การให้อภัยกับความปรองดอง...วารสารดานการบร หารร ฐก จและการเม อง ป ท

วารสารดานการบรหารรฐกจและการเมอง ปท 4 ฉบบท 1 (2558) DOI: 10.14456/papo.2015.1

การใหอภยกบความปรองดอง Forgiveness and Reconciliation

ศวช ศรโภคางกล1 Siwach Sripokangkul2

บทคดยอ การใหอภยถอเปนมโนทศนฐานรากส าคญของความปรองดองและความยตธรรมเชงสมานฉนท อยางไรกตาม การใหอภยเปนเรองทไมงาย และยากเกนกวาทจะยดเยยดใหเหยอยอมรบได บทความปรทศนนมงศกษาขอถกเถยงวาดวยการใหอภยภายใตบรบทของการศกษาเรองความปรองดอง โดยมงพจารณาถงความหมาย ความส าคญและเสนทางการใหอภย ผเขยนอาศยวธการศกษาเชงเอกสารเปนหลก โดยอางองทงจากหนงสอและบทความในภาษาไทยและภาษาองกฤษ ผเขยนเสนอวา ถงแมการใหอภยจะเปนเรองทยากเพยงใดกตาม แตการใหอภยถอเปนความจ าเปนยงยวดในทางการเมอง กระนนกตาม การใหอภยมไดกระท ากนไดงายดายหรอฉาบฉวย ในทางตรงขาม สงคมการเมองตองตระหนกถงความหมายอนลกซงของการใหอภย เสนทางการใหอภย 1 ผชวยศาสตราจารย อาจารยประจ า วทยาลยการปกครองทองถน มหาวทยาลยขอนแกน อเมล [email protected] 2 Assistant Professor, Lecturer, College of Local Administration, Khon Kaen University email: [email protected]

วารสารดานการบรหารรฐกจและการเมอง ปท 4 ฉบบท 1 (2558)

- 2 -

และภาระของการใหอภย ดงทผเขยนไดรวมถกเถยงและยกตวอยางจ านวนหนงไวในบทความน

ค าส าคญ: การใหอภย/ ความปรองดอง

ABSTRACT Forgiveness is fundamental to the concepts of reconciliation and restorative justice. However, forgiveness is not simple, and it is impossible to force victims to forgive. This review article discusses the concept of forgiveness in reconciliation studies, and considers its meaning, importance, and the route to achieve forgiveness. Books and articles in both Thai and English form the basis for this review article. The author argues that although forgiveness is a political necessity, it cannot be enacted simply and sloppily. On the contrary, political society must recognize the deeper meaning of forgiveness, the route to achieve it, and the task of forgiveness itself. The author raises many examples of forgiveness within the context of reconciliation throughout this review article. KEYWORDS: Forgiveness/ Reconciliation


- 3 -

บทน า ขอถกเถยงประเดนการใหอภยเปนหวขอทยากและสลบซบซอนมากทสดประเดนหนงในการศกษาเรองความปรองดอง ทงน การปรองดองทยงยนไมสามารถเกดขนไดหากปราศจากซงการใหอภยจากเหยอหรอผถกกระท าความรนแรง นนหมายความวาการปรองดองตองขนตอการใหอภย อกทงการใหอภยถอเปนสวนประกอบรากฐานส าคญทสดของการปรองดองและความยตธรรมเชงสมานฉนท (Kohen, 2009) กลาวเชนน ไมไดหมายความวา การใหอภยสอความหมายถงการถกทอความสมพนธกนระหวางเหยอกบผกอความรนแรง แตตามความหมายของศพท “forgive” หมายถง “การยตความขนแคน” (To give up resentment) (Kohen, 2009) ขยายความวา หากเหยอเพยงระงบความกระหายในการแกแคนหรอปรารถนาลงโทษผกอความรนแรงแบบตาตอตาฟนตอฟนนนถอเปนการใหอนยงใหญคอการใหอภย แมการใหอภยจะผกโยงเขากบค าสอนในพระคมภรศาสนาครสตและศาสนาอน ๆ อยางไรกด บทความนผเขยนจะกลาวถงการใหอภยในอาณาบรเวณความเปนการเมองเพยงเทานน ความยากหรอมองอยางไรเสยกเปนปญหา (Problematic) ของการใหอภยคอ ไมมหลกประกนใด ๆ ยนยนวา การใหอภยสามารถเขากนไดกบความยตธรรม เวนแตความยตธรรมเชงแกแคนทดแทน (Retributive Justice) ซงแนนอนวาเขากนไมไดกบการใหอภย นอกจากน การใหอภยไมสามารถไถถอนหรอคนทกอยางกลบมาเหมอนเดมได ดงนน การใหอภยจงดเหมอนวา เปนการรอง


