O BIODIVERZITETU

Pre više od dvadesetak godina termin biološka raznovrsnost ili biodiverzitet ušao je u standardizovanu upotrebu u okviru globalne, regionalne i lokalne teorijske i primenjene ekologije i zaštite životne sredine. Danas je ovaj termin opšte prihvaćen u nauci, praksi i svakodnevnom životu i njime je, u širokom smislu, obuhvaćena problematika očuvanja i korišćenja bioloških resursa Zemlje u celini. Konstituisanjem Konvencije o očuvanju biodiverziteta u Rio de Žaneiru 1992. godine, koju su potpisale 163 zemlje (države) sveta, među njima i SR Jugoslavija, naglašen je značaj očuvanja biološke raznovrsnosti u globalnim razmerama.

Paradigma sadašnjosti i budućnosti Planete je suštinsko razumevanje biodiverziteta koji se zasniva na biološkim, odnosno ekološkim principima i zakonitostima. Poznavanje i verifikacija ukupnog biodiverziteta na Zemlji, kroz proučavanja biološke raznovrsnosti pojedinačnih regiona, predstavlja polaznu osnovu njegovog očuvanja, zaštite i racionalnog korišćenja. Biološki i ekološki koncept očuvanja biodiverziteta podrazumeva praćenje prirodnih procesa, racionalno korišćenje, obezbeđivanje trajno održivog razvoja i obnavljanje bioloških resursa Zemlje. Često se, međutim, očuvanje biodiverziteta jednostavno poistovećuje sa zaštitom prirode, sa objašnjenjem da je to samo drugačija ''ambalaža'' za istu stvar. Zaštita prirode, nasuprot očuvanju biodiverziteta, bavi se opštim očuvanjem predela, pojedinačnih prirodnih celina, vrsta, ekosistema i drugih prirodnih resursa. Najčešće, zaštita prirode imperativno ne nameće i poznavanje ukupnog biološkog sadržaja i ne upušta se u značaj biološke suštine i ekološko-evolutivnih principa opstanka živog sveta zasnovanog na biološkoj raznovrsnosti. Stoga, poznavanje i očuvanje biološke raznovrsnosti predstavlja pravi koncept zaštite prirode, biološku osnovu, teoriju, praksu i filozofiju opstanka planete Zemlje i omogućava racionalno korišćenje prirodnih dobara.

Pod pojmom biodiverzitet ili biološka raznovrsnost podrazumeva se sveukupnost gena, vrsta i ekosistema na Zemlji. Dakle, biodiverzitet obuhvata ukupnu različitost i variranje gena i svih vrsta mikroorganizama, gljiva, biljaka i životinja, kao i svu raznolikost ekosistema u kojima su živa bića aktivni nosioci ekoloških procesa. Rečju, biodiverzitet je sve oko nas, od gena do biosfere. Diverzitet, uopšte, može se definisati i kao broj različitih posebnosti i njihova relativna učestalost. U slučaju biološkog diverziteta, te posebnosti su organizovane u više nivoa, od molekula u osnovi nasleđivanja, do ekosistema. Prema OTA (1987) terminom biodiverzitet obuhvaćeni su svi različiti ekosistemi, vrste, geni i njihova relativna brojnost (izobilje, bogatstvo, abundancija).

Biodiverzitet se realizuje u prostornom i vremenskom kontinuumu, kao rezultat evolutivnih procesa, hijerarhijski, kroz tri osnovna, međusobno uslovljena i biološki neraskidiva nivoa: genetičkom, specijskom i ekosistemskom.

Genetički diverzitet podrazumeva ukupan broj i ukupnu raznovrsnost gena, odnosno genetičkih informacija sadržanih u svim pojedinačnim vrstama biljaka, životinja, gljiva i mikroorganizama na Zemlji. Svaka organska vrsta poseduje specifičnu kombinaciju gena koja je neponovljiva i rezultat je evolucije. Ekspresija bilo kog genotipa je individualni fenotip, odnosno neposredno prepoznatljiv funkcionalni oblik pojedinačnih organskih vrsta. Nosioci genetičkih informacija su, dakle, jedinke svake organske vrste.

Specijski diverzitet obuhvata ukupan broj organskih vrsta na Zemlji, od nastanka života na planeti do danas. Procenjuje se da na Zemlji postoji između 5 do 80 miliona vrsta, od kojih je, do danas poznato i opisano samo oko 1,5 miliona vrsta.

Ekosistemski diverzitet označava ukupnu raznovrsnost staništa i biocenoza, kao i ekoloških procesa kojima se ostvaruje funkcionalnost ekosistema posredstvom realizatora – miliona živih bića na Planeti.

Ove definicije jasno ukazuju na međusobnu povezanost i uslovljenost sva tri nivoa biološke raznovrsnosti: genetički diverzitet je sadržan u individuama i populacijama pojedinačnih vrsta koje su deo specijskog diverziteta i nalaze se u različitim ekološkim odnosima (trofičkim i produkcionim odnosima, ciklusima kruženja materije, itd.) u raznovrsnim ekosistemima na Zemlji, koji pripadaju ekosistemskom diverzitetu.

Danas je jedno od najznačajnijih pitanja za savremenog čoveka razlog očuvanja biodiverziteta, odnosno, zašto bez biodiverziteta nema života na Zemlji.

Biodiverzitet je evolutivni odgovor na neprestanu promenljivost uslova sredine. I zaista, posmatrano na taj način, beskrajna varijabilnost i stalne promene ekoloških faktora indukovale su evolucijske procese čiji su uzastopni rezultati isto tako beskonačna raznovrsnost pojava i oblika visoke adaptacijske vrednosti. Samo tako se može objasniti opstanak žive materije na Planeti koja je preživela tolike geo-klimatske promene. Biološka raznovrsnost nikad u istoriji Zemlje nije bila stalna. U geološkoj prošlosti dolazilo je do (naglog) ''izumiranja'', za kojim je sledilo obnavljanje i biološko ''popunjavanje'', i to u pravcima, u osnovi nepredvidljivim, ali uvek u sklopu evolucijskih procesa kojima je postizana prilagođenost, odnosno nezavisnost u odnosu na nagle promene i kolebanja uslova sredine. Menjali su se sastav, oblik, boja i temperatura Zemlje. Kompletno se promenio sastav atmosfere. Kopno se podizalo i spuštalo, kontinenti su se kretali, spajali i razdvajali, nabirali i pucali. Planine su se uzdizale, vulkani izbacivali lavu, riftovi tonuli u utrobu Zemlje. Dolazila su i odlazila topla i ledena doba, vetrovi i pustinje pustošili su izgled Planete, mora plavila kopno, povlačila se, a tle se isušivalo, voda na njemu bivala čas slana, čas slatka... Ništa na Zemljinoj kugli nije dugo ostajalo onakvo, kakvo je bilo, osim života u svim, najraznovrsnijim oblicima i pojavama. Poslednje veliko izumiranje (uništavanje diverziteta) dogodilo se tokom Krede, pre oko 65 miliona godina, ali je ono omogućilo procvat ptica i sisara. Da nije bilo diverziteta, svaka od tih promena bila bi kataklizma za živi svet.

S druge strane, darvinistička evolucija počiva na principu selekcije, a preduslov odabiranja je, opet, diverzitet. On rešava pitanje opstanka, a surovi zakoni evolucije eliminišu svaki pogrešan izbor. Populacije ili zajednice malog adaptacijskog diverziteta ne mogu da prežive ni skromnije promene uslova sredine. Nekoliko uzastopnih sušnih godina, na primer, u kombinaciji sa drugim faktorima koji naglašavaju nepovoljnost uslova sredine, mogu da izazovu masovna sušenja istodobnih sastojina sađenih ili prirodno obnovljenih šuma posle seče ili požara, ili, pak, šumskih monokultura i monodominantnih šumskih zajednica. Ovakve vegetacijske celine odlikuju se malim uzrasnim diverzitetom, odnosno sastavljene su, najčešće, od generacije (mlađeg) drveća adaptirane na povoljne, pre svega dovoljno vlažne uslove sredine. Razorni efekti negativnih ekoloških faktora današnjice zasnivaju se na smanjenoj otpornosti vrsta, zajednica ili ekosistema zbog redukovanog diverziteta. Smanjenje savremene biološke raznovrsnosti usled antropogenih uzroka, je bez presedana. Prvi put u geološkoj istoriji, ekspanzija ljudskih populacija i njihovih sistema za održavanje i unapređenje života (uključujući i tehnologiju), narušila je drastično tropske i marinske ekosisteme u kojima je 50 % diverziteta vrsta ove Planete, kao i izolovana planinska i okeanska ostrva sa visokim stepenom endemizma. Ti gubici su ozbiljni jer ugrožavaju homeostazu Planete i potencijalno onemogućavaju napredak ljudskog roda lišenog ekonomske osnove održavanja života koju čine prirodni i biološki resursi (biljke, životinje, gljive i mikroorganizmi upotrebljivi za ishranu, odeću, lečenje, industrijske sirovine, i drugo).

Dakle, pravilno shvaćen biodiverzitet, kao sveukupna varijabilnost oblika, pojava i funkcija živog sveta na Zemlji realizovanih tokom miliona godina evolucije, postaje osnovni motiv i razlog očuvanja, merilo ponašanja savremenog čoveka i jedina mogućnost celishodne

zaštite prirode na Planeti. Prirodni ekosistemi sa očuvanim, izvornim diverzitetom sastavljeni su od savršenih adaptivnih tipova, i, istovremeno su strukturno i funkcionalno najefikasniji i najekonomičniji sistemi prirode. U tom smislu, očuvana biološka raznovrsnost prirodnih ekosistema ima globalni značaj i predstavlja vrhunski uslov opstanka čoveka i civilizacije uopšte.

GLOBALNI ZNAČAJ DIVERZITETA

Globalni biogeohemijski ciklusi vode, kiseonika, ugljen-dioksida, azota, fosfora, sumpora i drugih mineralnih elemenata ostvaruju se zahvaljujući životnim aktivnostima mnogobrojnih, raznovrsnih organizama. Kiseonik, na primer, jedan je od osnovnih sastojaka atmosfere, nezamenljiva osnova mnogobrojnih hemijskih i bioloških reakcija, neophodan za disanje čoveka i svih drugih aerobnih živih bića, proizvod je fotosinteze oko 280.000 vrsta biljaka sa hlorofilom (algi, mahovina i vaskularnih biljaka) u vodenim (pre svega morskim) i kopnenim ekosistemima. U procesu fotosinteze sunčeva energija se pretvara u potencijalnu hemijsku energiju organskih molekula ili jednostavnije rečeno u hranu, a oslobođeni kiseonik obogaćuje atmosferu i omogućava odvijanje procesa i životnih aktivnosti aerobnih organizama. Organska materija, nastala tokom primarne produkcije, iskorišćava se kao osnova za sekundarnu produkciju koja se ostvaruje kroz veoma složene trofičke odnose čiji su akteri milioni živih bića, raznovrsnih oblika, pojava, funkcija i prilagođenosti. Materija i energija u fosilnim gorivima, takođe, rezultat je rada živih bića u prošlosti, odnosno proizvod biološke raznovrsnosti minulih geoloških perioda. Dakle, preduslov za ostvarenje osnovnih ekoloških principa na Zemlji – kruženje materije i proticanja energije je postojanje i održavanje ukupnog biodiverziteta.

Zemljište je proizvod živih bića koja su svojom životnom aktivnošću pretvorila sterilnu (bezživotnu) matičnu podlogu (stenu, pesak, les, glinu, šljunak) u složeni mineralno-biološki kompleks koji se odlikuje plodnošću. Zemljište je i stanište mnogobrojnih, raznovrsnih organizama, ali i izvor mineralnih elemenata, vode i hrane. Proces stvaranja zemljišta je beskrajno dug i postepen. Prema izračunavanjima pedologa, za jedan centimetar zemljišta potrebno je nekoliko stotina godina. U prirodnim ekosistemima biljna komponenta je ishodište nastanka zemljišta, ali i zaštitna osnova od različitih oblika erozije, po pravilu izazvanih ljudskom delatnošću. Jednom rečju, nenarušeni, uravnoteženi prirodni ekosistemi stvaraju, i, na najbolji način, čuvaju zemljište.

Dakle, postojanje ukupnog autohtonog biodiverziteta je od vrhunske važnosti za uravnoteženo funkcionisanje biosfere. Osnovne odlike i značaj biodiverziteta mogu se sažeti u sledećim konstatacijama:

1. Biodiverzitet je zbirni pojam koji obuhvata sve biološke resurse planete Zemlje – gene, vrste i ekosisteme. On može biti, tokom vremena, obogaćen ili osiromašen, a u današnjim, civilizacijsko-tehnološkim uslovima, biodiverzitet postaje primarni objekat zaštite.

2. Svaka organska vrsta odlikuje se specifičnom ekološkom ulogom i funkcijom u bisferi, u konkretnom ekosistemu u kome živi. Specifične osobine organskih vrsta odražavaju različitosti i raznovrsnosne promenljivosti stečene tokom dugotrajnih procesa prilagođavanja, a zapisane su u njihovim, pojedinačnim, genetičkim šiframa. Ove šifre su, evolutivno gledano, promenljive ali kao kombinacija gena neponovljive i specifične za svaku vrstu.

3. Prirodni ekosistemi sa očuvanim biodiverzitetom vrsta i gena odlikuju se optimalnom produkcijom i metaboličkom efikasnošću (promet gasova, kruženje materije, održavanje pedološke ravnoteže) i neuporedivo su uspešniji od supstituisanih, veštačkih, ljudskom aktivnošću i uz dodatnu energiju održavanih ekosistema.

4. Opšti balans biogeohemijskih ciklusa Planete zavisiće, u budućnosti sve više, od odnosa prirodnih ekosistema, s jedne strane, i neautonomnih i poluautonomnih ekosistema, s druge strane, s obzirom na razvoj civilizacije i ljudskih populacija uopšte. Produkciona efikasnost biosfere u celini odražavaće odnose između ekosistema u kojima je narušen ili nepovratno izmenjen biodiverzitet i preostalih prirodnih ekosistema.

5. Antropogeno uslovljene promene biodiverziteta nose brojne rizike, a malo neposredne koristi. Do sada su biološki resursi uglavnom jednosmerno iskorišćavani od strane čoveka i mimo ekoloških principa, te su danas mnoge genetske kombinacije nepovratno izgubljena, vrste su iščezle, a određeni ekosistemi su ostali bez mogućnosti obnove.

6. Biodiverzitet je jedini izvor genetičkog materijala za oplemenjivanje, revitalizaciju i biotehnologiju, sirovina za industriju, i, konačno, čovekovo prirodno okruženje u kome nalazi neophodnu materijalnu, estetsku i duhovnu potporu za individualni opstanak.

Činjenica da je mali deo ukupne svetske flore, faune, fungije i mikroorganizama istražen ne samo sa fundamentalno-biološke, već i praktične strane (sirovina za industriju, alternativni izvori energije, itd.), alarmantno ukazuje na značaj očuvanja biološke raznovrsnosti i nepobitno nameće poznavanje i zaštitu biodiverziteta kao osnovni zadatak čovečanstva u ovom trenutku i u budućnosti. Danas se, na primer, samo oko 1-5 % ukupne svetske flore koristi u zvaničnoj farmakologiji, a pri tome su neke vrste i rodovi nezamenljivi izvor aktivnih supstanci spasonosnih lekova za čovečanstvo. I pored činjenice da je čovek osvojio tehnologije za sintetičko dobijanje mnogih aktivnih supstanci, još uvek se mnoge mogu dobiti samo iz prirodnih izvora. Čak i usko antropocentrično i pragmatično gledano, postoje duboki razlozi za imperativno očuvanje biodiverziteta: osiromašenjem i nestankom organskih vrsta nepovratno se gube potencijalni resursi koji mogu biti od velike važnosti za čovečanstvo kao hrana, lek, industrijska sirovina ili osnova i mogućnost za održavanje postignutog životnog standarda.

Prema tome, koncept zaštite prirode mora nezaobilazno da podrazumeva i očuvanje biološke raznovrsnosti. Naime, u doskorašnjoj teoriji i praksi zaštite prirode, očuvanje biodiverziteta nije uzimano u obzir ili je bilo prikriveno opštom strategijom očuvanja prirode. Često je zaštita prirode podrazumevala, pre svega, zaštitu estetskih i nedovoljno definisanih prirodnih vrednosti neposredne okoline čoveka ili pojedinih oblasti od naročitog značaja. Međutim, daleko je važnije znati šta se sve iza same ''lepote'' neke oblasti krije i koje su njene fundamentalne ekološke, odnosno biološke vrednosti. Strategija očuvanja biološke raznovrsnosti uzima u obzir sve oblike žive prirode na Zemlji, ukupnost bioloških resursa gena, vrste i ekosistema u različitim uslovima planete, kao i potrebe čovečanstva za dalji napredak i opstanak civilizacije. Na prvom mestu, u okviru ovog koncepta, stoji prosta i neposredna verifikacija i sistematizacija ukupnog biodiverziteta kao kamena temeljca svih sadašnjih i budućih aktivnosti čoveka.

Strategija očuvanja biološke raznovrsnosti, dakle, ogleda se kroz zaštitu kako pojedinačnih organskih vrsta i genofonda u celini, tako i prirodnih ekosistema kao nezamenljivih ''fabrika'' prirode od čije efikasnosti zavisi održanje biosfere na Zemlji. Praktična strana strategije očuvanja biodiverziteta obuhvata racionalno i održivo korišćenje i unapređenje prirodnih bioloških resursa.

Uprkos svim dokazima i objašnjenjima o značaju biodiverziteta, može se, ipak, postaviti pitanje zbog čega treba sprečiti nestanak i sačuvati od istrebljenja baš sve vrste koje žive na Zemlji, pogotovo štetne ili beznačajne sa stanovišta čoveka. Sigurno je da se u

glavama mnogih ljudi, pa čak i onih od struke i nauke javlja dilema da se nešto mora žrtvovati, odnosno da se ne može baš sve sačuvati. Izvesna razmišljanja koja se graniče sa naučnom fantastikom idu, čak, u pravcu totalne negacije biološke raznovrsnosti i pokušaja svođenja raznolikosti na samo one oblike neophodne za antropogene svrhe, pre svega za proizvodnju hrane (kulturne biljke, domaće životinje, gljive i prateći mikroorganizmi). Nažalost, ova ideja se ponekad, nenamerno, u velikoj meri i ostvaruje na visoko industrijalizovanom i civilizacijski prenaseljenom delu planete. Svedoci smo da se ogromne površine pod prirodnim ekosistemima uništavaju i još uvek pretvaraju u poljoprivredna zemljišta ili u urbanizovane površine – biodiverzitetske pustinje. Jednom rečju, savremeni gradovi sve više liče jedni na druge bez obzira na podneblje, kulturu i graditeljsku tradiciju ljudskih populacija. Poljoprivredne površine na udaljenim meridijanima skoro se i ne razlikuju po izgledu, sastavu i strukturi antropogeno izmenjenih ekosistema. Dakle sve je više ''parazitskih'' ekosistema kakvi su gradovi, naročito megapolisi, sve je više neproduktivnih ili slabo produktivnih ekosistema u smislu prometa materije i energije. Zbog toga se postavlja ozbiljno pitanje da li će čovek kao megapotrošač u potpuno zavisnim ekosistemima – gradovima, moći, u budućnosti, da se osloni samo na veštačke ili poluautonomne ekosisteme kakve su poljoprivredne površine. Opstanak gradskih ekosistema, de facto je u rukama održavanih (poluautonomnih) i prirodnih (autonomnih) ekosistema.

Prirodni ekosistemi sa svojim izvornim (a naročito klimaksnim) sastavom flore i faune, odnosno skupom specifično adaptiranih cenobionata, dakle biodiverzitetom određenog prostora, efikasnije i ekonomičnije iskorišćavaju resurse, bolje produkuju i uspešnije realizuju globalni ekološki metabolizam (biogeohemijske cikluse) od veštačkih ili antropogeno izmenjenih ekosistema u istom podneblju. Stara hrastova šuma, na primer, sa složenom spratovnom strukturom i sezonskom dinamikom uspešnije i štedljivije produkuje biomasu i obavlja proces prometa gasova i vode od bilo koje poljoprivredne površine, a, čak, neuporedivo bolje od urbane sredine nastale, eventualno, na mestu takve šume.

Naravno, veštački poluautonomni ekosistemi neophodni su, i danas neizbežni, za proizvodnju hrane za čovečanstvo. Međutim, postavlja se pitanje koliko prirodnih površina treba žrtvovati ''kulturama'' i da li se na već postojećim može proizvesti dovoljno hrane za čovečanstvo. Napor i zadatak nauke i prakse je da dokaže da je to izvodljivo i da prirodne ekosisteme ne treba dalje uništavati i pretvarati ih u neautonomne (urbanizovane površine) i poluautonomne ekosisteme (poljoprivredne površine, plantaže, farme). Jedino prirodni ekosistemi obezbeđujue održavanje ekološkog ekvilibrijuma (homeostaze) i trajnost biosfere na Planeti.

Svaki prirodni ekosistem sastoji se od neponovljive kombinacije vrsta koje su maksimalno prilagođene, a samim tim i maksimalno efikasne u realizaciji ekoloških procesa od kojih zavisi funkcionisanje biosfere na Zemlji. imaju'i u vidu sve ove činjenice jasno je da bi bilo kakvo uništavanje ili supstitucija bilo kog dela na bilo kom nivou biodiverziteta ugrozila život na Zemlji. Jednom rečju, bez očuvanih prirodnih ekosistema, odnosno svih nivoa biodiverziteta, dugoročno gledano, nema opstanka Planete ni čovečanstva na njoj.

Dakle, dilema ne postoji. Na postavljena pitanja o sveobuhvatnom očuvanju vrsta na Zemji odgovor je pozitivan: nema štetnih i nepotrebnih gena, vrsta i ekosistema. Postoji samo antropocentrično opredeljenje i potreba, jer su pojedini delovi biodiverziteta iskoristljiviji, a drugi od manje upotrebne vrednosti sa stanovišta čoveka. Na savesti civilizovanog čoveka je da shvati da i ono što za njega manje vredi, u biosferi može da ima prvorazredni značaj i da će, uništavajući beskorisno, poremetiti i, najzad uništiti i korisno.

NAUČNI ZNAČAJ BIODIVERZITETA

Fundamentalna istraživanja raznovrsnosti živog sveta započeli su ekolozi i biogeografi sredinom XX veka. Uočeno je da između prirodnih ekosistema na Zemlji postoje velike razlike u broju vrsta i njihovoh raznovrsnosti, a sa tim u vezi i svim njihovim strukturnim i funkcionalnim osobinama. Iz ovih činjenica proizašla su interesovanja i istraživanja sa ciljem da se odgovori na pitanje ''koliko može biti maksimalno vrsta, odnosno, njihovih populacija u određenom ekosistemu'' i ''koji faktori određuju različite stepene raznovrsnosti u konkretnim ekosistemima''. Odgovori naučnika na ova pitanja imali su ne samo fundamentalni značaj jer su se ticali suštine biocenologije (strukturiranost zajednica, iskorišćavanje ekoloških niša, promenljivost zajednica, itd.), već i praktičan, s obzirom na sve veću ugroženost prirodnih ekosistema. Poznavanje biodiverziteta je temelj zaštite ekosistema u što izvornijem obliku, uprkos dejstvu različitih negativnih antropogenih faktora. Fundamentalna saznanja o raznovrsnosti ekosistema u velikoj meri su pomogla da se određeni problemi vezani za njihovu zaštitu i korišćenje reše na zadovoljavajući način.

Osim toga, svaka pojedinačna organska vrsta predstavlja stvarni ili potencijalni objekat za različita naučna istraživanja u biologiji. U tom pogledu, očuvana biološka raznovrsnost poseduje praktično neprocenjivu i nesagledivu vrednost i značaj za nauku. Upravo, globalna strategija očuvanja biodiverziteta temelji se na pojedinačnim naučnim istraživanjima koja daju odgovore šta se može i u kojoj meri koristiti od biljnog i životinjskog sveta za dobrobit čovečanstva. Činjenica je da veliki broj vrsta na Planeti do danas nije otkriven i naučno opisan. Od ukupnog broja vrsta na Zemlji, koji se, premarazličitim procenama nalazi negde između 5 i 80 miliona, samo mali deo (2-5 %) biološkog diverziteta je upoznat, valorizovan i šire korišćen tokom proteklih 300 godina. Procenjuje se da je do sada poznato samo oko 13 % mikroorganizama, ili 10 % insekata i drugih beskičmenjaka, na primer. Čak, 1.400.000 (WILSON, 1988) do 1.800.000 (MAY, 1990), do danas verifikovanih vrsta, uglavnom su skromno, retko potpuno, a najčešće nedovoljno ekološki, biogeografski i opšte biološki poznati. Na sličan način, intenzivno su proučavani kopneni ekosistemi severne hemisfere, dok su tropski i marinski ostali zapostavljeni. Još uvek su, skoro potpuno nepoznati svi učesnici tropskih i morskih ekosistema (naročito među mikroorganizmima, insektima i drugim beskičmenjacima, ali i među biljkama od kojih neke danas postaju od izuzetnog medicinskog značaja). Uprkos dobroj proučenosti živih bića i ekosistema umerene zone severne hemisfere, ipak postoje područja slabog poznavanja biodiverziteta. Naša zemlja i neke susedne države i dalje predstavljaju terrae incognitae za brojne taksonomske grupe i sačuvane delove nedirnutih ekosistema. Zato je primarni zadatak bioloških nauka u budućnosti, globalno, regionalno i lokalno kompleksno upoznavanje živog sveta Planete i primena tih saznanja u različite ljudske delatnosti od opšte koristi za čitavo čovečanstvo i njegov opstanak.

PRAKTIČNI ZNAČAJ BIODIVERZITETA

Divlje vrste biljaka i ivotinja oduvek su bile značajan izvor hrane za čovečanstvo. Ishrana ribom, na primer, zasnovana je prvenstveno na izlovu prirodnih populacija riba pre

svega u okeanima, ali i u brojnim ekosistemima kopnenih voda. Za neke, danas još uvek izvorne ljudske populacije (zajednice) koje žive u još nenarušenim ekosistemima i vode tradicionalan način života, u velikoj meri usaglašen sa prirodom, divlje životinje i samonikle biljke jedini su, ili bar najznačajniji deo njihovog jelovnika. Ukupan udeo divljih životinja i samoniklih biljaka u ishrani savremenog čovečanstva daleko je od toga da se može zanemariti.

Celokupna hrana koju čovek dobija potiče, u krajnjem slučaju, od kultivisanih, živih ili izumrlih divljih srodnika gajenih biljaka i domaćih životinja. Genotipovi izvornih vrsta su nezamenljivo ''genetičko osveženje'' u današnje vreme, kada su mnoge biljne kulture i rase životinja ''genetički ispošćene'' inbridingom. Unapređenje genetičke varijabilnosti, a sa tim u vezi i poboljšanje produktivnosti i otpornosti vrsta na različite abiogene i biogene faktore sredine, jedan je od primernih naučnih, ali i praktičnih, svakodnevnih izazova i napora savremenog čoveka. Selekcionisanja su neposredno vezana za biodiverzitet divlje flore i faune kao nezamenljiv prirodni, biološki resurs.

Živa bića su bila i još uvek su nezamenljiv prirodni resurs i za dalji tehnološki napredak različitih grana industrije. Novootkrivene aktivne supstance biljaka, njihova antikancerogena ili antimutagena svojstva unapređuju farmaceutsku proizvodnju. Iz biodiverziteta se crpe sirovine za preradu gume, kaučuka, celuloze, kože i drugog, u hemijskoj, prehrambenoj, drvnoj ili tekstilnoj industriji. Unapređenje kulturnih i odomaćenih vrsta moguće je na osnovu postojećeg biodiverziteta, kao i uspostavljanje bioloških mera borbe protiv neželjenih, ''štetnih'' vrsta u uslovima gajenja i svrsishodnog selekcionisanja. Na primer, očuvanje staništa predatora dveju štetočina (insekata) grožđa u Kaliforniji donelo je materijalnu uštedu zbog smanjene upotrebe pesticida, od 100 do 150 dolara po hektaru (PRESCOTT-ALLEN, PRESCOTT-ALLEN, 1986).

Biodiverzitet je, takođe, izvor biološkog materijala, vrsta i ekosistema za revitalizaciju i rekultivaciju antropogeno narušenih prostora. Biljke i životinje adaptirane na manje izdašne uslove života postaće prvi stanovnici predela izmenjenih i osiromašenih koristoljubivim ljudskim delatnostima: pepelišta, jalovišta i druga odlagališta uzgrednog ili sekundarnog materijala u okolini rudnika, termoelektrana, fabrika. Nepravedno i bespoštedno uništavane korovske biljke oživeće ponovo ovakve prostore, podići estetsku vrednost predela, obnoviti zemljište, i doneti ponovnu mogućnost iskorišćavanja bioloških resursa (biljaka) u lekovite, začinske ili druge svrhe.

Raznovrsnost organizama i raznolikost ekosistema omogućava izražajnost posebnosti svakog predela ponaosob i ima veliki praktičan, pre svega turistički, i, mnogo više, kulturno-istorijski nacionalni (regionalni i lokalni) značaj. Socijalno i kulturno modifikovani predeli simbolizuju određen narod, odnos društva prema prirodnoj sredini, ambijent u kojem se odvijala određena civilizacijska evolucija, način života, zavisnost od prirodnih, bioloških resursa te oblasti – mediteranski predeo, način života, izgled naselja, odnos prema prirodi; planinska područja, katunski predeli sa sekundarnim pašnjacima, seoski predeo, područja ''divljine'', predeli bez puteva i stalnih naselja. Specifičnost svakog regiona Planete sa ukupnim biodiverzitetom ima opštu, globalnu, pa zatim estetsku, etničku i višeznačajnu privrednu vrednost.

EKONOMSKI ZNAČAJ BIODIVERZITETA

Postoje mnogi pokušaji da se izračuna neposredna vrednost biodiverziteta u jedinicama vrednosti, pre svega osnovnih ekonomskih kategorija: potrošnje i proizvodnje, odnosno troška i dobiti. Egzaktna računica kojom bi se troškovi očuvanja biodiverziteta u potpunosti pokrili prihodima uvećanim zahvaljujući održanom biodiverzitetu i doneli izvestan profit, postiže se teško i retko. Jedan od glavnih razloga je što se troškovi plaćaju trenutno i uzastopno, a prihodi su po pravilu odloženi i sa produženim rokovima. To ne znači da nema vrlo značajnih ekonomskih pokazatelja vrednosti biodiverziteta. Oni se nalaze prvenstveno u sferi kvaliteta života, u okviru privrednih grana kojima su obuhvaćeni turizam i rekreativne delatnosti (uključujući i lov i ribolov). Prema podacima studije ekonomske vrednosti korišćenja biodiverziteta u Norveškoj, u 1990. godini ona iznose 13.503 miliona norveških kruna ili 3.972 miliona dolara (DNM, 1992). Ovi podaci se odnose na ekonomsku dobit od lova krupne i sitne divljači, veštačkog uzgoja riba, morskog i slatkovodnog ribolova i korišćenja drveta. Takođe, izvanredno su interesantne i vredne pažnje studije o vrednosti ptica (DIAMOND, FILION, 1987) po kojima je u Kanadi, npr. 86.000 radnih mesta vezano za ptice. Pri tome, godišnje 16 miliona ljudi potroši izvesnu sumu za ptice što iznosi neto skoro 347 miliona dolara, čija se kapitalizovana vrednost procenjuje čak na 7 milijardi dolara. Od ove sume država od taksi dobija oko 870 miliona dolara učestvujući u bruto proizvodu sa 4,1; odnosno 2,4 milijardi dolara, donoseći lična primanja u godišnjem iznosu od 1,4 milijarde dolara.

Ekonomska dobit od očuvanog biodiverziteta danas je prepoznatljiva, takoreći u svim ljudskim društvenim, naročito urbanim, civilizacijskim aktivnostima. Utvrđeno je, na primer, da cene nekretnina u rezidencijalnim i rekreativnim područjima zavise od nenarušenih uslova sredine i sačuvanog biodiverziteta. Takođe se mogu izračunati pojedine direktne uštede ostvarene zahvaljujući očuvanom biodiverzitetu u mnogim biotehnološkim privrednim granama. Figurativno rečeno, biološka raznovrsnost predstavlja zajedničko nasledstvo čovečanstva i ''glavnicu kapitala'' ove Planete, čijim se ''obrtom'' i od kamata (interesa) izdržava živi svet, a naročito ljudski rod. Od mudrosti, osećaja mere i veštine poslovanja zavisi trajnost ovog kapitala – biodiverziteta.

