti, dok je u oblasti turizma pad bio mnogo manji. Agregirano to je uslovilo pad BDP od 5,3% što je više od pada BDP EU koji je iznosio 3,9%.


10


Svjetski proizvod će u 2010 godini porasti za 3,9%. Rast se duguje uglavnom rastu Kine i Indije, koje će u ovoj godini rasti po stopama 10% i 7,7%, respektivno. BDP u Euro zoni će u 2010 godini rasti po stopi od 1%, Japanu 1,7%, dok će američka privreda porasti za 2,7%. 1.2. Industrijska proizvodnja

Ukupna industrijska proizvodnja bilježi pad od početka 2009 godine. Kvartalno posmatrano, u trećem kvartalu 2009. je zabilježen najveći pad u industrijskoj proizvodnji od 52,3% u odnosu na isti period 2008 godine. U prvom kvartalu 2009. industrijska proizvodnja je zabilježila pad od 13,6%, dok se u drugom kvartalu iste godine pad povećao i tada je iznosio 36,5% u odnosu na drugi kvartal 2008 godine. Blagi oporavak industrijske proizvodnje je bio u četvrtom kvartalu 2009. u odnosu na treći iste godine, uglavnom zahvaljujući rastu proizvodnje električne energije, gasa i vode. U odnosu na 2008 godinu industrijska proizvodnja je zabilježila pad od 32,2%.

Grafik 1.1: Lančani indeksi industrijske proizvodnje u 2009.

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

140.0

160.0

180.0

200.0

K1-2009 K2-2009 K3-2009 K4-2009

Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrija Proizvodnja električne energije, gasa i vode Izvor: MONSTAT Posmatrano po kvartalima, u prvom kvartalu 2009 godine, proizvodnja u prerađivačkoj industriji je bila niža za 33,8% u odnosu na isti period 2008 godine. Takođe, pad proizvodnje u prerađivačoj industriji je nastavljen u drugom i trećem kvartalu 2009 godine. U četvrtom kvartalu iste godine, došlo je do smanjenja iste za 36,1% u odnosu na četvrti kvartal 2008 godine. Na smanjenje proizvodnje je u velikoj mjeri uticala globalna finansijska kriza. U strukturi proizvodnje u prerađivačkoj industriji najveće učešće ima proizvodnja osnovnih metala. Zbog smanjene proizvodnje u KAP-u i Željezari, usled smanjene tražnje i padom prodajnih cijena aluminijuma i čelika ispod proizvođačkih cijena situacija u prerađivačkoj industriji značajno je pogoršana. Problemi u poslovanju KAP-a se nepovoljno odražavaju na poslovanje Rudnika boksita Nikšić. S druge strane, veoma loša situacija u Rudniku boksita se odrazila na proizvodnju


11


ruda. Ukupan pad proizvodnje prerađivačke industrije u 2009 godini u odnosu na 2008 godinu je 38,6%. Tokom 2009 godine, proizvodnja u sektoru vađenja ruda i kamena je stalno opadala. Sumarno, u 2009 godini, u poređenju sa 2008. proizvodnja u sektoru vađenja ruda i kamena je bila niža za 65,5%. U prvom kvartalu, proizvodnja u dijelu vađenja ruda i kamena je bila niža za 44,7% u odnosu na prvi kvartal 2008 godine. Pad proizvodnje je u drugom kvartalu bio na nivou od 61,8%, da bi u trećem kvartalu dostigao najveći pad od 78,6%. U četvrtom kvartalu 2009 godine, proizvodnja je bila niža za 69,1% u odnosu na četvrti kvartal 2008 godine. Proizvodnja električne energije, gasa i vode je u 2009 godini, u odnosu na 2008. bila niža za 2,4%. Do povećanja proizvodnje je došlo u poslednjem kvartlu 2009 godine u poređenju sa trećim kvartalom iste godine. Međutim, proizvodnja u četvrtom kvartalu je bila niža za 3,8% u poređenju sa poslednjim kvartalnom 2008 godine. U prva dva kvartala proizvodnja je bila veća u odnosu na isti period iz prethodne godine. U prvom kvartalu 2009. u odnosu na prvi kvartal 2008. proizvodnja je bila veća za 40,5%, dok je rast proizvodnje u drugom kvartalu 2009 godine bio 1,3%. Najveći doprinos smanjenju proizvodnje električne energije je veliki pad koji je zabilježen u trećem kvartalu u iznosu od 76,3%. 1.3. Turizam U toku 2009 godine je ostvareno ukupno 7,552,006 noćenja što je za 2,2% manje u odnosu na 2008 godinu. Posmatrano po kvartalima, najveći pad broja noćenja turista je zabilježen u četvrtom kvartalu kada je isti bio na nivou od 256,851, odnosno 26,8% manje u odnosu na poslednji kvartal 2008 godine. U prvom kvartalu je pad broja noćenja bio na nivou od 16,4%, a u drugom je isti bio za 7,4% manji u odnosu na isti period 2008 godine. U trećem kvartalu 2009. je broj noćenja bio na približno istom nivou kao u 2008 godini, odnosno 5,815,669. Najveći pad broja noćenja turista je zabilježen u četvrtom kvartalu kada je isti bio na nivou od 256,851, odnosno 26,8% manje u odnosu na poslednji kvartal 2008 godine. Kad je riječ o strukturi gostiju, najveći broj noćenja, odnosno 88,6% su strani turisti, dok su domaći turisti realizovali ukupno 856,332 noćenja. U 2009 godini, broj noćenja ostvarenih od strane stranih turista je 3,86% manji, dok je broj noćenja domaćih turista 3,36% veći u odnosu na 2008 godinu.


12


Grafik 1.2: Noćenja domaćih i stranih turista

0

1000000

2000000

3000000

4000000

5000000

6000000

7000000

2008 2009 2008 2009

D OM A C I ST R A N I

1Q 2Q 3Q 4Q

Izvor: MONSTAT Negativni trendovi kod noćenja turista su rezultat finansijske krize koja je značajno ispoljena tokom perioda od prva tri kvartala u 2009 godini. Nelikvidnost bankarskog sektora i smanjenje potrošačkih kredita značajno su uticali na smanjenje domaće tražnje i opadanje turističkog prometa. Ukupan broj dolazaka turista realizovan u 2009 godini bio je na nivou od 1,207,694. U odnosu na 2008 godinu,u 2009 godini ostvaren je rast dolazaka turista od 3,2%. Ukoliko se broj dolazaka posmatra po kvartalima u prva dva kvartala 2009. broj dolazaka u poređenju sa prva dva kvartala 2008 godine bio je manji za 14,27% u prvom kvartalu i 5,08% u drugom kvartalu. Kao što je i očekivano, najveći broj dolazaka zabilježen je u trećem kvartalu 2009 godine i ukoliko se uporedi sa istim kvartalom 2008 godine uočljiv je rast za 5,81%. U posljednjem kvartalu 2009 godine zabilježen je pad broja dolazaka za 9,3% u odnosu na isti kvartal 2008 godine. Ukoliko bi analizirali strukturu dolazaka očigledno je da je najveći broj dolazaka iz inostranstva 86,4% ili 1,044,014, a 13,6% su dolasci domaćih turista ili 163,680.


13


Grafik 1.3: Dolasci domaćih i stranih turista

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

2008 2009 2008 2009

D OM A C I ST R A N I

1Q 2Q 3Q 4Q

Izvor: MONSTAT U odnosu na 2008 godinu, broj domaćih posjetilaca je porastao za 4,48% dok je broj stranih turista bio veći za 1,28%. Broj domaćih turista je pokazivao pad tokom prva dva kvartala 2009 godine. U odnosu na prvi kvartal 2008 godine, u prvom kvartalu 2009. broj domaćih posjetilaca je bio za 23,10% manji, a stranih turista je bilo 10,1% manje. Slična situacija je bila i u drugom kvartalu. Stanje u jeku ljetnje turističke sezone je znatno poboljšano, kada je broj domaćih posjetilaca bio veći za 24,50% u odnosu na isti period 2008 godine. S druge strane, broj stranih turista je porastao za 3,82% u istom periodu. Najveći pad broja stranih turista bilježi poslednji kvartal 2009 godine, kada je broj turista iz inostranstva bio za 11,87% manji u poređenju sa istim periodom 2008 godine. 1.4. Građevinarstvo Glavna karakteristika sektora građevinarstva u toku 2009 godine je smanjenje aktivnosti usled ekonomske krize. Ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova u 2009 godini je manja za 21,8% u odnosu na 2008 godinu dok je fizički obim radova mjeren izvršenim efektivnim časovima, u 2009 godini bio manji za 19,25%. Vrijednost novih ugovora na zgradama je u 2009 godini bila manja za 45,0%, a ostalim građevinama 29,25% u odnosu na 2008 godinu.


14


Grafik 1.4: Lančani indeksi u građevinarstvu u 2009.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

K1 K2 K3 K4 K1 K2 K3 K4

2008 2009

Indeks vrijednosti izvršenih radova

indeks izvršenih efektivnih časova

indeks novih ugovora na zgradama

indeks novih ugovora na ostalim građevinama

Izvor: MONSTAT Pokazatelji posebno ukazuju na pad novih ugovora gradnje, a posebno novih ugovora na zgradama, što ukazuje da je građevinarstvo suočeno sa problemom nelikvidnosti u odsustvu bankarske podrške za realizaciju započetih projekata. 1.5. Šumarstvo U 2009 godini, ukupna proizvodnja u sektoru šumarstva je manja za 24,25% u odnosu na 2008 godinu. U prosjeku, proizvodnja ostvarena u posmatranom periodu je bila 18,046 m3. U četvrtom kvartalu 2009 godine, proizvodnja je bila manja za 45,3% u odnosu na treći kvartal i iznosila je 17,290,67 m3. U prvom kvartalu, proizvodnja je iznosila 11,191 m3, dok je u drugom kvartalu bila na nivou od 20,099,33 m3. Najveća proizvodnja je ostvarena u avgustu u iznosu od 34,251 m3. 1.6. Trgovina U 2009. godine ukupan promet u trgovini na malo je u prosjeku iznosio €71,10 miliona. U odnosu na isti period iz prethodne godine, promet u unutrašnjoj trgovini je manji za 8,98%. Posmatrano po kvartalnima, promet koji je u prosjeku ostvaren u prvom kvartalu je bio na nivou od €58,48 miliona ili 0,55% više nego u istom periodu 2008. godine. U drugom i trećem kvartalu 2009. godine, ukupan promet trgovine na malo je bio za 12,75% niži u poređenju sa 2008. godinom. U četvrtom kvartalu je pad bio manji kada je iznosio 7,54% u poređenju sa poslednjim kvartalom 2008. godine.