- 4 -

ขอการเสยสละจากเหยอฝายเดยวและเกนขอบเขตความเปนการเมองทวไป อกทงการใหอภยถอเปนแนวระนาบตรงขามกบความรนแรงทเกดขน เนองจากไมสามารถแลกเปลยนกนไดและไมสามารถประเมนกนไดดวยหลกเกณฑชดเดยวกน เพราะการใหอภยไมมทางทดแทนสงทความรนแรงไดพรากไป นอกจากนการใหอภยตอผกอความรนแรงอาจจะยงเปดโอกาสใหเขาหรอเธอพรอมทจะกระท าแบบเดมในโอกาสหนา ตลอดจน ยงเปนการตอกย าและผลตซ าโครงสรางการกดข และความไมเสมอภาคตอเหยอในฐานะผดอยอ านาจและไรคณคาในสงคมตอเนองสบไป อยางไรกตาม ในบทความนผเขยนจะชใหเหนวา ถงแมการใหอภยจะเปนเรองทยากเพยงใดกตาม แตการใหอภยถอเปนความจ าเปนยงยวดในทางการเมอง ทวาการใหอภยมไดกระท ากนไดงายดายหรอฉาบฉวย ในทางตรงขามตองตระหนกถงความหมายอนลกซงของเสนทางการใหอภยและภาระการใหอภย กลาวคอ ตองไมใหเหยอเปนผแบกรบไวเพยงฝายเดยว กระนนกตามเนอหาทจะเสนอในบทความนไมไดมงทจะเปนแถลงการณหรอคมอทางการเมองวาดวยการใหอภย รวมถง ไมไดเสนอหนทางเชงอธบายการกระท า (How to) แตอยางใด โดยเนอหาในบทความนจะประกอบดวย 3 สวนไดแก ความส าคญของการใหอภยกบการปรองดอง เสนทางการใหอภย และบทสรป


- 5 -

ความส าคญของการใหอภยกบการปรองดอง ยอนเวลากลบไปประมาณ 2 ทศวรรษกอนหนาน ดลลาห โอมาร (Dullah Omar) รฐมนตรวาการกระทรวงยตธรรมของประเทศแอฟรกาใต ไดกลาวในขณะทประเทศก าลงจะจดตงคณะกรรมการสจจะและสมานฉนท (Truth and Reconciliation Commission) วา “ถาบาดแผลในอดตจ าเปนตองไดรบการเยยวยารกษา การเปดเผยความจรงและการตระหนกถงความจรงเหลานนเปนเรองส าคญ...เราไมสามารถเรยกรองการใหอภยจากเหยอได และเราไมมสทธทางศลธรรมใด ๆ จะท าเชนนน หากเรากลาวถงการใหอภยเหยอเทานนทจะเอยค านได”3 (Battersby, 1994, par.14) สงทโอมารกลาวมความส าคญ 2 เรองดวยกน เรองแรกคอ หากจะกาวขามความขดแยงในอดตเพอมงหนาไปสความปรองดอง สงส าคญคอ ตองท าความจรงในอดตใหปรากฏเปนเบองตนใหไดและเรองตอมาอนถอวาสลกส าคญไมยงหยอนไปกวากนคอ ตองใหความส าคญตอเหยอ เหยอคอ ผทถกท ารายมาหรอสญเสยคนทพวกเขารกหรอสญเสยโอกาสชวตทจะกลบไปเปนเหมอนเดมหรอประสบพบเจอ

3 ตนฉบบภาษาองกฤษคอ “If the wounds of the past are to be healed ... disclosure of the truth and its acknowledgment are essential … We cannot forgive on behalf of victims, nor do we have the moral right to do so. It is the victims themselves who must speak.”