Očuvanje biodiverziteta, bez sumnje, traži nove budžete. Nemoguće je, zasad, precizno izračunati veličinu sredstava potrebnih za očuvanje biološke raznovrsnosti u Srbiji, na Balkanskom poluostrvu, u Evropi ili na svetu uopšte. Ali izdvajanje tih sredstava iz opšte ekonomske dobiti je neminovnost. Međutim, prihodi od biodiverziteta, čak i kada njegov korisnik bude poslovao sa dobitkom, neće moći da pokriju rashode za ulaganje u očuvanje. Neke afričke zemlje koje najviše neposredno prihoduju (po nekoliko miliona dolara godišnje) od očuvanog biodiverziteta, ulažu milione dolara da ga sačuvaju, i istovremeno im nedostaju desetine miliona dolara godišnje za nova investiranja u zaštitu bioloških posebnosti ovih predela. U novije vreme, na svu sreću, naglo se povećavaju ulaganja upravo u proučavanja biodiverziteta u zemljama u razvoju. Pri tome, pomoć stiže pre svega od komercijalnih institucija koje imaju neposredni tržišni interes (prodaja lekovitih biljaka, dalmatinskog buhača, na primer, kao izuzetne sirovine za insekticidna sredstva), zatim, državnih i međudržavnih organizacija zainteresovanih za prirodne resurse, korišćenje zemljišta, vode i biološkog potencijala radi podizanja stepena nacionalne bezbednosti, i najzad, univerziteta i instituta (sa skromnim sredstvima), životno zainteresovanih za fundamentalnu naučnu problematiku postojanja, trajanja i adaptacijskih oblika biodiverziteta, izradu inventara i međunarodnih programa (MAB, IGBP, IBP) sistematizacije ukupne biološke raznovrsnosti Planete. Tako je došlo do ideje da se formiraju međunarodni fondovi za očuvanje globalnog

biodiverziteta, uz prvenstvena materijalna ulaganja najbogatijih zemalja, iz kojih bi se sredstva trošila za programe i praktične aktivnosti očuvanja. U okviru ovih fondova izvršio bi se transfer tehnologija kompatibilnih sa očuvanjem (naravno, iz razvijenih zemalja), potpomogao bi se održivi razvoj i trajno korišćenje biodiverziteta, obučavanje kadrova za verifikaciju i sistematizaciju biološke raznovrsnosti, banke gena, i drugo. Iskrsli su, međutim, brojni problemi tokom usaglašavanja osnovnih principa očuvanja biodiverziteta između razvijenih zemalja i zemalja u razvoju na skupovima nacija u Najrobiju (1991, 1992) i Rio de Žaneiru (1992). Ipak, konstituisanje Konvencije ohrabrenje je i nada za budućnost Planete. Stoga je uspostavljanje opšteprihvatljive ekonomske računice očuvanja globalnog biodiverziteta jedan od primarnih zadataka međunarodne zajednice.

ESTETSKI ZNAČAJ BIODIVERZITETA

Biološki diverzitet nije prost zbir (skup) raznovrsnosti oblika i pojava. Otuda, visok diverzitet ne znači samo veći broj posebnosti već ujedno viši (kompleksniji) nivo ekološkog sklada među tolikim različitostima, ostvaren kroz dinamične procese evolucije. I vrhovna, večita i trajna težnja ljudskog duha usmerena je ka opštem i jedinstvenom, uzvišenom skladu. Zato, i kod ljudi bez ekološkog obrazovanja, i kod onih koji nikad nisu čuli za pojam biodiverziteta, već postoji urođen, instinktivno pozitivan odnos prema raznovrsnosti živog sveta. Sveukupna raznolikost posebnosti kao oličenje harmonije stvaralaštva prirode predstavlja neophodan podsticajni estetski i etički kvalitet života. Slogan ''raznovrsno je lepo'' zato je lako prihvatljiv na svim tačkama zemljine kugle, u svim kulturama i civilizacijama. Jednolično znači sadržajno siromašno, nepromenljivo je monotono, zamorno, male estetske vrednosti. Kolektivni duh današnje civilizacije pamti starozavetnu legendu u Noju koji, pred potopom – ekološkom katastrofom, nije spasavao kvantitet (''... od svega po dvoje neka uđe...'') ili kvalitet (''... od svega što se miče na zemlji po vrstama...''), već diverzitet. Otuda vrednovanje biodiverziteta i njegovo čuvanje ne pripada samo naučnicima ili stručnjacima koji se bave zaštitom prirode i životne sredine. Biodiverzitet je zapravo kategorija opštih ljudskih, globalnih, svetskih i posebnih, nacionalnih duhovnih vrednosti, objedinjenih pojmom kulture. Naravno, ne samo zbog svojih nespornih estetskih aspekata.

ETIČKI ZNAČAJ BIODIVERZITETA

Moderna vremena i tehnološki napredak civilizacije doveli su do sve većeg otuđivanja čoveka od prirode. Ograničavajući se sve više na život u okvirima organizovanih stambenih celina (urbane, pre svega), zaviseći sve više od tehnoloških sprava i aparata, čovek je od prirode neštedimice uzimao i tehnološki napredovao, ostvarujući trenutnu korist, ekonomsku dobit, politički prestiž. U tehnološki visoko razvijenim i ekonomski bogatim zemljama, na taj način rastao je životni standard stanovnika, a smanjivao se diverzitet prirodnih resursa. S druge strane milioni siromašnih iz nerazvijenih zemalja, brinući o goloj egzistenciji ''od danas do sutra'', nemaju vremena, snage ni raspoloženja da razmišljaju u dugoročnim posledicama nemilosrdnog trošenja prirodnih resursa. U bespoštednoj konkurentskoj trci razvijene zemlje

troše sopstveni i tuđi diverzitet, a nerazvijene zemlje ističu svoje pravo da se razvijaju na račun svojih prirodnih rezervi i dostignu nivo tehnološki visoko razvijene civilizacije. Na tom putu ljudi zaboravljaju, ne znaju ili neće da shvate da prirodni resursi mogu presušiti, da sadašnjost može ostati bez budućnosti. A današnja civilizacija je samo karika u lancu, u kojem nasleđeno iz prošlosti valja pedati budućnosti.

Danas neznanje nije jedina, ni glavna prepreka očuvanju biodiverziteta (i drugih prirodnih resursa), već bezobzirnost. Iako se često tvrdi da su problemi zaštite biodiverziteta ekonomske prirode, oni su zapravo čisto etičko pitanje. Kao što ni pljačka novca iz banke ne spada u ekonomski domen.Šta više, konceptu očuvanja biodiverziteta, kao prirodnog resursa, ne sme se pristupiti samo sa ekonomskim motivima. Čovečanstvo koje se zalaže za globalna ljudska prava mora da zna da postoje pravila prirode i biosfere na Zemlji, i da civilizacijska etika sa ekološkog stanovišta znači prava čoveka na slobodu akcija u borbi za opstanak i očuvanje sredine. Ponekad je manje važno što je zloupotreba prirodnih resursa protivzakonita, jer je ona u osnovi nemoralna akcija.

Najčešće, u današnjim civilizacijskim uslovima radi se o klasičnim etičkim dilemama sukoba interesa: opštih (društvenih, državnih) sa pojedinačnim, odnosno trajnih sa trenutnim. Materijalna dobra bogatog društva su mnogobrojna, iskušenja su velika; protivteža njihovoj kratkotrajnosti je večnost, neprevaziđena lepota i sklad prirode i neverovatna raznovrsnost života. Pravo pitanje morala nije opredeljenje ''za čoveka'' ili za biiodiverzitet, već odgovornost generacija koje sudbinu biodiverziteta drže u svojim rukama, da nasleđene prirodne resurse ostave budućim pokoljenjima, bar u stanju u kakvom su ih zatekle, a po mogućstvu i boljem. Ideja o trajno održivom korišćenju svakog prirodnog resursa, pa i biodiverziteta pripada, dakle, pre etičkoj nego ekološkoj kategoriji. Danas, već, etika globalne civilizacije može da spoji ljudske vrline sa ekološkim znanjem i obrazovanjem, te ljudi delujući po savesti i svesti o dužnosti pružaju bezrezervnu podršku održavanju, čuvanju i unapređenju biodiverziteta.

BIODIVERZITET KAO NACIONALNA KULTURNA BAŠTINA

Svaki istorijski narod u kolektivnoj svesti o svom poreklu, istoriji, prosperitetu ili budućnosti, ima usađen osećaj za tle, životni prostor, predeo, ili, ekološki, manje ili više srećno rečeno, za svoju spoljašnju sredinu. Za ovu ekološku (prostorno-geografsku i istorijsku) kategoriju nacija je sudbinski vezana i doživljava je kao najvišu suverenu vrednost. Na njoj se gospodari, ona se čuva i brani životom, i tu se gazduje bogatstvima, bez pitanja bilo koga sa strane. Svaki narod diči se svojim prirodnim bogatstvima, od kojih u mnogome zavisi i kvalitet života tog naroda. Biodiverzitet je esencijalna vrednost životne sredine, a ujedno i jedan od najosetljivijih prirodnih resursa, nasleđen, baštinjen, neponovljiv. Dakle, nije proizvod ljudskog duha, ni ljudskog rada, već evolucije Planete, te njegovo očuvanje, za buduće generacije, predstavlja vrhunsku nacionalnu kulturnu obavezu svakog pojedinca, svih nacija i čovečanstva u celini. Poznavanje biodiverziteta svoje zemlje, danas je, može se reći, jedan od osnovnih kriterijuma stepena civilizovanosti jedne nacije.

LITERATURA

DNM (1992): Biological Diversity of Norway: A Country Study. – DN-Report 1992-5b, directorate for Nature Managment (DNM), Trondheim.

DIAMOND, A., FILION, F.L. (1987): The Value of Birds. – ISBP Technical Publication 6, Cambridge.

MAY, R.M. (1990): How many species?. – Phil. Trans. R. Soc. Lond. B 330: 293-304. OTA (1987): Technologies to Maintaine Biological Diversity. – Washington, D.C.:

Office of Technology Assesment, U.S. Congress, OTA-F-330 U.S. Government Printing Office.

PRESCOTT-ALLEN, C., PRESCOTT-ALLEN, R. (1986): The first resource – Wild species in the North America economy. – New Haven, London, Yale University Press.

WILSON, O.E. (1988): Biodiversity. – National Academy Press, Washington.

NAUČNI PROBLEMI U OČUVANJU BIODIVERZITETRA SRBIJE

Nedavno se čitava međunarodna javnost suočila sa činjenicom nedovoljnog naučnog poznavanja biodiverziteta, tako da se u svim dokumentima vezanim za Konvenciju o biodiverzitetu posebno naglašava prioritetna potreba podsticanja naučno-istraživačkog rada u ovoj oblasti, a posebno izrada inventara raznovrsnosti živog sveta i ekosistema. U Srbiji se naučno proučavanje biodiverziteta nalazi pred mnogim problemima, od kojih je kadrovsko pitanje verovatno najteže (VASIĆ, 1989).

Iako je umereni i borealni pojas Holarktika najbolje istražen sa taksonomske, biogeografske i ekološke strane, ipak postoje i u njemu područja relativno niske proučenosti biodiverziteta. Ovo se, pre svega, odnosi na teritorije koje se odlikuju izraženim diverzitetom koji je rezultat ne samo raznovrsnih abiogenih činilaca, već i složene istorije živog sveta. Praktično sve mediteranske zemlje, a posebno mediteranska poluostrva i ostrva, kakvo je na primer Balkansko poluostrvo, odlikuju se veoma složenom heterogenom florom i faunom i biodiverzitetom u celini. Srbija, kao i neke njoj susedne države, za ne mali broj taksonomskih grupa i dalje predstavljaju terrae incognitae.

Proučavanje biodiverziteta je, mada se to nije uvek tako shvatalo (a ponegde se i dalje ne razume), visokospecijalistički, a ne ''deskriptivni'' (sa pocenjivačkim predznakom) posao. Biodiverzitet mogu da naučno proučavaju samo eksperti širokog bioekološkog obrazovanja, a pri tom i usko specijalizovani za pojedine taksone ili čak uže probleme. Takvi stručnjaci se stvaraju i osamostaljuju u proseku po desetak godina. u Srbiji ih ima srazmerno malo, i to jedva da pokrivaju, uslovno rečeno, glavnije i krupnije taksone, i još poneku od privredno ili naučno zanimljivijih grupa. Za utehu, nijedna zemlja na svetu nema stručnjake za svaku taksonomsku grupu ili naučni problem biodiverziteta. Zato se sve češće i bez ustručavanja, stvaraju međunarodni ekspertski timovi, internacionalneasocijacije i zajednički programi proučavanja biodiverziteta. Naglo raste cena specijalista u ovoj oblasti, naročito onih za koje se često smatralo da dangube baveći se nekom malom i nevažnom grupom.

Za identifikaciju i ''autentifikaciju'' biološke raznovrsnosti potreban je dakle veliki broj taksonoma – specijalista. Prema nekim procenama (McNEELY et al. 1990), u Svetu ima samo oko 1.500, a potrebno je još oko 7.500 taksonoma. Ako bi bilo tačno da u Srbiji pravih taksonoma i ostalih stručnjaka koji mogu biti angažovani na krupnijim i manjim

taksonomskim problemima ima ukupno čak 150, potrebe za novim taksonomima bi se verovatno mogle proceniti na još 750.

I u Srbiji je kao i u Svetu, biodiverzitet od interesa za razvijene privredne grane, zasnovane na korišćenju prirodnih resursa (poljoprivreda, i šumarstvo), bolje proučen od ostalih. Nerazvijeno morsko ribarstvo u bivšoj SR Jugoslaviji podudaralo se sa niskom proučenošću maronskog diverziteta. Slično tome, pojedine vrste, staništa i ekosistemi od turističkog i rekreativnog značaja (uključujući lov i sportski ribolov, ali i amaterstvo), bolje su proučeni od ostalih. Kao posledica toga, među insektima Srbije, praktično su proučavani samo oni redovi koji su značajni za suzbijanje i oni koji su atraktivni kao objekat rekreativnog kolekcionarstva (u Srbiji postoji i tip profesionalnog amatera). Ptice su zahvaljujući amaterizmu, bolje proučene nego sisari na primer. Ne znači da amaterizam treba i može da zameniprofesionalni naučni rad, ali ga uvek podstiče i pojeftinjuje. to država zna i podstiče poluamaterizam, kroz formu tzv. Mladih istraživača. Za razliku od amatera, koji ulažu svoj novac, akcije Mladih istraživača finansira država i od države kontrolisana privreda. Mladi istraživači-poluamateri onda nagažuju tzv. stručne saradnike (prave istraživače profesionalno zaposlene na Univerzitetu, Institutu, Muzeju) da obave najodgovorniji deo posla ili bar da recenziraju rezultate, samo za stan i hranu. Iako je to najjeftiniji način dobijanja informacija o biodiverzitetu, neobaveznost odgovornosti za tačnost i kompletnost podataka s jedne, i stvaranje privida da je biodiverzitet nekog područja dovoljno proučen na ''istraživačkoj akciji'', može da dovede u sumnju opravdanost i tolikog ulaganja.

Prema nekim procenama za Trope, za otkrivanje jedne nove biljne vrste, potrebno je uložiti 2.630 dolara. Kod nas je mnogo teže otkriti novi takson, ali su i naučna istraživanja jeftinija. Ako zato uslovno uzmemo kao ''svetsku'' cenu jednog prinovljenog taksona (bez obzira da li biljnog ili životinjskog) samo 2.500 dolara, i ako se godišnje u Srbiji registruje samo 100 prinovljenih taksona, trebalo bi da ulaganja iznesu 250.000 dolara godišnje. Pošto je jasno da se toliko ne ulaže u projekte koji donose prinove u diverzitetu, očigledne su dve alternative: (a) da eksperti Srbije za biodiverzitet rade ispod standardne cene ili (b) da su troškovi skriveni, odnosno da se sredstva uložena u druge namene, troše na proučavanja i inventarisanja biodiverziteta.

PRIORITETNE AKTIVNOSTI

Na osnovu pregleda dosadašnjih napora na upoznavanju i očuvanju biodiverziteta Srbije, moguće je odrediti se prema različitim pristupima i strategijama za očuvanje biodiverziteta kao nacionalne prirodne baštine i kao prirodnog resursa. Ako bi se procenjivali prioriteti, čini se da bi se oni u značajnoj meri podudarili sa prioritetima i ciljevima iskazanim u Rezoluciji o politici očuvanja biodiverziteta u SR Jugoslaviji – Savezne vlade (1994), ali i sa tzv. globalnim prioritetima, izraženim u različitim međunarodnim dokumentima, pre svega u onim koje pripremaju UNEP, IUCN i druge međunarodne organizacije koje se bave očuvanjem biodiverziteta. Jedan od mogućih sistema prioriteta, koji je valorizovan iz ekonomskog aspekta, čini se posebno pogodnim kao osnova za nacionalne i međunarodne strategije, a koji je dao FURTADO (1990). Prilagođeni stanju u Srbiji, ti prioriteti ili etape, mogu se formulisati na sledeći način:

1. Usmeravanje većih naučnih potencijala na proučavanje, popisivanje (inventar), identifikaciju i utvrđivanje autentičnosti (autentifikacija) biološkog diverziteta, sa težištem

na bogatijim i ugroženijim područjima (ekosistemima) kao i merama očuvanja odnosno trajno održivoj primeni tehnologije i tehnike.

2. Potreba jače stručne podrške i saradnje za istraživanja, usavršavanje (obučavanje) i obrazovanje, kampanje uticaja na javno mnenje, a posebno:

a) Naučno proučavanje biodiverziteta: izradu nacionalnih i regionalnih pregleda i inventara vrsta, proučavanje njihove ekologije i opšte biologije, sistematike i biogeografije, kao i etnobiološka istraživanja.

b) Banke biološke raznovrsnosti (Biotske riznice): uspostavljanje, korišćenje i održavanje biodiverziteta in situ i ex situ.

c) Socio-ekonomska istraživanja: utvrđivanje prihoda i troškova koji potiču od očuvanja biološke raznovrsnosti.

d) Obrazovanje: obrazovati i ubediti visoke faktore odlučivanja u značaj biološkog diverziteta i obavestiti ih o gubitku opšte koristi kada se oštećuje biodiverzitet.

e) Stručno obučavanje i usavršavanje: postići stručnost u korišćenju odgovarajućih metodologija za sakupljanje, identifikaciju, održavanje, monitoring i korišćenje biološke raznovrsnosti.

3. Izrada i donošenje nacionalnih i regionalnih strategja i planova upravljanja prirodnim resursima radi očuvanja biološke raznovrsnosti, sa težištem na bogatija područja, područja visokog endemizma, ugrožena područja, na obnavljanje populacija i rasprostranjenja ugroženih vrsta, na koordinaciji različitih mera zaštite, razvijanju mreže zaštićenih područja i daljoj razradi nacionalne politike očuvanja prirodnih vrednosti.

4. Redovno praćenje (monitoring) stanja nacionalnog biološkog diverziteta.5. Usaglašavanje razvojnih planova i politike korišćenja prirodnih resursa sa

strategijom i planovima očuvanja biodiverziteta.6. Realizacija prioritetnih projekata očuvanja.7. Uključivanje u međunarodne programe i prihvatanje međunarodnih pravnih

instrumenata u oblasti očuvanja biodiverziteta i prirodnih vrednosti, odnosno prilagođavanje nacionalnih planova, programa i legislative.

Da bi se svi ovi kompleksno postavljeni prioriteti mogli uspešno realizovati, čini se da je potrebno, na osnovu dosadašnjih i budućih istraživanja i monitoringa, razvijati i dorađivati nacionalni plan aktivnosti (tzv. akcioni plan) na očuvanju, održavanju i trajno održivom korišćenju biodiverziteta, po mogućstvu usaglašen sa odgovarajućim planovima susednih zemalja i zemalja regiona (regionalnim akcionim planovima). Za efikasno ostvarivanje takvog plana akcije, a s obzirom na srazmerno mali broj stručnjaka i sredstava koja se očekuje da će biti usmerena ka očuvanju biološke raznovrsnosti, korisno je opredeliti se za jednu instituciju (ili manji broj), koja bi preuzela vođenje i koordinaciju.

PREGLED ANTROPOGENIH FAKTORA KOJI UGROŽAVAJU BIODIVERZITET SRBIJE

Današnje čovečanstvo suočeno je sa ubrzanim i izrazitim smanjenjem biološke raznovrsnosti. Uzroci gubitka biodiverziteta su uglavnom evidentirani. Oni su mnogobrojni i međusobno uslovljeni i isprepletani, i u najvećem broju slučajeva teško se otklanjaju. Uvek je,

međutim, u pitanju odnos dva često suprotstavljena i međusobno isključiva stava: iskorišćavanja s jedne i zaštite biodiverziteta i prirodnih resursa s druge strane. Nova koncepcija očuvanja biološke raznovrsnosti u suštini pokušava i teži da pomiri ova dva suprotstavljena stava kroz ideju održivog korišćenja i održavanja i očuvanja izvornog genetičkog, specijskog i ekosistemskog diverziteta.

Svaka pomisao na vraćanje iskonskoj prirodi ''Rusoovskog tipa'' koja se neargumentovano pripisuje ''tvrdim'' zaštitarima, u ovom trenutku opšte narušenosti prirodnih ekosistema i predela, čini se besmislenom, nemogućom i nepotrebnom. Međutim, neophodno je naći koliki-toliki sklad između još uvek nenarušenog prirodnog stanja i antropogeno stvorenog i održavanog. Ovaj sklad je potreban čoveku današnjice, a još će više biti potreban čoveku 21. veka. Čini se da je svođenje izvorne prirode i biodiverziteta na zaštićena područja tipa nacionalnih parkova i rezervata jedno od izvesnihrešenja i pravaca u postizanju tog sklada. Postavlja se, pri tome, nekoliko suštinsklih pitanja: ''koliko će takvih zaštićenih područja biti?'', ''koliko će biti veliki?'' i ''koliko ćemo se i kako u njihov živi svet mešati?''. Istraživanja ekologa nebrojeno puta su pokazala da ''majka priroda'' zna najbolje šta joj je činiti, a u slučajevima da joj treba pomoći činimo to delikatno i ekološki osmišljeno, a nikako brzopleto i siledžijski. Da bismo pomogli prirodi tamo gde je to neophodno, potrebno je veliko ekološko znanje, strpljenje i vreme. Nestrpljivost, brzopletost i agresivnost u ophođenju sa prirodom, u krajnjem slučaju, ne donosi dobro nikome sem pojedincima ili određenim socijalnim grupama koje imaju kratkoročnu dobit. Rasprostranjen stav u agresivnom ophođenju sa prirodom i u arogantnom i drskom iskorišćavanju biodiverziteta najveći je neprijatelj svega živog, uključujući i ljudski rod. Da li će nam ponovo biti potrebna neka Nojeva barka za spašavanje nevinih živih bića Planete, pitanje je na koje će pesimisti, već sada, dati pozitivan odgovor. U ovom trenutku kapetan Noje je svako ko sa prirodom ''normalno razgovara'' bio on profesionalni ekolog, biolog, šumar ili, bez obzira na struku, jednostavno zaljubljenik u prirodu, i, što je značajnije, poštovalac prirode i njenih zakona. Ako razmislimo samo šta će se desiti tokom sledećih 100godina, a imajući u vidu šta se za proteklih sto godina desilo sa živom prirodom, malo ćemo imati razloga za optimizam. Zebnja i strah pred sudbinom živog sveta, prirode i u krajnjem slučaju i čoveka sve je veća. Misli i želje da će biti bolje, tope se pred naučnim argumentima i saznanjima o posledicama besomučnog uništavanja žive prirode. Čak su se i najveće prirodne vrednosti naše zemlje, kao što su naučni rezervati, rezervati prirode i nacionalni parkovi našli na udaru ekonomskog iskorišćavanja po svaku cenu.

GLOBALNI EFEKTI ANTROPOGENIH FAKTORA

Ugrožavanje i smanjenje biodiverziteta je globalni proces koji u poslednjih 100 godina dobija zabrinjavajuće razmere. Različite čovekove delatnosti koje se mogu svesti pod jedan imenitelj – uništavanje i menjanje prirode, dovele su do snažnih i u mnogim slučajevima ireverzibilnih procesa koji su se neposredno odrazili na promenu ili potpuno uništavanje prirodnih ekosistema i predela, a sa tim u vezi i do nepovratnog gubljenja biološke raznovrsnosti, kroz iščezavanje velikog broja organskih vrsta ili smanjenja njihovih populacija do kritične granice. Uništavanje vrsta u najvećem broju slučajeva ne dešava se kao osmišljena i ciljana ljudska delatnost, već, pre svega, to se ostvaruje posredno, kroz uništavanje njihovih staništa. Na taj način su zauvek nestale mnoge vrste, kako one čiji je naestanak praćen ili evidentiran tako i one, koje su, inače, u daleko većem broju, i koje nikada

od nauke nisu opisane, niti se znalo za njihovo postojanje. Smanjenje biodiverziteta u globalnim razmerama rezultat je uništavanja skoro svih ekosistema na Zemlji, pri čemu se na prvom mestu nalaze florističko-faunistički najsloženiji ekosistemi, koji su, istovremeno, i najosetljiviji na promene i smanjenje biodiverziteta. Naravno, ne treba izgubiti iz vida da je određen broj vrsta zauvek nestao ne samo zbog izmene ili uništavanja njihovih staništa, već i zbog prekomerne eksploatacije. Obično je nestanak pojedinačnih vrsta uslovljen kombinacijom oba faktora – uništavanjem staništa i nekontrolisanim korišćenjem. Endemične i reliktne vrste se nalaze prve na udaru ovih negativnih promena. Ove vrste se u najvećem broju slučajeva odlikuju stenovalentnošću i restriktivnim rasprostranjenjem, a najmanje promene u njihovim staništima dovode do smanjenja njihovih populacija, koje se, inače, po pravilu, i u neizmenjenim uslovima sredine, odlikuju malom stopom reprodukcije.

Postoji jedna dramatična računica koja ukazuje na gubitke diverziteta, sa naglaskom na one taksone koji će iščeznuti pre nego što smo i saznali za njihovo postojanje. Naime, ako bi bilo tačno da 50 % specijskog diverziteta živi u sklopljenim tropskim šumama (prema nekim pretpostavkama taj broj iznosi 36 miliona vrsta), a koje se uništavaju, odnosno čija se površina smanjuje po stopi od 5-10 % svakih deset godina, i ako se pretpostavi da je odnos smanjenja površine i broja vrsta 10 : 1, što bi dalo ekvivalentnu stopu gubitka od recimo 360.000 vrsta, mogla bi da se izvede teoretska rečunica po kojoj nestane godišnje oko 36 hiljada vrsta, odnosno da na Zemlji oko 100 vrsta iščezne svakoga dana (kada se ukalkulišu i poznate i nepoznate – neopisane, vrste). Ovakve fantastične računice imaju prvenstveno za cilj da slikovito istaknu značaj očuvanja i proučavanja tropskih šuma, ali univerzalno ukazuju na skokovitost i redove veličina stopa redukcija biodierziteta nastalih antropogenim uticajima. Ali, nevešto navođena i primenjivana izvan konteksta geografskog područja Tropa, ova računica-mistifikacija izaziva utisak beznadežnosti i verovatno više umrtvljuje akcije zaštite i očuvanja biodiverziteta, nego što ih podstiče.

Međutim, činjenica je da, s obzirom na stopu nestajanja staništa u tropima, u izolovanim područjima i morskim ekosistemima od oko 1 % (procene idu i do 5 %) na deset godina, nikad neće biti upoznat i proučen ukupan biodiverzitet na planeti Zemlji. Ipak, neke prognoze polaze od realne mogućnosti očuvanja skromnih 10-20 % biodiverziteta u toku sledećih 10-20 godina, što bi se moglo smatrati dovoljno značajnim delom ukupne biološke raznovrsnosti, da bi vredelo da se ulože relativno velika sredstva i napori u program očuvanja, podržan udruženim međunarodnim snagama.

Prema nekim profnozama koje deluju dosta pesimistički (PIMM et al., 1995), recentna izumiranja vrsta dobro proučenih grupa u različitim staništima, 100 do 1.000 puta su veća nego u predistorijsko vreme. Ako bi sve vrste, koje se danas smatraju globalno ugroženim, nestale tokom sledećeg veka, onda bi tempo izumiranja u budućnosti bio deset puta brži i od današnjeg. Neke ugrožene vrste će nadživeti vek, ali će umesto njih podleći neke koje danas još ne smatramo ugroženim. Najviše je iščezlih vrsta upravo među endemitima, a o endemitima i oblastima bogatim endemitima najmanje znamo. Pre oko 1.000 do 4.000 godina, Polinežani su naselili poslednje nenaseljene gostoljubive delove Zemlje – tom prilikom je samo među pticama istrebljeno 2.000 vrsta – 15 % od ukupnog broja u Svetu. Ni kolonizacija Evropljana nije bila srećnija. Od 1778. iščezlo je 18 endemičnih vrsta ptica samo na Havajima, a za još 12 se ne zna da li ih još ima živih. Približno iste cifre važile bi i za ptice na teritoriji današnje Srbije u tom periodu, s tom razlikom što naše nisu endemične (sve havajske kopnene pticwe jesu), tako da srećom nisu potpuno nestale sa lica Zemlje. Ptice nisu izuzetak, nego paradigma.

Prema podacima Svetskog monitoring centra za zaštitu živog sveta (McNELLY et al., 1990) osnovni uzroci nestajanja (izumiranja) životinjskih vrsta na Zemlji posle 1600. godine su introdukcija alohtonih vrsta (39 %), uništavanje staništa (36 %), lov (23 %) i ostali uzroci (2 %). Najveći gubici diverziteta ograničeni su na tropska ostrva, pa čak i kontinente

(Australija) na koje su kolonisti iz raz vijenog sveta doneli svesno ili nesvesno veliki broj alohtonih vrsta koje su potisle ili uništile autohtonu faunu. Primeri Australije, Novog Zelanda, Tasmanije, Nove Kaledonije, Madagaskara, Galapagosa upečatljivo pokazuju štetno delovanje introdukcije na autohtonu faunu i izvorni diverzitet.

Promene u biljnom i životinjaskom svetu i globalnom biodiverzitetu u celini, u poslednjem veku su, može se reći bez preterivanja, dramatične. Prema izveštaju Svetskog monitoring centra za očuvanje prirode (WCMC), kao i istraživanjima REIDA i MILLERA (1989), čak 22.530 vrste biljaka i životinja su ugrožene u različitom stepenu i po različitim osnovama. U ovaj broj su uključene 384 vrste biljaka, 23 vrste riba, 2 vodozemca, 21 gmizavac, 98 vrsta beskičmenjaka, 113 ptica i 83 sisara koje su zauvek nestale sa lica Zemlje. Zauvek nestale vrste sačinjavaju ''Crne liste'', koje predstavljaju svojevrstan dokument o nepovratno izgubljenom biodiverzitetu Planete. Broj vrsta u opasnosti da nestanu, dakle, vrsta pred istrebljenjem, daleko je veći. Naime, ?????? vrsta biljaka, 81 riba, 9 vodozemaca, 37 gmizavaca, 221 vrsta beskičmenjaka, 111 ptica i 83 vrste sisara nalaze se u kategoriji organizama čija je sudbina krajnje neizvesna, a izgledi za potpuno iščezavanje sasvim izvesni ukoliko se faktori njihovog ugrožavanja ne otklone.

Prema nekim prognozama, do sredine 21. veka iščezlo bi više od 60.000 vrsta vaskularnih biljaka, što čini približno 25 % od ukupne svetske flore (IUCN, 1987). Prema drugom izvoru, u ovom trenutku je ugroženo 12 % ukupne svetske faune sisara i 11 % ornitofaune (WRI, 1994). Ove procene su bazirane na stopi izumiranja organskih vrsta u poslednja dva veka i prognozama da će se negativna delovanja i uništavanja prirodnih ekosistema nastaviti nesmanjenim tempom.

