Biodiverzitet – teoriJSKi i PrAKtiČni ASPeKti

AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINEакадемија наука и умјетности босне и херцеговинеAcAdemy of ScienceS And ArtS of BoSniA And HerzegovinA

POSEBNA IZDANJAKnjiga CXLVIII

Odjeljenje prirodnih i matematičkih naukaKnjiga 22

Sarajevo, 2012

Drugi međunarodni kolokvijum

Biodiverzitet – teoriJSKi i PrAKtiČni ASPeKti

ZBORNIK RADOVA

ISBN 978-9958-501-80-7

Online first http://www.aea.ba/index.php/proceedings


SPECIAL EDITIONSVolume CXLVIII

Department of Natural Sciences and MathematicsVolume 22

Sarajevo, 2012

Second International Colloqium

BiodiverSity – tHeoreticAl And PrActicAl ASPectS

PROCEEDINGS

Editor in ChiefSulejman Redžić


POSEBNA IZDANJAKnjiga CXLVIII

Odjeljenje prirodnih i matematičkih naukaKnjiga 22

Sarajevo, 2012

Drugi međunarodni kolokvijum

Biodiverzitet – teoriJSKi i PrAKtiČni ASPeKti

ZBORNIK RADOVA

UrednikSulejman Redžić

4

ORGANIZACIONI I NAUČNI ODBOR/ORGANIZING AND SCIENTIFIC COMMITTEE

Akademik/Academician Ljubomir Berberović (ANUBiH/Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, Sarajevo)

Akademik/Academician Taib Šarić (ANUBiH/Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina)

Prof. dr. Sulejman Redžić, član ANUBiH/Corresponding member (ANUBiH/Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, Sarajevo)

Predsjednik/PresidentProf. dr. Dubravka Šoljan (Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u

Sarajevu/Faculty of Science, University of Sarajevo)Prof. dr. Senka Barudanović (Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u

Sarajevu/Faculty of Science, University of Sarajevo)Melisa Forić, prof. (ANUBiH/Academy of Sciences and Arts of

Bosnia and Herzegovina, Sarajevo)Sekretar/Secretary

Urednik/EditorSulejman Redžić

Indexed and Abstracted in: EBSCO Publishing

Akademija nauka i umjetnosti Bosne i HercegovineАкадемија наука и умјетности Босне и Херцеговине

Academy of Sciences and Arts of Bosnia and HerzegovinaDrugi međunarodni kolokvijum

„BIODIVERZITET – TEORIJSKI I PRAKTIČNI ASPEKTI“ Second International Colloqium

„BIODIVERSITY – THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS“3. 12. 2010, Sarajevo, Bosnia and HerzegovinaPosebna izdanja/Special Editions CXLVIII

Odjeljenje prirodnih i matematičkih naukaDepartment of Natural Sciences and Mathematics

Zbornik radova/Proceedings 22

5

PREGLED IZLAGANJA/OVERVIEW OF PRESENTATIONS:

Akademik Ljubomir Berberović, ANUBiH, Sarajevo: Pojam i fenomenolo-gija biodiverziteta / Biodiversity – Notion and Phenomenology

Dopisni član Sulejman Redžić, ANUBiH, Sarajevo: Biodiverzitet Bosne i Hercegovine – stanje, mogućnosti upotrebe i neophodnost održivog upravljanja / Biodiversity of Bosnia and Herzegovina – State, Ability to Use and the Need for Suistainable Management

Akademik Pavao Rudan, HAZU, Zagreb: Populacijska struktura čovjeka Balkana / Human Population Structure of the Balkans

Akademik Midhat Usčuplić, ANUBiH, Sarajevo: Diverzitet makromiceta u BiH – aspekt konzervacije / Diversity of Macromycetes in BiH – Aspect of Conservation

Prof. dr. Boro Pavlović, prof. dr. Nevenka Pavlović, Prirodno-matematič-ki fakultet Univerziteta u Banja Luci: Pitanja (ko)incidencija činioca različitih nivoa biodiverziteta / Question of Coincidence among Diffe-rent Levels of Biodiversity







6

Prof. dr. Dubravka Šoljan, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu: Diverzitet sjemenjača (Spermatophyta) visokoplaninske flore Alpa / Diversity of Seed Plants (Spermatophyta) of Alpine Flora of the Alps

Prof. dr. Aleksandar Knežević, Mašinski fakultet Univerziteta u Saraje-vu: Adaptacija klimatskim promjenama u Bosni i Hercegovini / The Addaptation to Climatic Changes in Bosnia and Herzegovina

Prof. dr. Nevenka Pavlović, prof. dr. Boro Pavlović, Prirodno-matema-tički fakultet Univerziteta u Banja Luci: Biodiverzitet limnofaunistič-kog područja Zapadni Balkan u limnofauni Evrope / Biodiversity of Limnofaunistic Area of the Dinaric Western Balkan inside the Limno-fauna of Europe

Prof. dr. Senka Barudanović, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu: Dostignuća Internacionalne godine biodiverziteta / Achie-vements of the International Year of Biodiversity

Prof. dr. Rifet Terzić, Amela Hercegovac, Danijel Petrovič, Ibrahim Terzić, Borut Peterlin, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Tuzli: Istraživanje varijabilnosti bosansko-hercegovačke populacije analizom DNA polimorfizama / Research of Variability Bosnian and Herzegovinian Population Analysis DNA Polymorphisms

Prof. dr. Vladimir Ranđelović, Univerzitet u Nišu, dipl. biol. Sabina Du-dević, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu: Upo-redni pregled ugroženih taksona flora Srbije i Bosne i Hercegovine / Comparative Analysis of the Endangered Taxa in the Flora of Serbia and Bosnia and Herzegovina

Prof. dr. Dalibor Ballian, Šumarski fakultet Univerziteta u Sarajevu: Ge-netička raznolikost šumskog drveća u Bosni i Hercegovini – važne eko-nomske vrste / Genetic Variability of Forest Trees in Bosnia and Herze-govina – Important Economic Species – and Their Preservation

7

Doc. dr. Lada Lukić-Bilela, mr. sc. Roman Ozimec, Una Tulić, Narcis Pojskić, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu: Ka-talogizacija špiljskih tipskih lokaliteta faune Bosne i Hercegovine / Cave Type Localities Catalogization of Fauna in Bosnia and Herzegovina

Prof. dr. Sadbera Trožić-Borovac, Prirodno-matematički fakultet Univer-ziteta u Sarajevu: Biodiverzitet riječnih rakova (Decapoda, Astacidae) na području FBiH / Crayfish diversity (Astacidae; Crustacea) in the area of Federation Of Bosnia and Herzegovina

Prof. dr. Anesa Jerković-Mujkić, mr. sc. Osman Delić, mr. sc. Renata Be-šta, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu, JKU Za-štićena područja Kantona Sarajevo: Biodiverzitet biljnih virusa urba-nog zelenila Sarajeva / Biodiversity of Plant Viruses in Sarajevo Urban Greenness

Dr. Amra Kazić, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Sa-rajevo: DNK barkoding u funkciji proučavanja biodiverziteta / DNA Barcoding in Function of Biodiversity Research

Dipl. ing. Alma Hajrudinović, prof. dr. Sonja Siljak-Yakovljev, dr. Fatima Pustahija, prof. dr. Dalibor Ballian, doc. dr. Faruk Bogunić, Šumar-ski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Orsay University, Paris: Koegzi-stencija citotipova i kompleksni morfometrijski obrasci vrsta Sorbus Aria i S. Austriaca: preliminarni rezultati / Coexistence of Cytotypes and Complex Morphometric Patterns of Sorbus Aria and S. Austriaca: Preliminary Results

Mr. sc. Dražen Kotrošan, Zemaljski muzej BiH, Sarajevo: Novi pravci u ra-zvoju ornitologije u zaštiti ptica u Bosni i Hercegovini / New Directions of Ornitology Development in the Birds Protection in BiH

Doc. dr. Slađana Petronić, mr. sc. Dajan Radošević, Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa Republike Srpske, Istočno Sarajevo: Floristički i faunistički diverzitet posebnog područja prirode Gromiželj / Floristical and faunistical diversity special natural area Gromiželj

8

Dr. sci. Zlatko Bulić, Zavod za zaštitu prirode Crne Gore, Podgorica; Crna Gora: Priroda i biodiverzitet Crne Gore u funkciji održivog razvoja / The Nature and Biodiversity of Montenegro in Function of Sustainable Development

PREGLED POSTERA / OVERVIEW OF POSTERS

Prof. dr. Amira Redžić, Medicinski fakultet Univerziteta u Sarajevu: Bio-diverzitet ljudskih populacija Bosne i Hercegovine / Biodiversity of the Human population of Bosnia and Herzegovina

Prof. dr. Senka Barudanović, dipl. biol. Mašić Ermin, Prirodno-matema-tički fakultet Univerziteta u Sarajevu: Raznolikost staništa sa Aneksa I Habitat Direktive na području Ribnice kod Kaknja / Diversity of Ha-bitats from Annex I Habitat Directive in the Area Ribnica near Kakanj

Prof. dr. Sead Vojniković, Ćemal Višnjić, Besim Balić, Faruk Mekić, Šu-marski fakultet Univerziteta u Sarajevu: Komparativna analiza flo-rističkog sastava i diverziteta vaskularne flore šuma bukve i jele (sa smrčom) na području Bjelašnice i Grmeča / Comparative Analyses of Floristic Composition and Diversity of Vascular Flora of European Beech and European Silver Fir (with Norway Spruce) of Bjelašnica Mt. and Grmeč Mt. Area

Prof. dr. Senka Barudanović, dipl. biol. Asad Herić, Prirodno-matema-tički fakultet Univerziteta u Sarajevu: Status specijalnog botaničkog rezervata na dolomitnom području Vrtaljica kod Konjica / Status of Special Botanical Reserve in the Dolomite Area Vrtaljica Near Konjic

9

Doc. dr. Avdul Adrović, prof. dr. Rifet Terzić, mr. sc. Isat Skenderović, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Tuzli: Biodiverzitet fa-une riba rijeke Gostelje i akumulacije Modrac / Biodiversity of the Fish Fauna of the River Gostelja and Performed on the Storage Lake Modrac

Doc. dr. Azra Bećiraj, prof. dr. Refik Šahinović, Biotehnički fakultet Uni-verziteta u Bihaću: Biodiverzitet riba rijeke Klokot / Biodiversity of the Fish of the Klokot River

Dr. Dragan Kovačević, Jelena Kadić, Slađana Petronić, Dejan Radošević, Goran Panić, Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i pri-rodnog naslijeđa Republike Srpske: Očuvanje i zaštita biodiverziteta u Republici Srpskoj / Preservation and Protection of Biodiversity in the Republic of Srpska

Mr. sc. Mersad Omanović, dr. Mufik Muslić, Muris Hubanić, JKP „Park“, Sarajevo: Okolišna karakterizacija nesamonikle dendroflore na pri-mjeru ‘’Velikog parka’’ u Sarajevu / Environmental Characterization of Non-Wild Dendroflora: Case Study „Veliki Park“ Sarajevo

Mr. sc. Isat Skenderović, doc. dr. Avdul Adrović, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Tuzli: Istraživanje sezonske dinamike nekih en-dohelminata zele (Alburnus Alburnus) i šarana (Cyprinus Carpio) iz hidroakumulacije Modrac / Researches on Season Dynamics of Some Endohelminthes Bleak (Alburnus Alburnus) and Carp (Cyprinus Carpio) in Lake Modrac

Mr. sc. Sead Noćajević, prof. dr. Džemail Ferhatović, prof. dr. Hrustem Smailhodžić, dr. Said Karić, Prirodno-matematički fakultet Univer-ziteta u Tuzli: Mogućnost uzgoja prunoida na rekultiviranim jalovišti-ma rudnika Đurđevik / Possibility for Prunoid Production on Đurđe-vik Devastated Miner Fields

Dipl. biol. Trakić Sabina, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sa-rajevu: Obrasci distribucije vrsta iz roda Pinus L. na Bjelašnici / Distri-bution Patterns of Species from Genus Pinus L. at Bjelašnica Mt.

10

Dipl. biol. Sabina Dudević, Mira Đajo, Ivan Račić, Marjana Dragišić, Mašinski fakultet Univerziteta u Sarajevu: Održivi razvoj ribarstva u Bosni i Hercegovini / Sustainable Development of Fishing in Bosnia and Herzegovina

Dipl. ing. Alma Hajrudinović, doc. dr. Neđad Bašić, doc. dr. Faruk Bo-gunić, Šumarski fakultet Univerziteta u Sarajevu: Sorbus latifolia (Rosaceae): nova vrsta u flori Bosne i Hercegovine / Sorbus latifolia (Rosaceae): a new species in the flora of Bosnia and Herzegovina

Dipl. biol. Serkan Doğan, Tursko-bosanski koledž, Sarajevo: Biodiversity of Microphytes-Macrophytes and Phytoremediation of Heavy Metal Accumulation in the Aquatic Ecosystems / Biodiverzitet mikrofita i makrofita i fitoremedijacija akumulacije teških metala u vodenim eko-sistemima

Dipl. biol. Ahmet Karaturk, Burch University, Sarajevo: Particulate Matters Inhibit the DNA Repair Mechanism and other Air Pollutant’s Effects on Human Health / Inhibicija mehanizma popravka DNK i drugih zaga-đivača u zraku na ljudsko zdravlje

Dipl. biol. Aljoša Dizdarević, Aida Džanić, Zlata Grabovac, Azra Ka-drić, Irma Mahmutović, Prirodno-matematički fakultet Univerzite-ta u Sarajevu: Uticaj eksploatacije na diverzitet autohtonih vrsta Bosne i Hercegovine / Impact of the Exploitation on Diversity of Native Speci-es of Bosnia and Herzegovina

Dipl. biol. Dejan Kulijer, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Saraje-vo: Preliminarna istraživanja Odonata u Parku prirode Hutovo blato / Preliminary Study of Odonata in Hutovo blato Nature Park

Dipl. biol. Amina Alić, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sa-rajevu: Ekološko-floristička diferencijacija planinskih rudina na silika-tima klase Caricetea Curvulae Br-Bl. 1948 / Ecological-Floristic Diffe-rentiation of the Mountain Pastures on Silicate the Class Caricetea Curvulae Br-Bl. 1948

11

Dipl. biol. Edina Šalja, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sara-jevu: Ekološko-floristička diferencijacija planinskih rudina na karbo-natima klase Elyno-Seslerietea Br-Bl. 1948 / Ecological-Floristic Diffe-rentiation of the Mountain Pastures on Carbonate the Class Elyno-Se-slerietea Br-Bl. 1948

Elvedin Šabanović, prof., Gimnazija, Visoko, Prirodno-matematički fa-kultet Univerziteta u Sarajevu: Globalna perspektiva proučavanja biodiverziteta – negativni uticaji / Global Perspective of Biodiversity Investigation – negative impacts

Dipl. biol. Mustafa Doğan, Tursko-bosanski koledž, Sarajevo: Uticaj teških metala na biodiverzitet urbane flore / The Influence of Heavy Metals on the Urban Flora

Dr. sci. Suvada Borić Šaćiragić, Elektrotehnički školski centar, Sarajevo: Teški metali kao indikatori kvaliteta životne sredine / Heavy Metals as Indicators of Environmental Quality

Mr. sci. Nedžad Prazina, prof. dr. Amira Redžić, Centar za ekologiju i prirodne resurse, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sa-rajevu, Medicinski fakultet Univerziteta u Sarajevu: Učestalost respi-ratornih oboljenja kod djece Sarajevskog kantona u odnosu na kvalitet životne sredine / The Frequency of Respiratory Diseases in Children of Sarajevo Canton in Relation to Environmental Quality

Dr. sci. Emir Kulenović, Međunarodni univerzitet u Travniku: Ekološko planiranje kao preduslov održive zaštite urbanih ekosistema / Ecolo-gical Planning as a Prerequisite of Sustainable Urban Ecosystems Pro-tection

12

UREĐIVAČKI ODBOR/EDITORIAL BOARD

Akademik/Academician Ljubomir Berberović (ANUBiH/Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, Sarajevo)

Prof. dr. Sulejman Redžić, član ANUBiH/Corresponding member (ANUBiH/ Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina Sarajevo)

Sekretar Odbora/Secretary of BoardBSc. Zenaida Karavdić (ANUBiH/Academy of Sciences and Arts of

Bosnia and Herzegovina, Sarajevo)

Izdavač/PublisherAkademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine/

Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina

Za izdavača/For PublisherAkademik/Academician Božidar Matić

Urednik/EditorSulejman Redžić

Lektor/ProofreadersZenaida Karavdić

DDT:Dobra knjiga

Štampa/Printed byDobra knjiga

Tiraž/Circulation200







13

Biodiverzitet (biološka raznolikost) je sintagma kojom se izražava uku-pnost živog svijeta na Zemlji u prirodnom, društvenom i ekonomskom smislu. Biološka raznolikost je najbolji indikator drastičnih promjena u životnoj sre-dini. Svakodnevni gubitak biološke raznolikosti je u korelaciji sa rastućim siro-maštvom u skoro svim krajevima svijeta. Biološka raznolikost je i najbolji po-kazatelj globalnih promjena. Uz to, biodiverzitet i njegovo održivo korištenje je put u oporavak prirodne ravnoteže i generiranje ekološki profitabilne dobiti.

Bosna i Hercegovina unatoč intenzivnim procesima tranzicije i ekološki neprihvatljivih obrazaca razvoja u prošlosti, još uvijek ima biodiverzitet od neprocjenjive vrijednosti. To su različite šume i u njima čitava bogatstva, eko-sistemi mora, slatkih voda, te oko 1000 endemičnih vrsta biljaka, životinja i gljiva. To čini našu zemlju jedinstvenom u Evropi i svijetu. Održiva upotreba biološke raznolikosti ima neslućenu moć u promoviranju ukupnih vrijednosti naše zemlje i stvaranju novih vrijednosti.

Biodiverzitet BiH je najbolji indikator kvaliteta životne sredine i velika šansa zaodrživi razvoj BiH. Biodiverzitet treba zaštititi shodno potrebama i međunarodnim kriterijima uz uvažavanje lokalnih specifičnosti.

2010. godina proglašena je Međunarodnom godinom biodiverziteta od strane Ujedinjenih naroda. Tim povodom održane su brojne naučno-stručne, kulturne i društveno-političke manifestacije širom svijeta. Jedna od najzna-čajnijih je nedavno završeni svjetski Samit o biodiverzitetu 2010 u Nagoyi (Japan). Osnovni motiv i cilj bio je spasiti postojeću biološku raznolikost i de-finirati puteve održive upotrebe biodiverziteta u spasu čovječanstva od gladi, novih bolesti i ekoloških katastrofa.







14 BIODIVERZITET – TEORIJSKI I PRAKTIČNI ASPEKTI, 2012

Pridružujući se civiliziranom svijetu u obilježavanju ovog važnog događa-ja, Akademija nauka i umjetnosti BiH je organizovala poseban naučni skup da kroz različite oblike prezentacija od strane najeminentnijih naučnika iz zemlje i regiona baci više svjetla na ovu složenu problematiku i izađe sa konkretnim oblicima djelovanja na putu uspostave održivih oblika upravljanja biološkom raznolikošću, a na dobrobit kako unikatne prirode tako i razvoja lokalne za-jednice. Drugi međunarodni kolokvijum „Biodiverzitet – teorijski i praktični aspekti“, Sarajevo, 3. 12. 2010. je organizovan tim povodom i rezultirao je brojnim izlaganjima koja su publikovana u obliku knjige zažetaka [Redžić, S., ed. (2010): Knjiga sažetaka/Book of abstracts Drugog međunarodnog ko-lokvijuma „Biodiverzitet – teorijski i praktični aspekti“/ Second International Colloqium „Biodiversity – theoretical and practical aspects“. Akademija nau-ka i umjetnosti Bosne i Hercegovine/Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, Odjeljenje prirodnih i matematičkih nauka/Department of Natural and Mathematical Sciences, Sarajevo, 3. 12. 2010. (ISBN 978-9958-501-51-7, COBISS.BH-ID 18472454), 78 str.].

Prvi kolokvijum je održan u povodu obilježavanja međunarodnog dana biološke raznolikosti 1995. godine kada je i zvanično inauguriran pojam „bi-ološka raznolikost ili biodiverzitet“ u sistem upravljanja prirodom i životnom sredinom u Bosni i Hercegovini. Izlaganja sa Prvog kolokvijuma prezentirana su u formi detaljnih zažetaka referata [Redžić, S. ed. (1995): Biological di-versity – theoretical and practical aspects. Proceedings of Abstracts. Science Colloquy Biological diversity – theoretical and practical aspects. December 27-29, 1995, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina. Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, 80 pages].

Uvjereni smo da će i ovaj Zbornik otvoriti mnoga nova pitanja u oblasti evaluacije i održivog upravljanja biodiverzitetom kako u Bosni i Hercegovini, tako i znatno šire.

Uređivački odbor

15BIODIVERSITY – THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS, 2012

The biodiversity is a term that express the totality of life on Earth in sence of nature, society and economics. Biological diversity is the best indicator of drastic changes of environment. The daily loss of biological diversity is corre-lated with the growing of poverty in mostly of all parts of the world. Biological diversity is also the best indicator of global changes. In addition, biological diversity and its sustainable use is the way to recover of ecological balance and generating an ecologically profitable income.

Bosnia and Herzegovina, despite the intense process of transition and en-vironmentally unacceptable form of development in the past, still has the in-valuable biodiversity. These are different forests and a whole fortune in them, ecosystems seawater, freshwater, and about 1,000 endemic species of plants, animals and fungi. This makes our country unique in Europe and worldwide. Sustainable use of biodiversity has unimagined power in promoting the overall value of our country and in creation of new values.

Biodiversity of Bosnia and Herzegovina is the best indicator of the quality of the environment and a great chance for sustainable development. Biodiver-sity should be protected in accordance with international criteria and needs, in respecting with a local distinctiveness.

2010th has been designated as an International Year of Biodiversity by the United Nations. On that occasion, numerous scientific and technical, cultural and socio-political events are held around the world. One of the most impor-tant was recently finishted is The World Summit on Biodiversity 2010 in Na-goya (Japan). The main motivation and goal was to save the existing biodi-versity and define the ways of sustainable use of biodiversity to save humanity from famines, new diseases and environmental disasters.








By joining the civilized world in celebrating this important event, the Acad-emy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina oganized a special scien-tific meeting to cast more light on this complex issue through the different forms of presentation of the most eminent scholars in the country and the region and come out with concrete forms of actions in the way of establishing sustain-able forms of biodiversity management, and for the benefit of both, nature and unique local community development. Second International Colloquium “Biodiversity – the theoretical and practical aspects”, Sarajevo, 3. 12. 2010. was organized on this occasion and resulted in numerous presentations that are published as a book of abstracts [Redžić, S., ed. (2010): Knjiga sažetaka/Book of abstracts Drugog međunarodnog kolokvijuma „Biodiverzitet – teori-jski i praktični aspekti“/Second International Colloqium „Biodiversity – theo-retical and practical aspects“. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Herce-govine/Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, Odjeljenje prirodnih i matematičkih nauka/Department of Natural and Mathematical Sciences, Sarajevo, 3. 12. 2010. (ISBN 978-9958-501-51-7, COBISS.BH-ID 18472454), 78 str.].

The first Colloquium was held to mark the International Day for Biologi-cal Diversity 1995th when the term of “biological diversity or biodiversity” was officially inaugurated in the system of nature and environment manage-ment in Bosnia and Herzegovina. Presentations from the first Colloquium are presented in the form of detailed summaries [Redžić, S. ed. (1995): Biological diversity – theoretical and practical aspects. Proceedings of Abstracts. Science Colloquy Biological diversity – theoretical and practical aspects. December 27-29, 1995, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina. Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, 80 pages].

We are confident that these Proceedings will also open many new questions in the field of evaluation and sustainable management of biodiversity, both in Bosnia and Herzegovina, and much wider.

Editorial Board


STATEMENT.............................................................................................................21

IZJAVA/PISMO .........................................................................................................25 LETTER OF THANKS ..............................................................................................29

PISMO ZAHVALE ....................................................................................................30

REPORT ON THE ACTIVITIES TO MARK THE INTERNATIONAL YEAR OF BIODIVERSITY ......................................................................................31

IZVJEŠTAJ O AKTIVNOSTIMA OKO OBILJEžAVANJA MEĐUNARODNE GODINE BIODIVERZITETA .................................................35

Ljubomir BerberovićBIODIVERZITET – POJAM I FENOMENOLOGIJABIODIVERSITY – NOTION AND PHENOMENOLOGY ............................................ 37

Sulejman RedžićBIODIVERZITET BOSNE I HERCEGOVINE – STANJE, MOGUĆNOSTI UPOTREBE I NEOPHODNOST ODRžIVOG UPRAVLJANJABIODIVERSITY OF BOSNIA AND HERZEGOVINA – STATE, ABILITY TO USE AND THE NEED FOR SUSTAINABLE MANAGEMENT ................................... 47

Боро П. Павловић, Невенка ПавловићПИТАЊЕ (КО)ИНЦИДЕНЦИЈЕ РАЗЛИЧИТИХ НИВОА БИОДИВЕРЗИТЕТАQUESTION OF (CO)INCIDENCE AMONG DIFFERENT LEVELS OF BIOODIVERSITY ................................................................................................................ 71

Dalibor BallianGENETIČKA RAZNOLIKOST ŠUMSKOG DRVEĆA U BOSNI I HERCEGOVINI I ZNAČAJ ZA METODE OČUVANJAGENETIC VARIABILITY OF FOREST TREES IN BOSNIA AND HER- ZEGOVINA AND IMPORTANT FOR THEIR METHOD PRESERVATION ........... 97

Anesa Jerković-Mujkić, Osman Delić, Renata BeštaBIODIVERZITET BILJNIH VIRUSA URBANOG ZELENILA SARAJEVABIODIVERSITY OF PLANT VIRUSES IN SARAJEVO URBAN GREENNESS .....111

SADRžAJ/CONTENTS


SADRŽAJ

Senka Barudanović, Ermin MašićRAZNOLIKOST STANIŠTA SA ANEKSA I HABITAT DIREKTIVE NA PODRUČJU RIBNICE KOD KAKNJADIVERSITY OF HABITATS FROM ANNEx I HABITAT DIRECTIVE IN THE AREA RIBNICA NEAR KAKANJ ..........................................................................121

Azra Bećiraj, Refik ŠahinovićBIODIVERZITET RIBA RIJEKE KLOKOTBIODIVERSITY OF THE FISH OF THE KLOKOT RIVER .......................................143

Mersad Omanović, Mufik Muslić, Muris HubanićOKOLIŠNA KARAKTERIZACIJA NESAMONIKLE DENDROFLORE NA PRIMJERU “VELIKOG PARKA” U SARAJEVUENVIROMENTAL CHARACTERIZATION OF NON-WILD DENDROFLORA: CASE STUDY „VELIKI PARK“ SARAJEVO ..................................................................159

Sead Noćajević, Džemail Ferhatović, Hrustem Smailhodžić, Said KarićMOGUĆNOST UZGOJA PRUNOIDA NA REKULTIVIRANIM JALOVIŠTIMA RUDNIKA ĐURĐEVIKPOSSIBILITY FOR PRUINOID PRODUCTION ON ĐURĐEVIK DEVASTATED INER FIELDS ...........................................................................................167

Alma Hajrudinović, Neđad Bašić, Faruk BogunićSorbuS latIfolIa (ROSACEAE): NOVA VRSTA U FLORI BOSNE I HERCEGOVINESORBUS LATIFOLIA (ROSACEAE): A NEW SPECIES IN THE FLORA OF BOSNIA AND HERZEGOVINA ......................................................................................175

Serkan DoğanBIODIVERSITY OF MACROPHYTES AND PHYTOREMEDIATION OF HEAVY METAL ACCUMULATION IN THE AqUATIC ECOSYSTEMSBIODIVERZITET MAKROFITA I FITOREMEDIJACIJA AKUMULACIJE TEŠKIH METALA U VODENIM EKOSISTEMIMA ....................187

Ahmet KaraturkEFFECTS OF HEAVY METAL ACCUMULATION ON WILD MEDICINAL PLANTS GROWN ON RESIDENTIAL PART OF SARAJEVOUČINCI AKUMULACIJE TEŠKIH METALA NA LJEKOVITE BILJKE KOJE RASTU U REZIDENCIJALNOM DIJELU SARAJEVA ................................................209

Amina Alić, Sulejman RedžićEKOLOŠKO-FLORISTIČKA DIFERENCIJACIJA PLANINSKIH RUDINA NA SILIKATIMA KLASE CarICEtEa CurVulaE BR-BL. 1948ECOLOGICAL-FLORISTIC DIFFERENTIATION OF THE MOUNTAIN PASTU- RES ON SILICATE OF THE CLASS CARICETEA CURVULAE BR-BL. 1948 ................215


SADRŽAJ

Edina Šalja, Sulejman RedžićEKOLOŠKO-FLORISTIČKA DIFERENCIJACIJA PLANINSKIH RUDINA NA KARBONATIMA KLASE ElYNo-SESlErIEtEa BR-BL. 1948ECOLOGICAL-FLORISTIC DIFFERENTIATION OF THE MOUNTAIN PASTU- RES ON CARBONATE OF THE CLASS ELYNO-SESLERIETEA BR-BL. 1948 ...........231

Elvedin ŠabanovićGLOBALNA PERSPEKTIVA PROUČAVANJA BIODIVERZITETA – NEGATIVNI UTICAJIGLOBAL PERSPECTIVE OF RESEARCH OF BIODIVERSITY – NEGATIVE IMPACTS ...................................................................................249

Mustafa DoğanTHE INFLUENCE OF HEAVY METALS ON THE URBAN FLORAUTICAJ TEŠKIH METALA NA URBANU FLORU ..................................................269

Sead Noćajević, Džemail Ferhatović, Hrustem Smailhodžić, Said KarićMORFOMETRIJSKE I MERISTIČKE OSOBINE PLODA AUTOHTONIH GENOTIPOVA DIVLJE TREŠNJE PruNuS aVIum l. U OKOLINI TUZLEMORPHOMETRIC AND MERISTIC CHARACTERISTICS OF THE FRUIT OF INDIGENOUS GENOTYPES OF WILD CHERRY PRUNUS AVIUM L. OF TUZLA REGION .................................................................................................. 279

Aleksandar Knežević, Vedad SuljićADAPTACIJA KLIMATSKIM PROMJENAMA U BOSNI I HERCEGOVINICLIMATE CHANGE ADAPTATION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA ...............293

Nevenka Pavlović, Boro P. PavlovićBIODIVERZITET LIMNOFAUNISTIČKOG PODRUČJA DINARSKI ZAPADNI BALKAN U LIMNOFAUNI EVROPEBIODIVERSITY OF LIMNOFAUNISTIC AREA OF THE DINARIC WESTERN BALKAN INSIDE THE LIMNOFAUNA OF EUROPE ...........................309

Senka BarudanovićDOSTIGNUĆA 2010 - INTERNACIONALNA GODINA BIODIVERZITETAACHIEVEMENTS OF 2010 - THE INTERNATIONAL YEAR OF BIODIVERSITY ............................................................................................................333

ZAVRŠNA RIJEČ/FINAL WORD ...................................................................................349

FINAL WORD/ZAVRŠNA RIJEČ ...................................................................................353

INDEX AUTORA/AUTHOR INDEX ............................................................................357


STATEMENTBY MR AHMED DJOGHLAFThe Executive Secretary of the

Convention on Biological Diversity

on the occasion of

THE SECOND INTERNATIONAL COLLOqUIUM ON “BIODIVER-SITY – THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS”

3 december 2010Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

Ladies and Gentlemen,

Lonely Planet listed Sarajevo as one of the top ten cities to visit in 2010, pointing to not only the cultural but also the natural splendours of this beautiful city “hemmed in within the leafy valley of the Miljacka River.” Indeed Sarajevo is located in an area of striking natural beauty – it is esti-mated that 30% of the total endemic flora of the Balkans is represented in Bosnia and Herzegovina, with the species diversity of this region being one of the highest of all European countries.

It is therefore fitting that you have gathered in Sarajevo at the end of this 2010 International Year of Biodiversity, a most historic and inspiring year. During this period the ongoing and unprecedented loss of life on Earth be-came abundantly clear to the international community. In May the third edi-tion of Global Biodiversity Outlook confirmed that we humans continue to drive species extinct at up to 1,000 times the natural background rate. Based on 120 national reports from Parties to the Convention on Biological Diver-sity (CBD) as well as the scientific literature, the report warns that massive further loss of biodiversity is projected to occur before the end of this century and that ecosystem are approaching tipping points beyond which irreversi-ble degradation will take place, with dire consequences for human wellbeing.


STATEMENT

I am glad to say this warning did not go unheeded. At the CBD’s tenth Conference of the Parties (COP10) in October in Nagoya, Japan., some 18,000 participants representing our 193 Parties and their partners agreed on a package of measures that, if implemented, will ensure that the ecosys-tems of the planet will continue to sustain human well-being into the future.

The meeting adopted the 2011-2020 Strategic Plan of the CBD, or “Ai-chi Target”, which includes 20 headline targets, organized under five stra-tegic goals that address the underlying causes of biodiversity loss, reduce the pressures on biodiversity, safeguard biodiversity at all levels, enhance the benefits provided by biodiversity, and provide for capacity-building. Among the targets, Parties agreed to at least halve and where feasible bring close to zero the rate of loss of natural habitats including forests; protect 17 per cent of terrestrial and inland water areas and 10 per cent of marine and coastal areas; restore at least 15 percent of degraded areas; and make special efforts to reduce the pressures faced by coral reefs.

Importantly, actions in support of the Aichi Target will take place at subnational and local levels. Parties endorsed a plan of action on cities and biodiversity adopted by the Nagoya Biodiversity City summit attended by more than 200 mayors. 122 legislators from around the world attending the GLOBE meeting on parliamentarians and biodiversity declared their sup-port for the implementation of the new Strategic Plan. Representatives of 34 bilateral and multilateral donor agencies agreed to translate the plan into their respective development cooperation priorities. At the Ecosystems Pa-vilion, heads of agencies and international organizations discussed ways to better integrate actions to combat biodiversity loss, climate change and land degradation. And a Multi-Year Plan of Action on South-South Cooperation on Biodiversity for Development was adopted by the G77 and China.

Finance in support of implementation of the Convention was also an-nounced. The Prime Minister of Japan, Naoto Kan, announced USD 2 billion in financing, and Ryu Matsumoto, the Minister of Environment of Japan, an-nounced the establishment of a Japan Biodiversity Fund. Additional financial resources were announced by France, the European Union and Norway, with nearly USD 110 million being mobilized in support of projects under the CBD LifeWeb Initiative, which aims at enhancing the protected-area agenda. Parties will define mechanisms in time for COP11 in India 2012 through which additional financial resources can be identified and channelled.

The meeting also adopted the Nagoya Protocol on Access to Genetic Re-sources and the Fair and Equitable Sharing of Benefits Arising from Their Utilization. This historic agreement creates a framework that balances ac-cess to genetic resources on the basis of prior informed consent and mutu-


Mr. Ahmed Djoghlaf

ally agreed terms with the fair and equitable sharing of benefits while taking into account the important role of traditional knowledge. The Protocol also proposes the creation of a global multilateral mechanism that will operate in transboundary areas or situations where prior informed consent cannot be obtained. The Nagoya Protocol is expected to gain early entry into force by 2012, with support from the Global Environment Facility of USD 1 million.

The challenge we now face is to make sure that the 2011-2020 Strate-gic Plan becomes a living, breathing document that will produce concrete action over the years to come. To this end, the “Aichi Target” will be the overarching framework on biodiversity not only for the biodiversity-relat-ed conventions, but for the entire United Nations system. Parties agreed to translate this overarching international framework into national biodiver-sity strategy and action plans within two years. From now on, all sectors of society and government need to be actively involved in the struggle to preserve biodiversity.

I therefore commend you for organizing and participating in this sec-ond international conference on the theoretical and practical aspects of biodiversity. With the International Year of Biodiversity winding down, we need to make sure that the focus stays on biodiversity into the 2011 Inter-national Year of Forests and well beyond it.

“Listen to the breathing of Planet Sarajevo,” once wrote the poet Abdul-lah Sidran about his war-torn city. “See how full of bloom Planet Sarajevo is! Can’t you hear the blood pulsating through its veins?” Let us now spread the same message about Planet Earth and the innumerable species we are so carelessly driving into extinction.

Thank you kindly.

Mr. Ahmed DjoghlafMs. Ailis Rego

Associate Executive Assistant Office of the Executive Secretary United Nations Environment Programme / Secretariat of the Convention on Biological Diversity (SCBD) 413, St-Jacques, World Trade Centre, 8th Floor, Suite 800 Montreal, H2Y1N9 Tel: 1 514 287 8710 Fax: 1 514 288 6588 Website: www.cbd.int


IZJAVA/PISMO*

G. AHMED DJOGHLAF, IZVRŠNI TAJNIKKonvencije o biološkoj raznolikosti

POVODOM

DRUGOG MEĐUNARODNOG KOLOKVIJA NA TEMU „BIODIVER-ZITET – TEORIJSKI I PRAKTIČNI ASPEKTI“

3. decembar/prosinac 2010. Sarajevo, Bosna i Hercegovina

Dame i Gospodo,

Lonely Planet je naveo Sarajevo kao jedan od deset gradova najprivlač-nijih za posjetu u 2010-toj godini, ukazujući ne samo na kulturne nego i na prirodne čari ovog prekrasnog grada „porubljenog lisnatom dolinom rijeke Miljacke“. Zaista, Sarajevo se nalazi u području markantne prirodne ljepote – procjenjuje se da je 30% ukupne endemične flore na Balkanu zastupljeno u Bosni i Hercegovini, uz raznolikost vrsta ove regije što predstavlja zemlju sa najviše endema od svih evropskih zemalja.

S obzirom na to, prikladno je da ste se okupili u Sarajevu na kraju ove 2010-te, Međunarodne godine biodiverziteta, godine sa najviše historijskih događaja i nadahnuća. Za vrijeme ovog razdoblja Međunarodnoj zajednici je postalo potpuno jasno da se život na zemlji stalno i besprimjereno gubi. U maju je treće izdanje Global Biodeversity Outlook (Perspektiva Global-nog Biodiverziteta) potvrdilo da mi ljudi i dalje radimo na uništavanju vr-sta koje nestaju i do 1000 puta brže nego prirodnim putem. Na temelju izvještaja iz 120 država primljenih od strane Konvencije o Biodiverzitetu (KBD), kao i naučne literature, upozorava se da se prije kraja ovog vijeka predviđa ogroman daljnji gubitak biodiverziteta i da se ekosistem približa-va tački iza koje će doći do ireverzibilnog propadanja, uz strašne posljedice za ljudsku dobrobit.


IZJAVA/PISMO

Drago mi je što mogu reći da ovo upozorenje nije prošlo nezapaženo! Na KBD-ovoj desetoj Konferenciji Stranaka (COP10) u oktobru u Nagoyi, Ja-pan, nekih 18.000 sudionika koji su predstavljali 193 strane i njihovi partne-ri dogovorili su se o paketu mjera koje će, ako se provedu u djelo, osigurati da ekosistem planete nastavi održavati dobrobit čovječanstva u budućnosti.

Na sastanku je usvojen 2011–2020. Strateški plan KBD-a, ili Aichi Target, koji uključuje 20 načelnih ciljeva, organizovanih u pet strateških ciljeva koji se bave primarnim gubitkom biodiverziteta, smanjenjem pritiska na biodi-verzitet, čuvanjem biodiverziteta na svim nivoima, poboljšavanjem pogod-nosti koje nam pruža biodiverzitet, te osiguravanjem izgradnje kapaciteta. Među ciljevima s kojima su se sve strane složile je i taj da se barem prepo-love, i gdje je to moguće dovedu blizu nule, stope gubitka prirodnih stani-šta, uključujući šume; da se zaštiti 17% kopnenih i unutrašnjih voda i 10% morskih i obalnih područja; da se vrati barem 15% degradiranih područja; i posebno da se potrudi da se smanji pritisak s kojim se suočavaju koraljni grebeni.

Važno je spomenuti da će akcije u cilju podrške Aichi Targetu biti podu-zete na subnacionalnom i lokalnom nivou. Strane su podržale plan akcije u gradovima i biodiverzitet usvojen na sastanku u Nagoya Biodiverzitety City, kojem je prisustvovalo više od 200 gradonačelnika. 122 legislatora iz cijelog svijeta prisustvovalo je GLOBE sastanku za parlamentarizam i biodiverzitet i dalo podršku za provođenje novog strateškog plana. Predstavnici 34 bilate-ralne i multilateralne donatorske agencije složili su se oko uključenja plana u svoje prioritete razvojne saradnje. Na Paviljonu Ekosistema, vođe agencija i međunarodnih organizacija razgovarali su o načinima boljeg integrisanja i djelovanja u borbi protiv gubitka biodiverziteta, klimatskih promjena i de-gradacije zemljišta. Višegodišnji Plan Akcije South-South Cooperation on Biodiversity for Development je prihvaćena od G77 i Kine.

Najavljeno je i finansiranje za podršku implementacije Konvencije. Pre-mijer Japana, Naoto Kan, najavio je učešće od 2 milijarde dolara, i Ryu Matsumoto, Ministar zaštite okoline u Japanu, najavio je osnivanje japan-skog Fonda za biodiverzitet. Dodatna finansijska sredstva obećale su Fran-cuska, Evropska Unija i Norveška, s gotovo 110 miliona dolara za podršku projektima u okviru CBD LifeWeb inicijative, čiji je cilj poboljšanje zašti-ćenih prostora. Strane će definisati mehanizme pravovremeno za COP11 u Indiji 2012 kroz bi mogla biti identificirana i usmjerena dodatna finansijska sredstva.

Na sastanku je također usvojen Nagoya Protokol o pristupu genetičkim resursima i poštenoj i pravičnoj podjeli koristi koje proizlaze iz njihovog ko-


G. Ahmed Djoghlaf

rištenja. Ovaj historijski sporazum stvara okvir koji uravnotežuje pristup genetičkim izvorima na temelju prethodno informisanog pristanka i pod zajednički dogovorenim uslovima, a sa poštenom i pravičnom podjelom ko-risti, uzimajući u obzir važnu ulogu tradicionalnog znanja. Protokol pred-laže stvaranje globalnog multilateralnog mehanizma, koji će biti korišten u prekograničnim područjima ili u situacijama gdje se prethodno informisani pristanak ne može dobiti. Očekuje se da će Nagoya Protokol stupiti na sna-gu do 2012, uz podršku Globalnog Fonda za okolinu u iznosu od 1 milion dolara.

Izazov s kojim se danas suočavamo jest da osiguramo da Strateški plan 2011–2020. postane živi dokument koji će proizvesti konkretnu akciju u go-dinama koje dolaze. U tom smislu, Aichi Target će biti sveobuhvatni okvir za biodiverzitet ne samo za konvencije vezane za biodiverzitet, nego i za cijeli sistem Ujedinjenih Naroda. Strane su se složile provesti ove općenite među-narodne okvire nacionalnih biodiverziteta u strategije i akcijske planove u roku od dvije godine. Od sada, svi sektori društva i vlasti moraju biti aktivno uključeni u borbu za očuvanje biodiverziteta.

Ja vas zato želim pohvaliti za organizovanje i sudjelovanje na ovoj Drugoj međunarodnoj konferenciji o teorijskim i praktičnim aspektima biodiverzi-teta. Sa približavanjem kraju Međunarodne godine biodiverziteta, moramo osigurati da fokus ostane na biodiverzitetu u 2011, Međunarodnoj godini šuma i dugo iza toga.

Poslušajte kako diše planeta Sarajevo, jednom je napisao pjesnik Abdu-lah Sidran o svom ratom razorenom gradu. Pogledajte kako cvate Planeta Sarajevo! Čujete li kako njenim žilama krv neumitno kola? Dozvolite da sada proširimo istu poruku o planeti Zemlji i bezbrojnim vrstama koje tako neo-prezno vodimo u izumiranje.

Ljubazno vam se zahvaljujem. G. Ahmed Djoghlaf

* - S engleskog prevela Anesa Moyer

29

Sarajevo, 10. 12. 2010.Dr. mr. ahmed DjoghlafThe Executive Secretary of the Convention on biological DiversityUnited Nations Environment Programme / Secretariat of the Convention on Biological Diversity (SCBD) 413, St-Jacques, World Trade Centre, 8th Floor, Suite 800 Montreal, H2Y1N9

LETTER OF THANKS

In the name of the Organizer’s of Second International Colloquy Bi-odiversity –theoretical and practical aspects (3. 12. 2010., Sarajevo, Bosnia and Herzegovina), and on behalf of all 160 participants, we want to express our sincere gratitude and appreciation for the Statements to us on this occa-sion sent H.E. Mr. Ahmed Djoghlaf, PhD, Executive Secretary of the Conven-tion on Biological Diversity.

The contents of the Statement were even more firmly established us in the commitment to biological diversity is the most important components of the Earth, this is our life and our future, and obligations to the generations to come.With expressions of our great respect.Sincerely Yours,

Professor Sulejman Redžić, President of Organizing Committee








PISMO ZAHVALE

U ime Organizatora naučnog skupa Drugi međunarodni Kolokvijum „Bi-odiverzitet – teorijski i praktični aspekti“ (3. 12. 2010., Sarajevo, Bosna i Her-cegovina), kao i u ime svih 160 učesnika, želimo izraziti iskrenu zahvalnost i poštovanje prema Pismu koje nam je tom prilikom uputio g. dr. Ahmed Djoghlaf, izvršni sekretar Konvencije o biološkoj raznolikosti.

Sadržaj Pisma nas je još više učvrstio u opredjeljenju da je biodiverzitet najvažnija komponenta planete Zemlje, naš život i naša budućnost, te oba-veza pred generacijama koje dolaze.

Sa izrazima izuzetnog poštovanja, Profesor Sulejman Redžić,

Predsjednik Organizacionog odbora

31

Sarajevo, 10. 12. 2010.

Dr. mr. ahmed DjoghlafThe Executive Secretary of the Convention on biological DiversityUnited Nations Environment Programme / Secretariat of the Convention on Biological Diversity (SCBD) 413, St-Jacques, World Trade Centre, 8th Floor, Suite 800 Montreal, H2Y1N9

SUBJECT: REPORT ON THE ACTIVITIES TO MARK THE INTERNATIONAL YEAR OF BIODIVERSITY

On the occasion of the International Year of Biodiversity – 2010, Aca-demy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina organized the Second International Colloquium „Biological Diversity – Theoretical and Practical Aspects“, 3. 12. 2010., Sarajevo, Bosnia and Herzegovina.

It was presented to the 45 papers (21 lectures and 24 posters) from all areas of biological diversity: flora, fauna, fungia, prokaryotes, human popu-lations, vegetation, ecosystems, landscapes of all aspects ecology, taxonomy, phylogeny, genetics, molecular biology, anthropology, conservation biology, sustainable development, global change, applied ecology (forestry, agricul-ture, biotechnology, urban planning, fishing, hunting, phytopharmacy).

The reports of this Colloquium was prepared by 77 authors and co-aut-hors from 30 institutions (academic, governmental and non-governmen-








REPORT ON THE ACTIVITIES TO MARK THE INTERNATIONAL YEAR OF BIODIVERSITY

tal) from six countries: Bosnia and Herzegovina, Croatia, Slovenia, Serbia, Montenegro and France. Working part tests were followed by over 160 par-ticipants and representatives of print and electronic media.

The Colloquy began a solemn reading of the letter/statement of the Se-cretary General of the Convention on Biological Diversity H.E. Mr. Ahmed Djoghlaf which is accompanied by the expressed joy and gratitude to the organizer and all participants.

In the letter of Mr. Djoghlaf stressed that the importance of biodiversity at the global level and its role at the national level, particularly in countries which have a high degree of biodiversity, such as Bosnia and Herzegovina. In addition, He emphasized the power and role of the conclusions and views from the recently completed International Summit on Biological Diversity in Nagoya, Japan. Particular emotions of all present, gave parts of letters relating to Sarajevo and Bosnia-Herzegovina as an attractive tourist destina-tion as well as beautiful a desire to preserve the biodiversity of the Bosnian-Herzegovinian region.

In the introductory speech President of the Organizing Committee Prof. Dr. Sulejman Redžić stressed the importance of the Conference and its asso-ciation with First Colloquy which was held in 1995. on the occasion of In-ternational Day of Biological Diversity, in time of war Sarajevo. The event is also addressed by representatives of the government sector, which showed the importance of biological diversity in future programs of sustainable de-velopment of Bosnia and Herzegovina and its integration in the European Union.

Academician Ljubomir Berberović, founder of the Colloquium on Bio-logical Diversity in Bosnia and Herzegovina, in his plenary lecture stressed the importance and significance of biodiversity in both theory and practice. Biological diversity is an inexhaustible source of new knowledge and new possibilities for its balanced use.

Associate Professor Dr. Senka Barudanović in her presentation empha-sized the importance of biological diversity and achievements of Interna-tional Year of Biodiversity, and the role of Bosnia and Herzegovina in the development of sustainable conservation and management.

After the all presented papers, it was concluded that the Biological diver-sity of Bosnia and Herzegovina and of the region is still a big unknown and must be developed in future research that will enable the introduction of all forms of biological diversity in the context of contemporary intentions and needs.


Prof. dr. Sulejman Redžić

Biological diversity needs our help, to be more efficient protection and management. Biodiversity should be a priority both in scientific circles and in government and NGO sector. Biological diversity is one of the best indi-cators of economic development, and indicators of global change.

All presented papers will be published in a special edition of ANUBiH.

President of Organising Committee

Professor Sulejman Redžić

35

Sarajevo, 10. 12. 2010.

Dr. mr. ahmed DjoghlafIzvršni sekretarKonvencije o biodiverzitetuEkološki program Ujedinjenih nacija / Sekretarijat Konvencije o biodiverzitetu (SCBD) 413, St-Jacques, World Trade Centre, 8th Floor, Suite 800 Montreal, H2Y1N9

PREDMET: IZVJEŠTAJ O AKTIVNOSTIMA OKO OBILJEžAVANJA MEĐUNARODNE GODINE

BIODIVERZITETA

Povodom obilježavanja Međunarodne godine biodiverziteta – 2010, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine organizirala je Drugi međunarodni kolokvijum „Biodiverzitet – teorijski i praktični aspekti“, 3. 12. 2010., Sarajevo, Bosna i Hercegovina.

Na Kolokvijumu je prezentirano 45 radova (21 predavanje i 24 postera) iz svih oblasti biološke raznolikosti: flore, faune, fungije, prokariota, ljud-skih populacija, vegetacije, ekosistema, pejzaža, sa aspekta ekologije, tak-sonomije, filogenije, genetike, molekularne biologije, antropologije, kon-zervacijske biologije, održivog razvoja, globalnih promjena, primijenjene ekologije (šumarstva, poljoprivrede, biotehnologije, urbanizma, ribarstva, lovstva, fitofarmacije).

Izlaganja za ovaj Kolokvij priredilo je 77 autora i koautora, iz 30 institu-cija (akademskih, vladinih i nevladinih) iz šest država: Bosne i Hercegovine,







36

IZVJEŠTAJ O AKTIVNOSTIMA OKO OBILJEžAVANJA MEĐUNARODNE GODINE BIODIVERZITETA

Hrvatske, Slovenije, Srbije, Crne Gore i Francuske. Radni dio Kolokvijuma pratilo je preko 160 učesnika.

Kolokvijum je počeo svečanim čitanjem pisma/izjave generalnog sekre-tara Konvencije o biodiverzitetu, Nj. E. g. Ahmeda Djoghlafa koji je izrazio radost i zahvalnost organizatoru i svim učesnicima.

U pismu g. Djoghlafa naglašena je važnost biološke raznolikosti na glo-balnoj razini i njegove uloge na nacionalnoj razini, posebno u zemljama koje imaju visok stepen biodiverziteta, kao što je Bosna i Hercegovina. Osim toga, istaknuo je moć i ulogu zaključaka i stavova iz nedavno završenog Međunarodnog samita o biodiverzitetu u Nagoyi, Japan. Posebne emocije svih prisutnih izazvali su dijelovi pisma koje se odnose na Sarajevo i Bosnu i Hercegovinu kao privlačno turističko odredište, kao i lijepe želje za očuva-njem biodiverziteta bosanskohercegovačke regije.

U uvodnom izlaganju predsjednik Organizacijskog odbora prof. dr. Su-lejman Redžić je naglasio važnost konferencije i njenu povezanost s prvim Kolokvijumom koji je održan 1995. godine povodom Međunarodnog dana biodiverziteta, u vrijeme rata u Sarajevu. Ovaj događaj su propratili i pred-stavnici vladinog sektora, što pokazuje važnost biodiverziteta u budućim programima održivog razvoja Bosne i Hercegovine i njezinoj integraciji u Evropsku uniju.

Akademik Ljubomir Berberović, osnivač Kolokvijuma o biodiverzitetu u Bosni i Hercegovini, u svom plenarnom predavanju naglasio je važnost i značaj biodiverziteta kako u teoriji tako i u praksi. Biodiverzitet je neiscrpan izvor novih znanja i novih mogućnosti za njegovo uravnoteženo korištenje.

Vanredni profesor dr. sc. Senka Barudanović u svojoj prezentaciji nagla-sila je važnost biodiverziteta i postignuća Međunarodnog dana biodiverzi-teta, kao i uloge Bosne i Hercegovine u razvoju održive zaštite i upravljanja.

Nakon svih predstavljenih radova, zaključeno je da je biodiverzitet u Bo-sni i Hercegovini i regiji još uvijek velika nepoznanica i mora se razvijati u budućim istraživanjima koja će omogućiti uvođenje svih oblika biološke raznolikosti u kontekstu savremenih intencija i potreba.

Biodiverzitet treba našu pomoć, kako bi se zaštitio i kako bi se učinko-vitije njime upravljalo. Biodiverzitet bi trebao biti prioritet kako u naučnim krugovima, tako i vladi i nevladinom sektoru. Biodiverzitet je jedan od naj-boljih pokazatelja gospodarskog razvoja i pokazatelj globalnih promjena.

Svi prezentirani radovi bit će objavljeni u Posebnom izdanju ANUBiH.

Predsjednik Organizacionog odboraProfesor Sulejman Redžić

BIODIVERZITET – POJAM I FENOMENOLOGIJABIODIVERSITY – NOTION AND PHENOMENOLOGY

Ljubomir BERBEROVIĆAkademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine

Sarajevo, Bosna i Hercegovinae-mail: [email protected]

SAŽETAKBiodiverzitet (biodiversity = biological + diversity, biološka različitost,

raznovrsnost i raznolikost živih bića) je pojam koju se odnosi na najupadljiviju opštu odliku svih organizama – njihovu promjenljivost, na svim nivoima varijacije (individue, vrste, zajednice). Riječ i pojam su ušli u širu upotrebu tokom posljednjih decenija prošlog stoljeća.

Prema pouzdanim podacima, postojeći biodiverzitet na planeti ugrožen je prije svega raznim posljedicama ekspanzije čovjekovih djelatnosti. Naučni pokazatelji i naučne metode praćenja promjena u biodiverzitetu otkrivaju da se broj organskih vrsta danas smanjuje 1000 do 10 000 puta brže u odnosu na nekadašnje stope izumiranja. U vezi s tim, savremena nauka stavlja u središte svoje pažnje globalnu pojavu ugroženosti biodiverziteta, otkrivajući činjenice i zakonitosti nestajanja mnogih oblika života. Sistematika i taksonomija, znanje o grupisanju i klasifikaciji organizama, neophodna su osnova za objektivan pristup istraživanju biološke raznolikosti, kao i ugroženosti biodiverziteta.

Biodiverzitet postaje jedno od najaktuelnijih pitanja današnjice, što je došlo do izražaja i u nizu međunarodnih dokumenata i akcija. Očuvanje biodiverziteta predstavlja jednu od ključnih preokupacija svjetske zajednice, jedno od najznačajnijih pitanja za zaštitu čovjekove globalne životne sredine. Na






Zbornik radova/Proceedings 22, 37-46.

DOI: 10.5644/proc.bd-01.012012ISBN: 978-9958-501-80-7


BIODIVERZITET – POJAM I FENOMENOLOGIJA

osnovama naučnih saznanja neophodno je koncipirati i realizovati mjere koje će osigurati opstanak i kvalitet života cjelokupne organske prirode, uključujući i čovječanstvo.

Ključne riječi: promjenljivost, globalna sredina, ugroženost, siste-matika, taksonomija

ABSTRACTBiodiversity (= biological + diversity) is a term concerning the most prominent

general feature of the living world – its variability, at all levels of variation (individuals, species, communities). The name and notion of biodiversity has come into wide use during last decades of the the past century.

According to the reliable observations, the actual biodiversity on our planet is endangered primarily by different consequences of expansion of human activities. Science is discovering a number of facts regarding disappearance of biological forms, there are estimates that the number of species is decreasing at 1000 to 10 000 higher rate compared to previous periods of evolution.

Biodiversity as a most conspicuous actual problem of the humanity is the subject of a series of international documents and actions. Protection of biodiversity is among the most serious preoccupations of the global community, because of its importance in the protection of human environment. Scientific knowledge is the indispensable for conceiving and bringing into existence activities to secure survival and quality of life of the whole nature, including humanity.

Key words: variation, global human environment, vulnerability, protection

UVOD Promjenljivost (različitost, raznolikost, diverzitet, nejednakost, varijaci-

ja, varijabilnost) je način postojanja svih organskih oblika na Zemlji. O va-rijaciji je moguće govoriti misleći i na svijet molekula, prije svega organskih makromolekula, posebno nukleinskih kiselina, koje sačinjavaju nasljedni


Ljubomir BERBEROVIĆ

materijal (Campbell, 2003). Raznovrsnost je rezultat procesa organske evo-lucije, ali i trajni preduslov stalnosti i sveobuhvatnosti tog univerzalnog procesa. Diverzitet, dakle, predstavlja u isti mah i ishodište i pretpostavku evolucionih promjena (Arber, 1966). U vezi s tim, raznolikost je najupad-ljivija zajednička odlika živih sistema, od ćelije do ekosistema.

PORIJEKLO TERMINA Stalni napredak nauke neminovno zahtijeva uvođenje i usvajanje novih

pojmova, ponekad i mijenjanje sadržaja, odnosno odredbe starih. Pojam i termin biodiverzitet nastaju kao odgovor na potrebu da se jedinstveno označi cjelokupna fenomenologija promjenljivosti žive prirode, odnosno – realna pojava raznolikosti na svim nivoima organizacije života i živih sistema (ćelije, individue, vrste, životne zajednice, ekosistemi).

Riječ biodiverzitet vuče porijeklo od sintagmi „prirodni diverzitet“ i/ili biološki diverzitet, koje su se, prema većini konsultovanih izvora, pojavile 1968. godine u knjizi američkog konzervacioniste Dasmanna (1924–2002). Svjetskoj naučnoj javnosti pojam je predstavljen na konferenciji „Conser-vation Biology“ (1978), odnosno u predgovoru knjizi tamo saopštenih ra-dova (Soule & Wilcox 1980), koji je napisao Thomas E. Lovejoy (1941–...), istaknuti istraživač živog svijeta amazonskog bazena. Sažeta forma imena, „biodiverzitet“ (bio-diverzitet), promovirana je u pripremama za američki nacionalni forum o biodiverzitetu, dvadesetak godina kasnije (kao pred-lagač skraćenice se pominje neurolog W. G. Rosen)1. Puni i trajni naučni legitimitet termin zadobija kao naslov kultnog zbornika „Biodiversity“, čiji je urednik bio Edward O. Wilson (1927–...), vodeće svjetsko ime u kom-pleksu nauka o biološkoj raznolikosti. Među ključnim riječima u najugled-nijem međunarodnom referalnom časopisu Biological Abstracts cijele 1988. godine još uvijek nije bilo riječi „biodiverzitet“, da bi se poslije pet godina pojavila sa vrlo visokom frekvencijom (77 puta), što najbolje govori o brzi-ni kojom je termin osvojio svoj prostor u naučnoj literaturi.

DEFINICIJA Postoji, naravno, veliki broj različitih definicija biodiverziteta, među ko-

jima je svakako jedna od najuspjelijih da to ime podrazumijeva „promjen-1 USA 1st National Forum on BioDiversity, Washington, 21-24. September 1986.


ljivost oblika života, njihove ekološke uloge i genetičku različitost“ (Wilcox 1984). U nekoj vrsti službene odredbe pojma, koju je formulisao u SAD stručni panel Odbora nauke i tehnologije za međunarodni razvoj američkog Nacionalnog istraživačkog savjeta2, nalazi se najopštija i najjednostavnija os-nova za kvantitativni pristup proučavanju biodiverziteta: „Diverzitet se može definisati kao broj različitih stvari i njihova relativna frekvencija“3. U tom smislu, biodiverzitet predstavlja stupanj (kvantitativnu mjeru) varijacije dis-tinktnih životnih formi u datom prostoru ili vremenu. Oblast biodiverziteta je, dakle, legitimno područje primjene statističkih, odnosno matematičkih metoda u skladu sa savremenim principima egzaktnog proučavanja prirod-nih pojava i procesa.

Prema jednoj od najpopularnijih definicija, koju je formulisao američ-ki ekolog Bruce A. Wilcox, termin podrazumijeva „promjenljivost oblika života, njihove ekološke uloge i genetičku različitost“ (Wilcox 1984).

Biodiverzitet se često definiše kao pojam koji obuhvata raznolikost bio-loških oblika na svim nivoima organizacije života i životnih procesa. To je široko prihvaćena i obuhvatna definicija biodiverziteta, koja se ponavlja na mnogim mjestima uz male preinake.

Generalna skupština Ujedinjenih nacija je prilikom proglašavanja 2010. za „Međunarodnu godinu biodiverziteta“ postavila jednostavan odnos – „Biodiverzitet je život, biodiverziteta je naš život“4.

VRSTA – JEDINICA BIODIVERZITETAOsnovna racionalna mjera biodiverziteta jeste broj vrsta (eventualno

i/ili drugih taksonomskih jedinica) u određenom vremenu i/ili prostoru (Claridge et. al. 1997). Carolus Linnaeus (Karl Linne, 1707–1778), svojim kapitalnim djelom „Systema Naturae“, položio je temelje biološkoj tak-sonomiji i sistematici, uspostavljajući princip imenovanja vrsta (binarna nomenklatura) i princip njihovog grupisanja u hijerarhijski strukturirane klasifikacijske jedinice. Polazeći od vrste kao prirodnog realiteta, Line je vrlo jasno i jednostavno iskazao opštu osnovu svoje sistematike. „Prvi ko-rak mudrosti jeste poznavati prirodna tijela, razlikovati ih jedno od drugog 2 Board on Science and Technology for International Development, U. S. National Research

Council.3 Conserving Biodiversity – A Research Agenda for Development Agencies. National Academy

Press, Washington D.C., 1992, p. 14.4 Rezolucija Generalne skupštine UN, br. 61/203.



po znakovima koje im je utisnula priroda i pridružiti svakom predmetu njegovo vlastito ime“. I malo dalje – „svako tijelo se može pregledanjem spoznati pod vlastitim posebnim imenom, to ime ističe sve što je čovjekova radinost mogla otkriti o samom tijelu – tako je i u najvećoj prividnoj zbrci vidljiv najveći red“. Raspoznavanje i imenovanje klasifikacijskih jedinica prvi je korak sređivanja podataka; „kad se izgubi ime, izgubljeno je znanje o predmetu“ – piše Line, zaokružujući svoju ideju značenja vrste kao pola-znog pojma u sistematici5.

Lineovim izumom binarne nomenklature i hijerarhijske ljestvice takso-nomskih kategorija, stvoreni su principi za jedinstvenu i uspješnu klasifika-ciju organizama, od koje zavisi upotrebljivost i cjelokupni napredak znanja i primjene znanja. Vrijednost Lineove filozofije je trajna i neprevaziđena, iz nje proizlazi ključni pogled na vrstu kao osnovnu kategoriju sistematike (taksonomije), kategoriju koja nosi dvodijelni (generični i specijski) naziv.

Lineanska vrsta je, dakle, primarno teorijska koncepcija, koja služi sre-đivanju i organizaciji znanja o živim bićima, ali predstavlja s druge strane i objektivnu pojavu. U literaturi se može naći veliki broj različitih shvatanja i definicija biološke vrste. U jednom klasičnom američkom udžbeniku zoolo-gije stoji – „Nema pojma težeg za definisanje nego što je vrsta i ni oko čega zoolozi nisu više podijeljeni“ (Nicholson 1872)6. Rasprave i zaključci iz ovog velikog spora u biologiji vode se pod skupnim naslovom „problem vrste“.

Bez obzira na mnogobrojna pitanja koja se postavljaju oko koncepta i definisanja, vrsta je u modernoj nauci operativno shvaćena kao raspoznat-ljiv okvir ili raspon kontinuirane individualne promjenljivosti, gdje su va-rijante povezane (prije svega) specifičnim reprodukcijskim odnosima, ali i jedinstvenom „ekološkom adresom“.

Bez obzira na teorijska pitanja koja se mogu postavljati, pojam vrste ima središnje mjesto u istraživanju biodiverziteta. Oko toga postoji široka sa-glasnost, u teoriji i u praksi. Uz oslonac na lineanske koncepcije moguće je objektivno kvantificirati raznolikost živog svijeta, u cjelini i po odabranim dijelovima. Biološka raznolikost se praktično i obično zapaža i prati u ho-rizontu broja vrsta (Huston 1994), pri čemu se radi veće tačnosti mjerenja mogu primjenjivati i posebno koncipirane varijante te kategorije (kao što 5 Svi navodi potiču iz uvodnog dijela u posljednjem (desetom) izdanju „Systema Naturae“, 1758 (engleski prevod W. Turton, 1806; Rook 1964, pp. 244-245).

6 Jedan poznavalac i istraživač problema vrste, svoj pokušaj prebrojavanja različitih odredbi ovog pojma zaključuje dosjetkom da ima „n+1 definicija u sobi sa n biologa“.



je, na primjer, „efektivni broj vrsta“, Jost 2003). Taksonomska kategorija vrste, kao realan entitet u prirodi, glavna je teorijska pretpostavka za svaki pristup kvantitativnom proučavanju biodiverziteta.

Taksonomski diverzitet predstavlja jedan od standardnih, tradicional-nih nivoa biološke različitosti, koja podrazumijeva molekularni (ili „kritič-ni“, Campbell 2003), genetički, specijski i ekosistemski nivo. Taksonomski ili specijski diverzitet polazi od vrste i ima karakteristične dimenzije pro-mjenljive u vremenu i u prostoru, koje se mogu pratiti na razini ukupne organske prirode, kao i u okviru pojedinih sistematskih grupa ili raznih ekosistema. Drugim riječima, broj oblika (vrsta) je osnovna praktična egzaktna mjera biodiverziteta, odnosno taksonomskog diverziteta. Kada se radi o produbljenim teorijskim proučavanjima, neophodna je primje-na dosta složenih matematičkih instrumenata, koji diferenciraju različite kvantifikacije, odnosno pokazatelje biodiverziteta (Jost 2003). Savremena nauka smatra biodiverzitet važnom (možda i najvažnijom) opštom „mje-rom zdravlja ekosistema“

KOLIKO IMA VRSTA?Broj bioloških vrsta na našoj planeti je objektivni podatak od kojeg bi

morali polaziti svi modeli i projekti zaštite biodiverziteta i živog svijeta. Međutim, savremena nauka jednostavno govoreći ne samo da nije utvrdila ovaj podatak, nego ne raspolaže ni pouzdanim metodološkim aparatom za njegovo utrvrđivanje. Drugim riječima, mi ne znamo koliko ima vrsta. S obzirom na složenost ovog zadatka i s obzirom na mnoga neriješena te-orijska i praktična pitanja u vezi sa prebrojavanjem vrsta (May 1990, May & Nee 1995), to će svoj prilici još dugo biti predmet istraživanja. Međutim, pošto se radi o podatku koji je neophodan kao oslonac za mnoge važne naučne i druge projekte, u literaturi se može naći veliki broj radova koji pokušavaju odgovoriti na pitanje o količini bioloških vrsta.

Među mnogobrojnim procjenama ukupnog broja naučno registrovanih i propisno opisanih, koliko-toliko upoznatih vrsta, velika većina spada u raspon 1,2 – 1,8 miliona (May & Nee 1995). Taj broj se, naravno, s vre-menom uvećava i gornja granica navedenog raspona stalno raste. Jedan od najobuhvatnijih kataloga (Australija) u periodu 2006–2009 bilježi, na primjer, 114.000 novoopisanih vrsta, tako da se njihov ukupni broj povisio na 1,9 miliona.



Kao što bi se moglo i očekivati, situacija je još komplikovanija kad je u pitanju ukupni broj recentnih vrsta. Razni autori dolaze do veoma ra-zličitih zaključaka u tom pogledu, procjene se kreću od 2 do 2,5 miliona (Jakovlev, Čelombitko 1990), do dvanaest (Arber 1996) i trideset miliona vrsta (May & Nee 1995).

Postoje različiti pokušaji razvijanja objektivnih metoda za procjenu ovog parametra, koji ima krupan značaj za proučavanje i zaštitu biodiverzi-teta. Značajan publicitet je stekao postupak na osnovu kojeg je zaključeno da na Zemlji živi oko 50 miliona vrsta insekata (Erwin 1997), što bi moglo značiti da broj svih vrsta iznosi otprilike dva puta toliko7. Pridržavajući se sličnih formula i modela pojedini autori su došli do slobodnijih procjena, koje premašaju čak i broj od 300 miliona vrsta.

Sve navedene procjene odnose se isključivo na oblike životinja, biljaka i gljiva. Sasvim je ograničen pogled na raznovrsnost u svijetu mikroba, po-sebno virusa. Zbirni podaci o raznovrsnosti u tim slabije proučenim tak-sonomskim grupama pogotovo su šaroliki i u velikoj mjeri nepouzdani. Klasični sistematičari su bili skloni da zanemaruju organske oblike koji su donedavno bili po strani od ljudskih interesa i interesovanja, oblike za koje se nije znalo da imaju neki opipljiv praktični značaj.

REDUKCIJA I OČUVANJE BIODIVERZITETATokom procesa evolucije taksoni se pojavljuju i nestaju; u tipičnom slu-

čaju, pojedina vrsta se izgubi oko 10 miliona godina nakon prve pojave u geološkim slojevima (Roberts & Newman 1996). Izumiranje živih oblika je normalan sastavni dio evolucije, iako nije uvijek pouzdano utvrđen faktor koji je u tome bio presudan, „loši geni ili loša sreća“ (Raup 1991). Ogro-mna većina bioloških vrsta koje su naseljavale Zemlju tokom posljednjih pola milijarde godina (Phanerozoicum) danas više ne postoji. Računa se da na hiljadu nađenih fosilnih vrsta dolazi samo jedna propisno opisana recentna vrsta (Yakovlev & Chelombitko 1990). Drugim riječima, 99,9% vrsta poznatih nauci pripada kategoriji izumrlih. Naravno, ima različitih procjena o odnosu broja recentnih i izumrlih vrsta8.

7 Za grube procjene, u literaturi se obično uzima da insekti čine polovinu ukupnog broja postojećih vrsta.

8 Na primjer, slavni američki evolucionista i paleontolog G. G. Simpson procjenjuje da je taj odnos 400:1, ali to i nije velika razlika.



Prema meritornim izvorima, nestajanje vrsta danas je 100 do 1000 puta brže u odnosu na prošlost živog svijeta prije pojave čovjeka (Pimm et al. 1995). Dok je srednja stopa izumiranja vrsta u ranijim geološkim epohama iznosila 10-100 na godinu, u naše vrijeme dostiže do 27.000 vrsta godišnje, ili tri na sat (Wilson 1992). Stotine vrsta će iščeznuti sa lica Zemlje već za polovinu trajanja jednog ljudskog života (Lovejoy 2000). Paleontolozi su raspoznali pet perioda geološke istorije sa pojačanom redukcijom broja živih oblika (Leakey & Lewin 1996). Zbivanja u sadašnjem vremenu ozna-čavaju se kao „Šesta ekstinkcija“.

Glavni uzrok aktuelnom drastičnom opadanju biodiverziteta je razara-nje prirodnih staništa, koje neizbježno prati ekspanziju ljudskih zajedni-ca i ljudskih djelatnosti. Dimenzije čovjekove agresije na prirodu mogu se pratiti i dokazivati na različite načine. Zanimljiv je podatak da više od 1/3 ukupne biomase na Zemlji danas otpada na ljudsku vrstu, kulturno bilje i domaće životinje. Za posljednja četiri vijeka izumrlo je na stotine podvrsta i vrsta sisara i ptica, tj. onih životinja koje najbolje poznajemo i kojima se najviše bavimo. Više od 70% ovih slučajeva neposredno je izazvano akci-jama čovjeka (Nobile & Deedy 1972). Pri tome valja imati na umu da još češće izumiru i mnogi manje spektakularni organizmi, koji igraju važne uloge u ekosistemima. Ti organizmi mogu biti mnogo važniji za budućnost čovječanstva nego razglašeni primjeri ugroženih životinja ili biljaka, mar-kantnih i gotovo uvijek dovoljno prisutnih u javnosti. Nauka tek dolazi do znanja o stvarnoj ekonomskoj i ekološkoj vrijednosti niza slabo poznatih bioloških oblika. Ekologija upozorava da u ekosistemima postoje nenado-mjestivi članovi, koji nisu osobito markantni, ali čiji bi nestanak mogao nanijeti ozbljne poremećaje ekoloških odnosa, sa nepredvidivim posljedi-cama i po samog čovjeka.

Iz ovih i mnogo drugih razloga, redukcija biodiverziteta je ključni mo-menat i najbolja mjera savremene svjetske ekološke krize. Zato se smanji-vanje biološke različitosti ubraja među osnovne probleme našeg vremena.

Ključ očuvanja biodiverziteta je u rukama nauke, mora se osigurati sta-lan i svestran porast znanja o živom svijetu. Od nauke se ne očekuju samo objektivni podaci o stanju stvari u prirodi, nego i konkretni projekti zaštite i unapređenja biodiverziteta. Za sada se ovi napori uglavnom svode na utvr-đivanje kriterija ugroženosti i popisivanje ugroženih oblika („crvene liste“).

Kvalitativno nove mogućnosti zaštite biodiverziteta ukazale su se sa ra-



zvitkom metoda genetičkog inženjerstva. I sam osnovni problem ugrožene raznovrsnosti živog svijeta dobija neke sasvim nove aspekte u svjetlu razvo-ja molekularno-genetičkih metoda, pomoću kojih je u principu moguće sintetizirati bilo koju zadatu sekvenciju DNK ili RNK. I ne samo to. Sekvenci-je nukleinskih kiselina danas se mogu ciljano mijenjati (usmjerene mutacije), umnožavati (kloniranje) i održavati u proizvoljno odabranim živim sistemi-ma (kulture transformisanih mikroorganizama ili pogodnih ćelija – tkiva).

Literatura

Arber W. 1966. La biodiversité est une garantie de l´ évolution. Courrier de l´ UNESCO, Octobre 1966: 5.

Campbell A. K. 2003. Save those molecules – Molecular diversity and life. Journal of Applied Biology, 40(2): 193-203.

Claridge M. F., Dawah H. A., Wilson M. R. (Editors, 1997). Species – The Units of Biodiversity. Chapman and Hall, London.

Dasmann R. F. 1968. A Different Kind of Country. MacMillan Comp., New York, 1968: 276.

Erwin T. L. (1997). Biodiversity at its utmost – Tropical Forest Beetles. In: Reaka-Kudla M. L., Wilson D. E., Wilson E. O. Eds. 1997. Biodiversity II. Joseph Henry Press, Washington DC: 27-40.

Huston M. A. 1994. Biological Diversity. Cambridge University Press, Cambridge.

Jost L. 2003. Entropy and diversity. Oikos, 113(2): 363-375.

Leakey R., Lewin R. 1996. The Sixth Extinction. Weidenfield and Nicolson, London.

Lovejoy T. F. 1980. Foreword. In: Soule M. E., Wilcox B. A. Eds. 1980. Con-servation Biology. Evolutionary-Ecological Approach. Sinauer Associa-tes, Sunderland (Mass.).

May R. 1990. How many species? Phil. Transactions of the Royal Society of London, 330(B): 293-304.

May R., Nee S. 1995. The species alias problem. Nature, 378: 447-448.

Nicholson H. A. 1872. A Manual of Zoology. Appleton and Company, New York.


46

Nobile P., Deedy J. 1972. The Complete Ecology Fact Book. Doubleday & Comp. Inc., Garden City (New York).

Pimm S. L., Gareth J. R., Gittleman J. L., Brooks T. M. 1995. The future of biodiversity. Science, 269(5222): 347-350.

Raup D. M. 1991. Extinction – Bad Genes Or Bad Luck. W. W. Norton, New York.

Roberts B. W., Newman M. E. J. 1996. A model for evolution and extincti-on. Journal of Theoretical Biology, 180(1): 39-54.

Rook A. (Ed). 1964. The Origins and Growth of Biology. Penguin Books Ltd., Harmondsworth (UK).

Soule M. E., Wilcox B. A. (Eds). 1980. Conservation Biology (Evolutio-nary-Ecological Approach). Sinauer Associates, Sunderland (Mass.).

Takacs D. 1996. The Ideal of Biodiversity – Philosophies of Paradise. Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1996: 39.

Wilcox B. A. 1984. In situ conservation of genetic reources – determinants of minimum area requirements. In: McNeely J.A., Miller K. R. Eds. 1984. National Parks Conservation and development, Proceedings of the World Congress on National Parks. Smithsonian Instituions Press, 1984: 18-30.

Wilson E. O. (Ed). 1988. Biodiversity. National Academy Press, Washin-gton (DC).

Wilson E. O. 1992. The Diversity of Life. Harvard University Press, Boston (MA): 280.

Yakovlev G. P., Chelombitko V. A. 1990. Botany. „Vysshaya Shkola“, Moskva (in Russian).

Rukopis primljen/Manuscript received: 5. 7. 2012.Rukopis prihvaćen/Manuscript accepted: 30. 7. 2012.


BIODIVERZITET BOSNE I HERCEGOVINE – STANJE, MOGUĆNOSTI UPOTREBE I NEOPHODNOST

ODRžIVOG UPRAVLJANJABIODIVERSITY OF BOSNIA AND HERZEGOVINA – STATE,

ABILITY TO USE AND THE NEED FOR SUSTAINABLE MANAGEMENT

Sulejman REDŽIĆ1, 2

1Akademija nauka i umjetnosti BiH, Sarajevo, Bosna i Hercegovina2Centar za ekologiju i prirodne resurse Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u

Sarajevu, Zmaja od Bosne 33-35, Sarajevo, Bosna i Hercegovinae-mail: [email protected]; [email protected]

SAŽETAKObrasci biodiverziteta (BD) u Bosni i Hercegovini (BiH) su unikatni. To

je kroz dugu evoluciju života na planeti Zemlji uvjetovalo visoku stopu BD na svim nivoima – genetičkom, specijskom, ekološkom, uključujući i raznolikost ljudskih kultura. BD BiH osim uloge u održavanju ekološke ravnoteže ima velike mogućnosti u generiranju različite dobiti. BD je u neposrednoj ulozi u projektovanju novih razvojnih obrazaca, a naročito u oblasti održivog šumarstva, poljoprivrede, herbalnog sektora, biotehnologije. BD u BiH na svim nivoima je veoma ugrožen. To nalaže efikasnu zaštitu kroz različite oblike održivog upravljanja kako na državnom i entitetskom, tako i na lokalnom nivou.

Brojne su prijetnje BD u BiH. Globalne promjene, prekomjerna sječa, intenzivna erozija tla, gubitak poljoprivrednog i šumskog zemljišta, eutrofikacija voda, kontaminacija svih sfera života, prekomjerna eksploatacija bioloških






Zbornik radova/Proceedings 22, 47-70.DOI: 10.5644/proc.bd-01.022012ISBN: 978-9958-501-80-7


BIODIVERZITET BOSNE I HERCEGOVINE – STANJE I MOGUĆNOSTI UPOTREBE

resura, neodrživa eksploatacija vodnih i mineralnih resursa, svakodnevno utiču na sve izraženiju ugroženost BD. Poseban je problem slabe i neefikasne implementacije zakonske regulative, nepostojanje jasnog institucionalnog okvira, kao i slaba istraženost pojedinih komponenata biodiverziteta u kontekstu savremenih potreba. Krajnje oportunistička okolišna i ekološka politika u BiH, a posebno u FBiH, inhibirale su izgradnju naučne, stručne i upravljačke infrastrukture, realizaciju ključnih projekata (NATURA 2000; IUNC projekti i sl.), transparentnost u pristupu javnim ekološkim fondovima su dodatno uticale na veoma težak položaj prirodnih resursa i u njima sadržane biološke raznolikosti.

Biodiverzitet BiH je najbolji indikator kvaliteta životne sredine. BD je velika šansa za održivi razvoj BiH. Biodiverzitet treba zaštiti shodno potrebama i međunarodnim kriterijima uz uvažavanje lokalnih specifičnosti.

Ključne riječi: flora, fauna, fungia, vegetacija, ekosistemi, pejza-ži, genetički resursi, gubitak biodiverziteta, održivi razvoj, zapadni Balkan

ABSTRACTPatterns of biodiversity (BD) in Bosnia and Herzegovina (BH) are unique. It

is through a long evolution of life on planet Earth, caused a high rate of BD at all levels – genetic, species, ecological, including the diversity of human cultures. BD of BH except role in maintaining ecological balance has great potential in generating different profit. BD is in the immediate role in the design of new development patterns, especially in the field of sustainable forestry, agriculture, herbal sector and biotechnology. BD in BiH at all levels, is highly endangered. This requires effective protection through various forms of sustainable management at the state and entity, and local level.

There are many threats to BD in BiH. Global changes, excessive logging, and intensive soil erosion, loss of agricultural and forest land, water eutrophication, contamination of component of biosphere, excessive exploitation of biological renewable resources, unsustainable exploitation of water and mineral resources, daily affect the increasing vulnerability of BD. A special problem is weak and ineffective implementation of legislation, not the existence of a clear institutional framework and poor exploration of certain components of biodiversity in the context of contemporary needs.Extremely opportunistic environmental and ecological policies in BiH, especially in FBiH, inhibited the development of scientific, technical and managerial infrastructure, implementation of key projects (NATURA 2000; IUNC projects, etc.), transparency in access to public environmental funds are additional effect on a very difficult position, natural resources and biological diversity therein.

Biodiversity BiH is the best indicator of environmental quality. BD is a great opportunity for the sustainable development of BiH. Biodiversity must be


Sulejman REDŽIĆ

protected according to international criteria and needs with respecting of local specificities.

Key words: flora, fauna, fungia, vegetation, ecosystem, landsca-pe, genetical resources, loos of biodiversity, sustainable development, Western Balkan

U povodu međunarodne godine biološke raznolikosti. 2010. je Me-đunarodna godina biološke raznolikosti (MGB) / International Year of Biodiversity (IYB). Međunarodna godina biološke raznolikosti između ostalog podrazumijeva dugogodišnje proslave biološke raznolikosti i nje-nih vrijednosti za život na planeti Zemlji koje su već započele širom svijeta u 2010. godini. Ovaj jubilej izravno koincidira sa ključnim ciljem „2010 Biodiversity Target“ što je usvojeno na 61. zasjedanju Generalne skupštine Ujedinjenih naroda još 2006. godine (Rezolucija 61/203), a u kontekstu zadataka i ciljeva u provođenju ključnih odrednica Konvencije o biološ-koj raznolikosti (Convention of Biological Diversity) (CBD, 2010) kao i zaključaka i stavova Svjetskog samita o održivom razvoju u Johanesburgu 2002. godine (Rio + 10). Osnovni cilj Međunarodne godine bioraznoliko-sti je pokušaj iznalaženja pomoći u podizanju svijesti o važnosti biološke raznolikosti kroz aktivnosti i događaje u mnogim zemljama. To znači, ta-kođer, uticati na donositelje odluka, i „podići biološku raznolikost bliže vrhu političkih programa i konkretnih djelovanja“ u cilju očuvanja posto-jeće bioraznolikosti i definiranju prihvatljivih obrazaca raspodjele dobiti na globalnom planu. Biološka raznolikost je reujedinila svijet i podstakla na bolju saradnju među čak 191 političkim entitetom. Uistinu, biološka raznolikost treba pomoć savremenog čovjeka na svim nivoma geografskog i društveno-političkog organiziranja. Samo Milenijumska procjena ekosi-stema (Millenium Ecosystem Assessment) pokazala je da se slika prirode i u njoj sadržane biološke raznolikosti promijenila više u posljednjih 50-ak godina nego u bilo kojem ranijem periodu (Wilson, 1988; Sala et al., 2000; UNEP, 2006; Schneders et al., 2012).