- 6 -

ความเลวรายมา4 เชนนแลว หากตองการจะรอฟนสภาพความสมพนธของผคนอกครงและปองกนการแกแคนแบบตาตอตาฟนตอฟน การใหอภยจากเหยอจงเปนสงส าคญแตทงนผทมสทธพดวาจะใหอภยหรอไมใหตองเปนเหยอเทานน ตอมา หนงสอทมชอเสยงโดงดงของสาธคณเดสมอน ตต (Desmond Tutu-ประธานคณะกรรมการสจจะและสมานฉนทของประเทศแอฟรกาใต) ทชอวา ไมมอนาคตหากปราศจากการใหอภย (No future without Forgiveness) ไดพยายามฉายภาพวา อดตเปนเรองส าคญทตองจดจ า ทส าคญยงกวาคอ ตองใชความเปนปจจบนเยยวยาอดตอนเจบปวดผานการใหอภยเพอไปสอนาคตในการอย รวมกนของชาวแอฟรกาใต ใหได (Tutu, 1999) ขณะท ชยวฒน สถาอานนท (2543) นกสนตวธกย าวา การใหอภยเปน “ความจ าเปนทางการเมอง” (Political Necessity) ชยวฒนไดตงค าถามวา “การท างานสรางความสมานฉนทในสงคมคงเปนไปไดยาก ถาผคนไมยอมใหอภยกน ขาพเจาเคยตงค าถามไวใน “อภยวถ” วา ในเมออดตแหงความรนแรงไมสามารถหวนคนมาได สงคม(ไทย)จะ

4 แอลเลยนา โรโกบท (Ileana Rogobete) นกจตวทยาชาวโรมาเนยไดท าวจย ในประเทศแอฟรกาใตพบวา เหยอจ านวนมากยงคงเจบปวดกบความทรงจ า บาดแผล (Trauma) แอลเลยนา กลาววา เหยอจ านวนมากเหลานแสดง อาการตาง ๆ เชน เจบปวด รสกโกรธแคน รสกถกทรยศ รสกเตมไปดวย ความสญเสย ผวา ฝนราย หวาดกลว ฯลฯ หลายคนเจบปวดจมปลกกบ ความรสกเหลาน ซงไดคอย ๆ บนทอนท าลายความสมพนธกบสมาชก ทเหลออยในครอบครว (Popa, 2010)


- 7 -

อยรวมกนไประหวางคขดแยงทเคยฆาฟนกนมาไดอยางไรหากไมอาศยการใหอภย แตการใหอภยไมไดหมายความวา จะเกดขนไดดวยลมปากโดยใหลมความเจบปวดใหทงอดตแหงความอยตธรรมทเคยเกดขน แตเงอนไขส าคญของการใหอภยคอ การธ ารงความทรงจ าเพอปลดปลอยตนเองออกจากพนธนาการแหงอดต” (ชยวฒน สถาอานนท, 2548, ยอหนา 22) ในมมมองของนกสนตวธขางตนตางเหนพองกนวา การใหอภยเปนเรองส าคญยงในกระบวนการสรางความปรองดองหรอสรางความสมานฉนท แตมไดกระท ากนงาย ๆ หรอโดยลมปาก นอกจากน การใหอภยถอเปนองคประกอบหลกในการขบเคลอนสงคมใหเดนหนาตอไป และปองกนมใหอยในสภาพการณอาฆาตแกแคนกนอยางไมหยดหยอน ดงเชนท มหาตมะ คานธ เคยกลาววา “ตาตอตาจะท าใหทกคนในโลกตาบอดทงหมด” (An eye for an eye will make the whole world blind.) (Satha-Anand, 2010) ไม เพยงเทานน การใหอภยยงเปนความส าคญตอเหยอ ในแงไดปลดเปลองพนธนาการความเจบปวดทแบกรบมาตลอดออกไป พรอมเปดโอกาสให “เวลา” ในปจจบนและอนาคตไดโลดแลนอยางมความหมาย ขณะทมโนทศนการใหอภยไดรบการกลบมากลาวขาน อกครงในแวดวงวชาการภายหลงการจดตงคณะกรรมการสจจะและสมานฉนทของประเทศแอฟรกาใตในป 1995 5 (Minow, 1998) 5 กอนหนานการถกเถยงเรองการใหอภยอยางจรงจงในแวดวงวชาการเกดขน ภายหลงสงครามโลกครงทสอง พจารณางานคลาสสกจาก Hannah Arendt (1958) และ Hannah Arendt (1963)