Uništavanje i nestanak vrsta i uopšte smanjenje genetičke, specijske, a sa tim u vezi i ekosistemske raznovrsnosti u regionalnim i globalnim razmerama može se, dakle, dovesti u vezu sa nekoliko osnovnih, i često međusobno povezanih i uslovljenih uzroka, a to su:

1. potpuno uništavanje prirodnih staništa i njihova zamena sekundarnim ili u potpunosti veštačkim staništima nepovoljnim za opstanak izvornih vrsta primarnih ekosistema;

2. fragmentacija prirodnih ekosistema koja dovodi do smanjenja životnog prostora, uključujući areal aktivnosti pojedinih vrsta, što za krajnju posledicu ima poremećaj u njihovim intraspecijskim i populacionim odnosima (kao najdrastičniji primer može se navesti smanjenje genetičke varijabilnosti zbog međusobnog ukrštanja jedinki u malobrojnim populacijama), kao i u cenotičkim odnosima unutar preostalih fragmenata prirodnih ekosistema;

3. parcijalne intervencije koje dovode do promena u strukturi i funkciji ekosistema;4. prekomerna eksploatacija vrsta, npr. izlovljavanjem ili sakupljanjem za različite

svrhe;5. introdukcija alohtonih vrsta flore i faune, koja uslovljava promene izvornog

sastava autohtone faune, flore i ekosistema;6. neposrednim ili posrednim zagađivanjima vode, vazduha i zemljišta koja dovode,

kroz kumulativni efekat, najčešće do postepenih, a u akcidentnim slučajevima i naglih promena u strukturi i funkciji prirodnih ekosistema;

Svi gore navedeni faktori deluju, najčešće sinergistički, pa je teško odvojiti njihovo pojedinačnodejstvo. Naravno, moguće je izdvojiti one faktore koji deluju snažno i neposredno na uništavanja staništa kao što su totalna seča šuma, melioracije i irigacije, potapanje kanjona i klisura veštačkim akumulacijama, neplansko širenje gradova na uštrb prirodnih ekosistema, itd. U najvećem broju slučajeva prirodna staništa se uništavaju posredno i postepeno, kroz ''sitne'' i, vrlo često, kako se misli, ''beznačajne'' parcijalne intervencije u prirodnim ekosistemima, kroz delimičnu eksploataciju populacija vrsta ili određenih komponenti ekosistema zaključno sa različitim vrstama zagađivanja koja uvek imaju kumulativni efekat.

OPŠTI ANTROPOGENI EFEKTI NA BIODIVERZITET U SRBIJI

Nema sumnje da je Srbija po bogatstvu flore, fungije, faune i ekosistema među vodećim zemljama Evrope, što znači da je bogata svim elementima biološke raznovrsnosti, genetičkim, specijskim, zaključno sa ekosistemskim diverzitetom. Iz ove činjenice proizilazi da se prema ovom bogatstvu moramo odnositi krajnje oprezno i da svoje delatnosti moramo prilagoditi očuvanju tog bogatstva i raznovrsnosti. Ono što posebno treba istaći jeste činjenica da je biološka raznovrsnost u našoj zemlji veoma neravnomerno distribuirana i da se veoma mnogo razlikuje od mesta do mesta. Planinske oblasti, kanjoni i klisure, ''prašume'', močvarna područja, peščare i pećine se posebno izdvajaju po bogatstvu vrsta i biodiverziteta u celini u odnosu na veći deo zemlje koji se nalazi pod manje više snažnim antropogenim uticajima i suštinski izmenjenim ekosistemima. S obzirom na činjenicu da se područja koja se odlikuju velikim biodiverzitetom međusobno razlikuju, mere za očuvanje ovih prirodnih riznica biološke raznovrsnosti moraju biti prilagođene njihovim ekološkim i biogeografskim osobenostima. Jednom rečju, ono što u pogleduzaštite važi za jedan region ili objekat prirode ne može se automatski ili mehanicistički primeniti na neki drugi. U tome je i suština ekološkog pristupa u očuvanju biodiverziteta ne samo naše zemlje, već i svih drugih regiona koji se odlikuju velikim i heterogenim biodiverzitetom.

Sve promene koje dovode do smanjenja biološke raznovrsnosti, evidentirane u svetu, u većoj ili manjoj meri su izražene i u Srbiji. Predstave o netaknutoj prirodi naše zemlje, očuvanim šumama, rekama, i prirodi uopšte, više su pitanje uobičajene frazeologije nego stvarnog stanja. Negativno delovanje sve se više pojačava i ubrzava, čak i u okviru zaštićenih objekata prirode kakvi su rezervati, strogi prirodni rezervati i nacionalni parkovi, uprkos naporima, pretežno deklarativne prirode, da bi očuvanje biološke raznovrsnosti trebalo da bude jedan od strateških pravaca u politici naše države.

Prem osnovnoj geografskoj podeli teritorijeSrbije na nizijski ili panonski i planinsko-kotlinski deo, negativni uticaji na biodiverzitet u ovim velikim geografskim celinama naše zemlje, ispoljavaju se na različite načine i sa različitim efektima, bez obzira na intenzitet i trajanje tih uticaja. Važno je istaći da su se čitav Mediteran, Balkansko poluostrvo i Panonska nizija nalazili pod vekovnim uticajem čoveka koji je svojim delatnostima izmenio prirodne ekosisteme u toj meri da su se danas na malom delu teritorije, po procenama negde oko 10 % ukupne teritorije, zadržali koliko toliko očuvani klimaksni ekosistemi. Ostale površine pod prirodnim ekosistemima predstavljaju različite predgradaciono-degradacione serije klimatogenih ekosistema, dok se najveći deo površina nalazi pod veštačkim poluautonomnim i neautonomnim ekosistemima.

NEGATIVNI EFEKTI POJEDINIH DELATNOSTI U SRBIJI

Na osnovu rezultata analize antropogenih faktora oji ugrožavaju očuvanje biološkog i predeonog biodiverziteta, dobijenih međunarodno standardizovanim metodama (IUCN, 1991;

IUCN, 1993 i IUCN, 1995, VASIĆ, 1995, 1995A), moguće je dati generalnu ocenmu delovanja pojedinih privrednih delatnosti i drugih sličnih procesa i promena:

Poljoprivreda

Poljoprivredne površine stvarane su na našim prostorima u poslednjih nekoliko stotina godina na račun šuma, stepa, dolinskih livada i močvara i ritova, tako da danas, na primer Srbija raspolaže sa 5.700.000 ha poljoprivrednog zemljišta, što iznosi 65 % njene ukupne teritorije (MUSG, Prostorni plan Republike Srbije, 1994). Ovako veliki procenat ukupne teritorije pod poljoprivrednim zemljištem dovoljan je za primarnu i sekundarnu produkciju hrane čak i za veću populaciju stanovništva od one koja danas živi u Srbiji. U tom smislu svako dalje širenje poljoprivrednih površina na račun prirodnih ekosistema bilo bi krajnje nepoželjno u pogledu daljeg očuvanja već narušene biološke raznovrsnosti naše zemlje i uopšte stabilnosti kompleksa prirodnih i veštačkih ekosistema i predela.

Nizijski šumski, stepski i močvarni ekosistemi i predeli su tradicionalno najjače izloženi negativnim uticajima. Njihova fragmentacija i smanjivanje površina je i dalje u toku usled komasacije, izgradnje komunikacija i pokušaja da se uvođenjem agrotehničkih mera i poljoprivredno nepolodno zemljište, kao što su slatine i močvare, pretvori u plodno. Sadašnje ekonomske promene, uključujući i reprivatizaciju, dovode do mestimičnog napuštanja pašnjaka i parloženja poljoprivrednih površina. Ovakve površine bi se mogle iskoristiti za obnovu prirodne vegetacije i ekosistema, bilo da se radi o stepskim ili šumskim.

Ispaša šre svega sovodi do negativne antropozoogene selekcije travnih ekosistema koji se tom prilikom suštinski menjaju u pogledu florističko-faunističkog sastava, a sa tim u vezi i u pogledu strukture i funkcije. Negativni antropozoogeni uticaj prisutan je na svim površinama gde se vrši ekstenzivna ispaša, bilo da se radi o prirodnim, oroklimaksnim zeljastim ekosistemima iznad gornje šumske granice, stepama lesnih zaravni i peščara, ili pak o izvedenim livadskim zajednicama na računšumske vegetacije u brdsko-planinskim područjima. Negativnu selekciju flore pašnjaka prati prekomerna nitrifikacija i nabijanje zemljišta, što su dodatni efekti koji ubrzavaju proces osiromašenja florističkog i faunističkog sastava pašnjačkih ekosistema. Krajnji rezultat ovih procesa su u potpunosti osiromašeni pašnjaci sa malom produktivnošću i ekonomskom vrednošću. Efekti stočarstva (najviše ovaca, manje koza, konja i goveda), u sadašnjem trenutku su u opadanju, ali i dalje utiču na osiromašenje diverziteta flore, eroziju tla, uznemiravanje i gubitak staništa životinja, kao i na povećanu pojavu alohtonih nitrofilnih biljaka. S druge strane, prestanak paše, u odsustvu divljih preživara vodi gubitku staništa nekih životinja prilagođenih na nisku travnu, ali ne i potpuno degradovanu vegataciju. Posebno interesantan primer je tekunica (Spermophilus cittelus), glodar niskotravnih stepa, koja pretežno živi na pašnjacima koji su nastali od visokotravnih livado-stepa (PETROV, 1992). Ova vrsta ugrožena je na skoro svim staništima u Srbiji ne samo zbog smanjene ispaše i osvajanja pašnjaka od strane žbunastih, dvenastih vrsta i zeljastih korova, već i zbog totalne degradacije pašnjaka negativnom entropozoogenom selekcijom zahvaljujući ekstenzivnoj ispaši. Dakle, radi se o slučaju kada bi kontrolisana i kako bi se u ovom trenutku reklo – održiva ispaša mogla pomoći opstanku jedne retke reliktne stepske vrste.

Paljenje primarne vegetacije bilo da se radi o šumskoj, žbunastoj ili zeljastoj, dovodi, za duže vreme, a neki put trajno, do suštinskih promena prirodnih klimaksnih ili oroklimaksnih ekosistema. U planinama postoji i dalje praksa da se paljenjem i krčenjem šume i žbunaste vegetacije povećavaju pašnjaci. Namerno paljenje vegetacije prisutno je naročito u kontaktnim zonama žbunaste vegetacije iznad gornje šumske granice velikog broja naših planina. Na udaru stočara naročito se nalaze bor krivulj i klekovina, ali i zaštićene vrste

reliktnih i endemičnih borova. Oroklimaksni ekosistemi koje izgrađuju ovi četinari predstavljaju centre diverziteta faune i flore borealnih, alpijskih i oromediteranskih regiona, a istovremeno su neobično značajni u sprečavanju erozivnih procesa u planinskim predelima. Paljenje klekovine i borova planinskih i visokoplaninskih regiona prisutno je i danas na skoro svim našim visokim planinama (krajem oktobra 1995., npr. zapaljena je čitava munikova zona na planinama Gornje Morače).

Paljenjem stepske vegetacije koje kod nas ima dugu tradiciju, održavaju se površine pod pašnjacima i sprečava obnova prirodne livado-stepe ili šumo-stepe. Takođe, paljenjem strništa i trske uništava se biodiverzitet rubnih travnih staništa.

Namerno, a izvanredno retko i spontano izazvani, požari se često javljaju i u mediteranskim predelima, pri čemu posebno stradaju mediteranski žbunasti i šumski ekosistemi. Na njihovo mesto po pravilu dolaze ekosistemi kamenjara koji predstavljaju krajnji stadijum degradacije šumskih i žbunastih tvrdolisnih ekosistema i koji su bez izuzetka podložni snažnoj vodenoj eroziji. Primeri golog krša (krasa), u zaleđu Crnogorskog Primorja, to na najbolji način pokazuju, mada se uništavanje šuma u ovim krajevima može gotovo više pripisati seči i kozarstvu, nego požarima.

Vodena staništa su, kao i travna, tradicionalno na udaru ekspanzije poljoprivrede. Odnos prema njima je oduvek negativan, a naročito su na udaru mala vodena staništa koja su sukcesivno nestala tokom stogodišnjih programa ''odvodnjavanja''. Isušivanje močvara i bara uključujući melioracije i irigacije u cilju pretvaranja ovih staništa u poljoprivredne kulture bio je jedan od najrasprostranjenijih oblika uništavanja prirodnih i visokoproduktivnih ekosistema sa velikim biološkim diverzitetom u ravničarskim predelima naše zemlje. Preostala močvarna i barska staništa kakva su npr. Obedska i Carska bara, Koviljski i Apatinski rit, Ludoško, Šasko i Skadarsko jezero predstavljaju danas poslednje ostatke nekada širokih močvarnih područja, i, istovremeno, objekte posebne zaštite od globalnog značaja. (Ramsarska konvencija o zaštiti ''močvarnih'' područja). Ali su zato skoro potpuno nestali nekadašnji barski vodeni ekosistemi duž Velike i Južne Morave, desne obale Save, donjeg toka Drine, zatim nekada čuveno Negotinsko blato i mnoga druga bogata vodena staništa. Dalje, ne samo isušivanje bara, ritova i močvara, već i tzv. melioracija njihovih oboda, ne može se ekološki opravdati i predstavljalo bi nenadoknadiv gubitak za biodiverzitet naše zemlje u celini. Tokom poslednjih stotinak godina na primer, više putaje odbacivana i reafirmisana ideja o isušivanju plavnog područja severne obale Skadarskog jezera, sa ciljem pretvaranja u poljoprivredne površine, ali se i danas aktuelizuju problemi melioracije tog zemljišta (FUŠTIĆ, 1995). Pri tome se, naravno, gubi iz vida da su plavna zona i sublakustrični izvori Skadarskog jezera alfa i omega opstanka jezera i njegove hidroekološke i hidrobiološke stabilnosti. Da nije široke plavne zone i ''razblaživanja'' jezerske vodene mase katarobnim vodama iz sublakustričnih izvora, jezero bi rapidno umiralo pod pritiskom različitih nutrijenata i zagađujućih materija s obzirom na njegove prirodne karakteristike i predispozicije eutrofnog jezersko-barskog ekosistema.

Iz ovog primera na izvestan način proizilazi drugi veliki problem očuvanja biološkog diverziteta u vodenim ekosistemima – galopirajuća eutrofizacija. Na ovu pojavu koja je izazvana prekomernim unošenjem nutrijenata u kombinaciji sa zagađujućim materijama, posebno su osetljivi prirodno eutrofni baseni. Skoro sva vodena staništa okružena poljoprivrednim površinama, usled akumulacije fertilizatora koji se u njih slivaju, danas predstavljaju polisaprobne, a na mnogim mestima, skoro mrtve vode. Mali kanali koji presecaju velike poljoprivredne površine i koji prvenstveno služe navodnjavanju, zatim kanali na izlivima šećerana i drugih postrojenja prehrambene industrije, skoro bez izuzetka, predstavljaju primere potpunog uništavanja vodenih staništa i njihovog izvornog biodiverziteta.

Substitucija prirodnih bara i močvara veštačkim ribnjacima u nizijskim predelima, dovodi do nestajanja i zauzimanja staništa autohtone akvatične flore i faune. Ptice močvarice naviknute na svoja vekovna staništa i novostvorene povećane mogućnosti za ishranu, dolaze na ribnjake gde su izložene nekontrolisanom ubijanju. Ove ptice su, inače, skoro sve zakonski zaštićene. Slatinska staništa, koja se jednostrano tretirju kao neplodna, posebno su ugrožena izgradjom ribnjaka, agroindustrijske infrastrukture, deponija i sl.

Šumarstvo

Od mnogobrojnih delatnosti u šumarstvu, totalna i sanitarna seča, kao i uređenje šuma, posebno u zaštićenim objektima prirode, mogu imati vrlo negativne efekte na biodiverzitet.

Totalne seče šuma neposredno dovode do dugoročnog uništavanja staništa šumskih vrsta i zamene sekundarnim ekosistemima, koji se odlikuju veoma smanjenom produkcijom i malim diverzitetom flore i faune. Takođe, na ovaj način se veći ili manji kompleksi šuma rasparčavaju (fragmentiraju) na veći broj manjih delova među kojima je otežana, a u izvesnim slučajevima i onemogućena komunikacija preko cenobionata. Totalne seče se ostvaruju pre svega u brdsko-planinskim regionima, ali nisu pošteđene ni prirodne šume aluvijalnih ravni ravničarskih krajeva, dok su mediteranske šume hrasta crnike u najvećoj meri uništene još u prethodnim vekovima. U poslednje vreme totalne seče prisutne su i u područjima koja su označena kao potencijalni rezervati prirode i budući nacionalni parkovi (npr. Prokletije), a naročito su izražene u zaštitnim zonama nekih naših Nacionalnih parkova.

Sanitarna seča šuma jedan je od vidova negativnih uticaja na šumske ekosisteme, posebno u zaštićenim šumskim zonama rezervata i nacionalnih parkova. Uklanjanjem zdravih i tzv. zaraženih stabala iz starih očuvanih šumskih ekosistema, odnosi se dragocena biomasa i remete se stabilne trofičke i uopšte cenotičke veze na kojima počiva stabilnost ekosistema. Negativni efekat prorednih i sanitarnih seča u očuvanim šumskim ekosistemima u prvom momentu nije vidljiv, ali će se on ispoljiti vrlo brzo, pogotovu ako se ovakve šumarske aktivnosti nastave sa većom učestalošću. Loše stanje pojedinih šuma u rezervatima i nacionalnim parkovima upravo je rezultat različitih negativnih faktora i njihovog kumulativnog efekta, bilo da se radi o delimičnoj eksploataciji drveta, abiogenim činiocima (npr. efekti aerozagađivanja na velikim distancama), kalamiteti štetočina itd.

Ekološki gledano, uređivanje šuma, po definiciji, može biti u suprotnosti sa očuvanjem stabilnosti šumskih ekosistema i njihovog biodiverziteta. Iz same ideje da se šume ''urede'', proizilazi niz, često kontraverznih pitanja. Naime, dok uređivanje ljudskom rukom podignutih šuma i parkovskih površina ima svog punog opravdanja, jer je čovek kreator ovakvih veštačkih ekosistema, dotle je ''uređivanje'' prirodnih, a posebno klimatogenih šumskih ekosistema, ili još drastičnije, prašumskih rezervata, krajnje diskutabilna i dubiozna delatnost. U ovoj delatnosti kriterijumi i razlozi ''uređivanja'' su veoma rastegljivi i nisu precizno definisani: od zdravstvenih do estetskih. Na primer, jedno krivo, kvrgavo i polusasušeno drvo biće otklonjeno iz šume zato što ne zadovoljava kriterijume ''uređivača''. Koliki je značaj ovakvih stabala u šumi ne uzima se u obzir. Ekolozi smatraju da i ovakva stabla čine šumu, i da bez njih, stabilnost šumskog ekosistema gubi uporište.

Dakle, zaključak je ekologa da uređivanje prirodnih šuma po principu veštački podignutih ili šuma parkovskog tipa nema nikakvog opravdanja i po pravilu donosi više štete nego koristi. Primer uređivanja prirodnih šuma na Avali kod Beograda, tokom kojih je, iz nepoznatih razloga, uklanjan, između ostalog, i sprat žbunova u šumskim ekosistemima hrastovih šuma, pokazuje štetno delovanje ovakve prakse, koja nema nikakvog ekološkog uporišta.

Poseban problem u očuvanju šumskog genofonda je seča starih i veoma starih stabala čija se starost procenjuje na više stotina, a u ekstremnim slučajevima i preko 1.000 godina. U NP Durmitor na primer, u okviru strogog prirodnog rezervata Mlinski potok sečena su, između ostalih, i stabla smrče i jele čija je starost procenjena na 250-280 godina, a čije su dimenzije blizu maksimalnih koje se navode u udžbenicima i enciklopedijama (lično zapažanje V. Stevanovića kao člana ekipe za utvrđivanje ostvarenih seča i doznaka za seču u NP Durmitor – nevembar 1993). Najnovija iskustva sa ovim rezervatom u 1995., pokazuju da se seča vrši i dalje. Takođe, postoje pouzdane indikacije da se seku i veoma stare šume munike na Prokletijama (Streočke i Lumbardske planine). Pojedina stabla munike u ovim šumam, neobičnih su dimenzija i razgranatosti, a prsni prečnik im prelazi i 2 m (JANKOVIĆ, 1958, 1962). Njihova starost se procenjuje na preko 1.000 godina i jedinstvena su ne samo u malom arealu ovog endemo-reliktnog četinara, već izuzetno retka i među četinarima sveta. Seče starih stabala, najčešće se vrše pod izgovorom da su ova stabla prestarela i obolela, a sa stvarnim razlogom velike drvne mase koja je u takvim stablima sadržana. Uklanjanjem ovih stabala nepovratno se gube unikatni ili bar retki genotipovi u okviru svake vrste naše dendroflore. Semenski materijal ovakvih ''staraca'' sadrži genetičke zapise u kojima se krije adaptivno ''iskustvo'' vrste i rešenja opstanka u različitim i promenljivim abiogenim i biogenim uslovima njihovih staništa, kroz dug vremenski period. Jednom rečju, uklanjanjem ovih stabala bez obzira na njihovo zdravstveno stanje nepovratno se gubi, s jedne strane, dragoceni materijal za banku biljnih gena šumskih vrsta, a sa druge uništavaju se čitava mikronaselja cenobionata bez kojih je ekvilibrijum ovih ekosistema poljuljan i doveden u pitanje. To se uostalom, već pokazalo, jer mnoge sastojine ovako parcijalno eksploatisanih šuma postaju ranjive na različite uticaje čija je krajnja manifestacija postepeno sušenje, neuobičajeno česti kalamiteti štetnih insekata itd. U ovom procesu su naročito pogođeni oligotrofni ekosistemi četinarskih šuma borealnog tipa.

U planinskim, brdskim i nizijskim šumama najrašireniji negativni efekat na biodiverzitet predstavlja prekomerna (trajno neodrživa) ekspolatacija drveta, uprkos privrednim osnovama, koje često ili nisu kompatibilne sa očuvanjem biodiverziteta ili se nedovoljno popštuju. Eksploatacija drveta dolazi u sukob sa nizom principa ekološki održivog korišćenja biodiverziteta kao prirodnog resursa, čak i kada pretenduje da predstavlja, po šumarskoj definiciji, uzimanje ''viška prinosa'', ili po nešto više ''ekološkoj'', da doprinosi održavanju ili povećavanju biološkog i predeonog diverziteta, uključujući i ostavljanje ''prezrelih'' stabala, koja su važna kao stanište specifičnih životinja, naročito ptica i insekata (SPEIGHT, 1989). Sanitarna seča je međutim još uvek vrlo rasprostranjena. Uklanjaju se stabla koja su oštetili ili ubili insekti, bolesti, vetrolomi ili sneg – ili kombinacija tih faktora – smatra se, ponavljamo, ekološki neodrživom. Dokazano je da se šuma brže obnavlja ako se ostave i suva (mrtva) stabla. Poznata je, na primer, ekološka činjenica, da se smrčeva ili mešovito-jelova šuma najbolje podmlađuje na trulim stablima i panjevima koja leže u šumi, i koja predstavljaju nezamenljivo klijalište za ove četinare.

Privredno šumarstvo, naročito ono praćeno izgradnjom šumskih puteva, često izaziva povećanu eroziju, a to opet ograničava obnavljanje, a često ima i negativan uticaj na biodiverzitet u vodenim tokovima. Reprivatizacija ponekad ima za posledicu čistu seču koja prethodi predavanju šumskog zemljišta iz društvenog vlasništva. Rezultati privredne transformacije i pitanja nadležnosti i odgovornosti za šume nisu još sasvim jasna, s obzirom da su šume takođe i od onteresa za vodosnabdevanje, ali i za zaštitu životne sredine (odnosno biodiverziteta), tako da je teško predvideti dalji razvoj privrednog šumarstva i njegove buduće efekte na biodiverzitet.

Sitna privatna eksploatacija drveta je trenutno u porastu i najčešće je izvan kontrole, ali je srećom ograničena na lakše dostupne šume oko naselja. Posledica je ekonomske krize

(drvo kao najjeftiniji energent), naročito međunarodnog embarga na uvoz nafte, a delom i reprivatizacije.

Pošumljavanje se do skora vršilo na velikim površinama, prvenstveno za potrebe šumarstva i drvne industrije, najčešće monokulturama četinara, ne retko alohtonih vrsta ili genotipova. U nekim delovima Srbije je rasprostranjeno pošumljavanje goleti, kao antieroziona strategija. Česta su nestručna i neuspešna pošumljavanja. Postoje i pokušaji pošumljavanja iznad gornje šumske granice, što je ekološki neodrživo i kao praksa osuđena na neuspeh. Takođe, obnova gornje granice šume, iako se veoma retko i sporadično sprovodi, uglavnom je neuspešna zbog pogrešnog odabira vrsta. Naši endemični i reliktni autohtoni četinari su u tom pogledu skoro u potpunosti zapostavljeni. U nizinskim travnim predelima postoje lokalni pritisci da se travna staništa pošumljavaju, što smanjuje diverzitet i biljaka i životinja, a naročito ugrožava zajednice stepskog karaktera. Primer pošumljavanja staništa retkih stepskih biljaka i životinja u Deliblatskoj peščari na najbolji način pokazuje kako i pošumljavanje, bez obzira koliko je, uopšte uzev, dragocena i izuzetno korisna ljudska delatnost, u određenim situacijama, ako je ekološki neutemeljeno, može biti štetno po očuvanje biološke raznovrsnosti (STEVANOVIĆ, 1994).

Šumska privreda, uključujući i pošumljavanje, ima različite efekte na biološki i predeoni diverzitet. Seča, naročito čista seča, vodi do gubitka ili fragmentacije staništa mnogih vrsta, ali neke druge vrste favorizuje. Međutim, budući da te druge nisu ograničene ni u pogledu genetičkog diverziteta niti u pogledu brojnosti populacije, ukupni efekat na biodiverzitet je uglavnom negativan. Pošumljavanje monokulturama i alohtonim materijalom još pogoršava taj problem i doprinosi snižavanju predeonog (ekosistemskog) diverziteta. Štaviše, alohtono drveće je često manje sposobno za dugoročno održavanje ekosistema, naročito u pogledu kriza suše, aerozagađenja i sl. Ohrabruje činjenica da se postepeno uviđa značaj pošumljavanja autohtonim materijalom.

Vodoprivreda

Izgradnja veštačkih akumulacija u kanjonima i klisurama dovodi do potpunog uništavanja populacija vrsta i ekosistema u zonama potapanja. Poseban gubitak diverziteta izazvan potapanjem, je nestanak ili krajnja fragmentacija reliktnih ekosistema kao što je slučaj sa sastojinama Pančićeve omorike u kanjonu Drine ili zajednice Celto-Juglandetum u Lepenskom viru u Đerdapu. Možda je najveća šteta što mnoge kanjonske doline pre potapanja nisu biološki i ekološki istražene, te su sa potapanjem zauvek nestale vrste i ekosistemi koje za nauku nisu ni opisani ili pak evidentirani. Ovo se posebno odnosi na troglobiontnu faunu krečnjačkih kanjona kao što su Drina, Piva, Đerdap. S obzirom na činjenicu da su kanjonske doline u našoj zemlji najznačajniji refugijumi tercijarne šumske flore i vegetacije, njihovim uništavanjem nestaju najznačajniji centri genetičkog, specijskog i ekosistemskog diverziteta naše zemlje, Balkanskog poluostrva i Evrope. U tom smislu duboke krečnjačke kanjonske doline i klisure, pored već potpoljenih (Piva, Đerdap, Drina), kakve su npr. Rugovska i Duvska klisura, klisure Mileševke, Lima, Morače, Lijeve rijeke, Tare, itd. predstavljaju izvanredno bogate refugijume reliktne i endemične flore i faune, ali su, istovremeno i u žiži interesovanja za izgradnju hidroenergetskih objekata u novim (prostornim) planovima. Poseban problem prilikom izgradnje akumulacija u uzanim kanjonima i klisurama, predstavljaju vodeni ekosistemi, kako jezerski stvoreni akumulacijom, tako i rečni iza brane. Paktično, komunikacija rečnog naselja donjeg i gornjeg toka reke je prekinuta ne samo zbog nepostojanja odgovarajućih koridora (tzv. riblje staze) već i zbog potpuno izmenjenih ekoloških uslova koji vladaju u jednom rečnom i veštačkom lakustričnom ekosistemu. Primer Đerdapske brane na kojoj nisu izgrađene riblje staze na najbolji način pokazuje u kojoj meri je

oštećen riblji fond Dunava odsustvom anadromnih i katadromnih vrsta koje su imale ne mali ekološki ali i komercijalni značaj u ukupnom ribolovu naše zemlje. Takođe, pitanje tzv. biološkog minimuma (minimalne količine ispuštene vode iz brane) kojim se obezbeđuje ''dovoljan'' ili ''minimalan'' opstanak rečnog naselja nizvodno od akumulacije, shvata se vrlo uprošćeno i mehanicistički. Pravilnije bi bilo da se ova količina vode za svaki rečni sistem prethodno ispita ne samo na osnovu proticaja, već i na osnovu ekološkog kapaciteta vodotoka koji podrazumeva neophodnu količinu vode za obavljanje normalne funkcije vodenih organizama i njihovu reprodukciju, i održavanja biološke raznovrsnosti vodotoka nizvodno od brane.

Poseban problem u očuvanju biološke raznovrsnosti vodenih ekosistema predstavlja regulacija vodotoka. Najčešće je ona izvedena tako da su naše ravničarske reke sabijene nasipima u uzane plavne zone, dok su obale manjih vodotoka bukvalno svedene na betonska korita. Fundamentalna ekološka i hidrobiološka saznanja ukazuju da je život svake reke neposredno povezan sa širinom plavne zone. U njoj se jedino, živi svet reke obnavlja efikasno. Smanjenje širine plavne zone neposredno pogađa populacije riba, ali i drugih vodenih, pre svega, rečnih organizama (fito- i zooplankton) koji gube mrestilišta i staništa za reprodukciju u poplavnim zonama (forlandima).

Zagađivanje i presušivanje podzemnih vode, predstavlja problem posebne vrste, a koji je u našoj zemlji sve izraženiji. U vodama u karstu ono neposredno dovodi do nestanka endemične podzemne faune. Uopšte, uzimanje vode na izvorištima, i u gornjim tokovima reka, naročito u planinskim predelima, utiče na vodni režim čitavih predela i vodi drastičnom snižavanju biodiverziteta.

Opsežni tzv. hidromelioracioni radovi mestimično izazivaju značajne negativne efekte menjajući autentični hemizam voda, čime se gubi diverzitet akvatičnog živog sveta prilagođenog na specifične uslove. Usporavanje voda i oplićavanje usled uspora, omogućuje pojačano zagrevanje i gubitak rastvorenog kiseonika, što povremeno i lokalno dovodi do pomora akvatičnih životinja. Veštački kanali za irigaciju i drenažu i inače su klopke za mnoge životinje, a tamo gde se oblažu plastičnom folijom, postaju smrtonosni.

Ogroman potencijal vodenih, barskih ekosistema za bioprečišćavanje otpadnih voda, planski se gotovo i ne koristi, tako da biodiverzitet ne dobija svoj ekonomski značaj ni tamo gde ga je sasvim lako koristiti i gde ne traži velike investicije. Slično je sa marikulturom, koja bi mogla da smanji pritisak na prirodne populacije riba, školjki i rakova, a koja se decenijama planira i retko realizuje.

Urbanizacija i izgradnja infrastrukture

Ovom ljudskom delatnošću neposredno se uništavaju prirodni ekosistemi u okolini vlikih gradova i oko saobraćajnica. Saobraćajnice presecaju prirodne ekosisteme sprečavajući komunikaciju cenobionata, a vrlo često one se nalaze na osnovnim koridorima lokalnih migracija i unutar areala aktivnosti populacija pojedinačnih vrsta izazivajući njihovo masovno uništavanje. Posebno su opasne saobraćajnice u šumskim i močvarnim olastima, i uopšte u zaštićenim objektima kakvi su nacionalni parkovi i rezervati. Dosadašnja iskustva u našoj zemlji pokazuju da se prilikom izgradnje saobraćajnica nije vodilo računa o prirodnim koridorima divljih vrsta (npr. izgradnja propusta), te je stanje ekosistema oko saobraćajnica vrlo nepovoljno, ne samo zbog buke i drugih oblika uznemiravanja, već i zbog velikog mortaliteta populacija vrsta koje žive u prirodnim ekosistemima oko puteva. Uticaj izgradnje saobraćajnica na okolne ekosisteme i živi svet, kao i valorizacija ovih uticaja data je u posebnom elaboratu (SAVIĆ, STEVANOVIĆ, 1991).