POIMANJE BIOLOŠKE RAZNOLIKOSTIPostoji više pristupa definiranju pojma, odnosno sintagme biološka

raznolikost. Danas se ovim terminom označava ukupnost živog svijeta i prirode u kojoj taj svijet živi i istodobno čini njen sastavni dio. Drugim ri-ječima, biološka raznolikost podrazumijeva sve oblike u kojima je sadržan


život u datoj dimenziji vremena i prostora (Slika 1). To znači, da je biološka raznolikost karakteristična kako za geografsko područje tako i za geološki period u razvoju Zemlje. Biološka raznolikost ili ukupna slika živog svijeta se mijenjala. Ona se i danas mijenja, tj. evoluira. Međutim, u savremenom dobu, čovjek Homo sapeins recens je jedan od ključnih faktora koji utiče na promjenu slike biodiverziteta kako na lokalnom tako i na globalnom planu (Hawksworth, 2001).

Sam pojam biodiverziet je kovanica (neologizam) od dvije riječi bio (od bios= život) i diverzitet (engl. diversity = raznovrsnost). Pojam biološka ra-znolikost (biological diversity) uveden je u nauku dosta kasno, tek 1980. go-dine. Njegov autor je Thomas Lovejoy. [Dr. Thomas Eugene Lovejoy III je jedan od ključnih savjetnika u Svjetskoj banci (World Bank) u Washington DC za biodiverzitet, predsjednik Fondacije Ujedinjenih naroda i predsjed-nik Heinz Centra za nauku, ekonomiju i okoliš, director World Wildlife Fund itd. Inače, Dr. Lovejoy je specijalista u oblasti tropske biologije i kon-zervacione ekologije. Proslavio se brojnim radovima o diverzitetu Amazo-na]. Osnovni cilj uvođenja ovog pojma je njegovo približavanje centrima političke i ekonomske moći kako bi se donijele mjere efikasnog očuvanja i zaštite bioraznolikosti, te razvoja mehanizama održivog korištenja i generi-ranja ekološki utemeljene dobiti, a na dobrobit i svijeta „divljine“ i lokalne zajednice (Gaston et Spicer, 2004).

Danas je i u nauci i u sistemu upravljanja prirodom kao i živim svijetom više prisutan pojam biodiverzitet. Prvi put je upotrijebljen 1986. godine. Njegov autor je američki biolog Edward Osborne Wilson, inače vrsni so-ciobiolog, entomolog i taksonom, dugogodišnji profesor na Harvard Uni-verzitetu. Pored niza aktivnosti profesor Wilson je i osnivač Nacionalnog Savjeta za istraživanje (National Research Council), te dobitnik brojnih međunarodnih priznanja uključujući i nagradu Humaniste od strane Me-đunarodne akademije za humanizam (International Academy of Humani-sm) (Goldenberg, 2011).

Ne treba zaboraviti da je pojam biološka raznolikost ipak prvi upotrije-bio konzervacioni biolog i istraživač svijeta divljine Raymond F. Dasmann još 1968. godine u svojoj knjizi o zaštiti prirode. To se može smatrati pio-nirskim poduhvatom na planu efikasne konzervacije svijeta divljine i ute-meljenju moderne konzervacijske biologije. Međutim, trebalo je da prođe skoro 20 godina pa da se pojam počne koristiti i u nauci i praksi (Wilson, 1988; Sala et al., 2000).



Pojam biološka raznolikost ili biodiverzitet prvi put se pominje u Bo-sni i Hercegovini krajem 1995. godine kada je održan i prvi naučni skup posvećen ovom fenomenu u kontekstu savremenih poimanja. Bio je to Naučni kolokvijum: „Biološka raznolikost – teorijski i praktični aspekti“ u organizaciji Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine i Mini-starstva prostornog uređenja, priodnih resursa i zaštite okoliša Republike Bosne i Hercegovine, 25-27. 11. 1995, Sarajevo (Redžić, 1995).

9

BIODIVERZITET NA GLOBALNOM NIVOU

2000

5000

5000

Slika 1. Distribucija i centri biodiverziteta na globalnom planu (iz Redžić, 2009)Figure 1. Distribution and centers of biodiversity at the global level (from Redžić, 2009)

Mnogi prave distinkcije u poimanju termina biološka raznolikost, biološka raznovrsnost, biodiverzitet. Generalno, radi se o sinonimima u užem i širem smislu riječi. Naime pojmovi biološka raznolikost i biodiverzitet označavaju raznolikost živog svijeta na bilo kojem nivou njegove filogenetičke i evolucij-ske organizacije, a pojam biološka raznovrsnost odnosi se samo na jedan dio biodiverziteta i to na raznolikost vrsta, odnosno specijski diverzitet.

NIVOI BIOLOŠKE RAZNOLIKOSTIBiološka raznolikost se odnosi na ukupnost gena, vrsta i ekosistema pla-

nete Zemlje ili nekog regiona (Wilson, 1988; Sala et al., 2000; Schneders et al., 2012). Savremena nauka o biodiverzitetu razlikuje sljedeće nivoe biološke raznolikosti (Slika 2):

- diverzitet gena ili genetička raznolikost- diverzitet vrsta ili specijska raznolikost

Sulejman REDŽIĆ


- diverzitet ekoloških sistema ili ekološka raznolikost i - raznolikost ljudskih kultura ili antropološki diverzitet.

•BIOMI•BIOREGIONI•PEJZAŽI/KRAJOOBRAZI•EKOSISTMI•ŽIVOTNE ZAJEDNICE•STANIŠTA/BIOTOPI•EKOLOŠKE NIŠE•POPULACIJE•(Individue)

•POPULACIJE•INDIVIDUE•HROMOSOMI•GENI•NUKLEOIDITI

EKOLOŠKIDIVERZITET

GENETIČKI DIVERZITET

RAZNOLIKOSTGENA

DIVERZITET ORGANIZAMA

(VRSTA –SPECIJSKA

RAZNOLIKOST•NDCARSTVA I• CARSTVA•ODJELI/PHYLLUM•FAMILIJE•RODOVI•VRSTE•PODVRSTE•POPULACIJE•INDIVIDUE

Izvor: Redžić, S. (Prilagođeno iz Haywood & Baste, 1995)

ELEMENTI I NIVOI BIODIVERZITETA

Slika 2. Nivoi biodiverziteta (savremeno poimanje)Figure 2. The levels of biodiversity (modern conception)

Genetička raznolikost predstavlja skup gena svih postojećih živih bića na planeti Zemlji, jer je svaki organizam neponovljiva kombinacija gena. U okviru ove razine biodiverziteta razlikuje se: raznolikost nukleotida (struk-turnih i funkcionalnih dijelova nukleinskih kiselina), gena, hromosoma, te individua i populacija u okviru kojih se vrši redovna fluktuacija genetičkog materijala što rezultira zdravim potomstvom i produženjem vrste (Slika 3).

Slika 3. Neki oblici genetičke raznolikosti (a – jedro ćelije, b – hromozom, c – nukleotid, d – DNK, e – kariogram, f – shematski prikaz hromosoma sa genskim lokusima (Redžić, 2010)

Figure 3. Some forms of genetic diversity (a – nucleus of cells, b – chromosome, c – nucleotide, d – DNA, e – kariograme, f – schematic representation of chromosomes from the gene loci (Redžić, 2010)

11

GENETIČKA RAZNOLIKOST

a b

ce

df



Raznolikost vrsta ili specijski diverzitet obuhvata sve vrste biljaka, glji-va, životinja i „mikroorganizama“ razvrstanih u petocarstveni sistem (Sli-ka 4). Čovjek Homo sapiens iako filogenetički pripada u carstvo Animalia, značajno se razlikuje od pripadnika toga carstva. Snažno ga diferenciraju sociobiološka svojstva karakteristična samo za ljudsku vrstu.

Upravo specijski diverzitet pobuđuje najviše interesa, naročito u procje-ni broja vrsta.

Slika 4. Petocarstveni sistem recentnog živog svijeta (Modificirano prema Whitaker, 1975)

Figure 4. Fifth kingdoms system of recent living world (modified after Whitaker, 1975)

Uvažavajući multikonceptualni pojam vrste ili species, danas se cijeni da ima oko 80 miliona različitih vrsta. Međutim, svega oko dva miliona ih je poznato savremenoj biološkoj nauci (Slika 5). Mnogi oblici (vrste) nikada neće biti poznati jer su već iščezli pred naletom čovjeka ili makropromjena u životnoj sredini, kao što su na primjer, promjene klime (Wilkins, 2010).

ŽIVOTINJE (Animalia)

BILJKE (Plantae, Vegetabilia)

GLJIVE (Fungi, Mycota, Myceetalia)

MIKROORGANIZMI

Razumničovjek

MoneraProtista

ŽIVOT NA PLANETI ZEMLJI SE MANIFESTIRAKROZ BIODIVERZITET (PETO CARSTVENI SISTEM)

Izvor: Redžić, S., 2009.

Sulejman REDŽIĆ


Slika 5. Zvanična procjena broja vrsta na globalnom planuFigure 5. The official estimate of the number of species on at a global scale

Cijeni se da su najveće nepoznanice gljive, insekti i neke skupine mi-kroorganizama. A najbolje su proučene i poznate vrste sisara, ptica, gmi-zavaca, vodozemaca, te viših, odnosno vaskularnih biljaka. Međutim, pred udarima čovjeka mnoge vrste su već nestale iz svijeta divljine, a neke i iz zooloških i botaničkih vrtova. Mnoge nestaju svakodnevno, odnoseći sa sobom neprocjenjivo blago, unikatne genetičke konfiguracije. Sve je više vrsta koje su ugrožene. A sve su duže „crvene liste“ biljaka, životinja i glji-va. Crvene liste ili crvene knjige su najbolji indikatori stanja u prirodnom okolišu i stabilnosti prirodnog genofonda određenog područja. Bosna i Hercegovina je zasigurno unikatna zemlja i po tome što još uvijek nema zvaničnu „crvenu listu biodiverziteta“. A ona je elementarni preduvjet za konkretno djelovanje na polju konzervacije i moguće biološke restauracije.

Ekološka raznolikost predstavlja raznolikost staništa ili biotopa, život-nih zajednica ili biocenoza, ekosistema i krajoobraza ili bioma. Na plane-teranom nivou do danas je izdiferencirano preko 200 različitih bioma, od kojih mnogi imaju zonalni karakter (vidjeti sliku 1). Ekološka raznolikost je najkompleksnija jer u sebi sadrži i sve oblike specijske, a specijska i sve oblike genetičke raznolikosti.

5

4

4

72

40

40

270

25

40

75 950

70

45

115

0 200 400 600 800 1000

Broj vrsta (000)

Virusi

Bakterije

Gljive

Praživotinje

Alge

Biljke

Nematode

Crustacea

Arahnide

Insekti

Mekušci

Hordati

Ostalo

Biodiverzitet opisanih vrsta

UKUPNO: 1.790

Izvor: Redžić, S., 2009. (prema više referenci)



Diverzitet ljudskih kultura podrazumijeva raznolikost u kulturnom stvaralaštvu kao odraz unikatnih obrazaca antropogeneze i etnogeneze ra-zličitih etnosa kao rezultata dugogodišnje interakcije čovjeka i konkretnog sredinskog okruženja. Kulturna raznolikost je i indikator dostignutog ni-voa stvarne diverzifikacije čovjeka na planetarnom nivou koja je itekako evidentna, a nekada davno je bila manje-više homogena. I uistinu, nekada je teško povjerovati da su se ikada „sreli“ u povijesti na primjer „crnci“ sa „indijancima“, „bijelci“ sa pripadnicima drugih rasa i sl. Ali, upravo kul-turna raznolikost indicira postojanje istog pretka što su danas nesumnjivo potvrdila i molekularno-genetička istraživanja ljudske populacije. Bosna i Hercegovina je dobar primjer raznolikosti ljudskih kultura ostvarene u veoma heterogenim uvjetima ekološkog diverziteta (Slika 6).

Slika 6.U nekim selima kao što su Umoljani na planini Bjelašnici još uvijek su sačuvani unikatni obrasci diverziteta ljudskih kultura (Redžić, 2010)

Figure 6. At the some villages such as Umoljani (Bjelašnica Mt.) are still preserved unique patterns of diversity of human cultures (Redžić, 2010)

Diverzitet ljudskih kultura je i najbolji indikator antropoloških i etnobi-oloških različitosti na prostoru BiH.

Sulejman REDŽIĆ


PROTOK ENERGIJE I KRUŽENJE MATERIJE U PRIRODIBiodiverzitet ima značajnu ulogu u odvijanju ključnih ekoloških pro-

cesa na Zemlji – kruženju materije i protoku enregije (Slika 7). Različiti oblici biodiverziteta, fotosintetički aktivni organizmi organizirani u razli-čite nivoe hranidbenih mreža u okviru producenata, obezbjeđuju organsku materiju bogatu energijom za sve biološke i ekološke procese u ekosistemu i planeti Zemlji. Ključni proces u prirodi koji se odvija u zelenim produ-centima je fotosintetička fosforilacija (proizvodnja energije adenozin-tri-fosfata – ATP) konverzijom sunčeve svjetlosti u procesu „svijetle“ faze fo-tosinteze, a za potrebe sistema reakcija redukcije karbon-dioksida (CO2) do karbohidrata u procesu „tamne“ faze fotosinteze ili Kalvinovog ciklusa, najkapitalnijeg fizičko-hemijsko-biološkog procesa. U Kalvinovom ciklusu, kao što je već odavno poznato, na tilakoidima biljaka se od karbon-dioksi-da, energije ATP-a (iz fotosintetičke fosforilacije), uz aktivno sudjelovanje različitih varijanti biljnih pigmenata u reakcijskim centrima pigmentnih sistema, stvara visokoenergizirana organska materija. Ta organska materi-ja, u različitim oksidacijskim procesima, najčešće, konvertuje u energijom bogata jedinjenja (ATP) koja su odgovorna za odvijanje svih životnih pro-cesa kako u samim biljkama, tako i u svim heterotrofnim organizmima, uključujući i pripadnike ljudske vrste (Slika 7).

Fotosinteza Ekskrecija i umiranjeDigestija, asimilacija i rast Respiracija

Toplota koja nije raspoloživa za naredne energetskle transfere

Toplota koja nije raspoloživa za naredne energetske transfere

PRIM

ARN

IK

ARN

IVO

RI

HERBIVORI

FOTOSINTETIČKE BILJKEPRODUCENTI

RAZ

LAG

AČI

PRIM

ARN

IK

ARN

IVO

RI

RESPIRACIJA

RESPIRACIJA

RESPIRACIJA

IZVOR: REDŽIĆ, S., 2011.

Slika 7. Sva energija potrebna za odvijanje bioloških procesa u ekosistemu nastaje u procesu fotosinteze

Figure 7. All the energy required for the operation of biological processes in the ecosystem occurs in the process of photosynthesis



Sva materija, odnosno energija, koja nastane u procesu fotosinteze za-konito se distribuira u biološkim i ekološkim sistemima. Dio materije (pri-bližno 50%) proizvođači zadržavaju za sebe, za proces respiracije, a ostatak je raspoloživ za ingestiju od strane različitih nivoa konzumenata, te za dru-ge procese. Kako su biološki i ekološki sistemi otvoreni, sva neiskorištena energija se gubi u dalekim svemirskim prostranstvima. Energetska efika-snost je u korelaciji sa brojem kako trofičkih nivoa u ekosistemu, tako i sa brojem bioloških vrsta u svakom nivou, odnosno trofičkoj mreži (Slika 8). Generalno, što je više vrsta, veće su i šanse za energetsku efikasnost, te sma-njenje ili usporavanje procesa entropije. Nestanak neke fotosintetičke vrste ujedno znači i gubitak date sunčeve energije koju svojim pigmentnim si-stemima ne mogu prepoznati druge vrste. Drugim riječima, sa nestajanjem vrsta biljaka dolazi do gubitka energije, odnosno do porasta energetskog nereda, tj. entropije, a kasnije i do nestajanja životinjskih vrsta, što zbog smanjenja izvora hrane, promjene staništa i sl. Zbog toga je svaka biljna vrsta veoma važna u očuvanju ekološke ravnoteže, te ekološkog balansa na planeti Zemlji. Kako čovjek svakim danom potiskuje sve veći broj vrsta biljaka, tako raste entropija i propadanje svijeta, globalna ekološka kriza postaje sve dublja i teško predvidiva (Ferraro et al., 2012).

PRODUCENTI

KONZUMENTI

DEK

OM

POSE

RI

KONZUMENTI

DEK

OM

POSER

ID

EKO

MPO

SERI

PRODUCENTIPROSTORPROSTOR

VRIJ

EME

STRUKTURA ZAJEDNICE – FUNKCIONALNE NIŠE

IZVOR: REDŽIĆ, S., 2011.

Slika 8. Biodiverzitet igra ključnu ulogu u kruženju materije u ekosistemu i očuvanju ekološke ravnoteže

Figure 8. Biodiversity plays a crucial role in the cycling of matter in the ecosystem and ecological balancing

Sulejman REDŽIĆ


Od stanja biodiverziteta zavisi i ekološka ravnoteža na Zemlji, ali i rav-noteža između Zemlje kao megaekosistema i njene okoline (ovog dijela Kosmosa). Na ovaj način biodiverzitet igra i ključnu ulogu u osiguranju servisa ekosistema, odnosno njihove upotrebne vrijednosti. (UNEP, 2006).

U biodiverzitetu su sadržani i svi tzv. genetički resursi, odnosno vrste biljaka, gljiva i životinja koje imaju neposrednu primjenu u opstojnosti čo-vjeka. Mnoge od njih su izvori različitih prirodnih materijala, hrane, lije-kova, hortikulturnih rješenja. Od stanja biološke raznolikosti zavisi i trend entropije (stanja energetskog nereda u ekosistemu), te smanjenje rastućeg siromaštva. Drugim riječima, biodiverzitet je strateško sredstvo u procesu globalizacije i okosnica programa u zaštiti okoliša i održivom razvoju na svim nivoima društevno-političkog ustrojstva čovječanstva.

BIOLOŠKA RAZNOLIKOST BOSNE I HERCEGOVINEBosna i Hercegovina ima veoma visok nivo specijske raznolikosti koja

determinira veoma bogatu ekološku raznolikost. Na ovoj relativno maloj teritoriji (oko 52 000 km2) registrovano je čak 252 ekosistema koji izgra-đuju 11 krajobraza ili bioma (Riter-Studnička, 1956, 1959; Lakušić, 1970; Redžić, 2007a, 2011a; Redžić et al., 2008; 2011;). To su: (i) mediteranski, (ii) sub-mediteranski, (iii) mediteransko-montani, (iv) brdski (montani), (v) panonski, (vi) peripanonski, (vii) gorski, (viii) pretplaninski, (ix) planinski, (x) reliktnih borovih šuma, (xi) refugijalno-reliktnih lišćarsko-listopadnih šuma i (xii) močvarni (Slika 9).

Slika 9. Diverzitet ekoloških sistema na vertikalnom profilu Bosne i Hercegovine (Redžić et al., 2008)

Figure 9. The diversity of ecological systems at the vertical profile

of Bosnia and Herzegovina (Redžić et

al., 2008)

25

0 10 20 30 40 50

Ekosistemi

MedSmed

Med-monGorskiBrdskiPpanPan

VplanRborov

ReliktMočv

Biom

i

Diverzitet bioma i ekosistema BiH

Ukupno: 11 bioma252 ekosistema



Najraznovrsniji su ekosistemi u kanjonima i klisurama rijeka (Drina, Neretva, Una, Vrbas) u kojima se nalaze i svojevrsni centri razvoja ende-mične flore, fungije i faune. Neki od njih, kao što je kanjon u kompleksu planina Prenj–Čvrsnica i Čabulja, prepoznati su kao centri biodiverziteta na globalnom planu (Slika 7). Međutim, zbog rastućeg nepovoljnog uticaja čovjeka, neki od njih se prepoznaju i kao „vruće tačke biodiverziteta“ u po-dručju Mediterana, uključujući i globalni nivo (Redžić, 2011a).

Slika 10. Glavni razvojni endemni centri u BiH

Figure 10. Main endemic development centers in

BH

Posebne vrijednosti biološkoj i ekološkoj raznolikosti BiH daju kraška polja i polja u kršu (Slika 11). Sva kraška polja u BiH imaju dinarski pravac pružanja: sjeverozapad – jugoistok. Sa najvećom površinom je Livanjsko polje (405 km2), jedno od najprostranijih kraških polja ne samo u Dinari-dima, već i znatno šire.

Slika 11. Kraška polja i polja u kršu sadrže visoke

vrijednosti biološke i ekološke raznolikosti

(Redžić, 2010)Figure 11. The karst fields (poljes) and field (poljes)

in karst contain high values of biological and ecological

diversity (Redžić, 2010)

Sulejman REDŽIĆ

GLAVNI RAZVOJNI ENDEMNI CENTRI

REFUGIJUMI TERCIJERNE FLORE I VEGETACIJE

RAZVOJNI CENTRI PLANINSKE FLORE I VEGETACIJEIZVOR: Redžić, S., 2009.

KRAŠKA POLJA

POLJA U KRŠU


Mnoga od kraških polja u BiH su uznemirena i degradirana, neka od njih i devastirana, kao što je dijelom Livanjsko polje, Popovo polje i Fat-ničko polje. Polja u kršu su naročiti prirodni krški fenomeni. Nastali su sekularnim procesima geogeneze u kojoj voda nije igrala ključnu ulogu kao u nastanku kraških polja. Najznačajnija polja u kršu su Dugo polje između Čvrsnice i Vran planine, Medno polje kod Bos. Petrovca, Grahovsko polje, i druga (Slika 11).

Najveći refugijumi tercijernaflore i faune su u kliusurama i kanjonima rijeka. Jedan od najznačajnijih refugijuma je slivno područje rijeke Neretve (Slika 12).

Slika 12. Reliktno-refugijalna staništa u slivnom području rijeke NeretveFigure 12. Relict-refuge habitats in the catchment area of the Neretva river

Bosna i Hercegovina (BiH) je jedna od nabogatijih zemlja po broju en-demičnih i reliktnih vrsta biljaka, životinja i gljiva (Hayek, 1924–1933; Tutin et al., 1964–1980; Beck-Mannagetta, 1906, 1903-24, 1917-23; 1927, Beck-Managetta et Maly,1950; Beck-Managetta et al., 1967, 1974, 1983; Lakušić et Redžić, 1991; Redžić et al., 2008). Prema savremenim naučnim procjenama cijeni se da je više od 15% endemične flore i faune. Tako na tlu zemlje bosanske utočište nađe preko 500 vrsta endemične flore vasku-larnih biljaka (Bjelčić, 1987; Redžić, 2007a). Prema tome, BiH je zemlja sa

Reliktno-refugijalna staništa u slivnom području rijeke Neretve

Kanjon rijeke Idbar

Klisura i kanjon rijeke Rame sa više pritoka (Klek, Here, krupić I vodopad u selu Duge)

Kanjon rijeke Neretvice

Kanjon od donje Jablanice do mostarskog polja (Salakovac)

Klisura rijeke Neretve sa plahovitim tokom od Blagaja do Čapljine

Klisura-kanjon rijeke Trešanice

Klisura Glogošnice

Izvorišni sliv u području Borač planine, nizvodno do Uloga – klisura između Zelengore na istoku i Crvanj planine na zapadu

Kanjon otoke- jezernice od Boračkog jezera

Kanjon rijeke Rakitnice

Kanjon Ljute

Kanjon od Glavatičeva do Đajića, uzvodno od Konjica

Kanjon nizvodno od Uloga do Glavatičeva, jedan od najočuvanjijh, najprirodnijih dijelova životne sredine Bosne i Hercegovine

Kanjon rijeke Drežnice

Kanjon rijeke Doljanke kod Jablanice

Kanjon rijeke Grabovice

Izvorišna čelenka rijeke Bune kod Blagaja

Dolina rijeke Kupe

Klisura i kanjon rijeke Trebižat od Gabela do Vrlike

Klisura sa kanjonom rijeke Bregave uzvodno od Stoca

Kanjon rijeke Bijele

NERETVA

Izvor: Redžić in Redžić et al., 2008.



najvišom stopom endemičnosti u evropskim i svjetskim razmjerama (Sli-ka 13). To nesumnjivo govori da se na tlu BiH nalaze i svojevrsni razvojni centri u kojima se procesi endemogeneze i danas odvijaju (Bjelčić et Šilić, 1971; 1979; Horvat et al., 1974).

Broj vrsta /km2

0,00000

0,02000

0,04000

0,06000

0,08000

0,10000

0,12000

0,14000

0,16000

0,18000

0 5 10 15 20 25 30 35

Finska30

Švedska29

Norveška28

Velika Britanija27

Njemačka426

Poljska25

Francuska24

Španjolska23

Turska22

Irska21

Rumunjska20

Italija19

Češka418

Mađarska417

Bugarska16

Danska15

Austrija414

Nizozemska13

Grčka12

Jugoslavija(SCG)11

Belgija10

Slovačka49

Portugal138

Švicarska47

Hrvatska26

Hrvatska15

Bosna i Herzeg4

Bosna i Herzeg3

Albanija2

Slovenija1

BROJ VRSTA VASKULARNE FLORE PO km2

IZVOR: Redžić, S. (prema Nikolić, T. & Topić, J., 2007) i drugim

Slika 13. Florističko bogatstvo evropskih zemalja (BiH je na trećem mjestu po broju vrsta vaskularne flore)

Figure 13. The floristic richness of European countries (Bosnia and Herzegovina is the third position to number of species of vascular plants)

Tako nastaju mnoge vrste biljaka, naročito u područjima gdje je živi svi-jet determiniran relativno kasno kao što su centri glacijacije na najvišim dinarskim planinama. Uz mnoge glacijalne relikte, najviše planine nasta-njuju i mnoge mlade endemične biljke koje govore o intenzivnim procesi-ma filogenije nakon posljednjeg ledenog doba. Neke od endemičnih vrsta su sa uskom ekološkom amplitudom, a pojedine nastanjuju samo najviše planinske masive koji su duže vrijeme pod uticajem dubokih planinskih snijegova (Redžić, 2011a, Redžić et al., 2011).

Genetička raznolikost čini nesvakidašnje bogatsvo BiH (Slika 14). Na-ročito je značajno ono koje je sadržano u nekoliko stotina endemičnih vr-sta biljaka, životinja i gljiva. To čini genofond od neprocjenjive vrijednosti (Slika 15).

Sulejman REDŽIĆ


Campanula waldsteiniana Roem.& Schul.

Edraianthus jugoslavicus LakušićEdraianthus serpyllifolius Vis.

Symphyandra hofmanniPant.

Campanula perucicae Lakušić

Slika 14. Neke od endemičnih i stenoendemičnih biljnih vrsta u BiH (Redžić, 2010)Figure 14. Some of the endemic and stenoendemic plant species of BH (Redžić, 2010)

Najnovije procjene specijskog diverziteta ukazuju na enormno visoke vrijednosti. Biljaka ima oko 7.000 taksona (Redžić et al., 2008). To BiH svrstava na treće mjesto u Evropi. Hordata je oko 500 vrsta. O broju ahor-data još uvijek je teško suditi. Gljive su velika nepoznanica. Do sada ih je registrovano svega oko 2000 vrsta. Genetička i specijska raznolikost sadr-žana je u različitim oblicima ekološke raznolikosti (populacije, biocenoze, ekosistemi, biomi, biociklusi, biosfera). Utvrđeno je 240 ekosistema iz čak 11 bioma. Više od 40% vegetacijskih klasa BiH sadržano je u vegetaciji Evrope (Rodwell et al., 2002).

Slika 15. Biljni genetički resursi su veliko bogatstvo BiH. Oko 122 autohtone vrste voća, povrća, žita i ukrasnih biljaka čini genofond od neprocjenjive vrijednosti

Figure 15. Plant genetic resources are a great wealth of BH. About 122 indigenous species of fruits, vegetables, grains and ornamental plant makes an invaluable gene pool

BILJNI GENETIČKI RESURSI IZVOR: Redžić, S, 2009.

122 vrsta



BiH ima još uvijek dobro očuvane ekosisteme i u njima sadržane prirod-ne resurse – ljekovite, jestive, vitaminske i aromatične vrste biljaka i gljiva, privredno važne vrste, prirodna staništa i zajednice, kao i širok spektar eko-sistema (Redžić, 2007b, 2010, 2011b). Ovi resursi se mogu staviti u funkciju smanjenja siromaštva i razvoja visokoakumlativnih i dugoročnih projekata koji pružaju velike mogućnosti za zapošljavanje kako visokostručnih kadro-va tako i značajnog broja manje kvalifikovanih radnika i ženske radne sna-ge. Nažalost, ne postoje jasne strategije i programi. Postojeći intelektualni i stručni resursi u Bosni i Hercegovini su nedovoljni da bi se uhvatili u koštac sa rastućim siromaštvom i napravili održive projekte.

Zbog prekomjerne upotrebe, mnoge ljekovite i aromatične vrste biljaka su dospjele na „crvene liste“ i u BiH (Slika 16).

Adonis vernalis Arnica montana Gentiana lutea Lycopodium clavatum

Menyanthes trifoliata Arctostaphylos uva ursi Cetraria islandicaEC: 338/97 & EC: 339/97

Slika 16. Najugroženije vrste ljekovitih i aromatičnih biljaka (prema više izvora - Redžić, 2010)Figure 16. The most endangered species of medicinal and aromatic plants (after more sources,

Redžić, 2010)

Najugoženije su Gentiana lutea, Menyanthes trifoliata, Arnica montana i druge čija je dalja upotreba regulisana posebnom direktivom Evropske ko-misije (Slika 16). Neke, kao što je Adonis vernalis, su skoro nestale iz flore BiH.

PRIJETNJE BIOLOŠKOJ RAZNOLIKOSTI U BIHBrojne su prijetnje BD u BiH. Uz globalne promjene to su: - prekomjerna sječa šuma, - intenzivna erozija tla,

Sulejman REDŽIĆ


- gubitak poljoprivrednog i šumskog zemljišta,- eutrofikacija voda, - kontaminacija svih sfera života, - prekomjerna eksploatacija bioloških resursa, - neodrživa eksploatacija vodnih i mineralnih resursa, - slabe i neefikasne implementacije zakonske regulative, - nepostojanje jasnog institucionalnog okvira, kao i slaba istraže-

nost pojedinih komponenata biodiverziteta u kontekstu savreme-nih potreba.

Izuzetno su ranjiva staništa u različitim dijelovima krša, kao što su pe-ćine, planinska jezera, depresije (Slika 17).

Slika 17. Kraška staništa su veoma osjetljiva i pouzdan indikator antropogenog uticaja i globalnih promjena – Kukavičko jezero na Kupresu i unutrašnjost špilje Vjetrenice u

Zavali pored Popovog polja (Redžić, 2010).Figure 17. Karst habitats are very sensitive and reliable indicator of anthropogenic

impacts and global change – Kukavičko lake at Kupres and inside of cave Vjetrenica at Zavala near Popovo polje (fields) (Redžić, 2010).

Krajnje oportunistička okolišna i ekološka politika u BiH, a posebno u FBiH, inhibirale su izgradnju naučne, stručne i upravljačke infrastrukture, realizaciju ključnih projekata (NATURA 2000; IUNC projekti i sl.), tran-sparentnost u pristupu javnim ekološkim fondovima su dodatno uticale na veoma težak položaj prirodnih resursa i u njima sadržane biološke razno-likosti.



KONZERVACIJSKI STATUS VASKULARNE FLORE BIHZbog navedenih pritisaka biodiverzitet BiH je veoma ugrožen. Cijeni

se da je više od 20% taxa sa određenim oblikom i stupnjem ugroženosti. Međutim, još uvijek ne postoje egzaktni podaci koji upućuju konkretnije u ovu složenu problematiku. BiH je jedna od rijetkih članica Ujedinjenih naroda koja još uvijek nema urađenu „crvenu listu“ biodiverziteta. To se podjednako odnosi i na floru, i na faunu i na fungiju. Pokušaj koji je učinio dr. Šilić je vrijedan svake pažnje i hvale (Šilić, 2000). Na bazi bogatog isku-stva, a na osnovu kriterija Međunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN, 1993–1998) izvršio je determinaciju konzervacijskog statusa vaskularne flore BiH i ustanovio čak 672 taxona, što je blizu 35% od ukupnog broja taxa u makroflori BiH (Slika 18).

745 54

280 286

0

50

100

150

200

250

300

350

EX? EN DD VU NT

Kategorija ugroženosti

Broj

taxa

Izvor: Redžić 2010 prema Šilić (1992-94)

KONZERVACIJSKI STATUS FLORE BiIH

Ukupno: 672

Slika 18. Konzervacijski status makroflore BiHFigure 18. The conservation status of BH macroflora

U kasnijim istraživanjima Redžić (2010) je izvršio reviziju konzervacij-skog statusa iz prethodnog prijedloga „crvene liste“ u skladu sa kriterijima IUCN (1993, 1994, 1996, 1998, 1999, 2003) Utvrđeno je čak 7 taxona čiji je status sporan. Naime, ti taksoni već odavno nisu viđeni na svojim ranijim staništima, pa se smatra da su iščezli ili skoro nestali iz prirodnih popula-cija. Ugroženo je 45 vrsta, 280 vrsta je ranjivih i veoma osjetljivih, 286 taxa je skoro pa ugroženo, a 54 vrste su još uvijek sa slabo proučenim konzerva-cijskim statusom (Slika 18).

Sulejman REDŽIĆ


PRAVCI DJELOVANJATeško stanje BD nameće urgentne potrebe uspostave dugoročno efika-

sne zaštite kroz sljedeće mjere: - Izgradnja naučne, stručne i upravljačke infrastrukture u oblasti bi-

ološke raznolikosti; - Transparentan pristup javnim okolinskim i ekološkim fondovima

na bazi determiniranih prioriteta i postignute referentnosti; - Realizacija svih obaveza koje proističu iz međunarodnih obaveza

proizašlih iz Konvencije o biološkoj raznolikosti i drugim međuna-rodnim dokumentima iz ove oblasti;

- Realizacija projekata od značaja za integracijske procese i pribli-žavanja BiH Europskoj uniji (Crvene knjige flore, Crvene knjige faune, Crvene knjige fungije, Natura 2000, Habitat kategorizacija, odnos prema klimatskim promjenama i sl.).

Biodiverzitet BiH je najbolji indikator kvaliteta životne sredine. BD je velika šansa za održivi razvoj BiH. Biodiverzitet treba zaštititi shodno po-trebama i međunarodnim kriterijima uz uvažavanje lokalnih specifičnosti.

Literatura

Beck-Mannagetta G. 1903–1924. Flora Bosne i Hercegovine i oblasti novo-pazarskog Sandžaka. Glasnik Zemaljskog muzeja BiH xV-xxxV. Sara-jevo.

Beck-Mannagetta G. 1906. Flora Bosne, Hercegovine i Novopazarskog Sandžaka. II (1). Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini xVIII(1). Sarajevo.

Beck-Mannagetta G. 1917–1923. Flora Bosne, Hercegovine i Novopazar-skog Sandžaka, Glasnik Zem. Muzeja, Sarajevo.

Beck-Mannagetta G. 1927. Flora Bosnae, Hercegovinae et regionis Novi Pazar, III. Choripetalae. Srp. Kralj. akadem. Beograd–Sarajevo.

Beck-Mannagetta G., Maly K. 1950. Flora Bosnae et Hercegovinae. IV Sympetalae (Gamopetalae). Pars 1. Bioloski institut u Sarajevu, Posebna izdanja, knjiga 1. Svjetlost, Sarajevo: 6-72.

Beck-Mannagetta G., Maly K., Bjelcic Z. 1967. Flora Bosnae et Hercegovi-nae. IV Sympetalae Pars 2. Zemaljski muzej u Sarajevu, Posebna izda-nja, knjiga 2. Sarajevo: 5-110.





Bjelčić Ž., 1987. Endemi u biljnom svijetu Bosne i Her cegovine i problem zaštite. ANUBiH, Posebna iz danja LxxxII, knjiga 14: 95-102.

Bjelčić Ž., Šilić Č. 1971. Karakteristične cvjetnice za hercegovački endemni centar – planine Prenj, Čvrsnica i Čabulja. Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, 10: 39-57.

Bjelčić Ž., Šilić Č. 1979. Minuartio handelii-Caricetum ass. nov. – nova za-jednica na planini Čvrsnici u Hercegovini. Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, 18: 51-56.

CBD. 2010. Secretariat of the Convention on Biological Diversity (2010), Global Biodiversity Outlook 3, May, 2010: 56

Ferraro P. J., Lawlor K., Mullan K. et al. 2012. Forest Figures: Ecosystem Services Valuation and Policy Evaluation in Developing Countries. Re-view of Environmental Economics and Policy 6 (1): 20-+.

Gaston K. J., Spicer J. I. 2004. Biodiversity – An Introduction. Second edi-tion, Blackwell Publishing, Oxford: 191 pp.

Goldenberg S. 2011. Planet Earth is home to 8.7 million species, scientists estimate. The Guardian, London.

Hawksworth D. L. 2001 The magnitude of fungal diversity: the 1,5 million species estimate revisited. Mycological Research 105(12): 1422-1432.

Hayek A. 1927–1933. Prodromus Florae peninsulae Bal canicae. Tom I: pp. 1193; Tom II: pp. 1152; Tom III: pp. 472, Dahlem–Berlin.

Horvat I., Glavač V., Ellenberg H. 1974. Vegetation Südosteuropas. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart: pp. 768.

IUCN 1993. Draft IUCN Red List Categories. IUCN, Gland, Switzerland. IUCN 1994. IUCN Red List Categories. Prepared by the IUCN Species

Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland.

IUCN 1996. Resolution 1.4. Species Survival Commission. Resolutions and Recommendations, pp. 7-8. World Conservation Congress, 13-23 Octo-ber 1996, Montreal, Canada. IUCN, Gland, Switzerland.

Sulejman REDŽIĆ


IUCN. 1998. Guidelines for Re-introductions. Prepared by the IUCN/SSC Re-introduction Specialist Group. IUCN, Gland, Switzerland and Cam-bridge, UK.

IUCN. 1999. IUCN – World Commission on Protected Areas (WCPA): Short Term Action Plan 1999–2002. IUCN. Gland, Switzerland.

IUCN/SSC. 1999. IUCN Red List Criteria review provisional report: draft of the proposed changes and recommendations. Criteria Review Wor-king Group: Species 31-32: 43-57.

Lakušić R. 1970. Die Vegetation der Südöstlichen Di nariden. Vegetatio 21: 321-373.

Lakušić R., Redžić S. 1991. Vegetacija refugijalno-re liktnih ekosistema sliva rijeke Une. Bilten Društva ekologa BiH, B, 6: 25-73.

Redžić S. 1995. Scientific Colloquy: „Biological Diversity – Theoretical and Practical Aspect“, Proceeding of papers and abstracts of papers of Aca-demy of Sciences and art of BiH and Ministry of physical planning and environment of R BiH, Sarajevo, BiH, 27-28. December, 1995.

Redžić S. 2007a. Syntaxonomic diversity as an indica tor of ecological diver-sity – case study Vranica Mts. at the Central Bosnia. Biologia, Section Botany 62: 173-184.

Redžić S. 2007b. The ecological aspect of ethnobotany and ethnopharma-cology of population in Bosnia and Herzegovina. Collegium Antropo-logicum 31 (3): 869-890.

Redžić S. 2010. Knjiga sažetaka/Book of abstracts Drugog međunarod-nog kolokvijuma „Biodiverzitet – teorijski i praktični aspekti“/ Second International Colloqium „Biodiversity – Theoretical and Practical As-pects“. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine/Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, Odjeljenje prirodnih i matematičkih nauka/Department of Natural and Mathematical Scien-ces, Sarajevo, 3. 12. 2010. ISBN 978-9958-501-51-7, COBISS.BH-ID 18472454: 78 pp.

Redžić S. 2011a. Phytogeographic and Syntaxonomic Diversity of High Mountain Vegetation in Dinaric Alps (Western Balkan, SE Europe). J. Mt. Sci. 8 (6): 767-786.



Redžić, S. 2011b. Medicinal and Aromatic Plants in Generating of New Va-lues in 21st Century. Book of abstracts of International Conference, No-vember 9-12 2011, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina. Special editions Vol. CxL, Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, Department of Natural and Mathematical Sciences, Vol. 18. Sarajevo, 2011. ISBN 978-9958-501-68-50, COBISS.BH-ID 19167750: 275 pages.

Redžić S., Barudanović, S., Radević M. (Eds.) 2008. Bosna i Hercegovina – zemlja raznolikosti. Pregled i stanje biološke i pejzažne raznolikosti Bosne i Her cegovine. Federalno ministarstvo okoliša i turizma BiH, Sa-rajevo: 164 pp.

Redžić S., Barudanovic S., Trakic S., Kulijer D. 2011. Karst as an indica-tor for biodiversity richness and enedemo-relictness (Prenj – Čvrsnica – Čabulja Mts. in Herzegovina, W. Balkan). Acta Carstologica 40 (3): 527-555.

Riter-Studnička H. 1956. Flora i vegetacija na dolo mitima Bosne i Herce-govine. Godišnjak Biološkog instituta 9: 73-122.

Riter-Studnička H. 1959. Kraška polja BiH kao reliktna staništa biljaka. Za-štita prirode 16: 28-35.

Rodwell J. S., Schamineé J. H. J., Mucina L., Pignatti S., Dring J., Moss D. 2002. The diversity of European vegetation: An overview of phytosoci-ological alliances and their relationships to EUNIS habitats. National Reference Centre for Agriculture, Nature and Fish eries, Wageningen: 168 pp.

Sala O. E. et al. 2000. Global Biodiversity Scenarios for the Year 2100. Sci-ence 287: 1770-1774.

Schneiders A., Toon V. D. Wouter V. L. et al. 2012. Biodiversity and ecosystem services: Complementary approaches for ecosystem manage-ment? Ecological Indicators 21(Special Issue: SI): 123-133.

Šilić Č. 2000. List of species (Pterido phyta and Spermatophyta) for the “Red Book” of Bosnia and Herzegovina. Wissensghaftliche Mit teilungen des Bosnisch-Herzegowinischen Landes museums, Naturwissenschaft, Heft C, 7: 287-322.

Tutin T. G., Heywood V. H., Burges N. A., Valentine D. H., Walters S. M., Webb D. A. 1964–1980. Flo ra Europea Vol. I-V. Cambridge University Press, Cambridge.

Sulejman REDŽIĆ

70

UNEP. 2006. Millennium Ecosystem Assessment: Ecosystems and Human-Well Being: Biodiversity Synthesis. ISBN: 1569735883.

Wilkins J. 2010. How many species concepts are there? The Guardian, Lon-don.

Wilson E. O. (Ed.) 1988. Biodiversity, National Academy Press, Washin-gton, DC. ISBN: 0309037395.



ПИТАЊЕ (КО)ИНЦИДЕНЦИЈЕ РАЗЛИЧИТИХ НИВОА БИОДИВЕРЗИТЕТА

QUESTION OF (CO)INCIDENCE AMONG DIFFERENT LEVELS OF BIODIVERSITY

Боро П. ПАВЛОВИЋ, Невенка ПАВЛОВИЋПриродно-математички факултет Универзитета у Бањој Луци, РС, Босна и

Херцеговинаe-mail: [email protected]

САЖЕТАКУ уобичајеном значењу биодиверзитет обухвата субиндивидуални,

индивидуални, популациони, демоски, таксонски, таксоценски, ценотички – синтаксонски, али такође и екосистемски – синтаксонски диверзитет. Стриктно субиндивидуални и екосистемски (прецизније еконски) нивои су системи који су испод, односно превазилазе нивое биотичких система. У сваком случају постоји много нивоа биодиверзитета. Низ питања проистиче из разматрања повезивања различитих нивоа биодиверзитета. Тачке хоризонталних – синхроних дистрибуција, линије вертикалних – асинхроних – сукцесивних путева, и обоје, мреже интегрисаних хоризонталних и вертикалних богатстава системских варијанти изгледају налик неријешеној мистерији у много случајева као: камбријски, екваторијални, слатководни, архипелашки, и тако даље... биодиверзитети. Такође су стављане у питања аутохтоне или алохтоне, комбинационе насупрот постале, монофилетске или полифилетске, планетске затворене или ванпланетске отворене, композиције биодиверзитета.







DOI: 10.5644/proc.bd-01.032012ISBN: 978-9958-501-80-7



Кључне ријечи: биодиверзитет, нивои, коинциденције, поријекло

ABSTRACTIn usual means biodiversity comprises sub individual, individual, population,

demos, taxon, taxocene, cenotic – syntaxone, but also ecosystems – syntaxone diversity. Strictly the sub individual and the ecosysteme (more precisely econе) levels are systems that are sub size, or oversize of levels of biotic systems, respectively. In any way, there are many levels of biodiversity. An array of questions has been arising from the consideration of associations among different levels of biodiversity. Spots of horizontal – synchronic distributions, lines of vertical – asynchronic – successive paths, and both, nets of integrated horizontal and vertical richness of systems variants look like an unsolved mystery in many cases such as: Cambrian, equatorial, inland waters, archipelagos, and so on… biodiverstis. Autochthone or alochthone, combinational versus originated, monophyletic or polyphyletic, planet closed or outplanet open compositions of biodiversity have been also questioned.

Key words: biodiversity, bioversity, levels, coincidence, ascen-dance

ПОИМАЊА, НОВА ОДРЕЂЕЊА И КОНЦЕПЦИЈЕ

Уобичајено схватање биодиверзитетаУ уобичајеном значењу биодиверзитет обухвата субиндивидуални,

индивидуални, популациони, демоски, таксонски, таксоценски, ценотички – синтаксонски, али такође и екосистемски – синтаксонски диверзитет. Концепти биодиверзитета су развијани и прије појаве термина биодиверзитет и његовог уобичајеног схватања (Thienemann 1920, Shannon & Weaver 1949, Whittaker 1962, 1972, 1977, Pielou, 1966). Један концепт разликује три облика диверзитета поистовијећеног са биодиверзитетом: (1) примарни диверзитет је симиларитет или дисимиларитет између биотичких јединица (бета диверзитет, или сада је интерпретиран као обрт); (2) одређивање броја таквих јединица, које ће да одговарају алфа и гама диверзитету, названо је секундарни диверзитет; а (3) терцијарни диверзитет је диверзитет односа између


Боро П. ПАВЛОВИЋ & Невенка ПАВЛОВИЋ

јединица и тешко се биљежи пошто се везује са комплетном еколошком комплексношћу и усредсређен је на све функционалне конекције и интеракције које постоје између квалитативно и квантитативно детерминисаних јединица (Beierkuhnlein 1999, Schulze et al. 2002, 2005).

Ограничење на биотичке системеСтриктно субиндивидуални нивои диверзитета тичу се система

који су биотички непотпуни, а екосистемски (прецизније еконски) нивои диверзитета превазилазе нивое биотичких система. Тако би субиндивидуални нивои диверзитета као и екосистемски и еконски нивои диверзитета могли да се искључе из биодиверзитета. И у ужем, а и у ширем схватању постоји много нивоа биодиверзитета.

Инкозистентност термина биодиверзитетУ термину био-ди-верзитет израз ди-верзитет представља сужење

(редукцију) ако се ди- схвати као удвајање, подвајање. Опћенитије могло би да изгледа дијељење, онда баш у моменту тока мисли, бјежећи од ријечи ди-оба ка ди-јељењу, намеће се исто ди- које очито лежи у коријену раз-ди-обе, раз-два-јања језика. Свуда је основа два.

Вишеструкост умјестo двострукостТо је садржано и у верзитет (л. versus, verso, verto – окретати,

обртати, превртати), с тим да окретање може да се односи не само на двије него на више страна. Подвајање, фуркација или рашљање су основа дивергенције, али многострукост биотичких система може да проистиче не само из двокраке, него и из трокраке и вишекраке рашчлањености.

Требају ли у сложеници биодиверзитет и ди- и -верзитет? Приједлог одговора је биоверзитет. То је скраћена и довољна

сложеница која упућује на мноштво верзија живота, разноликост


живота, живописност, шароликост живота. Као што термин верзиколор упућује на више боја, шаренило, тако биоверзитет упућује на живописност.

Биоверзитет – живописностНе само са становишта људске спознаје, живописност је сама

суштина живота. Она проистиче из способности иницирања, развоја, обједињавања и одређивања облика, начина и путања одржавања система. Те способности су садржане у иницијалним и обједињаваним компонентама система. Живописност се успоставља живописањем. Живописање је остваривање живота у свим изразима његове садржине. Писање у живописности значи успостављање садржине живог (система). О човјековом уникатном животу пише се животопис. Животопис представља само дио представе о живописању људског бића.

Богатство варијанти Биоверзитет – живописност, може да се на прихвaтљив начин

описује употребом термина богатство – сиромаштво (оскудност) заступљених варијанти биотичких сисистема, првенствено из наших знања и одредница о њима. Ако се под богатством схвате стања присуства варијанти изнад 1 до пребројивог (непребројивог) или чак бесконачног броја варијанти биотичких система, онда је у термину богатство укључен и комплемент сиромаштво (оскудност). Живописањем један једини биотички систем пролази кроз слијед (различитих) стања која дају унутарсистемско богатство.

Показатељи богатстваБрој варијанти је једна одредница богатства. Друга је заступљеност

– учесталост варијанти. Број сваке од варијанти утиче на богатство што је дато и сагледава се изразима за количину информације или за мјеру ентропије (Shannon 1948, Shannon & Weaver 1949), али и читавог низа других показатеља и мјера диверзитета (Whittaker 1962, 1972, 1977, Pielou, 1966, 1974, 1975, 1977, Karadžić & Marinković, 2009).



Свеобухватан системСистем може да буде свеобухватан – један једини. Bios (у

монофилетском схватању) је такав свеобухватан биотички систем, један једини, истовремено и таксон и синтаксон. Сва писања од његовог исходишта чине једну јединствену књигу, која се исписује у разгранавањима и завршавањима линија, у преплетањима и ткањима. Свеобухватан систем је инваријантан, односно са једном варијантом.

Множина системаДруга могућност је мноштво система. Множина истовремених

или разновремених система може да се налази у подручју једне варијанте до много варијанти. Поновљена настајања, исписивања система, садржином – језиком и симболиком, код биотичких система проистичу из размножавања и комплексионо-композиционих обједињавања. Бројност – множина живих система је предуслов појаве варијанти, односно биоверзитета.

Синхроно, асинхроно и обједињено богатство варијантиБогатство варијанти система се сагледава обично у временским

пресјецима, синхроно богатство (стање богатства – „хоризонтално“ богатство), али и током времена асинхроно богатство (у линији – „вертикално“ богатство), или обједињено у пуном трајању биотичких система, обједињен (интегриран) број варијанти биотичких система.

Нивои биоверзитетаБиоверзитет почива на модуларности (Pavlović 1993). Цјеловити

биотички системи почињу са јединком, измјењивим (модуларним) елементом наредних нивоа биотичких система: популација, демоса, таксона и синтаксона (нивоа: таксоцена, биоценоза и биота). Нижи ниво биотичког система је модуларан у вишим нивоима биоверзитета. Замјењују се или смјењују се: јединке у популацији, демосу, таксону и синтаксону; популације у демосу, таксону и синтаксону; демоси у



таксону и синтаксону; таксони у синтаксону. Таксони и синтаксони као хијерархијски системи такође обухватају модуларност нижих нивоа у вишим нивоима. Замјена или смјена модула не ствара нужно нову верзију вишег система.

Хијерархије биоверзитета, поред оваквих општих, поједноставље-них израза, имају своја наизглед имагинарна поља, која су реално повезана са трајањем система. Различита трајања живота јединки, дисперзиони типови јединки, доводе до тога да популације, демоси, ценоси,... представљају измјењиве системе, око на пр. хиљадугодишње јединке. Слично је са реликтним демосом (пр. живих фосила) којима су током времена модуларне биоценозе.

Јединка уникатан или поновљив системЈединка је јединствен уникатан систем. Биотичка садржина јединки

има различите оквире поновљивости које су одређујуће у нивоима биоверзитета. Оквир поновљивости је најшири у предачко-потомачким мрежама до нивоа популације. Оквир поновљивости одржава се или мијења унутар демоса, исти је или ужи кроз хијерархије таксона од врсте до царства и живог свијета као уникатног таксона – Bios-а.

Поновљивост веза заједничког живљења – ценотичка обједињавањаОквир поновљивости веза заједничког живљења, из садржина

ценотичких обједињавања, који успоставља хијерархије синтаксона, такође би требало да се сужава (да осцилује или се неправилно мијења) у биоценотичкој хијерархији или хијерархији биота закључно поново са најкрупнијим нивоом (синтаксоном и биотом) живим свијетом – Bios-ом.

Популација и демосПопулација је пресјек стања демоса. Демос је систем са дужим

трајањем од популације. Демос је скуп смјењујућих – сукцесивних,



али могуће и више синхроних популација. Сукцесивне популације у продужецима у цијелости садрже везе предачко потомачке, међугенерацијске везе јединки. Свака јединка је потомак неког родитеља. Синхроне популације директно се везују (али не свеобухватно) репродуктивним везама: међупопулационо зависно од миграција, а унутар популације зависно од система репродукције. Демос је елеменат таксона. У оквирима таксона, везе су предачко-потомачке.

Инволуција биоверзитета – верзитети испод нивоа јединкеИнволуција биоверзитетa обухвата прелазак, унутар множине

варијанти индивидуалних система било ког нивоа, на субиндивидуалне нивое – субсистеме који су компонента структура и континуитета система од нивоа јединке до Bios-а. Широко постулирање таквих верзитета могло би да се односи на свјетове субсистема носиоца информација, унутар (или изван) биотичких система: прионидни-, РНК-, ДНК-,..., -свјетови; системи континуитета гена, хромозомских јединица (одсјечака), органела... (Pavlović 1993).

Овакво гледање на однос индивидуалних и субиндивидуалних система је из садашњег временског пресјека, од јаснијег ка мање спознатом, али могуће и из нестанака и поновљених настанака биотичких система. Иначе из хемијске и биохемијске (пребиотичке и биотичке) еволуције система, молекуларни, макромолекуларни и комплексни структурално-функционални системи који су укључени у настанак праћелија, представљају старије исходишне системе и такође системе који продужују трајање својих варијантности (верзитета) и унутар и изван јединке и потомака или потомачких линија. Верзитети молекуларних и биотичких система, у својим трајањима и по својим оквирима, међусобно су по својим садржинама укључни, а такође и обухватни системи (Pavlović & Pavlović 1986, Pavlović 1990, 1993), и у смислу «себичног гена» (Dawkins 1976) и у устаљеном схватању односа тих система. Термин инволуција биоверзитета не обухвата такво проширено схватање. Појава и успостављање биоверзитета доприноси убрзању и развоју верзитете укључених система молекуларних, субцелуларних и субиндивидуалних нивоа.



Концепт метагеномике, на примјеру Хуманог микробиомског

пројекта (ХМП) уводи проучавања генома на ценотичком нивоy, конкретно свих представника микрорганизама који живе у људском тијелу (Turnbaugh et al. 2007). Ти микрорганизми, током еволуције, условили су присуство или отсуство одређених гена и довели до комплементарности генома различитих таксона куји учествују у укупности процеса који се одвијају током заједничког постојања. Тако успостављање и развој макромолекуларних верзитета генома обухвата и одвија се у множини, систему: јединки, популација, демоса и ценоса, који имaју своје биоверзитете.

ЕконверзитетБиоверзитет у склопу језгара екона представља дио верзитета

екона (Pavlović 1988, 1990b), заједно са додатним дијеловима верзитета окружења, те верзитета успостављених веза (по начину и садржини) биотичких система (језгара) са окружењима, сачињава еконверзитет. Еконверзитет је скуп верзитета језгра, окружења и веза којима се интегрише екон.

У онтоекон верзитету који је интеграл свих веза једног онтоса (бића, јединке која је језгро онтоекона) са њеним окружењима, произилази да је то једна верзија система у којој су током живота остварене везе са коначним скупом неживих и живих система који су његово окружење или дио његове унутрашњости. Али онтоекон пролази различите верзије стања и јединке која је језгро и њених окружења, као и успостављених веза међу њима. Тако постоје различите верзије стања јединке и окружења која сачињавају онтоекон.

У демоекону језгро је демос (народ) и он успоставља везе са живим и неживим системима окружењима током цјелокупног постојања демоса. У то су укључени биоверзитети онтоса и популација унутар демоса, те из окружења: верзитети неживих система, верзитети (етапе верзитета) других популација, демоса, ценоса, односно верзитети или етапе верзитета демоекона и ценоекона окружења.

Верзитетима ценоекона, у уобичајеном схватању биодиверзитета посвећује се посебна пажња односно то би одговарало сагледавању богатства екосистема, а у концепцији екона то би били временски



пресјеци, богатство серија синхроних ценоекона. Биотско језгро ценоекона је ценос – заједница у свом укупном трајању. Најобухватнији ниво ценоеконског обједињавања садржан је у екону који је Зис назвао биосфера, a Вернадски конципира кључне основе планетарне функционалности тог система (Süss 1875, Vernadskiy, 1926, 1929, 1960). Језгро таквог ценоекона је заједница свих бића током континуитета живота на Земљи. Ценоеконско обједињавање, поред ценозе као живог језгра (свеукупности живог) у унутрашњости тог екона, садржи абиотичко окружење. Према спољашњости ценоекон се сусреће са верзитетима других ценоекона или абиотичких система који га ограничавају. Ценоекони имају своје сингенезе које успостављају хијерархије кроз исходишне и настављајуће верзитете обједињавања. За разлику од ценоекона у којима су сродничка (предачко-потомачка) обједињавања само мали дио садржине екона, друга група екона обухвата садржине у којима су доминирајућа филогенетска предачко-потомачка одређења обједињавања. Језгро таквих обједињавања је таксон (у свом пуном трајању) који опстајући у окружењима твори таксоекон (Pavlović 2002, Павловић & Павловић 2008). Таксоекони обухватају хијерархије које су обухватности (продужетак и проширење) демоекона. То су екони врсте, рода, породице, реда, разреда, филума, краљевства, царства, домене и живог свијета. Таксоекон чије је језгор Bios – живи свијет назван је биоекон (у схватању монофилетског непрекинутог постојања живота) он је уникатан и сингуларан са уникатним ценоеконом биосфером.

ПИТАЊА (КО)ИНЦИДЕНЦИЈА БИО(ДИ)ВЕРЗИТЕТА РАЗЛИЧИТИХ НИВОА

(Ко)инциденције богатства биома и унутарбиомских системаКључна питања се односе на поријекло богатства, од теорија о

центрима стварања (по креационистичким схватањима), или центара настанка кроз брзе или споре специјације, до супротних теорија о досељавању и успостављању различитих комплексија: комбинација, пермутација и варијација (са или без понављања чланова). Који чиниоци,



који процеси, појединачно или у комбинацијама, коинцидирају или се могу узети у обзир при објашњавању биогеографских разлика богатстава и састава биота, таксона, синтаксона и ценоекона биома и нижих јединица биогеографких обједињавања?

Tропскe кишнe шумeЗашто се у биоценозама тропских кишних шума са већом

учесталошћу налази пар јединки различитих врста него пар јединки исте врсте? Да ли је богатство становничко или досељеничко? На основу досадашњег познавања, специјско и таксонско богатство овог биома је изразито високо, а сваке године се описују нове врсте. Остали нивои богатства нису довољно инвентарисани, нити систематизовани.

Осцилације Земљине осе, односно помјерање екватора, смјене периода гомилања леда на планети са периодом његовог отопљавања (Milankovitch 1941, Moffatt 2004, Owen & Hanley 2004), доводе до промјене масе, и положаја опстајућих екона (унутар животних циклуса мора и океана, копна и копнених вода), до смањења или повећања разлика биома.

Мисли се да је описано 2 милиона врста биљака од тога 270000 васкуларних врста. Вјероватно је највећа пропорција познатих цвјетница од очекиваних укупно 320000, а узима се да је описано мање од 5% врста микрорганизама (Schulze et al. 2005). Тропске шуме садрже највећи скуп познатих врста виших биљака, тако у шумама Јужне Америке број врста дрвећа достиже 250 на површини од 0,1 хектара (Gentry 1988). На већини станишта је између 100 и 200 врста на хектар, или највеће специјско богатство износи чак 235 или 267 врста међу 500 стабала дрвећа, а најниже 50 врста међу 500 стабала (Gentry 1988, Medina 2007, Pugnaire & Valladares 2007).

Највећа досада забиљежена густина врста износи 365 врста на 1000 м2 за тропске шуме (Gentry & Dodson 1987). Разноврсност низијских тропских шума на локалној скали може да превазилази разноврсност вантропских шума на континенталним скалама: 1175 врста на 0,5 км2 диптерокарпне шуме на Борнеу (LaFrankie 1996), а 1166 врста дрвећа на 4,2х106 км2 шума умјерене зоне (заједно) Европе, Сјеверне Америке



и Азије (Latham & Ricklefs 1993, Wright 2007). У тропским кишним шумама дрвеће представља само 25% биљних врста цвјетница, а у тропима је 65% свих врста цвјетница, 92% папрати и 75% врста маховина (Prance 1977, Wright 2007).

Коинциденције богатства биота на подручјима оточјаДа ли је богатство биота океанских архипелага резултат

специјација или дисперзионо-комбинационих процеса? Зашто на Хавајском оточју коиндицира богатство ендема, богатство биота, са инверзионим полиморфизмом хромозома? Да ли односи богатстава: тропи-полови, равнице-планине, превлаке-широки спојеви, подједнако доводе до смјена биверзитата и еконверзитета?

Камбријско богатство животаДа ли је изненадано Камбријско богатство живота досељеничко?

Савремени приступи (Zhuravlev & Riding 2001, 2001а) разматрају јединствену епизоду развоја Камбријских мариних биота, појаве и радијације доминантних чланова Brachiopoda, Cnidaria, Coeloscleri-tophora (Mollusca), Cyanobacteria, калцифицираних алги, Echinoder-mata, Hyolitha (Mollusca), Lobopoda (Articulata), Mollusca, Spongia, Ste-nothecoida, Trilobita, нетрилобитних Arthropoda, као и других честих група Acritarch-а (фитопланктонти Протерозоика), Chaetognatha, Hemichordata, Conodonta-Chordata, различитих црва, а и минорних проблематичних група животиња. Камбријска радијација фауне тврдог дна повезује се са проширењем тих станишта услед преласка из арагонитне у калцитну епоху мора (Rozhnov 2001).

Алтернатива потпуном развоју живота на Земљи је његово обогаћивање досељеницима из свемира. Потребна су објашњења начина великих колизија Земље са другим тиjелима без стерилизације.

Мала разлика садржаја изотопа силикатних минерала Земље и Мјесеца упућују да је постојала широка скала изотопске еквилибрације током «великог судара» којим је створен Мјесец, када је Марсових-размјера тијело колидирало са Земљом (Georg et al. 2007). Планете почињу да се сливају прије 4,56 милијарди година (Asphaug 2000).



Симулације судара тијела од 6000-тона са милијарду-тона Касталије брзином 5 километара у секунди показале су да би се ослободило 17 килотона енергије (еквивалентно експлозији над Хирошимом) услед чега би Касталија била разбијена, док би ударајуће тијело испарило у милисекунди заједно са еквивалентном масом Касталије. Улазни моменти у симулацијама могу да дају различите исходе. Такође се наводи да слично космичком билијару, сфере могу да се успорено дотакну, те да се одвоје, услијед фрикционих сила и ослобођене енергије, (Asphaug 2000, Asphaug et al. 2006).

Посљедње стерилизације (услијед колизија) вјероватно су се десиле између 4,4 и 4,0 милијарди година у прошлости, а да је живот послије тога био широко распрострањен на Земљи прије 3,5 милијарди година, односно да је егзистирао прије 3,85 милијарди година. Према томе, сигурни услови за живот (послије такве колизије) успоставили су се након пола милијарде година, а могуће и послије 100 милиона до 200 милиона година, када је настао изворни облик стабла живота (Jakosky 1998).

Као у Волтеровом Путу на Мјесец, Водено тијело се еластично спојило са Земљом. Једна резултанта је асиметрчан распоред океана на једној страни и јединствено копно. Резултанта је и Мјесец пратилац Земље. У таквим обједињавањима вода са својим аномалијама, при промјенама агрегатних стања, успоставља услове еластичности судара и обезбјеђује термичке скокове у обједињаваним тјелима.

То је слично схватањима о постанку пребиотских органских молекула у условима циркулирања воде уз вулкане на великим дубинама, при чему се вода прегријава и затим нагло хлади омогућујући синтезу органских молекула (Jakosky 1998). Управо протегнута серија стерилизујућих и еластичних обједињавања маса у Земљу могла је (1) да иницира пребиотичку и биотичку фазу, али и (2) да обједињује облике живота тијела на којима је он већ постојао. У трагањима за планетама изван Сунчевог система стекле су се представе и о таквим облицима оформљивања планета (Marcy & Butler 1998, Asphaug 2000, Asphaug et al. 2006).

Бар прве двије од три Пангеје, прва названа Родиниа прије 750 милиона година и друга кратког трајања Вендијска, односно Прекамбријска, названа Паноција – почиње да се цијепа прије 580



милиона година (Smith 2001), могле су да буду повезане са напајањима Земље водом са сусретаних тијела. Томе у прилог иду представе о депозицији седимента, трансгресији, порасту стопе ерозије (Brasier & Lindsay 2001).

Монофилетско или полифилетско поријекло богатства животаПитање монофилетског или полифилетског поријекла живота

своди се на то да ли је био један настанак или више? У већини схватања полази се од монофилетског поријекла, што се подразумијева и у једном имену таксона Bios – живи свијет (на Земљи). Оправдање таквог полазишта да сав биоверзитет на Земљи потиче од заједничког исходишног демоса доказује се и заједничким карактеристикама, од молекуларног нивоа, преко процеса метаболизма њихове регулације и преноса информација, до ћелијске грађе.

У новије вријеме далекосежни закључци о везама постојећих биоверзитета извлаче се на основу проучавања генома. Примјера има много. Проучавање цјелокупног генома врсте Trichoplax adhae-rens указала су да је то „живи фосил“ повезан са Прекамбријским заједничким претком филума Placozoa са филумом Cnidaria и исходишним филумима Bilateria (Srivastava et al. 2008). Закључено је да геном садашњих Placozoa показује изненађујуће високу комплексност која нема јасног израза у њиховој примитивној грађи и једноставном животном циклусу. На основу комплексности одлика живота закључује се о јединствености уникатности појава кључних садржина те комплексности које се даље одржавају само процесима репродукције. Комплексност свјетова молекула у неживој природи садржана је у могућностима атома да улазе у такве комплексе при различитим стањима окружења.

Други примјер је становиште да све митохондријалне еукариоте имају митохондрије које воде поријекло од алфа-протеобактеријума, као и да сви хлоропласти фотосинтетских еукариота воде поријекло од једне једине врсте цијанобактерија (Doolittle 2000). Са ендосимбионтском теоријом измијењена су становишта о иреверзибилним разгранавањима стабла живота, из чега је проистекло да и у самим почецима живота



постоје верзије (верзитети). Анцестор није јединка или линија јединки, он је заједништво – конгломерат различитих примитивних ћелија које су еволуирале заједно, а затим се раздијелиле у три линије: бактерија, археа и еукариота (Woese 1998, Doolittle 2000). Прабиоверзитет – анцесторверзитет је исходиште у коме је репродукција са грешкама и не одржава линије, али у маси постоји поновљивост верзија. Поновљиви су и посебни услови успостављања комплексности молекула и макромолекула које би водиле ка животу. Молекулверзитет је основа свјетова молекула, а претходница анцестроверзитета у коме се успоставља повезивање молекула препознавањем каналишу јединства ка успостављању врста линија и основа монофилетских стабала или полифилетских преплитања.

Иако се износе широке документације разраде приступа на бази ендосимбионтске теорије, као што је постајање савремених амитохондријалних еукариота – археозоа, које би представљале и садашње трајање облика, насталих прије укључивања прокариоте која ће да постане митохондрија у еукариотској ћелији, износи се становиште да код савремених испитаних археозоа постоје вестигијалне митохондрије. То је узето као аргумент за одбацивање хипотезе да модерне археозое нису никад посједовале митохондрије, односно да су све савремене еукариоте еволуирале од анцестора који је посједовао митохондрије. Такође се одбацује хипотеза да је протоеукариотски домаћин успио да опсједне митохондријалног анцестора, са образложењем да се у еукариота и археа налазе исти гени, те је депозиционирани протеукариотски домаћин замијењен археом (Poole & Penny 2007).

Разноврсност таксона ArthropodaЗашто је (у оквиру одговарајућих нивоа таксона Bios-а) највећа

разноврсност: филума Arthropoda, класе Insecta, реда Coleoptera, фамилије Curculionidae?

Инсекти се сматрају најуспјешнијим таксоном на Земљи, на основу описаног броја врста које сада живе. Такав закључак се даје и на основу установљених више од 1200 фамилија у прошлости, иако заузимају тек 11% времена трајања живота на Земљи (Grimaldi & Engel 2005, Jarzembowski 2005).



Разноврсност Arthropoda има различита коинциденције унутар таксона са временом њихове појаве и трајањем (Manton 1969): Камбријум – Trilobitomorpha (до Перма), Chelicerata (до Рецента) и Crustacea (до Рецента); Силур – Myriapoda (до Рецента); Карбон – Hexapoda – Insecta (до Рецента). Превага разноврсности коинцидира са адаптацијама на терестричне екосистеме и ваздушну животну средину у поређењу са морским екосистемима и воденом животном средином. Ово није универзално за припадајуће таксоне.

Укупно знање о врстама и о њиховом разграничавању повезано је са људским могућностима и интересима: боље се познају врсте које се разликују човјековим перецепционим могућуностима и налазе се у њему доступним просторима. Човјек недовољно познаје врсте изван простора свог живљења. Међутим, коинциденција највећег богатства фамилија у групама које су оставиле фосилне остатке иде у прилог тачности податка о највишој позицији разноврсности набројаних таксона.

Mогућа објашњења (ко)инциденција овако високих нивоа специјских богатстава класе Insecta, а на рачун тога и филума Ar-thropoda, јесу инерције фактора унутар водене у односу на ваздушну животну средину и, повезано са тим, усклађивања инволуционих верзитета, биоверзитета и еконверзитета који резултирају специјацијом и одржањем богатства, те њиховом размјеном и комбиновањем у трајању. Посебне везе специјског диверзитета инсеката и биљака проистичу из сукцесија у краћим и дужим трајањима те улогом инсеката у секундарној продукцији биоценоза, полинацији и декомпозицији органских материја у биотопима (Schowalter 2006, Ødegaard 2000).

Разноврсност трофичких нивоаЗашто је разноврсност конзумената већа од разноврсности

продуцената? Да ли је разноврсност редуцената мања од разноврсности конзумената? Разноврсност афототрофних примарних продуцената на основу постојећих знања је мања од фототрофних примарних продуцената. Слично је и са разноврсношћу редуцената у односу на конзументе.



У односу на 2 милиона врста биљака и мање од 5% описаних врста микрорганизама од укупно процијењених 10 милиона постојећих врста живих бића (Schulze et al. 2005), нешто ниже процјене наводе се за богатство врста по групама (Wilson 1992): биљке 275300, хордата 42300, инсекти 751000, остале артроподе 123400, остали бескичмењаци 106300, протоза 30800, гљива 69000, бактерија и вируса 5800. Међу врстама животиња којих има највише доминирају конзументи (укључујући и протозое). Паразити такође већином се могу да смјесте у конзументски ниво, тако да преостаје мањи број врста животиња које су редуценти и заједно са преосталим бактеријама и гљивама заостају по богатству познатих врста сасвим извјесно за конзументима. Велико специјско богатство инсеката и артропода могло би да се повеже са ограниченим димензијама тијела на примјер када се упореди са главоношцима или са кичмењацима, али је обрнуто у поређењу са протозоама или при поређењу броја врста гљива са бројем врста бактерија. Мали број доминантних маса основних органских супстанци које разграђују редуценти могуће је да коинцидира са њиховом малом разноврсности док верзитет грађевних компоненти које у исхрани користе конзументи коинцидира са већим њиховим специјским богатством.

Позитивне везе између специјског богатства и функционалности екосистема установљене су у трофичким нивоима примарних продуцената, конзумента и разлагача (Begon et al. 2006). Специјско богатство се повезује и са примарном продукцијом њеном стабилношћу и ефикасношћу током краћег или дужег времена (Heywood & Watson 1995). Посебан облик специјцког – ценотичког и еконског верзитета се односи на животне комплексе око једне јединке, јединки популације, демоса или таксоцена. Тако се истиче да људска јединка садржи више ћелија микрорганизама него ћелија властитог тијела (Turnbaugh et al. 2007). Облици функционалности, препокривања и искључивања и одржавања еколошких еквивалената доводе до успостављања попуњености капацитета специјског верзитета. Испитивања броја врста Arthropoda у тропском дрвећу показала су присуство 682 хербиворне врсте, 296 предаторских, 69 фунгиворних и 96 врста стрвинара припадника реда Coleopte-ra унутар 19 јединки дрвећа. Из тога је израчунато да на хектару долази 12448 врста тврдокрилаца који представљају 40% Arthropoda



или 31120 врста по хектару што је 2/3 укупне фауне 41389 врста по хектару, из чега је процијењено да у тропима има укупно 30 милиона врста Arthropoda (Erwin, 1982).

Разноврсност биота копнених водаДа ли разноврсност фауне копнених вода коинцидира са

сиромаштвом макрофита и ради великих морских (цунами) таласа? Унутар свих крупнијих таксона може се очекивати да обогаћивање лимнофауне буде резултат цунами таласа. Поред протозоа које имају и друге облике дисперзионих могућности, дисперзија врста из мора може да се очекује међу припадницима Plathelmintes посебно Turbella-ria, Rotatoria, Mollusca, Annelida, Tardigrada, Crustacea. Распршивање морских фауна користи се при објашњавању високе разноврсности Crustacea, Amphipoda Кариба и Динарског крша (Alvarez et al. 1980, 1983, Sket 1999, Pavlović 2002). Постоје могућности да је при томе остваривано и богаћење фана мора и океана.

Број хромозома у гарнитуриЗашто је мала варијација броја хромозома у гарнитури унутар

старог таксона четинара? Да ли полиплоидија у рубним зонама коинцидира са еколошким факторима? Адаптивне групе цвјетница Балканског полуострва са максималном разноврсношћу, унутар сваког еколошког фактора (полускио-хелиофите, мезотермне биљке, субксерофите, неутрофилне и олиготрофно-мезотрофне биљке), потпуније покривају шире подручје дистрибуције 2n, имају модално 2n=16, или 2n=14. Са смањењем разноврсности адаптивне групе смањује се број варијанти, сужава подручје и у већини случајева повећава модално 2n (Павловић, Павловић, Мршић 2008).

Зашто је број хромозома у гарнитури код сисара становника водене средине мањи него код становника ваздушне средине? Сисари у адаптивној радијацији у водену средину остварили су мању варијацију диплоидног броја са мањим 2n, него у адаптивној радијацији у екосистемима ваздушне средине (Pavlović 1990, 1990a, 1993, Pavlović & Pavlović 1999).



Константан – промјенљив број ћелијаЗашто се константан – промјенљив број ћелија јавља код припадника

несродних филума? Први ниво ћелијске константности је једноћелијско стање јединке. То је полазно стање биоверзитета. Карактеристично је за предачко-потомачки веома удаљене групе са различитим стањем садшњег биоверзитета нивоа таксона. Са једне стране то је због слабе изучености, а са друге стране због проблематичности примјене било које од концепција врсте унутар неких припадника прокариотских и еукариотских једноћелијских систематских група. Једноћелијско стање код ових бића је трајније, а привремено двоћелијско (рјеђе вишећелијско) стање се успоставља током размножавања (бинарне или мултипле диобе). Међу овим групама постоје и вишећелијски колонијални облици у којима се потомачке јединке на различите начине држе у заједничкој неправилној маси, различитим правилним облицима, или талусима. Унутар ових група таксона, и међу прокариотама и међу еукариотама, крајњи константан или различит број ћелија у колонији спада у карактеристике таксона. Вишћелијско стање јединке повезује се са еукариотама међу којима постоје филуми са константним (малим) бројем ћелија. Међу метазоама то су филуми Mesozoa и Pseudocoelomata, те филум Tardigrada, које карактерише мала разноврсност (изузимајући филум Nematoda и Rotatoria). Сматра се да су мезозое и псеудоцеломате припадници старих фауна, док се филум Tardigrada јавља касније на филогенетском стаблу Meta-zoa – Animalia. Припадници Pseudocoelomata и Tardigrada су могући представници досељеника из космичких простора, првенствено на основу њихових отпорних стадијума који подносе широке оквире варирања температуре и исушивања.

Могућности, унутар биоверзитета ћелијске константности или неодређености броја ћелија (у колонији) у јединки, биле би да су посебне предачко-потомачке за поједина рјешења (одвојене линије), или да се та одређења могу да напусте и поново успоставе у филогенетским гранама таксона.

Међу таксонима који се принципијелно сматрају једноћелијским веће је богатство врста са једноћелијским јединкама него колонијалних, а међу онима који формирају колоније већа је заступљеност врста код којих број ћелија у колонији није константан.



Еколошке нише и животне формеЗашто се јављају различите варијантности еколошких ниша, и

зашто се понављају еколошке нише у различитим таксонима? Зашто постоје разлике биоверзитета и еконверзитета за различите животне форме? Различите врсте посједују различите функције, те проучавања фокусирана на изоловано индивидуалне процесе екосистема потцјењују нивое биодиверзитета потребне за остваривање мултифункционалности екосистема, односно да у оквиру специјског диверзитета биоценозе постоје редундантне врсте (Hector & Bagchi 2007). Понављање еколошких ниша узима се као основа у објашњавању богатства врста у тропским подручјима. Посебно мјесто у томе имају врсте специјалисти у односу на врсте генералисте како у погледу еколошке нише тако и у односу на станишта или животну форму што је показано у анализи лимнофауне Европе (Pavlović 2002).

Комплексни ценоекониДа ли комплексни екони производе или сакупљају различите

варијанте унутар живог свијета? Корални гребени са својим богатствима јединки, демоса, таксона, и одговарајућих екона у дугом постојању њихове ценоеконске посебности представљају атрактанте и организирајуће центре верзитета веза и трајања. Подморска станишта око вулкана поред несагледаних улога у постанцима (вишекратним) живота и његове разноврсности... посебно су имали улогу током потпуних глацијација, када су цјелокупне површине океана биле оковане дебелим ледом (Allen et al. 2005).

Квантитет диверзитета живог свијета дубоких мора изједначује се са оним у тропским кишним шумама (Schrope 2007). Заједнице дубокоморског бентоса пружају највеће изазове за разумијевање биодиверзитета планете. Парадоксално богатство ових биоценоза објашњава се варијацијама фактора, у оквиру чега се истиче низак продуктивитет, који спречава раст бројности појединачне врсте до нивоа који би искључивао компетиторе (Koslow 2007).



Литература

Allen P. A., Hoffman P. F. 2005. Extreme winds and waves in the aftermath of a Neoproterozoic glaciation. Nature 433(7022): 123-127. www.natu-re.com/nature.

Alvarez L. W., Alvarez W., Asaro F., Michel H. V. 1980. Extraterrestrial cau-se for the Cretaceos – Tertiary eztinction. Science 208: 1095-1098.

Alvarez L. W. 1983. Experimental evidence that an asteroid impact led to the extinction of many species 65 million years ago. Proc. Natl. Acad. Sci., USA 80: 627-642.

Asphaug E. 2000. The small planets. Scientific American 282: 46-55.

Asphaug E., Agnor C. B., Williams Q. 2006. Hit-and-run planetary collisi-ons. Nature 439(7073): 155-160. doi:10.1038/nature04311

Beierkuhnlein C. 1999. Biodiversitätsuntersuchungen in nordbayerischen Landschaften. In: Beierkuhnlein C. Hrsg. 1999. Raserbasierte Biodiver-sitätsuntersuchungen in nordbayerischen Landschaftsräumen. Bayreu-ther Forum Ökol 69: 1-9.

Begon M., Townsend C. R., Harper J. L. 2006. Ecology: from individuals to ecosystems. Fourth edition. Blackwell Publishing Ltd. Malden, Oxford, Carlton (ISBN-13: 978-1-4051-1117-1, ISBN-10: 1-4051-1117-8).

Brasier M. D., Lindsay J. F. 2001. Did Supercontinental Amalgamation Trigger the “Cambrian Explosion”? In: Zhuravlev A. Yu., Riding R. Eds. 2001. Ecology of the Cambrian Radiation. Columbia University Press, New York.

Doolittle W. F. 2000. Uprooting tree of life. Scientific American 282(2): 90-95.

Dawkins R. 1976. The selfish gene. Oxford University Press.

Erwin T. L. 1982. Tropical forests: their richness in Coleoptera and other arthropod species. The Coleopterists Bulletin 36: 74-75.

Jakosky B. M. 1998. Searching for life in our solar system. Scientific Ame-rican Presents 9 (1): 16-21.

Gentry A. H. 1988. Changes in plant community diversity and floristic composition on environmental and geographic gradients. Annals of Missouri Botanical Garden 75: 1-34.



Gentry, A. H., Dodson C. 1987. Contribution of nontrees to species richne-ss of a tropical rain forest. Biotropica 19: 149-156.

Grimaldi D., Engel M. S. 2005. Evolution of the Insects. Cambridge Uni-versity Press, Cambridge (ISBN 0-521-82149-5), 771 pp.

Georg R. B., Halliday A. N., Schauble E. A., Reynolds B. C. 2007. Silicon in the Earth’s core. Nature 447: 1102-1106.

Hector A., Bagchi R. 2007. Biodiversity and ecosystem multifunctionality. Nature 448(7150): 188-190. www.nature.com/nature, doi:10.1038/natu-re05947.

Heywood V. H., Watson R. T. 1995. Global biodiversity assessment. United Nations Environment Programme. Cambridge, UK.

Jarzembowski E. 2005. Sumptuous survey of hexapod history. Science 309: 880-881.

Karadžić B., Marinković S. 2009. Kvantitativna ekologija. Institut za biološ-ka istraživanja „Siniša Stanković“, Beograd (ISBN 978-86-80335-02-5 (ibiss). COBISS.SR-ID 168694796).

Koslow Т. 2007. The silent deep: The discovery, ecology and conservation of the deep sea. University of Chicago Press/University of New South Wales Press. 312 pp.

LaFrankie J. 1996. Initial findings from Lambir: trees, soils and community dynamics. Center for Tropical Forest Science 1995: 5.

Latham R. E., Ricklefs R. E. 1993. Continental comparisons of temperate-zone tree species diversity. In: Ricklefs R. E., Schluter D. Eds. 1993. Spe-cies diversity in ecological communities. University of Chicago Press, Chicago: 294-314.

Marcy G. W., Butler R. P. 1998. Giant Planets Orbiting Faraway Stars. Sci-entific American Presents 9(1): 10-15.

Medina E. 2007. Tropical forests: Diversity and function of dominant life-forms. In: Pugnaire F. I., Valladares F. Eds. 2007. Functional plant ecology (second edition). CRC Press, Taylor & Francis Group, Boca Raton, Lon-don, New York: 313-350.

Milankovitch M. 1941. Kanaon der Erdbestrahlungen und seine Andwen-dung auf das Eiszeitenproblem, Belgrade (Pantic, N. (1998) Canon of Insolation and the Ice Age Problem, Alven Press (English translation)).



Moffatt I. 2004. Global warming: scientific modelling and its relationship to the economic dimensions of policy. In: Owen A. D., Hanley N. Eds. 2004. The economics of climate change. Routledge, Taylor & Francis e-Library, London, New York.

Manton S. M. 1969. Introduction to classification of Arthropoda. In: Mo-ore. Ed. 1969. Treatise on Invertebrate paleontology, Teichert C. Ed. 1969. Part R Arthropoda 4(1). Geology Society of America, University of Kansas: R3-R15.

Ødegaard F. 2000. How many species of arthropods? Erwin’s estimate revi-sed. Biological Journal of the Linnean Society (2000), 71: 583-597.

Owen A. D., Hanley N. Eds. 2004. The economics of climate change. Routledge, Taylor & Francis e-Library, London, New York. ISBN 0-415-28724-3 (Print Edition), ISBN 0-203-49578-0 Master e-book ISBN, ISBN 0-203-57148-7 (Adobe eReader Format).

Pavlović B. 1986. Varijacija diploidnog broja hromosoma i dužina tijela si-sara. VII Kongres biologa Jugoslavije, Plenarni referati i izvodi saopšte-nja, Budva: H-21, 345.

Pavlović B. 1988. Ekološki sistemi – vrijeme integracije i postojanja. Četvrti kongres ekologa Jugoslavije, Plenarni referati i izvodi saopštenja, Ohrid: 389.

Pavlović B. 1990. Frekvencija diploidnog broja i stanište (životna forma) rodova Eutheria. Naučni skup „Populacija, vrsta i biocenoza“, povodom 80 godina rođenja profesora dr Živka Slavnića, Rezimei referata, Sara-jevo: 105.