15


Grafik 1.6.1: Promet u trgovini na malo u 2009. godini (u milionima €)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1K 2K 3K 4K

Izvor: MONSTAT U prva dva mjeseca 2010. godine, promet trgovine na malo je za 3,4% bio niži u odnosu na januar i februar 2009. godine. U januaru 2010. godine trgovinski promet je bio na nivou od €52,41 miliona, a u februaru €61,26 miliona.


16


POGLAVLJE 2. ZAPOSLENOST

2.1. Zaposlenost i nezaposlenost Kao što možemo vidjeti iz tabele, u četvrtom kvartalu 2009 godine broj zaposlenih je iznosio 173,354 što je za 2,7% manje u odnosu na prethodni kvartal. U poređenju sa istim periodom 2008 godine, zaposlenost je porasla za 2,6%. Tabela 2.1: Ukupan broj zaposlenih

Ukupan broj zaposlenih

2008 166 221

K1-08 161 431 K2-08 166 136 K3-08 168 375 K4-08 168 951 2009 158 458 K1-09 169 861 K2-09 175 202

K3-09 178 191

K4-09 173 354 Izvor: Monstat5

Prema gore navedenim podacima možemo zaključiti da je zaposlenost u 2009 godini nastavila sa trendom rasta kao i u 2008 godini s tim što u četvrtom kvartalu bilježi pad. Prioriteti u oblasti tržišta rada i zapošljavanja u 2009 godini su bili povećanje zaposlenosti i smanjenje nezaposlenosti kroz podsticanje poslodavaca na otvaranje većeg broja radnih mjesta, povećanje

5 Podaci su iz Zavoda za statistiku Crne Gore (Mjesečna saopštenja).

Uprkos podacima koji pokazuju da se zaposlenost u četvrtom kvartalu 2009 godine smanjila za 2,7% u odnosu na prethodni kvartal, na godišnjem nivou je došlo do rasta iste za 2,6% u poređenju sa 2008 godinom. Najveći rast zaposlenosti u 2009 godini zabilježen je u djelatnosti trgovine, aktivnosti sa nekretninama i hotelima i restoranima.


17


produktivnosti i kvaliteta rada, sa mjerama usmjerenim na unapređenje kvaliteta radne snage i na održavanje radnih mjesta, uz oblikovanje obrazovnog sistema u skladu sa potrebama na tržištu rada. Takođe proriteti su bili jačanje socijalne kohezije sa mjerama za promovisanje zapošljavanja žena, prevencije socijalne isključenosti kao i prevencije siromaštva na sjeveru Crne Gore. Isto tako povećanje zaposlenosti u prva tri kvartala 2009 godine se može objasniti promjenom metodologije obračuna zaposlenosti i tim što su u ukupnu zaposlenost uključeni i stranci koji rade u našoj zemlji. Grafik:2.1: Broj zaposlenih u 2008 i 2009.

150000

155000

160000

165000

170000

175000

180000

185000

2008 2009

Izvor: Monstat Posmatrajući godišnju stopu rasta zaposlenosti po mjesecima, najveći rast u 2009 godini je zabilježen u aprilu (6,31%) i avgustu (6,25%) dok je najmanji rast bio u decembru (0,41%). Grafik 2.2: Godišnja stopa rasta zaposlenosti

0

1

2

3

4

5

6

7

8

K1 2008 K2 2008 K3 2008 K4 2008 K1 2009 K2 2009 K3 2009 K42009

Izvor: Monstat


18


Po grafiku se može zaključiti da su godišnje stope rasta u 2009 godini u odnosu na 2008 godinu niže ali uprkos tome bilježe rast iz prvog do trećeg kvartala s tim što je u četvrtom kvartalu zabilježen pad od 2,61%. Grafik 2.3: Broj nezaposlenih u 2008 i 2009 godini

Izvor: MONSTAT6 Kada je riječ o nezaposlenosti u 2009. godini, po grafiku se može vidjeti da je ona na nižem nivou u odnosu na 2008. Godinu sve do oktobra kada nivo nezaposlenosti prelazi nivo iz 2008. godine. U septembru 2009. godine nezaposlenost iznosi 27 313 što je za 3,41% manje u odnosu na septembar 2008. godine. U oktobru 2009. godine nezaposlenost je veća za 0,23% u odnosu na isti mjesec 2008. godine dok u decembru nezaposlenost iznosi 30 169 što je za 6,31% više u odnosu na isti mjesec 2008. godine. Znatan broj penzionera i dalje radi honorarno, dok veliki broj zaposlenih lica obavlja dodatne poslove i time još više smanjuju mogućnost zapošljavanja nezaposlenih lica. Današnja tržišta radne snage zahtevaju neka nova zanimanja i neprestano mijenjanje profila zanimanja, kvalifikacija i iskustava. Nedostaci vještina i njihova neprilagođenost, posebno kada je riječ o informaciono-komunikacionim tehnologijama, često su jedan od razloga nezaposlenosti u određenim regijama i granama industrije.

6 Podaci su iz Zavoda za statistiku Crne Gore( Mjesečna saopštenja )


19


Grafik 2.4: Broj nezaposlenih žena u 2008 i 2009 godini

Izvor: MONSTAT Žene su dodatno ugrožena kategorija nezaposlenih osoba naročito žene iznad 45 godina starosti i žene sa malom djecom. One su formalno obrazovane ali najčešće nedovoljno osposobljene za rad na modernom tržištu pa bi trebalo stvoriti nove modele za njihovo zapošljavanje. Prema podacima Zavoda za zapošljavanje, prosječna stopa nezaposlenosti za 2009 godinu je iznosila 10,66%. Najveća stopa nezaposlenosti je zabilježena u decembru i to 11,31% što je za 1,89 procentnih poena više u odnosu na prethodni mjesec a najniža stopa je zabilježena u junu i to 10,2%. Ovako niska stopa nezaposlenosti u ljetnjim mjesecima se može pripisati sezonskom zapošljavanju. Rast nezaposlenosti u 2009 godini je odraz početka evidentiranja problema na tržištu rada iz prethodnog perioda, odnosno teškoća u poslovanju pojedinih privrednih subjekata i evidentiranje „viška“ zaposlenih sa odloženim rokom. U 2008 i 2009 godini preduzeti su značajni koraci u smanjivanju biznis barijera kako bi poboljšali razvoj preduzetništva a time i zaposlenost. Vlada Crne Gore je formirala Savjet za eliminisanje biznis barijera, čiji je zadatak da prati, upozorava i inicira prepreke razvoju biznisa kako u postojećim, tako i u novim sistemskim rješenjima. Imajući u vidu problem strukturne nezaposlenosti neophodno je nastaviti sa sprovođenjem programa obuke, prekvalifikacije i dokvalifikacije nezaposlenih radnika. Smanjenjem strukturne nezaposlenosti u vrlo kratkom roku bi se mogla smanjiti ukupna stopa nezaposlenosti. Fleksibilno tržište rada je uslov uspješnog funkcionisanja crnogorske privrede. Da bi se povećala fleksibilnost i smanjile stope nezaposlenosti, trebalo bi u potpunosti liberalizovati tržište radne snage, eliminisati takse koje se plaćaju pri zapošljavanju nerezidenata, smanjiti doprinose kako bi se zaposlena a neprijavljena lica prijavila i time zvanično vjerodostojnije prikazala zaposlenost kao i razvijati fleksibilne forme zapošljavanja (kroz radni odnos na određeno vrijeme, radni odnos sa djelimičnim radnim vremenom i ugovor o radu za obavljanje poslova kod kuće).