Rudarstvo

Kamenolomi se u Srbiji po pravilu nalaze u mnogim klisurama koje su centri biodiverziteta i predstavljaju ekskluzivna staništa reliktnih i endemičnih vrsta, kao i reliktnih polidominantnih ekosistema. Eksploatacija kamena u Nacionalnim parkovima i rezevatima je u potpunosti neprimerena, ne samo zbog uznemiravanja živog sveta bukom, povremenim eksplozijama i česticama kamene prašine, već i zbog direktnog ugrožavanja ekosistema i predela koji čine jednu od najvećih vrednosti svakog zaštićenog objekta prirode. Preostali aktivni kamenolomi kd Golubca u NP Đerdap direktno ugrožavaju retke polidominantne zajednice u neposrednoj okolini (MIŠIĆ, 1981), dok se kamenolom u Sićevačkoj klisuri kod Ostrovice preteći primakao zapadnim padinama Oblika na kojem rastu pravi rariteti naše flore i vegetacije, kao što je izuzetno retka simpatrička zajednica vrsta Ramonda serbica i R. nathaliae (STEVANOVIĆ et al., 1987). Napušteni kamenolomi u klisurama i kanjonima mogu se, primenom ekološkog inženjeringa, uz velike teškoće i dugo vreme, pretvoriti u specifična staništa ptica i retkih biljaka. Dakle, ne radi se o beznadežnim slučajevima narušavanja prirode, kako kamenolomi često izgledaju (kao rane u srcu planine), s obzirom na mogućnosti njihove, izvesno spore i teške revitalizacije u pravcu poboljšanja biodiverziteta.

Kada je reč o površinskim kopovima uglja kao i o podzemnim rudnicima glavni problem predstavljaju deponije jalovine i pepelišta. Ona se obično i na žalost formiraju na obradivom zemljištu. One direktno retko ugrožavaju izvorni diverzitet. Međutim, uspeh njihove revitalizacije u direktnoj je vezi sa fundamentalnim ekološkim saznanjima vezanim za biodiverzitet. Dosadašnja saznanja o spontanom obrastanju pepelišta i sukcesivnog obrazovanja biocenoza na pepelištima TE ''Kostolac'' ukazuju na veliki značaj raznovrsnosti cenobionata u prvim fazama obrastanja negostoljubivog supstrata (MITIĆ, 1982; ĐORĐEVIĆ-MILORADOVIĆ, 1991).

Turizam i rekreacija

Iako je trenutno u stagnaciji ili opadanju usled donedavnog ratnog okruženja, međunarodne izolacije i ekonomske krize (ili kombinacije svega tog), turizam ima generalno uzevši rastući trend. Efekti se naročito osećaju u zonama tradicionalno intenzivnog turizma, u planinama (zimski) i na moru i primorju (letnji).

Prosperitet ove ljudske delatnosti i privrede u direktnoj je vezi, ili bi trebalo tako da bude, sa očuvanom prirodom, ekosistemima i predelima. Na žalost, u mnogim slučajevima ova ljudska delatnost, ne samo kod nas, pokazala je i svoje loše strane. Planinska oblast naše zemlje posebno je pogođena razvojem turizma.

Planinski turizam, posebno zimski, jedan je od veoma značajnih ugrožavajućih faktora fragilnih planinskih ekosistema i njihove biološke raznovrsnosti. Ovo negativno delovanje ogleda se pre svega u izgradnji malih gradova u srcu planine i konstrukciji skijaških staza i pratećih infrastruktura. Na taj način dolazi do poremećaja vodnog balansa u planinama i zagađivanja različitih vrsta. Radi se zapravo o predimenzioniranim i ekološki loše situiranim objektima čija izgradnja dovodi do velike fragmentacije osetljivih šumskih ekosistema na gornjoj šumskoj granici kao i žbunastih i zeljastih zajednica alpske zone. Ova fragmentacija staništa visokoplaninskih vrsta ima slične efekte kao i izgradnja saobraćajnica o kojima je prethodno bilo reči. Primeri za negativan uticaj turizma na planinsko-visokoplaninske ekosisteme veoma je upečatljiv na Kopaoniku, sa izgledima da se realizuje na sličan način, u skoroj budućnosti, i na nekim drugim našim planinama, ako se razvoj turizma planira na isti predimenzioniran način. Promene u biološkoj raznovrsnosti planinskih ekosistema na nekim

našim planinama (Kopaonik, Šarplanina), izazvane ekspanzivnim turizmom i pratećom izgradnjom infrastruktura, kao i onih delatnosti koje nisu neposredno vezane za turizam, u posledjih deset godina, postaju uočljive, pa čak i alarmantne. Ukoliko se razvoj turizma bude planirao i razvijao na dosadašnji način prognoze nisu nimalo optimističke u pogledu očuvanja biološke raznovrsnosti planinskih turističkih predela.

Naravno, negativne promene biodiverziteta planinskih i visokoplaninskih ekosistema ne treba isključivo vezivati za turizam, s obzirom da su seča šuma, totalna ili sanitarna, ekstenzivna ispaša, pa čak i paljenje vegetacije, kao česta pojava na našim planinama (Prokletije), pa čak i u Nacionalnim parkovima, snažni ugrožavajući faktori koji pogađaju stabilnost planinskih ekosistema i predela.

Najjači efekti turizma na biodiverzitet osećaju se od zagađivanja voda, izgradnje i upotrebe infrastrukture. Oštećuje se vegetacija, nestaju čitave vegetacijske formacije (u alpijskim i subalpijskim zonama) i biljne vrste, introdukuju se neautohtone biljne vrste i pojačava se erozija zemljišta. Naročito intenzivni efekti su po pravilu u zonama sa najvišim biodiverzitetom, u zaštićenim područjima, u kojima je intenzivni turizam po definiciji inkompatibilan sa očuvanjem biodiverziteta. Posebno su uznemiravanjem i uništavanjem staništa ugrožene ptice grabljivice i krupni sisari u planinama, a i ekološki kapaciteti zimskih staništa (za preživljavanja životinja) smanjuju se usled permanentnog prisustva ljudi.

Specifičan je problem uređivanja pećina za potrebe turizma. Po pravilu se proširuju otvori, rezeraju se prirodne pregrade i speleološke tvorevine, ugrađuje nekompatibilna rasveta, tako da se osim narušavanja specifične pećinske mikroklime, uništavaju mikrostaništa osetljivih rliktnih i endemičnih troglobiontskih vrsa koje, vrlo često, pod ovakvim antropogenim pritiscima, nepovratno nestaju i pre nego što budu opisane.

Na biološki diverzitet takođe negativno utiče sakupljanje plodova, pečuraka, trava i lekovitog bilja. Iako je deo tog sakupljanja rekreativan, usled nezaposlenosti i niskih ličnih primanja sve je veći broj ljudi ekonomski zaintersovanih za taj vid privrede, a i čitave opštine značajan deo svojih prihoda vide u organizovanoj mreži sakupljanja i otkupa, što može da ima sasvim negativne efekte na biodiverzitet.

Lov

Pod uslovom da se obavlja tajno, nekontrolisano, masovno i neselektivno, lov može predstavljati jedan od značajnih negativnih antropogenih uticaja na živi svet, pre svega na vrste koje ne spadaju u kategoriju ''lovne divljači'' kojom su obuhvaćene, uprkos dosta rastegljivoj i nedovoljno preciznoj definiciji, neke grupe ptica (plovuše, golubovi, divlje koke) i krupni sisari. Ornitofauna je posebno ugrožena nekontrolisanim lovom, a na prvom mestu među pticama nalaze se dnevne i noćne grabljivice, i pored činjenice da su sve ptice sem nekih predstavnika fam. Corvidae (siva vrana, svraka, kreja) zakonom zaštićene. Ubijanjem ptica grabljivica, ali i svih predatorskih vrsta (npr. insektivornih ptica kakva je većina predstavnika naše ornitofaune, sitnih karnivornih i insektivornih sisara) na najdirektniji način se doprinosi poremećaju različitih ekosistema s obzirom na ključnu ulogu grabljivica u regulisanju brojnosti herbivornih vrsta glodara i insekata. Po mišljenju ekologa kalamiteti štetnih insekata i glodara koji su naročito izraženi na poljoprivrednim površinama i dugo vremena eksploatisanim šumama, u većoj meri su uslovljeni poremećenim trofičkim odnosima u ekosistemima, konkretno malim brojem predatora, nego povoljnim klimatskim i hranidbenim uslovima za prenamnoženje. Zbog niske brojnosti populacija predatora u odnosu na niže trofičke stupnjeve, svako ubijanje grabljivica sa ekološke tačke gledišta je neopravdano i veoma štetno, i odražava se neposredno na biodiverzitet ekosistema u celini.

Posebno pitanje je negativni uticaj lova na migratorne vrste ptica, među kojima je znatan broj onih koje su u kategoriji tzv. ''lovne divljači''. Za razliku od sedentarnih vrsta, koje su izložene samo jednom lokalnom lovnom pritisku, a koji se može planski kontrolisati, migratorne vrste u najkritičnijoj fazi bivaju lovljene duž celog svog selidbenog puta i tako trpe neuporedivo veći lovni pritisak, koji je mnogo teže organizovano kontrolisati. Za sada, sem nekih izuzetaka, i nema monitoringa stanja tih populacija u Srbiji, a bez njega je nemoguće ozbiljno planiranje kvote odstrela.

Ribolov

Kao i lov, i ribolov, ako se obavlja ilegalno, nekontrolisano i prekomerno, i, što je veoma često, nedozvoljenim sredstvima, dovodi do dramatičnog smanjenja populacije riba, ali i svih ostalih organizama u vodenim ekosistemima. Upotreba dinamita, otrova i nestandardnog materijala uključujući mreže nedozvoljenih dimenzija, predstavlja rasprostranjenu kriminalnu delatnost na skoro svim našim rekama, kojom se neselektivno i dugotrajno uništava živi svet voda. Na ove negativne uticaje su naročito osetljive male i brze oligotrofne vode, i, uopšte vode sa malim lapacitetom, ali ovih promena nisu pošteđeni ni vodeni baseni i vodotoci ravničarskih krajeva. Uništavanje ribljeg fonda posledica je ne samo nekontrolisanog izlovljavanja, već i smanjenog ekološkog kapaciteta basena koji je, pak, s jedne strane direktno uslovljen za reprodukciju ribljih populacija, ali i skoro kompletnog naselja drugih reofilnih vrsta (npr. fito i zooplanktona), a sa druge veličinom i profilom basena ili vodotoka. Naravno, ovome treba dodati i stepen zagađenosti voda koji uvek daje svoj negativni doprinos opštem lošem stanju vodenog naselja i biodiverziteta u celini.

Ilegalni ribolov, naročito onaj pomoću eksploziva, najznačajniji je faktor koji ugrožava marinski biodiverzitet i akvatični živi svet u mnogim slivovima, tako da se po efektima približava zagađenju i izgradnji brana i nasipa.

Nedozvoljena trgovina divljim vrstama

Kolekcionarstvo živim ili mrtvim biljnim i životinjskim materijalom predstavlja jednu od vrlo negativnih delatnosti globalnih razmera. Veliki broj biljaka i životinja skuplja se i izlovljava za ove svrhe, a u njihov promet u svetu uključena su velika materijalna sredstva. Prve na udaru nalaze se retke, ugrožene i ranjive vrste flore i faune, čiji se opstanak direktno dovodi u pitanje. Po pravilu, ove vrste se karakterišu stenovalentnošću i sa tim u vezi posebnom ekološkom nišom, kao i specifičnim zahtevima u pogledu razmnožavanja, a vrlo često i slabom reproduktivnom stopom. CITES Konvencijom promet ovim vrstama je strogo zabranjen ili precizno regulisan, ali Srbija je još nije potpisala. U našoj zemlji nedozvoljena trgovina biljnim i životinjskim vrstama regulisana je samo za neke sistematske grupe, kao što su orhideje među biljkama i ptice grabljivice, a takođe i one vrste koje su uključene u komercijalnu trgovinu, na preimer žabe, puževi itd. Posebno je alarmantna situacija sa trgovinom pticama grabljivicama poreklom iz naše zemlje. U poslednje vreme razvoj sokolarstva i potrebe za ovim grabljivicama (Falco peregrinus, F. cherrug) je svuda u svetu u porastu, pa su na udaru kolekcionara mnoga gnezdilišta ovih ptica u Srbiji. Poredtoga, iz Srbije se takno ili poluzvanično izvoze određeni predstavnici faune koji su u Evropi nestali ili krajnje proređeni, a kod nas se još uvek mogu naći u retkim i geografski raštrkanim populacijama. To se odnosi na većinu predatorskih vrsta sisara i ptica.

Posebnu opasnost predstavlja kolekcionarstvo za privatne zbirke, pri čemu su u fokusu interesovanja pre svega atraktivne vrste insekata, kao i stenoendemični reliktni oblici, a

takođe mnogi predstavnici herpetofaune i batrahofaune naše zemlje. Ovim kolekcionarstvom koje se u određenim slučajevima graniči sa filatelijom, populacije nekih vrsta insekata u Srbiji su u tolikoj meri proređene u poslednjih 50 godina, da se sa pravompostavlja pitanje njihove stroge zaštite. Primeri za to iz naše zemlje su leptiri Parnassius apollo, Zerinthia plyxena, Papilio alexanor, kao i endemične vrste trčuljaka.

Ovom prilikom treba istaći da zoološki vrtovi, a posebno botaničke bašte koji predstavljaju svojevrsne kolekcije živih primeraka flore i faune, mogu imati značajanu ulogu u tyv. ex-situ zaštiti retkih i ugroženih vrsta, odnosno veštačkom razmnožavanju biljaka i životinja pod stručnim nadzorom i kontrolom. U tu svrhu su dozvoljena sakupljanja primeraka u prirodi sa jasnim ciljem da se pomogne obnova populacija i kasnije izvrši reintrodukcija na odgovarajuđim staništima sa kojih su date vrste nestale iz različitih razloga. Ovaj proces se odvija sa većim ili manjim uspehom, a neki ohrabrujući rezultati postignuti su sa ugroženim i retkim vrstama biljaka.

Problemi koji se javljaju u vezi sakupljanja divlje flore i faune sa prirodnih staništa moge se regulisati zakonski, a mnoge vrste veštačko gajene na plantažama ili odgovarajućim specijalizovanim tipovima kulture, može značajno smanjiti pritisak na prirodne populacije.

Introdukcija alohtonih vrsta

Unošenje stranih vrsta flore i faune jedan je od vrlo važnih negativnih procesa koji dovode do smanjenja biodiverziteta. Ove promene imaju i globalne razmere, te se ovom problemu posvećuje posebna pažnja u svetu. Naime, promene, izazvane unošenjem došljaka, u izvornoj ostrvskoj fauni i flori tropskih regiona toliko su velike da je opstanak autohtonih endemičnih vrsta pod pritiskom novopridošlih i kompetitivno jačih vrsta, doveden ozbiljno u pitanje. Uzroci trajnog nestanka nekih vrsta tropske ostrvske faune i flore neposredno se vezuju za introdukovane vrste. Kada je reč o našoj zemlji unošenje egzotičnih vrsta je relativno rešireno u šumarstvu i lovstvu. U oba slučaja unose se vrste koje se do sada nisu pokazale kao kompetitivno jače u odnosu na autohtone vrste, koliko zbog toga što se drže pod kontrolom npr. u određenim lovištima, bilo zbog toga što izbor staništa za introdukciju nije adekvatan. Poseban problem predstavljaju nenamerno unesene vrste flore i faune. Ove vrste, po pravilu su vezane za poluautonomne i neautonomne ekosisteme kakve su površine pod kulturama ili pak gradovi, i mogu se javiti u većem broju samo u ovakvim ekosistemima, dok u konkurenciji sa kompetitorima iz prirodnih ekosistema one gube bitku. Međutim, s obzirom da se prirodni ekosistemi sve više uništavaju i menjaju kroz slabljenje cenotičkih veza, introdukovane vrste ulaze i u takve izmenjene prirodne ekosisteme dovodeći do još većih neželjenih promena. Negativni uticaji introdukovanih vrsta kod nas je naročito ispoljen u vodenim ekosistemima. Određene vrste riba (kalifornijska pastrmka, tolstolobik, beli amur, srebrni karaš) koje su unete zbog komervijalnog interesa i prvobitno gajene u određenim tipovima akvakulture (pastrmski ribnjaci, šaranski ribnjaci) ''pobegle'' su u reke i jezera i izazvale velike promene u sastavu ihtiofaune naših vodenih ekosistema. Rezultat ovih promena je skoro isključiva dominacija introdukovanih riba u nekim vodenim ekosistemima i potiskivanje autohtonih vrsta.

Dosadašnja iskustva pokazuju da je nestručno i mehanicističko poribljavanje oligotrofnih glacijalnih jezera glavni uzrok smanjenju izvornog diverziteta oličenog u malobrojnim ali izvanredno retkim endemičnim i reliktnim oblicima faune, posebnobatrahofaune. Primer Vražijeg jezera na Durmitoru poribljenog kalifornijskom pastrmkom koja je u potpunosti uništila stenoendemičnu i reliktnu populaciju neoteničkog alpskog mrmoljka (Triturus alpestris subsp. piperianus), pokazuje koliko je opasno i štetno nestručno poribljavanje bez prethodnih saznanja o autohtonom živom svetu ovih specifičnih i

osetljivih vodenih ekosistema. Sličnu sudbinu doživelo je i Zminičko jezero u Šarancima pod Sinjavinom gde je poribljavanjem kalifornijskom pastrmkom skoro u potpunosti uništena populacija stenoendemičnog alpskog mrmoljka (Triturus alpestris subsp. serdarus) (DŽUKIĆ, 1995). Zabrinjavajuće je, međutim, da ideje o daljem poribljavanju ovakvih jezera u kojima nikada nije ni bilo ribe, još postoje, i, što je još opasnije, sprovode se u delo. Primeri neuspešnog i neadekvatnog poribljavanja prirodnih vodenih basena, posebno glacijalnih jezera su česti. Ekonomski efekti ovih poribljavanja su zanemarljivi u odnosu na cenu koju treba platiti da bi se ovakvi vodeni baseni sa svojim izvornim živim svetom sačuvali.

ZAGAĐIVANJE VAZDUHA, VODE I ZEMLJIŠTA

Ovi uticaji su najčešđe indirektni i mogu se u širokom smislu svrstati u grupu različitih zagađivanja prirodnih ekosistema. U određenim slučajevima zagađivanja mogu imati direktno dejstvo, a što je naročito ispoljeno u regionima oko velikih gradova i zona teške industrije, bilo da se radi o kopnenim ili vodenim ekosistemima.

Zagađivanje vazduha

Najčešće ima indirektan ali ne i mali negativni značaj po biodiverzitet prirodnih ekosistema. Uticaj aerozagađivanja različitim štetnim materijama kao što su azotni i sumporni oksidi i njihovo pretvaranje u tzv. kisele kiše, zatim troposferski ozon, i teški metali u aerosolima, naročito je izražen u blizini izvora zagađivanja kao što su industrijska postrojenja (rafinerije, teška industrija, termoelektrane, toplane, itd.) ili gradovi, ali se efekti ovog zagađivanja mogu osetiti daleko od izvora emisije, što je evidentirano u šumama nekih naših nacionalnih parkova kao što je Kopaonik. Aerozagađivanje, kao i svako drugo zagađivanje, ima kumulativni efekat što se odražava na biodiverzitet prirodnih ekosistema pre svega kroz postepenu promenu sastava biocenoze i njene strukture. Članovi biocenoza jednog šumskog sistema veoma se razlikuju u odnosu na tolerantnost prema kvalitetu i kvantitetu aerozagađivanja. U principu, četinari su osetljiviji nego širokolisno drveće, monospecifične šume od mešovitih i alohtone od autohtonih sastojina (cf. ECE, 1994). Najosetljiviji životni oblici na aerozagađivanje su lišajevi te zahvaljujući ovim osobinama oni imaju veliki bioindikatorski značaj.

Sušenje šuma na velikim prostranstvima jedan je od najupečatljivijih dokaza negativnog delovanja aerozagađivanja, pre svega kiselih kiša, mada se one još uvek ne mogu uzeti kao jedini i isključivi krivac za postepeno nestajanje šuma, s obzirom na kompleksno delovanje ekoloških faktora uključujući i druge negativne antropogene delatnosti, koje dovode do ove, u globalnim razmerama, zabrinjavajuće pojave, posebno u severnoj hemisferi. Važno je istaći da su ekosistemi sa monodominantnim sastavom edifikatora daleko osetljiviji na aerozagađivanje nego oni mešovitog ili polidominantnog sastava.

Opšti trend poslednjih nekoliko godina je pozitivan, s obzirom da su mnogi zagađivači iz ekonomskih ili političkih razloga prestali sa radom ili smanjili emisije polutanata. Paralelno s tim, sazreva shvatanje o opasnostima i štetama koje nekontrolisano zagađivanje vazduha može da izazove, tako da postoje slučajevi tehnološkog napretka u ograničavanju zagađenja.

Aerozagađenje je karakterističan faktor ugrožavanja biodiverziteta travnih nizinskih i vodenih staništa u zonama trajnog aerozagađenja oko nekoliko poznatih industrijskih centara. Pored toga, postoje i lokalni negativni efekti povremenog zagađivanja. Efekti su selektivni:

nestaju mnoge vrste, a favorizuju se otpornije, tolerantnije ili oportunističkije biljke i životinje.

Zagađivanje voda

Jedan je od najvažnijih uzroka u smanjenju izvorne biološke raznovrsnosti vodenih ekosistema. Kada su u pitanju nerazgradljive odnosno spororazgradljive materije kakve su npr. teški metali, radionukleidi, fenoli, itd. njihov kumulativni efekat može ostaviti trajne posledice po živi svet vodenih ekosistema, kako na genetičkom i populaciono-specijskom, tako i na biocenotičkom nivou. Razgradljive materije, posebno one koje sadrže gradivne biološke elemente dovode do povećane produkcije (eutrofizacije) koja može imati neželjene efekte (smanjenje kiseonika, povećana anaerobija u bentosu, promene u fizičko-hemijskim osobinama vode, itd.) posebno u već prirodno eutrofnim basenima, i na taj način dovesti do velikih promena u kvalitativnom i kvantitativnom sastavu naselja.

Poseban oblik zagađivanja voda predstavlja termičko zagađivanje koje u kombinaciji sa eutrofizacijom i zagađivanjem ubrzavaju procese razgradnje i dovode do još drastičnijih promena u već poremećenom sastavu naselja vodenih organizama.

Zagađivanje voda može poticati iz različitih izvora ali pre svega iz industrijskih i gradskih zona i sa poljoprivrednih površina. Po pravilu biološka raznovrsnost vodenih ekosistema u blizini izvora zagađivanja je poremećena u tolikoj meri da se ne može ni uporediti sa koliko toliko prirodnim stanjem. Radi se o polisaprobnim vodama u kojima može opstati samo ograničen broj organizama. Poseban problem predstavljaju kanali i vodotoci u blizini velikih poljoprivrednih površina. Ove vodene površine su prirodno eutrofne i malog su kapaciteta, te svako unošenje nutrijenata i pesticida koji se spiraju sa oranica dovode do galopirajuće eutrofizacije i pretvaranja ovih eutrofnih vodenih ekosistema u polisaprobne. U njima je skoro u potpunosti nestao uobičajeni živi svet močvara i bara, što je čest slučaj sa skoro svim, posebno malim kanalima u Vojvodini.

Efekti zagađenja voda često su pojačani usled sužavanja korita reka i izgradnje nasipa, obično za potrebe hidroelektričnih centrala, suzbijanja erozije, vodosnabdevanja, navodnjavanja i dr. Kada je u pitanju zaštita biološke raznovrsnosti vodenih staništa, male vodene površine, lokve, pištoljine i male bare i jezera imaju provorazredni značaj. U njima se veoma često nalazi specifično naselje planktona i drugih vodenih organizama. Na žalost, ovakvi vodeni baseni su zbog svog malog vodnog kapaciteta i najpodložniji brzim negativnim promenama. U najnovijim sagledavanjima zaštite vodenih ekosistema koje je dao IUCN, efemernim i malim vodenim basenima se pridaje poseban značaj u zaštiti.

Zagađivanje i uništavanje zemljišta

Zemljište kao osetljivi subsistem svakog ekosistema podložan je najrazličitijim promenama izazvanim čovekovom delatnošću. Ovom prilikom nećemo govoriti o ziratnim zemljištima i agrotehničkim merama koje dovode do njihove degradacije (duboko oranje i poremećaj prirodnog rasporeda zemljišnih horizonata, veštačka fertilizacija, upotreba pesticida, itd.), već samo o onim delatnostima koje u prirodnim ekosistemima dovode do degradacije ili, pak, uništavanja zemljišta.

Na prvom mestu je erozija koja dovodi do znatnog ili potpunog odnošenja i uništavanja zemljišta, u krajnjim slučajevima sve do matične podloge. Erozija zemljišta bez obzira da li je u pitanju voda, sneg ili vetar kao uzročnik, uvek je neposredno povezana sa uništavanjem vegetacijskog pokrivača. Pri tome treba znati da je prirodna vegetacija, naročito

klimaksnog karaktera, najbolja zaštita od bilo koje vrste erozije. Ekosistemi sa izvornim sastavom cenobionata i očuvanim biodiverzitetom, najbolje ostvaruju funkciju biosunđera i bioarmature, što se može objasniti time da cenobionti prirodnih ekosistema predstavljaju savršene adaptivne tipove za date ekološke uslove. Ova konstatacija ima i svoju praktičnu stranu a ona bi se mogla jednostavno iskazati da u obnovi vegetacije (ekosistema) na erodiranim površinama treba favorizovati autohtone vrste i težiti rekonstrukciji takvih ekosistema koji će se odlikovati diverzitetom flore i faune.

Neposredan način ugrožavanja zemljišta, ali i celokupnih prirodnih ekosistema, je izgradnja puteva i skijaških staza, posebno u zaštićenim objektima prirode. Opasnost postaje još veća ako se izgradnja objekata izvodi predimenzionirano i uz prenebregavanje osetljivosti ekosistema.

Posredan način negativnog delovanja na zemljište može se ostvariti i pošumljavanjem introdukovanim, pre svega četinarskim vrstama, što dovodi do zakišeljavanja zemljišta i osiromašenja diverziteta ne samo pedobionata, već i čitave flore i faune takvih ekosistema.

Zagađivanje zemljišta hemijskim materijama, pre svega pesticidima, u prirodnim ekosistemima, veoma je retko i ima zanemarljiv efekat u odnosu na poljoprivredne površine. Efekti upotrebe hemijskih toksičkih sredstava u suzbijanju korova, insekata i glodara, u najvećem broju slučajeva zbog svoje neselektivnosti pogubno deluju na izvorni biodiverzitet okolnih prirodnih staništa, ili u poljo-zaštitnim pojasevima, živicama itd.

Negativna delovanja antropogenog ili antropozoogenog faktora koja direktno ili indirektno utiču na biološku raznovrsnost pojedinačnih ekosistema i predela u celini, međusobno su povezana i deluju sinergistički. Njihov efekat se ispoljava u onoj meri koliko je dejstvo pojedinih ugrožavajućih faktora ili grupe faktora intenzivno i koliko dugo traje. Pojedini delovi Srbije koji su u pogledu bogatstva živog sveta toliko osiromašeni da se sa pravom mogu figurativno nazvati ''praznim mrljama'' u osetljivom tkivu biološke raznovrsnosti naše zemlje, rezultati su vekovnog negativnog čovekovog uticaja. Vekovni uticaji, zajedno sa onim savremenim vezanim za tehnološku civilizaciju 20. veka, a koji su naročito intenzivirani u poslednji 50 godina, doveli su do velikih promena ne samo u rasprostranjenosti, strukturi i funkciji pojedinih prirodnih ekosistema, već i čitavih predela. Sa tim promenama nepovratno je izgubljen dragoceni deo velikog prirodnog blaga i vrednosti oličen u smanjenju ukupne biološke raznovrsnosti naše zemlje. Preostali klimaksni prirodni ekosistemi Srbije ograničeni su pre svega na zaštićene objekte prirode kakvi su nacionalni parkovi, strogi prirodni rezervati, prirodni rezervati itd. a površina koju oni zauzimaju je veoma mala u odnosu na potencijalne teritorije koje bi optimalno i poželjno odražavale ukupan biodiverzitet naše zemlje i njegovu zaštitu.

KRATAK OSVRT NA PROMENE U IMOVINSKO-PRAVNIM ODNOSIMA I NJIHOVOM UTICAJU NA BIODIVERZITET

Poslednjih nekoliko godina u Srbiji je, u skladu sa društveno-političkim promenama, došlo i do značajnih promena u odnosima vlasništva i prava na korišćenje prirodnih resursa. Uticaji tih promena i drugih pravnih odnosa na nivou opština i građanina ogledaju se u zemljoradnji, stočarstvu i šumarstvu. Za sada je vrlo tško pratiti njihove efekte, jer potpuno nedostaje sistematsko i organizovano praćenje takvih promena, nema odgovarajućih izveštaja ni zvaničnih i nezvaničnih ocena. Na osnovu stečenih utisaka, izgleda da se i na Srbiju mogu (ili će uskoro moći) da odnose svi zaključci jednog seminara na tu temu, akoji je održan 1993. u organizaciji IUCN (EEP, 1993):

- Pravna regulativa je ili neadekvatna ili suviše komplikovana, a često nekonzistentna; često ekološka pitanja nisu dovoljno prisutna;

- Primena i unapređivanje regulative je ograničeno, zato što činovnicima potpuno, a javnosti u dobroj meri, nedostaje osećaj lične odgovornosti;

- Vlastima nedostaju odgovarajuće ljudstvo, upravna i finansijska sredstva;- Nedostaju sredstva (finansijska i u zemljištu) za kompenzaciju;- Slaba je koordinacija i saradnja među telima koja se bave reprivatizacijom;- Društvena svest je vrlo niska, i nema razumevanja za potrebu posebnih režima

upravljanja;- treba identifikovati ekosisteme kojima je potrebna posebna pažnja, a zatim ih

integrisati u pravnu regulativu vezanu za promene imovinsko-pravnih odnosa.