Pavlović B. 1990а. Povezanost distribucije frekvencija diploidnog broja sa starošću i staništem (životnom formom) rodova Eutheria. Bilten Druš-tva ekologa Bosne i Hercegovine, Ser. B, Naučni skupovi i savjetovanja, Br. 5: 231-242.

Pavlović B. 1990b. Uvod – Osnovne postavke o integraciji ekona. Intoro-duction – Basic premises about ekon integration. U: Integracija zagađe-ne i zamrzavane hrane u ekološkim sistemima – Ispitivanja na gubaru. In: Integration of polluted and frozen food within ecological systems – Investigations on gipsy moth (B. Pavlović). Bilten Društva ekologa Bo-sne i Hercegovine, Ser A, Ekološke monografije, Br. 6: 1-3.

Pavlović B. 1993. Mere, oblici i faktori optimalne izdeljenosti hromozomske



garniture sisara i riba. Univerzitet u Beogradu, Prirodno-matematiički fakultet, Biološki fakultet, Beograd.

Pavlović B. P. 1998. Intraspecijski diverzitet dendroflore Srbije i moguć-nosti njene upotrebe i zaštite. Zbornik radova, Institut za šumarstvo, Beograd, 42-43: 27-38.

Pavlović B., Pavlović N. 1986. Geološka starost rodova sisara i varijabilnost hromosomskog broja. VII Kongres biologa Jugoslavije, Plenarni referati i izvodi saopštenja, Budva. H-12, 340.

Pavlović B. P., Pavlović N. 1999. Distribucija diploidnih brojeva hromoso-ma nekih redova Eutheria zastupljenih u faunama kontinenata i okeana. Distribution of the known diploid chromosome numbers of some Eu-therian genera presented in the faunas of continents and oceans. Drugi Kongres genetičara Srbije. Program – izvodi – spisak učesnika, Soko Banja. Društvo genetičara Srbije: 85-86.

Павловић Б. П., Павловић Н. 2008. Величина таксона и таксоекона мјерена бројем врста и подврста по подручјима лимнофауне Европе: I Таксоекони истог нивоа таксона. Скуп 2: Зборник радова I Симпозијум биолога Републике Српске, Бања Лука 10-12. 11. 2005. Природно-Математички факултет Универзитета у Бањој Луци, Бања Лука (ISSN 1840-4820. ISBN 978990955-21-13-4. COBIS.BH-ID 129432588), 93-115.

Павловић Б. П., Павловић Н., Мршић М. 2008. Дистрибуције 2n и прилагођености цвјетница Балканског полуострва на свјетлост, температуру, влагу, киселост и азот. Скуп 2: Зборник радова I Симпозијум биолога Републике Српске, Бања Лука 10-12. 11. 2005. Природно-Математички факултет Универзитета у Бањој Луци, Бања Лука (ISSN 1840-4820. ISBN 978990955-21-13-4. COBIS.BH-ID 129432588), 279-293.

Pavlović N. 2002. Broj vrsta i podvrsta po tipovima biotopa limnofaune Evrope kao mjera promjenljivosti taksona. Univerzitet u Banjoj Luci, Prirodno-matematički fakultet u Banjoj Luci.

Pielou E. C. 1966. Species-diversity and pattern-diversity in the study of biological collections. J. Theor. Biol. 10: 370-383.

Pielou E. C. 1974. Population and community ecology: principles and met-hods. Gordon and Breach Science Publishers, New York, Paris, London.

Pielou E. C. 1975. Ecological diversity. John Wiley and Sons, New York.

Pielou E. C. 1977. Mathematical ecology. John Wiley and Sons, New York.



Poole A., Penny D. 2007. Eukaryote evolution: Engulfed by speculation. Nature 447: 913-.

Prance G. T. 1977. Floristic inventory of the tropics: where do we stand? Annals of the Missouri Botanical Garden 64: 659-684.

Pugnaire F. I., Valladares F. Eds. 2007. Functional plant ecology (second edition). CRC Press, Taylor & Francis Group, Boca Raton, London, New York. ISBN-10: 0-8493-7488-x (Hardcover), ISBN-13: 978-0-8493-7488-3 (Hardcover).

Rozhnov S. V. 2001. Evolution of the Hardground Community. In: Zhu-ravlev A. Yu., Riding R. Eds. 2001. Ecology of the Cambrian Radiation. Columbia University Press, New York.

Schowalter T. 2006. Insect еcology – An еcosystem аpproach. Second edi-tion. AP, WW.

Schrope M. 2007. Weird and wonderful – The quantity and diversity of deep-sea life are a match for the rainforests. Nature, 447: 909-910.

Schulze E.-D., Beck E., Müller-Hohenstein K. 2002. Pflanzenökologie. Spektrum Akademischer Verlag mbH, Heidelberg.

Schulze E.-D., Beck E., Müller-Hohenstein K. 2005. Plant ecology. Sprin-ger-Verlag, Berlin, Heidelberg, New York. ISBN 3-540-20833-x

Shannon C. E. 1948. A mathematical theory of communication. Bell System Technical Journal 27: 379-423, 623-656.

Shannon C. E., Weaver W. 1949. The mathematical theory of communica-tions. University of Illinois Press, Urbana.

Sket B. 1999. The nature of biodiversity in hypogean waters and how it is endangered. Biodiversity and Conservation 8: 1319-1338.

Smith A. G. 2001. Paleomagnetically and Tectonically Based Global Maps for Vendian to Mid-Ordovician Time. In: Zhuravlev A. Yu., Riding R. Eds. 2001. Ecology of the Cambrian Radiation. Columbia University Press, New York.

Srivastava M., Begovic E., Chapman J., Putnam N. H., Hellsten U., Kawas-hima T., Kuo A., Mitros Th., Salamov A., Carpenter M. L., Signorovitch A. Y., Moreno M. A., Kamm K., Grimwood J., Schmutz J., Shapiro H., Grigoriev I. V., Buss L. W., Schierwater B., Dellaporta S. L., Rokhsar D. S. 2008. The Trichoplax genome and the nature of placozoans. Nature 454(7207): 955-960. www.nature.com/naturedoi:10.1038/nature07191.


95

Thienemann 1920. Biologische Seentypen. Arch. Hydrobiol.

Turnbaugh P. J., Ley R. E., Hamady M., Fraser-Liggett C. M., Knight R., Gordon J. I. 2007. The human microbiome project. Nature 449: 804-810. doi:10.1038/nature06244.

Vernadskiy V. I. 1929. La biosphère. Félix Acan, Pariz.

Vernadski V. I. 1960. Biosfera (prevod S. Stanković). Kultura, Beograd.

Whittaker R. H. 1962. Classification of natural communities. Ber. Rev. 28: 1-239.

Whittaker R. H. 1972. Convergences of ordination and classification. In: Tüxen H. Hrsg. 1972. Grundfragen und Methoden in der Pflanzensoci-ologie. Junk, Den Haag: 39-58.

Whittaker R. H. 1977. Evolution of species diversity in land communities. Evol. Biol. 10: 1-67.

Woese C. R. 1998. Universal ancestor. Proceedings of the National Aca-demy of Sciences, USA 95: 6854-6859.

Wright S. J. 2007. Plant diversity in tropical forests. In: Pugnaire F. I., Valla-dares F. Eds. 2007. Functional plant ecology (second edition). CRC Pre-ss, Taylor & Francis Group, Boca Raton, London, New York: 351-367.

Zhuravlev A. Yu., Riding R. 2001. Introduction. In: Zhuravlev A. Yu., Ri-ding R. Eds. 2001. Ecology of the Cambrian Radiation. Columbia Uni-versity Press, New York.

Zhuravlev A. Yu., Riding R. Eds. 2001а. Ecology of the Cambrian Radiati-on. Columbia University Press, New York.



GENETIČKA RAZNOLIKOST ŠUMSKOG DRVEĆA U BOSNI I HERCEGOVINI I ZNAČAJ ZA METODE

OČUVANJAGENETIC VARIABILITY OF FOREST TREES IN BOSNIA AND

HERZEGOVINA AND IMPORTANT FOR THEIR METHOD PRESERVATION

Dalibor BALLIAN Šumarski fakultet Univerziteta u Sarajevu,


SAŽETAKKroz više istraživanja provedenih na Šumarskom fakultetu Univerziteta u

Sarajevu je karakterizirana genetička raznolikost nekih od ekonomski i ekološki najvažnijih šumskih vrsta drveća.

Pomoću uporabljenih genetičkih parametara razlike između populacija ili unutar populacija su vidljive i jasne. Provedenim molekularno genetičkim karakterizacijama u Bosni i Hercegovini do sada su obuhvaćeni su obična jela metodom izoenzima, DNK-ssr, cpDNK, mtDNK; smreka metodom izoenzima i DNK, hrast lužnjak metodom DNK-ssr; bijeli jasen i crna topola metodom DNK-ssr; hrvatska sibireja kombiniranom metodom DNK, pančićeva omorika metodom izoenzima i DNK; obični bor; te tisa izoenzimima.

U svim provedenim istraživanjima šumskih vrsta registrirane su značajne razlike na populacijskoj i međupopulacijskoj razini. Na temelju tih saznanja dobivenih na molekularnoj razini potvrdili smo postojanje različitih ekotipova unutar rasprostiranja svih pobrojanih vrsta. Razloge tome trebamo tražiti u







DOI: 10.5644/proc.bd-01.042012ISBN: 978-9958-501-80-7


GENETIČKA RAZNOLIKOST ŠUMSKOG DRVEĆA U BOSNI I HERCEGOVINI

vrlo specifičnom području Dinarida kad su posrijedi uvjeti okoliša, gdje na vrlo malom prostoru postoji velika šarolikost klimatskih, edafskih, orografskih i drugih čimbenika koji izravno utječu na diferencijaciju različitih ekotipova. Pored toga može se raščlaniti varijabilnost istraživanih vrsta i povezati s njihovim seobama poslije ledenog doba.

Na temelju dobivenih rezultata date su i preporuke za očuvanje genetičke raznolikosti. Naše populacije šumskog drveća su većinom prirodne te treba pristupiti očuvanju metodama in situ. Ova metoda je povezana s mnogim problemima, a u prvom redu sa životnim vijekom jedinki, antropogenim i zoogenim utjecajima, zagađivačima zraka, filogenetičkom starošću vrste itd. Temeljni problem leži u prenošenju genetičke strukture stare (adultne) populacije na mladu (juvenilnu) generaciju. Ovu aktivnost ostvarujemo prirodnim ili umjetnim pomlađivanjem, uz provjeru uspješnosti očuvanja genetičke raznolikosti pomoću biokemijskih i molekularnih biljega.

Ključne riječi: genetička varijabilnost, izoenzimi, DNK, očuvanje in situ.

ABSTRACTGenetic variability of some economically and ecologically most important

forest tree species have been characterised through many researches conducted at the Faculty of Forestry of the University in Sarajevo.

Using already used genetic parameters, differences inter and intra populations were visible and clear. Until now following species have been included in the research with molecular and genetic characterisation in Bosnia and Herzegovina: fir – isoenzyme, DNA-ssr, cpDNA, mtDNA methods; spruce – isoenzyme and DNA methods; pedunculate oak – DNK-ssr method; white ash an cherry – DNA-ssr method; Serbian spruce and Scot pine isoenzyme method; black poplar tree – DNA methods, and sibiraea with mixed methods DNA. Significant differences at intra and inter population level have been registered in all conducted researches of forest species. Based on obtained results at the molecular level we confirmed presence of different ecotypes within distribution of all species mentioned above. Reasons for that should be in a very specific area of Dinarides when it comes to environmental conditions. In a very small area there is a wide diversity of climatic, edaphic, orographic, and other factors that have direct influence to differentiation of various ecotypes. Beside that, variability of researched species can be divided and connected to their migration after the ice age.

Recommendations for preservation of genetic variability’ have been given based on obtained results. Our populations of forest trees are mostly natural, so in situ methods should be applied for their preservation. This method is connected to many problems, and first of all to their life span, to anthropogenic


Dalibor BALLIAN

and zoogenic influences, air polluters, philogenetic age of species, etc. Underlying problem is in the process of transferring genetic structure of adult population to juvenile generation. This activity is done via natural or artificial rejuvenation along with the process of checking success of preservation of genetic variability by using biochemical and molecular markers.

Key words: genetic variability, isoenzyme, DNA, preservation in situ.

UVOD

Kroz više istraživanja provedenih na Šumarskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu je karakterizirana genetička raznolikost nekih od najvažnijih šumskih vrsta drveća i grmlja (Tabela 1). Stoga ćemo na temelju dobivenih rezultata dati osnovne postavke o genetičkom diverzitetu i njegovoj kon-zervaciji.

Tabela 1. Do sada provedena istraživanja na biokemijskoj i molekularnoj raziniTable 1. Last research conducted in the biochemical and molecular level

Vrsta

Istraživanjes uporabom biljega ReferencaBiokemij-

skiDNK-

ssrcpDNK mtDNK

Jela da ne da da Ballian 2003a, 2003b, 2009, Go-mory i sur. 2004

Pančićeva omorika da da da da Ballian 2006, Ballian i sur. 2006,

Gomory i sur. 2007

Smreka da da da Ballian 2007, Ballian i sur. 2007a, 2007b, 2009

Bijeli jasen ne da da ne Ballian i sur. 2008

Hrast lužnjak ne da da ne Slade i sur. 2008, Ballian i sur. 2010

Hrast kitnjak ne ne da ne Ballian i sur. 2006, Slade i sur. 2008

Hrast medu-nac ne ne da ne Slade i sur. 2008, Ballian i sur. 2010

Hrast sladun ne ne da ne Slade i sur. 2008

Obični bor da ne ne ne Ballian i Božič 2004, Ballian i sur. 2005

Tisa da da da da Ballian i sur. 2008Hrvatska si-

bireja ne da da da Ballian i sur. 2006, Potter i sur. 2007

Divlja trešnja Ballian 2004

Crna topola ne da da da Kajba i sur. 2004, Hase i sur. 2007


Članci koji su tijeku objavljivanja neće biti prikazani u koloni referenca, te oni koji obrađuju materijal s ovih prostora, ali bez naših znanstvenika, ali smo naznačili uporabljene biljege

Sva provedena istraživanja su potvrdila pretpostavke da u Bosni i Her-cegovini raspolažemo velikim genetičkim bogatstvom kod svih istraživa-nih vrsta. Svi analizirani rezultati nas upućuju da je potrebno uložiti veliki napor na očuvanju genetičke raznolikosti, koja u izmijenjenim ekološkim uvjetima (izazvanim klimatskim promjena) može da odigra veoma bitnu ulogu u procesima adaptacije šumskih vrsta.

GENETIČKE RAZLIKE IZMEĐU POPULACIJA ZBOG RAZLIČITIH UVJETA OKOLINEEkološka valencija vrste nasljedna je karakteristika, odnosno njezina je

sposobnost prilagodbe određena nasljednom osnovom ili genomom biljke.

U dosad obavljenim istraživanjima šumskih vrsta u Bosni i Hercegovi-ni registrirane su značajne razlike unutar svake od vrsta. Tako je do sada obrađena obična jela metodom izoenzima, DNK-ssr, cpDNK, mtDNK, smreka metodom izoenzima i DNK, hrast lužnjak i crne topole metodom DNK, bijeli jasen metodom DNK, tu su još pančićeva omorika metodom izoenzima, obični bor, te hrvatska sibireja. Sva provedena istraživanja na molekularnoj razini su potvrdila postojanje različitih ekotipova unutar ra-sprostiranja svih pobrojanih vrsta. Tako se raščlanila varijabilnost istraži-vanih vrsta i povezala s njihovim seobama poslije ledenog doba.

Pomoću uporabljenih genetičkih parametara različitosti obično razlike između populacija ili unutar populacija bivaju vidljive i jasne, što je potvr-đeno u svim istraživanjima u BiH. Mogući su uzroci tih različitosti, osim prirodne selekcije, i antropogena djelovanja, ali i razvojni čimbenici ili pro-cesi prilagođavanja na određene ekološke uvjete.

Kako je područje Dinarida vrlo specifično kad su posrijedi uvjeti oko-liša, jer na vrlo malom prostoru postoji velika šarolikost klimatskih, edaf-skih, orografskih i drugih čimbenika koji izravno utječu na diferencijaciju različitih ekotipova, brojni domaći i inozemni stručnjaci smatraju da vrste šumskog drveća s područja Dinarida pokazuju veliku varijabilnost, u uspo-redbi s istim vrstama sa sjevera. Tako se mogu razdvojiti populacije svake od istraživanih vrsta s kiselih i one sa alkalnih tala. Utjecaj orografskih čim-benika, odnosno genetičko prilagođavanje na visinski položaj i formiranje



ekotipova vidi se iz fiziološkogenetičkih istraživanja koja su provedena na brojnim vrstama u svijetu, te se također to može očekivati i kod nas.

Utjecaj zagađenosti i otpornost biljaka na zagađivanje podrobno su istraženi u Europi na smreci, uz korištenje relativno otpornih genotipova, koji generalno pokazuju visoke razine heterozigotnosti, a na temelju gene-tičke raznolikosti koja je registrirana kod nas možemo očekivati natpro-sječnu otpornost naših individua (populacija).

Kada se ne mogu isključiti metodički efekti (broj jedinki u uzorku), ra-zvojni i antropogeni čimbenici, razlike upućuju na to da adaptacijski pro-cesi u svakoj populaciji mogu imati značajnu ulogu. Stoga se mogu iznijeti sljedeća stajališta na osnovi dobivenih rezultata:

- Dobivena varijabilnost nije karakteristična za zapadnu i srednju Europu, nego za balkansko područje.

- Mnogi od istraživanih genskih lokusa kod šumskog drveća, izuzev pančićeve omorike, pokazuju klinalnu varijabilnost, što upućuje na adaptivnost u određenim ekološkim uvjetima, ali postoji i moguć-nost da je to posljedica kolonizacije. Haplotipovi pokazuju veliki polimorfizam u svim populacijama, što može biti posljedica ispre-kidanog areala istraživanih vrsta u Bosni i Hercegovini.

- Inače neka od istraživanja u Bosni i Hercegovini su upućivala na apeninsko podrijetlo nekih populacija. To se posebno odnosi na hrastove i običnu jelu, što daje jednu specifičnost zapadnim Dina-ridima.

Male, izolirane populacije, a u ovom se slučaju prije svega misli na one u južnom i zapadnom dijelu Bosne i Hercegovine, te neke u Posavini, na mo-lekularnogenetičkoj razini ne pokazuju razliku naspram populacija iz sre-dišnjih Dinarida. U populaciji su izolirani svi gen lokusi koji karakterizira-ju datu vrstu, iako se primjećuje opterećenje inbridingom, što je vidljivo iz niske heterozigotnosti, te stalnim pojavama genetskog drifta. Također, broj haplotipova u malim populacijama manji je nego u velikima što je i jed-na od posljedica izolacije i slabe razmjene genetičkog materijala s drugim populacijama. Tako je u malim izoliranim populacijama primjetan utjecaj antropomorfnih promjena u posljednjih 2000 godina.

Na temelju rečenoga može se izvesti zaključak da postoje razlike među populacijama iz različitih ekoloških niša, odnosno da razlike u ekologiji staništa uvjetuju genetičku diferencijaciju među populacijama i da se te ra-zlike mogu registrirati pomoću molekularnih i biokemijskih biljega. To je

Dalibor BALLIAN


potvrđeno i brojnim pokusima provenijencija koje su provedene u Europi, a u koje su uključene i provenijencije iz BiH. Iz toga je vidljivo da u svakoj populaciji djeluju specifični selekcijski procesi.

Iz rezultata mnogih istraživanja provedenih u posljednjih 10 godina na važnim šumskim vrstama, može se vidjeti da postoji velika varijabilnost na molekularnogenetičkoj razini koja u prijašnjim istraživanjima nije registri-rana ili je registrirana u malog broja metričkih obilježja. Iz toga proizlazi da u prijašnjim istraživanjima morfoloških svojstava nije iskorišten dovoljan broj uzoraka za ispitivanje, a suvremene metode analize biokemijskim i molekularnim biljezima se provode na velikom broju jedinki koje pred-stavljaju populaciju.

OČUVANJE GENETIČKE RAZNOLIKOSTIKonzervacija ili očuvanje genetičke raznolikosti in situ neke populacije

šumskog drveća povezano je s mnogim problemima, a u prvom redu sa životnim vijekom jedinki, antropogenim i zoogenim utjecajima, zagađiva-čima zraka, filogenetičkom starošću vrste itd. Dakle, problem se pojavljuje pri prenošenju genetičke strukture stare (adultne) populacije na mladu (ju-venilnu) generaciju. Prenošenje se može ostvariti prirodnim ili umjetnim pomlađivanjem.

Provjera uspješnosti očuvanja genetičke raznolikosti mlade populacije može se obaviti uz pomoć biokemijskih i molekularnih biljega.

Očuvanje genetičke raznolikosti prirodnim pomlađivanjem

Prirodno pomlađivanje u većini se slučajeva smatra boljim od umjetnog pomlađivanja. Prema nekim istraživačima, broj biljaka sposobnih za plodo-nošenje vrlo je važan za obnovu genetičke raznolikosti, kao i gustoća biljaka i njihov raspored. To je bitno zato da ne bi dolazilo do samooplodnje i inbri-dinga u populaciji, što se može negativno odraziti na sljedeću generaciju.

Očuvanje genetičke raznolikosti umjetnim pomlađivanjemUmjetno pomlađivanje povezano je s mnogim problemima, od kompli-

cirane proizvodnje u rasadnicima zbog posebnih ekoloških zahtjeva vrste



do slabo zastupljenog gene poola u proizvedenom materijalu. Istraživanja pokazuju da je sadni materijal obične jele u mnogim slučajevima optere-ćen nedovoljnom genetičkom informacijom, odnosno postojanjem velikog broja jedinki nastalih samooplodnjom ili inbridingom, tj. gubitkom adap-tacijske sposobnosti, te sabiranjem sjemena s malog broja sjemenskih sta-bala. Zato pri umjetnoj obnovi treba voditi računa o sljedećem:

- porijeklu sjemena i sadnog materijala, odnosno sjeme ne bi smjelo biti opterećeno lošom genetičkom strukturom, koja mora odgo-varati lokalnim populacijama izdvojenima na temelju sjemenskih rajona;

- određivanju optimalnog broja biljaka u procesu obnove, da bi se u kasnijim stadijima dobio zadovoljavajući broj biljaka, koje bi repre-zentirale genetičku strukturu populacije;

- korištenju sjemena sabranoga sa što više stabala ravnomjerno ras-poređenih u populaciji i to sjemena različitih godišta, kako bi se smanjilo moguće štetno djelovanje inbridinga i bolje očuvala ge-netička struktura populacije, jer se može dogoditi da zbog nekog razloga dio stabala u godini sabiranja nije cvjetao ili plodonosio;

- održavanju što je moguće veće heterogenosti zasada te isključivanju bilo kakvih mjera njege i radova u populaciji, što znači omogućiti prirodnoj selekciji da eliminira što više neprilagođenih jedinki.

PREPORUKE ZA ODRŽAVANJE GENETIČKE RAZNOLIKOSTINa temelju provedenih istraživanja genetičkog diverziteta mogu se dati

sljedeći zaključci i preporuke.

a. Metoda analize DNAPrimijenjenim metodama analize DNK još nije posve ispitana kod

šumskog drveća, tako da je broj ispitanih kodiranih gen lokusa vrlo ma-len. Zna se da DNK biljezi sa svojim informacijama sudjeluje u izgradnji oko 35000 gena. Ipak su neka od istraživanja u nekih vrsta toliko uznapre-dovala da se već rabe specifični lokusi, koji nam omogućuju određivanje pribježišta iz ledenog doba u ispitivane vrste, ili ispitivanje polimorfnosti populacije, te ukupnog broja alela, odnosno genetičke raznolikosti.

Ipak pomoću DNK analize možemo vidjeti samo mali dio populacij-ske genetičke informacije, a veliki dio ostaje nedostupan. Također, ogra-

Dalibor BALLIAN


ničene su mogućnosti primjene haplotipske varijabilnosti u ekološkim istraživanjima.

b. Metoda izoenzimske analize

Samo se mali dio genetičke informacije biljnog organizma kakvo je šumsko drveće može obuhvatiti ispitivanjem izoenzimskim sustavima. Iz-bor sustava za analizu ovisi o primijenjenoj metodi i mogućnosti njihova nalaženja u biljnom organizmu. Tako se uz pomoć izabranih enzimskih su-stava i metode njihove primjene može dokazati samo 30% stvarnih izofor-mi jednog enzima. Stoga uz pomoć izoenzimske analize promatramo samo mali dio ukupne genetičke informacije sadržane u običnoj jeli, odnosno populaciji. Izoenzimi pokazuju takva obilježja da su pogodniji za istraživa-nja genetičke raznolikosti populacija, i u ekološkim istraživanjima.

c. Adaptabilnost ispitivanih gen lokusa i haplotipova

Prema nekim istraživanjima i saznanjima vrlo je teško napraviti kompa-raciju između tih metoda, jer vrste s disjunktnim rasprostiranjem, kao što je u principu šumsko drveće, pokazuju veliku međupopulacijsku varijabil-nost i umjerenu unutarpopulacijsku varijabilnost na molekularnoj razini, odnosno genetički diverzitet.

Veza ispitivanih gen lokusa s određenim sposobnostima adaptacije vrsta šumskog drveća u mnogim istraživanjima nije registrirana na zadovoljava-jućoj razini, ali ipak neka od istraživanja to potvrđuju za biokemijske lo-kuse, kao prema kiselosti tla. Tako se pojedini gen lokusi kao i njihovi aleli ne mogu smatrati potpuno neutralnima. Isto tako i primarni populacijski genetički parametri mogu dati važne dokaze o adaptivnosti jedinke ili po-pulacije, a to se prije svega ogleda u genetičkoj raznolikosti, broju haploti-pova, efektivnom broju haplotipova, haplotipskoj raznolikosti, genetičkoj multilokusnoj raznolikosti (vgen), stupnju heterozigotnosti. Njihovim pro-matranjima mogu se donijeti odgovarajuće preporuke radi očuvanja gene-tičkog biodiverziteta populacija, odnosno uspješne obnove populacija.

Kako bi se osigurala dobra prilagodba genotipova na različite uvjete, istraživani gen lokusi ili haplotipovi morali bi biti neovisni jedni o dru-gima, a promjene okoliša kao nosioca evolucijskih promjena ne bi smjele biti dopuštene. Zbog toga se postojeći genetički set koji bismo sačuvali u



bankama gena ne može smatrati krajnjim ciljem očuvanja jele, već počet-nim materijalom u procesu konzervacije in situ i ex situ.

POTVRDA GENETIČKOG BOGATSTVA U POPULACIJAMA

U istraživanjima se može pojaviti i takav biološki materijal koji neće po-kazivati mnoga genetička obilježja bitna za adaptacijsku sposobnost istra-živane vrste.

Za prilagodbu i održanje neke populacije in situ mora se uzeti u obzir i činjenica da opstanak ovisi i o osnovnim životnim čimbenicima te o jedinki, koja je nosilac genetičkog resursa, tj. o njezinoj sposobnosti da genetički re-surs prenese na sljedeću generaciju (vitalitet, plodonošenje, otpornost itd.). Stoga je potrebno poznavati genetičku strukturu dobivenu uz pomoć gene-tičkih biljega i osnovne ekološke čimbenike.

Promatramo li genetički kriterij, najbolje je da populacija posjeduje što je moguće više genetičkih varijanti (brojnost genotipova), bilo rijetkih alela, bilo onih s visokom učestalošću, veliki genetički potencijal za prila-godbu, visok stupanj heterozigotnosti, veliku multilokusnu raznolikost i visok polimorfizam haplotipova, jer se velika raznolikost u šumskog dr-veća povezuje se s višom otpornošću prema polutantima i propadanju. U vezi s genetičkom raznolikošću posebno su važne populacije koje se mogu smatrati predstavnicima postojećega gene poola (da je prisutna mala di-ferencijacija u njima) te populacije koje imaju veliku raznolikost u gene poolu, jer oslikavaju posebnosti u svom razvoju, odnosno prilagodbu na specifične ekološke uvjete.

Na temelju svega istraženog u istraživanim populacijama situacija je vrlo složena. Imamo male populacije s malom heterozigotnošću, s velikom učestalošću određenih alela, vrlo često i rijetkih, koji karakteriziraju samo balkansko područje, ali i s pojavom manjeg broja gen lokusa nego u velikih populacija. Ipak, i te male populacije karakterizira pojava polimorfizma razmjerno njihovoj veličini.

S druge strane, velike populacije karakterizira veliki polimorfizam i heterozigotnost, s pojavom vrlo rijetkih alela i većim brojem gen lokusa. Na osnovi toga u populacijama se može utvrditi i genetičko opterećenje. Stoga je preporučljivo uključivanje većeg broja parametara pri utvrđiva-nju genetičkih potencijala, i u vezi s tim odrediti veći broj populacija za poduzimanje aktivnosti na očuvanju genetičkih potencijala. Istraživanjem

Dalibor BALLIAN


većeg broja populacija bolje bi se upoznali genetički potencijali, i nakon toga smanjile opasnosti od gubitka dragocjenih genetičkih potencijala u uzgojnomeliorativnim radovima u šumama obične jele.

Odlučujuću ulogu u potvrdi genetičkih potencijala ima podjela varira-nja unutar i između populacija. Ako genetičko variranje između populacija nije klina, nego je diskontinuirano, tada se preporučuje da obuhvati što veći broj populacija pri poduzimanju mjera za održanje genetičkog poten-cijala. U homogenijim uvjetima s klinalnom varijabilnošću dovoljan je i manji broj populacija za održavanje genetičkog potencijala.

Uzmemo li u obzir i rezultate nekih inozemnih autora date za šumsko drveće, kao i domaćih, obavezno treba uključiti i visinsko raščlanjivanje populacija drveća, jer su brojni autori dobili međupopulacijske razlike na osnovi visinskog raščlanjivanja. Stoga bi to trebalo uzeti u obzir prilikom deklariranja genetičkih potencijala, te težiti tome da na određenim visina-ma raspolažemo populacijama koje mogu zadovoljiti i kvantitetom i kvali-tetom genetičkog potencijala.

BROJ POTREBNIH POPULACIJA ZA BANKE GENA IN SITUNa temelju dobivenih rezultata u brojnim istraživanjima u BiH ne bi

se moglo točno reći koliki je broj populacija i u populacijama broj jedinki potreban za održanje genetičkih potencijala.

Iz rezultata je vidljivo da za banku gena velike populacije treba veći broj jedinki, a za male populacije treba manji broj jedinki. Osim toga, treba voditi računa i o samome prilagodbenom potencijalu biljaka u populaciji. Za populacije i jedinke koje imaju visoki potencijal prilagodbe, treba manje populacija ili jedinki, od onih kod kojih je taj potencijal manji, pa je po-trebno i više populacija i više jedinki.

Inače, za održavanje genetičkog potencijala u različitim ekološkim niša-ma, uz prisutno genetičko diferenciranje, može uvjetovati povećanje prila-godbenog potencijala populacija.

Tako se za populaciju sa velikim genetičkim diverzitetom može primijetiti da je pod mnogo manjim negativnim utjecajem od drugih populacija. Stoga ona pokazuje manju razliku spram pribježištu na jugu Balkana, dok se popu-lacije sa manjih diverzitetom, posebice one iz zapadne Bosne udaljavaju, jer



dolaze u zoni hibridizacije apeninskih i balkanskih migracijskih putova. Na osnovi tih rezultata populacije s velikim diverzitetom možda sadrže i pretpo-vijesne genetičke informacije, pa i one koje nisu registrirane pomoću analize DNK i biokemijskih biljega. Stoga bi ta populacija trebala imati visok prila-godbeni potencijal i otpornost u usporedbi s drugim populacijama. To bi se moglo provjeriti samo testovima u nizu terenskih pokusa.

Dakle, pri umjetnom širenju populacija šumskog drveća u Bosni i Hercegovini treba posebnu pažnju obratiti lokalnim populacijama, koje su vrlo važne na lokalnoj razini, odnosno rajonu, na osnovi svog pri-lagodbenog potencijala, a koji bi se i eksperimentalno trebao dokazati. Inače, rajoni su definirani u Bosni i Hercegovini na temelju Ekološko vegetacijske rajonizacije.

OBNOVA GENETIČKIH POTENCIJALA Već je istaknuto značenje prirodnog i umjetnog pomlađivanja u vezi s

obnovom genetičkih potencijala. Zbog toga je, a radi minimalnog održanja genetičkih potencijala i procesa pomlađivanja, odlučujući broj potrebnih rezervi gena.

Prema nekim autorima u zemlji i inozemstvu, broj jedinki potrebnih za održavanje genetičkog potencijala mora se temeljiti na vjerojatnosti gubit-ka rijetkih gena iz populacije, što znači da populacija mora biti toliko velika da u sebi očuva veći dio gene poola. To je bitno pri konzervaciji gena ex situ, bilo čuvanjem sjemena u bankama gena, bilo podizanjem arhiva gena. Za održanje potencijala in situ donju granicu broja jedinki treba odrediti na osnovi spoznaje je li moguća naknadna obnova genetičkog potencijala prirodnog pomlađivanja. U tom slučaju presudno je važan broj biljaka, ho-rizontalna i vertikalna struktura, tip gospodarenja (jednodobna ili prebor-na struktura šume).

Tako u homogenim uvjetima trebamo imati manji broj većih populacija koje bi mogle zadovoljiti potrebe za reprodukcijskim materijalom, a u he-terogenim uvjetima Dinarida potrebno je imati veći broj manjih objekata (sjemenskih sastojina) što bi bilo optimalno za očuvanje genetičke varija-bilnosti, odnosno autoktonog gene poola.

U populacijama s pojavom rijetkih alela, a tih imamo veći broj kod svih istraživanih vrsta, prilikom njihove obnove treba voditi računa o strukturi

Dalibor BALLIAN


mlade sastojine i omogućiti prenošenje rijetkih alela na slijedeću generaci-ju, po mogućnosti prirodnom obnovom, ali ako se to pokaže nedovoljnim, pristupiti i umjetnoj obnovi. U tim radovima treba obratiti pažnju na ge-netičku strukturu populacije, prema starosnim stadijima, jer u provedenim istraživanjima rezultati pokazuju razlike između starosnih stadija popu-lacije smreke. Obnovu treba pratiti povremenim genetičko molekularnim istraživanjima, jer se razlike između starih stabala i mladih u jednoj popu-laciji, uz odgovarajuće uzgojne mjere, mogu svesti na minimum.

Literatura

Ballian D. 2003a. Procjena genetičke varijabilnosti obične jele (Abies alba Mill.) analizom izoenzima u dijelu prirodnih populacija Bosne i Herce-govine i Hrvatske, Šumarski list 3-4: 135-151.

Ballian D. 2003b. Procjena genetičke varijabilnosti obične jele (Abies alba Mill.) analizom cpDNA u dijelu prirodnih populacija Bosne i Hercego-vine i Hrvatske, Šumarski list 7-8: 347-357.

Ballian D. 2004. Varijabilnost mikrosatelitne DNK u populacijama divlje trešnje iz središnje Bosne. Šumarski list 11-12: 649-654.

Ballian D. 2006. Kontrola podrijetla Pančićeve omorike (Picea omorika /Panč./ purk.) iz plantaže kod Kaknja pomoću izoenzimskih biljega. Šu-marski list 7-8: 295-304.

Ballian D. 2007. Genetička struktura smreke (Picea abies Karst.) na planini Vlašić. Radovi HDZU 9: 211-220.

Ballian D. 2009. Genetičke strukture obične jele (Abies alba Mill.) iz zapad-ne i istočne Bosne. Šumarski list 9/10: 501-512.

Ballian D., Božič, G. 2004. Kontrola morfološke identifikacije klonova iz sjemenske plantaže bijelog bora „Koziji grm“ pomoću izoenzimskih markera. Radovi Šum. Fak. u Sarajevu 1: 47-56.

Ballian D., Bogunić F., Konnert M. 2005. Usporedba molekularno genetič-kih svojstava sjemenskih plantaža običnog bora (Pinus sylvestris L.) u Bosni i Hercegovini. Rad. Šumar. Inst. Jastrebarsko 41 (2): 7-16.

Ballian D., Longauer R., Mikić T., Paule L., Kajba D., Gömöry D. 2006. Ge-netic structure of a rare European conifer, Serbian spruce (Picea omori-



ka (Panč.) Purk.). Plant Sistematics and Evolution, Springer-Verlag 260: 53-63.

Ballian D., Grebenc T., Božič G., Melnik V., Wraber T., Kraigher H. 2006. History, genetic differentiation and conservation strategies for disjunct populations of Sibiraea species from South-eastern Europe and Asia. Conservation Genetics 7 (6): 895-907.

Ballian D., Ivanković M., Slade D. 2006. The distribution of the populations of sessile oak (Quercus petraea (Matt.) liebl) in Bosnia and Herzegovina by cloroplasts dna (cpDNA) and its application in forestry. In: Bohnens J., Rau H.-M. Hrsg. 2006. Forstliche Genressourcen als Produktionsfak-tor. 26. Tagung der Arbeitsgemeinschaft Forstgenetik und Forstpflan-zenzüchtung vom 20. bis 22. Oktober 2005 in Fuldatal. Hessen-Forst, Hann. Münden, 61-66, 2006: 121-131.

Ballian D., Bogunić F., Konnert M., Kraigher H., Pučko M., Božič G. 2007a. Genetička diferenciranost subpopulacija obične smreke (Picea abies (L.) Karst.) na planini Igman. Šumarski list 1/2:13-23.

Ballian D., Bogunić F., Božič G. 2007b. Genetička varijabilnost obične smreke (Picea abies /L./ H. Karst.) u bosanskom dijelu Dinarida. Šu-marski list 6/7: 237-246.

Ballian D., Giersberg B., Tröber U. 2008. Genetička varijabilnost obične tise (Taxus baccata L.) u Bosni i Hercegovini. Šumarski list 9/10: 431-443.

Ballian D., Monteleone I., Ferrazzini D., Kajba D., Bellett, P. 2008. Genetic characterization of common ash (Fraxinus excelsior L.) population in Bosnia and Herzegovina. Periodicum Biologorum Vol. 110, 4: 323-328.

Ballian D., Bogunić F., Božič G. 2009. Genetic Research of Norway spruce (Picea abies (L.) Karst.) from extreme areas of Spaghno-Piceetum in Slo-venia & Bosnia and Herzegovina. Dendrobiology Vol. 61. Supplement: 2009137-144.

Ballian D., Belletti P., Ferrazzini D., Bogunić F., Kajba D. 2010. Genetic va-riability of pedunculate oak (Quercus robur L.) in Bosnia and Herzego-vina. Periodicum biologorum 112 (3): 353-362.

Ballian D., Ivanković M., Gračan J., Perić S., Marjanović H., Bobinac M., Slade D. 2010. Analysis of Pubescent oak (Quercus pubescens Willd.) ba means of chloroplast DNA (cpDNA) in the western part of Balkan pe-ninsula. Acta Societatis Botanicorum Poloniae 79(3): 189-195.

Dalibor BALLIAN

110

Gömöry D., Longauer D., Liepelt S., Ballian D., Brus R., Kraigher H., Par-pan V. I., Stupar P. I., Paule L., Ziegenhagen B. 2004. Variation patterns of mitochondrial DNA of Abies alba Mill. in suture zones of postglacial migration in Europe. Acta Societatis Botanicorum Poloniae Vol. 73, No. 3: 203-206.

Gömöry D., Paule L., Ballian D. 2007. Genetic aspect of the conservation of rare endem tree species: a case study of Picea omorika (Panč.) Purk. Geobiocenologicke spisy, Brno 12: 73-82.

Hase I., Heinze B., Arthofer W., Kajba D., Ballian D. 2007. Candidate Ge-nes For Hairiness. In Poplar. Plant & Animal Genomes xV Conference January 13-17, 2007, Town & Country Convention Center, San Diego, CA. (poster, sažetak u zborniku).

Kajba D., Ballian D., Heinze B., Idzojtic M., Bogdan S. 2004. Populus nigra ssp. caudina and its importance for forest tree improvement and con-servation of poplar genetic resources. IPC 2004 – Chile, 22nd Session, International Poplar Commission, Santiago – Chile, 28 November – 9 December 2004. (usmena prezentacija, sažetak u zborniku).

Potter D. S., Still M., Grebenc T., Ballian D., Božič G., Franjić J., Kraigher H. 2007. Phylogenetic relationships in tribe Spiraeeae (Rosaceae) inferred from nucleotide sequence data. Plant Sistematics and Evolution, Sprin-ger-Verlag 266: 105-118.

Slade D., Skvorc Z., Ballian D., Gracan J., Papes D. 2008. The chloroplast DNA polymorphisms of White Oaks of section Quercus in the Central Balkans. Silvae Genetica v. 57 (4-5): 227-234.



BIODIVERZITET BILJNIH VIRUSA URBANOG ZELENILA SARAJEVA

BIODIVERSITY OF PLANT VIRUSES IN SARAJEVO URBAN GREENNESS

Anesa JERKOVIĆ-MUJKIĆ1, Osman DELIĆ2, Renata BEŠTA1

1Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu2 KJU Spomenici prirode, Sarajevo, Bosna i Hercegovina

e-mail: [email protected]

SAŽETAKZa uspješnu borbu protiv fitopatogenih virusa neophodno je poznavanje

ekologije i epidemiologije virusa i njihovih vektora, kao i reakcije pojedinih vrsta i sorti drvenastih biljaka prema određenim virusima.

Cilj rada je karakterizacija biljnih virusa i procjena učestalosti određenih oblika virusnih infekcija kod pripadnika dendroflore grada Sarajeva radi dobivanja uvida u njihov biodiverzitet, distribuciju i ekologiju.

Identifikacija biljnih virusa izolovanih iz listova zaraženih drvenastih biljaka je izvedena na osnovu rezultata bioloških testiranja i serološki primjenom ELISA-testiranja.

Prirodna virusna zaraza je utvrđena na deset vrsta drvenastih biljaka: Acer platanoides L., A. pseudoplatanus L., A. negundo L., Sambucus nigra L., Syringa vulgaris L., Prunus domestica L., P. avium L., Ligustrum vulgare L., Ailanthus altissima (Mill.) Swingle i Buddleja davidii Franch. Iz virusno zaraženog drveća i grmlja izolirano je ukupno šest virusa: virus mozaika lucerke virus (rod Alfamovirus), virus mozaika krastavca (rod Cucumovirus) pripadnici porodice







DOI: 10.5644/proc.bd-01.052012ISBN: 978-9958-501-80-7



Bromoviridae, virus nekroze duhana (rod Necrovirus iz porodice Tombusviridae), virus uvijenosti lista trešnje (rod Nepovirus iz porodice Comoviridae), virus hlorotične pjegavosti lista jorgovana (rod Capillovirus iz porodice Flexiviridae), te virus šuštavosti duhana iz roda Tobravirus koji za sada nije svrstan ni u jednu porodicu. Najveći broj drvenastih biljaka u gradskom zelenilu Sarajeva bio je zaražen virusom šuštavosti duhana, koji spada u vodeću grupu virusa po izvanredno velikom broju biljnih domaćina.

Provedeno istraživanje potvrdilo je činjenicu da detektovani biljni virusi narušavaju estetski izgled stabala, fiziološki ih oslabljuju, a jača oštećenja zajedno sa ostalim nepovoljnim faktorima urbane sredine mogu dovesti i do njihovog ugibanja.

Ključne riječi: biljni virusi, drvenaste biljke, biotestovi, ELISA-testovi

ABSTRACTThe knowledge of ecology and epidemiology of viruses and their vectors, as

well as reactions of particular species and varieties of woody plants to specified viruses is required for a successful struggle against phytopathogenic viruses.

The aim of this study is categorization of plant viruses and estimation of frequency of certain forms of viral infections among members of dendroflora of Sarajevo City in order to obtain an insight in their biodiversity, distribution and ecology.

Identification of plant viruses isolated from the leaves of infected woody plants was carried out on the basis of results of bioassays and serologically by ELISA-tests.

Natural viral infection was detected in ten species of woody plants: Acer platanoides L., A. pseudoplatanus L., A. negundo L., Sambucus nigra L., Syringa vulgaris L., Prunus domestica L., P. avium L., Ligustrum vulgare L., Ailanthus altissima (Mill.) Swingle and Buddleia davidii Franch. From virus infected trees and shrubs, in total, six viruses were isolated: Alfalfa mosaic virus (genus Alfamovirus) and Cucumber mosaic virus (genus Cucumovirus) from the family Bromoviridae, Tobacco necrosis virus (genus Necrovirus, family Tombusviridae), Cherry leaf roll virus (genus Nepovirus, family Comoviridae), Lilac chlorotic leafspot virus (genus Capillovirus, family Flexiviridae) and Tobacco rattle virus from the genus Tobravirus which has not yet classified in any family. The greatest number of woody plants of Sarajevo urban greenness was infected with Tobacco rattle virus (TRV) which belongs to the leading group of viruses with greater number of plant hosts.

The conducted research has confirmed the fact that the detected plant viruses


Anesa JERKOVIĆ-MUJKIĆ, Osman DELIĆ & Renata BEŠTA

decrease the decorative value of trees, weakens them physiologically, while stronger damages along with other unfavorable factors of urban environment lead to their decline.

Key words: plant viruses, woody plants, bioassays, ELISA-tests

UVODBiljni virusi su jedan od značajnih štetnih biotičkih faktora koji na-

rušavaju zdravstveni status, vitalnost i estetski izgled stabala. Virusi su acelularni oblici, tj. infektivni agensi koji nemaju ćelijsku građu. Nalaze se na najnižem stupnju organizacije živih sistema i metabolički su inertni van žive ćelije. U živoj ćeliji, koristeći njene enzime i strukture, sposobni su za reprodukciju, pa se definiraju kao obligatni intracelularni paraziti. Osim na višim biljkama virusi su do sada nađeni i na algama, gljivama i papratnjačama (Hull 1968; Hollings 1978; Műller and Stache 1992). Do sada je opisano 2000 vrsta biljnih virusa, koji su svrstani u 13 porodi-ca (Ackermann et al. 2001). Mnogi rodovi biljnih virusa još uvijek nisu klasificirani u porodice. Virusi nađeni u drvenastim biljkama pripadaju različitim virusnim grupama. Tako su nađeni virusi iz grupa tobamovi-rusi, tombusvirusi i poteksvirusi koji se u prirodi šire mehaničkim putem (Juretić et al. 1996). Osim njih, u drvenastim biljkama nađeni su i viru-si koji se prenose vektorima (Cooper 1993) poput potivirusa (prenose se lisnim ušima), zatim nekrovirusa (prenose se gljivicama koje žive u zemljištu), nepovirusa i tobravirusa (prenose se nematodama). Od kra-ja pedesetih godina prošlog stoljeća do danas veliki broj biljnih virusa je izoliran i identificiran na području Bosne i Hercegovine. U periodu rata (1992.-1995. godine) došlo je do intenzivne sječe urbanog zelenila, a naročito predstavnika dendroflore za potrebe preživljavanja blokiranog stanovništva Sarajeva. Na taj način uništeno je nekoliko desetina hiljada stabala kako u urbanom, tako i u suburbanom području. To je nametnulo potrebu urgentne restauracije i revitalizacije urbanog zelenila. U postrat-nom periodu u tom složenom procesu primijenjeni su različiti obras-ci. Međutim, najbolje rezultate dao je pristup koncepcije na ekološkim osnovama, odnosno proces ekološke restauracije (Redžić 1997; Redžić and Velić 1998). Budući da su neposredno iza rata uveliko obnavljani zasadi ukrasnih biljaka za parkove i zelene gradske površine doniranim


sadnim materijalom koji nije prošao adekvatnu zdravstvenu kontrolu, posljednjih godina naša pažnja je usmjerena na istraživanje viroza drve-nastih biljaka koje rastu na području grada Sarajeva. Pored već poznatih virusnih zaraza, za očekivati je invaziju i nekih novih do sada neizolira-nih virusa na našem području.

Cilj ovog rada je karakterizacija biljnih virusa i procjena učestalosti određenih oblika virusnih infekcija kod pripadnika dendroflore grada Sarajeva radi dobivanja uvida u njihov biodiverzitet, distribuciju i eko-logiju.

MATERIJAL I METODEPrimjerci drvenastih biljaka sa jasno izraženim simptomoma virusne

infekcije na listovima nađeni su na više lokaliteta u urbanom zelenilu Sarajeva. Izolacija virusa iz mladih, tek razvijenih listova prirodno zara-ženih biljaka vršena je mehaničkom inokulacijom na zeljaste test-biljke: Capsicum annum L. var. Šoroksari, Lycopersicom esculentum Mill. var. Marmande, Nicotiana tabacum L. var. Samsun, Nicotiana tabacum L. var. White Burley i Datura stramonium L. iz porodice Solanaceae, Cucumis sativus L. var. Kornišon i Cucurbita pepo L. iz porodice Cucurbitaceae, Chenopodium quinoa Willd, Chenopodium murale L. Chenopodium al-bum L. i Spinacia oleracea L. – var. Matador iz porodice Chenopodiaceae, te Phaseolus vulgaris L. var. – Top Crop iz porodice Fabaceae. Inficirane biljke kao i zdrave, kontrolne test-biljke gajene su u kontroliranim uvje-tima osvjetljenja (18 sati vještačkog osvjetljenja dnevno) i temperature (23°C koju održava klima-uređaj). Pojava i razvoj simptoma na test-bilj-kama svakodnevno su posmatrani.

Za izradu ELISA-testa korišteni su reagensi i mikroploče iz kompleta firmi BIOREBA AG (Reinach, Switzerland) i DSMZ-Deutsche Sammlung von Mikroorganismen und Zellkulturen GmbH. Kao izvor antigena slu-žio je biljni sok iscijeđen presom iz listova inficiranih biljaka iscijeđen presom (Juise presses 400 VAC). Serološki pokusi su izvođeni po DAS-ELISA metodi Clarka i Adamsa (1977) neznatno modificiranoj od strane proizvođača reagenasa.



REZULTATIBiološkim i imunoenzimskim (ELISA) testiranjima virusna infekci-

ja je dokazana na deset vrsta drvenastih biljaka iz sedam rodova: Acer, Sambucus, Syringa, Prunus, Ligustrum, Ailanthus i Buddleja (tabela 1). Iz virusno zaraženog drveća i grmlja izolirano je ukupno šest virusa: virus mozaika lucerke virus – AMV (rod Alfamovirus), virus mozaika krastav-ca – CMV (rod Cucumovirus) pripadnici porodice Bromoviridae, virus nekroze duhana – TNV (rod Necrovirus iz porodice Tombusviridae), vi-rus uvijenosti lista trešnje – CLRV (rod Nepovirus iz porodice Comovi-ridae), virus hlorotične pjegavosti lista jorgovana LiCLV (rod Capillovi-rus iz porodice Flexiviridae), te virus šuštavosti duhana – TRV iz roda Tobravirus koji za sada nije svrstan ni u jednu porodicu (Fauquet et al. 2005). Najveći broj virusnih izolata pripadao je virusu šuštavosti duhana – TRV (grafikon 1). Na većini drvenastih biljaka nađena je čista virusna infekcija, a samo na primjercima crne zove (Sambucus nigra L.) miješana virusna infekcija s dva virusa: TRV i CLRV. Inače, listovi oboljelih zova pokazivali su jače simptome infekcije u odnosu na simptome koje smo zapazili na listovima drugih bolesnih drvenastih biljaka.

Tabela 1. Virusi detektovani na drvenastim biljkama zelenih površina SarajevaTable 1. Viruses detected on woody plants of greean areas of Sarajevo

Rod biljke Vrsta biljke Izolirani virus

(kratica)

Acer

Acer platanoides L. AMV

Acer pseudoplatanus L. TRVAcer negundo L. TRV

Ailanthus Ailanthus altissima (Mill.) Swingle TNVBuddleja Buddleja davidii Franch. CMV

Ligustrum Ligustrum vulgare L.CMV

TRV

PrunusPrunus domestica L. CLRV

Prunus avium L. TNV

Sambucus Sambucus nigra L. TRV+CLRV

Syringa Syringa vulgaris L. AMVLiCLV



Grafikon 1. Procentualna zastupljenost virusa nađenih u urbanom zelenilu SarajevaGraph 1. Percentage of viruses found in the urban greenery of Sarajevo

DISKUSIJAViroze drveća zbog metodičkih teškoća znatno su slabije istražene od

viroza zeljastih biljaka. Većinom je teško mehanički prenijeti virus iz dr-venaste biljke na zeljaste test-biljke. Razlog tome su određeni inhibitori (fenolna jedinjenja) koji oksidacijom mogu inaktivirati virus i onemogu-ćiti njegovo prenošenje (Pleše and Juretić 1999). U svjetskim razmjerama (Nienhaus and Castello 1989; Cooper 1993), pa tako i na području Bosne i Hercegovine pronađen je mali broj viroza na ukrasnom i šumskom drveću. Miličić (1982) navodi da su na području bivše Jugoslavije virusi nađeni na 20 različitih rodova drvenastih biljaka, pri čemu je najčešći virus koji napa-da drveće virus mozaika krastavca. Osobito je malo podataka o virozama biljaka koje rastu u specifičnim uslovima urbane sredine. Stoga smo odlu-čili da istraživanjem viroza drveća i grmlja na zelenim površinama grada Sarajeva doprinesemo poznavanju tih bolesti u našoj zemlji. U provedenoj studiji zapaženi su značajni problemi sa zdravstvenim stanjem drvenastih biljaka u urbanim ekosistemima Sarajeva, uzrokovani poznatim i do sada manje poznatim etiološkim agensima.

U ovom radu je na pripadnicima sedam rodova drvenastih biljaka u urbanom zelenilu Sarajeva nađeno šest virusa: AMV, CMV, TRV, CLRV, LiCLV i TNV. Na oboljelim primjercima Acer platanoides L., A. pseudopla-tanus L., A. negundo L., Syringa vulgaris L., Prunus domestica L., P. avium L., Ligustrum vulgare L., Ailanthus altissima (Mill.) Swingle and Buddleja



davidii Franch. utvrđena je čista virusna infekcija, dok je na oboljelim gr-movima Sambucus nigra L. nađena miješana virusna infekcija s dva virusa (CLRV i TRV). Simultani napad dvaju ili više virusa može djelovati siner-gistički ili antagonistički (Murphy and Bowen 2006) i shodno tome može uticati na koncentraciju jednog ili više virusa, kao i na ekspresiju virusnih simptoma na biljkama (Moni et al. 2007). Antagonizam se javlja kada su virusi koji uzrokuju infekciju srodni, što rezultira njihovim međudjelova-njem (Kareem and Taiwo 2007). Sinergizam nastaje kada virusi u miješanoj infekciji nisu srodni i simptomi koji se u tom slučaju razvijaju na biljkama su jače izraženi nego nego što je slučaj kod odvojenih infekcija (Walkey and Payne 1990; Jensen et al. 1996; Cho et al. 2000). Ekspresija simptoma na listovima zaraženih biljaka crne zove bila je mnogo jača u odnosu na simptome ispoljene na listovima drugih zaraženih pripadnika dendroflore. Budući da CLRV i TRV nisu srodni virusi, možemo se složiti sa mišljenjem Usčuplića (1996) da simultani napad dvaju virusa djeluje sinergistički, tj. da na biljci nastaju jači simptomi nego što je slučaj kod odvojenih infekcija.

Najveći broj drvenastih biljaka koje rastu u Sarajevu bio je zaražen viru-som šuštavosti duhana (TRV), koji spada u vodeću grupu virusa po izvan-redno velikom broju biljnih domaćina. Prema podacima Robinsona (2003), TRV može eksperimentalno inficirati preko 400 vrsta biljaka iz 50 biljnih porodica. Višegodišnji domaćini virusa šuštavosti duhana predstavljaju du-gotrajne izvore zaraza i prenose virus iz godine u godinu. Prirodni vektori virusa su nematode iz roda Paratrichodorus i Trichodorus koje slobodno žive u zemljištu (Taylor and Brown 1997). Virus šuštavosti duhana se prenosi i sjemenom nekih korovskih biljaka, a vektori virusa mogu biti i neke vrste vi-line kose (Šutić 1983). Osim toga, virus se prenosi sokom zaraženih biljaka i to može imati značaja za biljke koje se dodiruju prilikom obrade. Preventivne mjere za suzbijanje ovoga virusa su: brižljivo i blagovremeno uništavanje ko-rova kao izvora zaraze, dezinfekcija zemljišta tamo gdje je to izvodljivo radi uništavanja nematoda i uvođenje biljaka otpornih na TRV u zasad.

ZAKLJUČAKIz bolesnih drvenastih biljaka koje rastu u urbanoj zoni Sarajeva izolira-

no je i identificirano ukupno šest vrsta biljnih virusa. Najveći broj virusnih izolata okarakteriziran je kao virus šuštavosti duhana. Kod većine inficira-nih drvenastih biljnih vrsta bila je utvrđena čista virusna infekcija, a samo kod bolesnih primjeraka Sambucus nigra L. miješana virusna infekcija.



Literatura

Ackermann H. W., Berthiaume L., Tremblay M. 2001. Viral pathogenesis in diagrams. CRC Press LLC, Boca Raton, USA.

Clark M. F., Adams A. N. 1977. Characteristic of the microplate method of enzyme-linked immunosorbent assay for the detection of plant viruses. J. Gen. Virology 34: 475-483.

Cho J. D., Kim J. S., Choi H. S., La Y. L., Kim K. S. 2000. Ultrastructural aspects of the mixed infections of watermelon mosaic potyvirus isolated from pumpkin and cucumber green mottle mosaic tobamovirus from watermelon. Plant Pathol J. 16: 216-221.

Cooper J. I. 1993. Virus Diseases of Trees and Shrubs. Chapman & Hall, London.

Fauquetc M., Mayom A., Maniloff J., Desselberger U., Ball L. A. 2005. Virus Taxonomy Classification and Nomenclature of Viruses, Eighth Report of the International Committe on the Taxonomy of Viruses. Elsevier Academic Press, San Diego, California.

Jensen S. G., Lane L. C., Seifers D. L. 1996. A new disease of maize and wheat in the high plains. Plant Diseas 80: 1387-1390.

Juretić N., Mamula Đ., Pleše N. 1996. Biljni virusi u tlu i vodi nekih šum-skih ekosustava Hrvatske s pregledom virusa nađenih u šumskom i ukrasnom drveću. Šumarski list 11-12. Cxx: 477-4x5

Kareem K. T., Taiwo M. A. 2007. Interactions of viruses in Cowpea: effects on growth and yield parameters. Virology Journal 4: 15.

Murphy J. F., Bowen K. L. 2006. Synergistic disease in pepper caused by the mixed infection of Cucumber mosaic virus and Pepper mottle virus. Phytopathology 96: 240-247.

Miličić D. 1982. Some virus diseases of trees and shrubs and Solanum me-longena in Jugoslavia. Acta Bot. Croat. 36: 29-37.

Moni A. T., Kehinde T. K., Imade Y. N., Hughes J. D. A. 2007. Cowpea viru-ses: Effect of single and mixed infections on symptomatology and virus concentration. Virology Journal 4: 95.

Nienhaus F., Castello J. D. 1989. Viruses in forest trees caused by viruses, mycoplasma-like organisms and primitive bacteria. Experientia 41: 597-603.


119

Pleše N., Juretić N. 1999. Virusna bolest poljskog brijesta (Ulmus minor Mill.) u Hrvatskoj. Šumarski list 3-4: 95-100.

Redžić S. 1997. The concept of revitalisation of urban ecosystems of Bosnia and Herzegovina in poster-war period. International Conference „Eco-logical Restoration and Regional Conservation Strategies“, SER, Miami, USA.

Redžić S., Velić S. 1998. The approach to concept of restoration pf urban ecosystems of Bosnia and Herzegovina in the poster-war period. VII International Congres of Ecology, INTECOL, New tasks for ecologists after Rio 1992. Florence, 19-25. July 1998, Italy.

Robinson D. J. 2003. Tobacco rattle virus. CMI/AAB Descriptions of plant viruses 346.

Šutić D. 1983. Viroze biljaka. Nolit, Beograd.

Taylor C. A., Brown D. J. F. 1997. Nematode Vectors of Plant Viruses, CAB International, Wallingford.

Usčuplić M. 1996. Patologija šumskog i ukrasnog drveća. Šumarski fakul-tet, Sarajevo.

Walkey D. G. A., Payne C. J. 1990. The reaction of two lettuce cultivars to-mixed infection by beet western yellows virus. Plant Pathol 39: 156-160.



RAZNOLIKOST STANIŠTA SA ANEKSA I HABITAT DIREKTIVE NA PODRUČJU RIBNICE KOD KAKNJA

DIVERSITY OF HABITATS FROM ANNEx I HABITAT DIRECTIVE IN THE AREA RIBNICA NEAR KAKANJ

Senka BARUDANOVIĆ, Ermin MAŠIĆPrirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu,

Sarajevo, Bosna i Hercegovinae-mail: [email protected]; [email protected]

SAŽETAKPodručje kanjona Ribnice se odlikuje specifičnim orografskim, edafskim,

klimatskim i biljnogeografskim karakteristikama. Ekosistemski diverzitet se manifestuje u pojavi znatnog broja različitih šumskih i livadskih zajednica, zajednica u pukotinama stijena, zajednica na siparima i tresetnih zajednica. Cilj rada je utvrđivanje specijskog i ekosistemskog diverziteta šireg područja Ribnice. Međutim, u radu će biti realizirani sljedeći ciljevi: Utvrđivanje diverziteta staništa prema Aneksu I Habitat Direktive; Utvrđivanje indikatorskih vrijednosti za pojedine kodove staništa u lokalnim uslovima; Identifikacija i položaj staništa sa prioritetom u konzervaciji prema principima Habitat Direktive; Utvrđivanje stepena antropogenog faktora na istraživanom području. U terenskoj fazi rada je primijenjen standardni metod ciriško-montpelješke škole (Braun – Blanquet, 1964). Metodom fitocenološkog utvrđeni su elementi abiotičke komponente ekosistema te floristički sastav zajednica na području Ribnice. U statističkoj obradi podataka korištene su metode multivarijantne statističke analize. U svrhu grupisanja vegetacijskih podataka, odnosno grupisanja zajednica u odnosu na pojedine ekološke faktore, korišten je metod numeričke klasifikacije. U







DOI: 10.5644/proc.bd-01.062012ISBN: 978-9958-501-80-7



sintaksonomskom pogledu, identifikovane su zajednice koje pripadaju sljedećim klasama: Querco-Fagetea Br-Bl. et Vlieg. 37., Alnetea glutinosae Br-Bl. et Tx. 43., Oxycocco-Sphagnetea Br-Bl. et Tx 43., Asplenietea rupestris (H. Meier) Br-Bl. 34., Thlaspietea rotundifoli Br-Bl. 47., Betulo-Adenostyletea Br-Bl. 48., Molinio-Juncetea Br-Bl. 47., Festuco-Brometea Br-Bl. et Tx. 43. i kulture četinarskih šuma. Na osnovu provedenih istraživanja mogu se donijeti sljedeći zaključci: Identifikovano je deset tipova staništa sa Aneksa I Habitat Direktive. Pet tipova staništa imaju poseban status (*). Izraženi su antropogeni pritisci. Otvaranje kamenoloma, sječa šume, predstavljaju najintenzivnije faktore čovjeka.

Ključne riječi: Biodiverzitet, Aneks I Habitat Direktive, antropo-geni utjecaj

ABSTRACT The area of the canyon Ribnica is characterized by a specific topgraphic,

edaphic, climatic and phytogeographical characteristics. Ecosystem diversity is manifest in the emerge of considerable number of different forest and meadow communities, communities in the crevices of rocks, screes and peat communities. In syntaxonomic view, we are identified communities that belong to the following classes: Querco – Fagetea Br-Bl. et Vlieg. 37,. Alnetea glutinosae Br-Bl. et Tx. 43., Oxycocco – Sphagnetea Br-Bl. et Tx. 43., Asplenietea rupestris (H. Meier) Br-Bl. 34., Thlaspietea rotundifoli Br-Bl. 47., Betulo – Adenostyletea Br-Bl. 48., Molinio – Juncetea Br-Bl. 47., Festuco – Brometea Br-Bl. et Tx 43. and culture of the coniferous fosrests. Based on the research conducted, we can made of the following conclusions: Identified ten types of habitats from Anex I of Habitat Directive. Five types of habitats have special status (*). Expressed antopogenetic pressures. The main pressures on this area are: the opening of quarries and deforestaton. Based on this research there is a necessary for establish own list of habitats for consrevation value ecosystems in local and global level. And on this way we are be able to protect habitats, which biodiversty is not recognized in Habitat Directive.

Key words: Biodiversity, Anex I Habitat Directive, antrophogenic impact

UVODPodručje centralne Bosne i Hercegovine je oduvijek smatrano veoma spe-

cifičnim sa aspekta stepena biodiverziteta. Međutim, to naučno gledište od-nosilo se najvećim dijelom na područje visokih planina ovog dijela Bosne i


Senka BARUDANOVIĆ & Ermin MAŠIĆ

Hercegovine. Sjeverno od dinarskih masiva protežu se brdski, peripanonski i panonski pejzaži Bosne i Hercegovine, o čijim se vrijednostima sa aspekta bi-odiverziteta danas sve više govori. Posebnu vrijednost u tom području imaju ekosistemi i pejzaži razvijeni u klisurama i kanjonima, kojih u ovom dijelu Bosne i Hercegovine ima veoma mnogo. U toku prošlosti je došlo i do razvo-ja specifične ekoklime kanjona i klisura. Ova zaklonjena i teško pristupačna staništa su omogućila preživljavanje populacija od tercijera do danas. Ekokli-mu kanjona i klisura karakterišu visoka dnevna i sezonska osciliranja svih faktora, a posebno temperature. Na ovim staništima je česta i pojava tem-peraturnih inverzija. Vrlo specifičan kompleks ekoloških faktora uzrokovao je pojavu živog svijeta bogatog endemima i reliktima. Kanjone i klisure BiH danas karakteriše visok geomorfološki, ekosistemski i specijski diverzitet, pa mnogi autori smatraju da ova staništa predstavljaju globalnu vrijednost. Je-dinstvenost i neponovljivost biodiverziteta na ovim staništima ogleda se kroz pojavu polidominantnih zajednica i ekosistema. Osim polidominantnih za-jednica neponovljivost pejzažima kanjona i klisura daju i zajednice u puko-tinama stijena i sipara uglavnom endemičnog i reliktnog karaktera. Ovo su staništa najvećeg broja endemičnih vrsta u BiH. Područje na kome su vršena istraživanja za potrebe ovog rada odlikuje se brojnim specifičnostima specij-skog, ekosistemskog i pejzažnog biodiverziteta, među kojima su i ekosistemi kanjonskog karaktera. Međutim, na ovom području takođe djeluju i visoko izraženi antropogeni pritisci, koji svakodnevno umanjuju njegovu vrijed-nost. Današnja nastojanja za konzervacijom biodiverziteta u cilju očuvanja ekosistemskih servisa sve više imaju odraza i na lokalnom nivou, pa tako i na području Općine Kakanj. S obzirom na već pokrenute akcije na očuvanju biodiverziteta jednog dijela Općine, ovim radom će se ispitati mogućnosti daljih konzervacijskih aktivnosti u ovom dijelu Bosne i Hercegovine.

Karakteristike istraživanog područjaSliv rijeke Bosne odlikuje izuzetna heterogenost staništa, raznolikost flo-

re, faune, fungije i pejzaža. Dio ove heterogenosti zastupljen je i u kanjo-nu rijeke Ribnice i okoline Kaknja. Područje kanjona rijeke Ribnice obiluje specifičnostima koje su rezultat orografskih procesa, te procesa pedogeneze i klimageneze. Prisutna je velika raznolikost ekoloških uslova, kao što su ra-znovrsna geološka podloga, složeni edafski, hidrografski, mikroklimatski i drugi faktori. U ovom području je posebno naglašeno i snažno djelovanje antropogenog faktora, koji se ogleda kroz konverziju staništa. To je naročito vidljivo na lokalitetu u kanjonu rijeke Ribnice, gdje se vrši eksploatacija ka-mena. Kanjon rijeke Ribnice se nalazi na sjevernom dijelu kakanjske opšti-


ne, između tokova Bosne, Krivaje i Usore (Slika 1). Rijeka Ribnica je tokom dugog niza godina izdubila svoje korito kroz velike krečnjačke visoravni, a među najpoznatijim su Piljevina, Sajevica, Didovo, Kujnice i Jelica, koje se nalaze sa desne strane, te Kićeva sa lijeve strane. Dužina rijeke Ribnice je oko 20,5 km, a njenu hidrološku mrežu obogaćuju i manji potoci koji je snad-bijevaju vodom, te snijeg koji se topi u rano proljeće. Od brojnih pritoka najvažnije su Dubočica i Mala rijeka.

Slika 1. Karta Bosne i Hercegovine sa kartom istraživanog područjaFigure 1. Map of Bosnia and Herzegovina with the map of the study area

Ovdje preovladava tipična umjereno kontinentalna klima sa umjereno toplim ljetima i hladnim zimama. Međutim u brdsko-planinskom području, na većim nadmorskim visinama prosječne godišnje temperature su za neko-liko stepeni niže, a količina padavina iznosi više od 800 mm. Ljeta su kratka i svježa, a zime duge i hladne. Područje ima humidan karakter sa godišnjim prosjekom padavina oko 861 mm. Najveće količine padavina su u novembru i decembru, dok su u ostalom dijelu godine, izuzev juna mjeseca, neravno-mjerno raspoređene. Količine padavina se povećavaju sa porastom nadmor-ske visine, odnosno idući ka sjeveru prema brdsko-planinskom području. Prosječna godišnja temperatura iznosi 10ºC. Najhladniji mjesec je januar, sa prosječnom temperaturom od -2,3ºC, a najtopliji su juli i avgust sa tempera-turom od 19,7-19,5ºC. Prosječna relativna godišnja vlažnost vazduha iznosi 81%. Dominantan pravac vjetra na istraživanom lokalitetu je sjeveroistočnih i jugozapadnih kvadranata, odnosno dolinom rijeke Ribnice.



Glavno obilježje geološke građe je pripadnost srednjebosanskom uglje-nom basenu, koji se duž svog oboda dodiruje sa paleozojskim i mezozoj-skim formacijama, sa jasno određenom pripadnošću srednjim Dinaridima. Geološka podloga (matični supstrat) je veoma heterogena. Čine ga stijene mezozojske starosti iz gornje Krede, a manjim dijelom iz Kvartara (oligo-cen i miocen). Starost stijena se kreće od 5 miliona (najmlađe miocenske) do 100 miliona (gornjokredne stijene). Stijene ovog lokaliteta predstavlje-ne su uglavnom karbonatnim flišom, krečnjačkim brečama, krečnjacima, sedrastim krečnjacima, pjeskovitim krečnjacima, laporcima i rožnacima. Stijene su uglavnom sedimentnog karaktera, taložene u nekadašnjem Ze-ničko-sarajevskom bazenu, koji je predstavljao slatkovodno jezero. Istra-živanjem pedoloških karakteristika utvrđeno je osam kartiranih jedinica zemljišta među kojima po zastupljenosti dominiraju rendzine i smeđa tla na krečnjacima i laporcima.

MATERIJAL I METODETerenska istraživanja na širem području Ribnice provedena su u jese-

njem aspektu (od 28. septembra do 12. oktobra 2008. godine). Prilikom rada na terenu izvršena je detaljna identifikacija edafskih, orografskih i ve-getacijskih osobenosti.

U terenskoj fazi rada je primjenjen standardni metod ciriško-monte-pelješke škole (Braun-Blanquet, 1964). Metodom fitocenološkog snimka utvrđeni su elementi abiotičke komponente ekosistema, te floristički sastav zajednica na području Ribnice.

Metod fitocenološkog snimka obuhvata sljedeće postupke: izbor plohe na kojoj će se vršiti snimanje, rekognosciranje elemenata abiotičke kom-ponente ekosistema, utvrđivanje veličine odabrane plohe, utvrđivanje ver-tikalne organizacije šumskog ekosistema, utvrđivanje strukture fitocenoze kroz floristički sastav, utvrđivanje kvantitativnih odnosa vrsta u fitocenozi, globalna determinacija sintaksonomskog statusa ekosistema i prikupljanje biljnog materijala. Tokom laboratorijske faze, rezultati terenskog rada su sintetisani u cilju definisanja fitocenološke pripadnosti snimljenih sasto-jina. Laboratorijski rad na istraživanjima ekološke diferencijacije prašum-skog područja Ribnica odvijao se kroz sljedeće segmente: izrada herbara, determinacija biljnih vrsta, izrada fitocenoloških tabela, obrada fitoceno-loških tabela, determinisanje uslova staništa, determinacija sintaksonom-skog statusa i pripadnosti istraživanih zajednica određenom kodu staništa pod Aneksom I Habitat Direktive.



U statističkoj obradi podataka korištene su metode multivarijantne sta-tističke analize. Jedan od ciljeva rada jeste utvrđivanje stepena diverziteta u pojedinim zajednicama. U cilju izračunavanja alfa diverziteta, odnosno diverziteta unutar pojedinih zajednica, korišten je Šenonov indeks diverzi-teta (Kent et Coker, 1992 in Barudanović, 2003).

U izračunavanju alfa diverziteta kroz Šenonov indeks korištena je for-mula:

gdje je: s – broj vrsta, pi – proporcija individua svake vrste izražena kao proporcija od totalne pokrovnosti, In – log baza n

U svrhu grupisanja vegetacijskih podataka, odnosno grupisanja zajednica u odnosu na pojedine ekološke faktore, korišten je metod numeričke klasifi-kacije. Cilj numeričke klasifikacije u vegetacijskim istraživanjima jeste gru-pisanje seta uzoraka u klase na osnovu njihovog florističkog sastava. Metodi numeričke klasifikacije su najčešće opisivani kao tehnike klaster analize, ba-zirane na konceptu grupisanja tačaka koje reprezentuju individue sa sličnim karakteristikama u matematičkom prostoru (Kent & Coker, 1992 in Baru-danović, 2003). U radu je, kao jednačina udaljenosti, korišten Bray-Curtis metod (Bray et Curtis, 1957 in Barudanović, 2003), a kao klastering metod korišteno je jednostavno ili kompletno povezivanje. Osnovna ideja ordinacij-skih tehnika je prostorno (matematičko) aranžiranje vegetacijskih podataka u kome će udaljenost između pojedinih uzoraka značiti njihovu međusobnu sličnost. Jedan od principa ordinacije jeste definisanje gradijenta prisutnog ekološkog faktora unutar seta vegetacijskih podataka. U radu su korištene metode indirektne ordinacije, što znači da ekološka veza diferencijacije ve-getacijskih podataka nije unaprijed definisana, nego je determinisana nakon primijenjene ordinacije i konstruisanja grafičkog prikaza. Za rad je odabrana tehnika korespodentne analize (CA) jer se pokazala kao metod koji, u ovom slučaju daje najjasniju sliku ekološke diferencijacije zajednica. Indeksi diver-ziteta (α i β) su kao i ostale metode statističke analize dio programa Biodiver-sityPro u kome je vršena obrada podataka.

REZULTATI RADATokom terenskih istraživanja sačinjeni su fitocenološki snimci na 24

lokaliteta. U sintaksonomskom pogledu, identifikovane su zajednice koje pripadaju sljedećim klasama:



1. Vegetacija lišćarsko-listopadnih šuma klase Querco-Fagetea Br-Bl. et Vlieg. 37,

2. Vegetacija poplavnih šuma vrbe, johe i topole klase Alnetea glutino-sae Br-Bl. et Tx. 43,

3. Vegetacija tresetišta klase Oxycocco-Sphagnetea Br-Bl. et Tx. 43,

4. Vegetacija u pukotinama stijena, krečnjačkih potkapina i polupeći-na klase Asplenietea rupestris (H.Meier) Br-Bl. 34,

5. Vegetacija sipara klase Thlaspietea rotundifoli Br-Bl. 47,

6. Kulture četinarskih šuma, Vegetacija visokih zeleni, požarišta i sje-čina klase Betulo-Adenostyletea Br-Bl. 48,

7. Vegetacija higrofilnih livada klase Molinio-Juncetea Br-Bl. 47,

8. Vegetacija termofilnih livada klase Festuco-Brometea Br-Bl. et Tx. 43.

U cilju utvrđivanja tipa i koda staništa prema Habitat direktivi izvršeno je poređenje florističkog sastava istraživanih zajednica sa Priručnikom za interpretaciju tipova staništa Habitat Direktive. Procjena ekoloških uslova na utvrđenim tipovima staništa u lokalnim okvirima, izvršena je na osnovu spektra indikatorskih vrijednosti u odnosu na osnovne ekološke faktore prema Ellenbergu. Detaljniji uvid u specifičnosti ekoloških uslova na utvr-đenim tipovima staništa izvršen je kroz spektre životnih formi i spektre flornih elemenata u pojedinim zajednicama. Na istraživanim lokalitetima je utvrđeno 190 biljnih vrsta, i to iz odjela Pteridophyta (papratnjača) i Spermatophyta (golosjemenjača i skrivenosjemenjača), sa sljedećim poro-dicama: Rosaceae, Campanulaceae, Primulaceae, Fabaceae itd. Od životnih formi najzastupljenije su Phanerophyte (P), Chamephyte (Ch), Geophyte (G) i Hemicryptophytae (H).

1. Vegetacija lišćarsko-listopadnih šuma klase Querco-Fagetea Br-Bl. et Vlieg. 37 Lišćarsko-listopadne šume klase Querco-Fagetea Br-Bl. et Vlieg. 37 na

istraživanom području su veoma dobro razvijene. Odlikuju se izuzetnim diverzitetom flore i visokim diverzitetom ekosistema. Na području Ribni-ce utvrđeni su sljedeći tipovi staništa unutar lišćarsko-listopadnih šuma: staništa bukovih šuma, staništa kserofilnih hrastovih šuma i staništa šuma lipe i javora. Dio istraživanog područja predstavlja progradaciono-degra-dacione stadije različitih lišćarsko-listopadnih zajednica.



1.1. Bukove šume su dobro zastupljene na istraživanom području. Po-ređenjem sa tipovima staništa Habitat direktive utvrđeno je da istraživana zajednica u najvećoj mjeri odgovara kodu 9130, u okviru bukovih šuma. Zajednica je razvijena na neutralnim i na blago humoznim zemljištima. Od biljnih vrsta u spratu drveća do 20 m dominantnu ulogu ima bukva Fagus sylvatica, dok u spratu do 15 metara najveću zastupljenost imaju Sorbus torminalis i Carpinus betulus. Sprat šiblja se odlikuje također specifičnim biodiverzitetom, a prisutne su sljedeće biljne vrste: Hedera helix, Crataegus monogyna, Evonimus europeus, Rosa canina, Sambucus nigra i druge. U spratu zeljastih biljaka svojom brojnošću i pokrovnošću dominiraju: Helle-borus odorus, Primula vulgaris, Hepatica nobilis, Brachypodium sylvaticum, Galium sylvaticum, Asperula odorata i Anemone nemorosa.

Spektar životnih formi pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađu-ju fanerofite (60,86%) i hemikriptofite (17,36%). Međutim, u određenom procentu su prisutne hamefite (4,34%) i terofite (4,34%). Spektar flornih elemenata pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađuju vrste šireg (subatlantsko i istočno) submediteranskog rasprostranjenja.

1.2. Zajednice kserofilnih hrastovih šuma su fragmentarno zastupljene na ovom istraživanom području. Poređenjem sa tipovima staništa Habitat direktive utvrđeno je da istraživana zajednica svojim sastavom u najvećoj mjeri odgovara kodu 91H0*, odnosno kodu panonskih šuma sa Quercus pubescens. Zajednice su razvijene na suhim staništima jugo-istočnih ekspo-zicija, na plitkim, krečnjačkim tlima. Zajednice imaju diskontinuiran areal na istraživanom području. Od biljnih vrsta u spratu do 15 m su najzastuplje-nije Fraxinus ornus, Sorbus tominalis, Quercus pubescens, Tilia platyphylos. U spratu šiblja je prisutan veći broj vrsta sa visokom pokrovnošću. Najza-stupljenije su: Hedera helix, Clematis vitalba, Ligustrum vulgare, Crataegus monogyna, Cotinus coggygria, Evonimus europeus i Cornus mas. U spratu zeljastih biljaka, najvišu brojnost i pokrovnost imaju: Pulmonaria officinalis, Glechoma hederacea, Hepatica nobilis, Vicia cracca, Aremonia agrimonoides, Epimedium alpinum, Lathyrus vernus, Fragaria vesca, Saxifraga rotundifolia te druge vrste. Spektar životnih formi pokazuje da zajednicu najvećim dije-lom izgrađuju fanerofite (od 55,55% do 72,12%) i hemikriptofite (od 18,18% do 35,71%). Spektar flornih elemenata pokazuje da zajednicu najvećim dije-lom izgrađuju vrste sa centrom rasprostranjenja u zapadnoj Evropi, te šireg (subatlantsko i istočno) submediteranskog rasprostranjenja. Posebno je zna-čajno učešće ilirskih elemenata u ovim zajednicama.



1.3. Zajednice lipe i javora su zastupljene na manjim područjima istra-živanog lokaliteta. Poređenjem sa tipovima staništa Habitat direktive utvr-đeno je da istraživana zajednica svojim sastavom u najvećoj mjeri odgovara kodu 9180*, odnosno staništima polidominantnih šuma na izraženim na-gibima terena, koje pripadaju svezi Tilio-Acerion. Zajednica je razvijena na koluvijalnom zemljištu, u kojem je prisutan krupan skelet. Nagibi terena su izraženi, naročito u vršnim dijelovima staništa zajednice. Kako se zajednica razvija u kanjonskom dijelu, uslovi su specifični: staništa su hladna, vlažna i zasjenjena. U spratu drveća, najčešće su vrste: Acer pseudoplatanus, Fraxinus excelsior, Tilia chordata i Tilia platyphyllos, kojima se u nižim spratovima pri-družuju Corylus avellana i Prunus avium. U spratu zeljastih biljaka, najveću brojnost i pokrovnost postižu: Pulmonaria officinalis, Dryopteris filix-mas, Phyllitis scolopendrium, Geranium molle i Asperula odorata. Spektar životnih formi pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađuju fanerofite (66,66%) i hemikriptofite (33,33%). Spektar flornih elemenata pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađuju vrste šireg (subatlantsko i istočno) submedite-ranskog rasprostranjenja. Na istraživanom području postoje evidentni an-tropogeni pritisci. Na većim površinama su vidljivi ostaci sječe. U novije vri-jeme na području su otvoreni kamenolomi, te je degradacija zahvatila i sve zajednice u kojima je građena infrastruktura. Jedan od degradacionih stadija je istraživan na lokalitetu Borovačka stijena.

Stadij je razvijen na istočnoj ekspoziciji, izraženom nagibu terena i kreč-njačkoj geološkoj podlozi. U florističkom sastavu sprata šiblja najveću broj-nost i pokrovnost imaju: Clematis vitalba, Pyrus pyraster, Acer obtusatum, Cotinus coggygria, Juniperus communis i Rubus idaeus. U spratu zeljastih bi-ljaka najčešće su: Epimedium alpinum, Pulmonaria officinalis, Salvia glutino-sa, Tussillago farfara, Physalis alkekengi, Solidago virgaurea i druge. Spektar životnih formi pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađuju fanerofite (26,66%), hemikriptofite (26,66%) te hamefite (13,33%). U biocenozi se po-javljuju terofite sa 6,66%. Spektar flornih elemenata pokazuje da stadij najve-ćim dijelom izgrađuju euroazijske vrste koje pripadaju velikoj oblasti evrop-skih lišćarsko-listopadnih šuma.

2. Vegetacija poplavnih šuma vrbe, johe i topole klase Alnetea glutinosae Br-Bl. et Tx. 43 Duž čitave doline rijeke Ribnice zastupljene su poplavne šume johe, vrbe

i topole. Poređenjem sa tipovima staništa Habitat direktive utvrđeno je da istraživane zajednice svojim sastavom u najvećoj mjeri odgovaraju kodu 91E0*, odnosno kodu staništa poplavnih šuma sa Alnus glutinosa i Fraxinus



excelsior. Zajednice poplavnih šuma su razvijene na aluvijalnim zemljištima, na periodično plavljenim terenima. U spratu drveća dominiraju, u zasebnim zajednicama, Alnus glutinosa, Salix alba i Populus alba. U zajednici sa johom čest je i Fraxinus excelsior. U spratu šiblja, pored drugih brojnih vrsta, domi-niraju Sambucus nigra i Sambucus racemosa. U spratu zeljastih biljaka najve-ću brojnost i pokrovnost imaju: Polygonum persicaria, Impatiens glandulife-ra, Urtica dioica, Tussillago farfara, Plantago major, Lysimachia nummularia, Veronica beccabunga, Stellaria holostea, Juncus effusus, Typha latifolia, Scir-pus fluviatilis, Equisetum telmateia, Helianthus tuberosus, Xantium italicum i Reseda lutea. Spektar životnih fromi pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađuju fanerofite (od 21,42% pa do 100%), manjim dijelom hamefite (do 22,2%) i hemikriptofite (takođe do 22,2%). U zajednicama se pojavljuju i hi-drofite (do 14,28%). Spektar flornih elemenata pokazuje da zajednicu najve-ćim dijelom izgrađuju vrste koje pripadaju velikoj oblasti evropskih lišćar-sko-listopadnih šuma, te vrste šireg submediteranskog rasprostranjenja.