- 8 -

เนองดวยการใหอภยเปน “วาระแหงชาต” ของประเทศ เพอซอมแซมฟนฟสงคมรวมกน แมอเลกซ โบเรน (Alex Boraine) ผกอต งศนยความยตธรรมระยะเปลยนผานระหวางประเทศ (International Center for Transitional Justice: ICTJ) และเคยมสวนท างานในกระบวนการสรางความปรองดองในประเทศแอฟรกาใตเปดเผยวา เหยอจ านวนมากไดบอกกบตนเองวา เปนไปไมไดเลยทจะเรยกรองขอการใหอภยจากพวกเขา ซงเขาตอบกลบวา ไมไดเปนเจตนาของคณะกรรมการฯ ทกดดนหรอเรยกรองการใหอภยจากเหยอ แตคณะกรรมการฯ ท าหนาทสรางโอกาสใหเหยอทสามารถและพรอมทจะใหอภยไดมพนทเทานน (Boranine, 2001) อยางไรกตาม เมอการปรองดองคงความหมายผกตดกบการ นรโทษกรรม การท างานของคณะกรรมการฯ บนเสนทางการใหอภยจงไดรบการวพากษวจารณอยางมาก (ศวช ศรโภคางกล, 2555) โดยเฉพาะประเดนการยดเยยดใหเหยอตองใหอภยตอผกอความรนแรง เพราะเขาหรอเธอไดผานขนตอนการนรโทษกรรม นนคอ เลาความจรงพรอมแสดงใหเหนแลววาความรนแรงทกระท าลงไปมาจากแรงจงใจทางการเมอง สงผลใหเหยอจ านวนมากปดปฏเสธเขารวมไตสวนกบคณะกรรมการฯ หรอบางกรณทคณะกรรมการฯพยายามน าผกอความรนแรงมาพดคยกบเหยอ แมมตวอยางบางสวนทแสดงถงความส าเรจ แตมตวอยางมากมายเชนกนทลมเหลว เพราะความจรงโหดรายเกนกวาทเหยอสามารถรบฟงและใหอภยได ในแงน โทมส บรดฮอลม (Thomas Brudholm) จงไดรวบยอดปญหาการใหอภยในแอฟรกาใตวาเปน “การกระท าทคลมเครอและขอมาก


- 9 -

เกนไป” (Blurred and Maximalist) กลาวคอ คลมเครอเพราะ การใหอภยไมไดสอนยถงการยตอาฆาตแคนเทากบตองยอมรบหลกการนรโทษกรรมแตเพยงถายเดยว ตลอดจนตองละทงหลก นตรฐใด ๆ ทงหมด ขณะทขอมากเกนไป คอ คณะกรรมการฯ เขาใจว า เสนทางการใ หอภ ย เปนการกระท าจาก เหย อฝ าย เด ยว (Unilateral) แมผกอความรนแรงไมไดแสดงอาการเสยใจหรอส านกใด ๆ จากการกระท าของตนเอง แตพสจนไดวาเลาความจรง และแมเหยอจะเจบปวดทไดมารบรเรองราวประวตศาสตรบาดแผลและรสกกดดนแคไหนกตาม (Brudholm, 2008) ทางเลอกเหยอกไมเหลออะไร นอกจากตองใหอภยหรอถาไมใหอภยกเปนเรองสวนตวของเหยอทจะแบกรบตนทนดงกลาวเอง หรอพจารณาจากกรณของนางซลเวย โดลโม (Sylvia Dloma) หญงสงวยชาวแอฟรกาใตซงลกชายของหลอนถกหนงในเจาหนาทกองก าลงความมนคงของรฐฆาตกรรม หลอนไดตดสนใจเขามาไตสวนตอหนาคณะกรรมการฯ ถงแมวาหลอนตองการใหผกระท าผดตองถกด าเนนคดและลงโทษในระบบศาลปรกตกตาม ภายหลงหลอนใหขอมลทกอยางตอคณะกรรมการฯ เสรจสนแลว เจาหนาทกองก าลงความมนคงไดใหการตอคณะกรรมการฯ โดยมไดแสดงอาการโศกเศราเสยใจใด ๆ เลย หลอนรสกสนหวงพรอมกลาววา “ผคนทน (คณะกรรมการฯ และผตองการสรางชาตตามแนวทางสาธคณเดสมอน ตต) ตองการเรยกรองตอฉนเพอใหฉนใหอภยตอผทฆาลกชายของฉน แตผกระท าผดมไดแสดงความเสยใจหรอเอยค าขอโทษใด ๆ ตอการกระท าตนเอง คณยงพบผคนมากมายท เคยใชความรนแรงในแตละแหงทยมแยมราเรง