U PRAVCU POZITIVNIH EFEKATA NA BIODIVERZITET

Osim dominantnih negativnih delovanja na ukupan biodiverzitet naše zemlje, određene ljudske delatnosti i aktivnosti, posebno kada su ekološki osmišljene, mogu dovesti, ne samo do očuvanja već i do povećanja biološke raznovrsnosti. Ovde se pre svega misli na one aktivnosti koje su usmerene u pravcu obnove već narušenih ekosistema i predela, kao i one mere koje se preduzimaju u već trajno izmenjenim i veštačkim ekosistemima. Određena pozitivna iskustva u svetu koja se kod nas još uvek ne primenjuju u dovoljnoj meri mogla bi se sumarno iskazati kroz sledeće:

a) Obnovu šumskih ekosistema izvršiti autohtonim vrstama drveća, po mogućstvu onim vrstama koje su edifikatori klimazonalnih zajednica na određenom biotipu gde se vrši pošumljavanje. U tom pogledu, karta ''Potencijalne vegetacije Jugoslavije'' (FUKAREK, JOVANOVIĆ, 1983), može biti od koristi pri utvrđivanju koju klimazonalnu šumsku zajednicu treba obnoviti na određenom mestu, pri čemu, takođe, treba voditi računa da je ova karta velike razmere i ne sadrži potrebne detalje neophodne za ovakvu vrstu aplikacije. Bez obzira što je obnova prirodne vegetacije na devastiranim staništima izuzetno teška i spora, primenom elementarnog pravila biodiverziteta koje, praktično gledano, podrazumeva sađenje većeg broja autohtonih vrsta koje pripadaju različitim životnim formama, određeni rizici u pošumjavanju (i drugim vidovima obnove prirodne vegetacije) bi se svakako izbegli. Na taj način bi se postigao ne samo floristički diverzitet sađene dendroflore (veći broj vrsta drveća i žbunova), već bi se takav ekosistem u početku uspostavio kao visoko struktuiran i funkcionalan. Dosadašnja šumarska praksa koja se sastojala, u najvećem broju slučajeva, u pošumljavanju jednom vrstom (šumske monokulture) i to pretežno autohtonih (beli bor, crni bor, smrča, pančićeva omorika) i alohtonih (duglazija, ariš, kedar) četinara, nije pokazala zadovoljavajuće rezultate u očuvanju biološke raznovrsnosti. Takve šume su, kao što je prethodno istaknuto, strukturno i fiziognomski jednolične, njihov živi svet siromašan, a opasnost od kalamiteta štetočina velika.

b) poljoprivredne površine treba što više ''prošarati'' poljozaštitnim pojasevima, grupama drveća, živicama i međama. Ovo se naročito odnosi na velika prostranstva pod agroekosistemima ravničarskih krajeva. Poljozaštitni pojasevi, šumarci i zabrani, kao i živice predstavljaju ne samo najefikasniju zaštitu od eolske i vodne erozije, već su staništa za mnogobrojne predatorske vrste koje se hrane štetočinama poljoprivrednih kultura, posebno glodarima i insektima. Stvaranjem

raznovrsnih biotopa u kome će pored poljoprivrednih površina mozaično biti izmešana šumska i žbunasta staništa, istovremeno će se očuvati biološka raznovrsnost čitavog predela, a sa tim u vezi i njegova ekološka i biološka stabilnost. Na primer, jedan par sova malih ušara (Asio otus) koji se gnezdi u jednoj šumi nadomak poljoprivredne površine, uništi u toku noći prosečno 3 sitna glodara, voluharice ili poljskog miša. Ako se ima u vidu da jedan par glodara potencijalno može reprodukovati nekoliko generacija potomaka godišnje, od kojih svaka generacija može postati, u toj godini polno zrela, i da pri tom svaki glodar u sezoni pojede biljne hrane u količini od nekoliko kilograma, šteta od glodara može biti izvanredno velika , a korist od jednog para sova, praktično, neprocenjiva. Zaštita i favorizovanje predatorskih vrsta, kao što su mala ušara (Asio otus), vetruška (Falco tinnunculus, F. vespertinus), mišar (Buteo buteo), svračak (Lanius collurio, L. minor), lasica (Mustella arvalis), pa čak i ozloglašenih ''štetočina'' kao što su divlja mačka (Felis sylvestris), lisica (Vulpes vulpes) i tvor (Mustella putorius) u zabranima i živicama pored poljoprivrednih površina može biti značajan dodatni i stalno prisutni, i, istovremeno zapostavljeni i neadekvatno valorizovan način biološke zaštite biljnih kultura.

c) stvaranje veštačkih gnezdilišta za ptice i druge životinje u bilo kom veštačkom i narušenom šumskom ekosistemu, uključujući čak i one klimatogene koji, na primer, ''izgledaju'' savršeno zdravi posle sanitarne seče. U svim šumskim ekosistemima u kojima je uzrasna struktura jednolična, u kojima su uklonjena stara i trula stabla sa dupljama, preporučljivo je i poželjno postavljanje veštačkih gnezdilišta. Primeri postavljanja kućica za sove u NP Kopaonik dali su zadovoljavajuće i ohrabrujuće rezultate. Ovaj jednostavan i jeftin način pomoći pticama u skoro svim šumskim ekosistemima, bez obzira koliko se nekima činio neproduktivnim, naprotiv, daje brze i opipljive efekte u pogledu povećanja biodiverziteta s jedne i očuvanja biološkog ekvilibrijuma ekosistema s druge sterane.

d) veštački vodeni ekosistemi bi se mogli sa pravilnim projektovanjem pretvoriti u ''male centre'' biološke raznovrsnosti. Ovo se ne odnosi na duboke oligotrofne vršne akumulacije u kanjonima čiji su izgledi da postanu ekosistemi kvalitativno i kvantitativno bogatim živim svetom, svedeni na najmanju moguću meru. Tek sa poodmaklim fazama zasipanja ovakvih vršnih akumulacija stvoriće se uslovi za povećanje raznovrsnosti ovih veštačkih ekosistema. Hidroakumulacija ''Međuvršje'' u Ovčarsko-Kablarskoj klisuri jedan je od takvih primera.

Međutim, kada su u pitanju veštački vodeni baseni čije obale nisu strme i čiji je profil sličan prirodnom, što podrazumeva, pre svega, postojanje relativno široke i plitke litoralne zone, obnova živog sveta i povećanje biodiverziteta može ići relativno brzo. Primeri nekih veštačkih jezera kao što su Ćelije kod Kruševca koje je bogato ne samo ihtiofaunom već i faunom ptica močvarica i vodozemaca, na najbolji način pokazuje da i veštački vodeni baseni mogu biti značajni za očuvanje biološke raznovrsnosti.

Pravilno planiranje izgradnje nasipa i određivanje širine plavne zone reka jedan je od veoma značajnih hidrotehničkih poduhvata kojim se može uticati pozitivno na biodiverzitet, ne samo plavnih područja već i reka u celini. Dosadašnja iskustva pokazuju da je bogatstvo živog sveta i biodiverzitet reka direktno uslovljen širinom plavne zone. Velika plavna područja kod Apatina, Koviljsko-Gardinovačkog i Dubovačkog rita, uključujući sisteme dunavskih i savskih ada, najbogatija su ribljim populacijama kao i delovi reka u njihovoj neposrednoj blizini. Pozitivni efekti koji su izraženi u povećanju optšeg biodiverziteta rečnih ekosistema uočeni su poslednjih deset godina sa daljom tendencijom pobpoljšanja, u širokom

delu đerdapske akumulacije između Rama i Kostolca s jedne i Dubovca i Banatske palanke sa druge strane reke. Povećanje biodiverziteta rečne faune i faune ptica močvarica, najvećim delom se pripisuje širokoj i stalnoj plavnoj zoni koja je nastala podizanjem nivoa Dunava, mada se i efekti eutrofizacije, usled akumuliranja nutrijenata zbog uspora vode ne mogu zanemariti u opštem doprinosu većoj produkciji i diverzitetu reofilnih cenobionata, a sa njima i svih drugih vodenih organizama.

Dosadašnja iskustvau svetu pokazuju da je obnoa i stvaranje novih vodenih staništa ne samo izvodljiva, veš i da daje pozitivne efekte u relativno kratkom roku. Naime, opšte je prihvaćena ekološka činjenica da se vodeni ekosistemi, ukoliko se otklone različiti negativni uticaji (zagađivanje, nekontrolisani lov i ribolov, itd.) brže spontano repariraju nego terestrični.

Povećanje biološke raznovrsnosti moguće je i u krajnje veštačkim neautonomnim ekosistemima kakvi su gradovi. Iako se gradovi u pređenju sa prirodnim ekosistemima, označavaju kao ''biodiverzitetske pustinje'', ova konstatacija se može prihvatiti samo uslovno. Naime, istraživanjima ruderalne flore Beograda utvrđeno je preko 500 vrsta vaskularnih biljaka (JOVANOVIĆ, 1994), što predstavlja visok floristički diverzitet za jednu visokourbanizovanu sredoni. Takođe, preko 90 vrsta ptica od kojih gnezdarica, stalnih zimovalica i prolaznica konstatovan je za gradsko područje Beograda (VASIĆ, STEVANOVIĆ, 1970, VASIĆ, 1983). Međutim, u poslednjih dvadeset godina uočava se značajno smanjenje broja vrsta ptica, posebno gnezdarica u užem gradskom području Beograda, što se može dovesti u vezu sa značajnim promenama u gradskom ekosistemu (povećano zagađivanje, smanjenje zelenih površina, širenje urbanih celina, nedostatak specifične hrane za pojedine vrste, povećan broj predatora i domaćih kompetitora, itd.). Upravo povećanje broja pojedinih vrsta indikator je negativnih promena u radskim ekosistemima. Ove tendencije je vrlo teško promeniti u željenom pravcu povećanja biološke raznovrsnosti urbanih staništa. Jedan od načina je podizanje zelenih površina sa većim brojem vrsta dendroflore i zeljastih biljaka, izgradnja veštačkih gnezda za ptice u drvoredima, parkovima i na zgradama, i odgovarajućih hranilišta prilagođenih ređim vrstama životinja. Mnogi naši parkovi, ne samo u Beogradu, mogli bi, na taj način, postati male ''oaze'' diverziteta ptica.

LITERATURA

FCE (1994): Forest condition in Europe: Results of the 1993 survey – European Union – UN Economic Commission for Europe, Brussels and Geneva.

PIMM, S. L., RUSSELL, G. J., GITTLEMAN, J.L. & BROOKS, T. M. (1995): The Future of Biodiversity – Science 269:347-350.

MEĐUNARODNO-PRAVNI INSTRUMENTI I NACIONALNO ZAKONODAVSTVO

Međunarodni dokumenti

Svi međunarodni i nacionalni dokumenti prilagođavaju se savremenoj koncepciji zaštite i očuvanja biodiverziteta. Postojeći međunarodni dokumenti predstavljaju značajno polazište za izradu nacionalnih (državnih) zakona i propisa koji se odnose ili će se ubuduće odnositi na očuvanje biološke raznovrsnosti. Razumljivo je da su međunarodni dokumenti, po

svojoj prirodi, uopšteni, s jedne strane, ali isto tako pružaju dovoljno elemenata koji se moraju ugraditi u zakonsku regulativu s druge strane. Pri tome, neophodno je voditi računa o svim onim specifičnostima koje se odnose na biološku raznovrsnost svake zemlje. Sprovođenje zakonskih propisa u život predstavlja jedan od najvažnijih problema ne samo u ovom segmentu zaštite životne sredine, već i uopšte, kako u globalnim tako i regionalnim i lokalnim okvirima.

Jugoslavija je bila potpisnik mnogobrojnih međunarodnih dokumenata (deklaracija, rezolucija, povelja i dr.) u oblasti životne sredine. Ove dokumente, iako pravno ne obavezuju države ugovornice, značajno je sa stanovišta zaštite i očuvanja biodiverziteta spomenuti, s obzirom da predstavljaju začetak u razvoju međunarodnog prava u ovoj oblasti. Preporuke sadržane u ovim dokumentima su razrađene i našle su posebno mesto u okviru međunarodnih ugovora koje je međunarodna zajednica usvojila u oblasti zaštite flore i faune, prirodnih dobara, biodiverziteta u celini. Među najznačajnijim dokumentima koje je međunarodna zajednica donela i Jugoslavija uglavnom potpisala ističu seseldeći dokumenti:

1. Deklaracija o čovekovoj sredini, doneta na prvoj Konferenciji UN o čovekovoj sredini, Štokholm, 1972. godine, kojoj je Jugoslavija prisustvovala, izraz je zajedničkih napora i načela koje je međunarodna zajednica utvrdila u oblasti zaštite sredine. Značajno je načelo po koome se prirodni izvori zemlje, podrazumevajući vazduh, vodu, zemljište, floru i faunu, naročito reprezentativne primerke prirodnih ekosistema moraju sačuvati za dobro sadašnjih i budućih generacija brižljivim planiranjem i upravljanjem (načelo 2). Posebno je značajna odgovornost čoveka da sačuva i mudro upravlja baštinom biljnog i životinjskog sveta i njihovim staništima, koji su ugroženi dejstvom nepovoljnih činilaca (načelo 4).

2. Deklaracija UN o životnoj sredini i razvoju (''Rio deklaracija'') doneta je na Konferenciji UN o životnoj sredini i razvoju (UNCED), održanoj u Brazilu3-14. juna 1992. godine, sa ciljem da posluži kao polazna osnova za ispostavljanje novog i uravnoteženog globalnog partnerstva i saradnje među državama. Deklaraciju čini 27 principa od kojih je posebno značajno navesti: ljudsko biće u centru održivog razvoja; suvereno pravo država na korišćenje sopstvenih prirodnih resursa; pravo na razvoj; zaštita životne sredine kao integralni deo razvoja; uspostavljanje novog globalnog partnerstva u cilju zaštite integriteta ekosistema Zemlje. Uz Rio Deklaraciju doneta je Agenda 21, plan akcija za 21. vek, koja obuhvata 4 poglavlja: socijalna i ekonomska pitanja; zaštita i upravljanje resursima za razvoj (očuvanje biološke raznovrsnosti, ekološki zdravo upravljanje biotehnologijom, zaštita, racionalno korišćenje i razvoj izvora života u svim vrstama mora i dr.); jačanje uloge značajnih društvenih grupa i sredstva za ostvarivanje Agende. Rio Deklaraciju sa pratećim dokumentima potpisala je i SR Jugoslavija.

3. Deklaracija o očuvanju flore, faune i njihovih staništa (habitata) usvojena od strane Ekonomske komisije za Evropu UN (ECE) 1988. godine, potvrđuje da prirodni ekološki sistemi i divlje životinje i biljke karakteristične za svaku državučlanicu predstavljaju veliku nacionalnu vrednost i važan doprinos prirodnom nasledstvu Evrope i sveta. Pri tome postignuta je saglasnost Vlada članica ECE da razrade program očuvanj ugroženih vrsta divlje flore i faune. U tom smislu je i usvajanje Evropske crvene liste globalno ugrožene flore i faune, 1991. godine. Kao kolektivni ugovor vlada članica u sprovođenju Deklaracije usvojen je Kodeks o ponašanju za očuvnje ugrožene flore i faune kao i drugih vrsta od međunarodnog značaja, 1991. godine.

4. Rezolucije UN o pravu mora donete na Konferenciji UN o pravu mora 25-27.04.1958. godine u oblasti:

a. Zagađivanja otvorenog mora radioaktivnim materijama, sa preporukom o sprečavanju zagađivanja mora radioaktivnim materijama u meri koja je štetna za čoveka i za morska bogatstva;

b. Očuvanja ribljeg blaga, sa preporukom da zainteresovane države sarađuju na ustanovljenju posebnih programa očuvanja bioloških bogatstava mora, na uspostavljanju režima za očuvanje bioloških resursa mora preko organizacija koje bi se bavile delovima otvorenog mora ili vrstama bioloških izvora;

c. Saradnje u očuvanju bioloških resursa, sa preporukom obalnim državama da sarađuju sa međunarodnim organizacijama za očuvanje bioloških resursa u slučajevima kada riblja naselja nastanjuju more pod njihovom jurisdikcijom i otvoreno more;

d. Upotrebe humanih metoda za ubijanje morske faune, sa preporukom da države propišu načine lovljenja i ubijanja morskog životinjskog sveta, a naročito kitova i tuljana;

e. Posebnih situacija obalskih ribolovnih područja, sa preporukom da se, kada je potrebno, potpuno ograniči ribolov u jednom ili više ribljih naselja u nekoj oblasti otvorenog mora koja se nalazi pored teritorijalnog mora obalne države, čije stanovništvo zavisi od obalnog ribolovnog područja.

Jugoslavija je ratifikovala 51 međunarodni ugovor u oblasti zaštite životne sredine. Svaki ugovor u oblasti životne sredine više ili manje unapređuje zaštitu biodiverziteta. Jako je važno razlikovati međunarodne ugovore koji se odnose na 1) zaštitu i 2) očuvanje biodiverziteta. Prva vrsta ugovora ima za cilja sprečavanje nestajanja biodiverziteta zbog delovanja različitih uzroka i sadrži ''pozitivne'' obligacije, odnosno koje se odnose na obnavljanje uslova neophodnih za preživljavanje ugroženih vrsta i održavanje njihovih staništa. Druga vrsta ugovora ima za cilj održivo korišćenje biodiverziteta i stvara ''negativne'' obligacije (npr. smanjenje ulova ribe). Stoga sledi zaključak da se razlike u cilju neminovno odražavaju i na polje sadržaja samih ugovora.

Podela međunarodnih ugovora može se izvršiti i po drugim kriterijumima. Tako, npr. na ugovore koji neposredno ili psredno uređuju materiju biodiverziteta. Međunarodni ugovori koji se neposredno odnose na očuvanje biodiverziteta i bioloških resursa u ovoj monografiji dobili su posebno mesto izborom najznačajnijih ugovora:1. Ratifikovani međunarodni ugovori koji su bili od značaja za Saveznu Republiku Jugoslaviju

1. Konvencija o zaštiti ptica (Pariska Konvencija);2. Konvencija o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine (UNESCO Konvencija);3. Konvencija o močvarama koje su od međunarodnog značaja naročito kao staništa

ptica močvarica (Ramsarska Konvencija);4. Konvencija oribolovu i očuvanju bioloških bogatstava otvorenog mora (Ženevska

Konvencija);5. Sporazum o ribarstvu u vodama Dunava između vlade FNRJ, NR Bugarske, NR

Rumunije i SSSR (Bukureštanski Sporazum);6. Konvencija o zaštiti Sredozemnog mora od zagađivanja (Barselonska Konvencija);7. Protokol o posebno zaštićenim područjima Sredozemnog mora (Ženevski Protokol);8. Konvencija o pravu mora;

2. Međunarodni ugovori kojima SRJ nije pristupila

1. Konvencija o očuvanju migratornih vrsta divljih životinja (Bonska Konvencija);2. Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama divlje flore i faune (CITES

Konvencija);3. Konvencija o zaštiti evropske divljači i prirodnih staništa (Bernska Konvencija);4. Konvencija o biodiverzitetu.Pri tome, prvi kriterijum klasifikacije međunarodnih ugovora, ukazuje na značaj

ugovora sa stanovišta predmenta regulacije i odgovornosti SRJ, kao subjekta međunarodnog prava, za izvršavanje obaveza koje proističu iz ratifikovanih međunarodnih ugovora. Po Drugom kriterijumu ugovori se klasifikuju na međunarodne ugovore koji se posredno odnose na biodiverzitet. Brojni su po svom značaju i doprinose zaštiti i očuvanju biodiverziteta stvaranjem životne sredine u kojima se biodiverzitet nalazi.

U ovoj monografiji se ne daje celovita analiza svih međunarodnih ugovora, već kratak osvrt na najznačajnije međunarodne ugovore koji se neposredno odnose na biodiverzitet, odnosno njihove osobenosti i mesto koje su zauzeli u nacionalnom zakonodavstvu, sa izborom određenog broja relevantnih zakona i propisa. Osobenosti međunarodnih ugovora mogu se odnositi kako na cilj, predmet regulacije, implementaciju u nacionalnom zakonodavstvu, tako i na njihova zajednička obeležja i razlike.

OSNOVNI KLIMATSKI, GEOLOŠKI I PEDOLOŠKI ČINIOCI BIODIVERZITETA KOPNENIH EKOSISTEMA SRBIJE

Prema dosadašnjim naučnim saznanjima teritorija Srbije može se uvrstiti u grupu zemalja sa najbogatijom florom, faunom i fungijom u Evropi. Preko 1500 vrsta algi, približno 4700 vrsta viših biljaka (mahovina, papratnjača, golosemenica i skrivenosemenica), oko 1000 vrsta kičmenjaka (riba, vodozemaca, gmizavaca, ptica i sisara) i nekoliko desetina hiljada do sada pznatih vrsta beskičmenjaka, kao i oko 900 vrsta makromiceta (počuraka) članovi su najrazličitijih slatkovodnih i kopnenih ekosistema Srbije. Ako ovome dodamo u evropskim razmerama, srazmerno veliki broj, retkih, endemičnih i reliktnih vrsta, ograničenih u svom rasprostranjenju na teritoriju Srbije, onda se dobija potpuna predstava o biološkoj raznovrsnosti naše zemlje i njenom globalnom značaju.

Abiogeni i biogeni činioci velikog biodiverziteta Srbije mogu se sagledati samo ako se pored recentnih, klimatskih, geoloških, hidroloških, orografskih, pedoloških i bioloških, uzmu u obzir i istorijski uzroci. Naime, poznato je da je živi svet Balkanskog poluostrva prošao kroz veoma dinamičnu istoriju tokom koje se menjao i usložnjavao. Rezultat ovih evolucijskih procesa je današnja složena ekologija i biogeografija živog sveta poluostrva, i, naravno, teritorije Srbije kao njenog sastavnog i veoma značajnog dela.

Raznovrsnost abiogenih faktora i njihova specifična kombinacija, u savremenim uslovima određuje i raspored i sastav živog sveta Srbije, od oblasti do oblasti, od mesta do mesta. Uopšte uzev, na teritoriji Srbije postoji izuzetna kompleksnost abiogenih i biogenih faktora, koji, promenljivi u vremenu i prostoru, naročito tokom burne geološke prošlosti određuju današnji ekološki okvir njene velike biološke raznovrsnosti.

U razmatranju i objašnjenju biološke raznovrsnosti naše zemlje neophodno je poći od gore navedenih činjenica, pre svega onih koje ilustrativno ukazuju na međusobnu povezanost abiogenih i biogenih činilaca, shodno Valterovoj (WALTER, 1984) šemi o kontinualnoj vezi klime, vegetacije i zemljišta.

Zonalna klimatska, pedološka i biomska pripadnost teritorije Srbije

1. Zonobiom listopadnih (šitokolisnih) šuma – ZB VI u uslovima umerene klime sa kratkim periodima mrazeva i šumskim braon i sivim zemljištima; na teritoriji Srbije ovaj zonobiom je predstavljen pretežno hrastovim i bukovim šumama.2. Stepski zonobiom – ZB VII (sušni-umereno-kontinentalni tip klime sa hladnim zimama) sa černozemom kao zonalnim zemljištem i stepskom (u našoj zemlji pretežno šumo-stepskom) vegetacijom.

Ova dva osnovna zonalna tipa klime, zemljišta i bioma, zahvaljujući geografskim, petrografskim i orografskim karakteristikama teritorije Srbije, pokazuju veliki broj prelaza, i, međusobno, u većoj ili manjoj meri izraženih uticaja.

Planinski reljef Srbije uslovljava visinsko zoniranje i karakter orobioma. Na teritoriji naše zemlje diferenciraju se dva osnovna tipa orobioma koji su ekvivalentni, u većoj ili manjoj meri zonobiomima severnih predela Holarktika:

1. Zonobiom (orobiom) četinarskih borealnih šuma – ZB VIII u uslovima hladne umerene klime na podzolastim zemljištima koji je u našoj zemlji rasprostranjen u subalpijskom pojasu, u uslovima planinske klime kontinentalnog dela Srbije;

2. Zonobiom (orobiom) visokoplaninske ''tundre'' – ZB IX na inicijalnim zemljištima u uslovima alpijske klime najviših planina Srbije.

Klimatska, pedološka i vegetacijsko-ekosistemska slika Srbije u pravom smislu je mozaik u kojem se na malom prostoru smenjuju skoro svi zonalni tipovi klime, zemljišta i bioma Evrope, odnosno njihove modifikovane varijante. U zavisnosti od regionalnih i lokalnih klimatskih, geoloških i orografskih osobina, na teritoriji Srbije se javlja čitav niz pedobioma koji još više usložnjavaju ekološki i biogeografski mozaik naše zemlje.

OSNOVNE KARAKTERISTIKA KLIME SRBIJE

Teritorija Srbije, u klimatskom pogledu, veoma je kompleksna i heterogena zahvaljujući svom geografskom položaju u jugoistočnoj Evropi i otvorenosti različitim uticajima. Ipak, u našoj zemlji se mogu razlikovati 2 osnovna tipa zonalne klime: tipična umereno-kontinentalna i suva umereno-kontinentalna HORVAT et al., 1974). Takođe, zbog planinskog reljefa i ispoljenih fenomena visinskog zoniranja klimatskih činilaca, u planinsko-visokoplaninskim regionima naše zemlje, izražena je planinska klima. Ovi osnovni tipovi klime, zbog međusobnih i različito stepenu intenzivnih uticaja, pokazuju niz prelaznih oblika ili varijanti. Naravno, variranje u okviru osnovnih tipova klime uslovljeno je ne samo njihovim međusobnim uticajima, već i orografijom, tipom geološke podloge, i karakterom vegetacijskog pokrivača. U tom pogledu moguće je uočiti značajne klimatske (mezo- i mikroklimatske) razlike, uslovljene direktnim ili indirektnim abiogenim faktorima.

Svi osnovni tipovi klime su značajno modifikovani makro- i mikro orografijom, tako da se na relativno malim prostorima mogu konstatovati ponekad izuzetno velike mezo- i mikroklimatske razlike. Usko lokalizovane klimatske i orografske posebnosti u kombinaciji sa drugim abiotičkim faktorima, određuju, u znatnoj meri, prirodni okvir pojedinačnih organskih vrsta, a sa tim u vezi i biodiverziteta u celini.

Određivanje osnovnih tipova klime, njenih podtipova i varijanti na teritoriji Srbije izvršeno je prema globalnoj ekološkoj podeli klime i bioma (WALTER, LIETH, 1964, WALTER, BRECKLE, 1985), kao i na osnovu klimatske podele jugoistočne Evrope (HOVATH et al., 1974).

Podela osnovnih tipova klime Srbije

- Osnovni oblici zonalne klime i njene varijante

2. (VI) – Tipična umereno-kontinentalna klima2.1. (IV 2b) – humidna umereno-kontinentalna – zapadnobalkanski ili ilirski podtip;2.2. (IV 3) – semiaridna umereno-kontinentalna (subkontinentalna) – centralno-istočnobalkanski ili mezijski podtip.3. (VII) – Kontinentalna ili aridno-semiaridna umereno-kontinentalna klima3.1. (VII) – semiaridna kontinentalna panonska (Bačka, Banat)3.2. (VII) – semihumidna kontinentalna podunavska (severoistočna Srbija)4. (X) – Planinska klima u okviru 1 (IV) i 2 (VI) tipa zonalne klime4.1. (X 1) humidna planinska alpskog tipa (planine jugozapadne Srbije). Ova varijanta planinske klime javlja se u okviru podtipa 2.1. (VI 2b) zonalne klime VI tipa;4.2. (X 1) Kontitnentalna planinska (planine centralne i istočne Srbije – Kopaonik, Stara planina, Suva planina, Strešer, Besna Kobila, itd.). Ova varijanta planinske klime javlja se u okviru podtipa 2.2. (VI 3) zonalne klime VI tipa.

Prelazni oblici zonalne klime i varijante

Prelazni oblici medteranske prema umereno-kontinentalnoj klimi (1/2 - IV/VI)

1.2./2.1 (IV 5) – submediteransko jadransko-umereno kontinentalna humidna (unutrašnji delovi Crne Gore koji se nalaze pod uticajem mediteranske (submediteranske) klime, obično na pravcima prodora duž kanjonske doline Crne Gore i Metohije).1.3./2.2. (IV 6) – submediteransko egejsko-subkontinentalna (Vranje, Preševo).

Prelazni oblici umereno-kontinentalne prema kontinentalnoj klimi (2/3 – VI/VII)

2.2./3.1. (VI 3b/VII) – subkonktinentalno-semiaridno kontinentalns (severni deo peripaninske Srbije, zapadna Bačka, zapadni Srem);2.2./3.2. (VI 3b/VII) – subkontinentalna-semihumidno kontinentalna (karpatska Srbija, jugoistočni Banat);

Prelazni oblici planinske klime (4/1 – X/IV)

4.1./4.3.-1.1.,1.20 (X 1/X 3-IV 3c, V) – perhumidno submediteransko-kontinentalna klima (ilirska varijanta) (Žijovo, Kapa Moračka, južni delovi Prokletija, Durmitora i Bjelasice, Lola planina, Vojnik, itd.);4.2./1.3. (X 1/IV 6) submediteransko-kontinentalna planinska klima egejska varijanta (Šara, planine južne Srbije).

UMERENO-KONTINENTALNA KLIMA – TIP 2 (VI)

Područje umereno kontinentalne klime u Srbiji zahvata najveće delove zapadne, centralne i južne Srbije. U zavisnosti od uticaja sa juga, severozapada i istoka, umereno kontinetalna klima u Srbiji se diferencira na dva osnovna podtipa i čitav niz različitih geografskih varijanti.

Zapadni delovi Srbije su pod uticajima vlažne atlantske klime koji preko zapadnih delova Balkanskog poluostrva, posebno preko dinarskih planina dopiru do zapadnih delova Srbije. Na ovom području vlada poseban podtip humodne umereno-kontinentalne klime (ilirska varijanta) (2.1. – VI 2b), koji se odlikuje relativno velikom količinom padavina u toku godine (720 do 900 mm) i odsustvom sušnog i polusušnog perioda (izuzetno se mogu javiti i meseci sa manjim ili većim brojem polusušnih dana).

Humidna umereno kontinentalna klima u zapadnoj Srbiji je, u znatnoj meri, izmenjena i planinskim uticajima, te se može označiti kao prelazna varijanta između umereno-kontinentalne i planinske klime srednjeevropskog tipa (2.1./4.1. – VI 2b/X 1).

Karakteristična vegetacija i biomi koji se razvijaju u ovakvim makroklimatskim uslovima su mezofilne listopadne šume različitog tipa. Ovo se, pre svega, odnosi na brdski pojas do 600 m, iznad ove visine klima posteje sve vlažnija u zavisnosti od nadmorske visine. Zone između 600 i 1400 m, zavisno od ekspozicije i geografskog polžaja planine, odlikuju se humidnom umereno-kontinentalnom klimom srednjeevropskog tipa koja odgovara klimi bukovih šumskih bioma sveze Fagion moesiacae.

U centralnim i istočnim delovima Srbije, pod uticajima kontinentalne klime sa istoka i egejske varijante mediteranske klime sa juga, diferencira se podtip semiaridne umereno-kontinentalne klime koja se još označava i kao subkontinentalna klima (podtip 2.2. – VI 3).

Odlike ovog podtipa klime su relativno hladne i umereno vlažne zime, dok su leta topla i suva (polusušna). Srednje godišnje temperature variraju između 9,5-11,5 oC, a srednje januarske između 1,9-0,7 oC. Ukupna godišnja količina padavina je između 620 i 760 mm, sa optimumom u maju i junu; letnje-jesenji period je bogatiji padavinama u odnosu na zimsko-prolećni period godine. Sušni period odsustvuje, dok polusušni traje dva do tri meseca.

U ovakvim klimatskim uslovima u širokoj zoni od pobrđa severne Srbije (Šumadija), Pomoravlja i severoistočne Srbije na jug do Metohije i južne Srbije razvijaju se ksero-mezofilne šume iz sveze Quercion frainetto.

Severni deo Posavine, Šumadije, severno Pomoravlje, Stig i Braničevo, koji se nalaze na obodu Panonske nizije, kao i najjužniji delovi same Panonske nizije uz doline Save i Dunava, odlikuju se prelaznom varijantom između umereno kontinentalne klime listopadnih šuma i semiaridne kontinentalne panonske klime (2.2./3.1. – VI 2b/VII). Klima ovog dela Srbije odlikuje se izraženim, ali kraćim polusušnim periodom i manjim zimskim ekstremima u odnosu na semiaridnu kontinentalnu panonsku klimu. Ovaj prelazni tip klime se u zonobiomskom pogledu karakteriše ksero-mezofilnim hrastovim šumama iz sveze Quercion frainetto sa značajnim učešćem pontsko-južnosibirskih elemenata flore i faune.

Na Fruškoj gori i Vršačkim planinama ova klima dobija karakteristike subkontinentalne klime (2.1.- VI 2b tip) zahvaljujući promenamaklimatskih parametara duž visinskog gradijenta i, izvesno, uticaju vegetacijskog šumskog pokrivača.

Pod uticajem stepske klime Vlaške nizije nalaze se i nizijski i brdski delovi severoistočne Srbije i jugozapadni delovi Banata. Ovi uticaji se osećaju i daleko južnije, gotovo sve do Niša. U odnosu na panonski, semiaridni kontinentalni podunavski podtip klime je nešto vlažniji, te se može označiti kao subkontinentalno-kontinentalna humidna varijanta klime (2.1./3.2. – VI 3b/VII).

KONTINENTALNA KLIMA – TIP 3 (VII)

Severni ravničarski delovi Srbije, odnosno južni delovi Panonske nizije u Vojvodini, odlikuju se kontinentalnom klkimom koja pripada VII tipu zonalne klime ili stepskoj klimi. Ovaj tip klime diferencira se na semiaridni kontinentalni panonski podtip (3.1.) i semihumidni kontinentalni podunavski podtip (3.2.). Semiaridna kontinentalna panonska klima razlikuje se u odnosu na tipičnu stepsku klimu istočnog dela Vlaške nizije, Dobrudže, Besarabije i ruske nizije severno od Crnog mora odsustvom izraženog sušnog perioda i povećanom kličinom padavina. Veza sa tipičnom stepskom klimom izražena je kroz sličan tip distribucije (i količine) padavina koji je u Vojvodini ispoljen kratkim sušnim i dugim polusušnim periodom u letnje-ranojesenjim mesecima, kao i oštrim zimama sa apsolutnim minimumima i do 30 oC.

Osnovne karakteristike kontinentalne panonske klime ogledaju se u srednjim godišnjim temperaturama između 10,2-11,7 oC, srednjim januarskim između -1,4 i -2,1 , godišnjim količinama padavina koje variraju između 520 i 590 mm. U letnjem periodu je izražen jedan sušni i četiri polusušna meseca. Kontinentalna klima se takođe odlikuje i većim temperaturma ekstrema čiji dijapazon između apsolutnih minimuma i maksimuma iznosi čak i do 80 oC.

Zonobiomi koji karakterišu ovo područje su vegetacija stepa i šumo-stepa, koji su danas u Vojvodini, gotovo potpuno uništeni i zamenjeni antropogenim agroekosistemima. Klimazonalnu pripadnost stepama i šumo-stepama opdređuje ne samo klima, već i černozem rasprostranjen na svim tzv. ''višim zemljama'' – lesnim platioma ovog dela Srbije.