3. Vegetacija tresetišta klase Oxycocco-Sphagnetea Br-Bl. et Tx. 43U granicama klimatogenih četinarskih šuma sa smrčom, koje su fra-

gmentarno razvijene na istraživanom području, konstatovani su i ekosi-stemi tresetišta, koja u sintaksonomskom smislu pripadaju klasi Oxycocco-Sphagnetea Br-Bl. et Tx. 43. Poređenjem sa tipovima staništa Habitat direk-tive utvrđeno je da istraživana zajednica svojim sastavom u najvećoj mjeri odgovara kodu 7110*, odnosno kodu staništa vegetacije treseta. Zajednica zauzima malu površinu. Nisku ph vrijednost i slabu snadbjevenost nutri-jentima indicira izrazito siromaštvo vrsta. Dominantnu ulogu imaju ma-hovine iz roda Sphagnum. U arealu ekosistema zabilježene su: Picea abies, Pteridium aquilinum, Equisetum telmateia, Eupatorium cannabium i Tussi-lago farfara. Spektar životnih formi pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađuju hemikriptofite (40%) i geofite (40%). Spektar flornih elemenata pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađuju vrste šireg evroazijskog rasprostranjenja, sa manjim učešćem submediteranskog flornog elementa.

4. Vegetacija u pukotinama stijena, krečnjačkih potkapina i polupećina klase Asplenietea rupestris (H.Meier) Br-Bl. 34Istraživani lokaliteti se nalaze u kanjonu rijeke Ribnice. Velike krečnjačke

stijene predstavljaju stanište za brojne hazmofite, naročito iz odjela paprat-njača, ali i mnogih drugih sistematskih grupa. Poređenjem sa tipovima



staništa Habitat direktive utvrđeno je da istraživane zajednice svojim sasta-vom u najvećoj mjeri odgovaraju kodu 8210*, odnosno staništima vegeta-cije u pukotinama krečnjačkih stijena, koji na istraživanom području ima mozaičan areal u kombinaciji sa tipom 8240*, odnosno staništima vegetaci-je na krečnjačkim potkapinama i vegetacije polupećina. Oba tipa zajednica su razvijena na krečnjačkim stijenama na velikim nagibima terena. Diferen-cijalni faktor staništa je količina vlage, koja je veća na drugom tipu staništa. Ipak, uslovi staništa su ekstremni za veliki broj vrsta, te preživljava samo mali broj dobro prilagođenih vrsta. Najveću brojnost i pokrovnost imaju: Asplenium trichomanes, Asplenium ruta-muraria, Ceterach officinarum, Se-dum album, Sedum acre, Geranium molle, Thymus serpyllum, Polypodium vulgare, Cyclamen purpurascens, Sempervivum tectorum, Saxyfraga rotun-difolia, Saxyfraga aizoon i neke druge. Spektar životnih formi pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađuju hemikriptofite (33,30% do 57,14%), a da manjim dijelom dolaze hamefite (20% do 25,57%). Spektar flornih elemenata pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađuju vrste velike evropske oblasti. Dok su u zajednici vegetacije u pukotinama stijena više prisutni atlantski i subalpski elementi, zajednicu vegetacije u potkapinama karakteriše veće prisustvo submediteranskog flornog elementa.

5. Vegetacija sipara klase Thlaspietea rotundifoli Br-Bl. 47Vegetacija sipara je fragmentarno raspoređena na istraživanom područ-

ju, na području Kićeve. Poređenjem sa tipovima staništa Habitat direktive utvrđeno je da istraživane zajednice svojim sastavom u najvećoj mjeri od-govaraju kodu 8130, odnosno staništima vegetacije na siparima. Zajednice su razvijene na nadmorskoj visini od oko 850 m, na istočnoj ekspoziciji, pri vrlo izraženom nagibu terena. Geološka podloga je nemirna. Krečnjački obluci su veličine od nekoliko cm pa do pola metra. Među biljnim vrstama koje su se uspješno prilagodile ovakvim uslovima staništa najveću brojnost i pokrovnost imaju: Corylus avellana, Clematis vitalba, Cotinus coggygria, Salvia glutinosa, Glechoma hederacea, Dentaria bulbifera i Dactylis glome-rata. Spektar životnih formi pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgra-đuju hemikriptofite (40%), sa značajnim učešćem ostalih životnih formi, pri čemu je udio geofita dosta visok. Na jednom od lokaliteta, u florističkom sastavu su prisutne samo fanerofite. Spektar flornih elemenata pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađuju submediteranske i subatlanske vrste koje se pojavljuju u području lišćarsko-listopadnih šuma. Značajno je uče-šće ilirskog flornog elementa.



6. Kulture četinarskih šumaNa manjem prostoru visoravni Piljevina razvijena je vegetacija starih

kultura četinarskih šuma. U kulturama, kao sađeno drvo, dominira Pinus silvestris. Međutim, floristički sastav ovih zajednica danas čine i bukva Fagus sylvatica, smrča Picea abies, te hrast Quercus petrea i breza Betula pendula.

U okviru kulture, na oko 500 m2, sačinjena su tri fitocenološka snimka u različitim uslovima staništa, a time i sa različitim florističkim sastavom. Geološku podlogu na staništu kulture čini krečnjak. U dijelu sa domi-nacijom Pinus silvestris u spratu do 25 m, sprat šiblja čine sljedeće vrste: Rubus idaeus, Fraxinus ornus, Carpinus betulus, Ligustrum vulgare, Rosa canina, Acer tataricum, Acer campestre, Corylus avellana, Tilia cordata, Sor-bus torminalis, Cornus mas itd. U spratu zeljastih vrsta zapažen je visok diverzitet uz prisustvo: Pteridium aquilinum, Epimedium alpinum, Vero-nica chamedris, Primula vulgaris, Aposeris foetida, Ajuga reptans, Fragaria vesca, Lamium galeobdolon, Asperula odorata, Asarum europeum, Sanicula europaea, Symphytum tuberosum, Dryopteris filix-mas, Dentaria bulbifera, Cardamine enneaphyllos, Hepatica nobilis, Polystichum aculeatum, etc. U blizini ovog, nalazi se i lokalitet sa vegetacijom požarišta i sječina klase: Betulo-Adenostyletea. Floristički sastav zajednice je siromašan. U spratu šiblja se nalaze: Betula pendula, Quercus petraea, Fraxinus ornus, Carpi-nus betulus, Clematis vitalba, Quercus pubescens, Rubus fruticosus, Pyrus pyraster, Crataegus monogyna, Sambucus racemosa, dok u spratu zeljastih biljaka dominantnu ulogu imaju Pteridium aquilinum, Veronica chamedris i Fragaria vesca. Spektri životnih formi pokazuju da u zajednicama kultura sastav čine najvećim dijelom fanerofite i hemikriptofite, a manjim dijelom hamefite i geofite. U zajednici požarišta i sječina glavninu sastava čine fane-rofite (83,33%). Spektri flornih elemenata pokazuju da zajednice kultura, te zajednice požarišta i sječina najvećim dijelom izgrađuju vrste sjeveroistoka euroazijskog kontinenta, uz vrste šireg submediteranskog rasprostranjenja.

7. Vegetacija higrofilnih livada klase Molinio-Juncetea Br-Bl. 47 Uz dolinu rijeke Ribnice su razvijene i higrofilne livade sa karakteristič-

nom vegetacijom. Zajednice su razvijene na dubljim zemljištima sa viso-kim nivoom podzemne vode. Od biljnih vrsta sa najvišim stepenom broj-nosti i pokrovnosti, ovdje su: Plantago media, Plantago lanceolata, Trifoli-um repens, Tussilago farfara, Juncus effusus, Rumex obtusifolius, Lysimachia nummularia, Arctium lappa, Sambucus racemosa, Polygonum persicaria, Lycopus europeus, Potentilla reptans i druge Poređenjem sa tipovima staništa



Habitat direktive, utvrđeno je da istraživana zajednica svojim sastavom u najvećoj mjeri odgovara kodu 6410, odnosno staništima higrofilnih liva-da na tresetnom ili glinenom muljevitom zemljištu klase Molinio-Juncetea Br-Bl. 47. Spektar životnih formi pokazuje da zajednicu najvećim dijelom izgrađuju hemikriptofite (56,52%) i fanerofite (13,04%), a manjim dijelom i geofite (8,69%), te hamefite (8,69%). Spektar flornih elemenata pokazuje da zajednicu velikim dijelom izgrađuju sjeverno rasprostranjene euroazij-ske vrste, vrste viših vegetacijskih pojaseva, ali i vrste sa submediteranskim rasprostranjenjem.

8. Vegetacija termofilnih livada klase Festuco-Brometea Br.-Bl. et Tx. 43.Na terenima sa izraženim nagibom podloge na istraživanom području,

razvijene su i termofilne livade. Najveću brojnost i pokrovnost u ovim za-jednicama imaju sljedeće vrste: Dactylis glomerata, Bromus erectus, Helle-borus odorus, Achilea millefolium, Daucus carota, Knautia arvensis, Poten-tila reptans, Ononis spinosa, Galium verum, Thymus serpyllum i druge. Po-ređenjem sa tipovima staništa Habitat direktive utvrđeno je da istraživane zajednice svojim sastavom u najvećoj mjeri odgovaraju kodu 6210, odno-sno staništima termofilnih livada klase Festuco-Brometea Br-Bl. et Tx. 43.

Spektar životnih formi pokazuje da ove zajednice najvećim dijelom iz-građuju hemikriptofite (70%), a manjim dijelom hamefite (10%) i fanero-fite (10%). Spektar flornih elemenata pokazuje da zajednicu najvećim dije-lom izgrađuju vrste euroazijskog i submediteranskog rasprostranjenja.

DISKUSIJA

1. Raznolikost tipova staništaPodaci dobijeni tokom terenskih istraživanja su, u laboratorijskoj fazi rada analizirani sa aspekta njihove podudarnosti sa postojećim tipovima staništa Aneksa I Habitat direktive. Poređenjem podataka o florističkom sastavu, utvrđeno je da konstatovane zajednice u najvećoj mjeri odgovara-ju tipovima staništa prikazanim u Tabeli 1.



Tabela 1. Utvrđeni tipovi staništa iz Aneksa I Habitat Direktive na istraživanom po-dručju

Table 1. Identified habitat types from Annex I of Habitat Directive in the study area

Lokalitet Sintaksonomska pripadnost

Tip staništa iz Habitat Direktive Aneks I Kod Habi-tat direk-

tiveKićeva 5 Querco-Fagetea

Asperulo-Fagetum (Staništa čistih bukovih šuma) 9130

Kićeva 1 Querco-FageteaPanonske šume sa Quercus pubescens (Staništa kserofilnih hrastovih šuma) 91H0*




Kićeva 6 Querco-FageteaTilio-Acereion (Mješovite šume lipe i javora, na velikim nagibima terena, siparima i klisurama) 9180*

Borovačka stijena 1 Querco-Fagetea Degradacioni stadij lišćarsko-listopadne šume

Bukovina 2 Alnetea gluti-nosae

Alnetea glutinosae (Poplavne šume sa Alnus glutinosa i Fraxinus excelsior /Alno-Padion,

Alnion incanae, Salicion albae)91E0*

Ribnica Alnetea gluti-nosae



Bukovina 1 Alnetea gluti-nosae



Ribnica most Alnetea gluti-nosae



Luka Ribnica Alnetea gluti-nosae

Alnetea glutinosae (Poplavne šume sa Alnus glutinosa i Fraxinus excelsior/ Alno-Padion,


Piljevina 1 Oxycocco-Spha-gnetea

Aktivni uzdignuti treset (Sphagnetea) 7110*

Kićeva a Asplenietea rupe-stris

Krečnjačke stijene sa hazmofitskom vegeta-cijom na velikim nagibima terena, krečnjačke

potkapine i polupećine8210-8240*

Borovačka stijena 2

Asplenietea rupe-stris

Krečnjačke stijene sa hazmofitskom vegeta-cijom na velikim nagibima terena, Krečnjačke

potkapine i polupećine8210-8240*

Kićeva b Thlaspeetea ro-tundifoli

Zapadno mediteranski i termofilni sipari 8130

Kićeva c Thlaspeetea ro-tundifoli Zapadno mediteranski i termofilni sipari 8130

Piljevina 2 Pinus sylvestris Kulture sa Pinus sylvestris -Piljevina 3 Pinus sylvestris Kulture sa Pinus sylvestris -Piljevina 4 Picea abies Kulture sa Pinus sylvestris I Picea abies -

Piljevina 5 Betulo-Ade-nostyletea

Vegetacija visokih zeleni, požarišta i sječina -

Luka Ribnica Molinio-JunceteaMolinia – livade na krečnjaku, tresetu ili gline-nom muljevitom zemljištu (Molinion coerulae) 6410

Kićeva d Festuco-Bro-metea

Polusuhe livade i žbunasta vegetacija na kreč-njačkom substratu (Festuco-Brometea) 6210

Borovačka stijena 3

Festuco-Bro-metea

Polusuhe livade i žbunasta vegetacija na kreč-njačkom substratu (Festuco-Brormetea) 6210



1.1. Raznolikost uslova staništa na istraživanom područjuTokom terenskih istraživanja, a takođe i kroz laboratorijsku obradu

podataka, uočen je visok stepen diverziteta staništa na istraživanom po-dručju. Upravo ta specifičnost bosanskohercegovačkog prostora general-no predstavlja jedan od osnova izrazito visokog stepena ekosistemskog i pejzažnog diverziteta, koji uključuje kako visok specijski diverzitet tako i mogućnost velikog broja kombinacija udruživanja vrsta u zajednice, odno-sno ekosisteme. Unutar svakog od definisanih tipova staništa prema Anek-su I Habitat direktive, u lokalnim uslovima je ostvaren spektar diverziteta uslova. Tako, na primjer, u okviru koda 91H0* Panonske šume sa Quercus pubescens (Staništa kserofilnih hrastovih šuma), na istraživanom području nalazimo nekoliko zajednica, koje svojim florističkim sastavom indiciraju diverzitet ekoloških uslova, prikazan na Grafikon 1.

Гraf. 1. Diverzitet uslova na staništima kserotermnih hrastovih šuma na istraživanom području: Kićeva 1 (a), Kićeva 2 (b), Kićeva 3 (c) i Kićeva 4 (d)

Graph 1. Diversity of conditions in the habitats of xerothermic oak forests in the study area: Kićeva 1 (a), Kićeva 2 (b), Kićeva 3 (c) and Kićeva 4 (d)

1.2. Stepen biodiverzitetaUtvrđena raznolikost uslova staništa na istraživanom području Ribnice

kod Kaknja svoj izraz je našla u visokom stepenu diverziteta ekosistema. U radu je poređen stepen raznolikosti vrsta unutar pojedinih zajednica. U cilju izračunavanja α-diverziteta, odnosno diverziteta unutar pojedinih zajednica, korišten je Shannonov index (Šenonov indeks) biodiverziteta.


a) b) c) d)


Shannon Index Results

Kiceva 5Kiceva 1Kiceva 2Kiceva 4Kiceva 3Kiceva 6Borovacka stijena 1Bukovina 2RibnicaBukovina 1Ribnica mostLuka RibnicaPiljevina 1Kiceva aBorovacka stijena 2Kiceva bKiceva cPiljevina 2Piljevina 3Piljevina 4Piljevina 5Luka RibnicaKiceva dBorovacka stijena 3

Value

Sample

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

0 5 10 15 20 25

Graf. 2. Šenonov indeks diverziteta unutar zajednica na istraživanom područjuGraph 2. Shannon’s index of diversity within communities in the study area

Shannonov index biodiverziteta (H) je jedan od često korištenih in-deksa u karakterizaciji diverziteta vrsta u zajednici, koji za osnovu uzima abundanciju i ravnomjernost prisutnih vrsta. Na osnovu statističke obrade podataka dobijen je grafički prikaz koji jasno ilustruje stepen raznolikosti vrsta unutar pojedinih zajednica. Kako se može uočiti na Graf. 2, najvišim stepenom diverziteta unutar zajednica na istraživanom području se odli-kuju lokaliteti: Luka Ribnica (Molinio-Arrhenatheretea), Piljevina 3 (kul-ture sa Pinus sylvestris) i Ribnica (Alnetea glutinosae). Za ovakav stepen biodiverziteta na pomenutim lokalitetima se može tvrditi da predstavlja jednim dijelom rezultat antropogenih faktora, koji su, kroz degradaciju primarne strukture zajednica, omogućili i ulazak vrsta iz drugih tipova ekosistema na pojedinim lokalitetima. Međutim, primarno visok stepen diverziteta vrsta unutar zajednica pokazuju lokaliteti na kojima su razvije-ne kserotermne hrastove šume (Kićeva 1, Kićeva 4), što se vidi i na Graf. 2. U odnosu na abundanciju i ravnomjernost vrsta, zajednice u pukotinama stijena, polupećina i zajednice na spiraima, u odnosu na druge pokazuju niži stepen diverziteta. Međutim, jasno je da niži stepen diverziteta unutar zajednica ne pokazuje i njihov biološki/ekološki značaj u kompleksu ekosi-stema određenog područja.



1.3. Diferencijacija tipova staništa sa Aneksa I Habitat direktive u lokalnim uslovimaU svrhu grupisanja vegetacijskih podataka, odnosno grupisanja zajed-

nica u odnosu na pojedine ekološke faktore, korištene su metode numerič-ke klasifikacije, odnosno tehnike klaster analize. Na Graf. 3. jasno se može uočiti diferencijacija identifikovanih tipova staništa na 6 zasebnih grupa:

1. grupa staništa sa zajednicama kultura i sječina;2. grupa staništa sa zajednicama u pukotinama stijena i polupećina; 3. grupa staništa sa zajednicama poplavnih šuma i higrofilnih livada;4. grupa staništa sa zajednicama termofilnih livada i zajednicom tre-

seta;5. grupa staništa sa zajednicama sipara i polidominantnih šuma;6. grupa staništa sa zajednicama kserotermnih hrastovih šuma i bu-

kovih šuma.Dakle, metodom klaster analize dobijena je diferencijacija tipova staništa

na približno slične ekološke grupe vegetacijskih podataka. Svako odstupa-nje od ovog principa, kakvo je na primjer grupisanje staništa zajednica ter-mofilnih livada i zajednica treseta, uslovljeno je, u matematičkom smislu, nejednakom količinom unesenih podataka. Naime, može se pretpostaviti da će se, ukoliko se unese „ravnopravan“ broj podataka o staništima tresetne vegetacije, i ovdje desiti diferencijacija na zasebnu grupu, odnosno klaster. Metodom klaster analize je potvrđeno da su vegetacijski podaci u radu gru-pisani pravilno, u smislu njihove zajedničke sintaksonomske pripadnosti.

U cilju diferencijacije zajednica duž gradijenta ekoloških faktora kori-štene su metode ordinacije, odnosno tehnika korespondentne analize. Ana-lizom Graf. 4. uočava se neravnomjeran raspored (grupisanje) vegetacij-skih podataka u prostoru koordinatnog sistema.

Na Graf. 4 se mogu uočiti sljedeće grupe:1. -x; +Y: (Luka Ribnica, Ribnica most, Bukovina 2 i dr.)2. -x; -Y: (Piljevina 1, Luka Ribnica)3. +x; -Y: (Piljevina 2, Piljevina 3, Piljevina 4 i dr.)4. +x; +Y: (Kićeva 1, 2, 3, 4 do Kićeva a).



Graf. 3. Klaster analiza tipova staništa na području istraživanjaGraph 3. Cluster analysis of types of habitat in the study area

Analizom poznatih uslova na staništima diferenciranih zajednica, može se jasno uvidjeti da su zajednice grupisane na x osi prema opadajućem ste-penu vlažnosti na njihovim staništima. Tako su na krajnjem dijelu negativ-ne x osi smještene zajednice poplavnih šuma (91E0*), dok su na krajnem dijelu pozitivne x osi pozicionirane zajednice u pukotinama stijena (8210-8240*). Higrofilne livade (6410) i zajednica treseta (7110*) su prema ovom faktoru, najbliže grupi poplavnih šuma. Šumske zajednice u kulturama i kserotermne hrastove šume (91H0*), pokazuju sličnu poziciju na x osi, što ukazuje na slične uslove po datom faktoru. Međutim, ove dvije grupe šum-skih zajednica se diferenciraju po osnovu drugih faktora, te su smještene na različitim dijelovima y osi. Na y osi, iako dobrim dijelom prisutan, fak-tor vlažnosti staništa ima manju ulogu u rasporedu zajednica, nego na x osi. Interesantno je da su na y osi zajednice smještene, između ostalog, i prema stepenu antropogenog dejstva (od + ka -). Tako se na gornjoj po-lovini grafikona najvećim dijelom nalaze zajednice primarnih ekosistema (kserotermne šumske zajednice, poplavne šume, zajednice u pukotinama stijena, zajednice sipara), dok se na donjem dijelu grafikona nalaze šumske kulture i livade.



Graf 4. Korespondentna analiza tipova staništa na istraživanom područjuGraph 4. Correspondence analysis of habitat types in the study area

ZAKLJUČAKIstraživanja na području sliva Ribnice kod Kaknja su poduzeta u cilju

proširivanja znanja o specijskom, ekosistemskom i pejzažnom diverzite-tu, te u cilju približavanja evropskoj praksi i standardima u budućim kon-zervacijskim akcijama na prostoru općine Kakanj, ali i na području cijele Bosne i Hercegovine. Na osnovu provedenih istraživanja se mogu donijeti sljedeći zaključci: Prostor sliva rijeke Ribnice se odlikuje visokim diverzite-tom staništa, što indicira visok specijski i ekosistemski diverzitet prostora. Takav zaključak je moguće navesti nakon identifikacije 10 tipova staništa iz Aneksa I Habitat direktive, što je rezultat relativno kratkih istraživanja za potrebe rada. Među identifikovanim tipovima staništa sa Aneksa I Ha-bitat Direktive, 5 tipova imaju poseban status (*), status prioriteta u zašti-ti staništa. Među njima su: kserotermne hrastove šume, poplavne šume, zajednica treseta, zajednice vegetacije u polupećinama i potkapinama te polidominantne vlažne šumske zajednice. I pored visokih, a i ranije po-znatih bioloških/ekoloških vrijednosti ovog prostora, stepen antropogenih faktora, čije je prisustvo indicirano i u sastavu zajednica, svakim danom postaje sve jači. Otvaranje kamenoloma, te ranija i postojeća sječa šume,



predstavljaju najintenzivnije faktore čovjeka na ovom prostoru. Lokalna zajednica Općine trenutno poduzima akcije očuvanja određenih prostora sa visokim stepenom ekosistemskih servisa. Međutim, po osnovu rezultata istraživanja, jasno je da se prostoru ove Općine, a i mnogih drugih u Bosni i Hercegovini, treba prići sa aspekta valorizacije svih vrijednih ekosiste-ma i pejzaža, koji mogu omogućiti kvalitet življenja s jedne, te očuvanje biodiverziteta s druge strane. Praksa implementacije Habitat Direktive se pokazala vrlo uspješnom u uspostavi ekološke mreže zaštićenih područja. Takva praksa treba da predstavlja osnovu ovog procesa i u Bosni i Her-cegovini. Međutim, specifičan, heterogen i izuzetno raznovrstan prostor Bosne i Hercegovine zahtijeva ne samo primjenu Habitat Direktive, nego i uspostavu vlastite liste staništa koja zahtijevaju očuvanje. Na taj način će biti moguće štititi i staništa čiji diverzitet, i prema ovim rezultatima, za sada nije prepoznat u Habitat direktivi.

Literatura

Barudanović S. 2003. Ekološko-vegetacijska diferencijacija lišćarsko-listo-padnih šuma planine Vranice. Prirodno-matematički fakultet Univerzi-teta u Sarajevu, Sarajevo.

Dizdarević M. 1974. Riječnik ekologije. Zavod za izdavanje udžbenika, Sa-rajevo.

Domac R. 1973. Mala flora Hrvatske i susjednih područja. Školska knjiga, Zagreb.

European commision DG environment. Nature and biodiversity. Interpre-tation manual of European Union habitats. Eur 25 October 2003.

Gračanin M., Ilijanić Lj. 1977. Uvod u ekologiju bilja. Školska knjiga, Zagreb.

Janković M. Milorad 1987. Fitoekologija sa osnovama fitocenologije i pre-gledom tipova vegetacije na Zemlji. Naučna knjiga, Beograd.

Lakušić R., Pavlović D., Abadžić S., Grgić P. 1977. Prodromus biljnih zajed-nica Bosne i Hercegovine. Die prodromus der pflanzengesellschaften von Bosnien und der Hercegovina. Godišnjak biološkog instituta univerziteta u Sarajevu. IGKRO Svijetlost, Sarajevo – OOUR Štamparija Trebinje.

Lakušić R. 1980. Ekologija biljaka. IGKRO Svjetlost. Zavod za udžbenike, Sarajevo.


141

Oberdorfer E. 1994. Pflanzen-soziologische Exursionsflora. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.

Olujić J., Pamić O., Pamić J., Mihailović R., Veljković D., Kapelar J. 1958-1970. Osnovna geološka karta SFRJ. Panel: L33-133. Vareš, omjer 1:100 000. Redakcija i izdanje Saveznog geološkog zavoda Beograd, 1977. god.

Redžić S., Barudanović S., Radević M. 2008. Pregled i stanje biološke i pej-zažne raznolikosti Bosne i Hercegovine. Bosna i Hercegovina – zemlja raznolikosti. Prvi izvještaj Bosne i Hercegovine za Konvenciju o biološ-koj raznolikosti. Bemust, Sarajevo.

Šilić Č. 1977. Šumske zeljaste biljke. Svjetlost. Školska knjiga. Vuk Karad-žić, Sarajevo. Zagreb. Beograd.

Šilić Č. 1983. Atlas drveća i grmlja. Svjetlost, Sarajevo – Zavod za udžbeni-ke i nastavna sredstva, Beograd.

Škorić A. 1977. Tipovi naših tala. Sveučilišna naklada Liber, Zagreb.

Habitats Directive (92/43/EEC) (http://ec.europa.eu/).

©2009 Google – Imagery ©2009 Digital Globe, Cnes/Spot image, GeoEye, Map data ©2009 Tele Atlas (http://maps.google.com).

Strategija razvoja općine Kakanj 2007-2017 (http://kakanj.com.ba/).

Program za statističku obradu podataka BioDiversityPro (http://www.sams.ac.uk/research/).



BIODIVERZITET RIBA RIJEKE KLOKOTBIODIVERSITY OF THE FISH OF THE KLOKOT RIVER

Azra BEĆIRAJ, Refik ŠAHINOVIĆBiotehnički fakultet Univerziteta u Bihaću, 77000 Bihać, Ul. Kulina bana 2,

Bosna i Hercegovinae-mail: [email protected]

SAŽETAKUzevši u obzir činjenicu da je ihtiološko ispitivanje ribljih populacija lijeve

pritoke Une – Klokot važno za područje Unsko-sanskog kantona, provedna su terenska istraživanja tokom dvije sezone, i to jesen-zima i proljeće-ljeto. Istražen je kvalitet i kvantitet izlovljenih ihtiopopulacija, kao i index diverziteta i koeficijent sličnosti za cijeli tok i za svaki lokalitet pojedinačno.

U istraživanjima je primijenjeno standardno ribolovno oruđe, elektroagregat i mreže. Dio izlovljenog materijala se direktno ispitivao na terenu, a veći dio je fiksiran i prenesen u laboratorij Biotehničkog fakulteta Univerziteta u Bihaću. Ispitivanja osnovnih pokazatelja kvalitativnog i kvantitativnog sastava ihtiofaune rijeke Klokot provedena su na tri lokaliteta (izvor, srednji tok i ušće) na longitudinalnom profilu. Izlovljeno je 287 jedinki, deset vrsta riba, svrstanih u pet familija: Salmonidae, Cyprinidae, Esocidae, Thymallidae i Cottidae,

Ključne riječi: populacija, riba, rijeka







DOI: 10.5644/proc.bd-01.072012ISBN: 978-9958-501-80-7


BIODIVERZITET RIBA RIJEKE KLOKOT

ABSTRACTTaking into account the fact that the test fish populations left tributary Une

– Klokot, it is important for the Una-Sana canton, field investigations were conducted during two seasons, and this autumn-winter and spring-summer. Explored the quality and quantity caught ichtiopopulation, and index of diversity and similarity coefficient for the whole course and for each site individually.

The study has applied a standard fishing tools, electroagregat and networks. Part fished material directly questioned on the ground, a larger part was fixed and transferred to the laboratory of the Biotechnical Faculty, University of Bihac. Tests of basic indicators of qualitative and quantitative composition of the ichthyofauna of the river Klokot were conducted at three sites (source, flow, and mouth) on the longitudinal profile. Caught the 287 individuals, ten species of fish, belonging to five families: Salmonidae, Cyprinidae, Esocidae, Thymallidae and Cottidae.

Key words: population, fish, river

UVODVodni sistemi Unsko-sanskog sliva (Slika 1) interesantni su za istraživa-

nje kako ihtiofaune tako i drugih karakteristika, kao što su kvalitet ekosi-stema, te biodiverzitet flore i faune. Rijeka Una izvire ispod planine Čemer-nice u selu Donja Suvaja. Dužina toka iznosi 210,35 km. U gornjem toku, od izvora do Bihaća ima obilježja prave planinske rijeke. Od Bihaća do Bo-sanskog Novog nosi karakteristike brdske rijeke, a na potezu od Bosanskog Novog do ušća je prava ravničarska rijeka. Ulijeva se u Savu kod Jasenovca na 95 m nadmorske visine (Slika 2). Najvažnije desne pritoke rijeke Une su Unac, Klokot i Sana, dok su najznačajnije lijeve pritoke Klokot (kod Biha-ća) i Žiravac (Spahić, 1991; Alagić i sar., 1994; IBG, 2003). Najveća pritoka Une je Sana. Po Uni i Sani je Unsko-sanski Kanton u poslijeratnom periodu i dobio svoj naziv.


Azra BEĆIRAJ & Refik ŠAHINOVIĆ

Slika 1. Unski sliv*Figure 1. Una basin*

(*izvor/source: IBG Programski ured, Program razvoja riječnog sliva Une, Swiss Agency for Development and Cooperation)


Slika 2. Uzdužni profil rijeke Une (Sofradžija i sar., 2002)Figure 2. Longitudinal profile of Una river (Sofradžija et al., 2002)

Rijeka Klokot izvire u blizini Bihaća u podnožju planinskog masiva Plješivice, oko 5 km od samog grada, a predstavlja ujedno najveće vodocr-pilište za snabdijevanje stanovništva Bihaća pitkom vodom. Dužina rijeke je 6 km, prosječna širina od 18-22 m, a dubina 5-7 m. U svom srednjem toku prima pritoke Lisu i Mrižnicu. Dno je većim dijelom pjeskovito, a manjim dijelom ilovasto. Mjestimično je jako obraslo biljnim raslinjem. Korito rijeke cijelim tokom je usječeno u diluvijalnim i aluvijalnim nano-sima. Brzina protoka vode je uglavnom jednaka na cijelom toku za vrijeme srednjeg vodostaja. Za vrijeme većeg vodostaja voda se izlijeva iz korita i plavi velike površine okolnog zemljišta (Ribolovna osnova za ribolovno područje „UNA I“, 1984). Teče u smjeru zapad-istok i predstavlja granicu gornjeg i srednjeg toka rijeke Une. Ušće Klokota u Unu se nalazi 1 km ni-zvodno od grada Bihaća.

Una sa svojim pritokama pripada Crnomorskom slivu, a populacije riba koje naseljavaju ovaj prostor imaju šire rasprostranjenje u Evropi. U Un-skom slivu nema endemičnih vrsta riba, ali to ne umanjuje važnost prou-čavanja populacija riba rijeke Une. Realizacijom postavljenih ciljeva dobio bi se potpuniji uvid o sastavu populacija riba rijeke Une i pritoka, čime bi se stvorila solidna osnova za upotpunjavanje znanja o raznolikosti ihtiofa-une vodenih ekosistema Unsko-sanskog kantona. U središte pažnje ovog rada su postavljeni sljedeći ciljevi: utvrditi kvalitativno-kvantitativni sastav



ihiopopulacija na tri lokaliteta (izvor, srednji tok i ušće) longitudinalnog profila, kao i index diverziteta i koeficijent sličnosti za cijeli tok i za svaki lokalitet pojedinačno.

Što se tiče Klokota, a prema literaturnom izvoru (Ribolovna osnova za ribolovno područje „UNA I“ 1984), u periodu august-oktobar 1984, u rijeci su registrovane 4 porodice: Salmonidae, Thymallidae, Cyprinida i Esocidae. Duž cijelog toka nema značajne razlike u sastavu mješovite populacije riba, osim što je u gornjem toku Klokot nešto bogatiji pastrmkom i lipljenom, a predio oko Pecikovića kuća i nizvodno bogatiji je štukom i šarankama (Ribolovna osnova za ribolovno područje „UNA I“ 1984).

MATERIJAL I METODE RADAPrateći ciljeve rada koji se odnose na utvrđivanje aktuelnog stanja ihti-

ofaune rijeke Klokot, lijeve pritoke rijeke Une, izvršene su detaljna teren-ska istraživanja tokom dvije sezone. Prva terenska istraživanja su obavljena u periodu oktobar-novembar 2001. godine, a druga krajem mjeseca maja 2002. godine. Za utvrđivanje kvalitativno-kvantitativnog sastava ihtiopo-pulacija na longitudinalnom profilu ove rijeke odabrana su po tri lokaliteta: izvor, srednji tok i ušće.

Klokot: lijeva pritoka rijeke Une sa odabranim lokalitetima:

1. Lokalitet 1: (L-1) – izvor Klokota – lokalitet Vrelo Klokota

2. Lokalitet 2: (L-2) – srednji tok Klokota – lokalitet Bare

3. Lokalitet 3: (L-3) – ušće Klokota – lokalitet KraljePrikupljanje uzoraka – izlovljavanje ribe je ostvareno standardnim ribo-

lovnim oruđem: mrežama i elektroagregatom. Za izlov su korištene mreže stajaćice, tipa „popunice“ sa promjerom okaca od 10-36 mm. Dužina mreža je 25-30 m, a visina je 1,8 m. Mreže su vezivane u kompletu od 2 mreže da bi se obuhvatilo što više dubinskih zona (Slika 3). Kompleti mreža su postavljani u večernjim satima na srednji tok i ušće, a u ranim jutarnjim su podizani sa tih lokaliteta. Izlov ribe na izvoru rijeka je vršen elektroagrega-tom marke „Honda“ EZ 2.200, jačine 2 kV i elektroagregatom tipa „ELT 61 II“ 300/500 V, a tom prilikom je korišten i ručni sak čiji je dijametar okaca 3 x 3 mm. Tokom istraživanja manji broj jedinki riba je obrađivan na tere-nu, dok je najveći dio prikupljenog materijala fiksiran u 4%-tnom rastvoru



formalina i prenesen u laboratoriju Biotehničkog fakulteta Univerziteta u Bihaću na dalju obradu. Determinacija ulovljenih jedinki riba izvršena je prema odgovarajućoj literaturi za određivanje slatkovodnih riba (Vuković i Ivanović, 1971; Vuković, 1977; Kottelat and Freyhof, 2007). Proučavanje prikupljenih ihtiouzoraka, uz primjenu odgovarajućih metodskih postu-paka, dalo je podatke o kvalitativnoj i kvantitativnoj strukturi populacija riba rijeke Klokot. Rezultati istraživanja su statistički obrađeni prema Petzu (1985). Procjena heterogenosti ihtiofaune istraživanog ekosistema urađena je prema Kerovecu (1988), a na osnovu dva parametra: indeksa raznolikosti (d) i koeficijenta sličnosti (QS).

Indeks raznolikosti je izračunat prema formuli:d = S/N

d = indeks raznolikostiS = broj vrstaN = broj jedinki u određenom prostoru

Koeficijent sličnosti je dobiven prema obrascu:qS = (2c x 100) / (a+b)

QS = koeficijent sličnostic = broj zajedničkih ribljih vrsta u pojedinim ekosistemimaa = broj ribljih vrsta u ekosistemu ab = broj ribljih vrsta u ekosistemu b

Slika 3. Korištena oprema i ribolovno oruđeFigure 3. Used equipment and fishing tools



REZULTATI I DISKUSIJAIhtiološka istraživanja rijeke Klokot (lijeva pritoka rijeke Une), sprove-

dena na tri lokaliteta (izvor, srednji tok, ušće) tokom dvije sezone (jesen-zi-ma 2001. godine i proljeće-ljeto 2002. godine) rezultirala su sa 287 jedinki različitih vrsta riba u rijeci Klokot.

U Klokotu je u sezoni jesen-zima 2001. godine ulovljeno 237, a u sezoni proljeće-ljeto 2002. godine 50 jedinki različitih vrsta riba.

Na osnovu izlovljenih uzoraka je analizirana kvalitativno - kvantitativna struktura ihtiopopulacija Klokota i nakon obrade podataka su date osnov-ne karakteristike.

Istraživanja koja su u ovom radu provedena na Klokotu ukazuju na rela-tivno bogatstvo ove rijeke vrstama riba. Na temelju provedenih istraživanja utvrđeno je da rijeku Klokot naseljava 10 vrsta riba iz pet familija. Rezultati kvalitativnog sastava rijeke Klokot prikazani su u tabeli 1.

Tabela 1. Kvalitativni sastav ihtiofaune rijeke Klokot u 2001/2002. godini – zbirni prikaz

Table 1. Qualitative composition of ichthyofauna of Klokot river in 2001/2002 – summary review

Iz prikazane tabele je vidljivo da je u ihtiofauni rijeke Klokot konstato-vano prisustvo deset vrsta riba iz pet familija. Registrovana je jedna vrste iz familije Esocidae, i to štuka – Esox lucius koja je izlovljena u obje sezone. Prema podacima iz Ribolovno-gospodarske osnove za Unski sliv (Sofradžija i sar., 2002), ova vrsta konstatovana je u Klokotu, ali ne i u samoj rijeci Uni.

U Klokotu je najbrojnija familija Cyprinidae koja je predstavljena sa pet vrsta. Od šaranki prisutne su: gaga – Phoxinus phoxinus, crvenooka – Ru-

Porodica Red. Br.

Vrsta ribe

Salmonidae1. Potočna pastrmka – Salmo trutta morpha fario,

Linnaeus, 1758.

2. Kalifornijska pastrmka – Oncorhynchus mykiss, Walbaum, 1792.

Thymallidae 3. Lipljen – Thymallus thymallus, Linnaeus, 1758.Esocidae 4. Štuka – Esox lucius, Linnaeus, 1758.

Cyprinidae

5. Klen – Leuciscus cephalus, Linnaeus, 1758.6. Crvenookica – Rutilus rutilus, Linnaeus, 1758.7. Plotica – Rutilus pigus virgo, Heckel, 1852.8. Gagica – Phoxinus phoxinus, Linnaeus, 1758.9. Uklija – Alburnus alburnus, Linnaeus, 1758.

Cottidae 10. Peš – Cottus gobio, Linnaeus, 1758.



tilus rutilus, plotica – Rutilus pigus virg, klen – Leuciscus cephalus i uklija – Alburnus alburnus, koja je ihtiološkim istraživanjem Unskog sliva prvi put registrovana u Klokotu, lijevoj pritoci Une (Sofradžija i sar., 2002). U ulovu koji je izvršen u proljetno-ljetnom periodu 2002. godine (mjesec maj) od gore nabrojanih pripadnika familije Cyprinidae nije bilo uklije i plotice.

U rijeci Klokot u obje sezone je konstatovano prisustvo samo jedne vrste iz familije Thymallidae, lipljena – Thymallus thymallus, tipične vrste široko rasprostranjene u vodama Crnomorskog sliva (Ajanović, 1999).

Familija Salmonidae je predstavljena sa dvije vrste: potočna pastrmka – Salmo trutta morfa fario i kalifornijska pastrmka – Oncorhynchus mykiss, koje su konstatovane u obje sezone. Familija Cottidae je predstavljena sa jednom vrstom: peš – Cottus gobio (Linnaeus, 1758), a njegovo prisustvo utvrđeno je u obje sezone.

Analiza individualnog učešća pojedinih vrsta riba u ukupnom ulovu ostvarenom tokom dvije sezone istraživanja na rijeci Klokot ukazuje na izrazitu dominaciju gage – Phoxinus phoxinus sa 186 jedinki ili 64,8% uče-šća. Zatim slijede potočna pastrmka – Salmo trutta morfa fario sa 36 jedin-ki ili 12,5%, crvenooka – Rutilus rutilus sa 31 jedinkom ili 10,8%, peš – Cot-tus gobio sa 13 jedinki ili 4,52% i kalifornijska pastrmka – Oncorhynchus mykiss sa 9 jedinki ili 3,13%. Plotica – Rutilus pigus virgo i štuka – Esox lucius su zastupljene sa po 3 jedinke ili sa po 1,04%. Klen – Leuciscus cepha-lus, lipljen – Thymallus thymallus i uklija – Alburnus alburnus su zastuplje-ne sa po 2 jedinke ili 0,69%. Apsolutni i relativni pokatatelji zastupljenosti jedinki pojedinih vrsta u ukupnom ihtiouzorku, ostvarenom tokom dvije sezone istraživanja, predstavljeni su tabelarno (Tabela 2) i pomoću grafi-kona (Slika 4)

Tabela 2. Apsolutni i relativni pokazatelji zastupljenosti jedinki pojedinih vrsta riba u ukupnom uzorku rijeke Klokot – zbirni podaci

Table 2. The absolute and relative indicators of the representation of certain fish species in the total sample of Klokot river – summary data

Red. broj Vrsta ribe Broj jedinki % brojnosti1. Phoxinus phoxinus 186 64,82. Salmo truta m.fario 36 12,53. Rutilus rutilus 31 10,84. Cottus gobio 13 4,525. Oncorhynchus mykiss 9 3,136. Rutilus pigus virgo 3 1,047. Esox lucius 3 1,048. Leuciscus cephalus 2 0,699. Thymalus thymalus 2 0,69

10. Alburnus alburnus 2 0,69 UKUPNO 287 100



Slika 4. Grafički prikaz relativne brojnosti pojedinih vrsta riba u ukupnom uzorku iz rijeke Klokot, za dvije sezone.

Figure 4. Graphical representation of the relative abundance of sertain fish species in the total sample from the Klokot river for two seasons

Stepen heterogenosti ihtiofaune istraživanog ekosistema Na osnovu kvalitativnog (broj vrsta) i kvantitativnog (gustina populaci-

ja) istraživanja vodnih ekosistema i obrade reprezentativnih uzoraka može se vršiti poređenje različitih tipova vodnih ekosistema (jezero – bara, brza rijeka – spora rijeka), kao i različitih staništa na jednom tipu kopnenih voda (izvor, srednji tok i ušće). Različitost ihtiopupulacija izučavana je na osnovu raznolikosti vrsta i prikazana indeksom raznolikosti (d) i koefici-jentom sličnosti (QS) koji nam pokazuju sličnost ovog ekosistema, a na osnovu analize odgovarajućih parametara (Kerovec, 1988).

Indeks raznolikosti ihtiofaune rijeke KlokotOvaj parametar se zasniva na dobro poznatom pravilu koje govori o

tome da se u ekstremnim životnim uslovima javljaju životne zajednice sa malim brojem vrsta, ali zbog manje kompeticijskih odnosa, sa većom gustoćom populacija. U drugom slučaju, u optimalnim uslovima javlja se velika raznolikost vrsta, međutim, one su zastupljene sa malim brojem je-dinki. Jasno je da iz svega ovoga slijedi da odnos broja vrsta i broja jedinki ukazuje na određeno stanje ekoloških uslova na ispitivanom lokalitetu ili na longitudinalnom profilu istraživanog vodnog ekosistema.

Phoxinus phoxinusSalmo truta m. farioRutilis rutilusCotus gobioOnchorychus mykissRutilus pigusEsox luciusLeuciscus cephalusThymallus thymallusAlburnus alburnus



Za izračunavanje indeksa raznolikosti na rijeci Klokot poslužio nam je uzorak od 287 jedinki riba ulovljenih tokom dvije sezone (jesen-zima 2001. godine i proljeće-ljeto 2002. godine) na po tri lokaliteta (izvor, srednji tok i ušće). Kao što je već ranije konstatirano, u rijeci Klokot je prisutno 10 vrsta riba, čiji broj se kretao od četiri vrste u izvoru Klokota do 10 vrsta u sred-njem toku Klokota. Rezultati indeksa raznolikosti prikazani su u tabeli 3.

Tabela 3. Indeks raznolikosti (d) ihtiofaune u rijeci KlokotTable 3. Diversity index (d) of ichthiofauna in the Klokot river

Nakon analize vrijednosti indeksa raznolikosti jasno se vidi da je naj-manja vrijednost ovog parametra u srednjem toku Klokota – lokalitet Bare (d=0,04), a najveća u ušću Klokota – lokalitet Kralje (d=0,43). Ako je na nekom lokalitetu ili biotopu dobivena manja vrijednost indeksa raznoli-kosti, to ukazuje na udaljavanje životnih uslova od optimuma, što može biti uvjetovano promjenom čitavog kompleksa ekoloških faktora ili samo jednog od njih, koji je od presudnog značaja za život organizama (promje-na nekih parametara kvaliteta voda ili različiti oblici antropogenog zaga-đenja). Indeks raznolikosti lokaliteta Bare čija je vrijednost d=0,04 poka-zuje da su ekološki uslovi najudaljeniji od optimalnih. Manja vrijednost indeksa raznolikosti u nekom biotopu ukazuje na udaljavanje ekoloških uvjeta od optimalnih vrijednosti, a što je u saglasnosti sa konstatacijama u relevantnoj literaturi (Kerovec, 1988). Lokalitet Vrelo Klokota, čija izraču-nata vrijednost indeksa raznolikosti iznosi d=0,07 u poređenju sa lokalite-tom Bare (d=0,04) ukazuje na manja variranja ekoloških faktora i na bolje životne uslove za ihtiofaunu ovog lokaliteta. Ušće Klokota – lokalitet Bare ima najveću vrijednost indeksa raznolikosti d=0,43 i prema tome možemo zaključiti da se ekološki uslovi na ovom lokalitetu najviše približavaju opti-malnim ekološkim uslovima.

U tabeli 4. prikazan je izračunati indeks raznolikosti rijeke Klokot bez gage – Phoxinus phoxinus koja u ukupnom uzorku ima 186 jedinki. Iz ovo-ga slijedi da je ukupni uzorak od preostale 101 jedinke bio baza za računa-nje indeksa raznolikosti.

Lokalitet Broj vrsta(S)

Broj jedinki(n)

Indeks raznolikosti(d)

Vrelo Klokota (izvor) 4 53 0,07Bare (srednji tok) 10 218 0,04

Kralje (ušće) 7 16 0,43



Tabela 4. Indeks raznolikosti (d) ihtiofaune u rijeci Klokot – bez gageTable 4. Diversity index (d) of ichthyofauna in the Klokot river – without Phoxinus

phoxinus

Također je izračunat i indeks raznolikosti kad se iz ukupnog uzorka is-ključe jedinke izlovljene na srednjem toku Klokota uz pomoć elektroagre-gata, i to u sezoni izlova jesen-zima 2001. godine. Rezultati su računati na bazi preostale 74 jedinke, a prikazani su u tabeli 5.

Tabela 5. Indeks raznolikosti (d) ihtiofaune u rijeci Klokot – na bazi 74 jedinkeTable 5. Diversity index (d) of ichthyofauna in the Klokot river – based on 74 units

Koeficijent sličnosti (QS)Koeficijent sličnosti pokazuje veću ili manju sličnost ili razliku između

pojedinih biotopa na osnovu sastava njihovih životnih zajednica. Veći broj istih (zajedničkih) vrsta u dva vodena ekosistema ukazuje na veću sličnost, a manji broj zajedničkih vrsta na manju sličnost između vodenih ekosiste-ma. U stvari, preko ovog parametra možemo izvoditi zaključke o općem stanju ekoloških uslova u nekom biotopu. Na osnovu kvalitativno-kvanti-tativnog sastava ihtiopopulacija rijeke Klokot izračunat je koeficijent slič-nosti ove rijeke.

U rijeci Klokot u ukupnom uzorku (dvije sezone, tri lokaliteta) ima 10 vrsta riba koje su različito distribuirane po pojedinim lokalitetima. Broj registrovanih vrsta u obje sezone (jesen-zima 2001. godine i proljeće-ljeto 2002. godine) prikazan je u tabeli 6.


Broj jedinki(n)


Vrelo Klokota (izvor) 3 43 0,06Bare (srednji tok) 9 46 0,19



Broj jedinki(n)


Vrelo Klokota (izvor) 4 53 0,07

Bare (srednji tok) 4 5 0,8




Tabela 6. Broj vrsta u ukupnom uzorku po lokalitetima istraživanjaTable 6. Number od species in the total sample per study localities

Što se tiče distribucije vrsta, treba istaći da se potočna pastrmka jav-lja na svim lokalitetima u obje sezone, dok su ostale vrste prisutne samo u pojedinim lokalitetima različito po sezonama. Broj zajedničkih vrsta u ukupnom uzorku i koeficijent sličnosti u istraživanim lokalitetima rijeke Klokot prikazani su u tabeli 7.

Tabela 7. Broj zajedničkih vrsta u ukupnom uzorku i koeficijent sličnosti u istraživanim lokalitetima rijeke Klokot

Table 7. Number of common species in the total sample and the coefficient of simila-rity in study localities of Klokot river

Kako se iz tabele može vidjeti, najmanju sličnost ihtiofaune pokazuju lokaliteti Kralje i Vrelo Klokota gdje koeficijent sličnosti iznosi QS=54,5%, a najveću sličnost pokazuju lokaliteti Bare i Kralje čiji koeficijent sličnosti iznosi QS=82,3%. Relativno visok koeficijent sličnosti je između lokaliteta Vrelo Klokota i Bare čija je vrijednost QS=57,1%. Iz ovih rezultata i vrijed-nosti koeficijenata sličnosti među poređenim lokalitetima možemo zaklju-čiti da je sličnost među ihtiopopulacijama istraživana tri lokaliteta na rijeci Klokot u sezoni jesen-zima 2001. godine i proljeće-ljeto 2002. godine veća od 50%, a da su ekološki faktori približno ujednačeni i stabilni te prema koeficijentu sličnosti između lokaliteta Bare i Kralje koji iznosi QS=82,3% kreću se prema optimalnim vrijednostima. Rezultati ove analize prikazani su i grafički na slici 5.

Lokalitet Broj vrstaVrelo Klokota 4

Bare 10

Kralje 7

Poređeni lokaliteti Broj zajedničkihvrsta

Koeficijentsličnosti (QS) %

Vrelo Klokota (izvor) Bare 4 57,1

Bare (srednji tok) Kralje 7 82,3

Kralje (ušće) Vrelo Klokota 3 54,5



57,1

82,3

54,5

0

20

40

60

80

100

Vrelo Klokota - BareBare - KraljeKralje - Vrelo Klokota

Slika 5. Grafički prikaz distribucija vrijednosti koeficijenta sličnosti ihtiofaune istraživanih lokaliteta

Figure 5. Graphical presentation of distribution coefficient of similarity of ichthyofauna in investigated localities

ZAKLJUČCINa osnovu urađenih analiza u ovom radu i ukupnih rezultata dobije-

nih tokom ihtiofaunističkih istraživanja vodenog ekosistema rijeke Klokot, koja su rađena u toku dvije sezone, i to jesen-zima 2001. godine i proljeće-ljeto 2002. godine, uz primjenu standardnih ribolovnih alata, moguće je izvesti nekoliko važnih zaključaka:

U ihtiofauni rijeke Klokot konstatovano je prisustvo deset vrsta riba iz pet familija. Registrovana je jedna vrste iz familije Esocidae i to štuka – Esox lucius, koja je izlovljena u obje sezone. U Klokotu je najbrojnija fami-lija Cyprinidae koja je predstavljena sa pet vrsta. Od šaranki prisutne su: gaga – Phoxinus phoxinus, crvenooka – Rutilus rutilus, plotica – Rutilus pigus virgo, klen – Leuciscus cephalus i uklija – Alburnus alburnus. U ulovu koji je izvršen u proljetno-ljetnom periodu 2002. godine (mjesec maj) od gore nabrojanih pripadnika familije Cyprinidae nije bilo uklije i plotice.

U rijeci Klokot u obje sezone je konstatovano prisustvo samo jedne vrste iz familije Thymallidae, lipljena – Thymallus thymallus, tipične vrste široko rasprostranjene u vodama Crnomorskog sliva.

Familija Salmonidae je predstavljena sa dvije vrste: potočna pastrmka – Salmo trutta morfa fario i kalifornijska pastrmka – Oncorhynchus myki-ss, koje su konstatovane u obje sezone. Familija Cottidae je predstavljena sa jednom vrstom: peš – Cottus gobio, a njegovo prisustvo utvrđeno je u obje sezone.



Na osnovu broja vrsta i gustine ihtiopopulacije, a prema vrijednosti-ma indeksa raznolikosti (d), najveća heterogenost ihtiofaune registrirana je na ušću rijeke Klokot (d=0,43), a najmanja na srednjem toku Klokota (d=0,04). Na osnovu koeficijenta sličnosti najveća bliskost u sastavu i struk-turi ihtiofaune Klokota se uočava između srednjeg toka i ušća (QS=82,3%), a najmanja između ušća i izvora (QS=54,5%).

PREPORUKEImajući u vidu neistraženost voda i riječnih tokova na Unsko-sanskom

kantonu, neophodno je napraviti inventarizaciju ihtiofaune vodnih ekosi-stema koji ulaze u sasav voda Unsko-sanskog katona. U cilju poduzimanja konkretnih mjera zaštite, prvenstveno autohtonih ribljih populacija, ne-ophodno je spriječiti neplansko poribljavanje, unošenje novih vrsta i ne-kontroliran i nezakonit ribolov, a što je preporučeno u okviru monitoringa i istraživanja vodenih biotopa. U budućnosti bi trebalo istraživanja ihtio-faune rijeke Klokot proširiti na četiri sezone; jesen, zima, proljeće i ljeto i na longitudinalnom profilu ovih rijeka odabrati najmanje šest lokaliteta za ihtiološka i moguća druga istraživanja. Takođe, treba spriječiti sve oblike zagađivanja vodotoka na Unsko-sanskom kantonu i sve buduće aktivnosti bi trebale imati za cilj spriječavanje dalje devastacije ihtioresursa i očuvanje biodiverziteta kako ove pritoke Une tako i cijelog Unskog sliva.

S obzirom na antropogeni uticaj, pri čemu se posebno misli na nekon-troliran i nezakonit ribolov i posljedice ratnih dešavanja (1992-1995), kao i problem industrijskih i komunalnih otpadnih voda, te nezbrinutog čvrstog otpada u blizini ove rijeke prisustvo utvrđenog broja riba u ukupnom uzor-ku (rijeka Klokot jedinki riba) može se smatrati zadovoljavajućim.

Literatura

Ajanović N. 1999. Grayling (Thymallus thymallus) Hatchery in the Muni-cipality of Bosanska Krupa in north-western Bosnia and Herzegovina. A Sustainable Development Pilot Project, A Master’s Degree Project, Faculty of Environmental Design, The University of Calgary, Alberta.

Alagić E. i sur. 1994. Okvirna vodoprivredna osnova Bosne i Hercegovine. Javno vodoprivredno poduzeće Vodoprivreda Bosne i Hercegovine, Sa-rajevo


157

Kerovec M. 1988. Ekologija kopnenih voda. Hrvatsko ekološko društvo, Zagreb.

Kottelat M., Freyhof J. 2007. Handbook of European Freshwater Fishes: 458-460.

Petz B. 1985. Osnovne statističke metode. SNL, Zagreb.

Programski ured Bihać – IBG 2003. Program razvoja riječnog sliva Une. Swiss Agency for Development and Cooperation, Bihać.

Selimović M., Ljubojević B., Beširević E. 1984. Ribolovna osnova za ribo-lovno područje „Una I“, Udruženje sportskih ribolovaca Titov Drvar, „Una“ Bihać, Bosanska Krupa, Cazin, Velika Kladuša. Bihać, august 1984.

Sofradžija A., Hadžiselimović R., Spahić M., Jažić A., Škrijelj R., Guzina N., Trožić-Borovac S., Korjenić E., Hamzić A. 2002. Ribarstveno-gospodar-ska osnova općine Bihać. Centar za ihtiologiju i ribarstvo Prirodno-ma-tematičkog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.

Spahić M. 1991. Rijeka Una – potamološka razmatranja. Zbornik radova „Valorizacija prirodnih i društvenih vrijednosti sliva rijeke Une,“ Bilten 6: 161-167.

Vuković T. 1977. Ribe Bosne i Hercegovine. Svjetlost, Zavod za udžbenike, Sarajevo.

Vuković T., Ivanović B. 1971. Slatkovodne ribe Jugoslavije. Zemaljski mu-zej BiH, Posebno izdanje, Sarajevo.



OKOLIŠNA KARAKTERIZACIJA NESAMONIKLE DENDROFLORE NA PRIMJERU „VELIKOG PARKA“ U

SARAJEVUENVIROMENTAL CHARACTERIZATION OF NON-WILD

DENDROFLORA: CASE STUDY „VELIKI PARK“ SARAJEVO

Mersad OMANOVIĆ, Mufik MUSLIĆ, Muris HUBANIĆKJKP „Park“ d.o.o. Sarajevo, Bosna i Hercegovina

e-mail: [email protected], [email protected], [email protected]

SAŽETAKNesamonikla dendroflora je u okviru aglomeracije grada Sarajeva zastupljena

sa 947 različitih vrsta, kultivara i varijeteta, od čega je značajan broj alohton. Cilj ovog rada je istražiti biodiverzitet nesamonikle dendroflore na primjeru „Velikog parka“ u Sarajevu, gdje je registrovano 43 različitih vrsta. Za ovu svrhu je urađena strukturna analiza na vektorskim podacima o nesamonikloj dendroflori predmetne lokacije. Također, za predmetnu lokaciju je izračunat Simpsonov indeks diverziteta. Rezultati su pokazali značajno visok stepen biodiverziteta (D = 0,06), sa izraženim bogatstvom vrsta nepravilne izjednačenosti. Struktura nesamonikle dendroflore je sa hortikulturnog aspekta nezadovoljavajuća.

S obzirom na to da „Veliki park“ u Sarajevu zauzima približno 1% ukupne površine gradskog zelenila javnog karaktera, rezultati ovog istraživanja mogu poslužiti za projekciju realnog stanja zelenih površina aglomeracije Sarajeva.

Ključne riječi: strukturna analiza, Sipmpsonov indeks biodiver-ziteta, MapInfo Professional 9.0







DOI: 10.5644/proc.bd-01.082012ISBN: 978-9958-501-80-7


OKOLIŠNA KARAKTERIZACIJA NESAMONIKLE DENDROFLORE SARAJEVA

ABSTRACTNon-wild dendroflora within the agglomeration of Sarajevo has been

represented with 947 different species, cultivars and varieties, of which a significant number is allochthonous. The aim of this paper is to study biodiversity of non-wild dendroflora: case study „Veliki park“ in Sarajevo, where 43 different species had been recorded. For this purpose, structural analysis was performed on „Veliki park“ non-wild dendroflora vector data. Also, Simpson’s diversity index was calculated for this site. The results showed a significantly high level of biodiversity (D = 0.06), with high species richness and poor evenness. Non-wild dendroflora structure is unsatisfactory from horticultural point of view. Since the „Veliki park“ occupies approximately 1% of the total urban green areas in Sarajevo, the results of this research can be used to project condition of whole agglomeration.

Keywords: structural analysis, Simpson’s index of biodiversity, MapInfo Professional 9.0

UVODNesamonikla dendroflora je neizostavan dio svake aglomeracije. Jedna

od bitnih karakteristika nesamonikle dendroflore je zastupljenost velikog broja vrsta, kultivara i varijeteta, od čega je značajan broj alohton. Može se reći da su naši parkovi, vrtovi, drvoredi i ostali zeleni objekti akumulirali tokom dugog vremena vrlo raznovrstan i interesantan dendro materijal. Uviđajući sve koristi koje pruža bolje poznavanje ove oblasti prof. dr. Vito Stefanović† i prof. dr. Nikola Janjić† su kroz 43 godine rada popisali 947 vrsta, kultivara i varijeteta nesamonikle dendroflore Sarajeva. (Grafik 1).

Grafik 1. Kvantifikacija vrsta, kultivara i varijeteta nesamonikle dendroflore aglomeracije Sarajeva (Stefanović 1955, Janjić 1966, 1984, 1996 i 1998)

Graph 1. Quantification of species, cultivars and varieties of non-wilde dendroflora of agglomeration of Sarajevo


Mersad OMANOVIĆ, Mufik MUSLIĆ & Muris HUBANIĆ

Analizom ovih radova je uočen kontinuiran rast broja vrsta u perio-du od 1955. do 1998. godine. Međutim, postoji osnovana zabrinutost zbog unosa alohtonih vrsta radi njihovog širenja u staništa autohtonih vrsta. Si-gurno je da se ovako podiže diverzitet, ali da li se narušavaju kriteriji „pri-rodnosti“ i „tipičnosti“ (Usher 1986). S obzirom na pomenuto, neophodno je istražiti diverzitet nesamonikle dendroflore Sarajeva.

MATERIJAL I METODEZa predmetno istraživanje izabran je referentni uzorak od cca 1% uku-

pne površine gradskog zelenila javnog karaktera na području grada Sara-jeva. Gradsko zelenilo u Sarajevu zauzima površinu od cca 400 ha (Lju-jić-Mijatović i dr., 2000). Objekat istraživanja je „Veliki park“ u Sarajevu, površine 2,7 ha. „Veliki park“ po kategorizaciji spada u parkove, a uređen je u pejzažnom stilu. Treba napomenuti da su za „Veliki park“ u Sarajevu preduzete mjere prethodne zaštite, kao registrovani objekat od značaja za prirodno nasljeđe Kantona Sarajevo.

Podaci o nesamonikloj dendroflori „Velikog parka“ su prikupljeni u vek-torskom obliku (tačke) 2005. godine (Muslić 2006). Koristeći ove podatke urađena je strukturna analiza i to:

- Zastupljenost vrsta - Zastupljenost četinara i lišćara, - Debljinska struktura, - Visinska struktura i - Struktura po ocjeni stanja.

Također, za predmetnu lokaciju je izračunat Simpsonov indeks diverzi-teta (Simpson 1949).

REZULTATI I DISKUSIJASimpsonov indeks diverziteta je mjera koja služi za kvantifikaciju biodi-

verziteta staništa s obzirom na prisutnost i obilnost vrsta. Gradsko zelenilo je posebna kategorija zemljišta koje predstavlja ekološki prihvatljivo stani-šte flore i faune u okviru gradske pustinje.

Simpsonov indeks diverziteta za nesamoniklu dendrofloru „Velikog parka“ u Sarajevu iznosi 0,06 (43 vrste), što znači da postoji 94% šanse da


dvije slučajno odabrane individue pripadaju različitim vrstama. Simpso-nov recipročni indeks iznosi 16,6. Ova veličina je visoka iz razloga nepra-vilne izjednačenosti – relativne zastupljenoste različitih vrsta (Tabela 1).

Tabela 1. Nesamonikla dendroflora „Velikog parka“ u Sarajevu; bogatstvo = 43 vrste; izjednačenost (prosječna brojnost po vrsti) = 9

Table 1. Non-wilde dendroflora of „Veliki park“ in Sarajevo; resource = 43 species; equivalence (average number per species) = 9

Strukturna analiza zastupljenosti vrsta u „Velikom parku“ je pokazala izostanak mjera njege na ovom zelenom objektu. Naime, s obzirom na to da se radi o parku u pejzažnom stilu, lako je uočljiv neplanski – stihijski raspored vrsta u prostoru (Slika 1).

Rb Vrsta Brojnost Rb Vrsta Brojnost

1 Abies nordmanniana 1 23 Pinus nigra 3

2 Acer campestre 14 24 Pinus ponderosa 5

3 Acer negundo 1 25 Pinus silvestris 3

4 Acer platanoides 50 26 Platanus x acerifolia 4

5 Acer pseudoplatanus 38 27 Prunus avium 12

6 Aesculus hippocastanum 30 28 Prunus cerasifera 4

7 Carpinus betulus 4 29 Prunus padus 2

8 Catalpa bignonioides 1 30 Quercus petraea 3

9 Chamaecyparis lawsoniana 7 31 Quercus robur 12

10 Fagus silvatica 5 32 Quercus rubra 1

11 Fraxinus angustifolia 5 33 Quercus trojana 1

12 Fraxinus excelsior 41 34 Robinia pseudoacacia 9

13 Fraxinus ornus 2 35 Sophora japonica 4

14 Ginkgo biloba 4 36 Sorbus torminalis 2

15 Gleditschia triacanthos 3 37 Syringa vulgaris 1

16 Gymnocladus dioicus 1 38 Taxus baccata 7

17 Liriodendron tulipifera 1 39 Thuja occidentalis 2

18 Macular pomifera 6 40 Tilia cordata 29

19 Morus alba 3 41 Tilia platyhyllos 34

20 Picea abies 1 42 Tilia tomentosa 1

21 Picea omorica 5 43 Ulmus minor 20

22 Picea pungens 5



Slika 1. Prostorni raspored i zastupljenost vrsta u „Velikom parku“ u SarajevuFigure 1. Spatial distribution and representation of species in „Veliki park“ in Sarajevo

Pejzažni stil podrazumijeva da raspored ugrađenog dendromaterijala prati linije terena – iz priloženog je jasno da nije moguće izvršiti hipso-metriju. Sa druge strane, zastupljenost četinara i lišćara je marginalizirana (Slika 2).

Slika 2. Zastupljenost četinara i lišćara u „Velikom parku“ u SarajevuFigure 2. Representation of conifers and deciduous trees in „Veliki park“ in Sarajevo



Njihov strukturni omjer iznosi 1:9 u korist lišćara. Ovakva struktura je krajnje nepovoljna sa aspekta estetsko-dekorativne funkcije objekta, s obzirom na totalni gubitak kolorita u zimskom periodu. Također, treba istaknuti smanjenje okolišne funkcionalnosti objekta u istom periodu s obzirom na zaštitnu funkciju (usvajanje aerosola, smanjenje smoga, vje-trozaštita i dr.).

Za analizu debljinske i visinske strukture nesamonikle dendroflore izvr-šena je kategorizacija u devet (9) jednakih klasa – za debljine u dijapazonu 14 cm, a za visine u dijapazonu od 4 m (Slika 3 i 4).

Slika 3. Prostorni raspored debljinske strukture u „Velikom parku“ u SarajevuFigure 3. Spatial distribution of diameter structure in „Veliki park“ in Sarajevo

Slika 4. Prostorni raspored visinske strukture u „Velikom parku“ u SarajevuFigure 4. Spatial distribution of height structures in „Veliki park“ in Sarajevo



Zapaženo je prisustvo visokih i debelih stabala, koja u perspektivi mogu biti predmet konzervacije. Interesantan je prostorni raspored gdje u rub-nim dijelovima preovladavaju niža i tanja, a u unutrašnjosti ona veća. Ra-znovrsnost debljinskih i visinskih klasa ukazuje na raznodobnu strukturu, vjerovatno uzrokovanu raznim intervencijama koje su se desile kroz stogo-dišnji period egzistencije ovog zelenog objekta. Zahvaljujući ovoj činjenici moguće je pristupiti prostornoj intervenciji, sa nizom zahvata njege, a u svrhu revitalizacije objekta.

Struktura nesamonikle dendroflore s obzirom na ocjenu stanja u „Velikom parku“ u Sarajevu pokazuje da je čak 18,5 individua u lošem stanju (Slika 5).

Slika 5. Struktura nesamonikle dendroflore s obzirom na ocjenu stanja u „Velikom parku“ u Sarajevu

Figure 5. Structure of non-wild dendroflora regarding the assessment of condition in „Veliki park“ in Sarajevo

Ovih 78 stabala je u subletalnom stanju, što znači da će ih ubrzo trebati ukloniti. Nažalost u većini slučajeva se radi o debelim i visokim stablima. Sa druge strane na 48,5% individua je neophodno provesti neku od mjera njege.

ZAKLJUČAKS obzirom na to da „Veliki park“ u Sarajevu zauzima približno 1% uku-

pne površine gradskog zelenila javnog karaktera, rezultati ovog istraživa-nja mogu poslužiti za projekciju realnog stanja zelenih površina aglome-racije Sarajeva. Biodiverzitet nesamonikle dendroflore Sarajeva moguće je okarakterisati kao veoma bogat, visoke neujednačenosti. Prisutan je


166

marginalni odnos zastupljenosti četinara i lišćara. Debljinska i starosna struktura nesamonikle dendroflore je širokog dijapazona veličina. Može se reći da je 20% individua nesamonikle dendroflore u lošem stanju. Vje-rovatan uzrok ovom stanju je izostanak primjene mjera njege.

KJKP „Park“ d.o.o. Sarajevo je pokrenulo projektnu aktivnost izrade di-gitalnog katastra gradskog zelenila javnog karaktera, čime će se vremenom doći do tačnih podataka o strukturi nesamonikle dendroflore Sarajeva. Do tada, ovaj i ovom slični radovi će poslužiti za projekciju realnog stanja ze-lenih površina aglomeracije Sarajeva.

Literatura

Janjić N. 1966. Prilog poznavanju nesamonikle dendroflore Sarajeva i oko-line. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Radovi VI. Odjeljenje privredno-tehničkih nauka Knjiga 9, Sarajevo.

Janjić N. 1966. Dalji prilog poznavanju nesamonikle dendroflore Sarajeva i okoline. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Radovi VI. Odjeljenje privredno-tehničkih nauka Knjiga 23, Sarajevo.

Janjić N. 1996. Četvrti prilog poznavanju nesamonikle dendroflore Saraje-va i okoline. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Rado-vi VI. Odjeljenje privredno-tehničkih nauka Knjiga 26, Sarajevo.

Janjić N. 1998. Peti prilog poznavanju nesamonikle dendroflore Sarajeva i okoline. Radovi šumarskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu 1: 41-75.

Ljujić-Mijatović T., Beus V., Mekić F., Janjić N., Avdić J., Džemidžić E., Kurtović E., Hadžalić B., Pekmezović K., Harbinja S., Herenda S. 2000. Katastar urbanog zelenila javnog karaktera grada Sarajeva – Projektni program. KJKP „Park“ d.o.o.

Muslić M. 2006. Model organizacije katastra urbanog zelenila zasnovan na GIS tehnologiji. Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Sarajevu.

Simpson E. H. 1949. Measurement of diversity. Nature 163 (4148): 688. Stefanović V. 1955. Prilog poznavanju nesamonikle dendroflore Sarajeva

i okoline. Naučno društvo NR Bosne i Hercegovine, Radovi V. Odje-ljennje privredno-tehničkih nauka Knjiga 1, Sarajevo.

Usher M. B. 1986. Wildlife conservation evaluation. Chapman and Hall, New-York, London, 394 pp.



MOGUĆNOST UZGOJA PRUNOIDA NA REKULTIVIRANIM JALOVIŠTIMA RUDNIKA

ĐURĐEVIKPOSSIBILITY FOR PRUINOID PRODUCTION ON ĐURĐEVIK

DEVASTATED MINER FIELDS

Sead NOĆAJEVIĆ1, Džemail FERHATOVIĆ1, Hrustem SMAILHODŽIĆ2, Said KARIĆ3

1Odsjek za biologiju, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Tuzli, Bosna i Hercegovina

e-mail: [email protected], [email protected] za fiziku, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Tuzli, Bosna i Hercegovina

e-mail: [email protected] fakultet Univerziteta u Sarajevu, Bosna i Hercegovina


SAŽETAKNakon Drugog svjetskog rata veći dio površine općine Živinice pogodan za

voćarsku proizvodnju preveden je u rudna polja. Nakon završene eksploatacije, zemljište je ostalo devastirano. Provedena su istraživanja mogućnosti vraćanja devastiranih površina ranijoj korisnoj upotrebljivosti. Analiza hemijskog sastava devastiranog zemljišta pokazala je da se, odgovarajućim agrotehničkim postupcima, zemljište može prevesti u uvjete korištenja za uzgoj prunoida. Rad daje rezultate istraživanja korištenja devastiranih površina za uzgoj prunoida, na osnovu istraživanja klime, vegetacije prunoida, pedoloških i drugih dostupnih pokazatelja.

Ključne riječi: devastacija, rekultivacija, Prunoide, uzgoj







DOI: 10.5644/proc.bd-01.092012ISBN: 978-9958-501-80-7


MOGUĆNOST UZGOJA PRUNOIDA NA REKULTIVIRANIM JALOVIŠTIMA RUDNIKA ĐURĐEVIK

ABSTRACTAfter the Second World War most of the Živinice municipality area, suitable

for fruit production, was modified into miner fields. After exploatation, area was devastated. Some researches were performed to explore the ability of return devastated areas back to former usage. Chemical structure analysis of devastated soil showed that with adequate agrotechnical treatment, soil could be compiled in conditions suitable for prunoid production. Work shows research results of using devastated areas for prunoide production based on aclimatization researches, prunoid vegetation, pedalogical and other available indexes.

Key words: devastation, recultivation, Prunoide, cultivation

UVODEksploatacija mrkog uglja u rudniku Đurđevik započeta je tridestih

godina prošlog stoljeća. I pored velikog općedruštvenog interesa za pro-izvodnju uglja, evidentiran je negativni uticaj rudarskih aktivnosti (rud-nika Đurđevika) kroz degradaciju i devastaciju plodnog tla, narušavanje životnog okoliša i biodiverzitet (Slika 1). Degradirane su značajne povr-šine poljoprivrednog, šumskog i drugog zemljišta, što je u velikoj mjeri uzrokovalo narušavanje ekološkog sistema i njegovih vrijednosti, koje se nikada nisu iskazivale u mjerljivim veličinama, vjerovatno iz razloga što su tehnogena zemljišta vrlo ozbiljan problem, jer su posljedice dugotraj-nije, a otklanjanje duže u odnosu na zagađen zrak i vodu.

Oštećenje zemljišnih površina na području Tuzlanskog kantona ruda-renjem, tj. površinskim kopovima i odlagalištima jalovinskog materijala, iznosi oko 7.529 ha, od toga na području općine Živinice 2.316 ha. Za-konskim odredbama u roku od 5 godina korisnici moraju da izvrše rekul-tivaciju degradiranog i devastiranog tla i da ga vrate prvobitnoj namjeni. Pomaka ima, ali vrlo malo. Provedena su istraživanja mogućnosti vraća-nja devastiranih površina ranijoj korisnoj upotrebi. Hemijskom analizom jalovišta pokazalo se na osnovu ranijih zasada voćnim kulturama uz pri-mjenu agrotehničkih postupaka da se tlo može privesti uzgoju prunoida (Slika 2). Prostor Tuzlanskog kantona nalazi se u zoni uspješnog uzgoja prunoida, usljed povoljnosti abiotičkih i biotičkih uvjeta koji vladaju u tim sredinama.


Slika 1. Degradirano zemljište RMU ĐurđevikFigure 1. Degraded soil of RMU Đurđevik

Slika 2. Rekultivirano zemljište RMU ĐurđevikFigure 2. Recultivated soil of RMU Đurđevik

Sead NOĆAJEVIĆ, Džemail FERHATOVIĆ, Hrustem SMAILHODŽIĆ & Said KARIĆ


MATERIJAL I METODENa području općine Živinice izgubljeno je površinskim kopovima i

odlagalištima jalovine 2.316 ha, a rekultivirano cca 93ha (Cilović, 1998.) (Tabela 1).

Tabela 1. Struktura tehnogenih zemljišta RMU ĐurđevikaTable 1. Structure of technogenic soil of RMU Đurđevik

Ogledni zasad koštičavog voća (Prunoida) podignut je u jesen 1980. godine na objektu biološki rekultivirane površine površinskog kopa Đur-đevik koji i dan danas datira. U još nekoliko navrata vršeni su novi zasadi koštičavog voća na novim rekultiviranim površinama.

Sadnice za podizanje ovih zasada bile su jednogodišnje, okalemljene na sijancima divlje trešnje, džanarike i šljive. Korištene su razne sorte trešanja, višanja i šljiva. Rekultivirane površine zasijavane su travnim smjesama za ishranu krupne stoke namijenjenim potrebama stočne farme, a dobar dio površina je pod zasadima voćnih kultura. Nove rekultivirane površine imaju perspektivu za nove zasade prunoidnih voćki koje su izuzetno rentabilne.

Tabela 2. Struktura korištenja rekultivisanih površina RMU ĐurđevikTable 2. Structure of using recultivated terrain of RMU Đurđevik

Na osnovu relevantnih činjenica, a uspoređujući ih sa potrebnim uvjeti-ma za uzgoj prunoida, gledajući biološke osobine prunoida važni su podaci o fizičkokemijskim osobinama tla, reljefu, ekspoziciji, nadmorskoj visini, kao i klimatske prilike pomenutog područja. Glavnu ulogu u formiranju siromašnog zemljišnog pokrivača na ovom području ima antropogeni uti-caj (uređivanje tehnogenog zemljišta). Prunoide nemaju izražene zahtjeve prema plodnosti tla, što se potvrdilo kroz njihov dosadašnji uspješan uzgoj. Podlogu sačinjavaju šareni laporasti krečnjaci i rudisti krečnjaci.

Rudnik Kultura Površina (ha) Namjena Primjedba

RMU Đurđevik VoćnjakTravna smjesa

3.461 sadnica212.480

Društveni standardStočna farma

Restoran RMU – ishra-na radnika

Rudnik Eksproprisano Oštećeno Rekultivi-sano

Nije rekultivi-sano

Nije degra-dirano

RMU Đurđe-vik 2.362 (ha) 2.316

(ha) 93 (ha) 2.223 (ha) 46 (ha)



Urađena je hemijska analiza jalovišta gdje se došlo do sljedećih podata-ka prikazanih u tabeli 3.

Tabela 3. Hemijski sastav jalovištaTable 3. The chemical composition of tailings

Uređena jalovišta pokazala su se kao dobre površine na kojima se može uzgajati voće. Na osnovu ranijih zasada voćnim sortimentima uz primjenu agrotehničkih mjera na uređenim rudničkim zemljištima mogu se uzga-jati prunoidne vrste. Iako je nivo humusa izrazito nizak, pH vrijednost je slabo bazična. Tlo je bogato metalima, a posebno krečnjačkim materijama (72 ppm). Na ovom području preovladava tip tla: A-(B)-C. Reljef je blago zatalasan sa blagim nagibom prema sjeveru, tj. rijeci Oskovi. Nadmorska visina terena se kreće 250-300 m. Vlažnost tla dosta ovisi od atmosferskih voda. Ovo područje je u oblasti umjereno-kontinentalne klime i pripada peripanonskoj makroregiji koja je dosta povoljna za uzgoj prunoida.

REZULTATI I DISKUSIJETehnogene površine na kojima je završena eksploatacija uglja trebale

bi biti u fokusu tehničke, a potom i biološke rekultivacije. Rekultivirano tlo ima zadatak da što više rastrese fiziološki sloj tla radi lakše penetracije

R.Br. Sadržaj Vrijednost Napomena

1 pH vrijednost 8,2 Slabo bazičan

2 Humus 0,2 Nizak sadržaj

3 N ppm 5,0 Nizak sadržaj

4 P ppm 0,5 Nizak sadržaj

5 K ppm 6,0 Nizak sadržaj

6 Ca ppm 72,0 Prihvatljiv

7 Mg ppm 4,8 Nizak sadržaj

8 Fe ppm 1,5 Nizak sadržaj

9 Cu ppm 1,0 Nizak sadržaj

10 Zn ppm 1,5 Nizak sadržaj

11 Mn ppm 7,5 Prihvatljiv

12 B ppm 1,0 Nizak sadržaj



korijenovog sistema i obezbjeđivanja što boljih hidro-atmosferskih uvjeta za bolji rad pedofaune, mikroorganizama, a time i boljeg funkcionisanja same biljke. Dinamika procesa tehničke i biološke rekultivacije je spora, predviđeno je za naredni šestogodišnji period da se vrati prvobitnoj namje-ni površine poljoprivrednog, šumskog i drugog zemljišta (jedan dio). Uz primjenu odgovarajućih agrotehničkih mjera na biološki rekultiviranom tlu, a na osnovu sprovedenih istraživanja koja su vezana za klimu, vege-taciju prunoida, pedološke i druge dostupne pokazatelje, moguć je uzgoj prunoida na tom području. To potvrđuju zasadi prunoidnih voćki iz 1980. godine koji već uveliko plodonose, kao i novoformirani zasadi u nekoliko proteklih godina.

Najmlađi zasad koštičavog voća datira iz 2003. (radi se o zasadu raznih sorti šljive).

Tabela 4. Prunoidni zasadi 1980–2009. godineTable 4. Prunoid plants 1980–2009

U okviru strateškog plana u narednom periodu pripremaju se i novi zasadi za podizanje novih voćnjaka koji će biti zasađeni visoko prinosnim sortimentima višnje i šljive na novim rekultiviranim površinama. Postojeći sortiment prunoida je oskudan. Postoje zasadi sorti trešnje hrušta, stelle, primavera, burlatova. U novim zasadima moguće je inkorporirati domaće autohtone sorte ašlame, crnog hrušta, bjelice, bosanlije te ranu mostarku. To su sortimenti koji imaju prednosti nad introduciranim sortama. Iako ove autohtone trešnje nisu visoko produktivne, one bolje podnose agroekološke uvjete ovih podneblja. Trešnja je jednodomna, entomofilna, mezofilna, he-liofilna i prilično brzorastuća vrsta, uglavnom stranooplodna voćna vrsta, zbog čega pri sadnji treba voditi računa o obezbjeđivanju sorti oprašivača za odabrane osnovne sorte. Dugovječnost stabla, rodnost, kvalitet ploda i rentabilnost gajenja trešnje u velikoj mjeri zavisi od uvjeta sredine koji su relativno povoljni na ovim površinama. Od sorti višanja zasnovani su zasadi površine 2,5 ha sa poznatim sortama reksela, oblačinska. U odnosu na osta-le voćne vrste ima prednost u uzgoju, može se uzgajati kao međukultura, s obzirom na to da je sa biološkog aspekta izuzetno skromnih zahtjeva. Višnja je isto svjetloljubiva voćka, za razvoj joj je potrebno mnogo sunčeve energije,

Prunoidno voće / go-dine 1980–1990 1991–1999 2000–2009

Šljiva 22,7 ha 3,9 ha 3,0 ha

Višnja 2,5 ha - -

Trešnja 0,5 ha - -



prinosi su relativno dobri, u dobro organizovanoj proizvodnji kreće se i pre-ko 20 t/ha. Posebno je važan sortiment šljiva koji zauzima najveći udio na rekultiviranim površinama. Prije intenzivnog rudarenja ovi prostori su bili poznati od davnina po šljivarima koji su u pjesmama ispjevani „Đurđeviku, sav si u šljiviku“ i drugim voćnim zasadima. Prisutan je kvalitetan, prije svega izuzetno otporan sortiment šljive stenley, čačanska rodna, čačanska ljepotica, čačanska rana. Zasnivanje budućih šljivara autohtonim sortimen-tima (požegačom) na ovom području poznatom od davnina po lijepim i rodnim plodovima šljiva vratio bi se sjaj kraja koji je odisao voćarstvom.

ZAKLJUČAK1. U narednom periodu povećavati površine rekultiviranog zemljišta

na jalovištima rudnika Đurđevika kako bi imali pozitivan uticaj na okolinu.

2. Moguće je uzgajati prunoidne vrste na jalovištima, ako se tlo uredi po agroekološkim standardima uz primjenu agrotehničkih mjera.

3. Izvršiti nove zasade na novoformiranim rekultiviranim površina-ma, prije svega autohtonom prunoidima, i na taj način vratiti sjaj kraju koji je važio za voćarski krajolik.

ZahvalnicaIzražavamo duboku zahvalnost prof. dr. Sulejmanu Redžiću za pomoć

pri realizaciji ovog rada.

Literatura

Ferhatović Dž., Smailhodžić H., Noćajević S. 2009. Mogućnost uzgoja ko-štičavog voća na napuštenim rudnicima. Zbornik radova International Conference on Sustainable Development in Southest Europe, Turska.

Kurtović M., Jarebica Dž. 1997. Oplemenjivanje voćaka i vinove loze. Svje-tlost, Fojnica.

Mudroch A., Stottmeister U., Kennedy C., Klapper, H. (Eds.) 2002. Reme-diation of Abandoned Surface Coal Mining Sites, 175 p, 73 illus.