- 10 -

สนกสนาน บางคนเปาลกโปงหมากฝรงอยางส าราญ สงเหลานหมายความวากระไร ? คณก าลงรองไห คณก าลงเศราโศกเสยใจทคนทคณรกทสดตองตายไปอยางนาสยดสยอง แตพวกเขากลบก าลงหวเราะ !” (Pigou, 2002) กลาวไดวา แมการใหอภยจะส าคญและโยงใยกบความปรองดองมากเพยงใดกตาม แตการใหอภยตองไมถกใชในรปแบบของการบงคบเพราะยงจะท าใหศกดศรและคณคาของเหยอถกลดทอนเขาไปใหญ การอภยตองด ารงอยางมความหมายมากกวาทกลาวกนเปนปรกตในชวตประจ าวนทวไป หรอแมแตในกรณของประเทศแอฟรกาใตกตาม ดงนนในหวขอส าคญตอไปผเขยนจะชใหเหนวาเสนทางของการใหอภยควรเปนอยางไร

เสนทางการใหอภย หากอปมาอปมยเสนทางการใหอภยเปนดงถนนน าพาไปยงจดหมายเสนทางดงกลาวยอมตองเปนเสนทางทขรขระ เตมไปดวยสงกดขวางจ านวนมาก และไมมหลกประกนใด ๆ วาการเดนทางครงนจะน าไปสจดหมายไดส าเรจหรอตองใชเวลานานเพยงใด ซงควรตองย าวา กระบวนการในการเดนทางแตละขนตอนเปนกระบวนการทส าคญย งยวด ท งน เพราะการบรรล ไปสการให อภยเปนส งทยากล าบากทสดของมนษย ไมวาจะเปนในนามบคคลหรอชมชนการเมองกตาม เนองจากเปนการเรยกรองความหาญกลาทางศลธรรมอยางถงทสด (Moral Courage) ทงจากผกอความรนแรงและเหยอ


- 11 -

อยางไรกด การเรยกรองใหเหยอเปนฝายเรมตนใหอภย เปนการเรยกรองทไมสมเหตผลเปนอยางยง ยค ชฮาง (Youk Chhang) ผ อ า น วย กา ร สถ าบ น Documentation Center of Cambodia ซงท าหนาทศกษารวบรวมขอมลและสมภาษณเหยอผรอดชวตในระบอบเขมรแดง (1975-1979) โดยเขาเปนหนงในผทถกกองก าลงเขมรแดงจบตวไปตงแตอาย 14 ขวบ ถกซอมทรมาน ตาง ๆ นานา สมาชกในครอบครวถกฆาทงหมดยกเวนเพยงคณแม เคยกลาวในป 2556 วา แมระบอบเขมรแดงไมไดเปนสวนหนงในชวตของเขาแลวกตามแตเขาไมสามารถใหอภยกบเขมรแดงไดเพราะ “ผมกจะไมยกโทษให ไมมโอกาสจะใหอภยเพราะคนท าผดตอผมจ าผมไมได” และ “คณไมสามารถบอกแมของผมวาใหอภยเถอะ” (สนทนากบ ‘Youk Chhang’ วาดวยการฆาลางเผาพนธและการปรองดองในกมพชา, 2556). หรอ โซชตา เพฟ (Socheata Poeuv) หญงชาวอเมรกนเชอสายกมพชา และเปนผก ากบภาพยนตรเคยตงค าถามวา “มนหมายความวาอยางไรส าหรบครอบครวของฉนหรอตวฉนเองทจะตองใหอภยเขมรแดง” (อางใน Schlund-Vials, 2012) ขณะทตวอยางกรณตรงขามของ นล บารนารด (Niel Barnard) หวหนาหนวยขาวกรองของประเทศแอฟรกาใตในอดต เปนเรองทควรพจารณา กลาวคอ วนท 5 กรกฎาคม ป 1989 เนลสน แมนเดลา ซงไดรบอนญาตใหออกมาจากคกเพอมาพบกบประธานาธบด พดบเบลย โบธา (P.W. Botha) เจาหนาทในเรอนจ าไดสงตดเสอผาสภาพพรอมรองเทาคใหมใหแมนเดลาเมอถงเวลาทตองเขาพบประธานาธบด เนองดวยแมนเดลาไมไดใสเครองแตงกายอน ๆ