Severoistočna ili karpatska Srbija odlikuje se posebnim podtipom semihumidne podunavske kontinentalne klime koja se nalazi pod snažnim uticajem kontinentalne stepske klime Vlaške nizije i Dobrudže. Klima severoistočne Srbije, za razliku od klime južnog oboda Panonske nizije, odlikuje se povećanom količinom padavina, naročito u prolećno-ranoletnjem i zimskom delu godine i nešto dužim letnjim sušnim i polusušnim periodima. Veći temperaturni ekstremi u zimskim mesecima dovode se u vezu sa kontinentalnim uticajima iz Vlaške nizije.

Osnovne karakteristike kontinentalne podunavske klime ogledaju se u srednjim godišnjim temperaturama između 10,2-11,1 oC, srednjim januarskim između -2 i -2,4 oC i godišnjim količinama padavina koje variraju između 650 i 700 mm. U toku leta je izražen kombinovani sušni i polusušni period u trajanju od 3-4 meseca.

U zonobiomskom pogledu ovo područje karakterišu najkserotermnije listopadne šume iz sveze Quercion frainetto, kao i odgovarajuće zeljaste formacije na krečnjacima u kojima su brojni stepski elementi flore i faune.

PLANINSKA KLIMA U OKVIRU 1 (IV) I 2 (VI) TIPA ZONALNE KLIME – TIP 4 (X)

S obzirom na pretežno planinski reljef kojim se odlikuje veći deo teritorije Srbije, osnovni tipovi klime se značajno menjaju duž visinskog gradijenta, tako da se može govoriti o planinskom tipu klime u planinsko-visokoplaninskim oblastima naše zemlje. Osnovne karakteristike planinske klime alpskog tipa ogledaju se u srednjim godišnjim temperaturama između 0,5-5 oC, srednjim januarskim temperaturama između -6 i – 8 oC i dugim periodom, od 3 do 6 meseci, sa negativnim srednjim mesečnim temperaturama. Srednja godišnja količina padavina varira između 850 i 1300 mm na nadmorskim visinama između 1200 i 1500 m, dok sa povećanjem nadmorske visine količina padavina raste čak i preko 2000 m. Količina prolećno-letnjih padavina je znatno veća u odnosu na zimsko-prolećne atmosferske taloge.

Na planinama u području umereno-kontinentalne klime mogu se razlikovati tri podtipa planinske klime: 4.1. (X 1) humidna planinska klima alpskog tipa koja je karakteristična za planine zapadne Srbije sa sumom padavina između 1100 i 2000 mm godišnje; i 4.2. (X 1) kontinentalna planinska klima u centralnim i istočnim delovima Srbije, sa godišnjom

količinom padavina između 850 i 1400 mm vodenog taloga; 4.3. (X 1) perhumidna mediteransko-submediteranska planinska klima – južnojadranska varijanta, sa količinom vodenih taloga preko 4500 mm, izražena na primorskim Dinaridima Crne Gore.

Vegetacijsko-biomski ekvivalent planinske humidne klime su četinarske mešovite šume Abieto-Piceetum i subalpijska klekovina bukve Fagetum subalpinum, dok se kontinentalna planinska klima karakteriše ekosistemima čistih smrčevih šuma Piceetum abietis.

Zbog direktnih mediteranskih uticaja, planinska klima primorskih Dinarida značajno se razlikuje od planinske klime unutrašnjeg niza dinarskih planina. Ovaj podtip klime predstavljen je posebnom submediteranskom oromediteranskom perhumidnom južnojadranskom varijantom koja je ograničena na uzani niz primorskih dinarida, Orjenu, Lovćenu i Rumiji. Opšta odlika ove varijante oromediteranske klime je veoma velika godišnja količina padavina u dijapazonu od 4500-6500 mm vodenog taloga. Distribucija padavina je neravnomerna i najveća količina vodenih taloga pada u zimsko-prolećnom i jesenjem periodu. S obzirom da padavine nisu retke ni u letnjim mesecima, sušni letnji period, inače karakterističan za mediteransku klimu, često potpuno odsustvuje, a zamenjuje ga polusušni period. Srednje godišnje temperature variraju između 5-7 oC, a srednje januarske se kreću oko -2 oC. Samo najviši delovi primorskih Dinarida odlikuju se sasvim kratkim periodom (1-3 meseca) srednjih prosečnih temperatura ispod nule.

Šume munike koje izgrađuju gornju šumsku granicu na ovim planinama karakteristične su za ovaj podtip planinske, odnosno varijante oromediteranske klime.

Mediteranski uticaji koji prodiru dubokim rečnim dolinama iz pravca Jadranskog i Egejskog mora značajno utiču na karakteristike planinske klime kontinentalnih delova Srbije.

U zavisnosti od pravca prodora i karaktera mediteranskih uticaja moguće je razlikovati ilirsku varijantu prelazne planinske klime, koju karakterišu srazmerno velike količine vodenih taloga (između 2000 i 2700 mm), takoreći bez smanjenja padavina u letnjem periodu; i egejska varijanta prelazne planinske klime sa padavinama između 1400 i 1700 mm godišnje, i manje-više izraženim smanjenjem padavima tokom letnjeg perioda.

Prelazni oblici planinske klime karakterišu se četinarskim šumama endemo-reliktnih borova sveza Pinion peucis i Pinion heldreichii koje se vikarno smenjuju u zavisnosti od tipa geološke podloge.

Vrlo često, visina, masivnost planinskog sistema, njegov geografski polžoaj i izloženost pojedinih njegovih delova mediteranskim ili kontinentalnim klimatskim uticajima, i naravno, priroda geološke podloge na pojedinim planinama, određuju klimatska variranja, a sa tim u vezi i specifičan raspored oroklimaksnih ekosistema. Primeri posebnih klimatsko-vegetacijskih kombinacija karakteristični su naročito za velike centralnobalkanske masive u Srbiji (Šarplanina, Proklrtije).

Sagledano sveobuhvatno, u vremesko-prostornom kontinuumu i međuzavisnom odnosu, klima, zamljište i vegetacija (ekosistemi) čine na teritoriji Srbije niz izuzetnih i raznorodnih celina. Takoreći, ni na jednom delu, teritorija naše zemlje nije jednolična ni jednostavna. Promenljivost i različitost abiogenih i biogenih komponenti ekosistema i predela koji se smenjuju u vidu složenog mozaika na malom prostoru teritorije Srbije, čine jedinstveni ekološki okvir izuzetne biološke raznovrsnosti naše zemlje.

OSNOVNE OROGRAFSKE KARAKTERISTIKE TERITORIJE SRBIJE

U makroreljefu Srbije izdvajaju se dva osnovne tektonske celine: a) Panonski basen (ravničarski regioni panonske nizije) i b) brdsko-planinska oblast centralnog područja zemlje.

Panonski basen, koji južnim delom pripada Srbiji, obuhvata sledeće geomorfološke celine: aluvijalne ravni i rečne terase duž velikih reka (Dunav, Tisa), lesne zaravni (Banatska, Titelska, Telečka i Sremska) visine između 100 i 140 m i brdsko-planinska uzvišenja, odnosno ostrvske planine Fruška gora i Vršačke planine. Geološku podlogu aluvijalnih ravni čine rečni nanosi kao što su pesak, šljunak i mulja, dok je les matična stena lesnih platoa. Panonske planine u Vojvodini raznovrsnog su geološkog sastava ali osnovnu geološku masu čine metamorfne stene trijaske, kredne i pliocenske starosti koje su, kao na Fruškoj gori, izmešani sa mlađim postercijernim geološkim tvorevinama. Gruška gora, zajedno sa obodnim severnošumadijskim planinama prema Panonskoj niziji, predstavlja unutrašnji dinarski obod prema starom kristalastom jezgru rodopske i pontijsko-panonske mase (PETKOVIĆ et al., 1976).

Brdsko-planinska (Planinsko-kotlinska) oblast Srbije u orografskom i geomorfološkom pogledu je izvanredno heterogena i složena, u osnovi je sačinjavaju 5 planinskih (masa) sistema različitestarosti:

a) Rodopske planine, odnosno ogranci rodopskog sistema u severnoj, centralnoj i južnoj Srbiji, razloljen u tercijaru na gromadne planine i kotline;

b) Karpatske, mlađe venačne planinečiji južni ogranci dopiru po severoistočne Srbije i prirodno se nastavljaju na planine Balkanskog sistema;

c) Balkanski planinski sistem (mlađe venačne planine) u istočnoj i jugoistočnoj Srbiji;

d) Dinarske mlađe venačne planine Metohije (Prokletije i ogranci), zapadne Srbije, Starog Vlaha i Raške oblasti

e) Skardo-pindska mlađa venačna planinska masa koja obuhvata Šarplaninu i njene ogranke, Koritnik i Paštrik na Kosovu i Metohiji.

Planine Srbije, kao i deo navedenh planinskih sistema, geološki su veoma heterogene i petrografski raznovrsne.

OSNOVNE KARAKTERISTIKE ZEMLJIŠTA SRBIJE

Zemljište je relativno tanak površinski sloj litosfere Zemlje, složeni koloidno-biološki sistem nastao dugotrajnim uzajamnim delovanjem matične stene (geološke podloge), klime (makro-, mezo- i mikroklime) i živih bića (pre svega biljaka, mikroorganizama i gljiva). Zemljište se odlikuje plodnošću izraženom kroz različito prisustvo neophodnih mineralnih supstanci, vode i gasova. Matična stena i mineralni sastojci su osnova na kojoj se zemljište stvara i razvija zahvaljujući životnoj aktivnosti brojnih organizama uz neprestani protok vode i vazduha. Tokom nastajanja zemljišta, odnosno tokom pedogeneze odvijaju se procesi raspadanja matičnog supstrata, mineralizacije i humifikacije organskih materija, izlučivanja i ispiranja mineralnih elemenata. Na osnovu toga se, po vertikalnom profilu podloge i zemljišta, formiraju i menjaju genetski horizonti (A-akumulativni, B-iluvijalni, C-matična stena), oblikujući osnovne tipove zemljišta, evolucione stadijume, od genetski mladih (inicijalnih) do genetski razvijenih tipova zemljišta. Zemljište je biogenog porekla, od izuzetnog značaja za sva živa biša, ekosisteme i biosferu u celini.

Klimatska, orografska i geološka heterogenost teritorije Srbije uslovljava bogatstvo i raznovrsnost pedološkog pokrivača, povezanog u svom nastajanju i razvoju sa rasporedom i tipom vegetacije (ekosistema). Zemljište nekog predela, pa prema tome i teritorije Srbije predstavlja jedno od najvećih prirodnih bogatstava, jer omogućava razvoj i opstanak autohtonih ekosistema, obezbeđuje biološku raznovrsnodt, i, u uslovima savremenih promena, štiti čovekovu životnu sredinu. U mozaiku različitih zemljišta Srbije, koja se na malim prostorima smenjuju i dopunjuju, stvarajući veliki broj prelaza i valera, moguće je razlikovati

osnovne tipove zemljišta svrstane manje više na sličan način od strane naših brojnih pedologa (STEBUT, 1927; GRAČANIN, 1951; ĆIRIĆ, 1965; ŠKORIĆ et al., 1973; GRAČANIN, MARTINOVIĆ, 1987; BOGUNOVIĆ, 1987; ANTIĆ et al., 1990):

a) automorfna zemljišta nastaju dugotrajnim prirodnim pedogenetskim procesima u uzajamnoj zavisnosti sa klimom, vodnim režimom, fizičko-hemijskim osobinama matične stene, i tipom vegetacije, odnosno njenim različitim varijantama; to su, po pravilu, zonalna, klimatogena zemljišta, različito razvijena i različito plodna;

b) higromorfna zemljišta nastaju dejstvom bliske podzemne vode ili neposrednim uticajem vodenih tokova, odnosno plavljenjem. Najčešće, to su azonalni tipovi zemljišta, različito razvijena i različito plodna;

c) halomorfna zemljišta nastaju pod dejstvom velikih količina soli u podlozi. Ova zemljišta su kod nas, u najvećem procentu, intrazonalnog karaktera, vezana za suvu kontinentalnu stepsku ili mediteransku (submediteransku) klimatsku zonu, razvijena, slabo plodna;

d) subhidrična zemljišta nastaju na dnu sporotekućih ili stajaćih voda, slabo razvijena i slabo plodna.

ZNAČAJ SASTAVA PODLOGE ZA ŽIVI SVET I BIODIVERZITET

Kompleksan i raznovrstan petrografski i pedološki sastav teritorije Srbije predstavlja bitan faktor složene distribucije vrsta, naročito sedentarnih i onih organizama koji su svojim načinom života neposredno upućeni na (specifičnu) geološku podlogu ili na posebno, najčešće inicijalno zemljište (kao što su epi- i endogejski kriptobionti). Fizičke i hemijske osobine stena, odlike inicijalnih zemljišta, orografski i mikroklimatski faktori u korelaciji su sa pojavom određenih životnih oblika, bogatstvom i raznovrsnošću flore i faune. Mozaičan raspored stena, različitog sastava, fizičkih osobina i izgleda (poreklom magmatskih, sedimentnih ili metamorfnih) koje izgrađuju podlogu, neposredno i posredno (preko zemljišta) utiču na neravnomernu i mikrodisjunktnu distribuciju flore i faune, odnosno svih živih bića, a sa tim u vezi, uslovljavaju veliki biodiverzitet naše zemlje.

Diferencijacija biljaka u odnosu na fizičko-hemijske osobine geološke podloge i inicijalna zemljišta koja se na njima razvijaju, izvanredno je značajna, a ponekad i presudno ekološko opredeljenje. Međusobno usklađen odnos geološke podloge, klimatskih prilika, topografije, vegetacije i vremena određuje brzinu nastajanja i tip zemljišta, koje, zatim, omogućava razvoj i opstanak mnogobrojnih organizama.

U sastav geološke građe teritorije Srbije najčešće ulaze sedimentne stene – krečnjaci, dolomiti, peščari, gline, laporci, pesak i les, a zatim iz grupe magmatskih i metamorfnih stena silikati i serpentiniti. Različitost mineralnog sastava stena na staništu direktno utiče na specifičnu distribuciju biljaka. Neke biljne vrste se mogu naći samo na krečnjačkim terenima, dok su druge prisutne na silikatnim staništima ili na peskovima sa malim sadržajem kalcijuma. Uopšte uzev, na teritoriji Srbije, mogu se izdvojiti tri osnovne grupe biljaka (i vegetacije), s obzirom na uzajamni odnos geološke podloge (matične stene) staništa i mineralnog metabolizma biljke: kalcikolne, kalcifugne i serpentinofilne biljke (i vegetacija):

a) kalcikolne ili kalcifilne vrste nastanjuju krečnjački, flišnu, dolomitnu i mermernu geološku podlogu, koja je propustljiva za vodu, i, otuda suva i topla. Ovakvi edafski uslovi utiču na mineralni režim biljaka, njihovu otpornost i sposobnost kompeticije, pa otuda i na specifičan sastav biljnih zajednica. Najveći deo flore Srbije su kalcikolne biljke, bilo da se radi o nizijsko-brdskim ili planinsko-visokoplaninskim vrstama.

Higrotermičke karakteristike krečnjačkih staništa uslovljavaju pojavu kako određene flore, tako i specifične faune. Naime, refugijalni prostori naše zemlje, pogodna pribežišta brojnih drevnih vrsta flore i faune tercijerne starosti, najčešće su krečnjački kanjoni i klisure karpatsko-balkanske Srbije i Dinarskih planina, kao i krečnjački planinski vrhovi. Osim toga, postojanje krečnjačkih masa u hladnijim delovima umerene klimatske zone u Srbiji, omogućava rasprostranjenje termofilnih organizama daleko izvan njihovog prirodnog areala. Time se može objasniti ili, bar, dovesti u vezu, rasprostranjenje mnogih termofilnih, mediteransko-submediteranskih vrsta izvan biogeografske i klimatske zone Mediterana, na krečnjacima karpatske, balkanske i zapadne Srbije (Podrinje).

b) kalcifugne vrste nastanjuju terene na kiselim metamorfnim i magmatskim silikatnim stenama, siromašnim kalcijumom i veoma promenljivog mineralnog sastava. Ovakva geološka podloga utiče na razvoj zemljišta koje je, često, siromašno makro i mikroelementima neophodnih biljkama. Kalcifugna ili silkatna flora je znatno siromašnija u odnosu na kalcifilnu, što se može objasniti opštim nepovoljnim uslovima kisele podloge, nedostatkom i spiranjem neophodnih mineralnih elemenata, kao i većom količinom rastvorljivih polivalentnih katjona (Al3+, Fe3+, Fe2+, Mn2+) potencijalno toksičnih za vaskularne biljke. Kalcifugne biljke su sposobne da vezuju jone teških metala u inertne komplekse i na taj način odstrane njihov toksičan efekat. S druge strane, obligatne kalcifugne biljke su, čak, hipersenzitivne na veću količinu kalcijuma u podlozi, i sposobne da tu količinu svedu na optimalnu, bilo odlažući kalcijum u ćelijske vakuole ili vezujući ga i magacinirajući ga u obliku kalcijum oksalata.

Kisele silikatne stene zauzimaju relativno velika prostranstva u rodopskoj, balkanskoj i skardo-pindskoj planinskoj masi i predstavljaju značajnu enklavu srednjeevropske planinske kalcifugne flore u jugoistočnoj Evropi. Mnogi glacijalni i borealni organizmi, uključujući relikte, dostižu svoje južne granice rasprostranjenja na silikatnim planinama Srbije i Balkanskog poluostrva. Ponekad, naravno, i silikatna staništa su pribežišta drevnih tercijernih elemenata flore, ali je takvih biljaka mnogo manje nego klacifilne flore krečnjačkih refugijuma.

c) serpentinofilne vrste nastanjuju različite vrste ofiolitskih i drugih metamorfnih stena i inicijalna serpentinska zemljišta. Serpentini po tipu pripadaju silikatnim stenama u čijem sastavu preovladava hidratisani magnezijum silikat. Osnovne karakteristike serpentinskih staništa su: velika količina magnezijuma, malo kalcijuma i neophodnih mineralnih elemenata, kao i visokoa koncentracija teških metala, pre svega hroma i nikla.

Serpentinska flora i vegetacija Srbije je jedinstvena u Evropi. Refugijalnost serpentinskih staništa, na kojima rastu, jedino, brojni tercijarnih endemorelikata naše i balkanske flore, može se objasniti smanjenom konkurencijom na specifičnoj podlozi, koja je omogućila, osetljivim tercijarnim organizmima opstanak do današnjih dana. Takođe, serpentinska podloga deluje kao snažan selekcioni faktor koji je doveo do pojave niza posebnih, serpentinskih formi i adaptivnih oblika obuhvaćenih ''serpentinskim sindromom'' (JENNY, 1980), i izraženih diferencijacija statusom mikrospecijesa, podvrsta i varijeteta endemičnog ili čak stenoendemičnog karaktera (RITTER-STUDNIČKA, 1976), ili serpentinskih edafskih ekotipova (EPSTEIN, 1972).

Osim toga, na teritoriji Srbije, može se uočiti specifična diferencijacija biljaka i životinja u odnosu na karakteristične osobine podloge, posebno izraženim na inicijalnim zemljištima. Na peščanim supstratima razvijena je psamofitska flora i fauna, pre svega na ograničenim prostorima eolskih i aluvijalnih peščara na južnom obodu Panonske oblasti (u Vojvodini). Halomorfna zemljišta na slatinama u Panonskoj oblasti uslovljavaju pojavu flore i faune halofila.

Na stenovitim ili kamenitim podlogama u kanjonima, klisurama i na planinama žive organizmi označeni kao litobionti (lišajevi, mahovine), dok kamenita udubljenja, procepe i naprsline stena nastanjuju hazmobionti.

LITERATURA

ANTIĆ, M., JOVIĆ, N., AVDALOVIĆ, V. (1990) Pedologija. Naučna knjiga, Beograd

MILJKOVIĆ, N. (1975): Zemljište Fruške gore. Matica Srpska, Monografija Fruške gore 1(4): 7-99.

SREDNJEEVROPSKI BIOGEOGRAFSKI REGION

Ekv.: Srednjeevropska i balkanska potprovincija evroazijske zoogeografske podoblasti (HADŽI, 1931, 1935); Srednjeevropski floristički region (MEUSEL et al., 1965, WALTER, STRAKA, 1970, HORVAT et al., 1974); Ilirska, balkanska i srednjeevropska provincija eurosoborsko-severnoameričke florističkeregije (HORVATIĆ, 1967); Provincija evropskih pretežno listopadnih šuma (MATVEJEV, 1961); Evropski sektor južne podzone holarktičke zone bioma južnoevropskih, pretežno listopadnih šuma (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

Srednjeevropski biogeografski region u ekosistemskom pogledu predstavljen na Balkanskom poluostrvu i Srbiji sa jednom horizontalnom zonom nizijskih i brdskih hrastovih šuma koje su rasprostranjene u zonama do 600m i jednom visinskom šumskom zonom bukovih šuma koje se, po pravilu, nalaze iznad hrastovog pojasa dopirući prosečno između 1200 i 1400 m. Na dinarskim planinama zbog inverzije visinskog pojasa i pojave šuma subalpijske bukve iznad četinarskog pojasa sve do gornje granice šume, srednjeevropski biogeografski region, iako često lokalizovan i sa mešovitim sastavom flore i faune, javlja se i na visinama između 1500 i 2000 m. Na priobalnim Dinaridima, srednjeevropski region zastupljen je primorskim bukovim šumama iz sveze Ostryo-Fageton illyricum rasprostranjenih u visinskim zonama između 1000 i 1500 m.

Ove dve visinske zone značajno se ekološki i biogeografski razlikuju. To je verovatno dovelo do oprečnih mišljenja među biogeografima kada je u pitanju njihova biogeografska pripadnost. Naime, dok pripadnost srednjeevropskom regionu mezofilnih šuma hrasta kitnjaka, graba i bukve nije sporna, dotle balkanske ili mezijske termofilne i mezofilne hrastove šume uvrštene su ili u submediteranski podregion mediteranskog regiona (MEUSEL et al., 1965; WALTER, STRAKA, 1970; MATVEJEV, 1995), ili balkanski podregion srednjeevropskog regiona (HORVAT et al., 1974). Pripadnost termo-mezofilnih hrastovih šuma submediteranskom biogeografskom regionu se teško može prihvatiti s obzirom na značajne floristočke i faunističke razlike koje postoje između tipičnog jadranskog submediterana i mezijskog dela Balkanskog poluostrva. Naime, širenje submediteranskih elemenata flore i faune prema unutrašnjosti teritorije Srbije uslovljeno je u velikoj meri prodorima mediteranske klime koga otežavaju planine koje se neposredno izdižu iz Jadranskog mora, kao i planine koje stooje na putu širenja mediteranskih klimatskih uticaja (Šarpalnina, Prokletije, Koritnik, Skopska Crna Gora, Rujan, Kozjak itd.). Zahvaljujući položaju planina i opšte orografije teritorije Srbije mediteranski uticaji su ograničeni ili usmereni duž klisura i kanjona posle kojih se sučeljavaju sa dominantnim kontinentalnim i planinskim uticajima.

U ovakvim uslovima razvijaju se klimazonalni šumski ekosistemi mešovitog florističkog i faunističkog sastava, u kojima tipični submediteranski elementi nisu brojni, za razliku od srednjeevropskih ili prelaznih srednjeevropsko-submediteranskih, srednjeevropsko-pontskih i pontsko-submediteranskih koji imaju dominantnu ulogu i značaj. Dakle radi se o posebnim ksero-mezofilnim varijantama šumskih ekosistema koji se značajno razlikuju od tipičnih submediteranskih ekosistema, kako po sastavu geoelemenata, tako i floro- i faunogenetski. Tako, npr., tipičnu balkansku šumu sladuna i cera (Quercetum frainetto-cerris), iz okoline Kragujevca, izgrađuje 46 % evrosibirskih, evroazijskih i srednjeevropskih, 33 % pontskih u širokom smislu, uključujući pontsko-submediteranske i 21 % submediteranskih flornih elemenata shvaćenih u širokom smislu koji obuhvata južnoevropske i submediteransko-srednjeevropske vrste (JOVANOVIĆ, B., 1954). Iz tih razloga, termofilne i termo-mezofilne hrastove šume, u ovoj biogeografskoj podeli, priključene su srednjeevropskom regionu, tačnije subsrednjeevropsko-balkanskom podregionu, čime je naglašena njihova biogeografska posebnost u odnosu i na tipičan srednjeevropski, s jedne, i mediteranski (submediteranski) region u Srbiji, s druge strane.

Dakle, srednjeevropski biogeografski region na teritoriji Srbije predstavljen je sa 2 podregiona:

2.1. Srednjeevropsko balkansko-ilirski podregion

Ekv.: Ilirska provincija srednjeevropskog florističkog regiona (MEUSEL et al., 1965); Ilirski i balkanski (pro parte) floristički podregion (HORVAT et al., 1974); Ilirska, mezijska (pro parte) i srednjeevropska provincija evrosibirsko-severnoameričke florističke regije (HORVATIĆ, 1967); Balkanska podprovincija alpske provinsine evroazijskog zoogeografskog regiona (HADŽI, 1931, 1935); Podprovincija balkansko-srednjeevropskih šuma (MATVEJEV, 1961); Biom južnoevropskih, pretežno listopadnih šuma srednjeevropskog podsektora, evropskog sektora južne podzone holarktičke zone (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

Ovaj podregion obuhvata područja zapadnobalkanskih mezofilnih klimazonalnih hrastovih šuma iz sveze Carpinion betuli illyrico-moesiacum i oroklimaksnih bukovih šuma iz podsveze Fagenion illyricum, Fagenion moesiacum i Fagenion moesiacae subalpinum.

2.2. Subsrednjeevropsko-balkanski podregion

Ekv.: Srpska krajina balkanske podprovincije i istočnosrpska krajina sudeto-karpatske podprovincije alpske provincije evroazijske zoogeografske podoblasti (HADŽI, 1931, 1935); Balkanska provincija submediteranskog podregiona mediternskog florističkog regiona (MEUSEL et al., 1965); Balkanski podregion (pro parte) srednjeevropskog florističkog regiona (HORVAT et al., 1974); Mezijska provincija evrosibirsko-severnoameričke florističke regije – niži šumski pojas sveze Quercion farnetto (HORVATIĆ, 1967); Podprovincija submediteransko-balkanskih šuma provincije evropskih listopadnih šuma (MATVEJEV, 1961); Biom submediteranskih, pretežno hrastovih listopadnih šuma submediteranske međuzone, severnomediteranske podzone evropskog sektora (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

Karakteriše se područjem centralno-istočno balkanskih klimazonalnih mezo-kserofilnih i kserofilnih hrastovih šuma iz sveza Quercion frainetto, Quercion pubescentis-petreae i Quercion petraceae-cerris.

2.1. Srednjeevropsko ilirsko -balkanski podregion

Ovo je tipični srednjeevropski horion u kome dominantnu ulogu imaju srednjeevropski i centralnoevropski i centralnoevropski elementi flore i faune mezofilnih šuma.Obuhvata tri provincije: panonsku, ilirsku i balkansku.

2.1.1. Panonska provincija

Ekv.: Slavonska krajina srednjeevropske potprovincije atlantske provincije srednje zone evroazijske podoblasti (HADŽI, 1931, 1935); Srednjeevropska potprovincija-panonski sektor, montani pojas vegetacije (HORVATIĆ, 1967); Panonska krajina (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

Ova provincija obuhvata brdski pojas Fruške gore i Vršačkih planina i predstavljena je ekstrazonalnim mezofilnim šumama hrasta kitnjaka i graba iz sveze Quercion pubescentis-petreae i bukovim šumama iz sveze Fagenion illyricum (Fruška gora) i Fagenion dacicum (Vršački breg), prisutne, inače, u okviru pontskog regiona. U srpskom delu panonske nizije ova provincija je lokalizovana na niske vojvođanske planine, te je isključivo, orografski uslovljena.

Takođe, velikideo azonalnih galerijskih šuma hrasta lužnjaka i poljskog jasena, kao i određanih livadskih zajednica duž aluvijalnih ravni ravničarskih reka svojim florističko-faunističkim sastavom pripada srednjeevropskom biogeografskom regionu, odnosno u konkretnom slučaju Vojvodine – panonskoj provinciji. MATVEJEV i PUNCER (1989) uključuju ove ekosisteme u biom južno-evropskih listopadnih šuma vodoplavnog i nizijskog tipa.

2.1.3. Balkanska provincija

Ekv.: Srpska krajina balkanske podprovincije (pro parte) i istočnosrpska krajina (pro parte) sudeto-karpatske podrpovincije alpske provincije evroazijske podoblasti (HADŽI, 1931, 1935); Srpska krajina podprovincije balkansko-srednjeevropskih šuma (MATVEJEV, 1961); Mezijska provincija gorskih i predplaninskih bjelogoričnih šuma (HORVATIĆ, 1967); Zapadnomezijska provincija balkanskog florističkog podregiona (pro parte) (HORVAT et al., 1974); Mezijska krajina (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

Balkanska provincija je predstavljena malim enklavama mezijskih kitnjakovo-grabovih šuma (tip zajednice Querco-Carpinetum moesiacum) na skoro svim planinama Srbije, ali na severnim padinama, u jarugama i na stranama dolina planinskih reka brdskog pojasa. Ovi ekosistemi se mogu shvatit i kao geografski vikari ilirskih šuma kitnjaka i graba. Takođe, ovaj region u ekosistemskom pogledu određuju i balkanske bukove šume iz sveze Fagenion moesiacum u visinskim zonama između 600 i 1400 (1500) m i subalpijska klekovina mezijske bukve iz sveze Fagenion moesiacae subalpinum.

2.2. Subsrednjeevropsko-balkanski podregion

Kao što je prethodno istaknuto, ovaj podregion u vegetacijsko-biomskom pogledu odlikuje se termofilnim i mezo- termofilnim hrastovim šumama. Deli se na dve provincije: zapadno-mezijsku i skardo-pindsku.

2.2.1. Zapadno mezijska provincija

Ekv.: Srpska krajina balkanske podprovincije (pro parte) i istočnosrpska krajina (pro parte) sudeto-karpatske podrpovincije alpske provincije evroazijske zoogeografske podoblasti (HADŽI, 1931, 1935); Srpska krajina podprovincije submediteransko-balkanskih šuma (MATVEJEV, 1961); Zapadno mezijska provincija balkanskog florističkog podregiona (najveći deo) (HORVAT et al., 1974); mezijska krajina (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

Predstavljena je ekosistemima hrastovim šumama iz sveze Quercion frainetto i Quercion petraceae-cerris koje su rasprostranjene u čitavoj Srbiji, južno od Save i Dunava dostižući svoje zapadne granice u istočnoj Bosni i severnoj i istočnoj Crnoj Gori.

2.2.2. Skardo-pindska provincija

Ekv.: Srpska krajina balkanske podprovincije (pro parte - južni deo) alpske provincije evroazijske zoogeografske podoblasti i (HADŽI, 1931, 1935); makedonska krajina (?) podprovincije submediteransko-balkanskih šuma (MATVEJEV, 1961); Skardo-pindska provincija balkanskog florističkog podregiona (HORVAT et al., 1974).

Obuhvata teritoriju Metohije i delom zapadnog Kosova na kojoj su zastupljene posebne varijante hrastovih šuma iz sveze Quercion frainetto (npr. Quercetum frainetto-cerris scardicum).

PONTSKI BIOGEOGRAFSKI REGION

Ovaj biogeografski region u Srbiji obuhvata jugoistočni deo Panonske nizije i Podunavlje u severnoj Srbiji, kao i nizijske predele severoistočne Srbije. Biogeografski je diferenciran na panonsko-vlaški podregion i dvema provincijama: panonskom i vlaškom. Enklave ovog regiona, bogate elementima pontske flore i faune, nalaze se na planinama severoistočne, istočne i južne Srbije. U južnoj Srbiji one pokazuju veće florističko-faunističke sličnosti sa makedonsko-trakijskim, nego pontskim stepama, te ih, možda, treba uključiti u određeni niži horion trakijske provincije. Pretpostavlja se da bi detaljnija istraživanja flore i faune ovih enklava dala dragocene podatke u prilog ovom mišljenju.

3.1. Panonsko-vlaški podregion

Ekv.: Panonska podprovincija pontsko-kaspijske provincije južne zone evroazijske zoogeografske oblasti (HADŽI, 1931, 1935); Podprovincija panonsko-dakijskih stepa (MATVEJEV, 1961); Južnosibirsko-panonski podregion pontsko-južnosibirskog florističkog regiona (HORVAT et al., 1974); Južnoevropski podsektor sektora podzone šumo-stepa i zone holarktičkih stepa i šumo-stepa (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

U vegetacijsko-biomskom pogledu ovaj pod region obuhvata stepe panonske i vlaške nizije. Deli se na dve provincije: panonsku i vlašku. Panonska provincija je u potpunosti zastupljena u Vojvodini, dok vlašku određuju samo pojedinačni elementi flore i faune na krajnjem severoistoku Srbije.