20


2.2. Zaposlenost po djelatnostima Prema podacima Zavoda za statistiku o zaposlenosti po pojedinačnim sektorima, najveći dio zaposlenih je angažovan u djelatnosti trgovine i to 35,284 što je 20,37% od ukupne zaposlenosti. U poredjenju sa 2008 godinom zaposlenost u trgovini za 2009 godinu bilježi rast od 1,21 p.p. Na drugom mjestu po broju zaposlenih je prerađivačka djelatnost sa 12,61% od ukupne zaposlenosti odnosno 21,824 zaposlenih što ukazuje na niže učešće zaposlenih u ovom sektoru u 2009 godini u odnosu na 2008 godinu i to za 2,03 p.p. Na trećem mjestu po udjelu zaposlenih u ukupnoj zaposlenosti je državna uprava sa 10,89% odnosno 18,8607 što je opet niže od udjela u 2008 godini za 0,33 p.p. U strukturi zaposlenosti po djelatnostima zatim slijede hoteli i restorani sa učešćem od 9,63% odnosno 16,678 i tu zaposlenost bilježi rast od 0,82 p.p. u 2009 godini u odnosu na 2008. U poređenju sa 2008 godinom u 2009 godini osam djelatnosti bilježi nižu zaposlenost u odnosu na isti period prethodne godine. Najnižu zaposlenost u odnosu na prethodnu godinu bilježe prerađivačka industrija, proizvodnja električne energije i zdravstvo za 2,03; 0,49; i 0,37 p.p. respektivno. Najveći rast zaposlenosti u 2009 godini u odnosu na 2008 godinu bilježe djelatnosti trgovine (1,21 p.p.), aktivnosti sa nekretninama (0,86 p.p.) i hoteli i restorani (0,82 p.p.). Tabela 2.2: Pregled zaposlenosti po djelatnostima

Djelatnosti 2008 (%)

2009 (%)

2009/2008

Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 1,6 1,56 -0,04

Ribarstvo 0,08 0,07 -0,01 Vađenje ruda i kamena 2,24 1,84 -0,4 Prerađivačka industrija 14,64 12,61 -2,03 Proizvodnja i snadbijevanje električnom energijom,gasom i vodom

3,64 3,15 -0,49

Građevinarstvo 5,31 5,77 0,46 Trgovina na veliko i malo,opravka (vozila i predmeta za ličnu upotrebu i domaćinstvo)

19,16 20,37 1,21

Hoteli i restorani 8,81 9,63 0,82

Saobraćaj,skladištenje i veze 7,7 7,99 0,29 Finansijsko posredovanje 2,09 2,16 0,07 Aktivnosti u vezi s nekretninama,iznajmljivanje i poslovne aktivnosti

3,39 4,25 0,86

7 Projekcije ISSP-a su da je ukupno u sektoru države zaposleno oko 53,000 lica. U tom slučaju, sektor države bi imao apsolutno najveće učešće u strukturi radne snage u Crnoj Gori na nivou od jedne trećine ukupno zaposlenih.


21


Državna uprava i obavezno socijalno osiguranje 11,22 10,89 -0,33

Obrazovanje 7,76 7,51 -0,25

Zdravstveni i socijalni rad 7,43 7,06 -0,37 Ostale komunalne,društvene i lične uslužne aktivnosti

4,95 5,17 0,22

Izvor: Monstat8

8 Podaci su iz Zavoda za statistiku Crne Gore (Mjesecna saopstenja)


22


POGLAVLJE 3. ZARADE 3.1. Zarade Kada je riječ o prosječnim bruto zaradama, najveći iznos bruto zarade je zabilježen u januaru 2009 godine i to €655, što je ujedno i najveći iznos u 2009 godini i bilježi rast u odnosu na januar mjesec 2008 godine od 16,14%. Najniži iznos bruto zarade je zabilježen u septembru i to €631, a u odnosu na septembar 2008 godine bilježi rast od 0,16%. Što se tiče prosječnih neto zarada, one imaju sličan trend kao i bruto zarade. Prosječna neto zarada u januaru i decembru je imala najveći iznos u 2009 godini i to €470 što je za 21,76% više u odnosu na januar 2008 godine. U septembru je iznosila €454 što je za 1,52% manje u odnosu na avgust 2009 godine, a u odnosu na isti period 2008 godine veća za 5,83%. Tabela 3.1: Stope rasta bruto i neto plata u 2009 u odnosu na 2008 godinu

Mjeseci

2009/2008 (%) (Za prosječne bruto

zarade)

2009/2008 (%)

(Za prosječne neto zarade)

Januar 16,14 21,76 Februar 11,30 17,04 Mart 11,07 16,71 April 10,03 15,67 Maj 8,14 13,87 Jun 4,01 9,65 Jul 4,26 9,86 Avgust 2,56 8,22 Septembar 0,16 5,83 Oktobar 1,93 7,8 Novembar 0,64 6,54 Decembar 0,31 6,11 Izvor: Monstat

Najveći rast zarada, kako bruto, tako i neto, u 2009 godini zabilježen je u januaru kada je isti bio veći za 16,4% u odnosu na isti period 2008. Posmatrano po kvartalima, najveći rast zarada postignut je u prvom kvartalu, dok su zarade najmanje rasle u poslednjem kvartalu 2009 godine. I u 2009. sektor finansijskog posredovanja bilježi najveću zaradu.


23


Posmatrajuci godišnji rast bruto zarada po kvartalima, najveći rast je zabilježen u prvom kvartalu 2009 godine u odnosu na 2008. godinu u iznosu od 12,8%, dok je najmanji godišnji rast u četvrtom kvartalu 2009. godine i u odnosu na 2008. godinu je iznosio 0,95%. Kada je riječ o godišnjem rastu neto zarada po kvartalima, najveći rast je bio takođe u prvom kvartalu 2009 godine i to 18,48% u odnosu na prvi kvartal 2008. godine, a najmanji takođe u četvrtom kvartalu i to 6,8%. Što se tiče prosječnih penzija, prosječna penzija u 2009. godini je iznosila €252,92 što je za 20,81% više u odnosu na prosječnu penziju za 2008. godinu. Tabela 3.2: Prosječne bruto, neto plate i penzije

Prosječne bruto

plate Prosječne neto

plate Prosječne

penzije

2008 608,75 415,25 209,35 K1-08 575,33 393,33 198,69

K2-08 604,33 412,67 198,49

K3-08 621,67 423,67 216,57

K4-08 633,67 431,33 223,64 2009 643,33 462,58 252,92

K1-09 649 466 245,67

K2-09 648,67 466,33 248,81

K3-09 636 457,33 256,67 K4-09 639,67 460,67 256,65 Izvor: Monstat

Grafik 3.1: Godišnja stopa rasta bruto i neto plata

0

5

10

15

20

25

30

K1 2008 K2 2008 K3 2008 K4 2008 K1 2009 K2 2009 K3 2009 K4 2009

Godisnja stopa rasta bruto plata po kvartalima

Godisnja stopa rasta neto plata po kvartalima

Izvor: Monstat


24


Kao što se može vidjeti na grafiku, godišnje stope rasta bruto i neto plata po kvartalima ukazuju na povećanje s tim što se procenat povećanja smanjivao u pojedinim kvartalima. Najveća godišnja stopa rasta bruto plata po kvartalima zabilježena je u trećem kvartalu 2008. godine i iznosila je 25% dok je najmanje povećanje bruto plata po kvaratlima zabilježeno u četvrtom kvartalu 2009. godine i to od 0,95%. Što se tiče godišnjeg rasta neto plata po kvartalima, najveće povećanje neto plata je bilo u prvom kvartalu 2008. godine i to od 25,4%, dok je najmanje povećanje bilo u četvrtom kvartalu 2009.godine i to od 6,8%. 3.3. Prosječne zarade po djelatnostima Što se tiče prosječnih zarada po djelatnostima, najviša zarada je zabilježena u djelatnosti finansijskog posredovanja i to €1,249 što je za 1,51% ili p.p. manje u odnosu na isti period prethodne godine. Potom zarade u djelatnosti proizvodnje i snadbijevanja elekričnom energijom i to €825 gdje se može vidjeti povećanje u odnosu na prethodnu godinu za 5,36%. Zatim, zarade u oblasti saobraćaja u iznosu od €784 koje isto tako bilježe rast u odnosu na isti perid prethodne godine za 3,57%. Velika promjena u platama u zdravstvu u 2009 godini (12,5%) u odnosu na prethodnu je rezultat reformske politike. Cilj reforme je bio da se u 2009-toj i narednoj godini poveća vrjednovanje prekovremenog sata, pripravnosti, dežurstva, noćnog i prazničničnog rada i da se na taj način omogući povećanje zarada zaposlenih u zdravstvu. Najniže zarade u 2009 godini su zabilježene u ribarstvu €210 i oblasti trgovine na veliko i malo i to u iznosu od €375. Iako su najniže, ove zarade ipak bilježe rast u odnosu na isti period 2008 godinu za 6,61% i 8,71%. Tabela 3.3: Zarade po djelatnostima

Djelatnosti Prosječne

zarade 2008

Prosječne zarade 2009

2009/2008 (%)

Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda

584 682 16,78

Ribarstvo 197 210 6,61 Vađenje ruda i kamena 833 776 -6.84 Prerađivačka industrija 615 612 -0,49 Proizvodnja i snadbijevanje električnom energijom,gasom i vodom

783 825 5,36

Građevinarstvo 519 554 6,75 Trgovina na veliko i malo,opravka (vozila i predmeta za ličnu upotrebu i domaćinstvo)

345 375 8,71


25


Hoteli i restorani 445 457 2,71

Saobraćaj,skladištenje i veze 757 784 3,57 Finansijsko posredovanje 1268 1249 -1,51 Aktivnosti u vezi s nekretninama,iznajmljivanje i poslovne aktivnosti

531 572 7,72

Državna uprava i obavezno socijalno osiguranje

669 673 0,61

Obrazovanje 570 595 4,39

Zdravstveni i socijalni rad 576 648 12,5 Ostale komunalne,društvene i lične uslužne aktivnosti

532 562 5,64

Izvor: Monstat

Smanjenje zarada u 2009. godini u odnosu na 2008. godinu je zabilježeno kod djelatnosti vađenja ruda i kamena i to za 6,84%, zatim u prerađivačkoj industriji 0,49% kao i u finansijskom posredovanju za 1,51%. Sa druge strane zarade u većini ostalih djelatnosti su rasle. Najveći rast zarade u 2009. godini u odnosu na 2008. zabilježen je u sektoru poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda i iznosio je 16,78%. Takođe, zarade u djelatnosti zdravstveni i socijalni rad zabilježile su značajno povećanje od 12,5% dok su zarade u trgovini na veliko i malo porasle za 8,71% u odnosu na 2008. godinu.