- 12 -

นอกจากชดเรอนจ ามาเปนเวลานาน (ตดคก 27 ป) จงท าใหเขาผกเชอกรองเทาไดไมแนน ขณะนน นล บารนารด กมตวลงพรอมน ามอตนเองไปผกเชอกรองเทาของแมนเดลาใหแนน ถงแมวาบารนารดไมไดเปนคกรณกบแมนเดลาโดยตรงแตเขาไมจ าเปนตองท าเชนนนเนองดวยต าแหนงและสถานะของเขา แมเขาจะรดวาเขาคอหนงในตวแทนคนผวขาวทกระท าย ายคนผวสมาเปนเวลานานและถงเวลาแลวทประเทศแอฟรกาใตตองเปลยนแปลงใหคนผวสเขามามบทบาทเสมอภาคกบคนผวขาวในสงคม การกมลงผกเชอกรองเทาเปนสญลกษณเรมตนหนงของเสนทางการใหอภย กลาวคอ การใหอภยเรมตนจากการฟนฟความสมพนธและแสดงความใกลชดระหวางกน ทส าคญการกระท าดงกลาวใหตอผทต าตอยดอยกวายงเปนการปรบสมดลความสมพนธเชงอ านาจขน ถงแมวาในเวลาตอมาบารนารดจะปฏเสธค ารองขอจากคณะกรรมการสจจะและสมานฉนทใหเปดเผยรายชอเจาหนาททมสวนใชความรนแรงตอคนผวสกตามแตเขากยอมรบอ านาจหนาทของคณะกรรมการฯ (Eide, 2010) ตวอยางขางตนสอวาหากตองการเรยกรองใหเหยอใหอภย ภาระของการเรยกรองดงกลาวตองเรมตนมาจากผกอความรนแรง ซงสามารถแสดงออกไดในหลายเงอนไขทงหมด เชนขอโอกาสในการสนทนากบเหยอ แสดงความตระหนกถงรบผดชอบจากการกระท าตนเอง แสดงความเสยใจ หยงถงความผดของตนเองในมมมองทเหยอถกกระท า ตระหนกถงความทกขทรมานเหยอ ยอมรบการถกต าหนจากสาธารณชน ขอโทษเหยออยางจรงใจ ชดใชเยยวยาดวยทรพยสนของตนเอง พรอมแสดงออกอกวาตนเองเรยนรจาก