174

Studija izvodljivosti. 2005. Tehička i biološka rekultivacija odlagališta povr-šinskog kopa RMU Đurđevik, 26 str.

Šarić T. et al. 1996. Uništavanje i zaštita zemljišta. IGP Garmond, Sarajevo.

Zdruli P., Pagliai M., Kapur, S., Faz Cano A. (Eds.) 2010. Land Degradation and Desertification: Assessment, Mitigation and Remediation, 490 p.



SorbuS latIfolIa (ROSACEAE): NOVA VRSTA U FLORI BOSNE I HERCEGOVINE

SORBUS LATIFOLIA (ROSACEAE): A NEW SPECIES IN THE FLORA OF BOSNIA AND HERZEGOVINA

Alma HAJRUDINOVIĆ, Neđad BAŠIĆ, Faruk BOGUNIĆ Šumarski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Zagrebačka 20, 71000 Sarajevo,

Bosna i Hercegovinae-mail: [email protected], [email protected],

[email protected],

SAŽETAKIako detaljno istraživana, flora Bosne i Hercegovine (BiH) pruža brojne

izazove s obzirom na visok stupanj raznolikosti biljnog svijeta. Procesi hibridizacije predstavljaju propulzivni faktor kreiranja biljne raznolikosti koji, također, imaju značajnu ulogu u flori Bosne i Hercegovine.

Recentna istraživanja roda Sorbus u BiH su indicirala prisustvo intermedijernih jedinki koje odgovaraju taksonu Sorbus latifolia, hibridogene vrste nastale kao rezultat spontanog križanja između S. aria i S. torminalis. Stoga, cilj rada je bio utvrditi identitet intermedijernih jedinki koje bi odgovarale potencijalnoj novoj vrsti za floru BiH.

U cilju precizne evaluacije i taksonomske determinacije provedena je morfometrijska i anatomska analiza uzorkovanog materijala sa različitih lokaliteta BiH i komparacija sa bibliografskim izvorima drugih autora.

Komparacijom vlastitih rezultata sa postojećim bibliografskim izvorima je potvrđen identitet vrste S. latifolia na dva lokaliteta u BiH kao novog taksona u bosanskohercegovačkoj flori.







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.10


SORBUS LATIFOLIA (ROSACEAE): NOVA VRSTA U FLORI BOSNE I HERCEGOVINE

S obzirom na brojnost i tek dva poznata lokaliteta u BiH, mogućnost konzervacije ovog novog i zasada rijetkog prirodnog entiteta ogleda se u implementaciji aktivnosti HCVF-3 programa.

Ključne riječi: Sorbus, hibridizacija, parapatrija, konzervacija

ABSTRACTAlbeit the flora of Bosnia and Herzegovina (B&H) has been extensively

investigated it still offers many challenges given the high rate of plant biodiversity. Hybridisation processes represent a propulsive factor shaping plant biodiversity those have also a prominent role in the flora of B&H.

Recent investigations of the genus Sorbus in B&H indicated the occurence of individuals corresponding to Sorbus latifolia, a hybridogenous species derived from spontaneous intercrossing between S. aria and S. torminalis. Thus this study aimed to confirm taxonomic identity of sampled individuals those might represent new species for flora of B&H.

In order to obtain an accurate evaluation and taxonomic recognition of the sampled material, morphometric and anatomic analyses were carried out from two localities in B&H as well as comparison with bibliographic sources.

The comparison of present results and bibliographic sources confirmed the identity of S. latifolia at two localities in B&H indicating the presence of a new taxon of the flora of B&H.

Concerning its occurence at only two localities in B&H the conservation efforts of this new and rare entity might lie in activities governed by HCVF-3 program.

Key words: Sorbus, hybridisation, parapatric distribution, conservation

UVODGeografski položaj Bosne i Hercegovine uz pedološku, geološku i kli-

matsku heterogenost tvori osnovne faktore koji su tokom historije uvje-tovali visok stupanj biljne raznolikosti na malom geografskom prostoru, a koji ujedno predstavlja jedan od značajnijih refugijuma i centara biljne raznolikosti u mediteranskom bazenu (Médail et Diadema 2009). Iako de-


Alma HAJRUDINOVIĆ, Neđad BAŠIĆ & Faruk BOGUNIĆ

taljno istraživana, flora Bosne i Hercegovine (BiH) pruža brojne izazove s obzirom na visok stupanj raznolikosti biljnog svijeta, a posebice nedovolj-no istražene i taksonomski kompleksne grupe (Redžić et al. 2008).

Rod Sorbus L. predstavlja jedan od najvarijabilnijih i taksonomski naj-zahtjevnijih rodova evropske drvenaste flore. Izraženi polimorfizam mor-foloških svojstava je desetljećima predstavljao izazov brojnim istraživačima koji su pokušavali riješiti kompleksne inter i intraspecijske odnose unutar roda koristeći različite metode (Liljefors 1955; Jankun and Kovanda 1987; Aas et al. 1994; Aldasoro et al. 1998, 2004; Robertson et al., 2010). Složeni obrasci varijabilnosti unutar roda se očituju kroz morfološku intergrada-ciju brojnih evropskih taksona kao posljedica djelovanja procesa homo i heteroploidne hibridizacije, povratnog ukrštanja te apomiksije (Nelson-Jo-nes et al. 2002; Robertson et al. 2010). Visok nivo specijskog diverziteta roda predstavlja rezultantu djelovanja navedenih procesa kroz historiju, ali također, isti faktori uzrokuju pojavu novih recentnih oblika unutar roda što dovodi do otkrića i opisa novih vrsta (Lepši et al. 2008, 2009). Tipičan primjer kompleksnog agregata hibridogenog porijekla predstavlja Sorbus latifolia (Lamarck) Persoon.

Sorbus latifolia predstavlja hibridogenu vrstu, odnosno agregat mikro-vrsta, koju karakterizira parapatrična distribucija na evropskom konti-nentu kao rezultat spontanog križanja između S. aria (L.) Crantz (podrod Aria) i S. torminalis (L.) Crantz (podrod Torminaria) iskazujući različite kombinacije intermedijarnosti morfoloških svojstava između roditeljskih vrsta (Sell 1989; Aas et al. 1994; Fay et al. 2002; Aldasoro et al. 2004). Iako je areal rasprostranjenja S. latifolia prilično širok, distribucija vrste je prilič-no disjunktna na području sjeverne Afrike (Alžir), centralne i južne Evro-pe, od Portugala i Velike Britanije do Njemačke i Češke Republike, a koja je pak uvjetovana kontaktnim zonama roditeljskih vrsta (Aldasoro et al. 2004). Generalno, pojavljuje se na različitim geološkim podlogama i tlima, tipovima šuma i to na njihovim rubnim dijelovima, na padinama, sa širo-kim visinskim rasprostranjenjem (0-1400 m) (Aldasoro et al. 2004; Stacey 2010). S obzirom na to da pojavnost vrste S. latifolia ovisi prvenstveno o simpatrijskoj distribuciji roditeljskih vrsta, za očekivati je nova nalazišta unutar areala roditeljskih vrsta S. aria i S. torminalis.

Recentna istraživanja roda Sorbus u Bosni i Hercegovini (Brus et al. 2011; Hajrudinović et al., neobjavljeni rezultati) su indicirala prisustvo


intermedijernih jedinki između vrsta S. aria i S. torminalis na pojedinim lokalitetima u BiH. Konsultacijom herbarskog materijala u Herbarijumu Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine (SARA) ustanovljeno je da nema podataka koji bi potvrdili prisustvo ovog taksona u flori Bosne i Hercegovi-ne izuzev indicija o mogućem prisustvu koje navodi Beck (1927). Također, recentni podaci ukazuju na to da ova vrsta nije registrirana dosada u BiH, kao ni susjednim zemljama u regiji (Kurto 2009), no ove podatke svakako treba uzeti sa oprezom. U cilju precizne evaluacije i taksonomske deter-minacije provedena je morfometrijska i anatomska analiza uzorkovanog materijala sa 2 lokaliteta kako bi se potvrdilo eventualno prisustvo novog taksona za floru BiH.

MATERIJAL I METODE

Materijal

Materijal jedinki za koje se pretpostavljalo da mogu predstavljati poten-cijalnu vrstu S. latifolia je sakupljen na dva lokaliteta iz BiH: Lokve (okolina Sarajeva) te Gradac (okolina Posušja) (Slika 1).

Slika 1. Lokaliteti Sorbus latifolia u Bosni i Hercegovini. 1 – Lokve, 2 – GradacFigure 1. Sorbus latifolia sites in Bosnia and Herzegovina. 1 – Lokve, 2 – Gradac



Provedena je morfo-anatomska analiza listova i plodova uzorkovanih je-dinki. Plodovi su nakon morfometrijskih mjerenja pohranjeni u fiksirajući rastvor (85 ml 70% etanola, 10 ml 49% formalaldehida i 5 ml glacijalne sir-ćetne kiseline) za naknadne analize strukture mezokarpa ploda. Uzorkovani materijal je privremeno pohranjen u herbarijumu Šumarskog fakulteta te će naknadno biti pohranjen u Herbarijum Zemaljskog muzeja Bosne i Herce-govine (SARA). Pozicija lokaliteta na kojima je uzorkovan materijal je odre-đena koristeći GPS uređaj Magellan Triton 2000 te predstavljena na karti pomoću ArcGis ver. 9.2. Određivanje fitocenološke pripadnosti staništa na kojima su uzorkovane jedinke S. latifolia i geološke podloge je izvršena ko-risteći podatke prema (Stefanović and Beus 1980) i vlastitim opservacijama.

Metode

Morfometrijska i anatomska analizaAnaliza morfoloških i anatomskih svojstava je izvedena prema Aldasoro

et al. (2004). Ukupno je analizirano 19 svojstava lista i ploda koji diskrimi-niraju S. latifolia u odnosu na roditeljske vrste (Tabela 1). Svako svojstvo je mjereno pet puta i predstavljeno srednjom vrijednošću. Dobivene vrijedno-sti su komparativno predstavljene sa postojećim rezultatima drugih autora.

Plodovi su nakon morfometrijskih mjerenja dužine i širine pohranje-ni u fiksirajući rastvor (85 ml 70% etanola, 10 ml 49% formalaldehida i 5 ml glacijalne sirćetne kiseline) za naknadne analize strukture mezokarpa ploda. S obzirom na to da unutarnja struktura ploda vrste S. latifolia jasno iskazuje intermedijarnost i predstavlja diskriminirajuće svojstvo u odno-su na roditeljske vrste, a koje se značajno razlikuju na osnovu prisustva brahisklereida u mezokarpu, analizirana je struktura mezokarpa plodova prethodno konzerviranih u fiksativu. Anatomski presjeci mezokarpa su ručno napravljeni koristeći žilet, a mikrofotografije urađene na mikrosko-pu Olympus Bx51 opremljenim digitalnom kamerom Olympus DP 12.

REZULTATI RADA I DISKUSIJANa osnovu morfometrijske analize uzorkovanog materijala te kompa-

racije sa relevantnim bibliografskim izvorima (Tabela 1) sa sigurnošću se može potvrditi da materijal koji potiče sa lokaliteta Lokve i Gradac (Slika 1) pripada taksonu S. latifolia s. l. (Slika 2).



Lokalitet Gradac pripada u fitocenološkom smislu zajednici Querco-Ostryetum carpinifoliae (Horv. 1938) na mezozojskim krečnjacima (Stefano-vić and Beus 1980), n. v. 760m, eksp. NE (6461143 E, 4809330 N). Lokalitet Lokve pripada zajednici Orno-Quercetum petreae (Mis. 1972), također, na mezozojskim krečnjacima (Stefanović and Beus 1980), n. v. 910 m, eksp. SE (6515656 E, 4846763 N). U obje zajednice prisutne su roditeljske vrste S. aria i S. torminalis sa relativno velikom stopom brojnosti (vlastite opservacije).

Tabela 1. Komparativni pregled diskriminirajućih svojstava Sorbus aria, S. latifolia i S. torminalis prema Aldasoro et al. (2004) i Warburg et Kárpáti (1968) i vlastitih rezultataTable 1. A comparative rewiew of discriminatory properties of Sorbus aria, S. latifolia and S. torminalis according to Aldasoro et al. (2004) and Warburg et Kárpáti (1968)

and own results

* – analizirane jedinke Sorbus latifolia u BiH na lokalitetima Lokve/Gradac ** – vrijednost dobijena metodom protočne citometrije (Hajrudinović et al. neobjav-

ljeni rezultati)

Komparirana svojstva Sorbus aria Sorbus latifolia Sorbus torminalis

LIST

Dužina (cm) (4-)7,3-9,4(-13,4) 6,8-9,8 7,0 / 9,1* 5,4-11,4

Širina (cm) 3,4-11,2 4,5-9,5 6,0 / 7,5* 3,6-10,4

Širina / du-žina

(0,52-)0,6-0,75(-0,91) 0,81-1,01 0,92 / 0,82* 0,81-1,17

Vrh šiljast ušiljen ušiljen* šiljast

Osnova široko klinasta odsječena ili za-okružena blago zaokružena* odsječena do skoro srcasta

Obod dvostruko testerast ili plitko režnjevit

režnjevit ili dubo-ko režnjevit režnjevit* duboko režnjevit

Dužina I režnja (mm) 1-7,1 3,6-12 5,9 / 5,8* 3,8-4,2

Dužina II režnja (mm) 0,4-8,5 4,6-9,3 5,9 / 5,8* 7,0-19

II režanj / II nerv 0-0,07(-0,14) 0,04-0,22 0,1* 0,16-0,34

Nervatura perasto mrežasta, kraspedodromna

perasto mrežasta, kraspedodromna

perasto mrežasta, kraspedodromna*

perasto mrežasta, kraspe-dodromna

Lice glatko glatko glatko* glatko

Naličje bijelo pustenastobijelo pustenasto ili sivozeleno puste-

nasto

sivozeleno / bijelo pustenasto* glatko

Sekundarni nervi 8-9(-11) pari 6-8 pari 8 / 8 pari* 5-7 pari

Dužina pe-teljke (cm)

(0,78-)1,23-1,65(-2,05) 1,3-2,0 1,8 / 1,7* 1,2-4,6

Dlakavost peteljke dlakava rijetko dlakava rijetko dlakava* glatka

PLO

D

Dužina (mm) 8,3-13,1 9,2-14 11,7 / 14,0* 9,0-15,0

Širina (mm) 7,9-12,9 7,3-14(-15, 5) 11,5 / 14,4 * 6,2-11,0Boja crvena narančasta ili žutona-

rančasta narančasta* smeđa

Mezokarpsa grupama tanin-skih stanica, bez

sklereida

sa manjim gru-pama taninskih

stanica, brahiskle-reide prisutne

sa manjim grupa-ma taninskih stani-ca, brahisklereide

prisutne*

sve stanice taninske, brahi-sklereide prisutne

BROJ HROMO-SOMA

2n = 34, 68 2n = 34, 51, 68 2n = 34** 2n = 34, 68



Slika 2. Herbarski primjerak Sorbus latifoliaFigure 2. Herbarium specimen of Sorbus latifolia

Sorbus latifolia iskazuje intermedijarnost morfoloških svojstava u od-nosu na roditeljske vrste (Tabela 1, Slika 2). Vrijednosti skoro svih morfo-loških svojstava u potpunosti odgovaraju rezultatima drugih autora, iako postoje i nesuglasice između samih autora (Warburg and Kárpáti 1968; Aas et al. 1994; Aldasoro et al. 2004, Price and Rich 2007). Postojanje razlika je očekivano budući da je u pitanju vrsta hibridogenog porijekla pa su manja odstupanja pojedinačnih svojstava realna s obzirom na mnogo izraženiju varijabilnost kod hibridnih derivata te njihove adaptacije na lokalne eko-loške uvjete (Price and Rich 2007). Sa druge strane S. latifolia predstavlja



heterogen agregat nastao hibridizacijom različitih kombinacija primarnog kao i povratnog križanja roditeljskih vrsta rezultirajući sa tri različita nivoa ploidije pa su odstupanja očekivana budući da hibridi generalno iskazuju višu stopu varijabilnosti u odnosu na roditeljske vrste (Arnold 1997).

Ukoliko se posmatra relativno zaravnjena osnova lista i plići režnjevi te diploidan status, uzorci sa lokaliteta Lokve bi pripadali izdvojenom takso-nu S. tomentella Gand. sensu Sell (1989) (Rich T., usmeno priopćenje), ali s obzirom na to da su pitanju preliminarna istraživanja i mali broj jedinki, u ovom momentu ih je korektnije označiti kao S. latifolia s. l.

Diskriminacija S. latifolia u odnosu na roditeljske vrste se naročito ogleda u anatomskoj strukturi mezokarpa ploda koji kombinira pojedi-načna svojstva oba roditelja (Aldasoro et al. 2004), a što je potvrđeno na uzorkovanom materijalu (Slika 3).

Slika 3. Anatomski presjek mezokarpa ploda S. latifolia. bg – grupe brahisklereida; tg – grupe taninskih stanica; be – dvoslojni epidermis. Skraćenice na mikrofotografiji su

preuzete prema Aldasoro et al. (2004).Figure 3. Anatomical cross section of mesocarp of fruit S. latifolia. bg – groups of

brachisclereides; tg – groups of tannin cells; be – two-layer epidermis. Abbreviations in the micrographs were taken by Aldasoro et al. (2004).

Naime S. aria ne posjeduje brahisklereide u mezokarpu ploda, ali po-sjeduje relativno ravnomjerno raspoređene grupe parenhimskih stanica ispunjenih taninima. Sorbus torminalis posjeduje grupe brahisklerieda u mezokarpu od parenhimskih stanica koje su sve i u potpunosti ispunjene



taninima koji daju smeđu boju istovremeno mezokarpu i općenito perikar-pu ploda. Bosanskohercegovački uzorci S. latifolia posjeduju mezokarp sa sporadično raspoređenim taninskim stanicama, ali sa prisutnim grupama brahisklereida, a što u potpunosti povrđuje intermedijarnost strukture plo-da i identitet navedene vrste (Aldasoro et al. 2004). Ukoliko se posmatra boja ploda kod roditeljskih vrsta, onda su razlike, također, očigledne. Kod S. aria boja ploda je crvena, a S. torminalis smeđa, dok je kod S. latifolia boja ploda narančasta, također, ukazujući na intermedijarnost i kombini-ranje svojstava (Slika 4).

Slika 4. Plodovi Sorbus latifoliaFigure 4. Fruits of Sorbus latifolia

Sorbus latifolia predstavlja novi nalaz za bosanskohercegovačku floru te kao takav predstavlja novi doprinos poznavanju autohtone prirodne bašti-ne. Pojavnost ove vrste ovisi prvenstveno o kontaktnim zonama roditelj-skih vrsta pa je za očekivati nove nalaze ove vrste ne samo u BiH nego i u regionu. Način reprodukcije S. latifolia podrazumijeva seksualno razmno-žavanje kao i putem apomiksije, ali je vrlo teško procijeniti pojedinačni udio oba procesa (Sell 1989; Jankun 1993; Aas et al. 1994) pa bi stoga bilo neophodno pored utvrđivanja mogućih novih nalaza ove vrste odrediti i njihov način reprodukcije.

Osnovne prijetnje za S. latifolia proizilaze iz malog broja jedinki na oba lokaliteta. Iako jedinke S. latifolia plodonose, mali je broj juvenilnih jedinki pa bi stoga nephodno bilo poduzeti mjere koje održavaju prirodne procese



generiranja ovog taksona na prvome mjestu, tj. olakšati prirodnu hibridi-zaciju. Jedna od mjera predstavljala bi otvaranje prirodnog sklopa na da-tim staništima i na taj način olakšavanje međuvrsne razmjene genetičkog materijala putem entomofilije i hipotetički povećanje frekvencije slučajeva hibridizacije. Također, otvaranje sklopa bi olakšalo juvenilnim jedinkama razvoj budući da ekološke preference prema svjetlu ovu vrstu svrstavaju u izrazite heliofite (Aldasoro et al. 2004). S obzirom na brojnost i tek dva poznata lokaliteta u BiH, mogućnost in situ konzervacije ovog novog i zasada rijetkog prirodnog entiteta mogla bi se ogledati u implementaciji aktivnosti predviđenim HCV-3 programom kroz koncept HCVF-a (High Conservation Value Forests), a koje predstavljaju zakonsku obavezu šum-sko-gospodarskih preduzeća u BiH. Sa druge strane mjere ex situ konzer-vacije predstavljale bi, također, dobro rješenje kroz mogućnosti klonskog razmnožavanja u rasadnicima u cilju očuvanja rijetkog genetičkog resursa (Heywood and Dulloo 2005).

Zahvala: Autori se zahvaljuju na ljubaznosti i pregledu uzorkovanog materijala roda Sorbus Dr. Timu Richu (Department of Biodiversity and Systematic Biology, National Museum of Wales, UK) i kolegi Anti Begiću prilikom sakupljanja uzoraka roda Sorbus na terenu.

Literatura

Aas G., Maier J., Baltisberger M., Metzger S. 1994. Morphology, isozyme variation, cytology, and reproduction of hybrids between Sorbus aria (L.) Crantz and S. torminalis (L.) Crantz. Botanica Helvetica 104: 195-214.

Arnold M.L. 1997. Natural hybridization and evolution. Oxford University Press, Oxford, USA.

Aldasoro J.J., Aedo C., Navarro C., Garmendia F.M. 1998. The Genus Sor-bus (Maloideae, Rosaceae) in Europe and in North Africa: morphologi-cal analysis and systematics. Systematic Botany 23(2): 189-212.

Aldasoro J.J., Aedo C., Garmendia F.M., de la Hoz F.P., Navarro C. 2004. Revision of Sorbus Subgenera Aria and Torminaria (Rosaceae-Maloi-deae). Systematic Botany Monographs, American Society of Plant Taxo-nomists, Michigan, USA.



Beck-Mannagetta G. 1927. Flora Bosne, Hercegovine i oblasti Novog Pa-zara, III. Horipetale. Državna štamparija u Sarajevu, Beograd-Sarajevo, p. 184.

Brus R., Ballian D., Bogunić F., Bobinac M. Idžojtić M. 2011. Leaflet mor-phometric variation of service tree (Sorbus domestica L.) in the Balkan Peninsula. Plant Biosystems 145 (1): -- -- (in press).

Fay M.F., Gernandt D.S., Cowan R.S. 2002. Parentage of an unknown member of the Sorbus latifolia (Lam.) Pers. group (Rosaceae). Watsonia 24: 91-100.

Heywood V.H, Dulloo M.E. 2005. In situ conservation of wild plant speci-es: a critical global review of best practices. IPGRI Technical Bulletin 22, IPGRI, Rome, Italy.

Jankun A., Kovanda M. 1987. Apomixis and origin of Sorbus bohemica (Embriological studies in Sorbus 2). Preslia 72: 187-230.

Jankun A. 1993. Evolutionary significance of apomixis in the genus Sorbus (Rosaceae). Fragmenta Floristica Geobotanica 38: 627-686.

Kurto A. 2009. Rosaceae (pro parte majore). U Euro+Med Plant Base – the information resource for euro-Mediterranean plant diversity. http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/ [11. 01. 2011]

Lepší M., Vit P., Lepší P., Boublik K., Suda J. 2008. Sorbus milensis, a new hybridogenous species from northwestern Bohemia. Preslia 80: 229-244.

Lepší M., Vit P., Lepší P., Boublik K., Kolar F. 2009. Sorbus portae-bohemi-cae and Sorbus albensis, two new apomictic endemic species recognized based on revision of Sorbus bohemica. Preslia 81: 63-89.

Liljefors A. 1955. Cytological studies in Sorbus. Acta Horti Bergiani 17(4): 47-113.

Médail F., Diadema K. 2009. Glacial refugia influence plant diversity patterns in the Mediterranean basin. Journal of Biogeography 36: 1333-1345.

Nelson-Jones E.B., Briggs D., Smith A.G. 2002. The origin of intermediate species of genus Sorbus. Theoretical and Applied Genetics 105: 953-963.

Price D.T., Rich T.C.G. 2007. One-way introgressive hybridization between Sorbus aria and S. torminalis (Rosaceae) in southern Britain. Watsonia 26: 419-432.


186

Redžić S. et al. 2008. Diverzitet vrsta. U Redžić et al. eds. 2008. Bosna i Hercegovina – zemlja raznolikosti. Federalno ministarstvo okoliša i tu-rizma, Sarajevo, str. 11-24.

Robertson A., Rich T.C.G., Allen A.M., Houston L., Roberts C., Bridle J.R., Harris S.A. Hisckok S.J. 2010. Hybridization and polyploidy as drivers of continuing evolution and speciation in Sorbus. Molecular Ecology 19(8): 1675-1690.

Sell P.D. 1989. The Sorbus latifolia (Lam.) Pers. aggregate in the British Isles. Watsonia 17: 385-399.

Stacey A.C. 2010. New flora of the British Isles. Cambridge University Pre-ss, Cambridge, 3d edition.

Stefanović V., Beus V. 1980. Karta realne šumske vegetacije SR Bosne i Her-cegovine. Šumarski fakultet u Sarajevu, Sarajevo.

Warburg E.F. and Kárpati Z.E. 1968. Sorbus L., U Tutin, T.G. et al. eds. 1968. Flora Europaea 2: 67-71, Cambridge University Press.



BIODIVERSITY OF MACROPHYTES AND PHYTOREMEDIATION OF HEAVY METAL

ACCUMULATION IN THE AqUATIC ECOSYSTEMSBIODIVERZITET MAKROFITA I FITOREMEDIJACIJA

AKUMULACIJE TEŠKIH METALA U VODENIM EKOSISTEMIMA

Serkan DOĞANBosna Sema Educational Institutions, Francuske revolucije bb. Ilidza 71210,

Bosnia and Herzegovina e-mail: [email protected]

ABSTRACTToday, pollution of the environment especially water represents the most

serious problem in the development and survival of all living organisms. Particular problems are present in water pollution, which also includes drinking water. The goal of this study is to understand the importance of microphytes and macrophytes in accumulation of toxic metals and suggesting the remedial measures for the preservation and restoration of the aquatic ecosystems.

To demonstrate a model for ecological determination and phytoremediation of heavy metal accumulation by using microphytes-macrophytes as bioindicators, structure and dynamics of aquatic ecosystems were studied at more sites of the river basin and sides of the Miljacka River (central Bosnia and Herzegovina). Also, this study again confirmed that, phytoremediation is a cost effective and environmentally friendly technology for the treatment of water contaminated by heavy metals.

Microphytes and macrophytes are the wellknown biological filters and they carry out purification of the water bodies by accumulating dissolved metals







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.11


BIODIVERSITY OF MACROPHYTES AND PHYTOREMEDIATION OF HEAVY METALS

and toxins in their tissues. This study showed that the aquatic microphytes and macrophytes play a very significant role in removing the different metals from the aquatic environments. They play an important role in reducing the effect of high concentration of heavy metals.

Therefore, the macrophyte and microphyte communities of the Miljacka River area need to be protected and restored on a priority basis. Accumulation of highly toxic metals like Cu, Zn, Pb and Fe were compared and observed in all locations. Monitoring the diversity, abundance and distribution of microphyte and macrophyte species provides indicative information of environmental impacts upon aquatic ecosystems.

Keywords: Microphytes, Macrophytes, Toxic metals, Accumulati-on, Phytoremediation, Miljacka River

SAŽETAKDanas, zagađenje okoliša, posebno voda, predstavlja najozbiljniji problem

u razvoju i opstanku svih živih organizama. Poseban problem predstavlja zagađenost vode, uključujući i vodu za piće. Cilj ovog istraživanja je da shvatimo važnost mikrofita i makrofita u akumulaciji toksičnih metala i uputimo na korektivne mjere za očuvanje i obnovu vodenih ekosistema.

Da bismo demonstrirali model za ekološku i fitoremedijaciju akumulacije teških metala pomoću mikrofita-makrofita kao bioindikatora, struktura i dinamika vodenih ekosistema istraživana je na više mjesta u slivu i na obalama rijeke Miljacke (središnja Bosna i Hercegovina). Također, ovo istraživanje ponovno je potvrdilo da je fitoremedijacija jeftina i ekološki prihvatljiva tehnologija za tretman vode zagađene teškim metalima.

Mikrofite i makrofite su dobro poznati biološki filteri koji pročišćavaju vodu iz tijela sakupljanjem otopljenih metala i toksina u svojim tkivima. Ova studija pokazala je da vodene mikrofite i makrofite igraju vrlo značajnu ulogu u uklanjanju različitih metala iz vodenih sredina. Oni igraju važnu ulogu u smanjenju utjecaja visoke koncentracije teških metala.

Dakle, zajednice makrofita i mikrofita na području rijeke Miljacke treba zaštititi i obnoviti na temelju prioriteta. Akumulacija vrlo toksičnih metala poput Cu, Zn, Pb i Fe uspoređena je i promatrana na svim lokacijama. Praćenje različitosti, bogatstva i distribucije mikrofita i makrofita obezbjeđuje indikativne informacije o utjecaju na okoliš nakon vodenih ekosistema.

Ključne riječi: mikrofita, makrofita, toksični metali, akumulaci-ja, fitoremedijacija, Miljacka


Serkan DOĞAN

INTRODUCTIONMiljacka River, flowing through Sarajevo, is crucial for people living in

Sarajevo. Because, this river has been an important element for the deve-lopment of Sarajevo for centuries. The most part of the Miljacka River is being much polluted today. It is still very clean in the upper part and has a high ecological quality, but at the down parts, it is much polluted and very dangerous for people and all living organisms.

The Human Development Report (2006) of UNDP has focused on the global water crisis as one of the most serious problems facing by the humanity today. In many Asian countries and elsewhere the demand for potable water doubles every 10-15 years, not only because of the rising domestic consumption but also due to the increasing needs of industry. The principal sources of water for human use are lakes, rivers, soil mois-ture and relatively shallow groundwater basins. The usable portion of these sources is less than 1% of all freshwater and only 0.01% of all water on Earth. Although, water quality is an important issue and the subject of much legislation, sometimes the quantity is more important than quality in determining the extent and type of development possible in a given geo-graphic location. Water quality problems can often be as severe as those of water availability but less attention has been paid to them, particularly in developing countries. Many countries do not have sufficient water sup-plies to meet demand, as a result of which, aquifer depletion due to over exploitation is common. Moreover, the scarcity of water is accompanied by deterioration in the quality of available water due to heavy pollution load and environmental degradation. (Srivastava, Gupta and Chandra, 2008)

Heavy metal contamination in aquatic and soil environments is a se-rious environmental problem, which threatens aquatic ecosystems, agri-culture, and human health (Srivastav et al., 1994; Lasat, 2002; Fediuc and Erdei, 2002; Overesch et al., 2007). Units of metal removal and mobiliza-tion include sedimentation, adsorption, complexation, uptaking by plants, and microbially mediated reactions including oxidation and reduction (Dunbabin and Bowmer, 1992).

Many industrial and mining processes cause heavy metal pollution, which can contaminate natural water systems and become a hazard to hu-man health. Therefore, colonization of macrophytes on the sediments pol-luted with heavy metals and the role of these plants in transportation of


metals in shallow areas are very important. This investigation was planned and executed considering the potentials of macrophytes as a biological fil-ter of the aquatic environment.

1. Heavy Metal AccumulationHeavy metals are metals having a density of 5 g/cc, (Nies et al., 1999).

These metals include elements such as copper, cadmium, lead, selenium, arsenic, mercury, chromium and etc. Some sources of heavy metals are in-dustry, municipal wastewater, atmospheric pollution, urban runoff, river dumping, and shore erosion. Heavy metals in surface water systems can be from natural or anthropogenic sources.

Currently, anthropogenic inputs of metals exceed natural inputs. High levels of Cd, Cu, Pb, Fe can act as ecological toxins in aquatic and terrestrial ecosystems (Guilizzoni, 1991; Balsberg-Påhlsson, 1989).

Common Metals and their sources:- Lead: leaded gasoline, tire wear, lubricating oil and grease, bearing

wear - Zinc: tire wear, motor oil, grease, brake emissions, corrosion of

galvanized parts - Iron: auto body rust, engine parts - Copper: bearing wear, engine parts, brake emissions - Cadmium: tire wear, fuel burning, batteries - Chromium: air conditioning coolants, engine parts, brake emissi-

ons - Nickel: diesel fuel and gasoline, lubricating oil, brake emissions - Aluminum: auto body corrosion

Heavy Metal Pollution in Aquatic EcosystemThree countries – the United States, Germany, and Russia – with only

8% of the world’s population consume about 75% of the world’s most widely used metals. The United States, with 4.5% of the world’s popula-tion, uses about 20% of the worlds metal population and 25% of the fos-sil fuels produced each year. (http://www.lenntech.com/aquatic/metals.htm#ixzz109YbtAIH)



Toxicity of metalsFor the protection of human health, the maximum permissible concen-

trations for metals in natural waters that are recommended by the Environ-mental Protection Agency (EPA), are listed below: Maximum Permissible Concentrations (MPC) of Various Metals in Natural Waters For the Protec-tion of Human Health:

Table 1. Relative toxicity of metalsTabela 1. Relativna toksičnost metala

This table gives an idea of the relative toxicity of various metals. Mer-cury, lead and cadmium are not required even in small amounts by any organism. Because metals are rather insoluble in neutral or basic pH, pHs of 7 or above give a highly misleading picture of the degree of metal pollu-tion. So in some cases it may underestimate significantly the total of metal concentrations in natural waters.

2. The Effects of Heavy Metal Pollution to Human Health;Heavy metal toxicity can result in damaged or reduced mental and cen-

tral nervous function, lower energy levels, and damage to blood composi-tion, lungs, kidneys, liver, and other vital organs. Long-term exposure may result in slowly progressing physical, muscular, and neurological degene-rative processes that mimic Alzheimer’s disease, Parkinson’s disease, mus-

Serkan DOĞAN


cular dystrophy, and multiple sclerosis. (International Occupational Safety and Health Information Centre, 1999)

Heavy metals may enter the human body through food, water, air, or absorption through the skin when they come in contact with humans in agriculture and in manufacturing, pharmaceutical, industrial, or residen-tial settings. Industrial exposure accounts for a common route of exposure for adults. Ingestion is the most common route of exposure in children. (Roberts, 1999)

Exposure to heavy metals has been linked with developmental retarda-tion, various cancers, kidney damage, and even death in some instances of exposure to very high concentrations. Exposure to high levels of mercury, gold, and lead has also been associated with the development of autoimmu-nity, in which the immune system starts to attack its own cells, mistaking them for foreign invaders. (Glover-Kerkvliet, 1995: 236-237)

3. Microphytes and MacrophytesMacrophytes and Microphytes are aquatic organisms, living in or near

water that are either emergent, submerged or floating. Macrophytes are be-neficial to river because they provide food and settler for fish and aquatic invertebrates. They also produce oxygen, which helps in overall river func-tioning, and provide food for some fish and other wildlife. Also, they are considered as important component of the aquatic ecosystem not only as food source for aquatic invertebrates, but also act as an efficient accumula-tor of heavy metals (Devlin, 1967; Chung and Jeng, 1974).

Macrophytes are excellent indicators of watershed health because they:

- respond to nutrients, light, toxic contaminants, metals, herbicides, turbidity, water level change, and salt

- are easily sampled through the use of transects or aerial photo-graphy

- do not require laboratory analysis - are easily used for calculating simple abundance metrics - are integrators of environmental condition

(http://www.epa.gov/bioindicators/html/macrophytes.html) They are unchangeable biological filters and play an important role in

the maintenance of aquatic ecosystem. Their characteristics to accumulate



metals make them an interesting research objects for testing and modeling ecological theories on plant succession, as well as on nutrient and metal cycling (Forstner and Whittman, 1979). Therefore, it is very important to understand the functions of macrophytes in aquatic ecosystem.

Aquatic macrophytes take up metals from the water, producing an in-ternal concentration several fold greater than their surroundings. Many of the aquatic macrophytes are found to be the potential scavengers of heavy metals from water and wetlands (Gulati et al., 1979).

Some aquatic plants can remove nutrients (Rogers et al., 1991; Mo-shiri, 1993; Mungur et al., 1997; Miretzky et al., 2004; Maine et al., 2006; Gottschall et al., 2007; Chung et al., 2008) and heavy metals (Rai et al., 1995; Zhulidov, 1996; Miretzky et al., 2004; Maine et al., 2006;) from liquid environments (Iqbal and Tachibana, 2007).

Aquatic macrophytes absorb and accumulate the nutrient ions in the tissues (DeBusk et al., 1995; Mahujchariyawong and Ikeda, 2001). Aquatic macrophyte influence metal retention indirectly by acting as traps for par-ticulate matter, by slowing the water current and favoring sedimentation of suspended particles (Kadlec, 2000). Large aquatic macrophytes possess the ability to breakdown the human and animal derived pollutants in the water (Kadlec and Knight, 1996).

Macrophytes are especially good bioindicators in continuous, long pe-riod monitoring. They do not have strong mechanisms regulating the up-take of nutrients and heavy metals. Some species have expressive ability of bioconcentration, and therefore, increased accumulation, of nutrients and heavy metals, (Stankovic et al., 2000). Therefore, macrophytes can be used as bioindicators.

Phytoremediation is emerging as a cost effective and environmentally friendly technology for the treatment of soil and water contaminated by heavy metals and metalloids. (Hoang Ha, Sakakibara, Sano, 2009)

The search for new technologies involving the removal of toxic metals from wastewaters has directed attention to biosorption, based on metal binding capacities of various biological materials. Biosorption can be defi-ned as the ability of biological materials to accumulate heavy metals from wastewater through metabolically mediated or physico-chemical pathways of uptake (Fourest and Roux, 1992). Algae, bacteria and fungi and yeasts have proved to be potential metal biosorbents (Volesky, 1986).

Serkan DOĞAN


The major advantages of biosorption over conventional treatment methods include (Kratochvil and Volesky, 1998 a):

- Low cost; - High efficiency; - Minimisation of chemical and lor biological sludge; - No additional nutrient requirement; - Regeneration of biosorbent; and - Possibility of metal recovery.

MATERIALS AND METHODS

Study areas

The Miljacka River and the source of Bosna River are the rivers in which all investigations were performed. 4 localities were investigated during the investigation; Kozija ćuprija, Bentbaša, Otoka and Vrelo Bosne. (Figure 1)

Figure 1. Map of study areasSlika 1. Karta istraživanog područja

Investigated riversAll investigated rivers are located in the center of Sarajevo.

Area: SarajevoLocation Type: Captial Of A CountryLatitude: 43.85Longitude: 18.38333Latitude (DMS): 43° 51’ 0 NLongitude (DMS): 18° 22’ 60 E



Figure 2. Investigated LocalitiesSlika 2. Ispitivani lokaliteti

1. Miljacka (river)The Miljacka is a river in Bosnia and Herzegovina that passes through

Sarajevo and East Sarajevo. It is famous for being „Sarajevo’s River“, and it has come to be identified immediately with the city itself.

The Miljacka river originates from the Paljanska Miljacka river and the Mokranjska Miljacka river confluence, though the Paljanska Miljacka, 13 kilometers long river, spring up around 10 kilometers eastward from the town of Pale, under the slopes of Jahorina near Begovina at 1010 meters a.s.l., and the Mokranjska Miljacka, 21 kilometers long river, spring up from a large cave, yet to be explored, near Kadino Selo village at 1135 me-ters a.s.l. under the slopes of Romanija mountains.

The Miljacka is a rather small river, only 38 kilometers long with aver-age discharge of 5,7 m³/s at the City of Sarajevo, and right tributary of the Bosna river. Hence the origin and the estuary, the Miljacka river flows from the east to the west. (http://en.wikipedia.org/)

Figure 3. Miljacka RiverSlika 3. Rijeka Miljacka

Serkan DOĞAN


2. Bosna (river)The Bosna is the third longest river in Bosnia and Herzegovina, and

is considered one of the country’s three major internal rivers, along with the Neretva and Vrbas Rivers; the other three major rivers of Bosnia and Herzegovina are the Una, to the northwest, the Sava, to the north, and the Drina, to the east. The Bosna flows for 271 kilometers (168 miles). Its name does not have any foreign variations. In the Roman times the river was called the Bosona, and it is thought that this is probably the Illyrian origin of the name Bosna.

The Bosna river also makes up the Bosna River Valley, the country’s in-dustrial center and home to close to a million people, as well as the location of several major cities. The river’s biggest tributaries are then Željeznica, Miljacka, Fojnica, Lašva, Gostović, Krivaja, Usora, and Spreča rivers.

Its source is at the spring Vrelo Bosne, at the foothills of the Mount Ig-man, on the outskirts of Sarajevo, capital of sovereign Bosnia and Herzego-vina. The spring is one of Bosnia and Herzegovina’s chief natural landmarks and tourist attractions. From there, the Bosna flows northwards, through the heart of Bosnia, eventually becoming a right tributary of the Sava River in Bosanski Šamac.

Although it does not pass through any foreign countries, the Bosna flows through a number of cantons. From its starting point in the Sarajevo Canton, it also flows through Zenica-Doboj Canton, Doboj Region, and Posavina Canton, in that order. On its way north the River Bosna also passes through the cities of Visoko, Zenica, Doboj, Modriča and Bosanski Šamac.

Figure 4: Bosna RiverSlika 4. Rijeka Bosna



1. KOZIJA ĆUPRIJA LOCALITY

Picture 4. Locality 1 (Kozija ćuprija)Slika 4. Lokalitet 1 (Kozija ćuprija)

2. BENTBAŠA LOCALITY

Picture 5. Locality 2 (Bentbasa)Slika 5. Lokalitet 2 (Bentbaša)

Serkan DOĞAN


3. OTOKA LOCALITY

Figure 7. Locality 3 (Otoka)Slika 7. Lokalitet 3 (Otoka)

4. VRELO BOSNE LOCALITY

Figure 8. Locality 4 (Vrelo Bosne)Slika 8. Lokalitet 4 (Vrelo Bosne)

METHOD3 main steps were performed during the investigation.

All analysis was done in the center for ecology and natural resources PMF University in Sarajevo and Federal Institute of Agriculture in Sara-jevo. Levels of Nitrates, Ammonium, Phosphates and pH were obtained in 4 different localities.

1 – Sample collection and identification: Macrophytes and Micro-phytes were handpicked from the freshwater habitat from different locali-ties. All samples were labeled according to their localities and scientific



nomenclature. In the laboratory, they were sorted by standard taxonomic manuals and one set was kept for preparation of herbarium and confirma-tion of taxonomic identification.

Table 2: Collected samples from localitiesTabela 2. Sakupljeni uzorci sa lokaliteta

2 – Sample processing: Then, samples were subjected to air dry at room temperature for 4 days. Dried samples were homogenized and ground to yield fine powder.

Figure 9. Processing of samples

Slika 9. Obrada uzoraka

3 – Sample analysis by ICP-AES: The sample processing and analytical procedures for ICP-AES analysis (Analysis of Major and Trace Elements by Inductively Coupled Plasma–Atomic Emission Spectrometry) was done. Perkin-Elmer plasma-400 ICP-AES operating in sequential mode was used for all the analysis. Since every element has its own characteristic set of energy levels and thus the set of emission wavelengths makes the atomic spectrometer useful for element specific analytical techniques.

KOZIJA CUPRIJA BENTBASA OTOKA VRELO BOSNE

Menta sp. Menta sp. Menta sp. Fontinalis antipyretica

Willow sp. Veronica sp. Willow sp. Elodea sp.

Equisetum palustre Cladophora glomerata Rumex sp. Ranunculus sp.

Cladophora glomerata Spirogyra sp. Cladophora glomerata Cladophora glomerata

Mougeotia sp. Chlamydomonas sp. Scleropodiu purum

Mougeotia sp. Spirogyra sp.

Zgnema sp.

Ulotrix sp.

Closterium sp.

Pediastrum sp.

Serkan DOĞAN


All heavy metal analysis was done in the center Federal Institute of Agriculture in Sarajevo.

Figure 10. Analysis of samples

Slika 10. Analiza uzoraka

RESULTSAccording to the measurements, the highest concentration of Zn is de-

tected in Ranunculus sp. in locality 4. Rumex sp. shows the highest Fe con-centration in locality 3 and the highest concentration of Cu was detected in Menta sp. in locality 2. In most of the samples, Pb couldn’t be detected, probably, because, the measurements were done mg/kg but not µg/g. be-cause lead is supposed to be detected as trace element.

Table 3. Heavy metal concentration of samples obtained by Federal Institute of Agri-culture in Sarajevo

Tabela 3. Koncentracija teških metala u uzorcima ostva-rena u Federalnom zavodu za poljoprivredu u Sarajevu



Serkan DOĞAN




As we examine the charts, Cu has been almost absorbed by all organi-sms with which we have studied. Lead is the one that is absorbed only by 5 species in our concern. The reason behind this result is either because lead is in a trace amount where there is no any Pb detection, or because the species showing 0 Pb level are unable to absorb that element at all at high quantities. In any case, except for Willow sp.all other species from every locality more or less absorb the iron.

CONCLUSIONThis study concluded that Ranunculus sp., Menta sp., and Rumex sp. had

promising potential for heavy metal removal. These three aquatic plants could be grown in river, stream, and mining drainage or grown in clean water systems initially and then can be transferred to the polluted water to remove metals from aquatic systems.

In view of the increasing aquatic pollution, the initial survey should be undertaken to acquire an estimation of the range of variability in accumu-lation of heavy metals in the aquatic plants from the Miljacka River. To determine and evaluate the occurrence, the distribution and their effects of heavy metals, and to prevent them to pass into rivers, lakes and ground water bodies represents an urgent task for applied environmental issues. From the observations and investigations, macrophytes of river systems need protection and municipalities should stimulate researchers to im-prove the phytoremediation techniques and to demonstrate their reliability to the public. Because of this, some certain macrophytes can be used for the phytoremediation of heavy metal accumulation in the aquatic ecosystems.

Apparently, microphytes and macrophytes could be a remedial solution for heavy metal reduction in aquatic systems. Since, these organisms have potential to absorb the heavy metals. However, ultimately together with all heavy metals that they had been absorbed. Therefore, periodically, micro-phytes and macrophytes could be eliminated by municipalities. Restorati-on and elimination of microphytes and macrophytes should be achieved within a proper and good harmony and in accordance. Because, nature is very subtle and sensitive to any external manipulation. By interpreting these data, it could be a better way to figure out which species seems to be the best for which heavy metal remediation.

Serkan DOĞAN


AcknowledgementI would like to thank to Prof. Dr. Sulejman Redžić that he allocated his

time to identify the each plant in nature and thanks to all colleagues in Federal Institute of Agriculture of Sarajevo for helping to analyse the heavy metal accumulations in the samples. Also, I would like to thank to referees for their valuable contributions and comments.

Literature

Bastviken S. K., Eriksson P. G., Premrov A., Tonderski A., 2005. Potential denitrification in wetland sediments with different plant species detri-tus. Ecological Engineering 25: 183-190.

Volesky B. 1986. Biosorbent Materials, Biotechnol. Bioeng Symp. 16: 121-126.

Chmielawska E., Medved J. 2001. Bioaccumulation of Heavy Metals by Green Algae Cladophora glomerata in a Refinery Sewage Lagoon. CCA-CAA 74 (1): 135-145.

Chung I. H., Jeng S. S. 1974. Heavy metal pillution of Ta-Tu River. Bulletin of the Institute of Zoology, Academy of Science 13: 69-73.

Chung A. K. C., Wu Y., Tam N. F. Y., Wong N. F. Y. 2008. Nitrogen and phosphate mass balance in a sub-surface flow constructed wetland for treating municipal wastewater. Ecological Engineering 32: 81-89.

Dhir B., Sharmila P., Saradhi P. P. 2009. Potential of Aquatic Macrophytes for Removing Contaminants from the Environment. Critical Reviews in Environment Science and Technology 39: 754-781.

Deb S. C., Fukushima T. 1999. Metals in Aquatic Ecosystems: Mechanisms of Uptake, Accumulation and Release-Ecotoxicological Perspectives. Intern. J. Environ. Studies 56: 385-417.

DeBusk T.A., Peterson J.E., Reddy K.R. 1995. Use of aquatic and terrestrial plants for removing phosphorous from dairy waste waters. Ecol Eng 5: 371-390.

Devlin R. M. Ed. 1967. Plant Physiology. Reinhold, New York: 564 pp.

Dunbabin J. S., Bowmer K. H. 1992. Potential use of constructed wetlands for treatment of industrial wastewaters containing metals. The Science of the Total Environment 111: 151-168.



Fediuc E., Erdei L. 2002. Physiological and biochemical aspects of cadmi-um toxicity and protective mechanisms included in Phragmiter australis and Typha latifolia. Journal of plant Physiology 159: 265-271.

Fourest E., Roux C. J. 1992. Heavy metal biosorption by fungal mycilial by-products: mechanisms and influence of pH. Applied Microbiology and Biotechnology 37 (3): 399-403.

Forstner U., Whittman G. T. W. Eds. 1979. Metal pollution in the aquatic environment. Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg, New York. 486 pp.

Glover-Kerkvliet J. 1995. Environmental Assault on Immunity, Envi-ronmental Health Perspectives 103 (3): 236-237.

Guilizzoni P. 1991. The role of heavy metals and toxic materials in the physi-ological ecology of submersed macrophytes. Aquatic Botany 41 (87109).

Gulati K. L., Nagpaul K. K., Bukhari, S. S. 1979. Uranium, boron, nitrogen, phosphorus and potassium in leaves of mangroves, Mahasagar – Bulle-tin of the National Institute of Oceanography 12: 183-186.

Gottschall N., Boutin C., Crolla A., Kinsley C., Champagne P. 2007. The role of plants in the removal of nutrients at a constructed wetland trea-ting agricultural (dairy) wastewater, Ontario, Canada. Ecological Engi-neering 29: 154-163.

Hoang Ha. N. T, Sakakibara M., Sano S. 2009. Phytoremediation of Sb, As, Cu, Zn from Contaminated Water by the Aquatic Macrophyte Eleocha-ris acicularis. Clean 37 (9): 720-725.

Iqbal R., Tachibana H. 2007. Water chemistry in Sarobetsu Mire and the-ir relations to vegetation composition. Archives of Agronomy and Soil Science 53: 13-31.

Kratochvil D., Volesky B. 1998. Biosorption of Cu from ferruginous wa-stewater by algal biomass. Water Res 32(9): 2760-2768.

Kratochvil D., Volesky B. 1998. Advances in the biosorption of heavy me-tals. Trends Biotechnol 16: 291-300.

Kadlec R. H., Knight R. L. 1996. Treatment wetlands. Boca Raton, Fla.: Lewis Publishers.

Kadlec R. H. 2000. The inadequacy of first-order removal models. Ecol Eng 15: 105-119.

Kim I. S., Kang K. H., Johnson-Green P., Lee E. J. 2003. Investigation of he-

Serkan DOĞAN


avy metal accumulation in Polygonum thunbergii for phytoextraction. Environmental Pollution 126: 235-243.

Kumar J. I. N., Soni H., Kumar R. N., Bhatt I. 2008. Macrophytes in Phyto-remediation of Heavy Metal Contaminated Water and Sediments in Pa-riyej Community Reserve, Gujarat, India. Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 8: 193-200.

Kumar R. P. 2009. Heavy Metal Phytoremediation from Aquatic Ecosystems with Special Reference to Macrophytes. Critical Reviews in Environmen-tal Science and Technology 3: 697-753.

Lasat M. M. 2002. Phytoextraction of toxic metals: a review of biological mechanism. Journal of Environmental Quality 31: 109-120.

Mahujchariyawong J., Ikeda S. 2001. Modelling of environmental phyto-remediation in eutrophic river – the case of water hyacinth harvest in Tha-chin river, Thailand. Ecol Model 142: 121-134.

Memon A. R., Schroder P. 2009. Implications of metal accumulation mechanism to phytoremediation. Environ Sci Pollut Res 16: 162-175.

Moshiri G. A. 1993. Constructed Wetlands for Water Quality Improve-ment. CRC Press, Inc., Florida.

Mungur A. S., Shutes R. B. E., Revitt D. M., House M. A. 1997. An asse-ssment of metal removal by a laboratory scale wetland. Water Science and Technology 35: 125-133.

Miretzky P., Saralegui A., Cirelli A. F. 2004. Aquatic macrophytes potential for the simultaneous removal of heavy metals (Buenos Aires, Argenti-na). Chemosphere 57: 997-1005.

Maine M. A., Sune N., Hadad H., Sanchez G., Bonetto C. 2006. Nutrient and metal removal in a constructed wetland for wastewater treatment from a metallurgic industry. Ecological Engineering 26: 341-347.

Nies H., Harms J. H., Karcher M. J., Dethleff D., Bahe C. 1999. Anthro-pogenic radioactivity in the Arctic Ocean: Review of the results from the joint German project. Science of Total Environment 237-138(1-3): 181-191.

Overesch M., Rinklebe J., Broll G., Neue H. U. 2007. Metals and arsenic in soils and corresponding vegetation at Central Elbe river floodplains (Germany). Environmental Pollution 145 (3): 800-812.


207

Rogers K. H., Breen P. F., Chick A. J. 1991. Nitrogen removal in experi-mental wetland treatment systems: evidence for the role of the aquatic plants. Research Journal of Water Pollution Control Federation 63: 34-941.

Stanković T., Pajević S., Vučković M., Stojanović S. 2000. Concentration of trace metals in dominant aquatic plants of the Lake Provala (Vojvodina, Yugoslavia). Biol. Plantarum 43: 583-585.

Srivastav R. K, Gupta S. K., Nigam K. D. P., Vasudevan P. 1994. Treatment of chromium and nichel in waste-water by using aquatic plants. Water Research 28: 1631-1638.

Srivastava J., Gupta A., Chandra H. 2008. Managing Water Quality with Aquatic Macrophytes. Rev Environ Sci Biotechnol 7: 255-266.

Sasmaz A., Obek E., Hasar H. 2008. The accumulation of heavy metals in Typha latifolia L. grown in a stream carryinh secondary effluent. Ecolo-gical Engineering 33: 278-284.

Schroder P., Navarro-Avino J., Azaizeh H., Goldhirsh A. G., DiGregorio S., Komives T., Langergraber G., Lenz A., Maestri E., Memon A. R., Ra-nalli A., Sebastiani L., Smrcek S., Vanek T., Vuilleumier S., Wissing F. 2007. Using Phytoremediation Technologies to Upgrade Waste Water Treatment in Europe. Env Sci Pollut Res 14 (7): 490-497.

Vardanyan L. G., Ingole B. S. 2006. Studies on heavy metal accumulation in aquatic macrophytes from Sevan (Armenia) and Carambolim (India) lake systems. Environmental International 32: 208-218.

Zhulidov A. V. (1996). In: Straalen N. M. van Ed. 1006. Heavy Metals in Russian Wetlands. Krivolu Publishers, The Netherlands, D. A.


Serkan DOĞAN

EFFECTS OF HEAVY METAL ACCUMULATION ON WILD MEDICINAL PLANTS GROWN ON RESIDENTIAL

PART OF SARAJEVOUČINCI AKUMULACIJE TEŠKIH METALA NA LJEKOVITE BILJKE

KOJE RASTU U REZIDENCIJALNOM DIJELU SARAJEVA

Ahmet KARATURKInternational Burch University, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina


ABSTRACTAir pollutants are obviously the foremost contributors influencing human

health very profoundly. Of course, increasing advance of techonological improvements could be the main reason behind uncountable, some detected and even some undetected yet, side effects of air pollutants on our health. PM is rich in terms of nickel and cromium metals together with aldehydes that greatly inhibit the nucleotide excision repair (NES). In addition to this, air pollutants also induce the pulmonary diseases and cardiovascular diseases. Ozone, sulfur oxides, nitrogen oxides, carbon monoxide and particulate matters are the major air pollutants in special concern. Heavy metals have also great potential for many diseases. However, nature hinders some sorts of medicinal plants which are to serve as curing agents against certain diseases. In this study, we tried to figure out heavy metals’ accumulation on some wild medicinal plants along the motor-way from Ilidža to Skenderija. This route is the main route for automobiles and vechicle circulation in Sarajevo, capital of Bosnia And Herzegovina. The plants in concern are Malva slyvetris, Polygonum aviculare, and Achillea millefolium grown on petistrian part or parking cites just on the same route.







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.12


EFFECTS OF HEAVY METAL ACCUMULATION ON WILD MEDICINAL PLANTS

Key words: PM, Heavy metals, Malva slyvetris, Polygonum aviculare, Achillea millefolium, Atomic Absorption Spectrometer

SAŽETAKZagađivači zraka su očito najvažniji faktori koji izrazito utječu na ljudsko

zdravlje. Naravno, rastući tehnološki napredak mogao bi biti glavni razlog bezbrojnih, nekih otkrivenih, čak i nekih još neotkrivenih, nuspojava zagađivača na naše zdravlje. PM je bogata niklom i hromatskim metalima, zajedno s aldehidima koji uvelike onemogućavaju nukleotidno ekscizijski oporavak (NES). Osim toga, zagađivači zraka također uzrokuju plućne bolesti i bolesti kardiovaskularnog sistema. Ozon, sumporni oksidi, dušikovi oksidi, ugljični monoksid i čestice su glavni zagađivači zraka koji posebno zabrinjavaju. Teški metali su također potencijalni uzročnici mnogih bolesti. Ipak, u prirodi postoje neke vrste ljekovitog bilja koje mogu poslužiti kao prirodna odbrana od određenih bolesti. U ovom istraživanju pokušali smo otkriti nakupine teških metala u nekim vrstama divljeg ljekovitog bilja uz cestu od Ilidže do Skenderije. Ovo je glavna cesta, kojom se odvija većina saobraćaja u Sarajevu, glavnom gradu Bosne i Hercegovine. Posmatrane su biljke Malva slyvetris, Polygonum aviculare i Achillea millefolium koje rastu pored parkinga na samoj cesti.

Ključne riječi: PM, teški metali, biljke Malva sylvestris, Polygonum aviculare, Achillea millefolium, atomska apsorpcija spektrometar

INTRODUCTIONHeavy metals are one the foremost contributors in the increase of hu-

man diseases. Even being exposed to relatively minor level some metals such as cupper and iron could play very important and irresible side effects such that these two elements could inhibit some important enzymatic ac-tivities and they could behave as if inhibitors to certain enzymes (Michael McCally, 2002). In this study Cupper, Zinc, Iron and Lead were observed in these plants and the soil on which those wild medicinal plants were grown. Heavy metals’ toxicity could be hard to be diagnosed by doctor at first glan-ce, since first sympstons of heavy metal exposure are common not very unique and detectable. For instance, a patient suffering from long exposure of heavy metal could show symptoms like weakness and headchache.

Malva slyvetris, Polygonum aviculare and Achillea millefolium Epidemi-ological studies being used very widely by the local people living in Bo-snia and Herzegovinia. Traditional herbal medicine has played an impor-tant role in the life of the Bosnian and Herzegovinian population. This is


Ahmet KARATURK

especially true for Herzegovinian population (Redzic, 2006, 2007), whose geographical area is generally very rich in medicinal plants.

Table 1. Nomenclature of used plant speciesTabela 1. Nomenklatura upotrijebljenih biljnih vrsta

Redzic 2010, www.wikipedia.com

Achiella millefolium is used especially to cure the disease related to wo-und, leucorrhea, chapped breast nipple, liver, stomach, hear palpitation, liver inflammation, gall disorder, purify of blood, strengthen of spleen and pancreas, hard diabetes, (Redzic, 2007, 2010). These medications are pre-pared in the form of fresh juice, infusion and oil (Redzic, 2010). Polygoni-um aviculare is used to cure the diseases such as Vaginal infections, pro-state gland, urinary infection, kidney inflammation, spleen, ulcer, hard cough, blooding of lung (Redzic, 2010) and these medicines are applied in the form of infusion (Redzic, 2010). Polygonium aviculare also showed a remarkable anti microbial activity against both Gram positive and Gram negative bacteria and also against fungal inflammation except the fungus Candida albicans (Marraiki et al, 2009). In addition to them, “hexane and n – BuOH extracts of Polygonium aviculare revealed a distinctive vasore-laxant activity” (Lee Ho Sub et al., 2005).

Malva slyvetris is another common wild medicinal plant that is being used by public to cure the diseases related to cold, cough, burn and cut wounds healing (Abdollah Ghasemi et al., 2010). The research done by Ab-dollah Ghasemi and his colleagues clearly showed that Malva s. has a great potential, when applied, in succession of healing of wound parts of experi-mentally diabetes rats such that the wounds are totally disappeared 18 days after Malva slyvetris treatment on the wounded part of the rat (Abdollah Ghasemi et al., 2010). Fortunately, human being is able to manage the natu-re for his own benefit and tries to make use of as much as possible whatever bestowed to him. However, in this study we aimed at attracting people’s attention to the point that as botanists or pharmacists are intending to cure people using certain wild medicinal plants in any form, they should take this fact into account that they should collect those plants from unindustri-alized regions rather than gathering them in city centers.

Scientific name of the plant Local name English name Part(s) used

Achillea mille-folium

Kunica, sporis Yarrow AerialPolygonum avi-

culareTroskat Knotweed Aerial

Malva slyvetris Sljez crni Common mellow Aerial


MATERIALS AND METHODSIn this study, we collected the mentioned medicinal plants and the soil on

which they were grown up. All the samples collected to a distance varying between 30 cm and 150 cm inside the main and the most used highway of Sarajevo which extends from Ilidža to Baščaršija. The localities of samples’ collection shown below. After collecting the samples, they were allowed 5-7 days to dry at room temperature and grinded to powder. Next, all samples were taken to the Federal institute of Agriculture of Sarajevo. In this Insti-tute, soil samples and plants were subjected to heavy metal accumulation measurements by using Atomic absorption Spectrometer with unit mg/kg. Cupper, Iron, Lead and Zinc were the metals in our subject of the study. The results are as follows in result part of the study.

RESULTSThe content and concentration of heavy metals (Pb, Cu, Fe and Zn) in

the studied plant species, the area of Sarajevo, is shown in Table 2 (Number of laboratory protocols: 135-154/10 of 23. August 2010).

Table 2. The concentration of investigated heavy metals in selected medicinal plants and soilTabela 2. Koncentracije istraživanih teških metala u odabranim ljekovitim biljkama i tlu

* Official protocol of the Federal Institute of Agriculture Sarajevo.

Number of Laboratory Protocol*

Name of SampleThe results of

lead concentration

(mg/kg)

The result of copper

concentration (mg/kg)

The results of iron

concentration(mg/kg)

The results of zinc

concentration (mg/kg)

135/10 Otoka – soil 39,02 27,80 21.590,00 105,00136/10 Fakultet – soil 370,70 74,10 20.580,00 228,00137/10 Fakultet – soil 97,55 145,20 24.720,00 147,00138/10 Hrasno – soil 117,06 67,40 28.490,00 175,00139/10 Skenderija – soil 97,55 50,40 15.370,00 122,00140/10 Otoka C – Plantago Not detected 18,29 660,171 39,77141/10 Otoka B – Achillea Not detected 21,56 887,23 39,74142/10 Otoka A – Polygonium Not detected 12,00 1.039,00 52,00143/10 Hrasno A – Polygonium Not detected 14,40 964,90 82,00144/10 Hrasno B – Achillea Not detected 21,08 953,18 36,62145/10 Hrasno C – Plantago Not detected 20,98 1.216,51 105,38146/10 Skenderija A –Polygonium Not detected 17,70 1.071,99 61,62

147/10 Skenderija B – Achillea Not detected 14,44 647,09 49,78148/10 Ilidža A – Polygonium Not detected 15,66 1.026,20 46,29149/10 Ilidža B – Achillea Not detected 25,57 778,44 61,78150/10 Ilidža C – Plantago Not detected 28,97 1.732,39 77,95151/10 Fakultet A – Polygonium Not detected 28,71 3.430,69 116,43152/10 Fakultet B – Achillea Not detected 21,35 758,54 44,68153/10 Fakultet C – Plantago Not detected 24,12 2.013,39 91,56154/10 Fakultet C – Plantago Not detected 27,68 1.989,09 94,25



DISCUSSIONAs we analyse the results, it is not suprising that the Iron is the highest

amount and the lead is mostly not detected. For the Lead, it could be better to use the standards micro gram per gram instead miligram per kilogram, since lead is trace amount. As we compare Ilidža with other parts of the study areas, since Ilidža is not center of the city and neither exist any heavy industrial manufactory located in Ilidža, and also the number of automo-biles is not as many as the number in central regions of the city, the level of heavy metals is less than in other residential parts of the city. All menti-oned plants Malva slyvetris, Polygonum aviculare and Achillea millefolium are commonly used in BIH, the only attemp we could advice to those who are planning to use these plants in any form to recover his/her health, he or she must be very carefully where these plants are obtained.

AcknowledgementI would like to thank to Prof. Sulejman Redžić that he allocated his time

to identify the each plants in nature and thanks to all colleagues in Federal Institute of Agriculture of Sarajevo for helping to analyse the heavy metal accumulations in the samples.

Literature

Ghasemi A. et al. 2010. Wound Healing Activity of Malva slyvestris and Punica granatum in Alloxan-Induced Diabetic Rats. Acta Poloniae Pharmaceutica – Drug Research 67 (5): 511-516.

Marraiki et al. 2010. Antimicrobial activity and phytochemical analyses of Polygonium aviculare L., naturally growing in Egypt. Saudi Journal of Biological Sciences 17: 57-63.

McCally M. 2002. Human Health and heavy metals exposure (Howard Hu M. D.) The environment and the human health MIT pres.

Redžić, S. 2006. Wild edible plants and their traditional use in the human nutrition in Bosnia and Herzegovina. Ecology of Food and Food Nutri-tion 45 (3): 189-232.

Ahmet KARATURK

214

Redžić S. 2007. The ecological aspect of ethnobotany and ethnopharmaco-logy of population in Bosnia and Herzegovina. Collegium Antropologi-cum 31 (3): 869-890.

Redzic S. 2010. Wild medicinal plants and their usage in traditional human therapy (Southern Bosnia and Herzegovina, W. Balkan) Journal of Me-dicinal Plants Research 4 (11): 1003-1027.

Sub L. H. et al. 2005. Screening of vasorelaxant activity of some medicinal plants used in Oriental medicines. Journal of Ethno pharmacology 99: 113-117.


.


EKOLOŠKO-FLORISTIČKA DIFERENCIJACIJA PLANINSKIH RUDINA NA SILIKATIMA KLASE

CarICEtEa CurVulaE BR-BL. 1948ECOLOGICAL-FLORISTIC DIFFERENTIATION OF THE

MOUNTAIN PASTURES ON SILICATE OF THE CLASS CARICETEA CURVULAE BR-BL. 1948

Amina ALIĆ1, Sulejman REDŽIĆ1,2

1Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina; e-mail: [email protected]

2Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 71 000 Sarajevo, Bosna i Hercegovinae-mail: [email protected]

SAŽETAKVisokoplaninska vegetacija na silikatima sintaksonomski je predstavljena kla-

som Caricetea curvulae Br.-Bl. 1948, i diferencira se na dva reda i tri sveze: Srednjo-evropsko-sjevernoevropski red Caricetalia curvulae Br.-Bl. 1926 sa svezom Nardion strictae Br.-Bl. 1926 i jugoistočno-evropski red Seslerietalia comosae (Simon 1957) Lakušić 1966 sa dvije sveze Seslerion comosae (Horvat 1936) Lakušić 1964 i Jasioni-on orbiculatae Lakušić 1966. Klasa Caricetea curvulae na Dinaridima obuhvata 20 asocijacija. Rad je realiziran na osnovu dosadašnjih naučnih istraživanja vegetacije planinskih rudina na silikatima, na Dinaridima rađenim metodom Braun-Blanqu-et-a. U sagledavanju ekološkog karaktera pojedinih sveza izvršena je i analiza spek-tra fitocenološke pripadnosti za vrste, flornog elementa, kao i analiza spektra život-nih formi. Visokoplaninsku vegetaciju klase Caricetea curvulae odlikuje visoki nivo florističke i vegetacijske diferencijacije, koji je u pozitivnoj korelaciji sa heteroge-nošću ekoloških prilika na Dinaridima. Međutim, rezultati novijih fitocenoloških istraživanja ukazuju na neophodnost sagledavanja strukture i dinamike navedenog vegetacijskog tipa primjenom savremenih numeričko-sintaksonomskih metoda i principa, sadržanih u posebno dizajniranim kompjuterskim programima.Ključne riječi: vegetacija, sintaksonomija, Caricetea curvulae, Dinaridi







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.13


EKOLOŠKO-FLORISTIČKA DIFERENCIJACIJA KLASE CARICETEA CURVULAE BR-BL. 1948

Ključne riječi: vegetacija, sintaksonomija, Caricetea curvulae, Dinaridi

ABSTRACT High mountain vegetation on silicate rocks syntaxonomically is represented

with the class Cariceta curvulae which is differentiated into two orders and three alliances: Middleeuropen-northeuropen order Caricetalia curvulae Br.-Bl.1926 with one alliance Nardion strictae Br.-Bl.1926, and southeastern-europen order Seslerietalia comosae (Simon 1957) Lakušić 1966 with two alliances Seslerion comosae (Horvat 1936) Lakušić 1964 and Jasionion orbiculatae Lakušić 1966. The class Caricetea curvulae the Dinarides includes 20 associations. The work is realized on the basis of current scientific research on the vegetation of mountain at the silicates of the Dinarides use of Braun-Blanquet’s method. In the analysis of the ecological character of the bond is executed and phytosociological analysis of the spectrum belonging to species, floral elements and analysis of the spectrum of life forms.

High mountain vegetation of the class Caricetea curvulae characterized by a high level of floristic and vegetation differentiation, that is positively correlated with the heterogeneity of environmental conditions on the Dinarides. However, the results of recent phytocenological studies indicate the necessity of observing the structure and dynamics of this vegetation type by applying modern numerical-syntaxonomy methods and principles in a specially designed computer programs.

Keywords: vegetation, sintaxonomy, Caricetea curvulae, Dinarides

UVODKlasa Caricetea curvulae je zastupljena na svim evropskim planinama

koje su građene od silikatnih stijena, ili na kojima je tlo iznad krečnjaka dobro razvijeno pa je omogućeno ispiranje baza i acidifikacija zemljišta. Balkanski red Seslerietalia comosae obuhvata silikatnu vegetaciju balkan-skih planina, od Vranice planine na sjeverozapadu do bugarskih silikatnih masiva na istoku i grčkih na jugu (Lakušić, 1966, 1970; Horvat et al. 1974; Lakušić et al. 1979; Redžić, 2007, 2011).

U ovom prilogu prezentirani su rezultati istraživanja strukture i nekih parametara dinamike vegetacije pretplaninskih i planinskih rudina na si-likatima, te sagledavanje strukture i dinamike primjenom savremenih nu-meričko-sintaksonomskih metoda i principa.


Amina ALIĆ & Sulejman REDŽIĆ

OPĆE KARAKTERISTIKE ISTRAŽIVANOG PODRUČJADinaridi predstavljaju mlado lančano gorje, koje se u obliku dugih i para-

lelnih lanaca pruža od sjeverozapada prema jugoistoku, paralelno s obalom Jadranskog mora. Dužina planinskog lanca je oko 700 km, dok je širina pro-mjenljiva i varira između 50 km do 230 km. Dinaridi su sastavljeni od uz-dužnih planinskih lanaca koji su postavljeni u više paralelnih linija, a između njih se mogu nalaziti depresije, kraška polja, uske riječne doline, kotline itd. Najčešće su međusobno predvojena, povezana samo prijelazima i prevojima.

Visokoplaninski regioni imaju brojne vrhove, s manje-više strmim pa-dinama, koje većinom završavaju kraškim depresijama. Glacijalna jezera su raspoređena u brojnim kraškim depresijama i imaju značajan uticaj na de-terminaciju vegetacije u ovom pojasu. U alpinskom pojasu, godišnja tempe-rature se kreće od +2°C do 0°C, u subalpinskom pojasu između +4°C i +2°C, dok u subnivalnom pojasu između 0°C i -4°C.

Apsolutna maksimalna temperatura u planinskom pojasu je +25 (30)°C, dok je apsolutna minimalna temperatura do -35°C. Tokom godine neka mje-sta (Gorski Kotar, Orjen) primaju više od 3000 mm padavina, najviše u rano proljeće i u kasnu jesen. Količine padavina su manje (1000-1700 mm) u osta-lim mjestima. Snježni pokrivač je prisutan oko 180 dana godišnje (Lakušić, 1970; Redžić, 2007). Pored temperature, za biljni pokrov su bitni i vjetrovi. Na temelju karakteristika flore i vegetacije u alpinskom pojasu Dinaridi se diferenciraju u nekoliko fitogeografskih sektora. Svaki sektor se karakteriše endemičnom biljnom vegetacijom i karakterističnim endemičnim vrstama. Srednjoevropsko planinski podregion obuhvata najviše zone silikatnih pla-nina Balkanskog poluostrva. Tip vegetacije dominantan za ovo područje su visokoplaninske rudine na slikatnim planinama (Vranica, Bjelasica, Prokleti-je, Šar-planina) (Lakušić, 1970; Horvat et al., 1974; Lakušić et al., 1979).

MATERIJAL I METODE RADARad je realiziran na osnovu originalnih naučnih istraživanja vegetacije

planinskih rudina na karbonatima na Dinaridima rađenih metodom Braun-Blanquet-a (1964). To su: Horvat, 1930, 1960; Lakušić, 1966; Tomić-Stanko-vić, 1970; Lakušić et al., 1979; Lakušić et al., 1987; Redžić et al., 1984; Redžić et al., 1994. Nomenklatura biljnih vrsta je najvećim dijelom data prema Flori Europe (Tutin et al., 1964–1980). Podaci o životnim formama, pripadno-sti vrsta flornom elementu i fitocenološka pripadnost vrsta su uzeti prema Oberdorfer-u (1983), Flori Balkana (Hayek, 1924–33) i Flori Bosne, Her-


cegovine i novopazarskog Sandžaka (Beck-Mannagetta, 1903, 1916, 1927; Beck-Mannagetta et Maly, 1950; Beck-Mannagetta et al., 1967, 1974, 1983). Poimanje i determinacija pojedinih fitocenoloških jedinica usaglašeni su sa Kodeksom fitocenološke nomenklature. Nakon unošenja podataka, pristu-pilo se analizi spektra životnih formi, flornih elemenata i fitocenološkoj pri-padnosti vrsta na nivou sveze. Sve sveze su obuhvaćene sa dva reda Cariceta-lia curvulae i Seslerietalia comosae, odnosno klasom Caricetea curvualae. Svi podaci su uneseni u programski paket BiodiversityPro radi dalje numeričke obrade, pri čemu su za analizu fitocenoloških snimaka korištene sljedeće me-tode multivarijatne statističke analize: Bray-Curtis Cluster Analysis i Corres-podence Analysis (Redžić et al., 2009).

Nomenklatura taxa i syntaxa uzeta je u izvornom obliku, onako kako su ih citirani autori navodili u svojim publikacijama.

REZULTATI RADA I DISKUSIJAVegetacija planinskih rudina na silikatima je analizirana na osnovu 235

fitocenoloških snimaka sa 20 asocijacija. Visokoplaninska vegetacija na sili-katima u sintaksonomskom pogledu pripada klasi Caricetea curvulae Br.-Bl. 1948, sa 2 reda: Srednjoevropsko-sjevernoevropski red Caricetalia curvulae Br-Bl. 1926 sa svezom Nardion strictae Br-Bl. 1926 i jugoistočno-evropski red Seslerietalia comosae (Simon 1957), Lakušić 1966 sa dvije sveze Seslerion comosae (Horvat 1936) Lakušić, 1964 i Jasionion orbiculatae Lakušić 1966.

Sveza: Nardion strictae Br-Bl.1926Sveza Nardion strictae Br-Bl. 1926 je analizirana na osnovu 19 snimaka i

jedne asocijacije Nardetum strictae Kojić et al. 1992. U sastav sveze Nardion strictae ulazi oko 53 vrste (Grafikon 1). Najčešće konstatovani florni element unutar ove asocijacije je alpski sa 18,87%, prealpski sa oko 18,87% te no-eu-rasubozean 9,43%. Balkanski florni element je najslabije zastupljen sa oko 1,89% (Grafikon 2). Spektar životnih oblika unutar sveze Nardion strictae pokazuje izrazitu dominaciju hemikriptofita – oko 77,36%. Hamefite su za-stupljene sa oko 13,21%, zatim slijede geofite sa oko 7,55% (Grafikon 3).

Unutar sveze Nardion strictae najzastupljenije su vrste sa fitocenološ-kom pripadnošću klase Elyno-Seslerieta (20,7%), zatim slijedi Molinio-Arr-henatheretea (18,9%). Najmanje zastupljene vrste su sa fitocenološkom pri-padnošću Erico-Pinetea 1,9% (Grafikon 4).



Sveza: Seslerion comosae (Horvat 1936) Lakušić 1964Sveza Seslerion comosae (Horvat 1936) Lakušić 1964 je analizirana na osnovu 87 snimaka i 9 asocijacija: Sieversio-Festucetum riloensis Laku-šić et al. 1976, Gentiano-Anemonetum elatioris Lakušić 1966, Vaccinio-Seslerietum comosae Lakušić 1964, Caricetum curvulae “bosniacum” Ht.,

Grafikon 1. Prikaz florističkog bogatstva sveze Nardion strictae

Graph 1. Representation of floristic richness of the alliance Nardion strictae

Grafikon 2. Prikaz analize flornih elemenata sveze Nardion strictae

Graph 2. Representation of analyse of floristic elements of the alliance

Nardion strictae

Grafikon 3. Prikaz analize životnih formi sveze Nardion strictae

Graph 3. Representation of analyse of life forms of alliance Nardion strictae Grafikon 4. Prikaz analize fitocenološke

pripadnosti vrsta sveze Nardion strictaeGraph 4. Representation of analyse of

phytocenological affiliation of the species of alliance Nardion strictae



Pawl., Lakušić et al. 1976, Junco-Primuletum glutinosae Ht., Pawl., Laku-šić et al. 1976, Sieversio-Festucetum halleri „vranicensis“ Ht., Pawl., Laku-šić et al. 1976, Festuco-Anthemidetum orientalis Lakušić 1964, Festucetum variae „montenegrinum“ Lakušić 1964, Lycopodietum alpini „bosniacum“ Lakušić et al. 1973.Asocijacija, Sieversio-Festucetum halleri „vranicensis“ je pokazala najveće florističko bogatstvo (61), dok je najmanje florističko bogatstvo pokaza-la asocijacija Lycopodietum alpini „bosniacum“ sa 23 vrste (Grafikon 5). Alpski florni element je najviše zastupljen unutar asocijacije Sieversio-Fe-stucetum riloensis (44,83%), dok je najslabije zastupljen unutar asocijacije Lycopodietum alpini „bosniacum“ 8,69%. Unutar asocijacije Lycopodietum alpini bosniacum najzastupljeniji je arktičko-alpski 26,09%. Balkanski florni element je najzastupljeniji u asocijaciji Festuco-Anthemidetum ori-entalis 29,63% (Grafikon 6).Spektar životnih oblika unutar sveze Seslerion comosae pokazuje izrazitu dominaciju hemikriptofita – oko 65,45%. Hamefite su zastupljene sa oko 18,61%, zatim slijede terofite sa oko 7,42%, geofite sa oko 3,14%, epifite sa oko 2,28% i fanerofite sa 2,27% (Grafikon 7).Unutar sveze Seslerion comosae najzastupljenije su vrste klase Carice-tea curvulae (25%), zatim slijedi Nardo-Callunetea (19,08%). Najmanje zastupljene vrste su sa fitocenološkom pripadnošću Oxyco-Sphagnetea 0,66% (Grafikon 8).

Grafikon 5. Prikaz florističkog bogatstva sveze Seslerion comosae

Graph 5. Representation of floristic richness of alliance Seslerion comosae



Grafikon 6. Prikaz analize flornih elemenata sveze Seslerion comosae

Graph 6. Representation of analysis of floristic elements of alliance Seslerion comosae

Grafikon 7. Prikaz analize životnih formi sveze Seslerion comosae

Graph 7. Representation of analysis of life forms of alliance Seslerion comosae



Sveza Jasionion orbiculatae Lakušić 1966Sveza Jasionion orbiculatae Lakušić et al. 1976 je analizirana na osnovu

103 snimka i 10 asocijacija: Arnico-Pulsatilletum albae Ht., Pawl., Lakušić et al 1976, Meo-Festucetum spadiceae (Ht. et Pawl.1939) Lakušić et al. 1978, Violeto-Festucetum fallacis Horvat 1960, Nardetum “subalpinum bosniacum” Lakušić et al. 1978, Luzulo sudeticae-nardetum Lakušić et al. 76, Aurantio-Nardetum strictae Horvat 1960, Gentianello-Nardetum strictae Redžić 1991, Nardetum “subalpinum montenegrinum” (Blečić 1958) Lakušić 1963, Geni-sto-Festucetum spadiceae Nègre 1968, Nardetum “montanum” Silinger 1933.

Asocijacija Aurantiaco-Nardetum strictae je pokazala najveće florističko bogatstvo (136 vrsta), dok je najmanje florističko bogatstvo pokazala aso-cijacija Luzulo sudeticae-Nardetum sa 30 vrsta (Grafikon 9).

Najčešće konstatovani florni element unutar asocijacija su alpski i balkan-ski. Alpski florni element je najviše zastupljen unutar asocijacije Nardetum “subalpinum montenegrinum” (30,7%), dok je najslabije zastupljen kod aso-cijacije Nardetum “montanum” 5%. Balkanski florni element najviše je zastu-pljen unutar asocijacije Genisto-Festucetum spadiceae 23%, dok je najslabije zastupljen kod asocijacije Nardetum “montanum” 5% (Grafikon 10).

Spektar životnih oblika unutar sveze Jasionion orbiculatae pokazuje izra-zitu dominaciju hemikriptofita – oko 73,74%. Hamefite su zastupljene sa oko 12,78%, zatim slijede geofite sa oko 6,06%, terofite sa oko 4,84%, fanerofite sa oko 1,13% i epifite sa 0,32% (Grafikon 11).

Unutar sveze Jasionion orbiculatae najzastupljenije su vrste sa fitocenološ-kom pripadnošću klase Molinio-Arrhenatheretea (20,2%), zatim slijedi Elyno-Seslerieta (15,4%). Najmanje zastupljene vrste su sa fitocenološkom pripadno-šću Phragmitetea i Montio-Cardaminetea sa po 0,32% (Grafikon 12).

Grafikon 8: Prikaz analize fitocenološke pripadnosti sveze Seslerion comosae

Graph 8. Representation of analysis of phytocenologi-

cal affiliation of alliance Seslerion comosae



Grafikon 9. Prikaz florističkog bogatstva sveze Jasionion orbiculataeGraph 9. Representation of floristic richness of alliance Jasionion orbiculatae

Grafikon 10: Prikaz analize flornih elemenata sveze Jasionion orbiculataeGraph 10. Representation of analysis of floristic elements of alliance Jasionion

orbiculatae



Grafikon 11. Prikaz analize životnih formi sveze Jasionion orbiculataeGraph 11. Representation of analysis of life forma of alliance Jasionion orbiculatae

Grafikon 12. Prikaz analize fitocenološke pripadnosti sveze Jasionion orbiculataeGraph 12. Representation of analysis of phytocenological affiliation of alliance

Jasionion orbiculatae



BRAY-CURTIS CLUSTER ANALYSIS I CORRESPONDENCE ANALYSISNa osnovu Bray-Curtis Cluster Analysis konstatovano je da asocijacije

unutar sveza Jasinion orbiculatae i Seslerion comosae nisu jasno grupisane, dok je sveza Nardion strictae sa asocijacijom Nardetum strictae jasno izdvo-jena (Grafikon 13, 14).

Visok stepen florističke sličnosti su pokazale asocijacije unutar sveze Se-slerion comosae. Unutar sveze Seslerion comosae konstatovano je da su u florističkom pogledu najsličnije asocijacije Vaccinio-Seslerietum comosae i Gentiano-Amonetum elatioris, asocijacije Sieversio-Festucetum halleri „vra-nicensis“ i Caricetum curvulae „bosniacum“.

Dvije floristički najsličnije asocijacije unutar sveze Jasinion orbiculatae su Meo-Festucetum spadiceae i Arnico-Pulsatilletum albae.

Asocijacija Gentianello-Nardetum strictae je jasno izdvojena unutar sve-ze Jasinion orbiculatae. Unutar sveze Jasinion orbiculatae uočene su tri gru-pe asocijacije. Prvu grupu čine ujedno i florističke najsličnije asocijacije unutar sveze čine Meo-Festucetum spadiceae, Arnico-Pulsatilletum albae, Nardetum „subalpinum bosniacum“ i Luzulo sudeticae-Nardetum, drugu grupu čine asocijacije Violeto-Festucetum fallacies, Nardetum „montanum“ i Aurantio-Nardetum strictae, dok treću grupu čine Nardetum „subalpinum montenegrinum“ i Genisto-Festucetum spadiceae, koje su jasno izdvojene od ostalih asocijacija. Kod treće grupe konstatovano je da asocijacija Genisto-Festucetum spadiceae pokazuje visok stepen florističke sličnosti sa asocija-cijama Vaccinium-Seslerietum comosae i Gentiano-Amonetum elatioris koje pripadaju svezi Seslerion comosae.