26


POGLAVLJE 4. CIJENE Tabela2.1 : CPI9 u periodu od januara 2008 do decembra 2009 godine

CPI-ukupno

Januar 2008 5,6 Februar 2008 7,4 Mart 2008 8,7 April 2008 8,8 Maj 2008 8,7 Jun 2008 9,9 Jul 2008 10,8 Avgust 2008 10,6 Septembar 2008 8,4 Oktobar 2008 7,4 Novembar 2008 6,2 Decembar 2008 6,9 Januar 200910 4,9 Februar 2009 5,4 Mart 2009 5,5 April 2009 5,4 Maj 2009 4,8 Jun 2009 2,8 Jul 2009 2,1 Avgust 2009 3,1 Septembar 2009 1,7

9 CPI – Indeks potrošačkih cijena 10 Od januara 2009 po novoj metodologiji MONSTAT-a predstavlja jedinu mjeru inflacije u Crnoj Gori. Do januara 2009 godine koristio se indeks troškova života.

Najveći rast cijena u 2009 godini zabilježen je u martu kada su cijene bile veće za 5,5% u odnosu na isti mjesec 2008., dok je decembar obilježio najmanji rast istih, 1,5% u poređenju sa istim periodom 2008 godine. Analizom komponenti CPI zaključujemo da je komponenta koja ima najveći značaj za opšti rast cijena, hrana i bezalkoholna pića, po prvi put u posljednje dvije godine, u decembru 2009. zabilježila pad cijena u odnosu na prethodni period 0,05%.


27


Oktobar 2009 1,7 Novembar 2009 2,3 Decembar 2009 1,5 Izvor: MONSTAT 2.1. Godišnja stopa inflacije Godišnja stopa inflacije pokazuje promjenu cijena u određenom periodu u odnosu na isti period prethodne godine (godine koja se uzima kao baza). Za analizu godišnje stope inflacije mjeri se godišnja promjena cijena odnosno CPI. Grafik 2.1: Indeks potrošačkih cijena (mjesec na mjesec)

Izvor: MONSTAT Prosječan rast cijena u 2009 godini iznosio je 3,4%. Najveći rast cijena zabilježen je u prvim mjesecima 2009 godine. U januaru prethodne godine stopa rasta cijena u odnosu na isti mjesec 2008 godine iznosila je 4,9% dok je najveći rast cijena u odnosu na 2008 godinu zabilježen u aprilu kada je stopa rasa cijena iznosila 5,5%. Kraj 2009 godine obilježio je vrlo blagi rast cijena. U septembru i oktobru 2009 godine stopa rasta cijena iznosila je 1,7% dok je stopa rasta u posljednja dva mjeseca 2009 godine iznosila 2,3% i 1,5%. Tabela 2.2: Indeks potrošačkih cijena (mjesec na mjesec) po kvartalima

2009 CPI-ukupno K1 08 7,2 K2 09 9,1 K3 08 9,9 K4 08 6,8 K1 09 5,3

K2 09 4,3 K3 09 2,3 K4 09 1,8

Izvor: MONSTAT


28


Na kvartalnom nivou jasno se može vidjeti da je stopa rasta cijena u 2009 godini bila na niskom nivou. Najmanji rast cijena zabilježen je u toku posljednja tri mjeseca 2009 godine kada su cijene rasle za 1,8% u prosjeku. Sa druge strane nešto veće stope rasta su obilježile prethodne kvartale 2009 godine i to : stopa rasta cijena u prvom kvartalu iznosila je 5,3% u drugom 4,3% dok su cijene u prosjeku rasle 2,3% u trećem kvartalu 2009 godine u odnosu na isti 2008. Upoređujući sa stopom rasta cijena iz 2008 godine jasno se zaključuje da je došlo do rasta cijena ali da je taj rast u velikoj mjeri umanjen. Na sljedećem grafiku prikazane su stope rasta cijena u 2008 i 2009 godini. Grafik 2.2: CPI u 2008 i 2009 godini

Izvor: MONSTAT Analizom komponenti CPI možemo zaključiti da je komponenta koja i najviše utiče na opšti rast cijena, hrana i bezalkoholna pića, po prvi put u posljednje dvije godine zabilježila pad cijena u odnosu na prethodhi period. Ovo je zabilježeno u decembru 2009 godine kada je komponenta CPI, hrana i bezalkoholna pića zabilježila pad cijena u iznosu od 0,05%. Tabela 2.3: Indeks potrošačkih cijena (mjesec na mjesec) po komponenatama

CP

I-u

ku

pn

o

Hra

na

I

bez

alk

oh

oln

a p

ića

Alk

oh

oln

a p

ica

I

du

van

Od

jeća

I

ob

uća

Sta

no

van

je P

ok

ući

nst

o I

o

pre

ma

za

k

uću

Zd

ravs

tvo

Pre

voz

Ko

mu

nik

aci

je

Ku

ltu

ra I

re

kre

aci

ja

Ob

razo

van

je

Res

tora

ni

I h

otel

i

Ost

ala

d

ob

ra I

u

slu

ge

Ponder 100 42,5 4,8 8,2 12,8 5,4 2,3 10 6,6 2,9 0,2 0,1 4,3

jan.08 5,6 7,7 0,7 1,4 -8,6 0,8 4,9 12,8 34,8 1,4 0 8,6 0,4

feb.08 7,4 7,7 0,4 0,8 4,2 0,8 7,2 11,9 34,8 1,2 0 8,6 0,4

mar.08 8,7 8,4 0,3 0,5 12,9 0,7 7,1 10,7 34,8 1,2 0 8,6 0,8

apr.08 8,8 9,8 3,2 0,4 9,6 0,7 7 8,9 34,8 1,3 0 8,6 0,8

maj.08 8,7 10,4 3,2 0,1 3,8 0,8 7,1 12,4 34,8 1,6 0 8,6 0,7

jun.08 9,9 10,3 3,3 0,2 9,5 0,8 8,2 17,7 34,8 1,1 0 8,6 0,9


29


jul.08 10,8 9,7 3,6 0,2 16,3 0,8 8,3 19,2 34,7 2 0 8,6 0,9

avg.08 10,6 9,6 3,7 0,4 16,9 1,2 6,2 17,1 34,7 2 0 8,6 1,1

sep.08 8,4 9,5 4,3 1,2 18,5 1,3 6,2 17 -2,2 2,7 0 0 0,9

okt.08 7,4 8,2 4,5 1,4 15,4 1,1 5,2 15,6 -2,2 2,9 0 0 0,9

nov.08 6,2 9 4,5 1,4 15,3 1,1 5,2 3 -0,2 2,7 0 0 1

dec.08 6,9 8,3 4,1 1,5 23,8 1 5,4 -2,2 -0,2 2,5 0 0 1

2008 8,3 9,1 3,0 0,8 11,5 0,9 6,5 12,0 22,8 1,9 0 5,7 0,8 jan.09 4,9 5,4 7,2 1,7 24,1 1,1 5 -10,7 -0,2 1,2 0 0 1

feb.09 5,4 6 7,4 1,3 23,4 0,6 3,8 -6,7 -0,3 1,1 0 0 1

mar.09 5,5 5,7 7,4 1,3 24,9 0,8 3,9 -7,8 1,6 0,9 0 0 0,6

apr.09 5,4 4,9 6,6 1 25 0 4,2 -5,7 3,5 0,8 0 9,1 1,6

maj.09 4,8 4,3 6,5 1,1 25 -1,8 4 -8,1 4,2 1,6 0 9,1 1,7

jun.09 2,8 3,4 6,3 1 12,1 -2 2,9 -9,9 4,9 1,6 0 9,1 1,6

jul.09 2,1 3,3 6,1 0,9 10,1 -2,3 2,1 -12 5 0,7 0 9,1 1,6

avg.09 3,1 2,9 8,5 0,7 9,5 -3,8 2,2 -0,6 5 0,8 0 9,1 1,4

sep.09 1,7 1,6 7,8 -0,3 7,8 -6 2,2 -4 5,1 -0,9 0 15,9 1,2

okt.09 1,7 1,5 7,8 0,5 6,9 -6,1 1,2 -2,7 5,1 -1,1 0 15,9 1,2

nov.09 2,3 0,6 7,8 0,3 6,9 -6,4 1,1 7,1 5,2 -0,6 0 15,9 1,1

dec.09 1,5 -0,05 7,8 -0,1 -0,3 -6,8 0,7 12,6 5,2 -0,3 0 15,9 1,1

2009 3,4 3,3 7,3 0,8 14,6 -2,7 2,8 -4,0 3,7 0,5 0 9,1 1,3 Izvor : MONSTAT

Analizirajući komponente CPI uočljivo je da su skoro sve komponente u prosjeku u 2009 godini zabilježile rast osim komponente pokućuinstvo i oprema za kuću kao i komponenta prevoza koje su zabilježile pad dok je komponenta obrazovanja ostala na istom nivou kao i u 2008 godini. Sa druge strane, od komponenti koje su zabilježile najveći rast u 2009 godini zabilježile su komponente stanovanje (14,6%), restorani i hoteli 9,1% kao i alkoholna pića i duvan (7,3%). Karakteristično je da su politike u vremenu ekonomske krize nagovještavale da neće doći do povećanja cijena u sektorima hotelijerstva i restorana to se nije desilo. Cijene u ovom sektoru su bile na istom nivou samo u prvom kvartalu 2009 godine. Nakon prvog kvartala cijene u ovom sektoru počinju da rastu i u prosjeku u drugom kvartalu rastu za 9,1%. Treći i četvrti kvartal obilježio je i najveći rast cijena u ovom sektoru. U trećem kvartalu 2009 godine, rast cijena restorana i hotela iznosio je 11,4% u odnosu na isti kvartal 2008 godine. U posljednjem kvartalu 2009 godine cijene u sektoru restorana i hotela porasle su za 15,9%. Uvođenje dodatnih akciza na duvanske proizvode i alkoholna pića odrazile su se i na cijenu ovih proizvoda u 2009 godini. Karakteristično je da su cijene ove komponente CPI rasle tokom cijele 2009 godine. Najveći rast zabilježen je u septembru 2009 godine kada je rast iznosio 8,5%. Posljedni kvartal obilježio je rast cijena alkoholnih pića i duvana u prosjeku 7,8%.