3.1.1. Panonska provincija

Ekv.: Sremska krajina panonske podprovincije pnto-kaspijske provincije južne zone evroazijske zoogeografske oblasti (HADŽI, 1931, 1935); Panonska krajina južnoevropskog podsektora, sektora podzone šumo-stepa i zone holarktičkih stepa i šumo-stepa (MATVEJEV,

PUNCER, 1989); Panonska provincija južnosibirsko-panonskog podregiona pontsko-južnosibirskog florističkog regiona (HORVAT et al., 1974).

Ova provincija u vegetacijsko-biomskom pogledu obuhvata stepske, šumo-stepske, peščarske ekosisteme lesnih zaravni i peščara, kao i određen broj slatinskih ekosistema. Stepe Vojvodine i Panonske nizije predstavljene su svezom Festucion rupicolae, šumo-stepe svezom Aceri tatarici-Quercion, peščarske zajednice svezom Festucion vaginatae, a slatine svezama Cypero-Spergularion, Puccinellion limosae i Puccinellion peisolnis.

3.1.2. Vlaška provincija

Ekv.: Dakijska krajina (MATVEJEV, 1961); Danubijska provincija južnosibirsko-panonskog podregiona pontsko-južnosibirskog florističkog regiona (HORVAT et al., 1974); Dakijska krajina južnoevropskog podsektora, sektora podzone šumo-stepa i zone holarktičkih stepa i šumo-stepa (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

Ova provincija je predstavljena stepama i šumo-stepama severoistočnog dela Srbije, pre svega na peščarama i lesnim terasama od Kladova do Radujevca i Negotina. Pojedinačni elementi flore i faune ovih stepa kreću se na krečnjačkim planinama severoistočne, a u manjoj meri i istočne Srbije.

BOREALNI BIOGEOGRAFSKI REGION

Ekv.: Cirkumborealni floristički region (MEUSEL et al., 1965); Borealni floristički region (WALTER, STRAKA, 1970); Ilirska i mezijska provincija – pojas predplaninskih crnogoričnih šuma i klekovine (pro parte) (HORVATIĆ, 1967); Provincija holarktičke tajge (MATVEJEV, 1961); Biom evropskih, pretežno četinarskih šuma borealnog tipa evropskog sektora, južne podzone, zone holarktičkih borealnih šuma (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

4.1. Balkansko-borealni podregion

Ekv.: Pojas predplaninskih crnogoričnih šuma i klekovine (pro parte) ilirske i mezijske provincije eurosibirsko-severnoameričke regije (HORVATIĆ, 1967); Podprovincija evropskih šuma tipa tajge (MATVEJEV, 1961); Južnoevropski podsektor (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

Borealni biogeografski region u biomskom pogledu odgovara holarktičkim tajgama, a na Balkanskom poluostrvu i u Srbiji je predstavljen balkansko-borealnim podregionom koji je ograničena na subalpijske zone planine i prvenstveno je okarakterisan tamnim četinarskim šumama smrče i jele iz sveze Vaccinio-Piceeion i Abieti—Piceeion, mešovititm svetlim šumama belog bora, smrče i jele i čistim beloborovim šumama iz sveze Pinion silvestris, kao i klekovinom iz sveze Juniperion sibiricae. Značajne enklave borealne flore i faune nalaze se krajnje lokalizovane na tresetištima, oko, ili na mestima nekadašnjih glacijalnih jezera naših visokih planina.

Na osnovu šuma, koje čine gornju šumsku granicu, ili predstavljaju jedan od važnih visinskih pojaseva. Ovaj biogeografski region se može podeliti na tri provincije: ilirska, mezijska i skadro-pindska.

4.1.1. Ilirska provincija

Ekv.: Pojas predplaninskih crnogoričnih šuma i klekovine ilirske provincije eurosibirsko-severnoameričke regije (HORVATIĆ, 1967); alpsko-dinarska krajina podprovincije evropskih šuma tipa tajge (MATVEJEV, 1961); Dinarska krajinna (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

Ova provincija je prvenstveno predstavljena šumama smrče i jele, smrče, jele i belog bora, kao i subalpijskom klekovinom na planinama zapadne Srbije. Kao posebna ekosistemska reliktna varijanta su šume omorike (Picea omorika), kao i čiste beloborove šume i mešovite šume belog i crnog bora na serpentinitima i hladnim platoima planina zapadnwe Srbije. Valja napomenuti da uključivanje krajnje lokalizovanih i mikrodisjunktnih šuma pančićeve omorike u balkansko-borealni podregion smatramo opravdanim s obzirom na borealno poreklo i sinekologiju ove endemo-reliktne vrste. Osim toga, u mešovitim i čistim omorikinim šumama dominiraju srednjeevropski, srednjeevropsko-borealni i borealni elementi flore i faune.

4.1.2. Mezijska provincija

Ekv.: Pojas predplaninskih crnogoričnih šuma i klekovine mezijske provincije eurosibirsko-severnoameričke regije (HORVATIĆ, 1967); Karpatsko-rodopska krajina podprovincije evropskih šuma tipa tajge (MATVEJEV, 1961).

Ova provincija obuhvata četinarske šume borealnog tipa planina Srbije i Bugarske na kojima gornju šumski granicu čini smrča (Kopaonik, Stara planina), kao i ekosistem klekovina sibirske kleke i borovnice.

4.1.3. Skardo-pindska provincija

Ekv.: Šarska i Šarsko-pindska krajina (MATVEJEV, 1961).).Ova provincija je predstavljena šumama molike i subalpijskom klekovinom, a

izvanredno retko i šumama smrče ili smrče i jele. Po MATVEJEVU (1961) i MATVEJEVU i PUNCERU (1989) molikove šume su svrstane u biom oromediteranskih šuma (šarsko i šarsko-pindska krajina), dakle u biogeografskivregion koji se u potpunosti razlikuje po flori, fauni i ekosistemima od borealnog regiona. Činjenica da molika (Pinus peuce) kao reliktni i endemični četinar nastanjuje dinarske i skardo-pindske planine jugozapadnog dela Srbije (Bjelasica, Prokletije, Šarplanina)m kao i planine Bugarske, Makedonije i severne Grčke (Pind), koje se nalaze pod uticajem mediteranske klime, automatski je ne određuje kao element oromediterana. Naprotiv, njeno borealno tercijarno poreklo i ekološke osobine ukazuju da se ne radi o ormediteranskoj vrsti. Pored toga, skoro sve zajednice molike izgrađene su od srazmerno velikog broja borealnih ili srednjeevropskih planinskih vrsta i vrlo malo oromediteranskih biljaka i životinja. Iz tih razloga, molikove šume i prateći derivati ovih ekosistema treba uvrstiti u balkanski-borealnipodregion.

SREDNJE-JUŽNOEVROPSKO PLANINSKI BIOGEOGRAFSKI REGION

Ekv.: Alpsko-visokonordijska regija (HORVATIĆ, 1967); Provincija subarktičke i planinske tundre (MATVEJEV, 1961); Alpski podregion srednjeevropskog florističkog regiona (MEUSEL et al., 1965); Srednje-južnoevropski planinski region (WALTER, STRAKA, 1970); Biom visokoplaninske i nordijske tundre evropskog sektora podzone planinske tundre zone holarktičke i nordijske tundre = biom alpsko-visokonordijskih kamenjara, pašnjaka, snežanika i osulina + biom (oro)mediteranskih planina, planinskih šuma

na padinama i u klisurama zapadnopalearktičkog sektora oromediteranske zone pro parte (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

5.1. Srednjeevropski planinski podregion

Ekv.: Podprovincija evropske visokoplaninske kamenite tundre i visokoplaninskih pašnjaka (MATVEJEV, 1961); Biom visokoplaninske i nordijske tundre evropskog sektora podzone planinske tundre zone holarktičke i nordijske tundre = biom alpsko-visokonordijskih kamenjara, pašnjaka, snežanika i osulina (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

Ovaj podregion predsavljen je srednjeevropskim (alpskim, alpsko-karpatskim, arktičko-alpijskim) elementima flore i faune, odnosno njihovom dominantnom učešću u izgradnji visokoplaninskih ekosistema. Obično su to zajednice visokoplaninskih rudina i snežanika u kojima arktičko-alpijske i alpske vrste imaju dominantnu ulogu. Podela ovog podregiona na provincije treba da bude zasnovana na endemičnim vrstama koje imaju filogenetske veze sa alpskim i arktičkim srodnicima. U tom smislu, ovaj region se može raščlaniti na sledeće provincije: dinarska, balkanska i skardo-pindska.

5.1.2. Balkanska provincija

Ekv.: karpatsko-rodopska krajina podprovincije evropske visokoplaninske kamenite tundre i visokoplaninskih pašnjaka (MATVEJEV, 1961); južnokarpatska + staroplaninska krajin (MATVEJEV, PUNCER, 1989).

Obuhvata visoke planine centralne i istočne Srbije (Kopanik, Stara planina, Besna Kobila, Strešer), a u manjoj meri i krečnjačke planine karpatsko-balkanske Srbije. Karakteristični ekosistemi ove provincije su visokoplaninske rudine na silikatima, snežanici i stene.

KLASIFIKACIJA I BIODIVERZITET

UVOD

Jedan od prvih problema sa kojim se suočava svako ko pomisli da se bavi biološkom raznovrsnošću, jeste upravo ta beskonačna raznovrsnost pojavnosti. Diverzitet je kvantitativna koliko i kvalitativna kategorija i uporediva je jedino sa beskonačnim brojem i raznovrsnošću nebeskih tela. Da bi se počelo sa radom na biodiverzitetu i/ili sa biodiverzitetom, potrebno je preći prva dva koraka: imenovati, a zatim i sistematizovati njegove elemente. Ovde ćemo se za sada zadržati samo na takozvanom specijskom diverzitetu, čijom se klasifikacijombave prirodnjaci još od predaristotelovskog doba, a koja je do danas značajno napredovala u pogledu internacionalne standardizacije.

Prvi korak je dakle nomenklatura ili sistem standardnih naziva. Ona je sredstvo, a ne cilj. Nomenklatura mora da zadovolji nekoliko osnovnih uslova. Mora da bude internacionalno razumljiva i nedvosmislena, i mora da u nazivu izražava klasifikacioni sistematski nivo svakog elementa biodiverziteta. Pored toga, njeno dalje dopunjavanje i menjanje (usled klasifikacionih revizija i otkrivanja novih elemenata biodiverziteta) mora da bude regulisano. To se sve obezbeđuje međunarodnim sporazumima, tzv. kodeksima

nomenklature (IBC, 1983; IUBS, 1985; i kasnije), koji su za sada potpuno ujednačeni samo unutar nivoa najvišihpodela (životinje, biljke i gljive i sl.), tako da između njih postoje izvesne razlike.

Drugi korak je sama klasifikacija, odnosno grupisanje elemenata po nekom od principa (po mogućstvu jedinstvenom za ceo sistem) i postavljanje takvih grupa u neki (poželjno hijerarhijski) poredak. Kada se uzme u obzir obimnost i komplikovanost takvog posla, ne čudi što su se čitave ključne discipline razvile na zadatku imenovanja i klasifikacije živog sveta. Radi se o taksonomiji odnosno (bio)sistematici, koje se obe bave jedinstvenim naučnim problemima, tako da je praktično nemoguće naći naučnika koji bi za sebe rekao sa je samo taksonom, a ne i sistematičar, ili obrnuto. Etimološka razlika mogla bi da označava nijanske u naučnim pristupima, pri čemu bi težište taksonomije (starije kategorije) bilo više okrenuto u pravcuanalitičkog postupka, dok bi sistematika (popularna od LINEOVIH Systema Naturae) više gajila sinteze. Po tradiciji, termin taksonomija bio je, od A.P. DE CANDOLLEA (1813), redovno korišćen među botaničarima, dok je naziv sistematika bio u skoro isključivoj upotrebi kod zoologa.

MODERNE NOMENKLATURE I KALSIFIKACIJE

Možemo reći da su se evropljani sa sagledavanjem velikog diverziteta živih organizama na našoj planeti ozbiljnije sreli pre oko 500 godina, zapravo u vreme Kolumba i Magelana, odnosno kada su brodovima počeli da dospevaju u najudaljenije delove naše planete i da se tu sreću sa velikim brojem, za njih do tada nepoznatih, egzotičnih vrsta biljaka i životinja. Sagledavanju velike raznovrsnosti živog sveta, osim tih putovanja, kasnije tokom 17. i 18. veka posebno doprinosi pronalazak mikroskopa i usavršavanje mikroskopske tehnike. Na taj način, tadašnji biolozi počinju da uočavaju i ogromnu raznovrsnost mikroorganizama, prisutnih praktično svuda oko nas, pa i u nama.

U tom smislu javlja se gotovo kao neophodnost naučna obrada, odnosno uređenje – klasifikovanje te zapanjujuće raznovrsnosti živog sveta. Švedski botaničar Karl LINE se polovinom 18. veka prihvata posla na izrdi kompletnog sistema klasifikovanja živih organizama na našoj planeti. LINE je u okviru obimnih dela Systema Naturae i Species Plantarum imenovao i klasifikovao sve biljke i životinje koje su tada bile poznate. Svakoj vrsti dao je jedinstveno latinsko binominalno ime t.j. ime od dve reči. Prva reč u okviru ovog imena označava ime roda, kojem data vrsta pripada. Upotrebom bionominalnog imena u mogučnosti smo da, osim isticanja različitosti i specifičnosti svake organske vrste, istovremeno ukazujemo i na sičnosti odnosno njenu srodnost sa nekim drugim vrstama. U tom smislu druga reč u okviru binominalnog imena ukazuje na različitost, a prva na sličnost, odnosno srodnost. Time je LINE udario temelje modernoj nomenklaturi živog sveta.

LINE je koistio morfološke odlike kao osnovni kriterijum za svoju klsifikaciju. Polazeći od božanske kreacije živog sveta, kao teorijsku osnovu svog rada prihvatio je filozofski pravac označen kao esencijalizam. Smatrao je LINE da vrsta može biti opisana navođenjem – rećanjem morfoloških karakteristika idealnog člana vrste. Ovo je dovelo do potrebe označavanja ili imenovanja tipske jedinke pri opisu nove vrste, što je i danas praksa u taksonomiji.

Naime, prilikom imenovanja nove vrste, podvrste ili neke niže kategorije, autor je dužan, po preporukama međunarodnih pravila nomenklature, da odredi jedan primerak ili seriju (varijacioni niz) primeraka kao tip naziva (ako je jedan, obično se naziva holotip). Međutim, po istim pravilima, odnosno u današnjoj taksonomiji, tip nema značenjeLINEovskog idealnog, pa čak ni tipičnog predstavnika vrste (podvrste, itd.), čeć je samo materijalna dopuna, sastavni deo ili etalon imena taksona. Pridavanje tipu apsolutnog

biološkog, umesto nomenklaturnog značaja, nazvano je pre tridesetak godina tipologizmom, s kojim se u zoološkoj sistematici ideološki obračunavao MAYR (1963), ali je do danas, bar u srpskoj zoologiji, izgubio svaki smisao, pod uslovom da ga je i u MAYEROVO vreme uopšte imalo. Tip ni ne spada u klasifikaciju, već u nomenklaturu, jer je vezan za ime a ne za takson. Pri taksonomskim revizijama, tip deli sudbinu imena taksona, a ne njegovog klasifikacionog statusa. Imenovanje novog taksona be tipa, nema nomenklaturnu vrednost – predstavlja nomen nudum, jer mu nedostajie trajni dokument. To je naročito postalo važno u novije vreme, kada svakodnevno iščezavaju komponente biodiverziteta, pod negativnim antropogenim uticajima. O mnogim vrstama danas zanmo samo po tipskim primercima.

Tipski materijal se po pravilu čuva u dostupnim zbirkama, najbolje u prirodnjačkim muzejima, kako bi bio pristupačan istraživačima celog sveta, koji žele da sa njim uporede svoj materijal, odnosno, da provere svoje tumačenje teksta originalnog opisa za koji je vezan naziv taksona. Tehnike konzerviranja pri tom nisu bitne. Mogu se čuvati eksikati – osušeni primerci ili jihovu delovi, osteološki materijal, prazne ljušture, suve kože (ispunjene ili ne), primerci ili njihovi delovi fiksirani u tečnosti ili kulture (mikoorganizama ili tkiva) zamrznute u tečnom azotu na temperaturi od -196 oC.

Na hiljade imena vrsta i drugih taksona, koje je u nomenklaturu uveo LINE, u upotrebi je još i danas, ali je manje-više univerzalno prihvatanje Darvinove teorije evolucije živog sveta, klasifikaciju usmerilo u pravce koji se teorijski razlikuju od LINEovog pristupa. Biolozi naime počinju da tragaju za klasifikacijom organizama u ksladu sa evolutivnim međuodnosima. Međutim, bez obzira na ovakav nov teorijski pristup izradi klasifikacionih sistema, potrebno je naglasiti da su biolozi bili u situaciji da zadrže većinu imena i osnovnih klasifikacionih odnosa iz LINEovog veoma preciznogsistema. Odgovor na pitanje, zašto je to tako, leži u činjenici da je u najvećem broju slučajeva morfološka sličnost dva ili više organizma (osnova LINEovog sistema kklasifikacije) izraz njihovih filogenetskih srodstava (što je osnova novih evolucionihsistematskih klasifikacija), tako da kao rezultat jednog, odnosno drugog pristupa, klasifikacione šeme mogu biti veoma slične, a nekada čak i identične (ARMS, CAMP, 1987).

Izrada savremenih klasifikacionih sistema danas nailazi na bar tri krupna problema. Naime, bez obzira na sve, naš današnji sistem imenovanja i klasifikovanja organizama ostao je u suštini na osnovama LINEovih postulata, koji je prirodno bio dizajniran za neuporedivo manji obim posla (on je recimo razlikovao ukupno samo 4.162 vrste životinja). Već samo sagledavanje neuporedivo većeg broja vrsta u odnosu na LINEovo vreme čini ovakav sistemdosta neadekvatnim. Ne samo da je u LINEovo vreme bio poznat nesrazmerno manji broj vrsta, nego je i infraspecijska (geografska) varijabilnost bila potpuno nepriznata. Potreba za imenovanjem podvrsta, varijeteta i formi nije mogla da bude zadovoljena binominalnom LINEovskom nomenklaturom. Uvećavanjem broja poznatih vrsta, mnogi LINEovi rodovi postajali su preglomazni (sa više desetina, pa i stotina vrsta), tako da se nije mogao da sagleda u međuvremenu proučen stepen filogenetskih odnosa. Većina LINEovih rodova zato je do danas podignuta na rang porodice.

Drugi problem leži u činjenici da ovakav sistem ne može uspešno predstaviti svu obimnost i raznovrsnost evolutivnih promena, koje se neprekidno odvijaju unutar tako obimnog živog sveta. Naša predstava o sistemu organizama, njihovom zajedničkom poreklu i promenama tokom geološke istorije, zapravo bi se jedino izraziti u prostoru i vremenu, kao Drvo života, na kome razmak između tačaka grananja i dužina grana simbolizuju protok vremena. To je moguće donekle prikazati na opštim slikovnim šemama evolucije pojedinih klasa, možda i nekih carstava, ali šta da se radi kada treba da se organizmi i njihove grupe poređaju ????????? , kao što je slučaj u ovoj knjizi? Kako nešto što je najmanje četvorodimenzionalno, predstaviti u jednoj dimenziji? Tu su onda već neminovna nasilna uprošćavanja.

Najzad, treći problem klasifikacije, koji je takođe gotovo nerešiv, leži u činjenici da se pri klasifikovanju organizama nameće potreba povlačenja određenih ''graničnih linija'', koje bi trebalo da ispresecaju jedan kontinualan proces evolucije i svu raznovrsnost živog sveta smeste u serije odvojenih, dobro definisanih ''kutija'' (sistemtskih kategorija). Ceo logički zapadnjački sistem zasniva se na diskontinuiranim jedinicama. Nauka kojoj pripadamo nije u stanju da operiše sa integralnim celinama. Nema sinteze bez analize. O procesu je moguće razmišljati samo kao o sledu jediničnih ????????? . To što nauka napreduje pronalaženjem metoda i tehnologija za detektovanje sve sitnijih elemenata procesa, u suštini ništa ne menja. Komparativne analitičke metode traže oštre granice između celina koje se porede. Nijanse ne postoje osim kao kvantitativni gradijent osnovnih jedinica.

Osnovna jedinica u klasifikaciji organizama je vrsta. Nju, kao ni druge taksone, nije lako definisati. Kako je već rečeno, problem nije u pitanju šta je vrsta ? već kako odrediti granice između vrsta ? Najčešća definicija, ograničena na organizme koji se polno razmnožavaju, vrstu označava kao grupu prirodnih populacija koje se međusobno ukrštaju i koje su reproduktivno izolovane od drugih takvih grupa. U širem kontekstu, vrsta je u okviru biodiverziteta jedinstvena i međusobno povezana celina, nezavisna od drugih takvih celina. Ona je pri tom nezavisna i kao evoluciona jedinica i najširqa prirodna celina između čijih delova postoji reproduktivna kompeticija (bez obzira da li u slučaju hibridizacije daju ili ne tzv. plodno potomstvo) i koja je u stanju da se sama reprodukuje. Vrste se međusobno razlikuju morfološki, po ponašanju (uključujući i reproduktivnu strategiju) i po staništu. Normalna individualna varijabilnost (u okviru) različitih vrsta – po pravilu se ne preklapa. Sve jedinke iste vrste imaju zejdničko poreklo. Vrsta je morfološki, po ponašanju i po staništu, promenljiva u prostoru i vremenu i ona je jedina taksonomska kategorija koja predstavlja funkcionalnu celinu. Podvrste međutim, i niže kategorije, ne evlouiraju nezavisno jedna od druge i granice među njima su uslovne. To su populacije čiji se članovi? mogu (ponekad samo u proseku) razlikovati od članova druge populacije iste vrste. Podvrste su geografski definisane grupacije lokalnih populacija koje se taksonomski razlikuju od drugih takvih delova vrste.

Ovakve definicije uvek imaju i svoje izuzetke, ali oni potvrđuju pravilo. Kako reče jedan stari i iskusni taksonom, onaj ko hoće da se kruto drži pravila, treba odmah da batali taksonomiju. Na primer, kako opredeliti hortikulturne biljke i prirodne hibride? Studija hromozoma ukazuje da je ječan, npr., prastari trigenerički hibrid (BENSON, 1962).

Viši taksoni su grupacije vrsta po subjektivnim kriterijumima. Reč subjektivno, ne znači ovde pogrešno, kako neki možda tumače. Zapravo viši taksoni u savremenoj klasifikaciji odražavaju našu ideju o filogenetskim odnosima. Ta ideja, predstava o evoluciji nosi pečat autora ili vremena i zato je subjektivna. Viši taksoni su dakle, klasifikacione kategorije koje se sastje od više nezavisnih celina sa određenim osobinama i predstavljaju pokušaj da se izrazi stepen srodnosti između njihovih sastavnih delova. Ali više kategorije su (kao i vrste) istorijske celine.

Konvencionalni primarni viši taksoni su Regnum, Div. (samo kod biljaka), Phylum, Classis, Ordo, Familia, Genus, dok su sekundarni oni kojima se dodaju prefiksi Sub- ili Super- (ponekad i Cohorta, Tribus itd.). Tzv. kladistička klasifikacija uveka je potrebu za mnogobrojnim dopunskim međukategorijama.

Ako se međutim ima posla sa ukupnim biodiverzitetom, često se Phylumi pokazuju kao suviše sitne kategorije, odnosno ponekad postoji potreba da se ceo živi svet prethodno podeli na najkrupnije skupine. LINE je već osetio tu potrebu, pa je sve organizme podelio na dva Regnuma – Animalia (životinje) i Plantae (biljke).

Ovakav LINEov pogled na raznovrsnost živog sveta bio je sasvim jasan ako imamo u vidu stepen tadašnjeg razvoja biologije, jer su ''makroskopske'' biljke i životinje praktično i bile jedini poznati živi organizmi. Osim toga, ovi organizmi su se mogli međusobno lako i

jasno razlikovati i prepoznavati. Biljek su bile nepokretne, nisu se hranile drugim organizmima i amtralo se da im je neophodna samo voda da bi se razvijale i rasle. Sa druge strane, poznate životinjske vrste su bile pokretni oblici, koji se hrane drugim vrstama životinja ili biljaka da bi preživeli. Razvojem mikroskopske tehnike bilo je omogućeno sagledavanje još jedne razlike između biljaka i životinja. Naime, bilo je moguće konstatovati da biljne ćelije imaju ćelijski zid, a da ova struktura nije prisutna kod ćelija životinjskih organizama. Kakav je bio status gljiva? Gljive su smatrane za jednu aberantnu grupu biljaka, jert njihove ćelije poseduju ćelijski zid, a osim toga kod gljiva je moguće konstatovati jednu vrstu ''korenolikih struktura'', pomoću kojih su u stanju da sapsorbuju hranu iz živih ili uginulih organizama. Međutim, za razliku od biljaka gljive ne poseduju zelene pigmente. Interesantno je da se ovako uprošćen pogled na makroklasifikaciju biljnog sveta zadržao dugo i da je bio prisutan u školskim programima do pre oko dvadesetak godina.

Međutim, sa sve obuhvatnijim otkrivanjem i proučavanjem širokog varijabiliteta mikroorganizama, naučnici su došli do zaključka o postojanju takvih organizama, koji se ne mogu uključiti niti u carstvo biljaka niti u carstvo životinja. Za neke organitme, kakva je na primer verovatno svima dobrp poznata euglena, u pojedinim momentima bilo bi ispravno klasifikovanje unutar jednog, a u drugim momentima drugog carstva. Euglena poseduje prilično dobro razvijen ćelijski zid, možda ne tako debeo, kao što je to slučaj kod ''tipičnih biljnih vrsta'', ali u svakom slučaju jednu strukturu koja pruža daleko veću zaštitu ćeliji u odnosu na ćelijsku membranu životinjskih ćelija. Euglena je organizam koji poseduje ćelijske organele – hloroplaste i u uslovima dovoljne količine sunčeve svetlosti može obavljati fotosintezu. Sa druge strane euglena takođe poseduje i bič, pomoću kojeg može da se kreće, što predstavlja jednu od tradicionalno shvaćenih, ''tipičnih'' životinjskih karakteristika (mobilnost). Zatim, euglena u određenim uslovima bez dovoljne količine svetlosti može preći na heterotrofni način ishrane, odnosno progutati neki drugi organizam i svariti ga, upravo kao i neka ''prava životinja''.

Veoma brojna i raznovrsna grupa Bacteria, takođe se svoje strane predstavlja skupinu koja se teško ili nikako uklapa u klasifikacionu šemu bilo koja od dva klasična carstva. Bakterije poseduju ćelijski zid, ali isto tako bakterije često mogu posedovati i lokomotorne strukture (bičeve i cilije) koje ih čine pokretljivim. Određene vrste bakterija opet imaju sposobnost obavljanja foto(hemo)sinteze. Procesom otkrivanja i proučavanja sve većeg i većeg broja organizama na našoj planeti, podela na carstvo biljaka i carstvo životinja delovala je sve više kao veštačka i nedovoljna, a granica između ova dva carstva sve problematičnija.

Iz tog razloga i dolazi do velikog broja revizija klasifikacionih sistema živih organizama na nivou carstava. Ipak, danas većina biologa prihvata klasifikacionu šemu predloženu od strane američkog ekologa Roberta VITAKERA, koji razlikuje 5 carstava živih organizama: Monera, Prot(oct)ista, Animalia, Fungi i Plantae (WHITTAKER, 1969; MARGULIS, SCHWARTZ, 1988), a u okviru njih oko 100 različitih filuma (McNEELY, 1990).

Prvobitni živi organizmi na našoj planeti najverovatnije bi se mogli klasifikovati unutar carstva Monera, odnosno to su bili oblici sa prokariotskim tipom ćelije (ćelija kod koje odsustvuje jedarna membrana, koja odvaja DNK od citoplazme, a takođe odsustvuju i druge membranom okružene ćelijske organele).

Ostala četiri carstva čine organizmi sa eukariotskim tipom ćelije (ćelija sa jedrovom membranom koja okružuje genetski materijal u ćeliji i odvaja ga od citoplazme, kao i sa drugim membranom ograničenim organelama u citoplazmi).

ADAPTACIJE

Biljke su se tokom evolucije, iz generacije u generaciju, prilagođavale uslovima spoljašnje sredine i promenama na svom staništu. Na taj način su, u skladu sa svojim genetičkim mogućnostima i veličinom ekološke valence, ralizovale određene fenotipske, morfološko-anatomske i fiziološko-biohemijske karakteristike. Ove specifične odlike svake biljne vrste se manje ili više jasno ispoljavaju na nivou organizma ili nekog njegovog dela, u toku čitavog života ili u određenom periodu razvića; one se javljaju uvek, kao stalne karakteristike populacije, iz generacije u generaciju. Svaka takva osobina biljke, nastala tokom evolucije kao nasledna odlika i presudno značajna za opstanak i reprodukciju vrste označena je kao adaptacija. Evolucijski nastanak adaptacija i razvoj adaptivnih odlika su procesi kojima vrsta, tokom vremena, ne samo da obezbeđuje opstanak, već i povećava svoju reproduktivnu efikasnost i mogućnost preživljavanja. Može se reći da su adaptacije, pre svega, odraz događanja i promena uslova i resursa sredine, kojima su vrste, odnosno njihove predačke populacije, bile izložene u prošlosti. Adaptacije čine organizam usaglašenim sa odlikama sredine samo ukoliko su današnje okolnosti na staništu odgovarajuće onima u prošlosti (Begon et al., 1996).

Adaptacije biljaka su izuzetno brojne i veoma raznovrsne. Neke se već na prvi pogled uočavaju, pre svega, kroz morfo-anatomske odlike građe biljaka, kao što je voluminozni oblik kaktusa ili drugioh pripadnika sočnih, odnosno sukulentnik biljaka pustinjskih staništa. Druge adaptivne karakteristike su manje upadljive, spoljno-morfološki nevidljive. To mogu biti fine, subćelijske strukturne promene ili fiziološko-biohemijske osobenosti pojedinih procesa i ukupnog metabolizma biljke. Na primer, koncentracijom osmotski aktivnih supstanci, biljke slanih stništa izuzetno snižavaju vodni potencijal, uspevajući, na taj način, da apsorbuju vode i iz solima zasićenog zemljišta; ekofiziološkim adaptacijama pripadaju i alternativni putevi fiksacije ugljen-dioksida kod C-4 i CAM biljaka, koji im osiguravaju opstanak na sušnim i toplim staništima. Adaptivne karakteristike omogućavaju biljci da na staništu bude konkurentna, odnosno ekspanzivna u zauzimanju određenog prostora i da, na njemu, efikasno i ekonomično koristi uslove i resurse spoljašnje sredine.

Specifičnost adaptivnih odlika i stepen njihove adekvatnosti zavisi, s jedne strane od (1) brzine promena u spoljašnjoj sredini, a s drugestrane od (2) dinamike evoluvijskih promena u okviru populacija određene vrste. Dok se, na primer, bakterijske populacije prilagođavaju promenama u sredini za nekoliko sati ili dana, biljnim vrstama, a naročito onim dugovečnim, višegodišnjim i spororastućim, potrebne su stotine i hiljade godina da akumuliraju dovoljno različitih odlika koje će odrediti ecolucijski korak, odnosno nastanak određenih, više ili manje uspešnih adaptacija na date uslove staništa.

Međutim, nijedna biljna vrsta, kako je već napomenuto, ne može biti prilagođena na sve moguće različite uslove spoljašnje sredine kojima se odlikuje planeta Zemlja. Takođe, vrsta se ne može neprestano i beskrajno ponovo prilagođavati, tokom evolucije, izmenjenim okolnostima sredine u kojoj živi, stvarajući uvek nove adaptacije. Čak ni kod vrlo eurivalentnih organizama prilagođenosti ne mogu biti univerzalne, važeće za sve razliku u ekološkim uslovima. Uzrok ograničenju pojave univerzalne eurivalentnosti u ekološkom razvoju živih bića, pa u tom smislu i eurivalentnih biljaka, leži u nemogućnosti da jedan isti organizam istovremeno poseduje potpuno različite morfo-fiziološke adaptacije, koje bi bile usklađene sa ekstremnim i istovremeno sa njima sasvim suprotnim, umerenim ekološkim uslovima. Ovakve krajnje adaptacije jedna drugu isključuju.