Unutar sveze Seslerion comosae konstatovane su dvije grupe asocijacija.

Prvu grupu čine asocijacije Vaccinio-Seslerietum comosae, Gentiano-Amonetum elatioris, koje su floristički najsličnije, te asocijacije Festuco-Anthemidetum orientalis i Festucetum variae „montenegrinum“ i Sieversio-Festucetum riloensis, dok drugu grupu asocijacija čine Sieversio-Festucetum halleri “vranicensis“, Caricetum curvulae „bosniacum“, Lycopodium alpine „bosniacum“, te, Junco-Primuletum glutinosae.

Na osnovu Bray-Curtis Cluster Analysis konstatovana je potreba za novu sintaksonomsku reviziju pripadnosti sljedećih asocijacija: Gentia-



nello-Nardetum strictae, Junco-Primuletum glutinosae, Lycopodium alpine „bosniacum“, Sieversio-Festucetum halleri vranicensis, Caricetum curvulae „bosniacum“, Nardetum „subalpinum montenegrinum“.

Na osnovu korespondentne analize (Correspondence Analysis) konsta-tovano je homogeno raspoređivanje asocijacija unutar sveze Jasionion orbi-culatae (Grafikon 13, 14).

Asocijacija Nardetum strictae u okviru sveze Nardion strictae je jasno izdvojena. Asocijacije unutar sveze Seslerion comosae su nehomogeno ras-poređene i podijeljene su u dvije grupe. Asocijacija Gentianello-Nardetum strictae jasno je izdvojena u okviru sveze Jasionion orbiculatae. Konstato-vano je da su visok stepen florističke sličnosti pokazale asocijacije Gentia-no-Anemonetum elatioris, Genisto-Festucetum spadicae, Festuco-Anthemi-detum orientalis te Festucetum variae „montenegrinum“.


Grafikon 13: Dendrogram klaster analize po Bray-CurtisuGraph 13. Dendrogram of cluster analysis according to Bray-Curtis


Grafikon 14. Prikaz rezultata korespondentne analizeGraph 14. Representation of the results of correspondence analysis

ZAKLJUČAKPredmet rada je bila detaljna analiza raspoloživih literaturnih podataka

koji se odnose na vegetaciju planinskih rudina na silikatima klase Carice-tea curvulae. U sintaksonomskom pogledu, unutar klase Caricetea curvu-lae konstatovana su dva reda, tri sveze i dvadeset asocijacija. Pored vrsta dinarskog i balkanskog rasprostranjenja konstatovan je visok udio vrsta alpskog rasprostranjenja, što ukazuje na glacijalno porijeklo biljnih zajed-nica. Analizom spektra životnih formi konstatovana je izrazita dominaci-ja hemikriptofita, te hamefita što ukazuje na uslove hladnije klime unutar istraživanog područja.

Analizom spektra fitocenološke pripadnosti vrsta utvrđeno je da su naj-zastupljenije vrste klase Caricetea curvulae, zatim slijede vrste klase Nardo-Callunetea, zatim klase Molinio-Arrhenatheretea i Elyno-Seslerietea. Nu-meričko-sintaksonomska diferencijacija planinskih rudina na silikatima ukazuje na potrebu sintaksonomske revizije u svjetlu savremnih poimanja nauke o vegetaciji. Na osnovu Bray-Curtis Cluster Analysis konstatovano je da asocijacije unutar sveza Jasionion orbiculatae i Seslerion comosae nisu



jasno grupisane, dok je sveza Nardion strictae sa asocijacijom Nardetum strictae jasno izdvojena. Na osnovu korespondentne analize (Correspon-dence Analysis) konstatovano je homogeno raspoređivanje asocijacija unutar sveze Jasionion orbiculatae. Asocijacije unutar sveze Seslerion como-sae su nehomogeno raspoređene i podijeljene su u dvije grupe.

LiteraturaBeck-Mannagetta G. 1903. Flora Bosne, Hercegovine i Novopazarskog San-

džaka, Gymnospermae i Monocotyledones, I dio Državna štamparija, Sarajevo.

Beck-Mannagetta G. 1916. Flora Bosne, Hercegovine i Novopazarskog San-džaka, II dio, Državna štamparija, Sarajevo.

Beck-Mannagetta G. 1927. Flora Bosne i Hercegovine i oblasti Novog Pazara, III Horipetalae. Beograd – Sarajevo.

Beck-Mannagetta G., Maly K. 1950. Flora Bosnae et Hercegovinae, IV Sym-petalae, pars I, 1-72, Svjetlost, Sarajevo.

Beck-Mannagetta G., Maly K., Bjelčić Ž. 1967. Flora Bosnae i Hercegovinae, IV Sympetalae, 2, Zemaljski muzej BiH, Sarajevo.

Beck-Mannagetta G., Maly K., Bjelčić Ž. 1974. Flora Bosne i Hercegovine IV Sympetalae, 3, Sarajevo.

Beck-Mannagetta G., Maly K., Bjelčić Ž. 1983. Flora Bosne i Hercegovine IV Sympetalae, 4, Sarajevo.

Braun-Blanquet J. 1964. Pflanzensoziologie. Springer Verlag, Wien – New-York.

Hayek A. 1924–1933. Prodromus Florae peninsulae Balcanicae. Band I, II, III, Dahlem-Berlin.

Horvat I. 1930. Vegetacijske studije o hrvatskim planinama. I. Zadruge na planinskim goletima. Rad Jugoslavenske Akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu, 238: 1-97.

Horvat I. 1960. Pretplaninske livade i rudine planine Vlašić u Bosni. Biol. glasnik 13: 113-157.

Horvat I., Glavač V., Ellenberg H. 1974. Vegetation Sudosteuropas. Geobota-nica Selecta 4, Gustav Fisher, Stuttgart.

Lakušić R. 1966. Vegetacija livada i pašnjaka na planini Bjelasici. God. Biol.


229

Inst. Univerziteta u Sarajevu 19: 25-186.

Lakušić, R. 1970. Die Vegetation der sudostlichen Dinariden. Vegetatio 21(3-4): 321-373.

Lakušić R., Pavlović D., Abadžić S., Kutleša L., Mišić Lj., Redžić S., Maljević D., Bratović S. 1979. Struktura i dinamika ekosistema planine Vranice u Bosni. Drugi kongres ekologa Jugoslavije, Zbornik radova 1: 607-714.

Lakušić R., Redžić S., Muratspahić D., Omerović S., 1987. Struktura i dina-mika fitocenoza na trajnim plohama Nacionalnog parka Sutjeska. Bilten društva ekologa Bosne i Hercegovine, Serija A – Ekološke monografije 4: 53-105.

Oberdorfer E. 1983. Pflanzensoziologische Exkursions Flora. Verlag Eugen Ulmer Stuttgart.

Redžić S. 2007. Syntaxonomic diversity as an indicator of ecological diversity – case study Vranica Mts in the Central Bosnia. Biologia 62 (2): 173-184.

Redžić S. 2011. Phytogeographic and Syntaxonomic Diversity of High Mou-ntain Vegetation in Dinaric Alps (Western Balkan, SE Europe). J. Mt. Sci. 8 (6): 767-786.

Redžić S., Lakušić R., Muratspahić D., Bjelčić Ž., Omerović S. 1984. Struk-tura i dinamika fitocenoza u ekosistemima Cincara i Vitoroga. Godišnjak Biološkog instituta Univerziteta u Sarajevu, 37: 123-177.

Redžić S., Lakušić R., Muratspahić D., Barudanović S. 1994. Fitocenoze su-balpinskog i alpinskog pojasa planine Crvanj u Hercegovini. GZM (PN), N. S. 31: 285-310.

Redžić S., Bašić H., Barudanović S. 2009. Sistemi i modeli u ekologiji. Grafika Šaran, Sarajevo. ISBN 978-9958-738-06-7: 258.

Tomić-Stanković K. 1970. Vegetacija Lovćena u Crnoj Gori. Zajednica nauč-nih ustanova Kosova u Prištini 17: 17-76.

Tutin T. G., Heywood V. H., Burges N. A., Moore D. M., Valentine D. H., Walters S. M., Webb D. A. Eds. 1964-1980. Flora Europaea. Vols. 1-5. Cambridge University Press, Cambridge.



EKOLOŠKO-FLORISTIČKA DIFERENCIJACIJA PLANINSKIH RUDINA NA KARBONATIMA KLASE

ElYNo-SESlErIEtEa BR-BL. 1948ECOLOGICAL-FLORISTIC DIFFERENTIATION OF THE

MOUNTAIN PASTURES ON CARBONATE OF THE CLASS ELYNO-SESLERIETEA BR-BL. 1948

Edina ŠALJA1, Sulejman REDŽIĆ1,2

1Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina2Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 71 000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina

e-mail: [email protected], [email protected]

SAŽETAK Visokoplaninska vegetacija na karbonatnim supstratima je predstavljena

klasom Elyno-Seslerietea koja se na Dinaridima diferencira na dva reda: Seslerietalia juncifoliae (= tenuifoliae) Horvat 1930 sa svezama Seslerion juncifoliae (= tenuifoliae) Horvat 1930 i Festucion bosniacae (= pungentis) Horvat 1930 u sjeverozapadnom dijelu Dinarida; Crepidetalia dinaricae (urumovii) Lakušić 1966 sa svezama Edraianthion nivei Lakušić et al. 1979, Campanulion albanici Lakušić 1964 i Oxytropidion dinaricae (urumovii) Lakušić 1966 u jugoistočnom dijelu Dinarida. Rad je realiziran na osnovu dosadašnjih naučnih istraživanja vegetacije planinskih rudina na karbonatima, na Dinaridima rađenim metodom Braun-Blanquet-a. Visokoplaninsku vegetaciju klase Elyno-Seslerietea odlikuje visoki nivo florističke i vegetacijske diferencijacije, koja je u pozitivnoj korelaciji sa heterogenošću ekoloških prilika na Dinaridima. Međutim, rezultati novijih fitocenoloških istraživanja ukazuju na neophodnost sagledavanja strukture i dinamike navedenog vegetacijskog tipa primjenom savremenih numeričko-sintaksonomskih metoda i principa u posebno dizajniranim kompjuterskim programima.







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.14


EKOLOŠKO-FLORISTIČKA DIFERENCIJACIJA KLASE ELYNO-SESLERIETEA BR-BL. 1948

Ključne riječi: vegetacija, Elyno-Seslerietea, klasifikacija, Dina-ridi, sintaksonomija

ABSTRACTHigh mountain vegetation on carbonate supstrates at the Dinarides is

represented with the class Elyno-Seslerietea which in the investigation area is differentiated into two orders: Seslerietalia juncifoliae (= tenuifoliae) Horvat 1930 with alliances Seslerion juncifoliae (= tenuifoliae) Horvat 1930 and Festucion bosniacae (= pungentis) Horvat 1930 in the northwestern part of the Dinarides; Crepidetalia dinaricae (urumovii) Lakušić 1966 with alliances Edraianthion nivei Lakušić et al. 1979, Campanulion albanici Lakušić 1964 and Oxytropidion dinaricae (urumovii) Lakušić 1966 in southeastern Dinarides. The work is realized on the basis of current scientific research on the vegetation of mountain at the carbonates of the Dinarides use of Braun-Blanquet’s method. High mountain vegetation of the class Elyno-Seslerietea characterized by a high level of floristic and vegetation differentiation, that is positively correlated with the heterogeneity of environmental conditions on the Dinarides. However, the results of recent phytocoenological studies indicate the necessity of observing the structure and dynamics of this vegetation type by applying modern numerical-syntaxonomy methods and principles in a specially designed computer programs.

Keywords: vegetation, Elyno-Seslerietea, classification, Dinari-des, sintaxonomy

UVODVisokoplaninska vegetacija na karbonatima je predstavljena klasom

Elyno-Seslerietea, koja je rasprostranjena na planinama sjeverne hemisfere od Sjevernog mora do juga Grčke i Španije.

Klasa Elyno-Seslerietea se razvija iznad pojasa šumske vegetacije, aso-cijacije Pinetum mugi, a u nekim slučajevima i iznad pojasa submontane šume bukve asocijacije Fagetum „subalpinum“ (uključujući Aceri-Fagetum „subalpinum“ i sl.), te iznad pojasa submontane smrčeve šume Picetum „su-balpinum“ (Lakušić, 1966, 1970; Horvat et al., 1974; Lakušić et al., 1979; Redžić, 2007, 2011).

U ovom prilogu prezentirani su sumarni rezultati istraživanja strukture i nekih parametara dinamike vegetacije pretplaninskih i planinskih rudina na karbonatima od strane ranijih istraživača te sagledavanje strukture i dinami-ke primjenom savremenih numeričko-sintaksonomskih metoda i principa.


Edina ŠALJA & Sulejman REDŽIĆ

OPĆE KARAKTERISTIKE ISTRAŽIVANOG PODRUČJADinaridi predstavljaju mlado lančano gorje, koje se u obliku dugih i para-

lelnih lanaca pružaju od sjeverozapada prema jugoistoku, paralelno s obalom Jadranskog mora. Dužina planinskog lanca je oko 700 km, dok je širina pro-mjenljiva i varira između 50 km do 230 km.

U orografskom pogledu prostor je veoma heterogen. Dinaridi su sastav-ljeni od uzdužnih planinskih lanaca koji su postavljeni u više paralelnih lini-ja, a između njih se mogu nalaziti depresije, kraška polja, uske riječne doline, kotline itd. Najčešće su međusobno predvojena, povezana samo prijelazima i prevojima. Visokoplaninski regioni imaju brojne vrhove, s manje-više str-mim padinama, koje većinom završavaju kraškim depresijama. Glacijalna jezera su raspoređena u brojnim kraškim depresijama i imaju značajan uticaj na determinaciju vegetacije u ovom pojasu.

Centralni i zapadni dio Balkana je veoma heterogen po geološkim i pe-dološkim karakteristikama. U cijelom regionu dominiraju mezozojski kreč-njački sedimenti.

Na većem broju planina Balkanskog poluotoka, na krečnjacima i dolo-mitima dominiraju kalkomelanosoli i rendzine. Kalkokambisoli i distrični kambisoli su razvijeni samo mjestimice.

U alpinskom pojasu, godišnja temperature se kreće od +2°C do 0°C, u su-balpinskom pojasu između +4°C i +2°C, dok u subnivalnom pojasu između 0°C i -4°C. Apsolutno maksimalna temperatura u planinskom pojasu je +25 (30)°C, dok je apsolutna minimalna temperatura i do -35°C.

Tokom godine neka mjesta (Gorski Kotar, Orjen) primaju više od 3000 mm padavina, najviše u rano proljeće i u kasnu jesen. Količine padavina su manje (1000-1700 mm) u ostalim mjestima. Snježni pokrivač je prisutan oko 180 dana godišnje. Pored temperature, za biljni pokrov je važno formativno djelovanje vjetra (Lakušić, 1970; Redžić, 2007).

MATERIJAL I METODE RADARad je realiziran na osnovu sumarnih podataka ranijih naučnih istraži-

vanja vegetacije planinskih rudina na karbonatima na Dinaridima rađenim metodom fitocenološkog snimka (Braun-Blanquet 1964). To su: Horvat, 1930, 1960; Lakušić, 1966, 1970; Tomić-Stanković, 1970; Horvat et al., 1974;


Lakušić et al., 1979, Lakušić et al., 1987, Redžić et al., 1984, Redžić et al., 1994; Redžić, 2007, 2011. Nomenklatura biljnih vrsta je najvećim dijelom data prema Flori Europe (Tutin et al., 1964–80). Podaci o životnim forma-ma, pripadnosti vrsta flornom elementu i fitocenološka pripadnost vrsta su uzeti prema Oberdorferu (1983), Flori Balkana (Hayek 1924–33) i Flori Bo-sne, Hercegovine i novopazarskog Sandžaka (Beck-Mannagetta, 1903, 1916, 1927; Beck-Mannagetta et Maly, 1950; Beck-Mannagetta et al., 1967, 1974, 1983). Nakon unošenja podataka, pristupilo se analizi spektra životnih for-mi, flornih elemenata i fitocenološkoj pripadnosti vrsta na nivou sveze. Sve sveze su obuhvaćene sa dva reda Seslerietealia juncifoliae i Crepidetalia dina-rici, odnosno klasom Elyno-Seslerietea. Svi podaci su uneseni u programski paket BiodiversityPro radi dalje numeričke obrade, pri čemu su za analizu fitocenoloških snimaka korištene metode multivarijatne statističke analize: Bray-Curtis Cluster Analysis i Correspodence Analysis (Redžić et al., 2009).

Nomenklatura taxa i syntaxa uzeta je u izvornom obliku, onako kako su ih citirani autori navodili u svojim publikacijama.

REZULTATI RADA I DISKUSIJAVegetacija planinskih rudina na karbonatima je analizirana na osnovu

288 fitocenoloških snimaka sa 28 asocijacija. Visokoplaninska vegetacija na karbonatima u sintaksonomskom pogledu pripada klasi Elyno-Sesleri-etea, koja se diferencira na istraživanom području u dva reda: Seslerietalia juncifoliae (= tenuifoliae) Horvat 1930 sa svezama Seslerion juncifoliae (= tenuifoliae) Horvat 1930 i Festucion bosniacae (= pungentis) Horvat 1930 u sjeverozapadnom dijelu Dinarida; Crepidetalia dinaricae (urumovii) La-kušić 1966 sa svezama Edraianthion nivei Lakušić et al. 1979, Campanulion albanicae Lakušić 1964 i Oxytropidion dinaricae (urumovii) Lakušić 1966 u jugoistočnom dijelu Dinarida.

Sveza Seslerion juncifoliae Horvat 1930Sveza Seslerion juncifoliae Horvat 1930 je analizirana na osnovu 86 fito-

cenoloških snimaka i šest asocijacija: Seslerietum juncifoliae Horvat 1930, Laevi-Helianthemetum alpestris Horvat 1930, Laevi-Helianthemetum balca-nici Horvat 1930, Seslerio-Caricetum humilis Horvat 1930, Arctostaphylle-tum uvae ursi Lakušić 1964 i Caricetum firmae “croaticum” Horvat 1930.

U sastav sveze Seslerion juncifoliae ulazi oko 314 vrsta.



Najčešće konstatovani florni element unutar asocijacija je alpski (57 vr-sta), balkanski (56 vrsta) i dinarski florni element (50 vrsta), dok najmanje su zastupljeni subatlanski i subkosmopolitski florni element (Grafikon 1).

Spektar životnih formi unutar sveze Seslerion juncifoliae pokazuje izra-zitu dominaciju hemikriptofita – oko 63%. Hamefite su zastupljene sa oko 28% (Grafikon 2).

Unutar sveze Seslerion juncifoliae najzastupljenije su vrste sa fitoceno-loškom pripadnošću klase Elyno-Seslerietea sa 101 vrstom, zatim slijedi Festuco-Brometea sa 21 vrstom. Najmanje zastupljene vrste su sa fitoceno-loškom pripadnošću klasi Rhodoreto-Vaccinietea sa samo jednom vrstom (Grafikon 3).

Sveza Festucion bosniacae Horvat 1978Sveza Festucion bosniacae Horvat 1978 je analizirana na osnovu 86 fito-

cenološka snimka i sedam biljnih asocijacija: Festucetum pungentis Horvat 1930, Festucetum pungentis Ht. 30. “vranicensis” Lakušić. et al. 1978, Heli-anthemeto-Ranunculetum scutati Lakušić et al. 1978, Bromo-Centauretum kotschyanae Horvat 1960, Carici-Seslerietum robustae Tomić-Stanković 1970, Hypochoereto-Festucetum amethystinae Horvat 1960 subas. festuce-tum spadiceae Redžić, Lakušić et al. 1984 i Festucetum spadiaceae “calcico-lum” Redžić, Lakušić et al. 1984.

Grafikon 1. Prikaz analize spektra flornih elemenata sveze Seslerion juncifoliaeGraph 1. Representation of analysis of

floral elements spectrum of the alliance Seslerion juncifoliae

Grafikon 2. Prikaz analize spektra životnih formi unutar sveze Seslerion

juncifoliaeGraph 2. Representation of analysis of life form spectrum within the alliance

Seslerion juncifoliae



Sveza Festucion bosniacae je pokazala najveće florističko bogatstvo sa 686 konstatovanih vrsta.

Balkanski (135 vrsta), alpski (86 vrsta) i dinarski (78 vrsta) florni ele-menti su najzastupljeniji. Najmanje zastupljeni florni elementi su karpat-sko-kavkavski (2 vrste), eurosibiriski i kosmopolitski sa po tri konstatova-ne vrste (Grafikon 4).

Na osnovu analize spektra životnih formi unutar sveze Festucion bo-sniacae najčešće konstatovane su hemikriptofite (76%), zatim slijede ha-mefite (11%), geofite (7%). Najmanje zastupljene su terofite (4%), fanerofite (1%) i epifite sa (1%) (Grafikon 5).

Unutar sveze Festucion bosniacae najčešće konstatovane vrste su sa fito-cenološkom pripadnošču klase Elyno-Seslerietea (124 vrsta), zatim slijede vrste s fitocenološkom pripadnošću klasama Festuco-Brometea (65 vrsta) i Molinio-Arrhenatheretea sa 50 konstatovanih vrsta (Grafikon 6).

Grafikon 3. Prikaz analize fitocenološke pripadnosti vrsta sveze Seslerion juncifoliae

Graph 3. Representation of analyses of phytocenological affiliation of the alliance Seslerion juncifoliae



Grafikon 6. Prikaz analize fitocenološke pripadnosti vrsta sveze Festucion bosniacae

Graph 6. Representation of analyses of phytocenological affiliation of the alliance Festucion bosniacae

Grafikon 4. Prikaz analize spektra flornih elemenata sveze Festucion

bosniacaeGraph 4. Representation of analysis of floral elements spectrum of the

alliance Festucion bosniacae

Grafikon 5. Prikaz analize spektra životnih formi unutar sveze Festucion bosniacaeGraph 5. Representation of analysis of life form spectrum within the alliance

Festucion bosniacae



Sveza Edraianthion nivei Lakušić et al. 1979Sveza Edraianthion nivei Lakušić et al. 1979 je analizirana na osnovu 32

fitocenološka snimka koji opisuju strukturu četiri fitocenoze: Scabiosetum silenifoliae Lakušić et al. 1979, Gentiano-Edraianthetum nivei Lakušić et al. 1976, Gentiano-Homogynetum discoloris Horvat, Pawlovsky, Lakušić et al. 1979 i Laevi-Helianthemetum alpestris Horvat 1930 vranicensis Lakušić et al. 1978.

Unutar sveze Edraianthion nivei konstatovano je prisustvo 295 vrsta.

Najčešće konstatovani florni element unutar sveze Edraianthion nivei je dinarski florni element sa 72 vrste, zatim alpski sa 63 vrste, te balkanski sa 59 konstatovane vrste. Najmanje zastupljeni florni elementi su atlanski, subatlanski i kosmopolitski florni elementi, sa po jednom konstatovanom vrstom (Grafikon 7).

U pogledu zastupljenosti životnih formi biljnih vrsta najzastupljenije su hemikriptofite (8%), te hamefite (22%). Geofite (1%) i terofite (1%) su naj-manje zastupljene (Grafikon 8).

Unutar sveze Edraianthion nivei najčešće konstatovane vrste su sa fi-tocenološkom pripadnošću Elyno-Seslerietea sa 78 vrsta, dok su najmanje konstatovane vrste sa fitocenološkom pripadnošću klasama Rhodoreto-Vaccinietea, Sedo-Scleranthetea i Querco-Fagetea sa po jednom konstatova-nom vrstom (Grafikon 9).

Grafikon 7. Prikaz analize spektra flornih elemenata sveze Edraianthion nivei

Graph 7. Representation of analysis of floral elements spectrum of the alliance

Edraianthion nivei

Grafikon 8. Prikaz analize spektra životnih formi unutar sveze Edraianthion

niveiGraph 8. Representation of analysis of life form spectrum within the alliance

Edraianthion nivei



Sveza Campanulion albanici Lakušić 1964Sveza Campanulion albanici Lakušić 1964 je analizirana na osnovu 24

fitocenološka snimka. Fitocenološki snimci opisuju strukturu tri asocija-cije: Crepidi-Centauretum kotshyanae Lakušić 1964, Seslerietum giganteae Lakušić 1963 i Poeto-Potentilletosum “montenegrinum” Lakušić 1964.

Unutar sveze Campanulion albanici najčešće konstatovani florni ele-menti su dinarski (31 vrsta), balkanski (24 vrsta), dok su najmanje zastu-pljeni florni elementi sjeveroistočni euroazijski i kontinentalni florni ele-menti sa po jednom konstatovanom vrstom (Grafikon 10).

U pogledu zastupljenosti životnih formi, unutar sveze najzastupljenije su hemikriptofite (82%), te hamefite (8%) i terofite (7%). Geofite su najma-nje zastupljene (Grafikon 11).

Na osnovu analaize fitocenološke pripadnosti, uočeno je da su najzastu-pljenije vrste sa fitocenološkom pripadnošću klase Elyno-Seslerietea, zatim klase Molinio-Arrhenatheretea, dok je najmanje zastupljena klasa Alnetea glu-tionosae, Caricetea curvulae, Querco-Fagetea i Erico-Pinetea (Grafikon 12).

Grafikon 9. Prikaz analize fitocenološke pripadnosti vrsta sveze Edraianthion nivei

Graph 9. Representation of analyses of phytocenological affiliation of the alliance Edraianthion nivei



Grafikon 10. Prikaz analize spektra flornih elemenata sveze Campanulion albaniciGraph 10. Representation of analysis of floral elements spectrum of the alliance

Campanulion albanici

Grafikon 11. Prikaz analize spektra životnih formi unutar sveze

Campanulion albaniciGraph 11. Representation of analysis of life form spectrum within the alliance

Campanulion albanici

Grafikon 12. Prikaz analize fitocenološke pripadnosti vrsta sveze Campanulion albanici

Graph 12. Representation of analyses of phytocenological affiliation of the alliance Campanulion albanici



Sveza Oxytropidion dinarici Lakušić 1966Sveza Oxytropidion dinarici (= urumovii) Lakušić 1966 je analizirana na

osnovu 74 fitocenološka snimka, koji opisuju strukturu osam fitocenoza: Caricio-Crepidetum dinarici Lakušić 1964, Seslerietum tenuifoliae “mon-tenegrinum” Lakušić 1964, Festuco-Alchemilletum serbicae Lakušić 1964, Edraiantho-Helianthemetum bjelasicense Lakušić 1964, Edraiantho-Veroni-cetum satureioides Lakušić et al. 1973, Potentillo-Caricetum sempervirentis Lakušić et al. 1973, Poeto-Caricetum caryophylleae Lakušić et al. 1973 i Se-slerietum tenuifoliae “hercegovinum” Lakušić 1969.

Svezu Oxytropidion dinarici karakteriše visoka učestalost balkanskog (96 vrsta) i dinarskog (83 vrsta) flornog elementa. Najmanje zastupljeni florni elementi su euroazijski, sjeveroistočni euroazijski, južno evropski i kosmopolitski sa po jednom konstatovanom vrstom (Grafikon 13).

U pogledu zastupljenosti životnih formi, najzastupljenije su hemikrip-tofite (69%), te hamefite (22%). Najmanje zastupljene vrste su fanerofite, koje odsustvuju u gotovo svim asocijacijama izuzev asocijacije Edraiantho-Veronicetum satureoides (Grafikon 14).

Unutar sveze Oxytropidion dinarici najzastupljenije vrste su sa fitoce-nološkom pripadnošću klase Elyno-Seslerietea, zatim slijedi klasa Festuco-Brometea. Najmanje zastupljene vrste su sa fitocenološkom pripadnošću klasama Erico-Pinetea, Vaccinio-Piceetea, Plantaginetea majoris, Molino-Juncetea, Scheuzherio-Caricetea fuscae (Grafikon 15).

Grafikon 13. Prikaz analize spektra flornih elemenata sveze Oxytropidion dinarici

Graph 13. Representation of analysis of floral elements spectrum of the alliance Oxytropidion

dinarici

Grafikon 14. Prikaz analize spektra životnih formi unutar sveze Oxytropidion dinariciGraph 14. Representation of analysis of life form spectrum within the alliance

Oxytropidion dinarici



Bray-Curtis cluster analysis i Correspondence analysisNa osnovu Bray-Curtis Cluster Analysis konstatovano je da su jasno

grupisane asocijacije unutar sveza Edraianthion nivei, Campanulion alba-nici i Seslerion juncifoliae. Visok stepen florističke sličnosti su pokazale aso-cijacije unutar sveze Edraianthion nivei. Unutar sveze Edraianthion nivei konstatovano je da su u florističkom pogledu najsličnije asocijacije Laevi-Helianthemetum alpestris “vranicensis” i Scabiosetum silenifoliae.

Analizom klastera prema Bray-Curtisu ustanovljeno je da asocijacije unu-tar sveza Oxytropidion dinarici i Festucion pungentis nisu jasno grupisane.

Asocijacije Seslerietum juncifoliae hercegovinum i Edraiantho-Helianthe-metum bjelasicense su jasno izdvojene od ostalih asocijacija unutar sveze Oxytropidion dinarici. Unutar sveze Oxytropidion dinarici uočene su dvi-je grupe asocijacija. Prvu grupu, ujedno i floristički najsličnije asocijacije unutar sveze čine Edraiantho-Veronicetum satureoides, Potentillo-Caricetum sempervirentis i Poeto-Caricetum caryophyllae, dok drugu grupu asocijacija

Grafikon 15. Prikaz analize fitocenološke pripadnosti vrsta sveze Oxytropidion dinarici

Graph 15. Representation of analyses of phytocenological affiliation of the alliance Oxytropidion dinarici



čine Caricio-Crepidetum dinaricae, Seslerietum juncifoliae “montenegrinum” i Festuco-Alchemilletum serbicae.

Unutar sveze Festucion bosniacae jasno se izdvajaju asocijacije Festuce-tum pungentis i Carici-Seslerietum robustae u smislu pripadanja potpuno odvojenim klasterima, što se odrazilo na sintaksonomski revidiran položaj asocijacije Carici-Seslerietum robustae. S druge strane, unutar sveze Festuci-on pungentis uočene su dvije grupe asocijacija. Prvu grupu čine asocijacije Bromo-Centauretum kotschyanae, Hypochoereto-Festucetum amethystinae subas. festucetum spadiceae i Festucetum spadiceae “calcicolum”, dok dru-gu grupu čine Helianthemeto-Ranunculetum scutati i Festucetum pungentis “vranicensis”.

Asocijacije Hypochoeri-Festucetum amethystinae subas. festucetum spa-diceae i Festucetum spadiceae “calcicolum” prema revidiranom sintakso-nomskom položaju pripadaju svezi Carici-Festucion paniculatae “calcico-lum” Redžić 2003, dok asocijacija Bromo-Centauretum kotschyanae pripada svezi Festucion bosniacae. Analizom klastera prema Bray-Curtisu konstato-vano je da veći stepen florističke sličnosti pokazuju asocijacije Hypochoeri-Festucetum amethystinae subas. festucetum spadiceae i Bromo-Centauretum kotschyanae (više od 50%), što ukazuje na potrebu nove sintaksonomske revizije pripadnosti datih asocijacija (Grafikon 16).

Na osnovu korespondentne analize (Correspondence Analysis) konsta-tovano je homogeno raspoređivanje asocijacija unutar sveza Campanuli-on albanici, Edraianthion nivei i Seslerion nivei. Asocijacije unutar sveze Oxytropidion dinarici su podijeljene u dvije grupe.

Asocijacije unutar sveze Festucion bosniacae su nehomogeno raspo-ređene. Carici-Seslerietum je jasno odvojena od ostalih asocijacija, čime je potvrđen sintaksonomski revidiran položaj asocijacije. Unutar sveze Festucion bosniacae zasebno je, također, odvojena asocijacija Festucetum pungentis. Konstatovano je da su visok stepen florističke sličnosti pokaza-le asocijacije Bromo-Centauretum kotschyanae, Hypochoereto-Festucetum amethystinae subas. festucetum spadiceae i Festucetum spadiceae “calcico-lum”, te Festucetum pungentis “vranicensis” i Helianthemo-Ranunculatum scutati (Grafikon 17).



Grafikon 16. Dendrogram klaster analize po Bray-Curtis-uGraph 16. Dendogram of cluster analysis according to Bray-Curtis

Grafikon 17. Prikaz rezultata korespondentne analizeGraph 17. Representation of the results of correspondence analysis



ZAKLJUČAKPredmet rada je bila detaljna analiza raspoloživih literaturnih podata-

ka koji se odnose na vegetaciju planinskih rudina na karbonatima klase Elyno-Seslerietea.

U sintaksonomskom pogledu, unutar klase Elyno-Seslerietea, konstato-vana su dva reda, pet sveza i dvadeset osam asocijacija.

Analizom spektra flornih elemenata konstatovano je da sve analizirane sveze unutar klase Elyno-Seslerietea karakteriše visok stupanj endemično-sti, dinarskih i balkanskih taksona. Pored vrsta dinarskog i balkanskog ra-sprostranjenja konstatovan je visok udio vrsta alpskog rasprostranjenja, što ukazuje na glacijalno porijeklo biljnih vrsta.

Analizom spektra životnih formi konstatovano je izrazita dominacija hemikriptofita, te hamefita što ukazuje na ekstremne uslove koje vladaju unutar istraživanog područja.

Analizom spektra fitocenološke pripadnosti vrsta utvrđeno je da su naj-zastupljenije vrste sa fitocenološkom pripadnošću klase Elyno-Seslerietea, zatim slijede vrste s fitocenološkom pripadnošću klasama Festuco-Brome-tea i Molinio-Arrhenatheretea.

Numeričko-sintaksonomskom diferencijacijom planinskih rudina na karbonatima utvrđena je potreba za revizijom sintaksonomske pripadno-sti asocijacija unutar sveze Festucion bosniacae. Klaster analizom prema Bray-Curtisu i korespondentnom analizom konstatovano je da su asocija-cije unutar sveze Festucion bosniacae nehomogeno raspoređene. Revidirani sintaksonomski položaj asocijacije Carici-Seslerietum robustae je potvrđen korespondentnom i klaster analizom prema Bray-Curtis-u.

Literatura

Beck-Mannagetta G. 1903. Flora Bosne, Hercegovine i Novopazarskog Sandžaka, Gymnospermae i Monocotyledones, I dio Državna štampa-rija, Sarajevo.

Beck-Mannagetta G. 1916. Flora Bosne, Hercegovine i Novopazarskog Sandžaka, II dio, Državna štamparija, Sarajevo.



Beck-Mannagetta G. 1927. Flora Bosne i Hercegovine i oblasti Novog Pa-zara, III Horipetalae. Beograd – Sarajevo.

Beck G. M., Maly K. 1950. Flora Bosnae et Hercegovinae, IV Sympetalae, pars I, 1-72, Svjetlost, Sarajevo.

Beck G. M., Maly K., Bjelčić Ž. 1967. Flora Bosnae i Hercegovinae, IV Sym-petalae, 2, Zemaljski muzej BiH, Sarajevo.

Beck G., Maly K., Bjelčić Ž. 1974. Flora Bosne i Hercegovine IV Sympeta-lae, 3, Sarajevo.

Beck G., Maly K., Bjelčić Ž. 1983. Flora Bosne i Hercegovine IV Sympeta-lae, 4, Sarajevo.

Braun-Blanquet J. 1964. Pflanzensoziologie. Springer Verlag, Wien – New-York.

Hayek A. 1924–1933. Prodromus Florae peninsulae Balcanicae. Band I, II, III, Dahlem-Berlin.

Horvat I. 1930. Vegetacijske studije o hrvatskim planinama. I. Zadruge na planinskim goletima. Rad Jugoslavenske Akademije znanosti i umjet-nosti u Zagrebu, 238: 1-97.

Horvat I. 1960. Pretplaninske livade i rudine planine Vlašić u Bosni. Biol. glasnik 13: 113-157.

Lakušić R. 1966. Vegetacija livada i pašnjaka na planini Bjelasici. God. Biol. Inst. Univerziteta u Sarajevu 19: 25-186.

Lakušić R., Pavlović D., Abadžić S., Kutleša L., Mišić Lj., Redžić S., Maljević D., Bratović S. 1979. Struktura i dinamika ekosistema planine Vranice u Bosni. Drugi kongres ekologa Jugoslavije, Zbornik radova 1: 607-714.

Lakušić R., Redžić S., Muratspahić D., Omerović S., 1987. Struktura i dina-mika fitocenoza na trajnim plohama Nacionalnog parka Sutjeska. Bilten društva ekologa Bosne i Hercegovine, Serija A – Ekološke monografije 4: 53-105.

Oberdorfer E. 1983. Pflanzensoziologische Exkursions Flora. Verlag Eugen Ulmer Stuttgart.

Redžić S. 2007. Syntaxonomic diversity as an indicator of ecological di-versity - case study Vranica Mts in the Central Bosnia. Biologia 62 (2): 173-184.


247

Redžić S. 2011. Phytogeographic and Syntaxonomic Diversity of High Mo-untain Vegetation in Dinaric Alps (Western Balkan, SE Europe). J. Mt. Sci. 8 (6): 767–786.

Redžić S., Lakušić R., Muratspahić D., Bjelčić Ž., Omerović S. 1984. Struk-tura i dinamika fitocenoza u ekosistemima Cincara i Vitoroga. Godiš-njak Biološkog instituta Univerziteta u Sarajevu, 37: 123-177.

Redžić S., Lakušić R., Muratspahić D., Barudanović S. 1994. Fitocenoze subalpinskog i alpinskog pojasa planine Crvanj u Hercegovini. GZM (PN), N. S. 31: 285-310.

Redžić S., Bašić H., Barudanović S. 2009. Sistemi i modeli u ekologiji. „Gra-fika Šaran“, Sarajevo (ISBN 978-9958-738-06-7); 258 stranica).

Tomić-Stanković K. 1970. Vegetacija Lovćena u Crnoj Gori. Zajednica na-učnih ustanova Kosova u Prištini 17: 17-76.

Tutin T. G., Heywood V. H., Burges N. A., Moore D. M., Valentine D. H., Walters S. M., Webb D. A. Eds. 1964-1980. Flora Europaea. Vols. 1-5. Cambridge: Cambridge University Press.



GLOBALNA PERSPEKTIVA PROUČAVANJA BIODIVERZITETA – NEGATIVNI UTICAJI

GLOBAL PERSPECTIVE OF RESEARCH OF BIODIVERSITY – NEGATIVE IMPACTS

Elvedin ŠABANOVIĆJU Gimnazija Visoko, Musala 23, Visoko, Bosna i Hercegovina


SAŽETAKPojam biološke raznolikosti je na prvi pogled vrlo jednostavan koncept: to

je zbir svih biotičkih varijacija u rasponu geni-ekosistem. Izazov je u tome kako pronaći mjeru na način u kojoj bi se on mogao koristiti. Iako bioraznolikost ne može biti zarobljena od strane isključivo jednog broja, proučavanje pojedinih aspekata dovelo je do brzih i naučno uzbuđujućih otkrića. Također, nema sumnje u to koliko čovjek danas u negativnoj mjeri utiče na bioraznolikost. Ljudski uticaji na promjene globalnog okoliša pokrenuli su šesto po redu izumiranje u historiji života i prouzročili raširene promjene u globalnoj raspodjeli živih sistema. Ove promjene u bioraznolikosti ekosistema mijenjaju procese i promjene njihove otpornosti na uticaje u okolišu. To ima duboke posljedice za koristi koje ljudi crpe kao ekosistemske usluge. Velike ekološke i društvene posljedice promjene biološke raznolikosti treba svesti na minimum da se sačuvaju opcije budućih rješenja za globalne ekološke probleme. Najvažnije se pozabaviti pitanjem kako ovaj gubitak utiče na ekosistemske usluge. Iako su napori ove vrste kontinuirani, ipak su oni mali u odnosu na pitanja nepoznavanja bioraznolikosti kao i uopće, hitnosti ovog zadatka.

Ključne riječi: bioraznolikost, ekosistem, negativni uticaji







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.15



ABSTRACT The term ‘biodiversity’ at first sight is the concept which is simple too:

biodiversity is the sum total of all biotic variation from the level of genes to ecosystems. The challenge comes in measuring such a broad concept in ways that are useful. Although, biodiversity can never be fully captured by a single number, study of particular facets has led to rapid, exciting discoveries. There is no doubt that humans are now destroying this diversity at an alarming rate. Human alteration of the global environment has triggered the sixth major extinction event in the history of life and caused widespread changes in the global distribution of organisms. These changes in biodiversity alter ecosystem processes and change the resilience of ecosystems to environmental change. This has profound consequences for services that humans derive from ecosystems. The large ecological and societal consequences of changing biodiversity should be minimized to preserve options for future solutions to global environmental problems. A vital question now being tackled is how badly this loss affects ecosystem functioning. Although current research efforts are impressive, they are tiny in comparison to the amount of unknown diversity and the urgency and importance of the task. A vital question now being tackled is how badly this loss affects ecosystem functioning. Although current research efforts are impressive, they are tiny in comparison to the amount of unknown diversity and the urgency and importance of the task.

Keywords: biodiversity, ecosystem, negative impacts

UVOD

1. Problem i cilj radaRaznolikost živog svijeta planete Zemlje danas je izložena efektima broj-

nih ljudskih aktivnosti. Zajedno sa ubrzanom urbanizacijom i sve većim po-trebama ljudskog društva raste i uticaj čovjeka na preostale dijelove okoli-ša, tj. one ekosisteme u kojima do sada nije potpuno izmijenjena primarna struktura biotičke i abiotičke komponente. Danas se na udaru čovječanstva nalaze naročito močvarni ekosistemi. Staništa ovih ekosistema se nalaze u re-lativnoj blizini današnjih ljudskih naselja, što povećava stepen opasnosti pod kojim se nalaze. Tražeći novi prostor za gradnju naselja, saobraćajnica i indu-strijskih objekata, čovjek vrlo često poseže i za ovim staništima i pri tome u potpunosti uništava postojeće ekosisteme. Visoka produktivnost močvarnih tipova ekosistema koji se razvijaju u širokim dolinama rijeka, u vezi je i sa povoljnim klimatskim prilikama nizijskih predjela, te ova činjenica postaje


Elvedin ŠABANOVIĆ

razlog da se močvare sve češće pretvaraju i u poljoprivredne površine. Ovom tipu staništa u Bosni i Hercegovini se ne pridaje pažnja potrebna u cilju zašti-te visokog stepena biološke raznolikosti. Naprotiv, močvarna staništa se tra-dicionalno posmatraju kao prostor koji se može upotrijebiti u različite svrhe, s tim da se prethodno nađe trajno rješenje za uništenje osnovnog abiotičkog elementa – vode. U Bosni i Hercegovini nije rijetka pojava da se osjetljiva močvarna staništa koriste kao divlje deponije smeća. Jedno od tako kori-štenih močvarnih staništa se nalazi na lokalitetu u Očazima kod Visokog. Cilj ovog rada je, prije svega, analiza pomenute pojave, kroz procjenu stanja ekosistema na kojima već dugo vremena postoje, a i danas traju snažni efekti ljudskih aktivnosti, te procjenu stanja javne svijesti. Analiza je vršena u cilju istraživanja mogućnosti jednog drugačijeg pristupa u upravljanju biodiverzi-tetom, koji svoja polazišta kod donošenja odluka ima u uvažavanju funkcija ekosistema kao prirodnih cjelina s jedne strane, a u uvažavanju mišljenja i volje lokalne zajednice sa druge strane.

2. Pristup ekološkom planiranjuPrema Konvenciji o biodiverzitetu (Samit o Zemlji, Rio de Janeiro,

1992), upravljanje biodiverzitetom i biološkim resursima ima tri osnovna cilja:

1. konzervaciju biološke raznolikosti Planete2. održivu upotrebu resursa3. fer i podjednaku rapodjelu dobiti, koja proističe iz upotrebe bio-

loških resursaSa biološkog aspekta, poseban značaj za dalje akcije u ekosistemima

imaju princip 5. i princip 6., gdje se ističe:

Princip 5: Funkcionisanje ekosistema zavisi od dinamičkih veza unutar vrsta, između vrsta i njihove abiotičke okoline, kao i od fizičko-hemijskih interakcija u okolišu. Konzervacija, i gdje je moguće restaurcija ovih inte-rakcija i procesa je od veće važnosti za dugotrajno održanje biodiverziteta nego jednostavna zaštita vrsta.

Princip 6: Pažnja se mora posvetiti ekološkim faktorima koji limitiraju prirodnu produkciju, strukturi ekosistema, funkcionisanju i diverzitetu. Li-miti ekosistemskih funkcija mogu biti pod pritiskom različitih povremenih, nepredvidih ili vještačkih uslova, upravljanje treba biti tome prilagođeno.


2.1 Značaj i karakteristike močvarnih staništaJednako kao za biljni i životinjski svijet (naročito ptice močvarice), mo-

čvarna staništa su oduvijek imala značajnu ulogu u razvoju ljudske civili-zacije. To su vrlo produktivna staništa, specifična po bogatstvu i raznoli-kosti biljnih i životinjskih vrsta. Za čovjeka, blizina i produkcija vodenih ekosistema oduvijek je imala životno značenje. Ne čudi stoga činjenica da su se prve civilizacije razvile upravo u dolinama rijeka i poplavnim ravni-cama, što je opet, nažalost, išlo na štetu prirodnih resursa na kojima se taj razvoj temeljio. Močvarna područja općenito predstavljaju prijelaz između stalnih vodenih površina i terestričnih ekosistema. Unutar pet glavnih mo-čvarnih sistema razvijeni su reprezentativni ekološki sistemi na 42 različita tipa močvarnih staništa:

- morski / priobalne močvare uključujući stjenovite obale i koraljne grebene

- estuarijski / uključujući delte, močvare u zoni plime i oseke, te mangrove

- jezerski / močvarna staništa uz jezera- riječni / močvarna staništa uz rijeke i potoke- močvarni / močvare u užem smislu riječi i cretovi

Uz gore navedeno, izdvajaju se i sistemi umjetno načinjenih močvar-nih staništa kao što su ribnjaci, solane, akumulacije, šljunkare, kanali itd. Najznačajnije funkcije močvarnih staništa su kontrola poplava, obnavlja-nje podzemnih voda, učvršćenje obala i zaštita od vremenskih nepogoda u obalnom području, zadržavanje hranjivih tvari i sedimenata, ublažavanje klimatskih promjena itd. Posebno je važno istaknuti da močvarna stani-šta predstavljaju spremišta biološke i genetske raznolikosti, ali i pružaju mogućnost za razvoj turizma i rekreacije, pa imaju dakle, vrijednost i sa kulturnog i ekonomskog aspekta.

2.2 Pritisci na močvarna staništaUgrožavanje močvarnih staništa koje uzrokuje njihovo nestajanje i de-

gradaciju, dešava se kroz sljedeće efekte ljudskih aktivnosti:

a) konverzija (preinačavanje) staništa kroz:- isušivanje močvara radi širenja poljoprivrednih površina- izgradnju infrastrukture



- neplansku i neodrživu eksploataciju resursa- nasipanje

b) zagađivanje zemljišta i voda: Jedan od načina zagađivanja su depo-nije smetljišta koje se nalaze u blizini ili na samim močvarnim staništima. Razlaganjem otpada na deponijama dolazi do oticanja polutanata u pod-zemne vode. Zagađenje je vrlo postojano, jer se većina podzemnih voda nadopunjava veoma sporo. Do zagađenja može doći i kroz okolno tlo koje je kontaminirano curenjem zagađujućih materija iz deponije. Dodatni pro-blem je činjenica da zagađenje nije lokalnog karaktera, jer često dovodi do šireg zagađenja tla i podzemnih voda.

c) unošenje (introdukcija) stranih (invazivnih) vrsta na postojeća mo-čvarna staništa: Alohtone invazivne vrste čine nepopravljivu štetu, bilo da se radi o terestričnim ili vodenim ekosistemima, trajno uništavajući biološku raznolikost. Usljed kompeticije za hranu i stanište autohtone vr-ste gube bitku i trajno nestaju.

2.3 Konvencija o močvarnim staništima (Ramsar konvencija)Kao reakcija na ubrzani nestanak i sve veću biološku i ekološku de-

gradaciju močvarnih i drugih vodenih površina donesena je Konvencija o močvarnim područjima, koja je danas najvažniji međunarodni spo-razum o zaštiti ovog tipa staništa. Konvencija je potpisana u iranskom gradu Ramsaru 2. 2. 1971. godine, a stupila je na snagu 1975. godine. Do sada je potpisana i prihvaćena od strane 154 zemlje članice koje su oba-vezne na opće očuvanje močvara na vlastitom teritoriju, te na posebne obaveze vezane uz močvarna staništa od međunarodne važnosti koja su na tzv. Ramsarskom popisu. Bosna i Hercegovina je članstvo u Ramsar-skoj konvenciji naslijedila od SFRJ, a punopravni je član od potpisiva-nja notifikacije o sukcesiji (2001. godine). Neophodno je istaknuti da sva močvarna staništa nisu ista u pogledu njihove biološke i ekološke vrijed-nosti, pa se stoga ne mogu sve močvare uvrstiti u ovaj popis koji određuje obaveze u njihovoj zaštiti. U Ramsarskoj konvenciji su razrađeni kriteriji koje neko močvarno područje mora ispuniti da bi bilo uvršteno u po-pis od internacionalnog značaja. Generalno, ona močvarna staništa koja dospiju na Ramsarski popis postaju prirodno dobro cijelog čovječanstva, pa ih, kao takva, država na čijoj se teritoriji nalaze mora i zaštiti. Poseban je naglasak na zaštiti voda kao glavnog ekološkog faktora koji uslovljava nastanak i opstanak močvarnih područja

Elvedin ŠABANOVIĆ


2.4 Močvarna područja u Bosni i HercegoviniMočvarna područja u Bosni i Hercegovini se nalaze uz veće vodotoke,

na ravnom terenu i depresijama uz Unu, Vrbas, Bosnu, Drinu i Neretvu. Od bosanskih rijeka po bogatstvu močvarnim staništima se izdvaja rije-ka Bosna. Njena široka dolina obiluje meandrima, u kojima se uz stalno prisustvo vode razvija i močvarna vegetacija, a nastanjuju ih i brojne vrste životinjskih organizama. Granicu močvarne vegetacije prema terestričnim ekosistemima čine poplavne (joha, vrbe, rakita), pa onda vlažne šume u kojima svoj optimum nalazi hrast lužnjak i poljski jasen. U Bosni i Herce-govini postoje i drugi tipovi močvarnih staništa. Oko planinskih izvora i potoka razvijeni su higrofilni ekosistemi, a u posebnim uslovima na nepro-pusnoj podlozi, kao što je slučaj na planini Vranici, javljaju se i treseti. Naj-značajnija tipična močvarna područja u BiH obuhvaćena makrofitskom vegetacijom trstika i mrijesnjaka su: Hutovo blato u području delte rijeke Nerteve nedaleko od Čapljine, Bardača kod Srpca na ušću rijeke Vrbas u Savu, Velika i Mala Tišina kod Bosanskog Šamca na ušću rijeke Bosne u Savu, okolina jezera Modrac kod Tuzle, dolina rijeke Spreče itd. Močvarna područja u Bosni i Hercegovini imaju izuzetan značaj kao staništa velikog broja gmizavaca i vodozemaca, a posebno kao dio koridora migratornih evropskih vrsta ptica. Mnoga od močvarnih staništa Bosne i Hercegovi-ne više ne postoje. Kako je već istaknuto, na ovom tipu staništa vrlo često dolazi do gradnje različite infrastrukture ili drugih poljoprivrednih zahva-ta. U posljednje vrijeme su gradnjom saobraćajnica uništena dva značajna močvarna staništa, i to jedno u meandru Bosne kod Visokog, a drugo u području Sarajevskog polja.

3. Karakteristike istraživanog područja

3.1 Opis lokalitetaOpćina Visoko leži u području između 43˚ 59’ 25” sjeverne geografske

širine i 18˚ 10’ 41” istočne geografske dužine. Lokalitet divlje deponije ot-pada u Očazima smješten je na 405 m nadmorske visine i nalazi se sa desne strane u pravcu pružanja lokalnog puta RP 455 Visoko-Kakanj, udaljen sve-ga 3 do 4 kilometra od strogog centra grada. Lokalitet se nalazi neposredno uz korito rijeke Bosne, a površina zasutog smetljišta je nekoliko metara viša



od površine vode u rijeci Bosni. Deponija je više puta sanirana na način što je površinski sloj smetljišta nasut slojem zemlje nepoznate debljine. Osim onog dijela deponije gdje se nalaze reljefna udubljenja u kojima je smješten tečni otpad nastao od prerade kože, u preostalom dijelu također je izvr-šena sanacija na prethodno opisani način, u vremenskom periodu nakon posljednje blokade pristupa deponiji od strane građana. Vjerovatno je da postoji podzemna vodna komunikacija između prostora u kojem se nalazi smetljište i vode koja teče koritom rijeke Bosne kroz šljunkoviti nanos. Na površini smetljišta postoji jedna veća i nekoliko bara manje dubine koje su bogate barskim biljem, što ukazuje na to da nisu prolaznog karaktera. Pro-stor divlje deponije otpada u Očazima pretvoren je u smetljište tako što je zatrpavan smetljem najrazličitijeg porijekla (kućni, industrijski otpad itd.). Primjetno je kako na pojedinim mjestima iz barske vode izbijaju mjehurići plina koji se stvara raspadanjem otpada organskog porijekla.

Slika 1. Topografska karta (razmjera 1:10 000) lokaliteta divlje deponije u Očazima (Visoko)

Figure 1. Topographic map (scale 1 : 10 000) of locality of illegal dump in Očazi (Visoko)

Elvedin ŠABANOVIĆ


MATERIJAL I METODE RADAIzvršena su originalna saprobiološka istraživanja u cilju utvrđivanja

kvaliteta vode na ovome staništu. Rad se odvijao kroz terensku fazu istraži-vanja i labaratorijsku fazu istraživanja.

1. Ispitivanje i utvrđivanje kvaliteta vode

1.1 Terenska faza istraživanjaBiodiverzitet vodenih staništa istraživanog područja utvrđivan je kroz

sagledavanje sastava životne zajednice bentosa. Uzorci fitobentosa su pri-kupljeni standardnom metodom struganja sa prirodne podloge kao što je kamen, makrovegetacija i slično. Materijal je konzerviran 4%-nim formal-dehidom, uredno označen i pohranjen do laboratorijske analize, odmah po uzorkovanju.

1.2 Laboratorijska faza istraživanjaLaboratorijski rad je obuhvatio više podfaza u kojima su obavljeni sljedeći

postupci: a) Determinacija makroskopskih oblika. Utvrđeno je kvantitativno učešće pojedinih oblika makroskopskih algi, što je navedeno u rezultatima rada. Istovremeno su odstranjene krupne neorganske čestice (pijesak, mulj i glina); b) Hemijska obrada uzoraka metodom Hustedt-a (1930); c) Priprema trajnih preparata; d) Determinacija oblika iz odjela silikatnih algi je vršena mikroskopiranjem na svjetlosnom mikroskopu. Utvrđeno je kvantitativno prisustvo svih determinisanih oblika; e) Obrada podataka.

Na osnovu apsolutne brojnosti pojedinih vrsta, utvrđena je njihova rela-tivna učestalost prema modificiranoj Pantle&Buck-ovoj skali.

Tabela 1. Relativna učestalost prema modificiranoj Pantle&Buck-ovoj skaliTable 1. Relative frequency according to modified Pantle&Buck’s scale

Takson Oznaka za relativnu abundancuRijedak 1

Frekventan 3Masovan 5



Izrađeni su tabelarni prikazi po lokalitetima, gdje su pojedinim vrsta-ma pridružene indikatorske vrijednosti prema Weglu (1983). Upotrebom sljedećeg modela, na osnovu indikatorske vrijednosti i relativne učestalo-sti indikatorskih vrsta, došlo se do indeksa saprobnosti (S) na pojedinim istraživanim lokalitetima:

gdje je:S – indeks saprobnostisi - indikatorska vrijednost vrsteai – relativna učestalost

Na osnovu indeksa saprobnosti, procijenjen je stepen saprobnosti, prema sljedećoj tabeli:

Tabela 2. Stepen saprobnosti i klase boniteta vodeTable 2. The degree of saprobity and class of water solvency

Stepen saprobnostiIndeks

saprobnosti (S)

Klasa boniteta

Oligosaprobno 1,0 - 1,5 I

Oligo – betamezosaprobno 1,51 - 1,8 I - II

Beta mezosaprobno 1,81 - 2,3 II

Beta do alfamezosaprobno 2,31 - 2,7 II - III

Alfa mezosaprobno 2,71 - 3,2 IIIAlfa do polisaprobno 3,21 - 3,5 III - IV

Polisaprobno 3,51 – 4 IV

Elvedin ŠABANOVIĆ


REZULTATI RADA I DISKUSIJA

1. Kvalitet vodeTabela 3. Kvalitativno-kvantitativni sastav fitobentosa

Table 3. Qualitative and quantitative composition of phytobenthos

LOKALITET Očazi

Ind

ikat

. vr

ijed

n.

DATUM UZORKOVANJA 16. 4. 2005.

NAZIV VRSTE/TAKSONA Rel. abundanca

ODJEL CYANOBACTERIA

Oscillatoria fragilis 3 3

Oscillatioria brevis 3 2,8

Anabaena sp. 3 2,2

Aphanizomenon flos-aquae 1 2,2

ODJEL HETEROKONTOPHYTA

KLASA XANTHOPHYCEAE

Vaucheria sp. 1 1,8

KLASA BACILLARIOPHYCEAE

Achnanthes sp. 3 2

Cocconeis pediculus 1 1,7

Cocconeis placentula 1 1,6

Cyclotella meneghiniana 5 2,6

Cymatopleura solea 3 2,2

Cymbella ventricosa 1 2

Diatoma vulgare 1 2,2

Gomphonema olivaceum 1 2

Gomphonema parvulum 3 2,1

Navicula cryptocephala 3 2,5

Navicula cuspidate 3 2,7

Navicula gracilis 1 1,7

Navicula radiosa 3 2

Navicula rhynchocephala 5 2,7

Navicula viridula 5 2,6

Navicula atomus 1 2,2

Nitzschia sigmoidea 1 2,5

Nitzschia angustata 3 2,9

Nitzschia lineris 1 1,5

Nitzschia palea 5 2,7

Rhoicosphaenia curvata 1 2

Surirella ovata 1 2

Synedra ulna 3 2

ODJEL CHLOROPHYTA

Cladophora sp. 3 2,3

Closterium sp. 1 2,2

Stigeoclonium sp. 3 2,2

Ulothrix sp. 3 2

Indeks saprobnosti (WEGL) 2,35

Klasa saprobnosti II-III



Tabela 4. Kvalitativno-kvantitativni sastav fitobentosaTable 4. Qualitative and quantitative composition of phytobenthos

LOKALITET Očazi

Indi

k.

vrije

dn.

DATUM UZORKOVANJA 29. 4. 2005.NAZIV VRSTE/TAKSONA Rel. abundanca

ODJEL CYANOBACTERIAOscillatoria fragilis 5 3

Oscillatoria sp. 3 2,3

Anabaena sp. 3 2,2

Aphanizomenon flos-aquae 3 2,2ODJEL EUGLENOPHYTA

Euglena viridis 5 3,4

Euglena sp. 3 3ODJEL HETEROKONTOPHYTA

KLASA XANTOPHYCEAE

Vaucheria sp. 3 1,8KLASA BACILLARIOPHYCEAE

Achnanthes sp. 3 2











Navicula gracilis 1 1,7




Nitzschia lineris 1 1,5



Surirella ovata 1 2

Synedra ulna 3 2ODJEL CHLOROPHYTA


Stigeoclonium sp. 3 2,2

Ulothrix sp. 3 2

Indeks saprobnosti (WEGL) 2,4 Klasa saprobnosti II-III

Elvedin ŠABANOVIĆ



LOKALITET Očazi

Indi

kat.

vri-

jedn

.


NAZIV VRSTE/TAKSONA Rel. abundanca

ODJEL CYANOBACTERIA


Anabaena sp. 5 2,2


ODJEL EUGLENOPHYTA


Euglena sp. 3 3


KLASA XANTHOPHYCEAE

Vaucheria sp. 3 1,8

KLASA BACILLARIOPHYCEAE 2

Achnanthes lanceolata 3 2

Achnanthes sp. 3 1,7





Cymbella ventricosa 3 2,2

Diatoma vulgare 5 2

Gomphonema olivaceum 3 2,1

Gomphonema parvulum 3 2

Melosira varians 3 2,1





Nitzschia angustata 5 2


Synedra ulna 5 2

ODJEL CHLOROPHYTA


Ulothrix zonata 5 2,8

Saprobni indeks (WEGL) 2,36





LOKALITET Očazi

Indi

kat.

vrije

dn.

DATUM UZORKOVANJA 4. 6. 2005.NAZIV VRSTE/TAKSONA Rel. abundanca

ODJEL CYANOBACTERIAAnabaena constricta 5 3,8


Oscillatoria fragilis 5 3ODJEL EUGLENOPHYTA


Euglena sp. 5 3ODJEL HETEROKONTOPHYTA

KLASA BACILLARIOPHYCEAEAchnanthes sp. 3 2






Melosira varians 3 2






Nitzschia dissipata 3 2,3



Synedra ulna 5 2ODJEL CHLOROPHYTA

Cladophora glomerata 3 2


Closterium acerosum 3 2,6


Saprobni indeks (WEGL) 2,5 Klasa saprobnosti II-III

Elvedin ŠABANOVIĆ



LOKALITET Očazi

Indi

kat.

vrije

dn.


NAZIV VRSTE/TAKSONA Relativna abundanca

ODJEL CYANOBACTERIA


Anabaena constricta 5 3,8


ODJEL EUGLENOPHYTA


Euglena sp. 5 3










Nitzschia dissipata 3 2,3


ODJEL CHLOROPHYTA


Closterium acerosum 1 2,6


Saprobni indeks (WEGL) 2,74

Klasa saprobnosti III




LOKALITET Očazi

Indi

kat.

vrije

d.


NAZIV VRSTE/TAKSONA Relativna abundanca


KLASA XANTOPHYCEAE

Vaucheria sp. 1 1,8


Achnanthes sp. 3 2





Cymbella ventricosa 3 2,0











Surirella ovata 3 2

Synedra ulna 3 2

ODJEL CHLOROPHYTA


Closterium sp. 3 2,2

Indeks saprobnosti (WEGL) 2,4


Elvedin ŠABANOVIĆ


Uzorak 1. Na istraživanom lokalitetu utvrđena su 32 taksona i svi imaju poznatu indikatorsku vrijednost. Najviši stepen učestalosti imaju sljedeće vrste: Navicula rhynchocephala, Navicula Viridula, Cyclotella meneghiniana i Nitzschia palea.

Na osnovu indikatorskih vrijednosti prisutnih vrsta, utvrđena vrijednost indeksa saprobnosti iznosi 2,35, odnosno odgovara beta do alfa-mezosa-probnom stepenu. Dakle, prema kvalitativno-kvantitativnoj analizi voda na istraživanom lokalitetu ima II-III klasu boniteta.

Uzorak 2. Na istraživanom lokalitetu utvrđeno je 30 taksona i svi imaju poznatu indikatorsku vrijednost. Najviši stepen učestalosti imaju sljedeće vrste: Oscillatoria fragilis, Euglena viridis, Cladophora sp., Navicula rhyncho-cephala, Navicula viridula, Cyclotella meneghiniana i Nitzschia palea.

Na osnovu indikatorskih vrijednosti prisutnih vrsta, utvrđena vrijednost indeksa saprobnosti iznosi 2,4, odnosno odgovara beta do alfa-mezosaprob-nom stepenu, te voda na istraživanom lokalitetu ima II-III klasu boniteta.

Uzorak 3. Na istraživanom lokalitetu utvrđeno je 26 taksona i svi imaju poznatu indikatorsku vrijednost. Najviši stepen učestalosti imaju sljedeće vrste: Oscillatoria fragilis, Anabaena sp., Aphanizomenon flos-aquae, Diato-ma vulgare, Euglena viridis, Cladophora sp., Navicula cryptocephala, Cyclo-tella meneghiniana i Nitzschia angustata i druge.


Uzorak 4. Na istraživanom lokalitetu utvrđeno je 25 taksona i svi imaju poznatu indikatorsku vrijednost. Najviši stepen učestalosti imaju sljedeće vrste: Oscillatoria fragilis, Anabaena sp., Aphanizomenon flos-aquae, Dia-toma vulgare, Euglena viridis, Navicula cuspidata, Cyclotella meneghiniana, Synedra ulna i druge.


Uzorak 5. Na istraživanom lokalitetu utvrđeno je 25 taksona i svi ima-ju poznatu indikatorsku vrijednost. Najviši stepen učestalosti imaju slje-deće vrste: Oscillatoria fragilis, Anabaena sp., Aphanizomenon flos-aquae,



Diatoma vulgare, Euglena viridis, Euglena sp. Navicula cuspidata, Cyclote-lla meneghiniana, Synedra ulna i druge.

Na osnovu indikatorskih vrijednosti prisutnih vrsta, utvrđena vrijednost indeksa saprobnosti iznosi 2,74, odnosno odgovara alfa-mezosaprobnom stepenu, te voda na istraživanom lokalitetu ima III klasu boniteta.

Uzorak 6. Na istraživanom lokalitetu utvrđeno je 21 taksona i svi imaju poznatu indikatorsku vrijednost. Najviši stepen učestalosti imaju sljedeće vrste: Diatoma vulgare, Gomphonema olivaceum, Navicula rhynchocephala, Cyclotella meneghiniana, Cladophora sp. i druge.

Na osnovu indikatorskih vrijednosti prisutnih vrsta, utvrđena vrijed-nost indeksa saprobnosti iznosi 2,4, odnosno odgovara beta do alfa-me-zosaprobnom stepenu, te voda na istraživanom lokalitetu ima vodu II-III klase boniteta.

ZAKLJUČAKMože se zaključiti da su efekti zagađenja na istraživanom lokalitetu u

Očazima prisutni u vodenoj sredini. Raspadanje otpadnih materija uslov-ljava proces eutrofikacije, te životnu sredinu čini pogodnom za prisustvo vrsta kojima pogoduje visok stepen organskog zagađenja.

Zaključci su da:

- Kvalitet vode na istraživanom lokalitetu kreće se od II-III do III klase kvaliteta,

- Rezultati pokazuju da je kvalitet vode na istraživanom području prema stepenu njezine saprobnosti (zagađenosti) svakako narušen do te mjere da u vodenim ekosistemima datog lokaliteta postoji značajan nivo procesa eutrofikacije te opterećenja uzrokovanog procesima organskog raspadanja,

- Relativna abundanca i diverzitet vrsta na istraživanom lokalitetu u potpunosti prate očekivanu dinamiku.

ZahvalnicaZahvaljujem se prof. dr. Barudanović Senki za nesebičnu i svesrdnu po-

moć pri realizaciji ovog dijela sveobuhvatnog naučnog istraživanja.

Elvedin ŠABANOVIĆ


Literatura

Cvitković I. 2001. Sociologija spoznaje. Sarajevo.

Domac R. 1972. Mala flora Hrvatske i susjednih područja. Školska knjiga, Zagreb.

Rott E., Hamish C. D., Pipp Can. J. E. 1998. Monitoring organic pollution and eutrophication in the Grand River, Ontario, by means of diatoms Fish. Aquat. Sci./J. can. sci. halieut. aquat. 55 (6): 1443-1453.

Fiamengo A. 1968. Osnove opće sociologije. Zagreb.

Gračanin M., Ilijanić Lj. 1977. Uvod u ekologiju bilja. Školska knjiga, Za-greb.

Hill, B. H., Herlihy A. T., Kaufmann P. R., Stevenson R. J., McCormick F. H., Johnson C. B. 2001. Comparison of correlations between envi-ronmental characteristics and stream diatom assemblages characterized by genus and species levels. Journal of the North America Benthological Society 20: 299-310.

Hindak F. 1988. Studies on the Chlorococcal Algae (Chlorophyceae). IV. Slovak Academy of Science, Bratislava.

Hindak F., Cyrus Z., Marvan P., Javornicky P., Komarek J., Ettl H., Rosa K., Sladečkova A., Popovski J., Punocharova J., Lhotsky O. 1978. Slatkovod-ne riasy. Slovenske pedagogičke nakladateljstvo, Bratislava.

http://www.fmpuio.gov.ba/FMPUiO/konvencije.htm.

http://www.sfbl.org/srpski/konferencija/radovi/64.pdf.

htttp://www.dzzp.hr/unepgf2/konvencija%200%20biološkoj%20raznoli-kosti.doc.

Hustedt F. 1930. Bacilariophyta in A. Pascher, Die Susswasserflora Mittele-uropas, 10. Jena.

Hustedt F. 1945. Diatomeen aus Seen und quellgebieten der Balkan – Hal-binsel. Arch. Hydrobiol. 40 (49): 867-973.

Knöpp H. 1954. Ein neuer Weg zur Darstellung Biologische vorfluterunter-suchengen. Dt. Wass. Wirtschaft. 45: 1-15.

Lazar J. 1960. Alge slovenije, Seznam slatkovodnih vrst in ključ za dolčanje. SAZU, Ljubljana.


267

Lomejko S. 1958. Fiziološki osnovi ishrane biljaka. Veselin Masleša, Sara-jevo.

Merdžanić Z. 1985. Prirodno radioaktivno zračenje u nekim ekosistemima Centralne Bosne. Seminarski rad. Prirodno-matematički fakultet Uni-verziteta u Sarajevu, Sarajevo.

Natura 2000. LIFE and Nature Conservation Units of Environment Direc-torate General (DG ENV) of the European Commission.

Osnovni principi i metodologija fitocenoloških istraživanja. 1982. Katedra za ekologiju i biogeografiju. Sarajevo.

Pinter T. 1968. Fizikalna hemija. Medicinska knjiga, Beograd-Zagreb.

Sredojević J. 2003. Obrada i deponije otpada. Univerzitet u Sarajevu, Ma-šinski fakultet u Zenici, Zenica.

Šilić Č. 1973. Atlas drveća i grmlja. Zavod za izdavanje udžbenika, Saraje-vo.

The Ecosystem Approach. 2004. Secretariat of the Convention on Biologi-cal Diversity, Montreal.

Vernadski V. I. 1960. Biosfera. Kultura, Beograd.


Elvedin ŠABANOVIĆ

THE INFLUENCE OF HEAVY METALS ON THE URBAN FLORA

UTICAJ TEŠKIH METALA NA URBANU FLORU

Mustafa DOĞANInternational High School of Sarajevo, Sarajevo

Faculty of Science, University of Sarajevo,Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

e-mail:[email protected]

ABSTRACTIn this study, the first aim was to find out the measures of lead (Pb), cupper

(Cu), iron (Fe) and zinc (Zn) as the heavy metal pollution in Sarajevo, Bosnia and Herzegovina. The second aim was to test if chicory, Cichorium intybus, can be used as a biomonitor of heavy metal pollution. Eighteen sites (urban and suburban) in Sarajevo were investigated during the summer period in 2010. Concentrations of Pb, Cu, Fe and Zn were determined in aerial parts (leaves and stem) and roots of C. intybus and also in soils collected from a wide range of sites with different degrees of metal pollution.

As a result of measurements, the highest value of Pb, Cu and Fe accumulations have been observed in roots while the highest value of Zn in leaves. Although there was no proper results of Pb, the highest value was detected as 60.13 mgkg-1 dry weight in the Museum garden. The highest values of Cu accumulation were observed as 80.35 mgkg-1 dry weight in roots in Bentbasha and as 30.55 mgkg-

1 dry weight in aerial parts in Pofalic. The highest values of Fe accumulation have been reached as 5244.28 mgkg-1 dry weight in roots and 1677.81 mgkg-1 dry







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.16



weight in aerial parts in Skenderije. On the other hand, the highest values of Zn were detected as 188.72 mgkg-1 dry weight in aerial parts in Bentbasha and as 98.80 mgkg-1 dry weight in roots in Museum. C. intybus was found to be a useful biomonitor in the determination of the influence of heavy metals.

Key words: heavy metals, Cichorium intybus, contamination, ecotoxicity

SAŽETAKU ovoj studiji, prvi cilj je bio saznati mjere olova (Pb), bakra (Cu), željeza (Fe)

i cinka (Zn), kao teških metala zagađivača u Sarajevu, Bosna i Hercegovina. Drugi je cilj bio provjeriti može li se cikorija, Cichorium intybus koristiti kao biomonitor zagađenja teškim metalima. Osamnaest mjesta (gradskih i prigradskih) u Sarajevu je istraživano tokom ljetnog razdoblja u 2010. Koncentracije Pb, Cu, Fe i Zn određene su u nadzemnim dijelovima (lišće i drška) i korijenu C. intybus te u zemlji sakupljenoj iz širokog spektra mjesta s različitim stepenima zagađenosti metalima.

Kao rezultat mjerenja, najveća vrijednost Pb, Cu i Fe nakupine pronađena je u korijenu, dok je najviša vrijednost Zn u lišću. Iako nije bilo odgovarajućeg rezultata za Pb, najveća pronađena vrijednost je 60,13 mgkg-1 suhe mase u vrtu muzeja. Najveće pronađene vrijednosti Cu akumulacije su 80.35 mgkg-1 suhe mase u korijenima na Bentbaši i 30.55 mgkg-1 suhe mase u nadzemnim dijelovima na Pofalićima. Najveće pronađene vrijednosti Fe akumulacije su 5244.28 mgkg-1 suhe mase u korijenima i 1677.81 mgkg-1 suhe mase u nadzemnim dijelovima na Skenderiji. S druge strane, najviše otkrivene vrijednosti Zn su 188,72 mgkg-1 suhe mase u nadzemnim dijelovima na Bentbaši i 98,80 mgkg-1 suhe mase u korijenima u muzeju. Utvrđeno je da se C. intybus može iskoristiti kao biomonitor u određivanju koncentracije teških metala.

Ključne riječi: teški metali, Cichorium intybus, kontaminacija, ekotoksičnost

INTRODUCTIONHeavy metals are one of the most serious environmental problems. Heavy

metals represents major pollutants in the air that sediment in the soil and they are all included in bio-geochemical cycles. For that is the way heavy me-tals, plants and animals and humans, and to enter into all other environmen-tal cycles (Tyler, 1981; Koeppe, 1981; Rose 1981; Tam et al. 1987; Paveley & Davies. 1988; Kartal et al. 1993; ; Markert, 1993; Wittig 1993; Ross, 1994; Al-Shayeb et al. 1995; Aksoy & Öztürk 1996; Aksoy et al. 1999).


Mustafa DOĞAN

NamesCommon chicory is a worldwide plant. It is also known as succory, blue

sailors, and coffee weed. Moreover, it is also called cornflower.

Scientific classificationKingdom: PlantaeDivision: MagnoliophytaClass: MagnoliopsidaOrder: AsteralesFamily: AsteraceaeTribe: CichorieaeGenus: CichoriumSpecies: C. intybusBinomial name: Cichorium intybus

DescriptionCichorium intybus, also known as Common chicory, is a bushy perennial

herbaceous plant. It has blue, lavender, or sometimes white flowers. It lives as a wild plant on roadsides in many countries of its native Europe, North America and Australia. Various varieties are cultivated for salad leaves, chi-cons (blanched buds), or for roots (var. sativum), which are baked, ground, and used as a coffee substitute and additive. It is also grown as a forage crop for livestock.

„Chicory“ is also the common name in the US for curly endive (Cichori-um endivia); these two closely related species are often confused.

When flowering, chicory has a tough, grooved, and more or less hairy stem, from 30 to 100 centimeters tall. The leaves are stalked, lanceolate and unlobed. The flower heads are 2 to 4 centimetres wide, and bright blue. There are two rows of involucral bracts – the inner are longer and erect, the outer are shorter and spreading. It flowers from July until October.

The achenes have no pappus (feathery hairs), but do have toothed scales on top.

Wild chicory leaves are usually bitter. Their bitterness is appreciated in certain cuisines, such as in the Liguria and Puglia regions of Italy and also in Catalonia, in Greece and in Turkey. In Ligurian cuisine the wild chicory leaves are an ingredient of preboggion and in Greek cuisine of horta; in the


Puglian region wild chicory leaves are combined with fava bean puree in the traditional local dish Fave e Cicorie Selvatiche.

By cooking and discarding the water the bitterness is reduced, after which the chicory leaves may be sauteed with garlic, anchovies and other ingredients. In this form the resulting greens might be combined with pa-sta or to accompany meat dishes.

Chicory may be cultivated for its leaves, usually eaten raw as salad lea-ves. Cultivated chicory is generally divided into three types of which there are many varieties:

Radicchio usually has variegated red or red and green leaves. Some only refer to the white-veined red leaved type as radicchio. Also known as red endive and red chicory. It has a bitter and spicy taste, which mellows when it is grilled or roasted. It can also be used to add color and zest to salads. Sugarloaf looks rather like cos lettuce, with tightly packed leaves.

One of the cheapest and reliable methods is to use biological materials in the determination of environmental pollution as indicators. Different types of botanical materials such as fungi, lichens, tree bark, tree rings and leaves have been used to detect the deposition, accumulation and distribu-tion of heavy metal pollution. Lower plants, especially mosses and lichens, in view of their higher capacity for metal accumulation are probably the organisms most frequently used for monitoring metal pollution in urban environments. On the other hand the last few decades there has been an increase in the use of higher plant leaves as biomonitor of heavy metal pollution in the terrestrial environment. The comparison of washed and unwashed samples of leaves gave a reasonably high measure of the total aerial fallout of heavy metal in the studied area.

MATERIALS AND METHODS

Study Areas

In this study, Sarajevo City center and around are studied. Eighteen localities are investigated for heavy metal pollution. These locations are (Figure 1):



L10: SkenderijaL11: Holiday InnL12: Dvorište muzejaL13: Pofalići L14: Pofalići PMF dvorišteL15: GrbavičkaL16: OtokaL17: StupL18: Ilidža

Figure 1. Distribution of locationsSlika 1. Raspored lokaliteta

МethodHeavy metals such as lead (Pb), copper (Cu), iron (Fe) and zinc (Zn)

were investigated in the samples of soil, roots of chicory and aerial parts of chicory. The analyses were done by Federal Institute of Agriculture in Sarajevo. Concentrations of lead, copper, iron and zinc were measured in terms of mg/kg in eighteen localities.

1. Sample Collection and Identification: The soil, roots and aerial parts of chicory were handpicked carefully into plastic bags at the each locality. All samples were labeled with respect to their localities.

Mustafa DOĞAN

L1: Tranzit ul.Avde SmailovićaL2: Tranzit -VracaL3: Tranzit-Soukbunar džamijaL4: Tranzit- Bistrik L5: BakijeL6: Bistrik-Crkva L7: BentbašaL8: ĆumurijaL9: Babina Bašta


2. Sample Processing: In the laboratory, all samples were exposed to air dry for 5 days. Then the dried samples were grounded to have fine powder.

3. Sample Analysis by ICP-AES (Inductively Coupled Plasma – Atomic Emission Spectrometry): After sample processing, the last step was analytical procedures of ICP-AES analysis. Perkin Elmer Plasma 400 ICP-AES operating in sequential mode was used for all analyses. Atomic spectrometer is very useful for element analysis because every element has its own characteristic set of energy level. By the use of atomic spectro-meter, the set of emission wavelengths were measured.

Table 1. ResultsTabela 1. Rezultati

Lead (Pb) Copper (Cu) Iron (Fe) Zinc (Zn)

Location of Sample

Lead (Pb) –

Soil (mg/kg)

Lead (Pb) – Roots (mg/kg)

Lead (Pb) – Aerial

Parts (mg/kg)

Copper (Cu) – Soil

(mg/kg)

Copper (Cu) – Roots (mg/kg)

Copper (Cu) – Aerial Parts (mg/kg)

Iron (Fe) – Soil

(mg/kg)

Iron (Fe) – Roots

(mg/kg)

Iron (Fe) – Aerial

Parts (mg/kg)

Zinc (Zn) –

Soil (mg/kg)

Zinc (Zn) – Roots (mg/kg)

Zinc (Zn) – Aerial Parts (mg/kg)

L1 Tranzit ul. Avde

Smailovića100.68 Not De-

tected Not De-tected 15.09 12.71 4.9 11285.63 2692.88 964.46 68.83 24.53 32.75

L2 Tranzit – Vraca 96.33 Not De-

tectedNot De-tected 30.73 18.05 13.44 16300.60 1359.96 528.46 106.37 33.73 87.88

L3 Tranzit – Soukbunar

džamija65.07 Not De-

tectedNot De-tected 42.91 18 12.22 15800.21 1010.84 431.2 98.31 39.8 90.1

L4 Tranzit– Bistrik 100.81 Not De-


L5 Bakije 81.5 Not De-tected

Not De-tected 92.21 19.78 10.2 20311.80 1401.32 530.11 118.22 44.85 88.41

L6 Bistrik – Crkva 73.42 Not De-


L7 Bentbaša 143.12 19.04 Not De-tected 160.3 80.35 16.35 4770.73 1369.95 502.53 353.17 58.07 188.72

L8 Ćumurija 81.5 Not De-tected

Not De-tected 48.5 8.61 8.21 16500.00 488.31 340 92.32 16.1 64.18

L9 Babina Bašta 127.73 Not De-


L10 Sken-derija 60.58 Not De-

tectedNot De-tected 31.41 27.95 18.3 15006.50 5244.28 1677.81 93.85 63.62 72

L11 Holiday Inn 110.67 Not De-


L12 Dvorište muzeja 547.66 60.13 Not De-

tected 195.64 53.1 22.28 15849.09 1469.57 406.84 434.87 98.8 119.37

L13 Pofalići 208.81 Not De-tected

Not De-tected 315.65 34.15 30.55 42138.53 1744.85 1557.00 234 34.15 44.7

L14 Pofalići PMF dvo-

rište128.54 Not De-


L15 Grba-vička 64.67 Not De-

tectedNot De-tected 45.92 19.47 6 10940.29 4247.71 145.14 117.04 25.16 33.15

L16 Otoka 58.73 Not De-tected

Not De-tected 44.5 18.5 9.33 32309.49 1586.20 680.3 94.58 22.33 38.22

L17 Stup 81.34 Not De-tected

Not De-tected 38.2 25.88 13.32 18600.70 1280.50 538.71 92.3 65.28 110.21

L18 Ilidža 141.09 Not De-tected

Not De-tected

46.74 22.6 15.3 11503.51 1921.50 900.5 206.87 28.38 78.8



DISCUSSION AND CONCLUSIONThe concentrations of heavy metals (Pb, Cu, Fe and Zn) found in soil,

roots and aerial parts of C. intybus in different sites that are presented in the Table 1. The heavy metal concentrations in different localities show differences.

It is clear that the concentrations of heavy metals in soil were significantly higher than that of in roots and aerial parts of plants. Therefore, the concen-trations of heavy metals in the soils support C. intybus in the same areas.

It can be said that the high Pb, Cu, Fe and Zn content in roadside and ur-ban soils and plant samples is mostly due to the density of the traffic which is considered as one of the major sources of heavy metal contamination.

It can be inferred that with an increase in the amount of heavy metals in soil due to percolation, the uptake of heavy metals by C. intybus also increases. So it can be concluded that C. intybus can be used as biomonitor of heavy metal pollution.

As a result this study shows that an immediate action is required to pro-vide sustainable traffic, to use ecological methods to have a sustainable de-velopment in the area.

Aknowledgement I would like to thank to Prof. Dr. Sulejman Redžić for his unique helps

for the collection of samples and consultation and to Federal Institute of Agriculture for the understanding and help in the procedure and use of equipments.

Element Concentrations in soil Concentration in Present results

Considered toxic contaminated plants Soil Plants

Pb 100-400 30-300 58.73-547.66 NA – 60.13

Zn 70-400 100-400 92.30-434.87 16.1 – 188.72

Cu 60-125 20-100 15.09-315.65 3.7 – 80.35

Table 2. Comparison of heavy metal concentrations (mg kg-1 dry wt) considered toxic or contaminated, taken from the literature (adapted from Ross, 1994),

with values from this study.Tabela 2. Uporedne koncentracije teških metala (mg/kg suhe mase) koji se smatraju toksičnim ili konta-

minirajućim, preuzete iz literature (prilagođeno prema Ross, 2994) s vrijednostima iz ove studije

Mustafa DOĞAN


Literature

Aksoy A., Öztürk M. 1996. Phoenix dactylifera L. as a biomonitor of heavy metal pollution in Turkey. J. Trace Microprobe Technol. 14: 605-614.