30


Tabela 2.4: Komponente stanovanja

Janu

ar

Febr

uar

Mar

t

April

Maj

Jun

Jul

Avgu

st

Sept

emba

r

Okt

obar

Nov

emba

r

Dec

emba

r

STANOVANJE 24,1 23,3 24,9 25 25 12,1

10,1 9,5 7,8 6,92 6,86 -0,3

Održavanje i popravka stambenih jedinica 3,3 4 4,9 6,7 6,6 5,7 5,7 5,9 7,1 7,08 5,99 6,61

Snadbijevanje vodom i druge usluge 11,3 11,7 11,7 11,7

11,7

14,3

14,3

11,9

11,9

11,94

11,94

11,94

Električna energija, plin i goriva 27,7 26,7 28,6 28,6

28,6

12,2 9,7 9,4 7,3 6,19 6,19 -2,3

Izvor: MONSTAT Iz gore date tabele jasno se vidi da su sve komponente grupe stanovanje bilježile rast skoro u cijeloj 2009 godini. Do pada cijena u ovoj komponenti CPI došlo je na kraju 2009 godine (u decembru) kada je ova komponenta zabilježila i smanjenje cijena za 0,3%. Najveći uticaj na pad cijena u ovoj komponenti imala je cijena električne energije, plina i goriva koja je u tom mjesecu zabilježila pad od 2,3%. Smanjenje cijena električne energije produkt je djelimične dokapitalizacije EPCG nakon čega je došlo i do smanjenja cijene KwH električne energije. Grafik2.3: Indeks hrane i bezalkoholnih pića i stanovanja

Izvor: MONSTAT Prema zvaničnoj metodologiji koju koristi MONSTAT za računanje CPI u najvećoj mjeri utiče komponenta hrane i bezalkoholnih pića sa 42,5%. Kao što je i već navedeno ova komponenta u toku cijele 2009 godine bilježi rast. Ovaj rast je zabilježen sve do decembra 2009 godine kada i cijene ove komponente CPI bilježe pad od 0,05%. Međutim ako se posmatra na kvartalnom nivou najveći rast ove komponente zabilježen je u prvom kvartalu kad je došlo do rasta cijena ove komponente za 5,7% dok je u četvrtom kvartalu opšti rast cijena ove komponente iznosio 0,7%.


31


Naredna tabela pokazuje komponente odnosno činioce komponente hrane i bezalkoholnih pića. Tabela 2.5: Komponente hrane i bezalkoholnih pića K1 K2 K3 K4

HRANA I BEZALKOHOLNA PIĆA 5,7 4,2 2,6 0,7 Hrana 6,1 4,6 2,9 0,9

Hleb i žitarice 4,9 3,7 2,2 0,5 Meso 9,6 8,6 5,8 3,2 Ribe 3,4 1,2 5,7 8,6

Mlijeko sir i jaja 12,5 10,4 8,8 3,6 Ulja i masti 2,5 -19,8 -23,7 -22,3

Voće -3,0 -6,7 -5,0 -1,8 Povrće -1,1 5,7 0,1 -5,6

Šećer,med,pekmez i čokolada 2,1 2,3 3,8 4,3 Ostali prehrambeni proizvodi -0,5 -0,1 -0,4 -0,2

Bezalkoholna pića -0,3 -1,9 -2,0 -1,9 Kafa, čaj i kakao 2,2 2,3 2,3 2,4

Mineralna voda i voćni sokovi -1,9 -4,7 -4,8 -4,8 Izvor: MONSTAT Posmatrana na kvartalnom nivou cijena hrane u 2009 godini bilježi rast u svim kvartalima dok cijene bezalkoholnih pića bilježe pad u toku čitave godine. U tom pogledu, na povećanje cijena hrane u 2009 godini najveći uticaj imalo je povećanje cijene mesa (u prvom kvartalu 9,6% dok je rast u četvrtom kvartalu iznosio 3,2%), cijene ribe čije je najveće povećanje zabilježeno u četvrtom kvartalu 2009 godine i to za 8,6%. Cijene mlijeka, sira i jaja bilježe najveći rast cijena u 2009 godini. U prvom kvartalu došlo je do povećanja cijena ove komponente za 12,5% dok je četvrti kvartal obilježio rast cijena ove komponente za 3,6%. Sa druge strane pad cijena zabilježen je kod komponenti ulja i masti, voće kao i kod ostalih prehrambrenih proizvoda. Cijene ulja i masti bilježe snažan pad cijena počevši od drugog kvartala 2009 godine. Najveći pad cijena ove komponente u 2009 godini zabilježen je u trećem kvartalu (23,7%) dok je četvrti kvartal prošao u znaku pada cijena od 22,3% u odnosu na isti kvartal 2008 godine. Tabela 2.6: Komponenta prevoza

K1 K2 K3 K4 Prevoz -8,26 -7,91 -5,54 5,67

Kupovina vozila 8,99 8,83 5,76 -0,32 Oprema za održavanje ličnih vozila -15,73 -15,89 -11,88 4,41

Gorivo i mazivo -23,12 -23,15 -17,42 3,26 Prevozne usluge 11,92 15,77 15,18 15,12 Prevoz željeznicom 2,24 5,60 5,60 5,60

Drumski prevoz 13,39 8,45 7,88 7,86 Gradski prevoz 26,97 17,52 -6,28 -5,18 Pretplatna karta 28,16 21,88 30,51 21,36


32


Međumjesni prevoz 21,91 2,21 11,55 21,68 Prevoz taksijem -11,85 0,43 -4,33 -8,78 Vazdušni prevoz 13,43 40,30 40,30 40,30

Ostale naplative prevozne usluge 18,73 18,73 23,13 18,05 Izvor: MONSTAT Komponenta CPI koja sa 10% utiče na kretanje ovog indeksa je i komponenta prevoza. Iako je na godišnjem nivou ova komponenta zabilježila pad od 4% cijene ove komponente bilježe rast u posljednjem kvartalu 2009 godine od 5,67%. Najveći rast zabilježile su cijene prevoznih usluga i u četvrtom kvartalu taj rast iznosio je 15,12%. Ukoliko bi analizirali komponente prevoznih usluga najveći rast zabilježile su cijene vazdušnog saobraćaja (u prosjeku 40,3% u posljednja tri kvartala 2009 godine). Takođe, u posljednjem kvartalu 2009 godine cijene goriva i maziva bilježe rast od 3,26% dok su cijene ove komponente u prva tri kvartala zabilježile pad. 2.2. Indeks potrošačkih cijena (poređenje sa prosjekom 2008 godine) Indeks potrošačkih cijena se definiše kao mjera prosječne promjene cijena fiksne korpe robe i usluga koje domaćinstvo kupuje u cilju zadovoljenja svojih potreba. Ovaj indeks je usklađen sa zahtjevima Evropske statistike i koristi se kao mjera inflacije. Grafik 2.4: Indeks potrošačkih cijena u 2009 godini (baza 2008 godina)

Izvor: MONSTAT Kao što je i slučaj sa CPI i indeks potrošačkih cijena upoređen sa prosjekom 2008 godine bilježi rast u svakom mjesecu 2009 godine. Najveći rast zabilježen je u avgustu i iznisio je 4% dok je najmanji rast zabilježen u januaru (2%). Od septembra do decembra 2009 godine, rast cijena je iznosio 3,7% u odnosu na prosjek 2008 godine. U decembru 2009 godine rast cijena iznosio je 3,8%.


33


Tabela 2.7: Indeks potrošačkih cijena po kvartalima 2009 CPI-ukupno

K1 2,6 K2 3,7 K3 3,5 K4 3,7

Izvor: MONSTAT Analizirajući kvartalno kretanje stope inflacije u odnosu na 2008 godinu u prvom kvartalu bilježi se stopa inflacije od 2,6%. U druga dva kvartala ova stopa je bila iznad 3% i iznosila je u drugom 3,7% dok je u trećem kvartalu stopa iznosila 3,5%. Četvrti kvartal 2009 godine obilježio je rast cijena od 3,7% u odnosu na prosjek 2008 godine. 2.3. Indeks potrošačkih cijena po komponentama Prema utvrđenoj metodologiji koja je usklađena sa evropskom statističkom metodologijom komponente indeksa potrošakih cijena su : hrana i bezalkoholna pića, alkoholna pića i duvan, odjeća i obuća, stanovanje, oprema za kuću, zdravstvo, prevoz, komunikacije, kultura i rekreacija, obrazovanje, restorani i hoteli i ostala dobra i usluge. Tabela 2.8: Indeks potrošačkih cijena po komponentama

20

09

Hra

na

I b

ezal

ko

ho

lna

pić

a

Alk

oh

oln

a p

ica

I d

uva

n

Od

jeća

I o

bu

ća

Sta

no

van

je

Po

ku

ćin

sto

I

op

rem

a za

ku

ću

Zd

ravs

tvo

Pre

voz

Ko

mu

nik

acij

e

Ku

ltu

ra I

re

kre

acij

a

Ob

razo

van

je

Res

tora

ni I

h

ote

li

Ost

ala

do

bra

I

usl

ug

e

K1 3,5 5,8 1,0 14,7 0,4 2,7 -12,2 0,4 0,2 0,0 0,0 0,5 K2 4,3 6,1 0,6 15,0 -1,5 2,7 -6,8 4,3 0,3 0,0 9,1 1,4 K3 2,7 8,1 0,4 13,3 -3,9 2,8 -0,1 5,0 0,6 0,0 11,4 1,5 K4 2,6 9,1 1,2 13,0 -5,9 2,7 2,4 5,0 0,8 0,0 15,9 1,4 Izvor: MONSTAT Po već utvrđenoj metodologiji indeks potrošačkih cijena u najvećoj mjeri zavisi od promjene u cijenama hrane i bezalkoholnih pića. Ova komponenta čini 42,5% od ukupnog indeksa potrošačkih cijena. Shodno tome u prva tri kvartala ove godine, u odnosu na 2008 godinu, cijene hrane i bezalkoholnih pića porasle su u prvom kvartalu za 3,5% u drugom 4,3% dok je u trećem kvartalu zabilježen pad u odnosu na prva dva kvartala ali je u odnosu na 2008 godinu došlo do rasta za 2,7%. U četvrtom kvartalu 2009 godine cijene hrane i bezalkoholnih pića porasle su za 3,8%. Posmatrajući sve komponente indeksa potrošačkih cijena jasno je vidljivo da su najveći i konstantan rast zabilježili alkoholna pića i duvan. U odnosu na 2008 godinu u prva tri kvartala zabilježen je prosječan rast u iznosu od 6,67%. Posmatrajući po kvartalima u prva dva kvartala zabilježen je rast od 5,8% i 6,1% dok je u trećem kvartalu pod uticajem povećanja akciza na


34


duvanske proizvode ovaj indeks zabilježio rast od 8,1%. Trend rasta cijena duvana i duvanskih proizvoda zabilježen je i u četvrtom kvartalu kada je iznosio 9,1%.