Tako, na primer, za život u vodenoj sredini, efikasno i ekonomično je da biljke potpoljene u vodi imaju listove sa sasvim tankim epidermiskom, uglavnom bez zaštitnih

površinskih tvorevina, da bi lakše i bolje, u procesu fotosinteze, iskoristile smanjenu količinu zračenja, koja prodire kroz vodenu masu do njih; nasuprot tome, za život u sušnim i intenzivno osvetljenim pustinjskim i stepskim oblastima, adekvatno je da biljke poseduju što razvijeniju kutikulu sa čitavim nizom različitih zaštitnih tvorevina na površini lista (dlake, vosak, itd.), čime se umanjuje nepovoljno dejstvo preteranog zračenja i visoke temperature. Ove dve potrebe, kao suprotnosti, uzajamno se isključuju i nemoguće je, uopšte uzev, da budu u izrazitijem obliku zadovoljene kod jedne iste biljke. Drugim rečima, jedna ista biljna vrsta ne može biti istovremeno i vodena i pustinjska biljka.

Slično tome, biljka koja je strukturno i fiziološki prilagođena uslovima senke, odlikuje se tankim listom, sa slabo diferenciranim mezofilom i niskom kompenzacijskom tačkom svetlosti u procesu fotosinteze, s obzirom da joj ovakve adaptacije omogućavaju adekvatno i efikasno iskorišđavanje male količine Sunčeve energije na staništu. Međutim, biljka koja raste na osunčanim mestima se karakteriše visokom kompenzacijskom tačkom, kao i debekim, dlakavim listom sa višeslojnim mezofilom, jer, na taj način, najefikasnije rešava problem prevelike količine energije na staništu. I iz ovog primera je jasno da jedna ista biljka nema takve adaptivne odlike da istovremeno može podneti i uslove senke i uslove intenzivne svetlosti.

Adaptacije predstavljaju odgovarajuća, često sasvim specifična rešenja problema pred kojima su se organizmi, u toku evolucije, našli na svojim staništima. Kao što je već rečeno, svako stanište na Zemlji predstavlja određen ekološki problem i pruža mogućnost za veći broj rešenja. Prema tome, opšta je pojava da su biljne vrste, na određenim prostorima, raznovrsno, ponekad sasvim posebno prilagođene na iste uslove spoljašnje sredine. Tako su, na primer, u sušnim predelima pustinja i savana česte ''mesnate'', sočne sukulentne biljke, pune vode, kao i raštrkano raspoređeno drveće glomaznog stabla, flašastog oblika, u kome se magacinira voda; pored toga, na ovakvim mestima rastu biljke tvrdih i čvrstih, skleromorfnih listova, skoro bez vode, kao i one čiji se relativno mekani listovi odlikuju umerenim deficitom vlažnosti, jer se permanentno dobro snabdevaju podzemnom vodom do koje dosežu izuzetno dugim korenovima.

Pri objašnjavanju fenomena adaptacija, danas se često koristi i terminologija, koja, inače, tradicionalno pripada drugim naučnim oblastima. Tako se može reći da niz posebnih strukturnih i funkcionalnih odlika jedne biljke predstavlja njen adaptivni mehanizam ili njenu adaptivnu strategiju.

Uopšte uzev, na osnovu specifičnog skupa adaptacija, biljka se odlikuje određenom otpornošću ili rezistentnošću na dinamične uslove sredine. Adaptivni mehanizmi, na osnovu kojih se postiže rezistentnost neke vrste u datim okolnistima i u određeno vreme, mogu biti veoma varijabilni. Uglavnom, oni deluju tako da biljkama omogućavaju, s jedne strane (1) izbegavanje, a s druge strane (2) podnošenje, odnosno toleranciju nepovoljnih uslova sredine. Kratkim i brzim životnim ciklusom, efemerne prolećnice, kao što su ledinjak (Ranunculus ficaria), niksica (Scilla bifolia), mlađa (Corydalis sp.) ili visibaba (Galanthus nivalis) izbegavaju letnji period sa visokim temperaturama i deficitom vlažnosti na staništu. Takođe, duboko ukorenjene biljke na sušnim staništima (gde koren stiže do podzemne vode) izbegavaju nedostatak vlage u površinskom sloju zemljišta. S druge strane, biljke slanih staništa ili halofite tolerišu visoku koncentraciju soli u podlozi (vodi ili zemljištu), tokom čitave godine i u svim razvojnim fazama, a mediteranske biljke dobro podnose ekstremno sušne i veoma tople uslove, nsročito tokom letnjeg perioda, s obzirom da i tada aktivno produkuju biomasu, rastu, cvetaju i plodonose.

Prilagođavanje biljnih vrsta na različita staništa teklo je u toku evolucije svakako na jedan vrlo aktivan način. Ali, i sama spoljašnja sredina je sa svoje strane vršila ogroman uticaj na organizme, uslovljavajući da se oni, putem prirodnog odabiranja, tim uticajim na ovaj ili onaj način prilagođavaju. Adaptiranost neke biljke na spoljašnju sredinu ogleda se u

njenom spoljašnjem obliku (morfologiji), anatomskoj građi, karakteru fizioloških i biohemijskih procesa, kao i u dinamici fenoloških promena. Vrlo često se, pod sličnim ekološkim uslovima, stvaraju i slični ekološki oblici biljaka, čak i onih vrsta biljaka koje su u sistematskom pogledu vrlo udaljene. Pojava ovakve morfo-anatomske i fiziološke, odnosno ekološke sličnosti kod biljaka koje su između sebe filogenetski vrlo udaljene, označena je kao ekološka konvergencija ili analogija. Treba napomenuti, daje ekološka sličnost uslovljena prilagođavanjem na istovetne ili slične ekološke uslove, dok je sistematska sličnost uslovljena stepenom srodnosti između vrsta.

Neprestane promene spoljašnje sredine uslovljavaju stalno prilagođavanje, tako da vrsta, u suštini, nikada ne dostiže neku definitivnu i završnu fazu adaptacije. Pri ovakvim stalnim promenama može doći do smanjenja tolerancije jedinki u okviru populacije na promenljive uslove spoljašnje sredine. U osnovi, progresivni adaptivni procesi uslovljavaju sve veću specijalizaciju neke biljne vrste na specifične uslove staništa, čak do te mere da adaptivna specifičnost može da postane uzrok ugroženosti i put ka iščezavanju vrste u izmenjenim uslovima sredina. U izvesnom smislu, proces neprestanog prilagođavanja, u krajnjem slučaju, tokom dugog evolucijskog puta, može dovesti i do konačnog nestanka vrste (Crawford, 1989).

Međutim, pod dejstvom čoveka, promene u ekosistemima se dešavaju mnogo brže nego kada su samo prirodno uslovljene, variranjem klimatsko-pedoloških i biotičkih faktora staništa. Posledice i mogućnosti adaptacije organizama na ovakve promene su još uvek nedovoljno poznate.

Fizički izgled površine Zemlje u potpunosti se izmenio od vremena pojave života, počevši od toga da je položaj kontinenata i okeana bio sasvim drugačiji u dalekoj prošlosti u odnosu na današnji. Došlo je i do velikih klimatskih promena; pustinja Sahara bila je pokrivena vegetacijom i u njoj su živele životinje koje se danas nalaze u istočnoj, centralnoj ili južnoj Africi. Današnji sušni savanski predeli bili su nekada tropske kišne šume. Tako su se i stabilni ekosistemi sa klimaksnim zajednicama tokom dugotrajnih, vekovnih promena spoljašnje sredine menjali, jer su i vrste unutar njih varirale, prilagođavajući se na različite načine i u različitom stepenu uticajima sredine. Proces adaptacije se, na taj način, neprestano nastavljao. Promene koje su bile važne i vredne za preživljavanje biljke u jednom evolucijskom ''trenutku'', u sledećem periodu su mogle biti štetne za njenu optimalnu realizaciju i opstanak. U svakom vremenskom periodu, adekvatne adaptacije čine biljku efikasnom i ekonomičnom u iskorišćavanju raspoloživih resursa spoljašnje sredine i konkurentnom u odnosu na druge organizme na staništu. Dakle, vrsta dostiže optimalnu adaptivnu formu tokom evolucijskih promena i kroz prirodnu selekciju. Na taj način ona obezbeđuje opstanak na određenom staništu, što se, na najbolji način, manifestuje kroz reproduktivnu uspešnost, odnosno produkciju semena, klijanje i obnovu populacije.

U suštini, svaka specifična osobina nekog organizma je njegova adaptivna karakteristika, što znači da je svaki organizam, odnosno populacija čiji je on deo, poseban skup i riznica određenih adaptacija. Naravno, ne ispoljavaju se sve adaptacije odjednom, na svakoj posebnoj individui i u svim uslovima sredine. Štaviše, u specifičnim, neuobičajenim okolnostima na staništu mogu da se jave i neočekivane adaptivne reakcije, na osnovu ekspresije dotle neizraženih, takozvanih ''uspavanih'' gena.

Moderan, ekofiziološki pristup u izučavanju adaptivnih mehanizama biljaka uključuje poznavanje specifičnih prilagođenosti na svim nivoima organizacije, kao i samu molekularnu osnovu strukturno-funkcionalnih odlika. U suštini, svaki adaptivni odgovor biljke je neophodno pratiti od molekularnog nivoa do integralne reakcije čitavog organizma, odnosno populacije. Prisustvo i raspored određenih molekula, ponekad direktno, a ponekad indirektno, kroz karakteristične sintetičke procese, obezbeđuju realizaciju specifičnih adaptacija (fenotipske odlike) i način ponašanja biljke. Na primer, specifični termostabilni enzimi,

karakteristični za organizme sa veoma toplih staništa, direktno su odgovorni za njihovu otpornost i opstanak na mestima sa visokim temperaturama. S druge strane, adekvatno ponašanje biljke na sušnim staništima, mrazištima ili na slatinama, omogućeno je stvaranjem otpornih i zaštitnih jedinjenja i adaptivnih struktura, dakle indirektnim delovanjem i aktivnošću specifičnih molekula, odnosno različitih organskih jedinjenja primarnog i sekundarnog metabolizma. Tako, na primer, u određenim, nepovoljnim ili ekstremnim okolnostima, otporne biljke su u mogućnosti da prežive, jer se aktivno suprotstavljaju uticajima na staništu, sintezom zaštitnih, takozvanih, takozvanih stresnih proteina male molekulske težine, kao i različitih sekundarnih metabolita, rastvorljivih šećera i drugih supstanci, kojima se obezbeđuje funkcionalnost biomembrana, a time i ćelijski integritet i fiziološka aktivnost ukupnog biljnog organizma. Prema tome, tek kompleksnim sagledavanjem adaptacija, od samog molekularnog nivoa, mogu se precizno razjasniti morfološko-anatomske ili fiziološke promene na nivou biljke, odnosno integralni odgovor populacije na dinamične uslove spoljašnje sredine (Fitter & Hay, 1987).

Međutim, postoji i druga vrsta adaptivnih osobina koje su, takođe, vidljive u (eko)fenotipskim karakteristikama biljke, ali su za nju od kratkotrajnog značaja. I njihova pojava je, takođe, uslovljena genetičkim mogućnostima vrste. Ovakve promene nastaju, brže ili sporije, pošto su biljke izložene promenjenim uslovima spoljašnje sredine, i to u jednoj generaciji ili samo u određenom periodu života jedne generacije i traju onoliko koliko traje specifičan uticaj sredine. Ovakve reverzibilne promene, nastale u izmenjenim uslovima spoljašnje sredine, označene su kao modifikacije. One, isto tako, mogu biti izražene kroz promenjen morfološki oblik (visina i debljina biljke, veličina listova), odgovarajuću anatomsku strukturu (izraženo palisadno tkivo ili slabo diferenciran mezofil lista) ili način odvijanja fiziološko-biohemijskih reakcija (pomereno vreme cvetanja, alternativni put fiksacije ugljen-dioksida). Ovakve promene se ne nasleđuju neposredno u sledećoj generaciji, već biljka ponovo stiče svoje uobičajene morfofiziološke karakteristike, pošto se nađe u obnovljenim uravnoteženim ili optimalnim ekološkim uslovima. Međutim, i u ovom slučaju se radi o nasleđenim mogućnostima date biljne vrste koje joj dozvoljavaju da se, u posebnim oklnostima, realizuju određene modifikacije kao specifične adaptivne osobine.

Relativno brzo i neposredno ispoljavanje i kratkoročna promenljivost modifikacija ukazuju na veliku, genetički uslovljenu, fenotipsku, kao i fiziološku plastičnost pojedinih biljnih vrsta. Tako, na primer, u planinskom pojasu bukovih šuma, jasno se zapaža da sa promeno nadmorske visine, prema vrhovima planina (što znači u sve surovijim ekološkim uslovima) bukovo drveće menja oblik i veličinu i postaje sve niže sa sve manjom krunom i sitnijim lišćem. Menjajući se strukturno, ovakvo drveće, istovremeno, bolje podnosi niske temperature, jer efikasnije nagomilava osmotski aktivne supstance (rastvorljive šećere, aminokiseline, polihidroksilne alkohole i druge organske supstance male molekulske težine) u ćelijama listova.

Pojedini delovi ili organi jedne iste biljke mogu imati različit oblik u slučaju da se nalaze u različitim spoljašnjim uslovima. Kod vodenog ljutića (Ranunculus aquatilis) podvodni listići su končasti, deljeni, dok su oni na površini vode krupni i celi. Slično se dešava i sa vazdušnim i vodenim listovima močvarnih (amfibijskih) biljaka Rorippa amphibia i Sium latifolium. Lisni polimorfizam ili heterofilija (kao i anizofilija) na jednoj istoj biljci, kao što su vodeni i vazdušni listovi nekih vodenih biljaka, ili listovi svetlosti i senke u kruni nekog hrasta ili bukve, prouzrokovani su različitim ekološkim uticajima sredine: specifičnim uslovima svetlosti, temperature i vlažnosti, koji postoje oko pojedinih delova biljke. Tako, na vrhu krune drveta i na njenoj južnoj strani vladaju uslovi veće osvetljenosti, manje vlažnosti i više temperature, dok su na severnoj strani krune, u njenoj unutrašnjosti i u podnožju, uslovi slabije svetlosti, niže temperature i veće vlage. U prvom slučaju listovi su prilagođeni suši i obilnim enrgetskim resursima (zračenju i svetlosti), te se odlikuju kseromorfnim

(prilagođenim suši) i heliomorfnim (prilagođenim svetlosti) oblikom i anatomskom građom, dok se u drugom slučaju razvijaju listovi u uslovima dovoljne vlažnosti i smanjenog intenziteta svetlosti, te se na njima uočavaju mezomorfne (prilagođene umerenoj vlažnosti) i skiomorfne (prilagođene senci) strukturne karakteristike.

Takođe, kod jedne iste biljke, na datom mestu, dolazi u izvesnim slučajevima, naročito prilikom sezonskih promena uslova (smenjivanje sušnih i vlažnih sezona, odnosno toplih i hladnih), do zamene pojedinih tipova listova drugima, različitim po obliku i građi, koji su, na taj način, bolje prilagođeni uslovima nastupajućeg godišnjeg perioda. Takvi su, na primer, letnjui i zimski listovi žbunaste vrste Encelia farinosa iz pustinja Arizone.

Međutim, reverzibilne promene na specifične uslove sredine mogu biti izražene i kroz modifikovane fiziološke procese. Naime, u uslovima povoljnog vodnog režima na staništu, kod sukulentnih vrsta Mesembryanthemum crystallinum i Sedum acre odvija se normalna C-3 fotosinteza. Ona se zamenjuje ekonomičnijim i efikasnijim procesom prethodne fiksacije ugljen-dioksida u okviru CAM metabolizma u uslovima intenzivnog zračenja i deficita vlažnosti, tokom letnje suše na njihovim staništima, pre svega, na području Mediterana.

U svim ovim slučajevima jedan strukturno-funkcionalni adaptivni sistem biva smenjen drugim, različitim u morfofiziološkom pogledu, kao neposredna reakcija na promenjene uslove sredine. Međutim, takva promena za datu biljku nije obavezna i ne javlja se pod bilo kakvim okolnostima.

Neposredne reakcije biljnih organizama na spoljašnje uticaje posmatrao je još Bonije (Bonnier, 1879-1920), koji je presađivao biljke iz nizije u planinska područja, te je, pri tome, konstatovao da se jedinke istih vrsta, našavši se u novim, planinskim uslovima, u velikoj meri razlikuju od biljaka u niziji. On je, naime, rizom ili izdanak jedne iste biljke (iste jedinke) delio na dva dela, da bi dobio jednorodan materijal, pa je zatim jedan deo sadio u niziji, a drugi na planini. Razvivši se u ovako različitim uslovima, nove jedinke (nastale od istog biljnog materijala), pokazale se upečatljive razlike. Oni primerci, koji su izrasli u visokoplaninskoj zoni, diferencirali su se od nizijskih, niskim, kratkim stablom, slabo izraslim, skraćenim internodijama, jako granatim i zadebljalim korenom, kao i listovima skupljenim u rozetu, koji su se, u anatomskom pogledu odlikovali veoma razvijenim palisadnim, mehaničkim i provodnim tkivom, zadebljalim epidermisom i povećanim brojem stoma. Biljke u niziji su bile u tom pogledu sasvim suprotnog morfološkog oblika (većih dimenzija, izduženih internodija, itd.) i anatomske građe (mezomorfne strukture). Nema sumnje da se u ovom primeru radi o neposrednoj morfo-ekološkoj reakciji da tih biljaka na okolinu, na specifične uslove sredine, izražene u kratkotrajnim modifikacijama forme i funkcije.

Međutim, kod određenih poulacija nekih biljaka, koje, inače, imaju sposobnost da realizuju modifikacije u posebnim uslovima opstanka, dolazi do pojave takvih prilagodljivih (modifikovanih) osobina koje su stalnijeg karaktera i koje bitno ne odstupaju čak ni pri veoma izmenjenim prilikama u spoljašnjoj sredini. Ove osobine su, na takav način i u tolikoj meri nasledno fiksirane, da se obavezno javljaju, bez obzira na uticaje spoljašnje sredine. Tako, na primer, mnoge visokoplaninske biljke se odlikuju vrlo niskim rastom, i onoe takav rast zadržavaju i pri gajenju u uslovima nizije.

U populacijama lokalno adaptiranim na specifične uslove staništa ispoljavaju se karakteristične ekološke osobine na osnovu kojih se diferenciraju posebni ekotipovi ili ekološke rase date biljne vrste.Pod terminom ekotip, Tureson (Turesson, 1922), koji je uveo ovaj pojam u nauku, podrazumevao je genetički određene razlike u okviru populacija jedne vrste, koje su se realizovale u vezi sa ekološkim posebnostima lokalnog karaktera. Na primer, duž prostornog, horizontalnog ili vertikalnog, gradijenta rasprostranjenja jedne vrste javljaju se klimatske, orografske, geomorfološke i vegetacijske promene spoljašnje sredine kojima se prilagođavaju lokalne populacije neke vrste. Takve, lokalno adaptirane populacije, rase ili

intraspecijske grupe predstavljaju ekotipove. One su posebno izražene kod populacija onih biljaka koje naseljavaju specifična zemljišta i koje, na taj način, obrazuju posebne edafske ekotipove, kao i kod onih koje se razvijaju u posebnim klimatskim uslovima, na primer, na različitim nadmorskim visinama, od obala mora do planinskih vrhova, kada se diferenciraju klimatski, odnosno visinski ekotipovi.

Tureson je posmatrao populacije vrste Succisa pratensis (Dipsacaceae) na priobalnim livadama Baltičkog mora; ovu populaciju su sačinjavali patuljasti primerci date vrste, između kojih se, u prirodnim uslovima, nije mogla zapaziti nikakva razlika. Tureson ih je zato gajio u drugačijim uslovima, pa se pokazalo da su neke od njih u uslovima eksperimenta i dalje zadržavale svoj patuljast rast (iz čega se zaključuje da je on nasledno fiksiran), dok su druge, naprotiv, bujno izrasle, vraćajući se normalnom, livadskom tipu vrste Succisa pratensis. U ovom slučaju jasno je da se radi o dva ekotipa iste vrste, nizijskom i visokoplaninskom. Slične razlike su konstatovane i između visokoplaninskih i nizijskih populacija vrste Helianthemum vulgare (Schimper & Faber, 1935) kao i vrste Achillea millefolium (Clausen et al., 1948). Ekološki specifično diferencirana visokoplaninska populacija vrste Achillea millefolium, sa vrhova Siera Nevade, zadržala je svoje specifične karakteristike, mali rast sa većim brojem stabljika i sitnim listovima, i onda kada je rasla u veoma povoljnim nizijskim uslovima. Realizacijom posebnih adaptivnih karakteristika, ova visokoplaninska populacija je izgubila sposobnost fleksibilnog odgovora tokom ontogenetskog razvića. U ovom slučaju jedinke ove populacije se ponašaju na sličan način kao ekološki specijalizovane viskoplaninske biljke. Na primer, balkanska endemična planinska biljka, šarplaninska kamenika (Saxifraga scardica) odlikuje se redukovanim rastom i jastučastim oblikom, kao adaptivnim odgovorom na nepovoljne temperaturne uslove i vetrove na svojim staništima. Nasledne karakteristike ova visokoplaninska biljka zadržava i kada se zasadi u niziji.

Kao što je već napomenuto, različiti ekotipovi su naročito vezani za rast i razviće biljaka na zemljištima posebnih fizičko-hemijskih karakteristika. Već je Tureson dokazao postojanje ekotipova sa zaslanjenih i običnih livada kod vrste Lythrum salicaria. Krukberg (Kruckeberg, 1954) je konstatovao kod 12 vrsta biljaka koje je ispitivao, ekološku diferencijaciju na edafske ekotipove prilagođene serpentinskim i ne-serpentinskim, odnosno krečnjačkim zemljištima. Zemljišta iznad rudnih naslaga, bogata teškim metalima, nastanjuju lokalno ekotipski diferencirane populacije uobičajenih livadskih zeljastih biljaka, kao što su vrste Agrostis tenuis (McNeilly & Antonovics, 1968), Festuca ovina (Wilkins, 1960), Anthoxanthum odoratum (Antonovics & Bradshaw, 1970) i mnoge druge.

Biljke trpe ogroman uticaj spoljašnje sredine, ali je isto tako ogroman uticaj koji biljke imaju na svoju okolinu. Pored toga, snažni međusobni odnosi postoje i između samih biljnih i drugih organizama, zasnovani, na postojanju različitih adaptivnih karakteristika vrsta koje zajednički žive u specifičnim okolnostima. Iz ovoga proizlazi i činjenica da u prirodi biljke i druga živa bića ne žive usamljena, već su specifično grupisana u biocenoze. Pri tome se svaki pojedinačni organizam prilagođava uticaju zajednice. U kojoj meri se može ispoljiti uticaj zajednica na ekološke promene i pojavu adaptivnih oblika kod pojedinih biljnih organizama pokazuje primer šumskih vrsta drveća. Pojedinačno drveće se može razvijati i izvan šume, usamljeno, na otvorenom prostoru, što znači na staništu gde je uticaj šumske zajednice oslabljen ili čak potpuno eliminisan. Tako su, na primer, individue bukve koje su se razvijale na otvorenom staništu, izvan šume, nižeg, nepravilnog i kvrgavog stabla, sa jako razvijenom krunom koja počinje da se grana na relativno maloj visini od zemlje. Nasuprot tome, bukve koje su izrasle u šumi, pod uticajem gustog šumskog sklopa, u uslovima oslabljene svetlosti, razvile su visoka, pravilna i relativno tanka stabla sa krunama slabije razvijenim i manje granatim, formiranim tek u gornjem delu stabla. Postoji i prelazan oblik drveta, takozvano ivično stablo, koje se razvija na ivici šume i čija je kruna sa strane okrenute šumi slabije

razvijena u odnosu na stranu drveta okrenutu prema otvorenom prostoru sa krunom vrlo razgranatom i nisko postavljenim granama.

Dakle, životna zajednica deluje na pojedine svoje članove na taj način što menja opšte fizičko-hemijske uslove sredine, koji, tako izmenjeni, deluju na same organizme i pojavu njihovih adaptivnih karakteristika, kao i modifikacija. Složeni međusobni odnosi konpeticije, simbioze, parazitizma, ili poluparazitizma, između članova jedne zajednice, uslovljavaju takođe razvoj specifičnih adaptacija. Tako, na primer, poluparazitska biljka imela (Viscum album) je prilagođena da živi na granama različitih vrsta drveća iz kojeg izvlači vodu i mineralne elemente. Na taj način ona iscrpljuje i smanjuje biološku vitalnost biljke-domaćina, koji, ukoliko ne raspolaže odbrambenim ili zaštitnim adaptivnim odlikama, postepeno nestaje iz date zajednice.

Ispoljavanje adaptacija i modifikacija može sa posmatrati i šire, na nivou nekog ekosistema, odnosno na čitavom prostoru jednog bioma, kao i biosfere u celini. Nije preterano reći da bi naša planeta imala bitno drugačiji izgled da nije uticaja koje organizmi vrše na neživu prirodu i ona na njih, međusobno se prilagođavajući. Jedan, možda najizrazitiji primer ovog dejstva je stvaranje zemljišta. Ono je, u suštini, produkt, pre svega, aktivnosti živih bića, jer fizičke i hemijske sile koje dejstvuju u procesu raspadanja masivne matične stene ne bi mogle same dovesti do formiranja zemljišta da se tu ne pojavljuje i bitan uticaj biljaka i drugih organizama. U procesima stvaranja zemljišta i razvoja njegove plodnosti, tačnije povoljne (re)distribucije hemijskih elemenata između razdrobljene stene i potpuno formiranih zemljišnih čestica, učestvuju, kako podzemni, tako i nadzemni delovi biljaka. Naime, za regulaciju mineralnog režima biljaka potrebne su velike količine azota i fosfora. Međutim, u stenama uopšte nema azota, dok se fosfor nalazi u izvanredno malim količinama i uz to rasejan po čitavoj litosferi. Jedna od bitnih aktivnosti biljaka i drugih organizama je upravo koncentracija ovih i niza drugih značajnih elemenata u tankom zemljišnom sloju, čime je, u suštini, omogućen i bujan razvoj same vegetacije. Biljni organizmi su, pre svega, suštinski u zemljištu izmenili onaj odnos mineralnih elemenata koji postoji u stenama i koji je nedostupan ili nepovoljan za biljnu upotrebu. Na taj način su biljke i drugi organizmi bitno doprineli stvaranju specifičnih fizičko-hemijskih osobina zemljišta i njegove manje ili veće plodnosti. To je, sa svoje strane, uticalo na pojavu određenih adaptacija i modifikacija, pre svega u podzemnim organima biljke (korenovima, rizomima, krtolama, lukovicama), s ciljem optimalne regulacije mineralnog režima, jer se time podstiče bolji rast i produkcija biljaka, kao i vegetacije u celini.

Konstantno dinamični složeni odnosi prilagođavanja između organizama i spoljašnje sredine, kao i između samih organizama, uslovljavaju održavanje specifično adaptiranih bioloških sistema na Zemlji, odnosno čine da ekosistemi budu visoko organizovane celine u kojima je jedinstvo žive i nežive prirode u punoj meri ostvareno.

Danas se, međutim, sve češće govori o uslovima stresa u spoljašnjoj sredini, kojima se biljke, neminovno, kao sesilni organizmi, moraju prilagođavati. Prema Levitu (Levitt, 1980) stres je bilo koji faktor spoljašnje sredine koji ograničava rast i reprodukciju biljaka (kao i svih drugih živih bića) i njihovih populacija, a može da izazove i strukturno-funkcionalna oštećenja organizama. Stres nastaje pod dejstvom abiotičkih i biotičkih faktora i može se javljati sporadično ili permanentno i izazivati reverzibilne ili ireverzibilne, akutne ili hronične promene biljaka. Često, kada se stresne okolnosti ponavljaju, dolazi do postepenog slabljenja vitalnosti nekog biljnog organizma. Kada se dostigne granica adaptivnih mogućnosti biljke, tada akutna ili latentna oštećenja prelaze u hroničnu bolest i ireverzibilne promene, koja mogu dovesti i do smrti datog organizma.

Određene stresne uslove spoljašnje sredine je relativno lako odrediti i izmeriti: stres izazvan dejstvom visokih ili niskih temperatura može se odrediti brojem dana kada je temperatura bila iznad ili ispod kritične vrednosti koja izaziva oštećenja strukture ili funkcije

biljke. Kompleksom adaptivnih osobina, kao ukupnim odgovorom na stresne uslove staništa, biljka stiče otpornost ili rezistentnost. I u ovom slučaju biljka se prilagođava nepovoljnim okolnostima, bilo izbegavajući njihovo neposredno dejstvo (prevremenim cvetanjem, ranijim i bržim završetkom životnog ciklusa), bilo povećavajući stepem tolerancije na novonastalu situaciju aktivacijom odbrambenih adaptivnih morfo-fizioloških mehanizama. Adaptacija na stresne uslove može se shvatiti kao kontrola i odbrambeni sistem od eventualnih oštećenja (naročito akutnih) i mogućnost ponovnog postizanja homeostaze. Biljke, na sreću, pokazuju izuzetno veliku sposobnost brze konpenzacije stresnih delovanja u spoljašnjoj sredini; ipak, svaka biljna vrsta različito podnosi uslove stresa i na različit način im se, bolje ili lošije prilagođava, zavisno od svoje ekološke valence, specijalizacije u adaptivnoj strategiji, filogenetske starosti, specifične ritmike dnevne i sezonske aktivnosti, itd.

Stresni uslovi abiotičkog i biotičkog porekla narušavaju vitalme strukture i funkcije biljnog organizma. Biljka najpre ulazi u takozvanu ''alarmnu fazu'' koja se odlikuje nestabilnim promenama, obično smanjenjem opšte fiziološke aktivnosti, ali i akutnim oštećenjima (vidljivim i nevidljivim, jer se tiču ultrastrukturnih sistema). Organizam, zatim, pokušava da se prilagodi novonastaloj situaciji, te prolazi kroz ''fazu očvršćavanja'' ili ''otpornosti'' i stabilizuje promene u skladu sa stresnim okolnostima na datom mestu. Na osnovu realizovanih modifikacija i adaptacija nastavlja se život kako pojedinačnih biljaka, tako i populacije u celini i kroz naredne generacije. Međutim, ukoliko su uslovi na staništu nestabilni i nepovoljni, a stresni događaji se učestalo ponavljaju, organizam se iscrpljuje hroničnim i ireverzibilnim oštećenjima i najzad nestaje, odnosno umire (Seyle, 1936, Stocker, 1947, Tesche, 1989, Larcher, 1995). Najčešće se, pre svega pod dejstvom iznenadnog i jakog antropogenog stresa dešavaju ovakve negativne, konačne situacije.

Kao rezultat ljudske delatnosti, biljke su izložene sve većim količinama štetnih supstanci koje su strane spoljašnjoj sredini, takozvanim ksenobioticima (gr. ksenos – stran, tuđ), kojima se, stoga, teško mogu prilagoditi. Stalno unapređivanje industrijskih procesa, saobraćaja, sve veća upotreba fosilnih goriva, kao i hemijskih sredstava, uz mogućnost događanja katastrofalnih havarija (kvarovi u nuklearnim elektranama, izlivanje nafte iz tankera, požari) i oružanih sukoba, ostavljaju dugoročne tragične posledice na vegetacijui, mada se, ponekad, ne zapažaju momentalno i neposredno, dovode do značajnih promena u ekosistemima i biosferi u celini. Poznavanje specifičnih adaptivnih mogućnosti i odgovora različitih biljnih vrsta na uslove antropogenog stresa ima veliki praktični značaj, jer otpornije vrste biljaka, reagujući kao biološki filtri, ublažavaju nepovoljne uslove života gusto naseljenoj ljudskoj populaciji. Naravno, u stresnim okolnostima, opasnost za opstanak biljaka raste. Rezultat toga je očigledan, pre svega, u sve većoj globalnoj degradaciji šuma: drveće se suši i umire, ili se, bar, strukturno i funkcionalno menja, tako što se, na primer, javlja razređena i slabo razgranata kruna drveća, smanjuje dužina internodija stabla, obezbojava (žuti) i prerano stari lišće, smanjuje produkcija izdanaka i plodova, a povećava količina sterilnih semena. Menjaju se pojedinačni primerci biljaka, ali i vegetacija u celini, kako u lokalnim, regionalnim, tako i u globalnim razmerama.