Aksoy A., Hale W. H. G., Dixon J. M. 1999. Capsella bursa-pastoris (L.) Me-dic., as a biomonitor of heavy metals. Sci. Total Environ. 226: 177-186.

Al-Shayeb S. M., Al-Rajhi M. A., Seaward M. R. D. 1995. The date palm (Phoenix dactylifera L.) as a biomonitor of lead and other elements in arid environments. Sci. Total Environ. 168: 1-10.

Berrow M. L., Ure A. M. 1981. The determination of metals and metalloids in soil. Environ. Tech. Letters 2: 485-502.

Cichorium intybus, a biomonitor of metal pollution, 797.

Davis P. H. 1975. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 5: Edinburgh.

Kartal S., Elçi L., Kiliçel F. 1993. Investigation of soil pollution levels for zinc, copper, lead, nikel, cadmium and manganese at around of Çinkur Plant in Kayseri. Fresenius Envir. Bull. 2: 614-619.

Koeppe D. E. 1981. Lead: understanding the minimal toxicity of lead in plants. Effects of Trace Metals on Plant Function. Applied Science, Lepp N. W., Publishers, London, 55-76.

Markert B. 1993. Plants as Biomonitors/Indicators for Heavy Metals in the Terrestrial Environment, VCH Press, Weinheim, 640 pp.

Paveley C. F., Davies B. E. 1988. Comparison of results obtained by x-ray fluorescence of the total soil and atomic absorption spectrometry assay of an acid digest in the routine determination of lead and zinc in soil. Commun. Soil Sci. Plant Anal. 19: 107-116.

Rose F. 1981. The Wild Flower Key. Frederick Warne & Co. (ISBN 0-7232-2419-6), 390-391.

Ross M. S. 1994. Sources and form of potentially toxic metals in soil-plant systems. In: Ross M. S. Ed. 1994. Toxic Metals in Soil-Plant Systems. John Wiley, Chichester: 3-25

Sawidis T., Marnasidis A., Zachariadis G., Stratis J. 1995. A study of air pollution with heavy metals in Thessaloniki city (Greece) using trees as biological indicators. Archives Environ. Cont. Toxicol. 28: 118-124.


277

Tam N. F. Y., Liu W. K., Wang M. H., Wong Y. S. 1987. Heavy metal polluti-on in roadside, urban parks and gardens in Hong Kong. Sci. Total Envi-ron. 59: 325-328.

Tyler G. 1981. Heavy Metal in Soil Biology and Biochemistry. In: Paul E. A., Ladd J. N. Eds. 1981. Soil Biochem. 5: 371-414.

Wittig R. 1993. General aspects of biomonitoring heavy metals by plants. In: Markert B. (Ed.) 1993. Plants as Biomonitors/Indicator for Heavy Metals in the Terrestial Environment. VCH Publisher, Weinheim: 3-28.

http://www.innvista.com/HEALTH/foods/vegetables/chicory.htm.

http://plantanswers.tamu.edu/vegetables/endive.html.

http://www.turkish-cuisine.org/english/pages.php?ParentID=5&FirstLevel=53&SecondLevel=61.

http://dolcevitadiaries.co.uk/2009/05/19/wild-chicory-spaghetti/.

http://www.gardenzone.info/crops/index.php?crop=chicory.


Mustafa DOĞAN

MORFOMETRIJSKE I MERISTIČKE OSOBINE PLODA AUTOHTONIH GENOTIPOVA DIVLJE TREŠNJE

PruNuS aVIum l. U OKOLINI TUZLEMORPHOMETRIC AND MERISTIC CHARACTERISTICS OF THE

FRUIT OF INDIGENOUS GENOTYPES OF WILD CHERRY PRUNUS AVIUM L. OF TUZLA REGION

Sead NOĆAJEVIĆ1, Džemail FERHATOVIĆ1, Hrustem SMAILHODŽIĆ2, Said KARIĆ3

1Odsjek za biologiju, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Tuzli, Bosna i Hercegovina

email: [email protected], email: [email protected] za fiziku, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Tuzli,

Bosna i Hercegovinae-mail: [email protected]

3Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Bosna i Hercegovinae-mail: [email protected]

SAŽETAKU radu su predstavljeni rezultati pomoloških mjerenja divlje trešnje u

okolini Tuzle. Na osnovu terenskih istraživanja urađenih 2006. i 2007. godine na različitim lokalitetima u okolini Tuzle evidentiran je bogat genofond od 350 stabala, u kojima je označeno 80 stabala kao osnovni uzorak. Detaljnim promatranjem, izdvojeno je i obilježeno 9 (devet) superiornih genotipova. Morfometriske i merističke osobine ploda analize su preko IBPGR (International Board for Plant Genetic Resources) i UPOV/TG / 1/2 EU (International Union







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.17


MORFOMETRIJSKE I MERISTIČKE OSOBINE PLODA DIVLJE TREŠNJE PRUNUS AVIUM L.

for the Protection of New Varieties of Plants) deskriptora trešnje, koji je definiran kao vizuelna metoda. Na superiorna 4 (četiri) odabrana genotipa određeni su sljedeći pomološki atributi: maksimalna dužina ploda, maksimalna širina ploda, dužina plodne drške, broj plodova u gronji (cvati) i dr.. Pored pomenutih osobina ploda analizirane su i fenofaze ploda, kao i tehnološke vrijednosti. Na osnovu kvalitativnih i kvantitativnih osobina ploda praćeni genotipovi mogli bi se uključiti u buduće programe oplemenjivanja i selekcioniranja za stvaranje novih sorti kao i očuvanja biodiverziteta autohtonih trešanja na ovome području.

Ključne riječi: pomometrijska mjerenja, divlja trešnja, genotipo-vi, varijabilnost, okolina Tuzle

ABSTRACTThe paper present a results measurement pomological wild cherry in the

vicinity of Tuzla. Based on field surveys in 2006 and 2007 at different locations in the vicinity of Tuzla recorded a rich gene pool of 350 trees, which is marked 80 trees as the basic pattern. Detailed observation, have been chosen and marked by 9 (nine) of superior genotypes. Morphometric and meristic characteristics of the fetus through the analysis of the IBPGR(International Board for Plant Genetic Resources) WWTP/TG/1/2 EU (International Union for the Protection of New Varieties of Plants) descriptors, cherry, which is defined as a visual method. For superior 4 (four) selected genotypes were determined following pomological attributes: maximum fruit length, maximum width of fruit, length of fertile handles, number of fruits in the flower cluster, et al. Besides these properties of fruits have been analyzed and fruit growth stages, as well as technological value. Based on qualitative and quantitative characteristics of fruits followed genotypes could be included in future breeding programs and selection to create new varieties and preserving indigenous biodiversity cherries in this area.

Keywords: pomological measurements, wild cherry, cultivars, va-riability, environment Tuzla

UVODU posljednje vrijeme, različiti faktori su uticali da trešnjarstvo u državi

Bosni i Hercegovini izgubi svoj ekonomski značaj, iako trešnja svojim pri-jatnim okusom i ranim sazrijevanjem plodova privlači pažnju. Priroda se u okolini Tuzle, a i šire, pobrinula za distribuciju prirodnih populacija divlje trešnje Prunus avium L. koja joj daje nade u vraćanje liderskog mjesta u eko-



nomskom značaju. Prirodne populacije divlje trešnje u okolini Tuzle sa po-mološkog, genetičkog aspekta, daju mogućnost uključivanja istih u nacional-ni program o razvoju biljnih genetičkih resursa, to jest u gen banku (centar za skupljanje i održavanje kolekcija biljnih genetičkih resursa). Znanstvena disciplina pomologija izučava osobenosti kod taksona voća (trešnje, višanja, šljiva, jabuka, krušaka i dr.) kao i njihove sorte. Multistrukturni značaj trešnje počev od bioenergetskog bilansa u biosferi, preko poboljšanja klime, hidro-loških ciklusa, medonosne ispaše, vrijednosti tehničkog drveta, a posebno upotrebne vrijednost sočnih plodova kako sa hranljivog, dijetoprofilatičkog (sprečavanje bolesti), tako i dijetoterapijskog (doprinošenje liječenju) aspek-ta, potvrđuje tezu da je divlja trešnja Prunus avium L. „drvo budućnosti“. Na superiornim odabranim genotipovima posmatrani su sljedeći pomološki atributi: maksimalna dužina ploda, maksimalna širina ploda, dužina lisne drške, broj plodova u gronji. Pored pomenutih osobina ploda analizirane su i fenofaze ploda, kao i tehnološke vrijednosti. Na osnovu kvalitativnih i kvantitativnih osobina ploda praćeni genotipovi mogli bi se uključiti u bu-duće programe oplemenjivanja i selekcioniranja za stvaranje novih sorti, kao i očuvanja biodiverziteta autohtonih trešanja na ovome području.

CILJEVI RADA- Izvršiti pomometrijska mjerenja odabranih genotipova divlje treš-

nje Prunus avium L. u okolini Tuzle.- Na osnovu rezultata mjerenja i analiza identifikovati osobenosti

praćenih genotipova.- Utvrđivanje stupnja varijabilnosti pojedinih morfometrijskih i me-

rističkih osobina ploda.- Cilj pomoloških mjerenja je utvrđivanje fizičkih svojstava ploda

divlje trešnje. Na osnovu pomoloških mjerenja određuju se konzu-mna i tehnološka svojstva ploda.

- Preporučiti odabrane superiorne genotipove za buduće programe oplemenjivanja i selekcioniranja novih sorti.

- Očuvanje biodiverziteta autohtonih trešanja na ovome području.

MATERIJAL I METODE RADATokom dvogodišnjeg istraživanja (2006. i 2007. godine), na različitim lo-

kalitetima u različitim ekosistemima determiniran je i fotodokumentovan


veći broj individua divlje trešnje (Prunus avium L.) (cca. 350 stabala) u tu-zlanskom regionu (Tuzla, Živinice, Banovići, Kladanj). Detaljnim praćenjem izdvojeno je i označeno 9 (devet) superiornih genotipova, čija su obilježija praćena preko IBPGR (International Board for Plant Genetic Resources) UPOV/TG ½ EU (International Union for the Protection of New Varieties of Plants) deskriptora trešnje, koji je definiran kao vizuelna metoda. Na 4 (četiri) genotipa su izvršena pomometrijska ispitivanja. U okviru programa istraživanja dat je poseban značaj morfometrijskim i merističkim osobina-ma ploda genotipova (Slika 1), urađena su fenološka osmatranja sezonske dinamike razvoja pojedinih fenofaza generativnih organa i analizirani su i drugi pomometrijski atributi (boja perikarpa, tvrdoća mezokarpa, okus, masa ploda).

Slika 1. Analizirani morfometrijski i meristički karakteri ploda Prunus avium L.Figure 1. The analysed morphometric and meristic characteristics of fruit Prunus avium L.



REZULTATI I DISKUSIJAPlod kao generativni organ trešnje nastaje iz ovariuma, označen je pra-

vim plodom. Kod trešnje je tipična mesnata monokarpna koštunica (lat. Putamen) smještena na peteljkama, obično po dva do tri zajedno. Rezultati fenoloških osmatranja sezonske dinamike razvoja pojedinih fenofaza ge-nerativnih organa, kao i rezultati morfometrijskih i merističkih osobina ploda genotipova divljih trešnje Prunus avium L. u okolini Tuzle za sljede-će pomološke atribute: maksimalna dužina ploda, maksimalna širina plo-da, dužina lisne drške, broj plodova u gronji (cvati), kao i rezultati drugih pomometrijskih atributa (boja perikarpa, tvrdoća mezokarpa, okus, masa ploda) prikazani su u daljnjem tekstu.

Vrijeme sazrijevanja plodaFenološka osmatranja sezonske dinamike razvoja pojedinih fenofaza

generativnih organa praćena su organoleptičkim putem. Dozrijevanje plo-dova manifestuje se postepenom promjenom boje perikarpa, omekšava-njem mezokarpa i razvijanjem karakterističnog prijatnog mirisa.

Rezultati analize ocjene vremena sazrijevanja ploda kod praćenih genotipova divlje trešnje tokom dvogodišnjeg istraživanja (2006. i 2007. godine), na području Tuzlanskog kantona prikazani su na Slici 2.

Slika 2. Vrijeme sazrijevanja plodova Figure 2. Time of fruit harvest



U 2006. godini najranije vrijeme sazrijevanje ploda imao je uzorak 1 sa lokaliteta Živinice – 17. juni – koji je imao kvalitetne ukusne i sočne bigaro plodove, a najkasnije vrijeme sazrijevanja ploda imao je uzorak 7 sa lokaliteta Banovići – 29. juni – koji je slabo plodonosio, dok su uzorci sa lokaliteta Tuzla imali približno vrijeme sazrijevanja ploda.

I naredne godine najranije vrijeme sazrijevanja ploda imao je uzorak 1 – 11. juni – sa lokaliteta Živinice, a najkasnije uzorci 8 i 9 sa lokaliteta Kladanj – 30. juni – koji su dobro plodonosili, dok su uzorci sa lokaliteta Tuzla imali približno vrijeme sazrijevanja ploda, kao i uzorak 2 sa lokaliteta Živinice.

Upoređivanjem vremena sazrijevanja plodova kod praćenih uzoraka div-ljih trešanja može se konstatovati da je uzorak 1 tokom dvije godine posma-tranja imao najraniji period zrenja ploda, a najkasniji optimum zrenja uočen je kod uzorka 7 za 2006. godinu, a u 2007. godini, najkasniji optimum zrenja registrovan je kod uzoraka 8 i 9 sa lokaliteta Kladanj. Vrijeme od početka cvjetanja pa do fiziološke zrelosti plodova je neujednačeno i različito: kreće se od 74 dana – Živinice – do 78 dana – Kladanj. Razlozi tome su različitost ekoloških uvjeta u okolini Tuzle, prije svega na području Kladnja (nepovoljni abiotički uvjeti, kašnjenje vegetacije). Područje se odlikuje brdsko-planin-skim obilježjima. Nepovoljnosti ekoloških uvjeta (klimatskih, edafskih, oro-grafskih) uticale su na refleksiju pomenutih fenofaza.

Dužina plodaTokom 2006. godine najveću prosječnu dužinu ploda imao uzorak 1

(1,29 cm), a najmanju uzorak 6 (1,06 cm).

Najveću prosječnu dužinu ploda tokom 2007. godine imao uzorak 1 (1,44 cm), a najmanju uzorak 6 (1,15 cm).

Slika 3. Prosječna ocjena dužine ploda

kod analiziranih genotipova divlje trešnje na području tuzlanskog kantona tokom 2006. i

2007. godine Figure 3. Average lenght

of fruit of wild cherry genotypes analysed in Tuzla Canton area in

2006 and 2007



Upoređivanjem prosječnih vrijednosti za dužinu ploda praćenih genoti-pova divlje trešnje tokom dvogodišnjeg istraživanja (2006. i 2007. godine), može se konstatovati sljedeće: uzorak 1, sa područja Živinica tokom dvije godine posmatranja imao je najveću prosječnu dužinu ploda, dok je naj-manja vrijednost uočena na uzorku 6, sa područja Banovića.

Širina ploda

Slika 3. Prosječna ocjena širine ploda kod analiziranih genotipova divlje trešnje na

području tuzlanskog kantona tokom 2006. i 2007. godine Figure 3. Average width of the fruit of wild cherry genotypes analysed in Tuzla Canton

area in 2006 and 2007



Tokom 2006. godine najveću prosječnu širinu ploda imao je uzorak 4 (1,32 cm), a najmanju uzorak 6 (1,11 cm).

Iz prethodne slike može se primijetiti da je tokom 2007. godine najveću prosječnu širinu ploda imao uzorak 1 (1,43 cm), a najmanju uzorak 6 (1,1 cm).

Upoređivanjem prosječnih vrijednosti ocjene širine ploda kod praćenih genotipova divlje trešnje tokom 2006. i 2007. godine, može se konstatovati da je uzorak 6, imao najmanju prosječnu ocjenu širine ploda, dok je najve-ću vrijednost ocjene širine ploda u 2006. godini imao uzorak 5 sa područja Tuzle, a 2007. godine najveću vrijednost ocjene širine ploda imao je uzorak 1 (1,43 cm) sa lokaliteta Živinice.

Dužina drške ploda

Slika 4. Prosječna ocjena dužine drške ploda kod analiziranih genotipova divlje trešnje na području tuzlanskog kantona tokom 2006. i 2007. godine

Figure 4. Average lenght of the handle of the fruit of wild cherry genotypes analysed in Tuzla Canton area in 2006 and 2007



Tokom 2006. godine najveću prosječnu dužinu drške ploda imao je uzo-rak 6 (4,23 cm), a najmanju uzorak 4 (3,36 cm).

Tokom 2007. godine najveću prosječnu dužinu drške ploda imao je ge-notip divlje trešnje označen kao uzorak 1 (5,33 cm), a najmanju uzorak 4 (3,63 cm).

Upoređivanjem prosječnih vrijednosti ocjene dužine drške ploda kod praćenih genotipova divlje trešnje tokom dvogodišnjeg istraživanja, može se konstatovati da je uzorak 4 tokom dvije godine posmatranja imao naj-manju prosječnu ocjenu dužine drške ploda, dok najveća vrijednost u obje godine nije bila zajednička niti za ijedan drugi posmatrani genotip.

Broj plodova u cvasti

Slika 5. Prosječna ocjena broja plodova u cvasti kod analiziranih genotipova divlje trešnje na području tuzlanskog kantona tokom 2006. i 2007. godine

Figure 5. Average number of fruits in the inflorescence of wild cherry genotypes analysed in Tuzla Canton area in 2006 and 2007



Tokom 2006. godine najveći prosječan broj plodova u cvasti imao je uzorak 1 (2,36), a najmanji uzorak 5 (1,04).

Najveću prosječnu ocjenu broja plodova u cvasti tokom 2007. godine imao je uzorak 1 (2,52), a najmanju uzorak 5 (1,3).

Upoređivanjem prosječnih ocjena za vrijednosti broja plodova u cvasti praćenih genotipova divlje trešnje tokom 2006. i 2007. godine, može se konstatovati da je uzorak 1 tokom dvije godine posmatranja imao najveću prosječnu ocjenu broja plodova u cvasti, dok je najmanja vrijednost tog pa-rametra uočena kod uzorka 5. Uočena je varijabilnost kod istraživanih ge-notipova u morfometrijskim i merističkim pomološkim karakterstikama.

Slika 6. Plodovi trešnjeFigure 6. Fruits of sweet cherry



Boja plodaRezultati analize ocjene boje ploda u kod analiziranih genotipova divlje

trešnje tokom 2006. i 2007. godine, na području Tuzlanskog kantona, pred-stavljeni su u tabeli 1.

Tabela 1. Karakteristike ploda genotipova divlje trešnje Tuzlanskog kantonaTable 1. Characteristics of fruit of wild cherry genotypes of Tuzla Canton

Sva pomenuta obilježja ploda kao i drugi biljni dijelovi obrađeni su UPOV/TG/1/2 deskriptorom na osnovu vizuelne metode. Utvrđena je va-rijabilnost karakteristika ploda. Kod plodova naročito varira masa, oblik i boja. Tako npr. u jednom kilogramu ploda trešnje u 2006. godini bilo je 1006 komada plodova (uzorak 6) – ta trešnja je u zoni Querco-Carpinetum betuli, dok je u 2007. godine broj plodova u jednom kilogramu bio 948 ko-mada, iz čega se može potvrditi varijabilnost uslovljena klimatskim prilika-ma u 2006. i 2007. godini. Na području Živinica u zajednici Carpino betuli – Quercetum roboris utvrđen je, u odnosu na druge ispitivane genotipove, najmanji broj plodova u jednom kilogramu.

ZAKLJUČCINa osnovu rezultata istraživanja pojedinih morfometrijskih i meristič-

kih osobina ploda i fenologije ploda prirodnih populacija divljih trešanja u okolini Tuzle možemo zaključiti sljedeće:

- Najranije vrijeme sazrijevanje ploda u 2006. godini imao je uzorak 1 sa lokaliteta Živinice (17. juni), imali su kvalitetne ukusne i soč-ne bigaro plodove, a najkasnije vrijeme sazrijevanja ploda imao je

GENOTIP BOJA PERIKAR-PA

TVRDOĆA MEZO-KARPA OKUS BROJ TREŠANJA U

1 KG (06/07)uzorak 1 Crvenocrne Srednje tvrd Kiselkast 730/502

uzorak 2 Tamnocrvene Srednje tvrd Sladak 530/427uzorak 3 Svijetlocrvena Mehak Sladak 595/545uzorak 4 Svijetlocrvena Mehak Sladak 757/525uzorak 5 Blijedožuta Srednje tvrd Sladak 850/845

uzorak 6 Crne Tvrd Kiselkast 1006/948uzorak 7 Crne Tvrd Kiselkast 922/952

uzorak 8 Tamnocrvena Srednje tvrd Prijatno sladak 0/512

uzorak 9 Tamnocrvena Srednje tvrd Prijatno sladak

0/587



uzorak 7 sa lokaliteta Banovići (29. juni), koji je slabo plodonosio, dok su uzorci sa lokaliteta Tuzla imali približno vrijeme sazrijeva-nja ploda. I naredne vegetacione godine uzorak 1 imao je najranije sazrijevanje ploda, a najkasnije uzorci sa lokaliteta Kladanj.

- Genotip divlje trešnje označen kao uzorak 1 tokom dvije godine posmatranja imao je najveću prosječnu ocjenu dužine ploda, dok je najmanja vrijednost ovog parametra uočena kod uzorka 7.

- Genotip divlje trešnje uzorak 7 tokom dvije godine posmatranja imao je najmanju prosječnu ocjenu širine ploda, dok najveća vri-jednost u obje godine nije bila zajednička ni za jedan drugi posma-trani genotip.

- Uzorak 4 tokom dvije godine posmatranja imao je najmanju pro-sječnu ocjenu dužine drške ploda, dok najveća vrijednost u obje godine nije bila zajednička ni za jedan drugi posmatrani genotip.

- Trešnja oznake uzorak 1 tokom dvije godine posmatranja imala je najveću prosječnu ocjenu broja plodova u cvasti, dok je najmanja vrijednost ovog parametra uočena kod genotipa uzorak 5.

- Plodovi ispitivanih genotipova u obje ogledne godine imali su boju pokožice ploda od svijetlocrvene, tamnocrvene do crne.

- Genotip divlje trešnje uzorak 1 zbog izuzetnih kvalitativnih i kvan-titativnih fizičko hemijskih osobina ploda trebao bi se iskoristiti u oplemenjivačke svrhe i uključiti ga u gen banku.

- Zbog genetičkog potencijala jednog dijela genotipova trešnje, a na osnovu ispitivanih pojedinih morfometrijskih i merističkih osobi-na ploda, preporučiti autoritetima kao prioritet na poboljšanju po-stojećih sorti trešanja, kao i nastanak novih.

ZahvalnicaIzražavamo duboku zahvalnost prof. dr. Sulejmanu Redžiću za pomoć

pri realizaciji ovog rada.

Literatura

Bačić T. 2003. Morfologija i anatomija bilja. Osijek.

Beyer M., Hahn R., Peschel S., Harz M., Knoche M. 2002. Analysing fruit shape in sweet cherry (Prunus avium L.). Halle-Wittenberg.



Bošković R., Tobutt K. R. 2001. Genotyping cherry cultivars assigned to incompatibility groups, by analysinf stylar ribonucleases.

Đžubur A. 2002. Trešnja i višnja. Univerzitet Džemal Bijedić, Mostar.

Jung Y. H., Oh M. Y. 2005. Phylogenetic relationships of Prunus (Rosaceae) in Korea and Japan inferred from chloroplast DNA sequences. Korean Journal of Genetics 27 (4): 279-288.

Kurtović, Gaši F. 2004. Projekat očuvanja biljnih genetskih resursa FBiH. SEEDNet, Alnar-Sida, Švedska.

Noćajević S. 2009. Morfološko-fenološka diferencijacija populacije divlje trešnje Prunus avium L. u okolini Tuzle. Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Tuzli, 117 str.

Ochoa M. R., Kesseler A. G., De Michelis A., Mugridge A., Chaves A. R. 2001. Kinetics of colour change of raspberry, sweet (Prunus avium) and sour (Prunus cerasus) cherries preserves packed in glass containers: li-ght and room temperature effects, Journal of Food Engineering 49 (1): 681-687.

Protocol for Distinctness, Uniformity and Stability Tests – Prunus avium L. And Prunus cerasus L., EU, 2003.

Redžić S., Kalinić D. 1982. Ekološka diferencijacija populacija krušine (Frangula alnus Miller) u ekosistemima centralne Bosne. The Ecologi-cal Differentiation of Populations of Alder Buckthorn (Frangula alnus Miller) in the Ecosystems of the Central Bosnia. God. Biol. inst. Univ. u Sarajevu 35: 93-101.

Redžić S. 1994. Morphological Variability, Ecological, Chorologic and Phe-nological Characteristics of the Populations of the species Potentilla tommasiniana F.W. Schultz in Bosnia and Herzegovina. Stvdia Botanica 12: 219-235.

Vidaković M., Krstinić A. 1985. Genetika i oplemenjivanje šumskog drve-ća. Sveučilište u Zagrebu, Zagreb.

Vursavus K., Kelebek H., Selli S. 2006. A study on some chemical and physi-co-mechanic properties of three sweet cherry varieties (Prunus avium L.), Adana, Turkey.

Watkins R., Smith R. A. 1987. Apple descriptor. CECSecretariat, Bussels, IBPGR Secretariat, Rome, 1982, Reprinted.


292

http://earth.google.com/ (pristup: 10. 4. 2008. godine).

www.uga.edu/fruit/cherry.html (pristup: 13. 10. 2007. godine).

www.floralimages.co.uk/pprunuavium.htm (pristup: 1. 8. 2007. godine).

http://hr.wikipedia.org/wiki/Divlja_tre%C5%A1nja (pristup: 11. 2. 2007. godine).

http://en.wikipedia.org/wiki/Prunus_avium (pristup: 16. 7. 2008. godine).

http://www.plantphysiol.org/cgi/content/abstract/107/2/603 (pristup: 25. 8. 2007. godine).



ADAPTACIJA KLIMATSKIM PROMJENAMA U BOSNI I HERCEGOVINI

CLIMATE CHANGE ADAPTATION IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

Aleksandar KNEŽEVIĆ, Vedad SULJIĆCETEOR, Sarajevo, Bosna i Hercegovina

e-mail: [email protected], [email protected]

SAŽETAKKlimatske promjene u BiH su realnost. Problem je u brzini promjena koju

teško mogu da prate eko-sistemi, privreda te društvo u cjelini, a BiH se nalazi u dijelu Evrope gdje se očekuju najveće klimatske promjene. U okviru izrade Prvog nacionalnog izvještaja o klimatskim promjenama BiH, procijenjena je ranjivost prirode, privrede, te razvoja i kvaliteta života prouzrokovana klimatskim pro-mjenama. Date su i preporuke za adaptaciju za oblasti kao što su: zaštita prirode, poljoprivreda, industrija, energetika, prostorno i urbanisticko planiranje i drugo. Osnovni cilj Izvještaja, koga su usvojile vlade entiteta i Vijeće ministara, jest da se njegovi nalazi inkorporiraju u sve granske strategije razvoja. Međutim, stiče se zaključak da nalazi Izvještaja nisu došli do onih koji kreiraju razvoj BiH, te se – pored osnovnih nalaza o ranjivosti i mogućnostima adaptacije u BiH – ovdje iznosi i model unošenja potrebnih znanja u sistem upravljanja u BiH, kako bi se problematika klimatskih promjena ugradila u planove njenog razvoja. Model predviđa paralelan rad eksperata i saradnika ministarstava u četiri radne grupe koje čine četiri nivoa ranjivosti prostora BiH na klimatske promjene.

Ključne riječi: klimatske promjene, ranjivost, adaptacija, Bosna i Hercegovina







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.18



ABSTRACTClimate change is reality. The problem is that ecosystems, economy and soci-

ety as a whole can hardly follow the dynamic of the climate change. Within prep-aration of Initial National Communication (INC) on Climate Change in Bosnia and Herzegovina (BiH), the author led a team of experts, which estimated the vulnerability of nature, economy, development and quality of life caused by rapid climate change. Recommendations for different fields, such as nature protection, agriculture, industry, energy industry, physical and urban planning were given. The proposal related to the required institutions of BiH were given, in order to incorporated climate change issues in development strategies of the state, entities and local communities. The main aim of the INC, which was adopted by govern-ment entities and the Council of Ministers, is that his findings are incorporated in all sectoral development strategies. However, it can be concluded that findings from the INC did not come to those who create the development of BiH, and – in addition to basic findings on vulnerability and adaptation possibilities in BiH – here is a model given for gaining required knowledge in the management sys-tem of BiH, to incorporate issues of climate change into development plans. The model is a parallel operation of experts and staff from ministries divided in four working group which are four levels of vulnerability to climate change of BiH.

Key words: climate changes, adaptation, Bosnia and Herzegovina

UVODBosna i Hercegovina je sačinila Prvi nacionalni izvještaj Bosne i Her-

cegovine u skladu sa Okvirnom konvencijom Ujedinjenih Nacija o kli-matskim promjenama UNFCCC (INC BiH, 2009). Izradu Izvještaja je vo-dio UNDP za BiH, a završen je u oktobru 2009. godine. Nakon usvajanja od strane entitetskih vlada i Vijeća ministara, dostavljen je Sekretarijatu Konvencije 26. maja 2010. godine. U evropskim razmjerima, BiH se na-lazi u području gdje se očekuju najveće, nepovoljne, klimatske promjene (jugositočna Evropa), te je potrebno procijeniti ranjivost, te identificirati mjere za adaptaciju klimatskim promjenama. To zahtijeva odgovarajuće djelovanje od strane vlasti u BiH, a u funkciji održivog razvoja BiH.

KLIMATSKI USLOVI U BIHNa klimatske karakteristike Bosne i Hercegovine najveći uticaj imaju

Jadransko more, Atlantski okean, lokalna orografija, gdje se posebno ističu Dinarske planine, zatim opća cirkulacija atmosfere. Klasifikacija klime Bosne i Hercegovine uslovljena je temperaturnim karakteristikama, tj. termičkim režimom pojedinih prostornih oblasti. Panonska oblast pripada


Aleksandar KNEŽEVIĆ & Vedad SULJIĆ

srednjoevropskom ili umjerenokontinentalnom tipu, jadranska sredozem-nom ili mediterantskom, a planinska alpskom, tj. planinskom tipu klimata. Granice između pojedinih tipova klime nisu oštre, već postoje prelazni po-jasevi. To se, prije svega, odnosi na umjerenokontinentalni klimatski tip, koji je zastupljen na prostoru Peripanonskog oboda kao i u nekim dijelovi-ma planinsko-kotlinske oblasti (Slika 1).

Slika 1. Tipovi klime u BiH UNFCCC (izvor: Studija ranjivosti Federacije BiH)Figure 1. Climatic types iof B&H UNFCCC (Source: Studija ranjivosti Federacije BiH)

U prostoru jadranske oblasti izdvajaju se jadranska i izmijenjena jadran-ska klima. Jadranska klima je varijanta sredozemne (maritimne) klime. Karakteriziraju je blage i kišovite zime, suha i topla ljeta. Srednje godišnje temperature su preko 14°C. Najtopliji mjesec (juli) ima prosječne temper-atutre preko 23°C, dok je najhladniji (januar) sa temperaturama iznad 5°C. Ljetni period, sa temperaturama preko 20°C, traje četiri mjeseca. Ovaj tip klime zastupljen je u području Neuma, kao i dolini donjeg toka Neretve. Izmijenjena jadranska klima zahvata predjele u jadranskom zaleđu, gdje dopiru blagi uticaji mora. Krečnjačka unutrašnjost tokom ljeta brže se zagrijava od primorskog područja, ali se tokom zime brže hladi. Drugim riječima, u prostoru izmijenjene jadranske klima ljeta su toplija, a zime hladnije u odnosu na priobalno područje Jadrana. U pogledu količine i godišnje raspodjele padavina nema bitnih razlika u odnosu na jadransko


primorje. Tipičan prostor izmijenjene jadranske klime je niska Hercegovi-na, područja Trebinja, Ljubinja i Stoca.

Na osnovu temperaturnih karakteristika, teritoriju BiH moguće je po-dijeliti na tri temperaturne zone: topla, umjerena i hladna. Topla zona obuh-vata Jadransku obalu i nizije Hercegovine. U nizijama Hercegovine ljeta su vruća, dok su zime veoma blage. Srednje zimske temperature su iznad 5°C, dok ljetne temperature dosežu i do 40°C (Mostar, Trebinje, Čapljina). Srednje godišnje temperature imaju vrijednost od iznad 12ºC. Umjerene oblasti uključuju ravničarske i brdovite regije u centralnom dijelu BiH. Ljeta su topla i zime umjereno hladne. Srednje zimske temperature su oko 0°C, a ljetne dostižu 35ºC (Banja Luka, Bijeljina, Sarajevo, Tuzla). Srednje godišnje temperature su u opsegu između 10°C i 12°C, dok je u oblastima iznad 500 m ispod 10°C. Hladne regije su planinske oblasti, gdje su ljeta vedra (dani umjereno topli i noći prohladne), dok su zime veoma hladne. Tokom posljednja tri mjeseca u godini, ove regije imaju srednje tempera-ture niže od 0°C (Bjelašnica, Sokolac, Kupres) (INCBiH, 2009) (Slika 2).

Slika 2. Prostorna raspodjela srednjih godišnjih temperatura vazduha u BiH, 1961–1990. (izvor: INC BiH, 2009)

Figure 2. The spatial distribution of mean annual air temperature in B&H, 1961–1990 (Source: INC BiH, 2009)



Na količinu kišnih padavina u BiH utiču vlažne vazdušne mase koje dolaze sa zapada (sa Atlantskog okeana) i juga (sa Jadranskog mora). Idući od zapada (gdje planinski prostori primaju oko 2.000 mm padavina godišnje) ka istoku, ukupna količna kišnih padavina se smanjuje na oko 700 mm (Bijeljina). Maksimalna količina kišnih padavina u sjevernom dijelu BiH je najčešće u junu ili septembru. Prostor Hercegovine i najviši centralni dijelovi BiH izloženi su uglavnom prodoru vlažnih masa sa juga, imaju izražen maritimni pluviometrijski režim i primaju do 2.000 mm kišnih padavina godišnje. Maksimum kišnih padavina se javlja najčešće krajem jeseni ili početkom zime, odnosno u novembru ili decembru.

Insolacija (solarna radijacija) se smanjuje od Jadranskog mora ka unutrašnjosti i većim nadmorskim visinama. Najveće količine insolacije ima niska Hercegovina (do 2.500 sati godišnje (Trebinje, Neum, Mostar), dok je najmanja insolacija (oko 1.500 sati godišnje) zabilježena u kotlinskim prostorima u unutrašnjosti (Doboj, Zenica). U Panonskoj regiji insolacija se kreće oko 2.000 sati na godišnjem nivou.

UOČENE PROMJENE KLIME U BOSNI I HERCEGOVINIPovećanje srednje godišnje temperature na teritoriji BiH za posljednjih

100 godina je za oko 0,6oC (Majstorović, 2002., 2008. (INC, 2009)). Ovi trendovi su različiti za pojedina godišnja doba. Najveći trend povećanja pokazuju ljeto i zima. Na povećanja temperature u gradovina utiče i efekt toplotnog otoka (zimi), odnosno akumulacija toplote u zgradama (ljeti) – (Slika 3) i (Slika 4).

Slika 3. Prosječna godišnja temperatura u Sarajevu, 1888–2008. godine (izvor: INC BiH, 2009)

Figure 3. The average annual temperature in Sarajevo 1888–2008 (Source: INC BiH, 2009)



Slika 4. Prosječna godišnja temperatura u Banjoj Luci, 1949–2007. godine (izvor: INC BiH, 2009)

Figure 4. The average annual temperature in Banja Luka 1949–2007 (Source: INC BiH, 2009)

Količina padavina zavisno od kraja u BiH pokazuje minimalne promjene u prethodnih 100 godina od najviše (Slike 5 i 6), s tim što je u središnjem planinskom pojasu prisutan trend povećanja količina kišnih padavina, dok je u jugozapadnom i sjevernom i sjeveroistočnom dijelu zemlje prisutan trend smanjenja, ali postoji različit trend po sezonama. Najveći dio BiH pokazuje negativan trend tokom proljeća i ljeta, dok je zabilježen porast kišnih padavina tokom zimske polovine godine (INC BiH, 2009). Pose-ban problem u vezi sa ovim trendom predstavlja trend opadanja snježnog pokrivača u zimskom periodu, što smanjuje akumulaciju vode u planin-skom dijelu. Sve to ukazuje na ozbiljan deficit vode u proljetnoj i ljetnoj sezoni, koji se već sada osjeća. Posljednja dekada pokazuje značajan ljet-nji deficit kiše (Trebinje 18,4%; Bileća 14,7%; Gacko 12,6; Prijedor 11,7; Bijeljina 6,2 itd.). Planinska stanica Sokolac posljednjih 10 godina pokazuje suficit kišnih padavina tokom svih godišnjih doba, naročito u zimskoj po-lovini godine. Na godišnjem nivou suficit kišnih padavina iznosi 12,2%.

Slika 5. Ukupna godišnja količina kišnih padavina u Sarajevu, 1888–2008. (izvor: INC BiH, 2009)

Figure 5. Total annual rainfall in Sarajevo 1888–2008 (Source: INC BiH, 2009)

0200400600800

10001200140016001800

1888

1893

1898

1903

1908

1913

1918

1923

1928

1933

1938

1943

1948

1953

1958

1963

1968

1973

1978

1983

1988

1993

1998

2003

2008

annual sum Linear (annual sum) 5 per. Mov. Avg. (annual sum)

Sarajevo



Slika 6. Ukupna godišnja količina kišnih padavina u Banjoj Luci, 1961–2008. (izvor: INC BiH, 2009)

Figure 6. Total annual rainfall in Banja Luka 1961–2008 (Source: INC BiH, 2009)

Pored toga, postoji sadašnji godišnji deficit kišnih padavina u jugoistočnom dijelu FBiH (Mostar – 9,1%) i suficit u centralnom planin-skom dijelu (Sarajevo 6,5%, Tuzla 8,2%). Postoji posebna zabrinutost za trend snježnog pokrivača koji opada u zimskom periodu, što smanjuje akumulaciju vode u planinskim dijelovima (umjesto laganog topljenja sn-jega na proljeće, dešava se samo da kišna oborina promptno puni riječna korita. Ovi faktori ukazuju na to da će doći do ozbiljnog deficita vode u proljetnim i ljetnim sezonama, što se već osjeti.

Uočena je sve veća promjenljivost vremena u svim sezonama i ona uključuje brze izmjene kraćih perioda (pet do deset dana) ekstremno hlad-nih i toplih vremenskih uslova, tzv. toplih i hladnih valova, i perioda sa ekstremno velikim kišnim padavinama, kao i sušama. Te izmjene su često praćene i jakim vjetrovima, premda se mora napomenuti da su vrijednos-ti brzina vjetra još uvijek manje nego u drugim dijelovima svijeta, kao i štete koje izazivaju. Ovako povećane oscilacije temperatura i kišnih pada-vina dovode do povećanja intenziteta i učestalosti vremenskih nepogoda praćenih pljuskom kiše, nerijetko i gradom. Uočena je izuzetna promjen-ljivost vremena u kratkim vremenskim intervalima i na malom prostoru, te pogoršanje biometeoroloških prilika,� kao i evidentne posljedice na poljo-privredu, vodoprivredu, elektroprivredu i ljudsko zdravlje.

Zbog gore pomenutih faktora, očekuje se da će se trajanje suhih perioda, učestalost poplava od bujica i intenzitet erozije tla povećati tokom sljedećeg vijeka. Pored toga, povećanje se očekuje u pojavi grada, oluja, munja i maksi-malne brzine vjetra, koji mogu predstavljati prijetnje svim oblicima ljudske aktivnosti (IPCC, 2001). U posljednjoj dekadi u centralnoj planinskoj zoni postoji trend povećanja količina kišnih padavina na godišnjem nivou, dok

0200400600800

100012001400

1961

1962

1963

1964

1965

1966

1967

1968

1969

1970

1971

1972

1973

1974

1975

1976

1977

1978

1979

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

annual sum Linear (annual sum) 5 per. Mov. Avg. (annual sum)

mmBanja Luka



u jugozapadnim oblastima (oblast Mostara) i sjeverozapadnim (oblast oko Prijedora) dijelovima države postoji trend pada (isključujući krajnji dio za-pada – oblast oko Bihaća). U sjeveroistočnom dijelu BiH, naročito u oblasti oko Doboja i Sokoca, postoji povećanje u količinama kiša (do 13%).

Na Slikama 7 i 8 je dat teritorijalni pregled promjena srednjih godišnjih temperatura i godišnjih padavina u posljednjoj deceniji prošlog vijeka u odnosu na prethodnih 30 godina.

Slika 7. Povećanje prosječne godišnje temperature u posljednjoj dekadi (1990–2000) u poređenju sa referentnim periodom (1961–1990) u BiH izražen u °C (izvor: INC BiH, 2009)

Figure 7. The increase in average annual temperature in the last decade (1990–2000) compared with the referential period (1961–1990) in B&H expressed in °C (Source: INC

BiH, 2009)

Slika 8. Prostorna distribucija godišnjeg suficita/deficita količina kišnih padavina u posljednjoj dekadi (1999–2008) u poređenju sa referentnim periodom (1961–1990) u BiH

(izvor: INC BiH, 2009)Figure 8. The spatial distribution of the annual surplus/deficite rainfall in the last decade

(1999–2008) compared with the referential period (1961–1990) in B&H (Source: INC BiH, 2009)



Povećanje varijabilnosti vremena je primijećeno u svim sezonama, sa brzim promjenama kratnih perioda (pet do deset dana) izuzetno hladnog ili toplog vremena – topli i hladni talasi – i periodi sa izuzetno visokim nivoima padavina, kao i suša. Očekuje se da će se trajanje suhih perioda, učestalost poplava od bujica i intenzitet erozije tla povećati tokom sljedećeg vijeka. Pored toga, očekuje se povećanje i u pojavi grada, oluja, grmljavina i maksimalne brzine vjetra, što može predstavljati prijetnju svim oblicima ljudske aktivnosti.

OKVIR ZA OCJENU RANJIVOSTI I ADAPTACIJU NA KLIMATSKE PROMJENE U BIHSaglasno metodologiji izrade nacionalnih izvještaja o klimatskim prom-

jenama, cijeli postupak od procjene ranjivosti do djelovanja na planu adap-tacije dat je grafički na Slici 9.

Slika 9. Faze bavljenja klimatskim promjenama u BiH (A. Knežević, 2008 prema IPPC metodologiji)

Figure 9. Stages of dealing with climate changes in B&H (A. Knežević, 2008, according IPPC methodology)

Za procjenu ranjivosti i identifikaciju mjera adaptacije, pri izradi Prvog nacionalnog izvještaja primijenjena je DPSIR metoda (DPSIR, 2004), koju koristi Evropska agencija za okolinu, a također je bila primijenjena i pri izradu Strategije zaštite okoline Federacije Bosne i Hercegovine (Slika 10).



Slika 10. DPSIR metoda (izvor: INC BiH, 2009)Figure 10. DPSIR method (Source: INC BiH, 2009)

DPSIR metoda se sastoji u određivanju indikatora:D – pokretačka snaga (Driving force)P – pritisak (Pressure)S – stanje (State)I – uticaj (Impact)R – odgovor (Response).

Neki od ovih indikatora su opisni, dok su drugi mjerljivi i mogu se pra-titi, ili u jednoj državi tokom određenog vremenskog perioda, ili u poređe-nju sa nekoliko država u određenom vremenskom periodu. Karakteristična pokretačka snaga (D) vezana za ranjivost prostora BiH u smislu klimatskih promjena je: (i) klimatska promjena u BiH je uzrokovana antropogenskim emisijama gasa staklene bašte, (ii) BiH se nalazi na području gdje će nepo-voljne klimatske promjene biti veoma izražene, (iii) BiH nema institucio-nalni kapacitet ni da istraži elemente ranjivosti izazvane promjenom klime, niti da prognozira ranjivost u narednim decenijama, kao ni da poduzme mjere za adaptaciju, (iv) postoje međunarodni mehanizmi za podršku mje-ra adaptacije klimatskim promjenama u BiH, koje se još ne koriste.

Pritisak (P) dolazi iz klimatskih promjena (UNEP Priručnik, 2009):• povećanje intenziteta sunčevog zračenja;• promjena režima padavina i smanjenje količine padavina, posebno

snijega, čiji je rezultat i promjena godišnje količine padavina, se-zonske promjene;

• promjena oblačnosti ljeti i zimi;



• promjena dnevne i noćne temperature u sezonama;• promjena količine snijega i vremena prvog i posljednjeg snijega u

zimskoj sezoni;• učestalost vremenskih nepogoda po intenzitetima;• pomjeranje klimatskih pojaseva.

Pritisak se ogleda na promjenu stanja (S) u prirodi. Kako se razvoj druš-tva zasniva na korištenju elemenata prirode, promjena stanja može se po-dijeliti na tri kategorije: (i) priroda, (ii) priroda kao resurs i (iii) kvalitet života (slovenačka metodologija)

Odgovor (R) društva (zajednice, države) obuhvata sljedeće: (i) otkla-njanje promjena (na primjer, odlazak po vodu 2 km dalje, rad u pretoploj fabričkoj hali...), (ii) osiguranje od rizika (putem osiguravajućih društava, posebno za slučajeve gubitka prinosa u poljoprivredi zbog nevremena...), (iii) adaptacija (intervencije vezane za osiguranje prirodnih resursa, pro-mjena proizvodnog programa, promjena tehnologija osiguranja kvaliteta i radnih uslova...) i (iv) promjena ponašanja (promjena slike potrošnje, veća briga oko prirodnih resursa i proizvodnih dobara).

Odgovor društva se odnosi na ljudske aktivnosti, odnosno privredne grane: (i) očuvanje biološke raznolikosti, (ii) vodoprivreda, poljoprivre-da, šumarstvo (privredne grane koje su neposredno vezane za prirodu kao resurs), (iii) energetika, zgradarstvo, industrija, saobraćaj, upravljanje otpadom (grane i djelatnosti pod uticajem snažnog tehnološkog razvoja – tehničke podloge za adaptaciju klimatskim promjenama, kao i za sma-njenje emisije stakleničkih gasova, (iv) turizam i rekreacija (suočavaju se sa izmijenjenim uslovima za obavljanje djelatnosti), (v) javno zdravstvo i zdravstvena sigurnost na radnom mjestu (izmijenjeni uslovi ugodnosti života i rada) i (vi) socijalna politika (djelovanje države u slučaju gubit-ka egzistencijalne osnove dijela stanovništva prouzrokovanog klimatskim promjenama).

Planirane mjere adaptacija su zasnovane na poznavanju potencijala za promjene i barijera koje se suprotstavljaju promjenama (Knežević, 2008). ovi potencijali, odnosno barijere su:

• prirodni potencijali (na primjer, intenzitet sunčevog zračenja povo-ljan za proizvodnju korisnih oblika energije):

• tehnički potencijali i barijere (npr. nedostatak tehnologije za kon-verziju energije sunčevog zračenja);

• ekonomski potencijali i barijere (ekonomičnost izgradnje i korištenja uređaja za konverziju energije sunčevog zračenja u električnu energiju, na primjer);



• tržišni potencijali i barijere (ponuda i potražnja tehnologija, proi-zvoda i usluga) i

• društveni potencijali i barijere (svjesnost i educiranost zainteresi-ranih strana).

Svaki nabrojani potencijal je manji od prethodnog za koliko su veće barijere koje treba savladati. Mjere adaptacije se odnose na zaštitu priro-de i održivi razvoj društva i privrede, koji čine kompatibilnost privrede, društva i prirode u datoj državi. Ključna uloga u usmjeravanju razvoja na održivost se sastoji od privrednog podsticaja, koji može biti opći u državi (na primjer, ekološki fond, finansiranje putem investicionih banaka) ili koji rezultira mogućnošću da razvijene države mogu ispuniti neke od svojih obaveza putem smanjenja emisija gasa staklenika u drugim državama, dr-žavama koje nisu članice Aneksa I Konvencije o klimatskim promjenama, putem mehanizama čistog razvoja.

BiH je veoma ranjiva na klimatske promjene i biće značajno izložena prijetnjama od klimatskih promjena. BiH također ima visoku osjetljivost na ove prijetnje zbog toga što je ekonomska uloga sektora „osjetljivih na klimu“, kao što su poljoprivreda i šumarstvo (i uloga hidroelektrana u sek-toru energije u manjoj mjeri), sa značajnim sekundarnim uticajem. Bosna i Hercegovina također ima veoma ograničene sposobnosti adaptacije za rje-šavanje klimatskih rizika. Neke od mjera adaptacije na klimatske promjene su obrađivane u sklopu Prvog nacionalnog izvještaja o klimatskim promje-nama BiH u skladu sa Okvirnom konvencijom o klimatskim promjenama i one su date u Tabeli 1.

Bosna i Hercegovina ne može gotovo ništa da učini na suzbijanju kli-matskih promjena, ona mora da se njima adaptira kako bi smanjila gubitak biodiverziteta, šete u privredi i pogoršane uslove života. Prvi nacionalni izvještaj o klimatskim promjenama u BiH (INC BiH, 2009) dao je prijed-log mjera po oblastima, karakterišući ih kao primarne i sekundarne mjere. Međutim, da bi se ove mjere sprovele, treba da na tome rade zajednički na-učnici i eksperti, te predstavnici resornih ministarstava. Samo tako će biti moguće saznanja o ranjivosti i o mogućnostima adaptacije ugraditi u sek-torske strategije razvoja u BiH. Ekspertski rad mora biti realiziran na nivou BiH kao teritorije, a implementacija mjera prema ustavnim nadležnostima, tj. pretežno u entitetima BiH. Prikaz radnih grupa prema nivoima ranji-vosti BiH, te prema vrstama mjera koji se ovdje predlaže dat je u Tabeli 1.


305BIODIVERSITY – THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS

Tabe

la 1

. Ran

jivos

t i a

dapt

acija

klim

atsk

im p

rom

jena

ma

BiH

za

klju

čne

sekt

ore

Tabl

e 1.

Vul

nera

bilit

y an

d ad

apta

tion

to c

limat

e ch

ange

s fo

r key

sec

tors

of t

he B

&H

Sast

av ra

dne

grup

e

Klju

čni s

ekto

r

Ranj

ivos

t

Prim

arne

mje

re

adap

taci

je

Seku

ndar

ne m

jere

ad

apta

cije

Blok

1PR

IRO

DA

I O

KOLI

Š:

Eksp

erti:

ekol

ogija

, klim

atol

ogija

, hid

rolo

gija

, kop

no i

obal

no p

odru

čje,

zaš

tita

okol

ine

i za

štita

prir

ode

Min

ista

rstv

a: z

a ok

olin

u/ek

olog

iju; z

a si

gurn

ost

Kopn

o

Pom

jera

nje

klim

atsk

ih z

ona

prem

a sj

ever

u i u

skl

adu

sa

nadm

orsk

om v

isin

om.

Nem

oguć

nost

nek

ih

ekos

iste

ma

i vrs

ta d

a se

pr

ilago

de b

rzim

pro

mje

nam

a kl

ime.

Deg

rada

cija

tla

zbog

sm

anje

nja

snab

dije

vanj

a vo

dom

.

Prov

ođen

je m

jera

zaš

tite

priro

de u

cije

loj d

ržav

i. Po

veća

nje

u ko

ličin

i ter

itorij

e ko

ja je

zak

onom

odr

eđen

a ka

o za

štić

eno

podr

učje

. Ra

zmat

ranj

e po

tenc

ijaln

ih

prom

jena

sta

ništ

a zb

og

klim

atsk

ih p

rom

jena

kad

a se

od

ređu

ju g

rani

ce n

acio

naln

ih

park

ova

i zaš

tićen

ih o

blas

ti.

Pobo

ljšan

ja u

zak

onod

avno

m

sist

emu

i pro

vođe

nju

u po

druč

ju p

rirod

ne z

aštit

e.

Pobo

ljšan

je s

iste

ma

upra

vlja

nja

zašt

ićen

im

obla

stim

a.

Oba

lno

podr

učje

Rizi

k od

ero

zije

i de

ficije

ncija

tla

zbog

po

rast

a ni

voa

mor

a.Po

veća

nje

tem

pera

ture

vod

e.

Ukl

juče

nost

u p

ro-

gram

e up

ravl

janj

a ob

alni

m z

onam

a Re

publ

ike

Hrv

atsk

e.

Sman

jenj

e an

trop

ogen

ih u

ticaj

a u

obal

nim

i m

orsk

im

obla

stim

a.

Upr

avlja

nje

voda

ma

Prom

jena

u s

ezon

skim

to

kovi

ma

rijek

a.Sm

anje

nje

količ

ine

toka

vo

de u

rije

kam

a.Te

škoć

e u

snab

dije

vanj

u vo

dom

za

dom

aćin

stva

i in

dust

riju.

Izgr

adnj

a br

ana

i aku

mul

acija

za

pro

izvo

dnju

el

ektr

ične

ene

rgije

u

hidr

oele

ktra

nam

a,

za p

oljo

priv

redu

, za

snab

dije

vanj

e vo

dom

st

anov

ništ

va, t

uriz

am,

uzgo

j rib

e itd

.

Obu

ka iz

efik

asne

upo

-tr

ebe

vode

i sm

anje

nja

gubi

taka

u d

istr

ibuc

iji.

Jača

nje

sist

ema

nad-

gled

anja

i pr

edvi

đanj

a ko

ličin

a vo

de.

Razv

oj s

iste

ma

hidr

ološ

-ki

h in

form

acija

.

Blok

2PR

IRO

DA

KA

O R

ESU

RS:

Eksp

erti:

poljo

priv

reda

i st

očar

stvo

, šum

arst

vo, e

nerg

etik

a i r

udar

stvo

, kor

ište

nje

voda

Min

ista

rstv

a za

pol

jopr

ivre

du, š

umar

stvo

i vo

dopr

ivre

du, m

inis

tars

tva

za e

nerg

iju, m

inis

tars

tva

za tu

rizam

Poljo

priv

reda

i uz

goj s

toke

Pr

omje

na u

reži

mu

pada

vina

.Pr

omje

na u

sez

onsk

im te

mpe

-ra

tura

ma

vazd

uha.

Sman

jenj

e u

podr

učju

obr

adi-

vog

zem

ljišt

a.N

edos

tata

k sn

ježn

og p

okriv

a-ča

za

zašt

itu z

imsk

ih u

sjev

a.

Prom

jene

u s

truk

turi

usje

va.

Mod

ifika

cija

rota

cije

usj

eva.

U

klju

čeno

st p

oljo

priv

rede

u

prog

ram

e up

ravl

janj

a vo

dam

a.Iz

grad

nja

akum

ulac

ija i

kana

la

za p

otre

be p

oljo

priv

rede

. U

potr

eba

tehn

ika

navo

dnja

va-

nja

kap

po k

ap.

Obu

ka fa

rmer

a i d

onos

ioca

od

luka

o n

ovim

tehn

olog

ijam

a ob

rađi

vanj

a ze

mlji

šta.

O

buka

o z

aštit

i sto

ke o

d pr

evel

ikih

vru

ćina

. Po

moć

farm

erim

a da

pok

rivaj

u tr

oško

ve p

olis

a os

igur

anja

od

vrem

ensk

ih n

epog

oda.

Šum

arst

vo

Gub

itak

biod

iver

zite

ta z

bog

klim

atsk

ih p

rom

jena

.O

pasn

ost o

d po

veća

ne v

ekto

r-sk

e ak

tivno

sti i

poj

ava

bole

sti

bilja

ka.

Oba

vlja

nje

deta

ljnog

map

ira-

nja

šum

a.

Pošu

mlja

vanj

e go

leti.

Pr

omje

na v

rsta

u p

roce

su

razv

oja

šum

a.U

spos

tava

pla

ntaž

a šu

ma

za

potr

ebe

indu

strij

e i e

nerg

ije.

Pove

ćana

zaš

tita

šum

a pr

otiv

št

etoč

ina

i bol

esti

bilja

ka.

Viso

k ni

vo b

rige

za z

aštit

u šu

ma.

Po

boljš

anje

sis

tem

a za

štite

od

šum

skih

pož

ara.

Ruda

rstv

o i e

nerg

etik

a

Dug

oroč

no s

man

jenj

e po

traž

nje

za u

gljo

m.

Prom

jene

u š

emi s

ezon

ske

potr

a-žn

je e

lekt

rične

ene

rgije

.N

eade

kvat

no s

nabd

ijeva

nje

vodo

m u

aku

mul

acio

nim

jeze

rima

hidr

oele

ktra

na z

bog

prom

jena

u

količ

inam

a pa

davi

na.

Plan

iranj

e ra

zvoj

a en

erge

tike

unu-

tar i

nici

jativ

e re

gion

alne

sar

adnj

e (J

ugoi

stoč

na E

vrop

a).

Uvo

đenj

e in

tegr

irano

g up

ravl

janj

a vo

dnim

resu

rsim

a.Ra

zvoj

obn

ovlji

vih

izvo

ra e

nerg

ije

radi

pro

mov

iranj

a m

oguć

nost

i za

posl

enja

(pos

ebno

u s

elim

a) i

sman

jenj

e za

visn

osti

od u

voza

en

ergi

je.

Ukl

juči

vanj

e ef

ekat

a oč

ekiv

anih

kl

imat

skih

pro

mje

na to

kom

ra

zvoj

a go

dišn

jih i

sezo

nski

h en

erge

tski

h bi

lans

a.

Stim

ulac

ija p

oveć

anja

ene

rget

ske

efika

snos

ti na

str

ani p

otra

žnje

(z

grad

arst

vo, i

ndus

trija

, tra

nspo

rt).

Javn

e ka

mpa

nje

i obu

ka o

en

erge

tsko

j efik

asno

sti.

Turiz

am

Sman

jenj

e po

tenc

ijala

za

zim

ski

turiz

am.

Prom

ovira

nje

razv

oja

turiz

ma

toko

m c

ijele

god

ine.

Osi

gura

nje

info

rmac

ija p

redu

zet-

nici

ma

iz in

dust

rije

turiz

ma

o oč

e-ki

vani

m k

limat

skim

pro

mje

nam

a (p

rom

jena

snj

ežno

g re

žim

a).

Proi

zvod

nja

vješ

tačk

og s

nije

ga.



Ključni razvojni dokumenti kao rezultat mjera za adaptaciju klimatskim promjenama uključuju prostorne planove (korištenje prostora za ljudske aktivnosti), tehnološki razvoj (sa ciljem smanjenja rizika koji donose kli-matske promjene, kao i dostignuća za smanjenje emisija gasa staklenika) i planove humanog razvoja (širok spektar komponenti). Pitanja adaptacije također bi trebalo uključiti u državne ekonomske politike, naročito u one koji imaju uticaja na ekonomski sistem i međunarodnu trgovinu (što je od posebnog značaja za male države). Značajan doprinos realizaciji ovakvog pristupa može dati izrada Drugog nacionalnog izvještaja, te učešće BiH u realizaciji međunarodnih projekata koji se odnose na biodiverzitet i zaštitu prirode, kroz korištenje obnovljivih izvora energije, prekograničnu saradnju i drugo. U stvari, ovakav pristup bi bio koristan i da nema klimatskih prom-jena. Međunarodna aktivnost i saradnja na suzbijanju klimatskih promjena i primjeni mjera adaptacije ugroženih država, njihovih teritorijalnih dijelova i sektora može biti samo dodatni stimulans programiranju razvoja BiH.

ZAKLJUČAKBosna i Hercegovina se nalazi u dijelu Evrope koji je najviše izložen

nepovoljnim klimatskim promjenama. Uočen je značajan porast temper-ature u gradovima, te promjena režima padavina. Ovaj trend će se nas-taviti. Najveće uočene promjene se odnose na režim padavina. Očekuju se duži sušni periodi ljeti, te više kiše i manje snijega tokom zime. Ovim se značajno mijenja hidrološki ciklus. Umjesto snijega koji se na proljeće polako topi i natapa tlo i puni podzemne akvifere, kišne oborine se slijevaju u rijeke što izaziva poplave (već uočeno u toku zimskih perioda 2009/10. i 2010/11. Ovo zahtijeva značajne intervencije na regulisanju poplava, te korištenju voda za poljoprivredu, snabdijevanje gradova i za energetiku. Klimatske promjene treba da se ugrade u sve sektorske strategije u BiH (teritorijalno i po resorima). Ovdje je predloženo da se oforme četiri virtu-alne radne grupe (za prirodu, za prirodu kao resurs, za korištenje prostora i za društveno-ekonomski razvoj). Svaku od grupa bi sačinjavali naučnici i eksperti, kao i predstavnici relevantnih ministarstva na nivou BiH i en-titeta. Cilj ovih grupa bio bi ustanovljenje stručnih podloga za sektorske strategije razvoja i definisanje potreba za međunarodnu pomoć. Mjere bi se implementirale prema teritorijalnim nivoima, odnosno institucionalnom uređenju BiH.


307

Literatura

Internet: http://www.unfccc.ba (pristupljeno 18.10.2010).

INC BiH. 2009. Prvi nacionalni izvještaj Bosne i Hercegovine u skladu sa Okvirnom konvencijom Ujedinjenih Nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC), 2009.

IPCC. 2001. International Panel for Climate Changes: The third assessment report.

Marušič I. i dr. 2003. Študija za celovito presojo vplivov na okolje za Strategijo prostorskega razvoja Slovenije; Ministrstvo za okolje, prostor in energijo – Urad za prostorsko planiranje.

Knežević A. i dr. 2008. Studija ranjivosti prostora Federacije BiH, IPSA Institut d.o.o. i Institut za hidrotehniku Građevinskog fakulteta Sarajevo d.d.

Knežević A., Čomić J. 2001. Leksikon okoline/okoliša/životne sredine, CETEOR, Sarajevo.

Knežević A. 2008. Sustainability of the current energy and energy industry paradigm, IEEP Industrial energy and environmental protection in South-East Europe, Zlatibor Serbia.

Šator S., Knežević A., Čomić J. 2004. Okolina u strategijama razvoja Bosne i Hercegovine, CETEOR, Sarajevo.



BIODIVERZITET LIMNOFAUNISTIČKOG PODRUČJA DINARSKI ZAPADNI BALKAN U LIMNOFAUNI

EVROPEBIODIVERSITY OF LIMNOFAUNISTIC AREA OF THE DINARIC

WESTERN BALKAN INSIDE THE LIMNOFAUNA OF EUROPE

Nevenka PAVLOVIĆ, Boro P. PAVLOVIĆPrirodno-matematički fakultet Univerziteta u Banjoj Luci

Banja Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovinae-mail: [email protected]

SAŽETAKBiodiverzitet ili biološka raznolikost i njegova zaštita sve više zaokupljaju pa-

žnju naučnika od 1986. godine kada je rođen ovaj pojam. Limnofauna je fauna kopnenih voda, a limnofauna Evrope je u žiži interesovanja limnologa od prvog izdanja Illiesovog djela Limnofauna Europaea 1967. i drugog 1978. godine. Cilj rada je da se uporedi stanje biodiverziteta limnofaunističkog područja 5 – Za-padni Balkan sa biodiverzitetom limnofaune područja koja ga okružuju od uku-pno 27 limnofaunističkih područja Evrope. Učešće informacija (H) za područje 5 poređeno je sa cjelinom informacije svih 27 područja limnofaune Evrope na osnovu podataka o odsustvu (N) i prisustvu (O, P, Q, R, S (S)) vrsta i podvrsta iz obuhvaćenih 15 filuma (P01, P02, …, P15). Poređenje je obavljeno i sa susjed-nim područjima (označenim sa 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11), kao i sa narednim krugom susjednih područja Zapadnog Balkana (x, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, Y). Biodiverzitet je sagledan i na osnovu broja zajedničkih vrsta u kombinacijama







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.19


BIODIVERZITET LIMNOFAUNISTIČKOG PODRUČJA DINARSKI ZAPADNI BALKAN

objedinjavanja limnofunističkog područja 5 Dinarski zapadni Balkan sa susjed-nim područjima 3, 4, 11, 10, 7, 6. Zajednički broj vrsta ukazuje na različite nivoe objedinjenosti limnofaune susjednih područja. Prosječna faunistička istovjetnost opada od 0,522 (ako se priključi jedno od područja Dinarskom zapadnom Balka-nu) do 0,278 (kada se priključi svih šest susjednih područja).

Ključne riječi: biodiverzitet, limnofauna, Evropa, limnofaunistička područja, Dinarski zapadni Balkan

ABSTRACTBiodiversity, or biological diversity, and its protection is increasingly attracting

the attention of scientists since 1986 when this term was born. Limnofauna, or the fauna of inland waters, as limnofauna Europe is a major focus for Limnology of the first edition of this work Illies-Limnofauna Europaea 1967th and second 1978th year. The aim of this work is to compare the state of biodiversity of limnofaunistic area 5 – the Western Balkans to biodiversity of limnofaune areas around it, amoung of the 27 limnofaunistic regions in Europe. Participation of information (H) for the area 5 was compared with the whole information of all 27 areas of Europe on the basis of data on the absence (N) and presence (O, P, Q, R, S (S)) of species and subspecies included in the 15 phyla (P01, P02, ..., P15). Comparison was done also with neighboring areas (marked with 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11), as well as the next round of neighboring areas of Western Balkan (x, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, Y). Biodiversity is viewed too on the bases of the number of common species in the combinations merge limnofaunistic area 5 the Dinaric Western Balkan with the neighboring areas 3, 4, 11, 10, 7, 6. Common species indicates different levels of amalgam limnofaune neighboring areas. The average faunistic similarities decrease from 0.522 (if one of the areas would be conected to Western Balkan) to 0.278 (when all the six neighboring areas have been connected).

Key words: biodiversity, limnofauna, Europe, limnofaunistic area, the Dinaric Western Balkan

UVODAristotelova ljestvica živih bića rezultat je posmatranja raznolikosti ži-

vog svijeta i prirodnih sistema Balkanskog poluostrva. Pojava velikih umo-va u nauci, prirodnjaka kao što je Line, Darvin i mnogi drugi, doprinijela je uočavanju raznovrsnosti živog svijeta. Interesovalo ih je zašto su pojedini dijelovi svijeta bogatiji vrstama, a neki siromašniji, te čime su uslovljene takve razlike.

Danas se sve više, a posebno u naučnoj javnosti govori o biodiverzi-tetu, odnosno biološkoj raznovrsnosti i različitosti. Ovaj pojam je rođen


Nevenka PAVLOVIĆ & Boro P. PAVLOVIĆ

na sastanku Nacionalne Akademije Nauka (SAD) i Smitsonijevog instituta održanom u Vašingtonu septembra 1986. godine. Biodiverzitet kao riječ se često koristi za biotičku raznolikost, u novije vrijeme (posebno poslije Konferencije UN o životnoj sredini i razvoju, u Rio de Žaneiru, 1992. go-dine) i u smislu specijskog, taksonomskog, ali i drugih diverziteta, ne samo biotičkih i cenotičkih sistema.

U literaturi postoji čitav niz različitih definicija biodiverziteta različitih autora. Prema navodu OTA (OTA 1987), „terminom biodiverzitet obuhva-ćeni su svi različiti ekosistemi, geni i njihova relativna brojnost – izobilje, bogatstvo, abundancija“ (OTA 1987).

Tako na primjer „biodiverzitet obuhvata sve vrste biljaka, životinja i mikroorganizama i ekosisteme i ekološke procese čije su one (vrste) dio“ (McNeely et al. 1990).

Za biodiverzitet Heywood i Watson (1995) kažu da je to „sveobuhvat-nost svih oblika života“.

Enger i Smith (2004) tumače da biodiverzitet predstavlja „mjeru razno-vrsnosti vrsta prisutnih unutar jednog ekosistema“.

Brennan i Withgott (2005) kažu: „biodiverzitet je raznovrsnost života i svih njegovih formi, nivoa i kombinacija“.

Američki ekolog Lovejoy (Lovejoy, 1980) biodiverzitet upoređuje sa ogromnom bibliotekom u kojoj su knjige napisane na različitim jezicima i koje nisu još uvek pročitane i koje čekaju da njihova sadržina bude odgo-netnuta. Prema njemu, u tim nepročitanim i djelimično pročitanim knjiga-ma se kriju rješenja opstanka čovječanstva.

Postoje tri neraskidiva i međusobno uslovljena nivoa kroz koje se rea-lizuje biodiverzitet, kako u prostoru tako i u vremenu (Stevanović & Vasić, 1995a, 1995b). To su genetički, specijski i ekosistemski nivo. Genetički di-verzitet je ukupan broj i ukupna raznovrsnost gena, genetičkih informacija uključenih u sve vrste na Zemlji, od mikroorganizama do sisara. Ekosistem-ski diverzitet je raznovrsnost iznad specijskog nivoa, odnosno raznovrsnost staništa, životnih zajednica, ekosistema i predjela. Specijski diverzitet obu-hvata sve vrste na Zemlji od nastanka života do danas. Raznovrsnost neke sistematske grupe predstavljena je brojem vrsta u toj grupi. Posebna upo-treba specijskog diverziteta postoji u ekologiji, odnosno biocenologiji. Spe-cijski diverzitet obuhvata dva kvantificirana aspekta koji se u biocenologiji označavaju kvalitativnim i kvantitativnim sastavom biocenoze. Kvantifika-cija kvalitativnog sastava biocenoze je broj vrsta koje sačinjavaju tu bioceno-zu. Komparacija biocenoza obavlja se na osnovu prisustva ili odsustva vrsta. Drugi kvantificirani pokazatelj specijskog diverziteta biocenoze obuhvata


broj jedinki kojima je zastupljena vrsta u biocenozi. Na taj način analiza specijskog diverziteta u biocenologiji obavlja se uz korištenje različitih opš-tih pristupa iz matematike (Pileou, 1974, 1975, 1977, Southwood, 1971). U biogeografskim proučavanjima naglasak je na prvom aspektu specijskog di-verziteta, na prisustvu i odsustvu vrsta ili viših taksona u biogeografskim cjelinama i njihovim hijerarhijama te u poređenju sličnosti i razlika u sa-stavu vrsta područja (Williams, 1964). Smatra se da na Zemlji živi 5-80 mi-liona vrsta, a samo je 1,5 miliona do danas opisano. Od navedenog broja opisano je oko 1 milion životinjskih i oko 1/2 miliona biljnih vrsta – preciz-nije 1435662 (McNeely et al., 1990). Najčešća procjena je da danas živi oko 10 miliona vrsta (Hammond, 1995), a da samo insekata ima oko 30 miliona prema Odegaard (2000). Neki biolozi procjenjuju da se ukupan broj organ-skih vrsta na našoj planeti kreće oko 100 miliona (Pimm et al., 1995).

U biocenološkim proučavanjima sagledavanje specijskog diverziteta svo-di se na populacioni diverzitet u kome se analizira broj populacija i brojnost svake populacije. Za takve analize široko se koriste postupci zasnovani na teoriji informacija (Shannon, 1948). Biocenoza predstavlja cjelinu sastavl-jenu od nekog broja jedinki datog skupa populacija. Jedinka je predstavnik vrste, pa bi učestalost jedinki, u biocenozi predstavljenih vrsta, sa stanovišta jezika odgovarala učestalosti riječi u govornoj ili pisanoj cjelini. Ako uzme-mo da su biota, fauna i flora biotski rječnik nekog područja, može da se očekuje da postoje zakonitosti i pravilnosti prisustva riječi – speciesa iz raz-ličitih krupnijih srodnih taksona koje bi odgovarale zakonitostima i pravil-nostima o informaciji i entropiji. Primjerena primjena ovih opštih pristupa u oblasti proučavanja biota, faune i flore još uvijek nije dovoljno osmišljena. Međutim, i formalizovana (nekad se može reći i objektivizirana) primjena često doprinosi razumijevanju odnosa među odabranim karakteristikama sastava i geografskog rasporeda dijelova i cjelina biota, faune i flore.

Iz razumijevanja distribucije raznovrsnosti živog svijeta proistekla su mnoga shvatanja zakonitosti koje djeluju u njegovom postojanju. Sama raz-novrsnost živog svijeta, posmatrana u okviru određenih biota, flora i fauna, upućuje na postojanje geografskih varijanti zastupljenosti taksona, pred-stavnika živog svijeta. Prostorna varijacija prisustva i odsustva vrsta i pod-vrsta uslovljena je kapacitetom prostora (njegovom zauzetošću ili nezau-zetošću), karakteristikama prostora, karakteristikama predstavnika taksona i njegovim geografskim i ekološkim pozicijama u prethodnim stanjima u odnosu na dati geografski prostor.

Prostorna varijacija sastava biota, flore i faune samo je stanje koje nije nužno i promjenljivost živog svijeta. Procesi disperzije dovode do varijacije



stanja biota, flore i faune. Ekstinkcija predstavlja drugi proces koji mijen-ja stanje predstavljenosti taksona u raznovrsnosti nekog područja. Potpu-na ekstinkcija (izumiranje nekog taksona sasvim izvjesno predstavlja izvor promjenljivosti živog svijeta. Postojanje tog procesa promjenljivosti po-tvrđeno je ne samo u geološkim razdobljima i istorijskim periodima, nego i u savremenom dobu. Nastanak i stvaranje novih vrsta i općenito novih taksona je proces promjenljivosti živog svijeta koji doprinosi povećanju raz-novrsnosti živog svijeta, a takođe povećava bogatstvo biota, flore ili faune u prostoru u kome se pojavi nastala vrsta, odnosno takson. Promjenljivost u sklopu Biosa obuhvata različite nivoe sistema, počevši od molekularnog nivoa (prvenstveno od molekula koje učestvuju u prenosu genetičkih infor-macija), pa do taksonskog i cenotičkog nivoa.

Procjene pokazatelja specijskog diverziteta limnofaune EvropeUdžbenički prikaz problema procjene ukupnog specijskog diverziteta i

njegovih promjena (Tucović, 1990) na bazi prethodnih radova (Simpson, 1953, Zavadskii, 1968) pruža osnovu za orijentaciona izračunavanja para-metara koji bi donekle mogli da se primijene ili testiraju i na karakteris-tikama specijskog diverziteta limnofaune Evrope. Kada se uzme 1 milion za maksimalno predviđanje prosječnog broja istovremeno živućih vrsta od postojanja života i 500 hiljada godina za minimalno predviđanje prosječ-nog vremena postojanja vrsta, onda bi maksimalni prosjek zamjene broja iznosio 2 vrste godišnje. Međutim, na osnovu istog izvora, kada se uzmu srednja predviđanja 625 hiljada vrsta i 275 hiljada godina, onda je sredn-je predviđanje zamjene 0,2273 vrsta godišnje, a predviđeni minimum 250 hiljada vrsta i predviđeni maksimum 5 miliona godina daje minimalni prosjek zamjene od 0,05 vrsta godišnje. Ovakve podatke treba uzimati s rezervom jer za većinu poznatih vrsta nema podataka o njihovom trajanju (Tucović, 1990). Prosjeci stanja na dugoj skali vremenskih serija obuhvata-ju široke raspone za pojedine slučajeve, npr. od vrsta živih fosila (koje traju od prvih fosilnih ostataka) do onih čija pojava ne bude registrovana niti u obliku fosila niti proučavanjem savremenog živog svijeta.

Polazeći od datih procjena koje se odnose na bios tokom njegovog po-stojanja na Zemlji, odnosno biosferi, mogu se dati procjene i za određene dijelove i podsisteme. Srazmjere prostora i vremena postojanja neke bio-geografske cjeline mogu se uzeti za davanje pretpostavki o dijelu varijacija flore i faune koje su rezultat promjenljivosti živog svijeta. Polazeći da je



ukupna površina Zemlje 510 miliona km2, a da u tome jezera i tekućice zauzimaju 2 miliona km2, onda bi se iz uniformne raspodjele moglo očeki-vati da na kopnene vode otpada 0,0039 dijelova raznovrsnosti.

Fauna kopnenih voda – limnofauna, odnosno limnofauna Evrope se našla u žiži interesovanja niza autora. Za 14457 vrsta koje se navode za limnofaunu Evrope prema stanju 1975. (Illies, 1978) moglo bi se na osno-vu datih procjena o brzini zamjene usljed promjenljivosti očekivati da te vrste u sklopu biosa budu zamijenjene u rasponu za sredinu od 1853462 do 74138462 godina ili srednja procjena bi iznosila 16310462 godina. Ako se to vrijeme protegne od sadašnjosti u prošlost, onda doseže raspon od kraja pliocena ili početka pleistocena do gornje krede, a sredina bi bila pri kraju prve petine miocena. Prije 74 miliona godina Sjeverna Amerika još nije bila potpuno odvojena od Evroazije, odnosno Holarktik je imao kon-tinuitet kopna. Prije 16 miliona godina jedinstveno ostrvo Irske i Velike Britanije bilo je odvojeno od Evrope. Istovremeno, dugi zaliv Sredozemnog mora koje ide sadašnjom dolinom Rone, proteže se sve do Kaspijskog mora. Tim zalivom od kopna Evrope, koje se proteže od Iberijskog poluostrva, odvojeno je kopno koje sačinjavaju Alpe, dijelovi Pirinejskog i Balkanskog poluostrva, Karpata (južni dio sadašnjeg Balkanskog poluostrva odvojen je drugim zalivom i povezan sa sadašnjom Malom Azijom). U drugoj polo-vini miocena, Alpi kidaju zaliv tako da se odvaja Sarmatsko more koje se početkom pliocena raspalo na više poluslanih i slatkovodnih pontijskih je-zera. Ova jezera krajem pliocena su slatkovodna. To je upravo granica naj-manje procjene prosjeka vremena (1,85 miliona godina) za izmjenu broja vrsta koje se danas javljaju u limnofauni Evrope. Krajem tercijara nastupilo je i ledeno doba u kojem je veći dio Evrope bio pod lednikom. Pod jedin-stvenom ledničkom masom bila je Skandinavija, Velika Britanija i Irska, pa sve do Rusije. Južniji veći izolovani lednici su na Alpama i Pirinejima, a manji i na drugim južnijim visokim planinama. Većina predstavnika lim-nofaune iz ranijih perioda bila je potisnuta u južnija područja. Poslije ove glacijacije nastupila je interglacijacija, a zatim je bilo još nekoliko ciklusa sa manje moćnim glacijacijama. Promjene temperaturnih uslova pomjerale su područja rasprostranjenja, sužavali su se ili širili, objedinjavali ili cij-epali areali vrsta. Popunjavanje praznih prostora odvijalo se disperzionim procesima. Postoji vjerovatnoća da su predstavnici nekih grupa organiza-ma u aktivnom ili inaktivnom obliku preživjeli glacijaciju u pojedinim područjima i biotopima. To bi naravno umanjivalo ulogu disperzionih procesa u obnovi faune.



PODACI I METODE ANALIZEAnalizom edicije Limnofauna Europaea (Illies, 1978) obuhvaćene su

15384 vrste i podvrste koje su sistematizovane u 15 filuma u okviru regnu-ma Animalia (Pavlović, 2002). Za navedenu analizu korištena je Illiesova limnofaunistička podjela Evrope (Illies, 1967, 1978). On Evropu dijeli na 25 limnofaunističkih područja – geografskih regiona, a zatim im pridodaje i dva susjedna područja (Sjeverna Afrika i Mala Azija), pa ih ukupno ima 27 (Tabela 1).

Tabela 1. Limnofaunistička podjela Evrope (Illies, 1978)Table 1. Limnofaunistic division of Europe (Illies, 1978)

Položaj limnofaunističkog područja Zapadni Balkan u limnofauni Ev-rope prikazan je u slijedu bližih i daljih susjeda (Slika 1 i 2).

Slika 1. Prstenovi susjeda područja 5 – Dinarski zapadni Balkan – obuhvatniji pristup (unutrašnji prsten: 3, 4, 11, 10, 12, 7, 6; vanjski prsten: X, 13, 8, 9, 14, 16, 25, Y)

Figure 1. Rings of neighbor areas 5 – Dinaric Western Balkans – more-comprehensive approach (the inner ring: 3, 4, 11, 10, 12, 7, 6; the outer ring: x, 13, 8, 9, 14, 16, 25, Y)

x SJEVERNA AFRIKA (PALEARKTISA) 14 CENTRALNA RAVNICA1 IBERIJSKO POLUOSTRVO, BALEARI, AZORI I MADEIRA 15 BALTIČKA PROVINCIJA2 PIRINEJI 16 ISTOČNA RAVNICA3 ITALIJA SA KORZIKOM, SARDINIJA, SICILIJA, MALTA 17 IRSKA4 ALPE 18 ENGLESKA5 DINARSKI ZAPADNI BALKAN 19 ISLAND6 HELENSKI ZAPADNI BALKAN 20 BOREALNA VISOKA OBLAST7 ISTOČNI BALKAN 21 TUNDRA8 ZAPADNE SREDNJE PLANINE 22 SJEVERNA ŠVEDSKA9 CENTRALNE SREDNJE PLANINE 23 TAJGA10 KARPATI 24 KAVKAZ11 MAĐARSKA RAVNICA 25 KASPIJSKA NIZIJA12 PONTIJSKA PROVINCIJA Y MALA AZIJA – GRANIČNO PODRUČJE13 ZAPADNA RAVNICA



Slika 2. Prstenovi susjeda područja 5 – Dinarski zapadni Balkan – uži pristup (unutrašnji prsten: 3, 4, 11, 10, 7, 6; vanjski prsten: x, 13, 8, 9, 16, Y)

Figure 2. Rings of neighbor areas 5 – Dinaric Western Balkans – narrower approach (the inner ring: 3, 4, 11, 10, 7, 6; the outer ring: x, 13, 8, 9, 16, Y)

Svaki pokušaj da se oštro povuku granice nije moguć i raščlanjenje je jedino ispravno rješenje uz uvažavanje svih poznatih činjenica. Podaci o limnofauni Evrope se, između ostalog, koriste za studije i istraživanja bio-diverziteta i problema njegove zaštite (Kalafatić, 1995; Radović et al., 1995; Knoz, 1998; Soldan et al., 1998).

Balkansko područje kao dio Evrope je izdijeljeno na tri limnofaunistička područja: 5 – Dinarski zapadni Balkan, 6 – Helenski zapadni Balkan i 7 – Istočni Balkan. Za obradu su korištene računarske baze podataka (Pavlović 2002, Павловић 2003, Павловић и Павловић 2008) napravljene uz korištenje svih tabelarnih podataka iz edicije o limnofauni Evrope (Illies, 1978).

Prisustvo vrsta i podvrsta u limnofaunističkom području označeno je u računarskim bazama na šest osnovnih načina, zavisno od stepena pozna-vanja ili karakteristika prisustva: O – prisutnost stvarna; P – prisutnost vje-rovatna (predviđena); Q – prisutnost stvarna (djelimična); R – prisutnost endema; S – sumnjiva priutnost, (S) – sumnjiva prisutnost. Konstatovano odsustvo je označeno sa N, a nedostajući podatak o vrsti primarno je pred-stavljen praznim poljem koje je u obradama transponovano u 0 (nula). Fil-triranje podataka u računarskim obradama obavljano je po pojedinačnim ili objedinjenim područjima na osnovu postojanja ili nepostojanja oznaka o prisustvu ili odsustvu.

Izračunate su količine informacije (Shannon, 1948) o poznavanju limno-faune odabranih područja i sumarno za 27 limnofaunističkih područja. Za izračunavanje količine informacija uzeti su brojevi vrsta i podvrsta za koje



postoje podaci da se ne nalaze i podaci da se nalaze unutar područja raz-dijeljeno po filumima. Količini informacija, na taj način, doprinose i nalazi o odsustvu vrsta i podvrsta. Ovakav pristup podrazumijeva da je područje (kao i drugi oblici grupisanja) podsistem ukupnog sistema informacija. Po-ređenja su data prstenastim dijagramima.

Na kartama su pridruženi brojevi prisutnih vrsta i podvrsta po područ-jima, brojevi zajedničkih vrsta i podvrsta objedinjenih područja, kao i ta-belarni prikazi o brojevima svih nalaza o prisustvu: O, P, Q, R, S, (S); te pouzdanih nalaza o prisustvu: O. Izračunati su prosjeci broja prisutnih vrsta i podvrsta u pojedinačnim područjima te prosjeci broja zajedničkih vrsta za objedinjavana područja, kao i proprcije tog broja u odnosu na prosjek prisutnih. Sa područjem Zapadni dinarski Balkan objedinjivano je jedno, dva, tri, četiri, pet ili svih šest susjednih područja i prebrojavane su vrste i podvrste prisutne u svim objedinjavanim područjima

REZULTATI I DISKUSIJAPrvi dio rezultata obuhvata poređenja udjela komponenti poznavanja

limnofaune (prisustva i odsustva vrsta i podvrsta) Dinarskog zapadnog Balkana sa zbirnim znanjima za svih 27 limnofaunističkih područja te sa obuhvaćenim pojedinačnim područjima prvog i drugog prstena susjeda (Slika 3, 4 i 5). Drugi dio obuhvata poređenja raznovrsnosti limnofaune Dinarskog Zapadnog Balkana sa raznovrsnošću neposredno susjednih po-dručja (Tabela 2, Tabla 1), te poređenja brojeva zajedničkih vrsta u različi-tim objedinjavanjima Dinarskog zapadnog Balkana sa susjednim područ-jima (Tabela 3 do 8, Tabla 2 do 7)

Poređenje sadržaja informacijaPosebna pažnja je posvećena biodiverzitetu područja 5 – Dinarski za-

padni Balkan kroz analiziranje učešća informacija (H) o odsustvu (N) i prisustvu (O, P, Q, R, S (S)) vrsta i podvrsta iz obuhvaćenih filuma (P01, P02, …, P15 po redoslijedu: Porifera, Cnidaria, Plathelminthes, Nemertina, Rotatoria, Gastrotricha, Nematoda, Nematomorpha, Entoprocta, Mollusca, Annelida, Tardigrada, Arthropoda, Ectoprocta i Chordata) u cjelini infor-macije po područjima (Slika 4 i 5).