35


POGLAVLJE 5. FISKALNI SEKTOR 5.1. Budžetski prihodi Ukupni budžetski prihodi u 2009 godini su bili na nivou od €1,182,77 miliona, što je za 5,65% ispod plana. U odnosu na 2008 godinu, prihodi su bili niži za 11,52%. Ukupni budžetski prihodi predstavljaju 39,39% procijenjenog BDP-a za 2009 godinu. Sve kategorije prihoda su bile niže u 2009 godini u poređenju sa prethodnom, osim prihoda po osnovu akciza i otplate kredita i ostali prihodi. Pad prihoda je direktna posledica uticaja ekonomske krize. Najznačajniji dio prihoda su porezi koji čine 60,23% ukupnih prihoda. Ukupni porezi u posmatranom periodu su iznosili €712,5 miliona. Porezi čine 23,73% BDP-a. Najznačajniji prihodi po osnovu poreza su prihodi od poreza na dodatu vrijednost koji su u 2009 godini bili na nivou od €370,78 miliona ili manji za 15,7% u odnosu na 2008 godinu. Prihodi po osnovu ove kategorije poreza čine 12,35% BDP-a. Prihodi od poreza na dohodak fizičkih lica su za 15,06% bili niži u odnosu na 2008 godinu. Prihodi po osnovu akciza su iznosili €128,68 miliona, što je za 6,97% više u odnosu na 2008 godinu. Najveći rast su imali prihodi po osnovu otplate kredita, koji su se uvećali tokom 2009 godine za 751,03%.

Ukupni budžetski prihodi u 2009 godini bili su niži za 11,52% u odnosu na 2008 godinu i za 5,65% niži od planiranih. Sa druge strane, budžetski rashodi su u 2009 godini bili viši za 0,63% u odnosu na 2008 godinu, a ujedno i za 7,13% niži u odnosu na planirane rashode. Javna potrošnja je u 2009 godini je za 0,57% bila viša u odnosu na 2008. Što predstavlja 49,05% BDP-a, dok je javni dug iznosio 37% BDP-a.


36


Grafik 5.1: Struktura ukupnih prihoda u 2009. godini Porez na dohodak

fizičkih lica8.0%

Porez na međunarodnu

trgovinu i transakcije

4.2%

Porez na promet nepokretnosti

0 .4 %

Porez na dobit pravnih lica

4.6 %

Primici od otplate kredita 5 .2%

Ostali pr ihodi4 .2 %

Naknade2.4%

T akse1.9 %

Porez na dodatu vrijednost

3 1.3 %

A kcize1 0 .9%

Ostali republički porezi0 .8 %

Dopr inosi2 6.0 %

Izvor: Ministarstvo finansija Prihodi po osnovu doprinosa su u posmatranom periodu 2009 godine iznosili €307,95 miliona koji čine 26,03% ukupnih prihoda. Najznačajniji dio doprinosa su doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje koji čine 64,6% ukupnih doprinosa. U poređenju sa 2008 godinom ukpni doprinosi su bili niži za 9,6%. Takse su u posmatranom periodu bile na nivou od €22,39 miliona ili 15,41% niže u poređenju sa 2008 godinom, dok su naknade bile 11,64% ispod nivoa ove katagorije prihoda u odnosu na 2008 godinu. 5.2. Budžetski rashodi Budžetski rashodi su u 2009 godini bili na nivou od €1,251,82 miliona, što je za 0,63% više u odnosu na 2008 godinu ili 7,13% niži u odnosu na planirane rashode. Ukupno učešće budžetskih rashoda u BDP-u u 2009 godini je na nivou od 41,69%. Najveće učešće u ukupnim rashodima imaju transferi za socijalnu zaštitu od 30,97%. Oni su u posmatranom periodu bili na nivou od €387,80 miliona ili 11,80% više u odnosu na 2008 godinu. Sa druge strane, rashodi za bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca, koji takođe predstavljaju značajan dio rashoda (20,7%) su u odnosu na 2008 godinu bili manji za 5,59%.


37


Grafik 5.2: Struktura ukupnih rashoda u 2009. godini

Kamate2%

Renta1%

Subvencije4%

Pozajmice i krediti

2%

Rashodi za materijal i

usluge9%

Rezerve1%

Bruto zarade i dopr inosi na

teret poslodavca2 1%

Ostala lična primanja

2%

Ostali izdaci0 .5%

T ransferi za socijalnu zaštitu

30%

T ransferi inst. pojedinicima NVO i javnom

sektoru1 6%

Ukupni kapitalni izdaci11 %

Izvor: Ministarstvo finansija Rashodi po osnovu transfera pojedincima NVO i javnom sektoru su bili na nivou od €199,62 miliona što predstavlja 5,41% više u odnosu na 2008 godinu. Kapitalni izdaci su iznosili €140,45 miliona, što je za 0,46% vše u odnosu na 2008 godinu. Ukupni kapitalni izdaci se sastoje iz kapitalnih izdataka tekućeg budžeta u iznosu od €35,05 miliona i kapitalnog budžeta koji je u 2009 godini bio na nivou od €105,41 miliona ili 3,51% BDP-a. Kapitalni izdaci su činili 11% ukupnih rashoda. Najmanje učešće u ukupnim rashodima su imali rashodi po osnovu rente, tekućeg održavanja, pozajmica i kredita i ostalih izdataka. Najveći rast od svih kategorija izdataka su imale subvencije, koje su tokom 2009 godine porasle za 169,01% što je posljedica pružanja pomoći kako bi se odgovorilo ekonomskoj krizi. 5.3. Budžetski balans U 2009 godini u budžetu je postojao deficit koji je bio na nivou od €69,06 miliona ili 2,3% BDP-a. U prvom kvartalu 2009 godine je ostvaren deficit koji je bio na nivou od €7,91 miliona. U drugom kvartalu ukupni budžetski prihodi su bili veći od budžetskih rashoda za €26,73 miliona, dok je u trećem kvartalu ostvaren deficit u iznosu od €26,22 miliona. U poslednjem kvartalu 2009 godine je ostvarena najveća razlika izmeću budžetskih prihoda i budžetskih rashoda, u korist izdataka u iznosu od €61,65 miliona.


38


Grafik 5.3: Budžetski balans ( u milionima €)

-100

-80

-60

-40

-20

0

20

40

60

IQ 2008 IIQ 2008 IIIQ 2008 IVQ 2008 IQ 2009 IIQ 2009 IIIQ 2009 IVQ 2009

Izvor: Ministarstvo finansija Na kraju 2008 godine je ostvaren budžetski suficit koji je bio na nivou od €39,04 miliona. Posmatrano po kvartalima, budžetski prihodi su bili veći u odnosu na budžetske rashode u prva tri kvartala, dok je u četvrtom zabilježen deficit. U odnosu na planirani deficit rebalansom budžeta, budžetski deficit je manji za €25,31 milion. Osnovni razlog manjeg ostvarenog deficita je veća naplata privatizacionih prihoda od planirane rebalansom i dodatnim uštedama kod tekućih izdataka i kapitalnog budžeta Crne Gore. Pored smanjenog deficita, rezultati fiskalnog prilagođavanja, prije svega rebalans budžeta za 2009 godinu, koje je usmjereno na održivost sistema javnih finansija, uslovili su i povećanje depozita države. Depoziti su bili na nivou od €87,30 miliona i isti se neće koristiti za finansiranje tekuće potrošnje, već u slučaju potrebe za finansiranje infrastrukturnih projekata i otplatu duga, što je u skladu sa najboljom međunarodnom praksom. U doba neizvjesnosti i globalne ekonomske krize, postoje fiskalni rizici koji mogu negativno uticati na održivost budžeta i uopšte javnih finansija. Na prvom mjestu su garancije i druge implicitne obaveze države. Jedna od mjera podrške realnom sektoru pogođenom krizom bilo je izdavanje garancija za odobrene kredite. Nagomilani dugovi privrednih subjekata će u slučaju nastavka negativnih kretanja u realnom sektoru povećati mogućnost aktiviranja izdatih garancija, što bi dodatno opteretilo izmirenje planiranih budžetskih izdataka, usljed porasta otplata duga. Budžetom za 2010 godinu planirano je da Vlada Crne Gore izda garanciju Kombinatu aluminijuma u iznosu od ukupno €85 miliona, od čega je €22 miliona novo zaduženje isključivo za održavanje proizvodnje u KAP-u, a €63 miliona za reprogram kreditnih obaveza KAP-a iz prethodnog perioda. Vlada ne obezbjeđuje kredit, već je spremna da da garanciju za kreditno zaduženje koje treba da obezbijedi Uprava KAP-a. Vlada Crne Gore je, sagledavajući opštu ekonomsku situaciju, kao i situaciju u kojoj se našao KAP usljed posljedica ekonomske


39


krize i krize u aluminijumskoj industriji, preduzela napore u cilju pronalaženja adekvatnog kreditnog partnera. Povećanje stope nezaposlenosti i sniženje zarada može povećati pritisak na socijalne transfere iz budžeta. Slično kao u svim drugim zemljama pogodjenim krizom realno je očekivati da će nastavak krize pratiti povećanje broja nezaposlenih, a to će samo po sebi povećati pritisak na socijalne transfere iz budžeta. Taj rizik bi mogao postati izuzetno značajan u kontekstu eventuelnog prekida proizvodnje u nekim od najvećih industrijskih pogona. 5.4. Javna potrošnja

Javna potrošnja je u 2009 godini je bila na nivou od €1,472,93 miliona ili 0,57% viša u odnosu na 2008 godinu. Ukupno učešće u BDP-u je na nivou od 49,05%. Najznačajnija kategorija javne potrošnje su transferi za socijalnu zaštitu koji su bili na nivou od €388,42 miliona. U odnosu na 2008 godinu, ukupno povećanje ove kategorije rashoda je bilo 11,83%. Značajna kategorija javne potrošnje su izdaci po osnovu bruto zarada koji su u posmatranom periodu iznosili €299,74 miliona. U poređenju sa 2008 godinom izdaci za bruto zarade su se smanjili za 3,99%. Grafik 5.4: Javna potrošnja ( u milionima €)

0

100

200

300

400

500

600

700

IQ 2008 IIQ 2008 IIIQ 2008 IVQ 2008 IQ 2009 IIQ 2009 IIIQ 2009 IVQ 2009

Izvor: Ministarstvo finansija

Ukupni izdaci lokalne samouprave su u 2009 godini iznosili €222,66 miliona, što je za 8,15% ispod plana. Ukupno učešće izdataka lokalne samouprave u procijenjenom BDP-u je 7,41%. Sa druge strane, potrošnja se finansira iz prihoda koji su u posmatranom periodu bili na nivou od €183,71 miliona ili 6,12% BDP-a. 5.5. Plan budžeta za 2010. godinu


40


Ukupni planirani prihodi budžeta za 2010 godinu su na nivou od €1,164,89 miliona što čini 36,39% BDP-a. U poređenju sa budžetom 2009 godine, planirani prihodi su manji za 1,51%. Prihodi od poreza su planirani u iznosu od €746,27 miliona, što čini 64% ukupnih prihoda. U odnosu na budžet 2009 godine, isti su veći za 4,73%. Najznačajnija kategorija poreza jeste porez na dodatu vrijednost čiji je planirani iznos na nivou od €398,86 miliona ili 34,20% ukupnih prihoda. U poređenju sa 2009 godinom, ova kategorija poreza će u 2010 godini biti za 7,58% viša. Najveće smanjenje prihoda po osnovu poreza u poređenju sa 2009 godinom će biti kod poreza na dohodak fizičkih lica: 12,02%. Sa druge strane, planirani prihodi po osnovu akciza će biti za 16,48% veći u odnosu na 2009 godinu. Doprinosi čine 27,8% ukupnih planiranih prihoda za 2010 godinu, dok su nakande i takse na nivou od €32,45 miliona i €22,04 miliona respektivno. Takse su na približno istom nivou kao i što je ostvareno u 2009 godini, dok su prihodi po osnovu nakanada veći za 14,6% u poređenju sa budžetom iz 2009 godine. Sa druge strane, ukupni planirani izdaci su na nivou od €1,298,15 miliona , što čini 40,55% BDP-a. U odnosu na 2009 godinu, ukupni planirani izdaci za 2010 godinu su niži za 3,7%. Najveći dio izdataka i u 2010 godini otpada na transfere za socijalnu zaštitu, koji su planirani na nivou od €406,50 miliona. U odnosu na 2009 godinu, ova kategorija rashoda će biti viša za 4,82%. Ukupno 21,50% budžetskih izdatka čine bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca, koji su za 2010 godinu planirani u iznosu od €279,35 miliona, što je za 7,77% više od ostvarenja u 2009 godini. Takođe, značajna kategorija rashoda budžeta su transferi institucijama, pojedincima, NVO i javnom sektoru, koji čine 13,40% ukupnih budžetskih izdataka i koji su planirani na nivou od €174,14 miliona. Ukupni kapitalni izdaci planirani za 2010 godini su na nivou od €141,94 miliona, dok je 85,10% kapitalnih izdataka planirano kapitalnim budžetom (€120,8 miliona). U odnosu na budžet iz 2009 godine, planirani kapitalni izdaci su za 1,06% viši u 2010 godini, a je planirani kapitalni budžet je viši za 14,6% u poređenu sa 2009 godinom. Budžetski deficit u 2010 godini planiran je u iznosu od €133,26 miliona, što čini 4,16% BDP-a. Deficit budžeta je vezan za realizaciju kapitalnog budžeta, a svega 0,28% BDP-a se odnosi na finansiranje tekuće potrošnje. Međutim, tu treba imati u vidu da je €24 miliona namijenjenog za održavanje putne i željezničke infrastrukture iz kapitalnog budžeta prešlo u tekući budžet za 2010 godinu. Kapitalni budžet u 2010 godini je uzimajući u obzir ovu promjenu, finansiranjem projekata iz oblasti putne infrastrukture sredstvima izvođača radova, uključujući i projekat autoputa Bar Boljare, otvaranjem kreditnih linija kod, prije svega, međunarodnih kreditnih institucija, značajno povećan u odnosu na prethodne godine. Budžetom za 2010 godinu omugućava se normalno funkcionisanje rada svih potrošačkih jedinica, dok se sa druge strane uvažava realnost pada ekonomske aktivnosti što je prepoznato kroz deficit budžeta iznad mastrihtskog kriterijuma. Ukoliko bi se dodatno smanjio budžet, to bi dovelo do mogućnosti ugrožavanja rada nekih potrošačkih jedinica, uzrokovalo nelikvidnost u sistemu i sigurno dovelo do pada agregatne tražnje, koja je najznačajnija komponenta sa potrošne strane crnogorskog BDP-a.


41


Sredstva dobijena od dokapitalizacije i djelimične privatizacije EPCG nijesu utrošena, imajući u vidu nastavak implementacije dodatnih mjera štednje i nakon usvajanja rebalansa za 2009. Za finansiranje, prije svega, infrastrukturnih projekata i otplatu duga, Ministarstvo finansija razmatra nekoliko opcija i u tom smislu ne postoji problem u obezbjeđivanju finansijskih sredstava, imajući u vidu zaduženost Crne Gore (37% BDP-a). Što se tiče planiranih primitaka od privatizacije u 2010 godini, planirani su na nivou od €59 miliona, a činjenica je i da u vremenu ekonomske krize postoji rizik od neispunjavanja plana po tom osnovu. 5.6. Državni dug Državni dug Crne Gore je na kraju 2009 godine bio na nivou od €1,140,2 miliona, što čini 37% BDP-a. U odnosu na 2008 godinu državni dug se povećao za 27,44%. Državni dug na kraju 2009 godine čini oko 75,3% ukupno realizovanih budžetskih prihoda u 2008 godini (bez prihoda od privatizacije, kredita i donacija). Ukupno, 32,62% državnog duga čini unutrašnji dug, dok preostalih 61,38% predstavlja spoljni dug Crne Gore. Garancije Crne Gore su u posmatranom periodu iznosile oko €106,2 miliona, ili 3,4% BDP-a, odnosno 9,3% državnog duga. Depoziti Ministarstva finansija na kraju 2009 godine iznosili oko €151,9 miliona, uključujući i 38,477 unci zlata, što je za oko €72,3 miliona eura više nego na kraju 2008 godine, dok depoziti državnih fondova, koji nijesu u potpunosti integrisani u sistem trezora – Fonda PIO, Fonda za zdravstveno osiguranje i Fonda za razvoj Crne Gore, prema podacima Centralne banke Crne Gore iznosili €44,9 miliona. Grafik 5.6: Domaći i spoljni dug (u milionima €)

0

200

400

600

800

1000

1200

2008 2009domaći dug spoljnji dug

Izvor: Ministarstvo finansija


42


Unutrašnji dug je na kraju 2009 godine iznosio €440,3 miliona, što predstavlja 14,3% BDP-a. U odnosu na stanje duga na kraju 2008 godine, isti se povećao za 6,6% ili 27,3 miliona. Dug opština iznosi oko €61,7 miliona. Spoljni dug Crne Gore je na kraju 2009 godine iznosio €699,9 miliona, što čini 22,7% BDP-a. U odnosu na 2008 godinu, spoljni dug je uvećan za €218,2 miliona ili 45,30%. Na osnovu Zakona o budžetu za 2010 godinu predviđeno je zaduživanje Crne Gore kod: IBRD, Banke za razvoj Savjeta Evrope (CEB), EBRD i EIB za finansiranje kapitalnih projekata. Takođe, budžetom za 2010 godinu je planirano zaduživanje u cilju obezbjeđivanja sredstava za finansiranje budžeta, otplatu duga i podršku bankarskom sektoru kao i izdavanje garancija.


43


POGLAVLJE 6. NOVAC

6.1. Depoziti 6.1.1. Ukupni depoziti Ako posmatramo ukupne depozite u periodu od početka 2006 do avgusta 2008 godine uočavamo njihov veoma izražen rastući trend kretanja koji je bio posljedica znatnog rasta ekonomske aktivnosti, posebno u oblasti nekretnina i na kraju ovog perioda stopa rasta depozita je iznosila 377,4%. Međutim, od avgusta 2008 godine do istog mjeseca 2009 godine, količina ukupnih depozita se smanjivala i na kraju ovog mjeseca ukupni depoziti banaka iznosili su €1,730,394 miliona, što predstavlja pad od 26,25% u odnosu na avgust 2008 godine. Već od septembra 2009 godine ukupni depoziti pocinju da rastu ali i dalje imaju negativnu stopu rasta u odnosu na prethodni period.