Prvo je upoređeno područje 5 – Dinarski zapadni Balkan sa svih 27 po-dručja limnofaune Evrope (unutrašnji i spoljašnji prsten, Slika 5). Znatan



dio informacije odnosi se na utvrđeno prisustvo (O) ili utvrđeno odsustvo (N) vrsta i podvrsta u limnofaunističkom području Dinarski zapadni Bal-kan, ali manje nego u sumi 27 limnofaunističkih područja (Slika 5). Učešće endema u ukupnoj informaciji o poznavanju limnofaune Dinarski zapadni Balkan znatno je veći nego za cjelokupnu limnofaunu Evrope.

Slika 3. Učešće informacija (H) o odsustvu (N) i prisustvu (O, P, Q, R, S, (S)) vrsta i podvrsta iz obuhvaćenih filuma (P01, P02, …, P15) u cjelini informacije po područjima

(centralni prsten predstavlja područje 5 i periferni prsten na osnovu sume za svih 27 područja limnofaune Evrope)

Figure 3. Participation of information (H) on the absence (N) and presence (O, P, Q, R, S, (S)) of species and subspecies included in the filum (P01, P02, …, P15) in the general

information of the areas (the central ring represents an area 5 and the peripheral ring based on the sum of all 27 areas of the limnofauna of Europe)

Dalje je poređenje prošireno na područja prvog prstena susjeda: Ita-lija, Alpe, Dinarski Zapadni Balkan, Helenski Zapadni Balkan, Istočni Balkan, Panonska nizija (koncentrični prstenovi od centra ka periferiji područja: 3, 4, 5, 6, 7, 11 i periferni prsten svih 27 područja limnofaune Evrope; Slika 4). Učešće informacije o odustvu (N) iz područja je ujedna-čeno, nešto manje za područja 3, 4, 5 i 6, od područja 7, 11 i sumarno za sva područja. Obrnut je odnos udjela informacije o svim oblicima prisu-stva (O, P, Q, R, S (S)) vrsta i podvrsta, u čemu treba da se naglasi učešće informacije o prisustvu endema (R) za područja Helenski zapadni Balkan i Dinarski zapadni Balkan i nisko poznavanje utvrđenog prisustva (O) u odnosu na sva ostala područja (Slika 4).

Spektar H(atributa)

u H(područja) PRSTENOVI SU PODRUČJE:

5 i Evropa Σ

O

P

q

R S (S)

N

O

P

q R S (S)

P05., N N O P q R S (S)



U narednom poređenju priključena su susjedna područja prvih susjeda Dinarskog zapadnog Balkana. Ukupno je prikazano četrnaest koncentrič-nih prstenova o učešću količine informacija. Koncentrični prstenovi od centra ka periferiji su (Slika 5): x, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, Y i peri-ferni prsten svih 27 područja limnofaune Evrope.

Učešće informacije o odsustvu vrsta i podvrsta (N) je najveće za pod-ručja x – Sjeverna Afrika (Pealearktisa) i područje Y – Mala Azija – gra-nično područje, a za područje 9 najveće je učešće informacije o pouzdano utvrđenom prisustvu (O) u odnosu na preostala područja. Vodeću poziciju po udjelu informacije o endemičnim vrstama i podvrstama (R) zauzimaju Dinarski zapadni Balkan i Helenski zapadni Balkan u okviru poređenja ovih područja (Slika 5).

Slika 4. Učešće informacija (H) o odsustvu (N) i prisustvu (O, P, Q, R, S, (S)) vrsta i podvrsta iz obuhvaćenih filuma (P01, P02, …, P15) u cjelini informacije po područjima (koncentrični prstenovi predstavljaju područja, od centra ka periferiji: 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,

11 i periferni prsten na osnovu sume za svih 27 područja limnofaune Evrope)Figure 4. Participation of information (H) on the absence (N) and presence (O, P, Q, R, S, (S)) of species and subspecies included in the filum (P01, P02, …, P15) in the general information of the areas (concentric rings presented areas, from the center towards the

periphery: 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11 and peripheral ring based on the sum of all 27 areas of the limnofauna of Europe)

Spektar H(atributa)u H(područja)

Prstenovi su područja:3,4,5,6,7,11 i Evropa Σ

O

P

q

RS(S)

P03.P04.P05., NP06.P07.P11.P__

N O P q R S (S)



Slika 5. Učešće informacija (H) o odsustvu (N) i prisustvu (O, P, Q, R, S, (S)) vrsta i podvrsta iz obuhvaćenih filuma (P01, P02, …, P15) u cjelini informacije po područjima

(koncentrični prstenovi predstavljaju područja, od centra ka periferiji: x, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, Y i periferni prsten na osnovu sume za svih 27 područja limnofaune Evrope)

Figure 5. Participation of information (H) on the absence (N) and presence (O, P, Q, R, S, (S)) of species and subspecies included in the filum (P01, P02, …, P15) in the general information of the areas (concentric rings presented areas, from the center towards the

periphery: x, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, Y and peripheral ring based on the sum of all 27 areas of the limnofauna of Europe)

Raznovrsnost faune Dinarskog Zapadnog Balkana i šest susjednih područjaUpoređen je diverzitet limnofaune područja 5 – Dinarski zapadni Balkan

sa šest susjednih područja limnofaune Evrope na osnovu ukupnog broja vr-sta (znakovi) i na osnovu sigurno utvrđenog prisustva (znak: O) (Tabela 2, Tabla 1). Dinarski zapadni Balkan ima 2271 vrstu i podvrstu, za koje je sigur-no utvrđeno prisutvo (kolona: O, Tabela 2, Tabla 1 – karta lijevo).



Tabela 2. Raznovrsnost pojedinačnih područja Dinarskog Zapadnog Balkana i susjedaTable 2. The diversity of individual areas of Dinaric Western Balkan and neighbors

Alpe imaju najveći broj ovakvih vrsta i podvrsta (4295), a Helenski zapadni Balkan ima najmanje vrsta i podvrsta (2013). Ukupan broj vrsta i podvrsta (kolona: O, P, Q, R, S, (S), u Tabela 2, Tabla 1 – karta desno) iznosi 3100 za Dinarski zapadni Balkan, najviše ih je u području Alpa – 4852, a najmanje u Istočnom Balkanu – 2704.

Tabla 1. Raznovrsnost Dinarskog zapadnog Balkana i 6 susjednih područja, lijevo - broj pouzdano utvrđenih (O), desno ukupan broj (O, P, Q, R, S, (S)) vrsta i podvrsta

Board 1. The diversity of Dinaric Western Balkan and 6 adjacent area, left – the number of reliably identified (O), right – total number (O, P, Q, R, S, (S)) of species and subspecies

Objedinjenosti limnofaune Dinarskog zapadnog Balkana sa susjednim područjimaBroj zajedničkih vrsta i podvrsta, kao pokazatelj opravdanosti objedi-

njavanja dva ili više područja u limnofaunističke jedinice ili hijerarhije, primijenjen je na objedinjavanje Dinarskog zapadnog Balkana sa susjed-nim područjima, tako da mu je priključivano po jedno područje (Tabela 3, Tabla 2), zatim po dva (Tabela 4, Tabla 3), tri (Tabela 5, Tabla 4), do svih šest (Tabla 7) susjednih područja. Broj zajedničkih vrsta je dat na osnovu ukupnog prisustva, znakovi O, P, Q, R, S, (S), u tabelama i kartama, a na osnovu pouzdanog prisustva, znak O, samo u tabelama.

Pojedinačna područja O, P, Q, R, S, (S) O5 – Dinarski zapadni Balkan 3100 22713 – Italija 3742 29974 – Alpe 4852 429511 – Panonska nizija 3585 326010 – Karpati 4367 38577 – Istočni Balkan 2704 21516 – Helenski zapadni Balkan 2864 2013Prosjek 3602 2978Proporcija 1 1



Područje Dinarskog zapadnog Balkana objedinjeno sa jednim susjed-nim područjem ima u prosjeku 1880 (ukupno prisutnih), odnosno 1348 (pouzdano prisutnih) zajedničkih vrsta i podvrsta (Tabela 3).

Tabela 3. Zajedničke vrste i podvrste 5 – Dinarskog zapadnog Balkana sa jednim su-sjednim područjem: ukupan broj O, P, Q, R, S, (S); broj pouzdano utvrđenih O

Table 3. Common species and subspecies of 5 – Dinaric Western Balkan with one adjacent region total number O, P, Q, R, S, (S); the number of reliably identified O

Najveća objedinjenost je sa područjem 3 – Alpe 2024, odnosno 1445 zajed-ničkih vrsta i podvrsta, slijedi objedinjavanje sa područjem 10 – Karpati, a najmanja objedinjenost limnofaune je sa područjima 7 – Istočnim Balka-nom i 6 – Helenski zapadni Balkan (Tabela 3, Tabla 2).

Tabla 2. Ukupna raznovrsnost i broj zajedničkih vrsta u objedinjavanju Dinarskog zapadnog Balkana sa jednim susjednim područjem

Board 2. The total diversity and number of common species in the unification of Dinaric Western Balkans with one adjacent region

Objedinjena područja O, P, Q, R, S, (S) O5, 3 1914 13815, 4 2024 14455, 11 1839 13435, 10 1931 14455, 7 1778 12465, 6 1793 1226Prosjek zajedno 1880 1348Proporcija 0.522 0.453



Dinarski zapadni Balkan objedinjen sa dva susjedna područja (Tabela 4, Tabla 3), utvrđeno je da najviše zajedničkih vrsta i podvrsta (O, P, Q, R, S, (S)) pokazuje u objedinjavanju sa Italijom i Alpima 1646, a najmanje kada se objedini sa Helenskim zapadnim Balkanom i Italijom 1453.

Tabela 4. Zajedničke vrste i podvrste 5 – Dinarskog zapadnog Balkana sa dva susjedna područja: ukupan broj O, P, Q, R, S, (S); broj pouzdano utvrđenih O

Table 4. Common species and subspecies of 5 – Dinaric Western Balkan with two adjacent regions: total number O, P, Q, R, S, (S); the number of reliably identified O

Za pouzdano prisutne zajedničke vrste i podvrste (O) najveći je broj u obje-dinjavanju sa Panonskom ravnicom i Karpatima. Prosjek broja zajedničkih vrsta u ovim objedinjavanjima iznosi 1544 (za O, P, Q, R, S, (S)), odnosno 1017 ili 0,429 i 0,341 odgovarajućeg prosjeka raznovrsnosti obuhvaćenih po-dručja (Tabela 4).

Tabla 3. Ukupna raznovrsnost i broj zajedničkih vrsta u objedinjavanju Dinarskog za-padnog Balkana sa dva susjedna područja

Board 3. The total diversity and number of common species in the unification of Dinaric Western Balkans with two adjacent regions

Objedinjena područja O, P, Q, R, S, (S) O5, 3, 4 1646 10695, 4, 11 1578 10705, 11, 10 1605 11305, 10, 7 1469 9675, 7, 6 1515 9415, 6, 3 1453 924Prosjek 1544 1017Proporcija 0.429 0.341



Objedinjavanjem Dinarskog zapadnog Balkana sa tri susjedna područja (Tabela 5, Tabla 4), najviše zajedničkih vrsta i podvrsta je utvrđeno ako se udruži sa Alpima, Panonskom nizijom i Karpatima (1447, odnosno 955 pouzdano prisutnih), a najmanje ako se objedini sa Karpatima, Istočnim Balkanom i Helenskim zapadnim Balkanom (1268, odnosno 741).

Tabla 4. Ukupna raznovrsnost i broj zajedničkih vrsta u objedinjavanju Dinarskog Zapadnog Balkana sa tri susjedna područja

Board 4. The total diversity and number of common species in the unification of Dinaric Western Balkans with three adjacent regions

Tabela 5. Zajedničke vrste i podvrste 5 – Dinarskog zapadnog Balkana sa tri susjedna područja: ukupan broj O, P, Q, R, S, (S); broj pouzdano utvrđenih O

Table 5. Common species and subspecies of 5 – Dinaric Western Balkan with three adjacent regions: total number O, P, Q, R, S, (S); the number of reliably identified O

Nivo prosječne objedinjenosti Dinarskog Zapadnog Balkana iznosi 1323 ukupno zajedničke vrste, odnosno 812 pouzdano utvrđene, to jest 0,367, od-nosno 0,273 prosječne raznovrsnosti obuhvaćenih sedam područja.

Dinarski Zapadni Balkan objedinjen sa 4 susjedna područja (Tabela 6, Tabla 5) pokazuje najviše zajedničkih vrsta i podvrsta udružen sa Italijom,

Objedinjena područja O, P, Q, R, S, (S) O5, 3, 4, 11 1367 8645, 4, 11, 10 1447 9555, 11, 10, 7 1274 8005, 10, 7, 6 1268 7415, 7, 6, 3 1304 7655, 6, 3, 4 1277 746Prosjek 1323 811.8Proporcija 0.367 0.273



Alpima, Panonskom nizijom i Karpatima (1280 ukupno, odnosno 796 pouz-dano prisutne), a najmanje udružen sa Helenskim zapadnim Balkanom, Ita-lijom, Alpima i Panonskom nizijom (1116), odnosno sa Karpatima, Istočnim Balkanom, Helenskim zapadnim Balkanom i Italijom za pouzdano prisutne 628 zajedničke vrste i podvrste.

Tabla 5. Ukupna raznovrsnost i broj zajedničkih vrsta u objedinjavanju Dinarskog zapadnog Balkana sa četiri susjedna područja

Board 5. The total diversity and number of common species in the unification of Dinaric Western Balkans with four adjacent regions

Tabela 6. Zajedničke vrste i podvrste 5 – Dinarskog Zapadnog Balkana sa četiri susjed-na područja: ukupan broj O, P, Q, R, S, (S); broj pouzdano utvrđenih O

Table 6. Common species and subspecies of 5 – Dinaric Western Balkan with four adjacent regions: total number O, P, Q, R, S, (S); the number of reliably identified O

Prosječna objedinjenost Dinarskog i Zapadnog Balkana obuhvata 1167 O, P, Q, R, S, (S) zajedničke vrste i podvrste, odnosno 677 pouzdano prisutne. Odgovarajući prosjek objedinjenosti iznosi 0,324, odnosno 0,277 prosječne raznovrsnosti ovih sedam područja.

Objedinjena područja O, P, Q, R, S, (S) O5, 3, 4, 11, 10 1280 7965, 4, 11, 10, 7 1177 7085, 11, 10, 7, 6 1133 6515, 10, 7, 6, 3 1127 6285, 7, 6, 3, 4 1170 6335, 6, 3, 4, 11 1116 648Prosjek 1167 677.3Proporcija 0.324 0.227



Objedinjavanjem Dinarskog Zapadnog Balkana sa 5 susjednih područja (Tabela 7, Tabla 6) zajedničke vrste i podvrste su najbrojnije kada se udruži sa Italijom, Alpima, Panonskom nizijom, Karpatima i Istočnim Balkanom (1078 ukupno, odnosno 618 pouzdano prisutne), a najmanja vrijednost je kada se udruži sa Panonskom nizijom, Karpatima, Istočnim Balkanom, He-lenskim zapadnim Balkanom i Italijom (1044), ili sa Istočnim Balkanom, Helenskim zapadnim Balkanom, Italijom, Alpima i Panonskom nizijom (567 sigurno prisutne).Tabela 7. Zajedničke vrste i podvrste 5 – Dinarskog zapadnog Balkana sa pet susjed-

nih područja: ukupan broj O, P, Q, R, S, (S); broj pouzdano utvrđenih OTable 7. Common species and subspecies of 5 – Dinaric Western Balkan with five adja-

cent regions: total number O, P, Q, R, S, (S); the number of reliably identified O

Prosjek objedinjenosti limnofauna Dinarskog Zapadnog Balkana sa po pet susjednih područja obuhvata 1059 (ukupno), ili 587,5 (pouzdano prisutne) zajedničke vrste i podvrste, ili 0,294, odnosno 0,197 odgovarajuće prosječ-ne raznovrsnosti područja.

Tabla 6. Ukupna raznovrsnost i broj zajedničkih vrsta u objedinjavanju Dinarskog Zapadnog Balkana sa pet susjednih područja

Board 6. The total diversity and number of common species in the unification of Dinaric Western Balcans with five adjacent regions

Objedinjena područja O, P, Q, R, S, (S) O5,3,4,11,10,7 1078 6185,4,11,10,7,6 1057 5845,11,10,7,6,3 1044 5825,10,7,6,3,4 1076 5705,7,6,3,4,11 1045 5675,6,3,4,11,10 1056 604Prosjek 1059 587.5Proporcija 0.294 0.197



Tabla 7. Ukupna raznovrsnost i broj zajedničkih vrsta u objedinjavanju Dinarskog zapadnog Balkana sa šest susjednih područja

Board 7. The total diversity and number of common species in the unification of Dinaric Western Balcans with six adjacent regions

Objedinjavanjem Dinarskog Zapadnog Balkana sa svih šest susjednih područja (Tabla 7) – Italija, Alpe, Panonska nizija, Karpati, Istočni Balkan i Helenski zapadni Balkan – dolazi se do najmanjeg broja zajedničkih vrsta i podvrsta (1000).

Doprinosi područja broju zajedničkih vrsta i podvrsta u ispitanim kombinacijama objedinjavanja – (područje 5 sa dodatih 1 do 5 susjeda)

Doprinos jedinstvu limnofaune Dinarskog Zapadnog Balkana sa susjed-nim područjima za jedno područje iznosi u prosjeku 1279,4, ako se uzmu u obzir svi oblici registrovanog prisustva – O, P, Q, R, S, (S), odnosno 782 po-uzdano utvrđene (O) vrste i podvrste (Tabela 8). Pojedinačno, pored najve-ćeg doprinosa samog Dinarskog Zapadnog Balkana sa prosječno 1394,7 odnosno 888,2 zajedničke vrste i podvrste, slijede područja 4 – Alpe i 11 – Panonska nizija. Suprotno tome i mimo očekivanja, u analiziranim obje-dinjavanjima prosjeku broja zajedničkih vrsta i podvrsta najmanje doprinosi područje 6 – Helenski zapadni Balkan, a zatim područje 7 – Istočni Balkan.



Tabela 8. Doprinos pojedinih područja jedinstvu limnofaune mjeren prosjekom broja zajedničkih vrsta i podvrsta u prikazanim objedinjavanjima 5 – Dinarskog zapadnog Bal-kana sa jednim do pet susjednih područja: ukupan broj O, P, Q, R, S, (S); broj pouzdano

utvrđenih OTable 8. The contribution of individual areas of unity of limnofauna measured by average number of common species and subspecies in shown integrating of 5 – Dinaric Western Balkans with one to five neighboring areas: total number O, P, Q, R, S, (S); the number of

reliably identified O

ZAKLJUČAKBiodiverzitet limnofaunističkog područja 5 – Dinarski zapadni Balkan

poređen je sa biodiverzitetom bliskih limnofaunističkih područja koja ga okružuju (3, 4, 11, 10, 7, 6) od ukupno 27 limnofaunističkih područja Evrope.

Učešće informacija (H) za područje 5 – Dinarski zapadni Balkan, po-ređeno sa cjelinom informacije svih 27 područja limnofaune Evrope, po-kazuje niže doprinose komponenti podataka o odsustvu (N) i pouzdano utvrđenom prisustvu (O), a izrazito veći doprinos komponenti endemične (R) vrste i podvrste iz obuhvaćenih 15 filuma. U poređenju sa pojedinač-nim područjima prvog kruga bliskih susjeda (označena sa brojevima 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11), kao i narednog kruga susjednih područja Dinarskog za-padnog Balkana (x, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, Y) upadljiva je sličnost područja 5 sa područjima 3 i 6 po učešću informacija o endemima (R), po ustanovljenim odsustvima (N) sa područjima 3, 4, 6, 9, 10, 12 i 13.

Na osnovu broja zajedničkih vrsta i podvrsta, u kombinacijama objedi-njavanja limnofunističkog područja 5 – Dinarski zapadni Balkan sa (jed-

PodručjeDoprinos jedinstvu Prosječan broj O, P, Q, R, S, (S)

Doprinos jedinstvu Prosječan broj O

5 – Dinarski zapadni Balkan 1394.7 888.2

4 – Alpe 1292.9 791.811 – Panonska nizija 1273.1 794.710 – Karpati 1268.1 785.33 – Italija 1263.5 759.77 – Istočni Balkan 1234.3 733.46 – Helenski zapadni

Balkan 1228.9 720.7

Prosjek 1279.4 782.0



nim, dva, tri, četiri, pet i svih 6) susjednih područja (3, 4, 11, 10, 7, 6), ustanovljeno je da broj zajedničkih vrsta opada idući od objedinjenosti sa jednim područjem ka objedinjenosti sa svih 6 okružujućih područja (od maksimalnog broja 2024 na 1000, te od minimalnog broja 1778 na 1000).

Zajednički broj vrsta ukazuje na različite nivoe objedinjenosti limnofa-une susjednih područja. Prosječna faunistička istovjetnost opada od 0,522 (ako se priključi jedno od područja Dinarskom zapadnom Balkanu) do 0,278 (kada se priključi svih šest susjednih područja).

Jedinstvu faune u ispitanim kombinacijama objedinjavanja u prosjeku najviše doprinosi područje Dinarski zapadni Balkan (koje je stavljeno u centar) sa prosječno: 1394,7 ukupna nalaza – O, P, Q, R, S, (S), odnosno 888,2 pouzdana nalaza – O, vrsta i podvrsta. Iza toga, jedinstvu najviše doprinose područja 4 – Alpe i 11 – Panonska ravnica. Suprotno tome u ispitanim kombinacijama objedinjavanja susjeda sa Dinarskim zapadnim Balkanom, najniži prosječan doprinos zajedničkih vrsta i podvrsta je za područje 6 – Helenski Zapadni Balkan.

Literatura

CBD. 1992. Convention of Biological Diversity, UNCED, New York.

Brennan S., Withgott J. 2005. Environment: The Science Behind the Stories, San Francisco, Pearson Education, Inc.: 128.

Enger E. D., Smith B. F. 2004. Environmental Science: A Study of Interrelationships (Ninth Edition). Qinghua University Press, Beijing.

Hammond P. M. 1995. The current magnitude biodiverssity. In: Heywood V. H. Ed. 1995. Global biodiversity assessment. Cambridge Univ. Press.: 113-138.

Heywood V. H., Watson R. T. 1995. Global biodiversity assessment. United Nations Environment Programme, Cambridge, UK.

Illies J. 1967. Limnofauna Europaea. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, New York, Swets & Zetlinger B. V., Amsterdam.

Illies J. 1978. Limnofauna Europaea. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, New York, Swets & Zetlinger B. V., Amsterdam.

Kalafatić V. 1995. Diverzitet Cladocera i Copepoda (Crustacea) kopnenih voda Jugoslavije, sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. U: Stevanović V., Vasić V. Ur. 1995. Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom



vrsta od međunarodnog značaja. Ecolibri, Biološki fakultet, Beograd: 307-314.

Knoz J. 1998. Ceratopogonidae. Folia Fac. Sci. Nat. Univ Masrykianae Brunensis, Biologia, 99: 113-128.

Lovejoy T. E. 1980. Foreword. In: Soule M. E., Wilcox B. A. Eds. 1980. Conservation Biology: An evolutionary-ecological perspective, V-Ix, Sinauerr Associates, Sundrland, Mass.

Mc Neely J. A., Miller R. M., Walter V. R., Rusell A. M., Werner T. B. 1990. Conserving the World’s Biological Diversity. IUCN, WRI, CI, WWF-US and the World Bank, Gland, Washington.

Ødegaard F. 2000. How many species of arthropods? Erwin’s estimate revised. Biological Journal of the Linnean Society (2000), 71: 583-597.

OTA. 1987. Tehnologies to Maintaine Biological Diversity. Washington D. C.: Office of Technology Assesment, U. S: Congress, OTA–F-330 U. S. Goverment Printing Office.

Pavlović N. 2002. Broj vrsta i podvrsta po tipovima biotopa limnofaune Evrope kao mjera promjenljivosti taksona. Univerzitet u Banjoj Luci, Prirodno-matematički fakultet u Banjoj Luci.

Павловић Н. 2003. Спектри познавања заступљености врста и подврста у лимнофауни Европе по подручјима. Зборник природно-математичких наука III (4 и 6): 71-101.

Павловић Н., Павловић Б. 2008. Величина таксона и таксоекона мјерена бројем врста и подврста по подручјима лимнофауне Европе: I Таксоекони истог нивоа таксона. Скуп, 2: Зборник радова, I Симпозијум биолога Републике Српске, Бања Лука 10-12. 11. 2005. Природно-Математички факултет Универзитета у Бањој Луци, Бања Лука. ISSN 1840-4820: 93-115.

Pielou E. C. 1974. Population and community ecology: principles and methods. Gordon and Breach Science Publishers, New York, Paris, London.

Pielou E. C. 1975. Ecological diversity. John Wiley and Sons, New York.

Pielou E. C. 1977. Mathematical ecology. John Wiley and Sons, New York.

Pimm S. L., Russell G. J., Gittleman J. L., Brooks T. M. 1995. The future of biodiversity. Science, 269: 347-350.


331

Radović I., Mesaroš G., Pavićević D., Mihajlović LJ., Protić LJ., Ćetković A. 1995. Diverzitet entomofaune (Insecta) Jugoslavije, sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. U: Stevanović V., Vasić V. Ur. 1995. Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. Ecolibri, Biološki fakultet, Beograd: 371-424.

Shannon C. E. 1948. A mathematical theory of communications. Bell System technical Journal, 27: 379-423, 623-656.

Simpson G. G. 1953. Major features of evolution. Columbia Univ. Press, New York.

Soldán T., Zahrádková S., Helešic J., Dušek L., Landa V. 1998. Distributional and quantitative patterns of Ephemeroptera and Plecoptera in Czech Republic: A possibility of detection of long-term environmental changes of aquatic biotopes. Folia Fac. Sci. Nat. Univ Masrykianae Brunensis, Biologia, 98: 1-305.

Southwood,T. R. E. 1971. Ecological methods. Chapman and Hall, London.

Stevanović V., Vasić V. 1995a. O biodiverzitetu. U: Stevanović V., Vasić V. Ur. 1995a. Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. Ecolibri, Biološki fakultet, Beograd: 1-9.

Stevanović V., Vasić V. Ur. 1995b. O biodiverzitetu. Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. Ecolibri, Biološki fakultet, Beograd.

Tucović A. R. 1990. Genetika sa oplemenjivanjem biljaka. Naučna knjiga, Beograd.

Williams C. B. 1964. Paterns in the balance of nature. Academic Press, London.

Zavadskii M. K. 1968. Vid i vidoobrazovanie. Nauka, Leningrad.




DOSTIGNUĆA 2010 - INTERNACIONALNE GODINE BIODIVERZITETA

ACHIEVEMENTS OF 2010 – THE INTERNATIONAL YEAR OF BIODIVERSITY

Senka BARUDANOVIĆPrirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu,


SAŽETAK

Na Plenarnom zasjedanju održanom 20. decembra 2006, Generalna skupština Ujedinjenih nacija je usvojila Rezoluciju 61/203 kojom se 2010 proglašava Godinom biodiverziteta. Osnova za donošenje ovakve odluke su rezultati Milenijske procjene stanja biodiverziteta, kontinuirani gubitak staništa i takav intenzitet direktnih i indirektnih pritisaka na biodiverzitet, kakav do sada nije postojao u ljudskoj historiji.

Sve zemlje svijeta su pozvane da organizuju državne komitete, pod čijim nadzorom će provesti aktivnosti vezane za Internacionalnu godinu biodiverziteta u vlastitim okvirima, kao dio njihovih obaveza vezanih za implementaciju Konvencije o biodiverzitetu.

Za Konvenciju o biodiverzitetu, koju danas čine 193 zemlje svijeta, 2010. godina predstavlja prekretnicu.

Na Samitu o zemlji u Johanesburgu, održanom 2002, zemlje svijeta su se opredijelile da kroz Ciljeve 2010. ostvare značajno smanjenje gubitka







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.20


2010 - INTERNACIONALNA GODINA BIODIVERZITETA

biodiverziteta planete. Ciljevi 2010. nisu ispunili svoju funkciju. Gubitak biodiverziteta nije značajno smanjen.

Idući prema 2010-toj godini, Konvencija o biodiverzitetu je uložila ogromne napore u pripremu novog Strateškog plana. Strateškim planom, upravo usvojenim na COP 10 u Japanu, zemlje svijeta su se opredijelile za drugačije, realne ciljeve, kojima u narednoj dekadi može biti zaustavljen gubitak biodiverziteta. Uspostavom i realizacijom vlastitih ciljeva, koji će korespondirati sa globalnim ciljevima novog Strateškog plana, svaka zemlja Konvencije će učiniti napore da zaustavi gubitak biodiverziteta nad kojim ima suverena prava. Prvi od 20 novih ciljeva jest: ljudi poznaju vrijednosti biodiverziteta, načine njegovog očuvanja i načine održive upotrebe.

Bosna i Hercegovina je zemlja koja raspolaže izuzetnim vrijednostima biodiverziteta. Međutim, pritisci na BH biodiverzitet danas nisu pod kontrolom. Nedostaci instrumenata i mehanizama politike održivog upravljanja bh. prirodom imaju za posljedicu gubitke biodiverziteta, a time i gubitak kvaliteta življenja na ovom prostoru.

Konvencija o biodiverzitetu pokušava na globalnoj skali otvoriti prostor za civilizacijski zaokret u odnosu prema prirodi. COP 10 u Japanu već ima status historijske konferencije, koji je, pored Strateškog plana za novu dekadu, postigao i donošenjem Nagoya protokola o pristupu genetičkim resursima i poštenoj podjeli dobiti od njihovog korištenja.

Ključne riječi: Konvencija, biodiverzitet, Strateški plan, ciljevi

ABSTRACTOn the Plenary session held on December 20, 2006, United Nations General

Assembly adopted Resolution 61/203, declaring 2010 as the International year of biodiversity. The basis for making such decisions is the result of the Millennium Ecosystem Assessment, the continuous loss of habitat and such a level of direct and indirect pressures on biodiversity, as it has never existed in human history. All countries were invited to organize national committees, under whose super-vision will conduct activities related to the International Year of Biodiversity in its own terms, as part of their obligations related to the implementation of the Convention on Biological Diversity.For the Convention on Biological Diversity (which today consists of 193 countries), 2010 year represents a turning point. At the World summit in Johannesburg (2002), countries have committed to the Targets 2010, to achieve a significant reduction in the planet’s loss of biodiversity.

Targets 2010 did not fulfill its function. Loss of biodiversity is not significantly reduced. Towards 2010, the Convention on Biological Diversity has made enor-mous efforts in preparing a new Strategic Plan. Adopting the new Strategic Plan at COP 10 in Japan, countries have opted for different, realistic goals, to stop the loss of biodiversity in the coming decade. The establishment and implementation


Senka BARUDANOVIĆ

of their own goals, which will correspond with the global objectives of the new Strategic plan, each country of the Convention, will make efforts to halt the loss of biodiversity under their sovereign rights. The first of 20 new targets is: people are aware of the values of biodiversity and the steps they can take to conserve and use it sustainably.

Bosnia and Herzegovina is a country that has exceptional biodiversity values. However, pressures on biodiversity in BiH are still out of control. Lack of policy instruments and mechanisms for sustainable management of BiH nature have re-sulted in losses of biodiversity, and thus in the loss of quality of life in these areas.

Convention on Biological Diversity is endeavoring to open space for shift in relation to nature on a global scale. COP 10 in Japan has already the status of the historic conference, which, in addition to the strategic plan for the new decade, is achieved by adoption of the Nagoya protocol on access to genetic resources and a fair sharing of the profit from their use.

Keywords: Convention, biodiversity, Strategic plan, targets

UVODKonvencija o biodiverzitetu je multilateralni okolinski sporazum UN-

a, koji danas okuplja 193 zemlje svijeta ujedinjene u rješavanju životnog problema svih ljudi svijeta – problema promjene kvaliteta žive prirode.

Kao jedna od tri konvencije otvorene za pristup na Samitu o zemlji, održanom u Rio de Žaneiru, 1992, UN Konvencija o biodiverzitetu predstavlja najznačajniji globalni mehanizam za održivo upravljanje i očuvanje funkcija biološke raznolikosti, odnosno prirode uopšte.

Tokom oktobra 2010. godine, u Nagoji (Japan) održana je Deseta Konferencija zemalja Konvencije o biodiverzitetu (COP 10). Konferencija je postigla historijski uspjeh donošenjem paketa strateških dokumenata, čija implementacija treba da stvori uslove za rješavanje globalnog problema današnjice – problema gubitka biodiverziteta.

Gubitak biodiverziteta se očituje na svakom nivou – genetičkom, specijskom i ekosistemskom. Ovaj problem se ne može shvatiti samo kao izumiranje pojedinih vrsta. Problem gubitka biodiverziteta je mnogo dublji: zajedno sa iščezavanjem vrsta iz ekosistema (u kojima su ugrožene vrste činile dio strukture), nestaju i funkcije koje su one obavljale. Na taj način globalno i rapidno opada funkcionalnost ekosistema i održivost planete Zemlje.


Sa druge strane, sve je manje područja na kojima stepen ljudskih uticaja još uvijek dozvoljava opstanak prirodnih ekosistema. Svakodnevno, čovjek pretvara neki novi dio prirodnih područja u antropogene (urbane, ruralne, poljoprivredne, industrijske, energetske, komunikacione i druge) sisteme i na taj način smanjuje areal prirode uopšte.

Zbog toga, tri cilja Konvencije (1. očuvanje biodiverziteta; 2. održiva upotreba biodiverziteta i 3. fer podjela sredstava od korištenja genetičkih resursa) postaju svakim danom sve značajniji za opstanak i planete i čovjeka. Istovremeno, dostizanje ova tri cilja svakodnevno, uporedo sa zahtjevima razvoja pojedinih zemalja, postaje sve teže i upitnije. Iako se može činiti da rad ovakvih multilateralnih tijela ne dotiče previše našu svakodnevnicu, treba biti svjestan da se danas sudbina svakog čovjeka, lokalne zajednice, države i cijelih regiona sve više rješava na globalnom nivou, u pregovorima koji se odvijaju tokom rada ovih tijela. Jer, kao i u svim ostalim pitanjima međunarodne saradnje i politike, tako se i u oblasti očuvanja i održive upotrebe prirodnih resursa ključni problemi rješavaju kroz pregovore o raspodjeli sredstava, te o prenosu znanja, iskustava i tehnologija između razvijenog i nerazvijenog dijela svijeta.

Bosna i Hercegovina, kao jedna u grupi zemalja sa ekonomijom u tranziciji, ima specifično mjesto i zahtjeve u ovakvim multilateralnim pregovorima.

S obzirom na vrstu i intenzitet pritisaka na biodiverzitet, našu zemlju trenutno karakteriše visok stepen degradacije prirodnih ekosistema, koji potiče od slabo regulisanog odnosa prema prirodi u procesu prelaska društvenog u privatni kapital. S druge strane, Bosna i Hercegovina je zemlja izuzetno visokih vrijednosti prirode, koja je dobrim dijelom očuvana u svom izvornom obliku (Redžić et al., 2008).

Ratifikacijom Konvencije o biodiverzitetu stvorena je obaveza naše zemlje da implementira odluke Konvencije. Postojeći mehanizmi za njihovu implementaciju kod nas nisu zadovoljavajući. S obzirom na to da Konvencija ima zadatak da zemljama olakša dostizanje tri navedena cilja, naša situacija predstavlja samo jedan razlog više za aktivnije i efikasnije uključivanje u rad ovog globalnog tijela.

Na dnevnom redu Konferencije u Nagoji nalazio se niz pitanja vezanih za pojedine programe rada Konvencije. Programi rada Konvencije su, na primjer, biodiverzitet kopnenih voda, biodiverzitet morskih ekosistema, sušnih područja, planina, biodiverzitet šuma, te mnoge druge „cross-cutting“ oblasti, kao što su klimatske promjene, invazivne vrste, zaštićena područja, inicijative za saradnju i prenos tehnologija i drugo.



Međutim, tokom Konferencije su prvenstveno rješavana strateška pitanja Konvencije, obuhvaćena kroz Višegodišnji program rada, te pitanja vezana za financiranje zaštite biodiverziteta, odnosno implementaciju Konvencije o biodiverzitetu uopšte.

Na COP-u 10 je usvojeno 47 odluka. Najveća pažnja posvećena je donošenju sljedećih odluka:

• Strateški plan Konvencije za period 2011–2020; • Protokol o pristupu genetičkim resursima i poštenoj podjeli dobiti

od njihovog korištenja, (kojim konačno postaje operativan i treći cilj Konvencije);

• Strategija za mobilizaciju sredstava.Strateški plan CBD-a 2011–2020 predstavlja okvir svih akcija

(programa, projekata koji će biti finansirani, zakona na nacionalnom nivou, pravaca saradnje među državama itd.) za navedeni period. S obzirom na intenzitetet pritisaka na prirodu planete, smatra se da narednih deset godina predstavlja ključni period za budućnost svijeta: pravac koji odaberemo u ovom periodu vodi ili prema restauraciji prirode ili prema njenoj krajnjoj degradaciji. Stoga je Strateški plan Konvencije od izuzetnog značaja za daleko duži period i treba mu pristupiti sa svom mogućom ozbiljnošću i generacijskom odgovornošću.

Protokol o pristupu genetičkim resursima i poštenoj podjeli dobiti koja nastaje njihovim korištenjem predstavlja civilizacijski korak naprijed. Historijat korištenja genetičkih resursa izvan zemlje njihovog porijekla seže daleko u prošle milenije. Savremeno doba karakterišu novi oblici eksploatacije genetičkih resursa, i to najviše za potrebe farmaceutske i prehrambene inustrije, ali također kroz različite biotehnologije i razvoj nauke kao baze napretka svakog društva. ABS protokol podrazumijeva korištenje genetičkih resursa samo pod zajednički dogovorenim uslovima između dvije zemlje, na osnovu prethodno utvrđenih informacija i dogovora.

Usvajanje protokola je već deceniju izazivalo kamen spoticanja u ostvarenju ciljeva Konvencije, s obzirom na prepoznatljive implikacije na ekonomsku sliku svijeta. Stoga je postizanje ovog dogovora izvanredan indikator pozitivnog stanja civilizacijske svijesti i rastuće potrebe za demokratizacijom ljudskog društva.

Dostizanje ciljeva Strateškog plana, uključujući i ABS protokol, nije moguće bez mobilizacije sredstava na internacionalnom i nacionalnom nivou. Zbog toga su sve nerazvijene zemlje svijeta, zemlje u razvoju i zemlje sa ekonomijama u tranziciji insistirale na donošenju ovakve strategije.

Senka BARUDANOVIĆ


Zbog uzajamne povezanosti i zavisnosti ova tri mehanizma, na COP 10 u Japanu je donesen paket odluka, koji se već danas smatra historijskim.

Bosna i Hercegovina je pristupila Konvenciji o biodiverzitetu 2002. godine. U periodu od 2005. godine do sada, BiH je podnijela četiri izvještaja Konvenciji. Daleko veći značaj od pripreme izvještaja, koji su, zajedno sa izvještajima ostalih zemalja svijeta, poslužili za pripremu globalnih analiza i trendova, za nas ima činjenica da je BiH identifikovala vlastitu Strategiju sa akcionim planom za zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti Bosne i Hercegovine (NBSAP BiH).

ZNAČAJNE ODLUKE 2010. GODINE

Strateško djelovanje Konvencije o biodiverzitetuNa Samitu Rio+10, održanom u Johanesburgu 2002, identifikovani

su Ciljevi 2010, kojima se do ove, Internacionalne godine biodiverziteta, nastojalo postići značajno smanjenje gubitka biodiverziteta.

Na osnovu izvršenih globalnih analiza tokom posljednjih godina, postalo je jasno da Ciljevi 2010. nisu dostignuti.

U vremenu između COP 9 i COP 10, intenzivno je pripreman novi Strateški plan Konvencije. Plan podrazumijeva uspostavu globalnih ciljeva u takvom okviru, kakav će biti dovoljno širok za identifikaciju i ostvarenje nacionalnih ciljeva u svim zemljama Konvencije, koje su na različitom stepenu ekonomskog i socijalnog razvoja.

Diskusije o viziji, misiji, strateškim golovima i ciljevima su trajale vrlo dugo prije, te tokom COP 10. Problem pri identifikaciji ciljeva su predstavljale, prije svega, sljedeće teme: površina zaštićenih područja, mobilizacija sredstava za dostizanje ciljeva Strateškog plana i pokretanje ABS protokola.

Strateški plan Konvencije, finalno definisan u Nagoji, sadrži 20 ciljeva identifikovanih na globalnom nivou. Njihovo dostizanje može spriječiti gubitak biodiverziteta izazvan direktnim i indirektnim pritiscima. Za razliku od Ciljeva 2010, identifikovanih 2002. godine, ciljevi novog Strateškog plana su realni i ostvarivi. Ovaj put, tokom uspostave Strateškog plana za narednih deset godina, posebno je naglašeno nastojanje da globalni ciljevi budu ostvarivi kroz nacionalne ciljeve i programe.



Kroz ciljeve novog Strateškog plana su, prije svega, adresirane direktne prijetnje biodiverzitetu, identifikovane kroz Millenium Ecosystem Assessment (2006), kao što su: konverzija staništa, invazivne vrste, prekomjerna eksploatacija resursa, zagađenje i klimatske promjene.

Međutim, ovaj put se išlo znatno dalje u identifikaciji uzroka gubitka biodiverziteta, te su ciljevima posebno adresirane indirektne prijetnje biodiverzitetu (kao što su, na primjer, štetne poticajne mjere i drugi društveni uzroci i pokretači gubitka biodiverziteta).

I pored uspjeha Programa rada za zaštićena područja, koji je odavno aktivan pri Konvenciji, jasno je da je, danas više nego ikad, potrebna veća površina i veća efikasnost zaštićenih područja u svijetu. Stoga je direktnoj zaštiti biodiverziteta posvećena posebna pažnja kroz nove ciljeve, a novinu čini zaštita morskih i okeanskih ekosistema.

U skladu sa rezultatima posebne radne grupe Konvencije, uspostavljeni su i specifični ciljevi Strateškog plana zaštitu i očuvanje tradicionalnih znanja i praksi u upravljanju biodiverzitetom. Tokom pripreme Plana, postalo je jasno da njegova realizacija u narednih deset godina mora biti globalna i, u najboljoj mogućoj mjeri, provedena u svim zemljama svijeta. Osnovni preduslov za to je prenos naučnih znanja i tehnologija između razvijenih i nerazvijenih zemalja svijeta, čime se nastoji obezbijediti jednaka mogućnost svim zemljama da uspostave bolji sistem upravljanja vlastitim biodiverzitetom.

Pravci i ciljevi Strateškog plana Konvencije o biodiverzitetu 2011–2020Dvadeset ciljeva novog Strateškog plana su organizovani u pet strateških

pravaca (A, B, C, D, E):A: Uticati na skrivene uzroke gubitka biodiverziteta kroz pozicioniranje biodiverziteta u vladi i društvu. Ovaj globalni strateški pravac će biti uspostavljen kroz donošenje i dostizanje nacionalnih ciljeva sa sljedećim prioritetima:

1. značaj i vrijednosti biodiverziteta,2. uključivanje vrijednosti biodiverziteta u nacionalni proračun3. eliminacija štetnih poticajnih mjera4. nacionalni planovi održive upotrebe biodiverziteta

Senka BARUDANOVIĆ


B: Smanjiti direktne pritiske na biodiverzitet i promovisati njegovu održivu upotrebu. Ovaj globalni strateški pravac će biti uspostavljen kroz donošenje i dostizanje nacionalnih ciljeva sa sljedećim prioritetima:

5. gubitak prirodnih staništa najmanje prepolovljen6. održivo ribarstvo7. održiva poljoprivreda, akvakultura i šumarstvo8. zagađenje smanjeno do nivoa obezbjeđenja funkcija ekosistema9. invazivne vrste i načini njihovog širenja pod kontrolom10. višestruki antropogeni pritisci na ugrožene ekosisteme

minimiziraniC: Poboljšati status biodiverziteta kroz očuvanje ekosistema, vrsta i genetičkog biodiverziteta. Ovaj globalni strateški pravac će biti uspostavljen kroz donošenje i dostizanje nacionalnih ciljeva sa sljedećim prioritetima:

11. vodena i kopnena zaštićena područja12. zaustavljen gubitak vrsta13. strategije za gubitak genetičkog diverziteta

D: Jačati opšte koristi od biodiverziteta i ekosistemskih servisa. Ovaj globalni strateški pravac će biti uspostavljen kroz donošenje i dostizanje nacionalnih ciljeva sa sljedećim prioritetima:

14. ekosistemi koji proizvode esencijalne koristi restaurirani15. otpornost ekosistema pojačana kroz restauraciju 15%

degradiranih16. ABS protokol na snazi

E: Implementaciju Konvencije ojačati kroz integralno planiranje, upravljanje znanjima i gradnju kapaciteta. Ovaj globalni strateški pravac će biti uspostavljen kroz donošenje i dostizanje nacionalnih ciljeva sa sljedećim prioritetima:

17. nacionalne strategije na snazi18. tradicionalna znanja i prakse očuvani i integrisani u razvoj

društva19. naučna znanja i tehnologije ojačane i podijeljene među zemljama20. finansijska sredstva značajno povećana.

Vremenski okvir za dostizanje ciljeva nije jednak. Neki od ciljeva su preduslov za dostizanje drugih, te je njihova realizacija planirana na sljedeći način:



Ciljevi koje, na nacionalnom i globalnom nivou, treba dostići do 2015. godine su:• Cilj 10: Antropogeni pritisci na koralna ostrva i druge osjetljive

ekosisteme koji su pod uticajem klimatskih promjena i zakiseljavanja okeana su minimizirani, da bi se održao njihov integritet i funkcionisanje;

• Cilj 16: Nagoja protokol za ABS je na snazi i operativan, u konzistenciji sa nacionalnom legislativom;

• Cilj 17: Svaka zemlja je razvila, usvojila kao legalni dokument te počela primjenjivati revidiran i efikasan NBSAP.

Ciljevi koje, na nacionalnom i globalnom nivou, treba dostići do 2020. godine su:• Cilj 1: ljudi su upoznati sa vrijednostima biodiverziteta, načinima

njegovog očuvanja i održive upotrebe;• Cilj 2: vrijednosti biodiverziteta su integrisane u nacionalne i lokalne

razvojne strategije, te u državne proračune, gdje je odgovarajuće, kao i u sistem izvještavanja;

• Cilj 3: poticaji i subvencije koji su štetni za biodiverzitet su eliminisani u cilju minimiziranja ili izbjegavanja negativnih uticaja, a pozitivni poticaji za konzervaciju i održivu upotrebu biodiverziteta su razvijeni i primjenjivani u skladu sa Konvencijom i drugim relevantnim internacionalnim obavezama;

• Cilj 4: vlade, poslovni sektori i drugi zainteresovani na svim nivoima su poduzeli korake za dostizanje ili su implementirali planove za održivu proizvodnju i potrošnju, a efekte upotrebe prirodnih resursa su čuvali u okviru ekološki sigurnih granica;

• Cilj 5: stepen gubitka svih prirodnih staništa, uključujući šume, barem je prepolovljen, i gdje je moguće, sveden skoro do nule, a degradacija i fragmentacija su značajno reducirane

• Cilj 6: ribe, vodeni beskičmenjaci i akvatične biljke su pod legalnim održivim upravljanjem i korištenjem, primjenom ekosistemski baziranog pristupa, tako da je izbjegnuto prekomjerno izlovljavanje, postavljeni su planovi oporavka mjere za sve konzumne vrste, ribarstvo nema značajne štetne efekte na ugrožene vrste i osjetljive ekosisteme, a uticaji ribarstva na populacije, vrste i ekosisteme su u okviru sigurnih ekoloških granica;

• Cilj 7: područja pod poljoprivredom, akvakulturom i šumarstvom su pod održivim upravljanjem, što osigurava očuvanje biodiverziteta;

Senka BARUDANOVIĆ


• Cilj 8: zagađenje, prije svega od nutrijenata je svedeno na stepen koji nije štetan za funkcionisanje ekosistema i biodiverzitet;

• Cilj 9: invazivne strane vrste (IAS) i njihovi putevi širenja su identificirani i prioritizirani, prioritetne vrste su kontrolisane ili istrijebljene, te su postavljeni planovi upravljanja za prevenciju njihovog širenja kroz introdukciju i uspostavu,

• Cilj 11: najmanje 17% terestričnih područja i područja kopnenih voda, te 10% obalnih i morskih područja, naročito područja od posebnog značaja za biodiverzitet i ekosistemske servise, očuvani su kroz efektivan, ravnomjeran, ekološki reprezentativan i dobro povezan sistem zaštićenih područja i druge efektivne konzervacijske mjere i integrisana u šire pejzaže i morska područja;

• Cilj 12: nestanak poznatih ugroženih vrsta je spriječen, a konzervacijski status, naročito vrsta u opadanju, poboljšan je i održan;

• Cilj 13: genetički diverzitet kultiviranih biljaka te uzgajanih i domestificiranih životinja, kao i njihovih divljih srodnika, zajedno sa socio-ekonomskim i kulturnim vrijednostima koje imaju, a razvijene su i implementirane strategije za minimiziranje genetičke erozije i za očuvanje genetičkog diverzitetea.

• Cilj 14: ekosistemi koji obezbjeđuju esencijalne servise, uključujući servise povezane sa vodom, koji obezbjeđuju zdravlje, ljudski život i dobra su restaurirani i očuvani, a u obzir su uzete potrebe žena, lokalnih zajednica, te siromašnih i osjetljivih;

• Cilj 15: otpornost ekosistema i doprinos biodiverziteta zalihama ugljika su povećani kroz konzervaciju i restauraciju, u što je uključena restauracija najmanje 15% degradiranih ekosistema, čime se doprinosi ublažavanju klimatskih promjena i adaptiranju na njih, kao i borbi protiv dezertifikacije.

• Cilj 18: tradicionalna znanja, inovacije i prakse autohtonih naroda, relevantne za očuvanje i održivu upotrebu biodiverziteta i uobičajenu upotrebu bioloških resursa su poštovana, postala su predmet nacionalnih legislativa i relevantnih internacionalnih obaveza, te su potpuno integrisana i reflektirana u implementaciji Konvencije sa punim i efektivnim učešćem autohtonih naroda na svim relevantnim nivoima;

• Cilj 19: znanja, naučne osnove i tehnologije vezane za biodiverzitet, njegove vrijednosti, funkcionisanje, status i trendove, kao i posljedice njegovog gubitka su poboljšani, široko prenošeni i primjenjivani;

• Cilj 20: mobilizacija finansijskih resursa za efektivnu implementaciju



Strateškog plana 2011–2020 iz svih izvora, u skladu sa konsolidiranim i usvojenim procesom u Strategiji za mobilizaciju sredstava, mora biti značajno povećana u odnosu na sadašnji nivo. Ovaj cilj će biti predmet promjena u zavisnosti od procjene potreba resursa koje će biti izvještene od strane zemalja.

Strateški plan uključuje reference za Strategiju za mobilizaciju sredstava sa konkretnim inicijativama, ciljevima i indikatorima koji će biti razvijeni i procesima za razvoj inovativnih mehanizama. Strateški plan je dao i mapu puta za dostizanje efektivne implemenatcije čl. 20 Konvencije u cilju obezbjeđivanja vremenski adekvatnih novih dodatnih finansijskih resursa, koji će podržati Strateški plan.

Protokol o pristupu genetičkim resursima i poštenoj podjeli dobiti od njihovog korištenja (ABS protokol, Nagoya protokol)Nakon 10 godina pripreme, devet održanih sastanaka Radne grupe za

Protokol o pristupu genetičkim resursima i fer podjeli dobiti od njihovog korištenja, te 15 dana intenzivnih pregovora, Nagoya protokol za ABS je usvojen.

Samo u vremenu između COP 9 i COP 10 Radna grupa se sastala četiri puta, što pokazuje intenzivna nastojanja za uspostavu internacionalnog režima u pristupu genetičkim resursima i poštenoj podjeli dobiti od njihovog korištenja.

Konvencija o biodiverzitetu priznaje suverena prava država na njihove prirodne resurse u područjima njihove jurisdikcije. Na osnovu toga, zemlje Konvencije su ovlaštene da same utvrde pravila pristupa genetičkim resursima u granicama njihove jurisdikcije.

ABS protokolom se nastoji stvoriti obaveza zemljama Konvencije da dijele dobit koja prozilazi iz upotrebe genetičkih resursa. S obzirom da je to ujedno i treći cilj Konvencije, podjela dobiti će praktično, nakon stupanja Protokola na snagu, predstavljati obavezu za sve zemlje Konvencije.

Genetički resursi iz biljaka, životinja ili mikroorganizama mogu biti korišteni za različite svrhe (npr. bazična istraživanja, komercijalnu proizvodnju itd.). Korisnici genetičkih resursa su npr. istraživački instituti, univerziteti, privatne kompanije u farmaceutskoj, kozmetičkoj, poljoprivrednoj, hortikulturnoj, biotehnološkoj i drugim industrijama itd.

Dobit koja proizilazi iz korištenja genetičkih resursa je raznovrsna. To je prije svega, materijalna dobit, ali dobit također predstavljaju i rezultati

Senka BARUDANOVIĆ


istraživanja, te razvoj na osnovu korištenja genetičkog resursa, učešće u biotehnološkim aktivnostima itd.

Posebno teška pitanja, koja su pratila donošenje i usvajanje ovog Protokola su: • Definisanje korištenja genetičkih resursa i derivata,• Vremenski početak primjene Protokola,• Pristup genetičkim resursima u hitnim slučajevima,• Pristup tradicionalnim znanjima,• Postizanje saglasnosti, uključujući potrebu za check-pointima,

principom transparentnosti u pristupu genetičkim resursima i internacionalnim certifikatom za saglasnost za korištenje resursa.

Sve do samog kraja Konferencije, trajala je neizvjesnost o tome da li će sporazum o usvajanju Protokola biti postignut ili ne. Nije bilo lako donijeti historijsku odluku kojom treba da budu prevaziđeni osnovni uzroci historijski suprotstavljenih stavova između razvijenih i nerazvijenih zemalja.

Posljednjeg dana COP-a, Japan je, u ulozi predsjedavajućeg Konferencijom, ponudio predsjedničku verziju Protokola i ostvario razgovore sa predstavnicima pojedinih regiona, u cilju dobijanja političke podrške. Ponuđena verzija teksta sadrži kompromisna trenutna rješenja, koja obezbjeđuju dalji nastavak rada na operacionaliziranju Protokola.

Iako ni izdaleka nije jasno kako će Nagoya protokol ući u praksu i postati međunarodni mehanizam sa velikim potencijalom u smanjenju siromaštva i uspostavi balansa između razvijenog i nerazvijenog dijela svijeta, već danas se smatra da je COP 10 ostvario svoju historijsku ulogu samim njegovim donošenjem.

Strategija za mobilizaciju sredstavaTreći dio paketa najznačajnih odluka COP 10 se odnosi na mobilizaciju

sredstava neophodnih za implementaciju Strateškog plana. Zemlje u razvoju su dodale Strategiju paketu obaveznih odluka, po osnovu njihovih dugotrajnih nastojanja za zadovoljavajućim finansiranjem implementacije Konvencije na nacionalnom nivou.

Kao posljedica takvog pristupa, zemlje u razvoju su se fokusirale na razvoj ciljeva i indikatora za procjenu finansijskih tokova, dok su razvijene zemlje kao prioritet postavljale inovativni finansijski mehanizam, u nastojanju da teret bar djelomično pada na privatni sektor. Jedan od



ponuđenih koncepata je bio Green Development Mechanism, koji predstavlja tržišno orijentisanu šemu certificiranja “na područjima u skladu sa CBD”. Međutim, ovaj mehanizam ima mnogo sličnosti sa Mehanizmima čistog razvoja, razvijenim pod Konvencijom o klimatskim promjenama. Nerazvijene zemlje su odbile uspostavu takvog mehanizma, zbog bojazni o neravnomjernoj raspodjeli sredstava. Pojedine zemlje su također izrazile svoju bojazan da ovakvi mehanizmi mogu dovesti ne samo do šteta u prirodi nego i do nasilja nad ljudskim pravima. Stoga Inovativni finansijski mehanizam nije usvojen.

S druge strane, COP 10 je usvojio Strategiju za mobilizaciju srestava, čiji će ciljevi biti razrađivani u vremenu do naredne Konferencije zemalja Konvencije (COP).

DRUGE ODLUKE COP 10

Pored ovog paketa najznačajnijih strateških odluka, CBD COP 10 je usvojio uputstva za pripremu Petog nacionalnog izvještaja, koji zemlje Konvencije trebaju završiti do 31. marta 2014. godine. Izvještaji trebaju biti fokusirani naimplementaciju Konvencije u pojedinim zemljama.

Jedna od odluka COP-a poziva Generalnu skupštinu Ujedinjenih nacija da period 2011–2020 proglasi Dekadom biodiverziteta.

COP 10 takođe poziva sve zemlje Konvencije i sve organizacije da objave postojeće informacije o sintetičkoj biologiji i geoinžinjeringu, što se pojavljuje kao nova tema kojoj se pridaje velika pažnja.

Jedno od velikih dostignuća Konferencije je prijedlog plana zajedničkih aktivnosti sa ostalim Rio konvencijama. Nedostatak sinergije u radu ovih konvencija predstavlja veliku smetnju za napredak u brizi o okolišu. Inicijativa za zajedničko djelovanje polazi od Konvencije o biodiverzitetu prema relevantnim tijelima Konvencije o klimatskim promjenama i Konvencije o dezertifikaciji.

ZADACI BOSNE I HERCEGOVINE NA OČUVANJU I ODRŽIVOJ UPOTREBI BIODIVERZITETA Konferencija zemalja UN Konvencije o biodiverzitetu je postigla uspjehe

koji se već danas mogu smatrati historijskim. Međutim, na Konferenciji je jasno istaknuto da efikasnost donesenih dokumenata zavisi direktno

Senka BARUDANOVIĆ


i najviše od implementacije Konvencije na državnom nivou. Odluke Konferencije su postavljene kao globalni okvir koji treba ostvariti da bi biodiverzitet planete bio očuvan i funkcionalan za potrebe ljudskog društva. Svaka od zemalja potpisnica je odgovorna za vlastiti biodiverzitet i vlastiti doprinos očuvanju globalnog biodiverziteta. Pojedine karike donesenog globalnog okvira moraju ostati povezane. Zajednička, planetarna briga o biodiverzitetu je jedini način održanja života kakav poznajemo.

Implementirajući svoje obaveze prema Konvenciji o biodiverzitetu, Bosna i Hercegovina je do sada pripremila sva četiri periodična tražena izvještaja. Najznačajniji za našu zemlju je Prvi izvještaj Bosne i Hercegovine za Konvenciju o biodiverzitetu, javno dostupan na http://www.fmoit.gov.ba/ba/page/63/bh-chm.

Prvi izvještaj predstavlja jedini potpuni i stručni pregled biodiverziteta od skorog postanka države Bosne i Hercegovine. Pregled je pripremljen zajedničkim radom velikog broja stručnjaka iz cijele Bosne i Hercegovine, te pored ostalih, ima visoku naučnu vrijednost. Ovom publikacijom, pod nazivom Bosna i Hercegovina – Zemlja raznolikosti, od vremena njenog pojavljivanja do danas, redovno se služe brojni korisnici u pripremi projekata, u proširivanju znanja i prezentiranju biodiverziteta naše zemlje.

Međutim, osnovna svrha Pregleda bila je identifikacija potreba BiH u očuvanju i održivoj upotrebi prirode. Tako je, na osnovu ovog izvještaja, pripremljena Strategija za zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti Bosne i Hercegovine 2008–2015 (javno dostupna na istoj web stranici).

Strategija je usvojena kao državni strateški dokument na Vijeću ministara Bosne i Hercegovine u ljeto 2011. godine, iz čega proističe obaveza njene implementacije.

Neophodno je istaći da je i samo usvajanje dokumenta Strategije prošlo kroz težak i dug vremenski period. Značajnija od toga je, svakako, činjenica da nikada nisu pokrenute sistemske aktivnosti za implementaciju strateških aktivnosti za očuvanje i održivu upotrebu prirode Bosne i Hercegovine.

Nakon 2010. godine, sve zemlje svijeta su počele prilagođavati vlastite strategije za očuvanje prirode novom Strateškom planu Konvencije i Ciljevima, koji su identifikovani i dogovoreni kroz teške međunarodne pregovore.

S te strane, Bosna i Hercegovina ima istu dužnost – da postojeću Strategiju (koja nije implementirana) prilagodi ciljevima kojima streme i ostale zemlje svijeta.



U identifikaciji novih ciljeva za BiH, mora se poći od realnog stanja, i to kako prirode tako i društva. Osnovna aktivnost koju treba provesti je povezivanje i uspostavljanje zajedničkih ciljeva sa privrednim granama koje imaju najvećeg uticaja na stanje prirode (šumarstvo, poljoprivreda, energetika, saobraćaj i komunikacije, ali isto tako i svi ostali sektori društva).

S obzirom na administrativnu složenost naše zemlje, moguća polazna tačka za uspostavu održive upotrebe biodiverziteta BiH bi bila ministarska konferencija na nivou BiH, sa zadatkom pregovaranja i identifikacije održivih ciljeva za prirodu BiH do 2020. godine (uz obavezu implementacije nakon usvojenja na relevantnim nivoima vlasti).

Drugačiji načini početka ozbiljnog rada na očuvanju i održivoj upotrebi prirode BiH, kao što pokazuje sadašnja Strategija, nisu odgovarajući za naše složeno društvo sa ekonomijom u tranziciji.

LiteraturaJohns, D. 2009. The International Year of Biodiversity – From Talk to

Action. Conservation Biology 24 (1): 338-340.Marton-Lefèvre, J. 2010. Biodiversity is our life. Science 313: 1179.Millennium Ecosystem Assessment. Millennium Ecosystem Assessment

Synthesis Reports. 2006.Redžić S., Barudanović S., Radević S. (ed.). 2008. Bosna i Hercegovina –

Zemlja raznolikosti, Pregled i stanje biološke i pejzažne raznolikosti Bosne i Hercegovine, Prvi izvještaj BiH za CBD, Bemust, Sarajevo.

Secretariat of the Convention on Biological Diversity (2010): Global Biodiversity Outlook 3. Montréal.

UNEP/CBD/COP/10/27 – Report of the Tenth meeting of the Conference of the parties to the Convention on biological diversity; (www.cbd.int; pristup ostvaren 20. 11. 2011).

https://www.cbd.int/2010-target/.http://www.fmoit.gov.ba/ba/page/63/bh-chm.


Senka BARUDANOVIĆ

ZAVRŠNA RIJEČ/FINAL WORD

Pripremio/BySulejman Redžić

2010. godina proglašena je Međunarodnom godinom biodiverziteta od strane Ujedinjenih naroda. Tim povodom održane su brojne naučno-stručne, kulturne i društveno-političke manifestacije širom svijeta. Jedna od najznačajnijih je nedavno završeni svjetski Samit o biodiverzitetu 2010. u Nagoyi (Japan). Osnovni motiv i cilj bio je spasiti postojeću biološku ra-znolikost i definirati puteve održive upotrebe biodiverziteta u spasu čovje-čanstva od gladi, novih bolesti i ekoloških katastrofa.

U povodu Međunarodne godine biološke raznolikosti, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine organizovala je Drugi Međunarodni kolo-kvijum „Biodiverzitet – teorijski i praktični aspekti“, 3. 12. 2010. u Sarajevu, Bosna i Hercegovina. Na Kolokvijumu je prezentirano 45 radova (21 preda-vanje i 24 postera) iz svih oblasti biološke raznolikosti: flore, faune, fungije, prokariota, ljudskih populacija, vegetacije, ekosistema, pejzaža, sa aspekta ekologije, taksonomije, filogenije, genetike, molekularne biologije, antropo-logije, konzervacijske biologije, održivog razvoja, globalnih promjena, pri-mijenjene ekologije (šumarstva, poljoprivrede, biotehnologije, urbanizma, ribarstva, lovstva, fitofarmacije). Izlaganja za ovaj Kolokvij priredilo je 77 autora i koautora, iz 30 institucija (akademskih, vladinih i nevladinih) iz šest država: Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slovenije, Srbije, Crne Gore i Francu-ske. Radni dio Kolokvijuma pratilo je preko 160 učesnika.







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.21


ZAVRŠNA RIJEČ

Uspješna prezentacija radova i plodna rasprava rezultirala je sljedećim

STAVOVIMA, ZAKLJUČCIMA I PREPORUKAMA

(i) Biodiverzitet (biološka raznolikost) je sintagma kojom se izra-žava ukupnost živog svijeta na Zemlji u prirodnom, društve-nom i ekonomskom smislu. Biološka raznolikost je najbolji indikator drastičnih promjena u životnoj sredini. Svakodnevni gubitak biološke raznolikosti je u korelaciji sa rastućim siro-maštvom u skoro svim krajevima svijeta. Biološka raznolikost je i najbolji pokazatelj globalnih promjena. Uz to, biodiverzitet i njegovo održivo korištenje je put u oporavak prirodne ravno-teže i generiranje ekološki profitabilne dobiti;

(ii) Obrasci biodiverziteta (BD) u Bosni i Hercegovini (BiH) su uni-katni. To je kroz dugu evoluciju života na planeti Zemlji uvje-tovalo visoku stopu BD na svim nivoima – genetičkom, spe-cijskom, ekološkom, uključujući i raznolikost ljudskih kultura. BD BiH osim uloge u održavanju ekološke ravnoteže ima velike mogućnosti u generiranju različite dobiti. BD je u neposrednoj ulozi u projektovanju novih razvojnih obrazaca, a naročito u oblasti održivog šumarstva, poljoprivrede, herbalnog sektora, biotehnologije. BD u BiH na svim nivoima, je veoma ugrožen. To nalaže efikasnu zaštitu kroz različite oblike održivog uprav-ljanja kako na državnom i entitetskom, tako i lokalnom nivou;

(iii) Genetička raznolikost čini nesvakidašnje bogatstvo BiH. Na-ročito je značajno ono koje je sadržano u nekoliko stotina en-demičnih vrsta biljaka, životinja i gljiva. To čini genofond od neprocjenjive vrijednosti. Najnovije procjene specijskog diver-ziteta ukazuju na enormno visoke vrijednosti. Biljaka ima oko 7.000 taksona. To BiH svrstava na treće mjesto u Evropi. Hor-data je oko 500 vrsta. O broju ahordata još uvijek je teško suditi. Gljive su velika nepoznanica. Do sada ih je registrovano svega oko 2000 vrsta. Genetička i specijska raznolikost sadržana je u različitim oblicima ekološke raznolikosti (populacije, bioce-


ZAVRŠNA RIJEČ

noze, ekosistemi, biomi, biociklusi, biosfera). Utvrđeno je 240 ekosistema iz čak 11 bioma. Više od 40% vegetacijskih klasa BiH sadržano je u vegetaciji Evrope;

(iv) Brojne su prijetnje BD u BiH. Globalne promjene, prekomjerna sječa, intenzivna erozija tla, gubitak poljoprivrednog i šumskog zemljišta, eutrofikacija voda, kontaminacija svih sfera života, prekomjerna eksploatacija bioloških resursa, neodrživa eksplo-atacija vodnih i mineralnih resursa, svakodnevno utiču na sve izraženiju ugroženost BD. Poseban je problem slabe i neefika-sne implementacije zakonske regulative, nepostojanje jasnog institucionalnog okvira, kao i slaba istraženost pojedinih kom-ponenata biodiverziteta u kontekstu savremenih potreba. Kraj-nje oportunistička okolišna i ekološka politika u BiH, a poseb-no u FBiH, dodatno je uticala na veoma težak položaj prirodnih resursa i u njima sadržane biološke raznolikosti, ali je inhibirala i izgradnju naučne, stručne i upravljačke infrastrukture, reali-zaciju ključnih projekata (NATURA 2000; IUNC projekti i sl.) te transparentnost u pristupu javnim ekološkim fondovima;

(v) Teško stanje BD nameće urgentne potrebe uspostave dugoroč-no efikasne zaštite kroz sljedeće mjere:

- Izgradnja naučne, stručne i upravljačke infrastrukture u oblasti biološke raznolikosti;

- Transparentan pristup javnim okolinskim i ekološkim fon-dovima na bazi determiniranih prioriteta i postignute refe-rentnosti,

- Realizacija svih obaveza koje proističu iz međunarodnih obaveza proizašlih iz Konvencije o biološkoj raznolikosti i drugim međunarodnim dokumentima iz ove oblasti,

- Realizacija projekata od značaja za integracijske procese i pri-bližavanja BiH Europskoj uniji (Crvene knjige flore, Crvene knjige faune, Crvene knjige fungije, Natura 2000, Habitat ka-tegorizacija, odnos prema klimatskim promjenama i sl.);

(vi) Bosna i Hercegovina unatoč intenzivnim procesima tranzicije i ekološki neprihvatljivih obrazaca razvoja u prošlosti, još uvijek ima biodiverzitet od neprocjenjive vrijednosti. To su različite


šume i u njima čitava bogatstva, ekosistemi mora, slatkih voda, te oko 1000 endemičnih vrsta biljaka, životinja i gljiva. To čini našu zemlju jedinstvenom u Evropi i svijetu. Održiva upotreba biološke raznolikosti ima neslućenu moć u promoviranju uku-pnih vrijednosti naše zemlje i stvaranju novih vrijednosti;

(vii) Biodiverzitet BiH je najbolji indikator kvaliteta životne sredine. BD je velika šansa za održivi razvoj BiH. Biodiverzitet treba za-štititi shodno potrebama i međunarodnim kriterijima uz uva-žavanje lokalnih specifičnosti;

(viii) Biološka raznolikost BiH i regiona još uvijek je velika nepozna-nica. Stoga se moraju u budućnosti razvijati istraživanja koja će omogućiti upoznavanje svih oblika biološke raznolikosti u kon-tekstu savremenih spoznaja. Biološka raznolikost treba našu pomoć, treba efikasniju zaštitu i upravljanje. Biološka raznoli-kost treba da bude prioritet kako u načnim krugovima tako i u vladinom i nevladinom sektoru. Biološka raznolikost je jedan od najboljih indikatora ekonomske razvijenosti, te pokazatelj globalnih promjena;

(ix) Realizacija projekata iz oblasti biološke raznolikosti odrazumje-va jačanje kako zakonodavnog tako i akademsko-istraživačkog okvira. Da bi postigli zadovoljavajući rezultati u ovoj složenoj oblasti neophodno je instituionalno jačanje. Jedan od prvih ko-raka ka postizanju ciljeva i zadataka je uspostava i Centra za biodiverzitet u okviru Akademije nauka i umjetnosti BiH koji bi integrisao sve raspoložive humane resurse iz zemlje i regiona, postojeće institucije u ovoj oblasti i kroz realizaciju multidis-ciplinarnih projekata sistemski rješavao kako fundamentalna tako i aplikativna pitanja iz oblasti održivog upravljanja priro-dim vrijednostima i životnom sredinom u cijelosti.

ZAVRŠNA RIJEČ

FINAL WORD/ZAVRŠNA RIJEČ

By/PripremioSulejman Redžić

2010th has been designated the International Year of Biodiversity by the United Nations. On that occasion, numerous scientific and technical, cul-tural and socio-political events are held around the world. One of the most important was recently concluded World Summit on Biodiversity 2010 in Nagoya (Japan). The main motivation and goal was to save the existing biodiversity and define the ways of sustainable use of biodiversity to save humanity from famines, new diseases and environmental disasters.

On the occasion of the International Year of Biodiversity – 2010, Acad-emy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina organized the Second International Colloquium Biological Diversity – Theoretical and Practical Aspects, 3. 12. 2010., Sarajevo, Bosnia and Herzegovina.

It was presented to the 45 papers (21 lectures and 24 posters) from all areas of biological diversity: flora, fauna, fungia, prokaryotes, human popula-tions, vegetation, ecosystems, landscapes, of all aspects of ecology, taxonomy, phylogeny, genetics, molecular biology, anthropology, conservation biology, sustainable development, global change, applied ecology (forestry, agricul-ture, biotechnology, urban planning, fishing, hunting, phytopharmacy).

The reports of this Colloquium was prepared by 77 authors and co-au-thors from 30 institutions (academic, governmental and non-governmen-tal) from six countries: Bosnia and Herzegovina, Croatia, Slovenia, Serbia,







2012ISBN: 978-9958-501-80-7 DOI: 10.5644/proc.bd-01.22


FINAL WORD

Montenegro and France. Working part of Colloquy were monitor more than 160 participants.

Successful presentation of papers and fruitful discussions resulted in the following

OPINIONS, CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS

(i) Biodiversity is a term that express the totality of life on Earth in sence of nature, society and economics. Biological diversity is the best indicator of drastic changes in environment. The daily loss of biological diversity is correlated with the growing pov-erty in the most parts of the world. Biological diversity is also the best indicator of global changes. In addition, biological di-versity and its sustainable use is the way to recover of ecological balance and generate an ecologically profitable income.

(ii) Patterns of biodiversity in Bosnia and Herzegovina are unique. Through the long evolution of life on planet Earth, it is caused a high rate of biological diversity at all levels – genetic, species, environmental, including the diversity of human cultures. Bio-diversity of Bosnia and Herzegovina, except its role in main-taining of ecological balance, has great potential to generate different profits. Biodiversity play role in design of new devel-opment patterns, especially in the field of sustainable forestry, agriculture, herbal sector and biotechnology. Biodiversity of Bosnia and Herzegovina is highly endangered at all levels. This requires effective protection through various forms of sustain-able management, both at the state,entities and local level;

(iii) Genetic diversity is an extraordinary wealth of BiH. Especially significant is one which is contained in hundreds of endemic species of plants, animals and fungi. This makes the gene pool of inestimable value. The latest estimates of species diversity suggest enormously high value. There is about 7,000 taxa of plants. It puts of Bosnia and Herzegovina at third place in Eu-rope. There is about 500 species of hordata. A number of ahor-data is still difficult to judge. Fungi are the great unknowns. So


FINAL WORD

far it has registered only about 2000 species. Genetic and spe-cies diversity is contained in the various forms of ecological di-versity (populations, ecosystems, biomes, biocycles, biosphere). 240 ecosystems have been found from 11 biomes. More than 40% of vegetation class from Bosnia and Herzegovina is con-tained in the vegetation of Europe;

(iv) There are many threats to biodiversity of Bosnia and Herze-govina. Global changes, excessive logging, extensive soil ero-sion, loss of agricultural and forest land, water eutrophication, contamination of all areas of life, over-exploitation of biological resources, unsustainable exploitation of water and mineral re-sources, daily affecting the increasing vulnerability of biodiver-sity. A particular problem is weak and ineffective implementa-tion of legislation, lack of clear institutional framework and the weak exploration of several components of biodiversity in the context of contemporary needs. Extremely opportunistic envi-ronmental and ecological policy in Bosnia and Herzegovina, especially in the Federation of B-H is further influenced in a very difficult position of natural resources and the biodiversity therein, but it is also inhibited the construction of scientific, technical and managerial infrastructure, implementation of key projects (NATURA 2000; IUNC projects etc.) and transparency in access to public environmental funds;

(i) Difficult situation of biodiversity makes urgent demands to establish an effective long-term care through the following measures:

(v) Construction of the scientific, technical and managerial infra-structure in the area of biological diversity;

- Transparent access to public environmental and eco-logical funds based on the determined priorities and achieved references,

- The implementation of all obligations arising from inter-national obligations from the Convention on Biological Diversity and other international instruments in this field;

- Realization of projects important to the integration pro-cesses and the convergence of B-H with the European


FINAL WORD

Union (Red Book of flora, Red Book of fauna, Red Book of fungi, Natura 2000, Habitat classification, relation to climate change, etc.);

(vi) Bosnia and Herzegovina, despite the intense process of transi-tion and environmentally unacceptable form of development in the past, still has the invaluable biodiversity. These are different forests and the wealth in them, ecosystems of seawater, fresh-water, and about 1,000 endemic species of plants, animals and fungi. This makes our country unique in Europe and world-wide. Sustainable use of biodiversity has unimagined power in promoting the overall value of our country and the creation of new values;

(ii) B-H biodiversity is the best indicator of the quality of the envi-ronment and a great chance for sustainable development. Bio-diversity should be protected in accordance with international criteria and needs, in respecting with local distinctiveness;

(iii) Biodiversity of B-H and the region is still a big mystery. Hence we need to develop future research that will enable the intro-duction of all forms of biodiversity in the context of contem-porary knowledge. Biodiversity needs our help, more efficient protection and management. Biodiversity should be a priority in order to reconcile with both individual circles and in govern-ment and NGO sector. Biodiversity is one of the best indicators of economic development, and an indicator of global changes;

(iv) Realisation of projects in the field of biological diversity means to strengthen the legal and academic and research framework. To achieve satisfactory results in this complex area, institutional strengthening is necessary. One of the first steps toward achiev-ing the goals and objectives is the establishment of the Center for Biodiversity at the Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, which would integrate all available human resources from B-H and regions, the existing institutions in this field and through the realization of multidisciplinary projects systematically addressed both, fundamental and application is-sues in the field of sustainable management of natural values and the environment in its entirety.


INDEx AUTORA

INDEX AUTORA/AUTHOR INDEX

ALIĆ Amina 215BALLIAN Dalibor 97BARUDANOVIĆ Senka 4, 121, 333BAŠIĆ Neđad 175BEĆIRAJ Azra 143BERBEROVIĆ Ljubomir 4, 12, 37BEŠTA Renata 111BOGUNIĆ Faruk 175DELIĆ Osman 111 DJOGHLAF Ahmed 21, 25DOĞAN Mustafa 269DOĞAN Serkan 187FERHATOVIĆ Džemail 167, 279FORIĆ Melisa 4HAJRUDINOVIĆ Alma 175HUBANIĆ Muris 159JERKOVIĆ-MUJKIĆ Anesa 111KARATURK Ahmed 209KARAVDIĆ Zenaida 12, 343 KARIĆ Said 167, 279KNEŽEVIĆ Aleksandar 293MAŠIĆ Ermin 121MATIĆ Božidar 12, 343MOYER Anesa 27MUSLIĆ Mufik 159NOĆAJEVIĆ Sead 167, 279OMANOVIĆ Mersad 159 PAVLOVIĆ Boro 71, 309 PAVLOVIĆ Nevenka 71, 309REDŽIĆ Sulejman 4, 12, 29, 33, 36, 47, 215, 231, 333, 337, 343SMAILHODŽIĆ Hrustem 167, 279SULJIĆ Vedad 293ŠABANOVIĆ Elvedin 249ŠAHINOVIĆ Refik 143ŠALJA Edina 231ŠARIĆ Taib 4ŠOLJAN Dubravka 4

358

Akademija nauka i umjetnosti Bosne i HercegovineAcademy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina

Drugi međunarodni kolokvijum „BIODIVERZITET – TEORIJSKI I PRAKTIČNI ASPEKTI“

Second International Colloqium„BIODIVERSITY – THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS“

3. 12. 2010, Sarajevo, Bosnia and HerzegovinaPosebna izdanja/ Special Editions CXLVIIIOdjeljenje prirodnih i matematičkih nauka

Department of Natural Sciences and MathematicsZbornik radova/Proceedings 22

Zbornik radova Drugog međunarodnog kolokvijuma „BIODIVERZITET – TEORIJSKI PRAKTIČNI ASPEKTI“, 3. 12. 2010, Sarajevo, Bosna i Hercegovina.Uređivački odbor je recenzirao ovaj Zbornik sa naučno-stručnog, tehničkog, te jezičkog aspekta.

The Proceedings of the Second International Colloqium „BIODIVERSITY – THEORETI-CAL AND PRACTICAL ASPECTS“, 3. 12. 2010, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina.The Editorial Board has been reviewd this Proceedings for scientific merit, technical format and language.

Sugestija za citiranje/ Citation suggestions:

Ova knjiga/This book:Redžić, S., ur. (2012): Drugi međunarodni kolokvijum sa međunarodnim učešćem „BIODI-VERZITET – TEORIJSKI PRAKTIČNI ASPEKTI“, 3. 12. 2010, Sarajevo, Bosna i Hercegovina: Zbornik radova, ANUBiH, Posebna izdanja Vol. CxLVIII, Odjeljenje prirodnih i matematič-kih nauka, knj. 22, Sarajevo.

Ili/orRedžić, S., ed. (2012): Second International Colloqium „BIODIVERSITY – THEORETICAL AND PRACTICAL ASPECTS“, 3.12. 2010, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina: Proceedings, ANUBiH, Special Editions, Vol. CxLVIII, Department of Natural Sciences and Mathematics, Book 22, Sarajevo.

Rad/Article:

Berberović, Lj. (2012): Biodiverzitet – pojam i fenomenologija. U: Redžić, S., ur. (2012): Dru-gi međunarodni kolokvijum „BIODIVERZITET – TEORIJSKI PRAKTIČNI ASPEKTI“, 3. 12. 2010, Sarajevo, Bosna i Hercegovina: Zbornik radova, Posebna izdanja ANUBiH, Vol. CxLVIII, Odjeljenje prirodnih i matematičkih nauka, knj. 22, Sarajevo, str. 37-46. Ili/orBerberović, Lj. (2012): Biodiversity – Notion and Phenomenology. In: Redžić, S., ed. (2012): Second International Colloqium „BIODIVERSITY – THEORETICAL AND PRACTICAL AS-PECTS“, 3.12. 2010, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina: Proceedings, ANUBiH, Special Editions, Vol. CxLVIII, Department of Natural Sciences and Mathematics, Book 22, Sarajevo, pp. 37-46.

359

Izdavač/PublisherAkademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine/

Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina

Za izdavača/For PublisherAkademik/Academician Božidar Matić

Urednik/Editor in ChiefSulejman Redžić

Lektor/ProofreaderZenaida Karavdić

DDT:Dobra knjiga d.o.o. Sarajevo

Štampa/Printed byDobra knjiga d.o.o. Sarajevo

Tiraž/Circulation200

Department of Natural Sciences and Mathematics of the Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina has entered into an electronic licensing relationship with EBSCO Publishing, the world’s most prolific aggregator of full text journals, magazines and

other sources. The Proceedings of Second International Colloqium „Biodiversity – Theoretical and Practical Aspects“, 3.12. 2010, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina; ANUBiH, Special Editions, Vol. CxLVIII/22, Sarajevo

can be found on EBSCO Publishing’s databases.

360

Sponzori/Sponsors

Ministarstvo prostornog uređenja i zaštite okoliša Kantona Sarajevo, Bosna i Hercegovina

Ministry of Physical Planning and Environmental Protection of the Sarajevo Canton, Bosnia and Herzegovina

JU Zaštićena prirodna područja Kantona Sarajevo, Bosna i HercegovinaPE Protected Natural Areas of Canton Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo 574(497.6)”2012”(063)(082) MEĐUNARODNI kolokvijum Biodiverzitet - teorijski i praktični aspekti (2 ; 2010 ; Sarajevo) Biodiverzitet - teorijski i praktični aspekti :zbornik radova / Drugi međunarodni kolokvijumBiodiverzitet - teorijski i praktični aspekti,Sarajevo, 3. 12. 2010. ; urednik Sulejman Redžić.- Sarajevo : Akademija nauka i umjetnosti Bosne iHercegovine = Academy of Sciences and Arts ofBosnia and Herzegovina, 2012. - 360 str. ; 25 cm. -(Posebna izdanja / Akademija nauka i umjetnostiBosne i Hercegovine ; ≠knj. ≠148. Odjeljenjeprirodnih i matematičkih nauka ; ≠knj. ≠22) Na spor. nasl. str.: Biodiversity - theoreticaland practical aspects. - Bibliografija uz sveradove ISBN 978-9958-501-80-7 COBISS.BH-ID 19727622

Documents

Biodiverzitet – teoriJSKi i PrAKtiČni ASPeKti