Pad ukupnih depozita, svakako je posljedica uticaja svjetske ekonomske krize. Na kraju 2009 godine, depoziti su bili manji za 8,3% u odnosu na 2008., dok su depoziti stanovništva bili manji za 1,43% u odnosu na prethodnu godinu. Na drugoj strani takođe imamo pad kredita koji su bili niži za 14,3% u odnosu na 2008 godinu. Aktivne kamatne stope su na kraju 2009. bile veće za 0,04 p.p., dok su pasivne kamtne stope bile niže za 0,25 p.p. u odnosu na 2008 godinu.


44


Grafik 6.1: Ukupni depoziti u periodu od januara 2006 do kraja 2009 godine (u milionima eura)

0

500000

1000000

1500000

2000000

2500000

Mar

-06

Jun-

06

Sep-

06

Dec-

06

Mar

-07

Jun-

07

Sep-

07

Dec-

07

Mar

-08

Jun-

08

Sep-

08

Dec-

08

Mar

-09

Jun-

09

Sep-

09

Dec-

09

Izvor: Centralna banka Crne Gore Međutim, kao što se vidi na prethodnom grafiku, fleksibilan trend kretanja ukupnih depozita u ovom periodu se nastavlja i na kraju 2009 godine dostižu nivo od €1,825,718 miliona, što je za 8,3% manje u odnosu na decembar 2008 godine. Kada govorimo o strukturi ukupnih depozita u koje spadaju finansijske institucije, nefinansijske institucije, Vlada, fizička lica i ostale komponente,u trećem kvartalu 2009 godine, najveće učešće imaju fizička lica sa 44,3% i nefinansijske institucije sa 32,52%. U četvrtom kvartalu 2009 godine, fizička lica i nefinansijeske institucije su i dalje zadržale najveće učešće u strukturi ukupnih depozita, s tim što se učešće depozita fizičkih lica povećalo na 46,24% a nefinansijskih institucija na 33,80%. Uprkos činjenici da je u četvrtom kvartalu 2009 godine u određenoj mjeri povećano učešće depozita fizičkih lica i nefinansijskih institucija u strukturi ukupnih depozita, ono bilježe značajan pad u odnosu na isti period 2008 godine. Depoziti fizičkih lica su se smanjili za 1,43% a depoziti nefinansijskih institucija za 14,1% u odnosu na kraj 2008 godine. Struktura ukupnih depozita data je na na grafiku koji se nalazi ispod:


45


Grafik 6.2: Struktura ukupnih depozita po klijentima tokom K4-2009

Finansijske institucije Nefinansijske institucije Opšta vlada

Fizička lica Neprofitne oraganizacije Ostalo

Izvor: Centralna banka Crne Gore Posmatrajući kvartalno kretanje depozita u prethodne dvije godine, tj. u periodu od januara 2008 do kraja 2009 godine, uočavamo njihov fluktuirajući trend kretanja. Prosječne godišnje stope rasta depozita u 2008 godini kretale su se nizlaznom putanjom u odnosu na prethodni period, da bi u 2009 godini dostigle čak negativne vrijednosti. Na kraju trećeg kvartala 2009 godine, ukupni depoziti su iznosili € 1,900,229 miliona, dok su što predstavlja pad od 18,30% u odnosu na isti period 2008 godine, da bi na kraju 2009 godine količina ukupnih depozita bila nešto veća i u tom periodu oni su iznosili €1,825,718 miliona, što je za 8,28% manje u odnosu na kraj 2008 godine. Međutim, ono što se može zaključiti, je da je količina ukupnih depozita na kraju četvrtog kvartala 2009 godine bila manja za 3,9% u odnosu na kraj trećeg kvartala iste godine.


46


Grafik 6.3: Depoziti, prosjecna godišnja stopa rasta Izvor: Centralna banka Crne Gore S obzirom na činjenicu da se stopa ukupnih depozita znatno smanjila u proteklom periodu, taj pad je najviše pogodio nefinansijske institucije, fizička lica a takođe je zabilježen pad depozita vladinih institucija. Kao i u prethodnom periodu, uzrok smanjenja ukupne količine depozita a samim tim i depozita na nivou pojedinačnih klijenata koji čine strukturu ukupnih depozita, je uticaj svjetske ekonomske krize, koja je uticala na način da stanovništvo i ostale komponente koje ulaze u strukturu ukupnih depozita, povlače svoja sredstva iz banaka jer su osjećali mnogo veću sigurnost držanja istih u svom posjedu. Takođe, jedan od razloga smanjenja ukupne količine depozita je neplaćanje kredita od strane klijenata što je primoralo banke da koriste depozite da bi namirile svoja potraživanja. U odnosu na prvi kvartal 2008 godine, kada je prosječna godišnja stopa rasta depozita bila pozitivna i na zavidnom nivou i iznosila 192,95%, prvi kvartal 2009 godine je obilježen značajnim smanjenjem ukupnih depozita kada je njihova prosječna stopa rasta dostigla čak negativan nivo i iznosila 14,29%. U toku drugog i trećeg kvartala 2009 godine ova stopa je sve više padala, odnosno dostizala vrijednost prosječne godišnje stope rasta od 21,85%, odnosno 25,13%. Međutim, krajem 2009 godine, prosječna godišnja stopa rasta ukupnih dpozita počinje da raste ali i dalje zadržava negativan trend da bi na kraju četvrtog kvartala 2009 godine ona iznosila 11,05% u odnosu na isti period 2008 godine. Ako posmatramo depozite fizičkih lica, na kraju

-50.00%

0.00%

50.00%

100.00%

150.00%

200.00%

K1-2008 K2-2008 K3-2008 K4-2008 K1-2009 K2-2009 K3-2009 K4-2009

Finansijske institucije Nefinans ijske institucije

Vlada Fizicka lica

Ostalo


47


četvrtog kvartala 2009 oni bilježe pad od 9,23% u odnosu na isti period prošle godine, ali takođe i rast od 9,64% u odnosu na treći kvartal iste godine. Rastu depozita u drugom i trećem kvartalu 2009 godine doprinio je i priliv sredstava od privatizacije i dokapitalizacije Elektroprivrede Crne Gore. Veliki pad bilježe i depoziti nefinansijskih institucija čija je prosječna godišnja stopa rasta od prvog kvartala 2008 godine kretala negativnom putanjom i od 79,38%, koliko je iznosila na kraju prvog kvartala 2008 godine dostigla negativnu prosječnu godišnju stopu rasta o od 13,15% u četvrtom kvartalu 2009 godine, koja je veća za 16,35% u odnosu na kraj trećeg kvartala 2009 godine U okviru kategorije nefinansijskih institucija, veliki pad bilježe i privredna društva u privatnom vlasništvu čija je prosječna godišnja stopa rasta u četvrtom kvartalu 2009 godine negativna i iznosi 13,84% u odnosu na isti period 2008 godine, ali i povećanje od 23,15% u odnosu na treći kvartal 2009 godine. 6.1.2. Depoziti stanovništva Na kraju 2009 godine, količina ukupnih depozita stanovništva iznosila je €844,2 miliona i bila manja za 1,43% u odnosu na isti period 2008 godine, dok je u odnosu treći kvartala 2009 godine bila veća za 9,64%. Grafik 6.4: Struktura depozita stanovništva (u milionima eura)

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1,000

Depoziti po vidjenju Oroceni depoziti do 1 godine Oroceni depoziti od 1 do 3 godine

Izvor: Centralna banka Crne Gore Ako analiziramo strukturu ukupnih depozita stanovništva od početka 2008 godine pa sve do kraja 2009 godine, uočavamo da najveće učešće u ukupnim depozitima stanovništva imaju depoziti po viđenju, dok su oročeni depoziti od jedne do tri godine imali najmanje učešće u


48


strukturi ukupnih depozita što nas dovodi do zaključka da je taj trend kretanja u strukturi depozita stanovništva zapravo samo nastavak trenda iz prethodnog perioda. Do pošetka 2008 godine oročeni depoziti od 1 do 3 godine su imali vema malo učešće u ukupnim depozitima stanovništva. Međutim, od početka 2008 godine pa sve do kraja februara 2009 godine učešće ovih depozita se znatno povećalo što je posljedica povećanja aktivnosti u oblasti nekretnina i povećanje cjelokupne ekonomske aktivnosti koja je bila karakteristična za taj period. Međutim, od marta 2009 godine, došlo je do smanjenja učešća sve tri kategorije depozita u strukturi ukupnih depozita stanovništva, tako da su na kraju 2009 godine najveće učešće imali oročeni depoziti do godine dana i iznosili su €306,316 miliona. Jedino objašnjenje i zaključak koji može proisteći iz ovih činjenica je, da je ovakvog stanja koje se ogleda u povlačenju depozita iz banaka, dovela svjetska ekonomska kriza koja ljudima nameće izvjesnu sumnju u bankarski sistem, a s druge strane mnogo veću sigurnost čuvanja svoje ušteđevine u ličnim trezorima. Godišnja stopa rasta komponenti depozita stanovništva prikazana je na sljedećem grafiku: Grafik 6.5: Godišnja stopa rasta komponenti depozita stanovništva

-500%

0%

500%

Documents

Crnogorski ekonomski trendovi 28 - ISSP Montenegroissp.me/wp-content/uploads/2012/10/MONET28.pdf · 2012. 10. 22. · I u ovom slučaju postoji nešto nevidljivo – hiperinflacija