- 13 -

ประสบการณทผานมาและสญญาวาจะไมกระท าอก จากนนจงเรยกรองการใหอภยจากเหยอ แมไมสามารถบอกไดวาเหยอจะใหอภยหรอไม เพราะการใหอภยเปนเรองทบงคบไมได (Griswold, 2007) หรอเงอนไขคลายคลงกนทผกอความรนแรงจะตองตระหนกถงความผดของตนเอง พรอมรบผดชอบตอเหยอ รวมถงขอโทษอยางจรงใจและใหหลกประกนตอเหยอและสงคมวาจะไมเกดเหตการณดงกลาวอกเปนอนขาด จากนนจงเรยกรองขอรบการอภยจากเหยอซงเหยอม ทางเลอก (Choice) วาจะใหอภยหรอปฏเสธ (Lang, 2009) และเหยอสามารถ ตดสน วาจะใหอภยหรอไม โดยอาจพจารณาจากการกลาวความจรง ความศรทธาจรงใจ ความตงใจและแรงจงใจตอความปรารถนารบการใหอภย ท านองเดยวกน เหยออาจจะอภยหรอไมก ได (Saunders, 2011) ประเดนส าคญคอ ความสมพนธเชงอ านาจไดเปลยนไปเพราะเหยอสามารถเปนผ เลอก และ ตดสน วาจะใหอภยหรอไม นอกจากน หากพจารณาขอถกเถยงทวา เหยอและสงคมโดยรวม ควรพยายามท าความเขาใจผกอความรนแรงวา กอนทเขาหรอเธอกอความรนแรงเพราะเตบโตมาจากสงแวดลอมทไมเหมาะสม ดงนนจงตกเปนเหยอจากโครงสรางสงคม ขอถกเถยงเชนนมปญหาบางประการ เชน การเรยกรองใหเหยอเขาใจภมหลงและแรงจงใจของผกอความรนแรง อาจจะส าคญสวนหนง ในแงทเขาใจโครงสรางรายลอมการใชความรนแรง แตนไมเพยงพอ ผกอความรนแรงจะตองเขาใจเหยอมากกวาทหวงใหเหยอเขาใจตนเอง หรอหากจะกลาววา ผกอความรนแรงอาจทนทกขทรมาน มอาการตงเครยด แปลกแยก


- 14 -

หรอประสาทหลอนจากการกระท าของตนเอง แตความสมมาตรยอมไมเหนอกวาเหยอเปนแนแททอาจจะไมไดรบแมแตความยตธรรมและบรรเทาความทกขทรมานได เลย (Saunders, 2011) ดงนน ผเรมตนในเสนทางดงกลาวจงเปนภาระของผกอความรนแรง อยางไรกตาม การตดสนใจยอมรบใหอภยจากเหยอหรอไมเปนเรองส าคญทตองขบคดตามมา เพราะชดวาดวยคณคาของเหยอและผกอความรนแรงมความแตกตางกน (A different set of values) (Minow, 1998) ความตองการไดรบการใหอภยส าหรบผกอความรนแรง อาจจะเปนความส านกจากการกระท าของตนเองและตระหนกถงความทกขทรมานทเหยอไดรบ แตส าหรบเหยอในฐานะเปนผไดรบผลกระทบจากการถกกระท า การใหอภยเปนเรองทยงยากกวานนแมการใหอภยจะเปนความจ าเปนยงยวดกตาม พจารณาประเดนตาง ๆ ดงน ประเดนทหนง ควรตองย าวาการใหอภยเปนเสรภาพและเปนเรองสวนตว6 การปรบความสมพนธเชงอ านาจจากขางตนสอนยวา เหยอเทานนทมสทธตดสนวาจะใหอภยหรอไม ผอนไมสามารถลวงล าหรอยดเยยดเขามาในอาณาบรเวณดงกลาว ท านองเดยวกบบทบาทของคณะกรรมการปรองดองฯ ควรจ ากดเพยงแคท าหนาทอ านวยความสะดวก/ เปดพนทใหเสนทางการใหอภยถกสรางขน

6 ค ากลาวของดลลาห โอมาร (Dullah Omar) อดตรฐมนตรวาการ กระทรวงยตธรรมของประเทศแอฟรกาใต (อางถงใน Minow, 1998)


- 15 -

เทานน แตการเดนทางบนเสนทางดงกลาวเปนเรองของเหยอกบผกอความรนแรงเทานน ประเดนทสอง มลาน กนเดอรา (Milan Kundera) เคยกลาววา “การตอสของมนษยทมตออ านาจคอ การตอสของความทรงจ าตอตานการลม”7 (Kundera, 1986) ค ากลาวนสะทอนใหเหนถงความตงเครยดทสงคมการเมองพยายามใชความเงยบกดทบใหเรองบางเรองไมเผยตนเองออกมาหรอออนวอนขอใหสงคมควร “ลม” บางอยางเพอกาวไปสอนาคตรวมกน หากพจารณาค ากลาวดงกลาวในบรบทการใหอภย ตองถอวาการ “จ า” เปนองคประกอบส าคญทสด ชยวฒน สถาอานนทย าวา “คนทหลงลมไปแลวไมอาจเปนคนทใหอภยแกใครไดเลย มแตคนทจ าอดตไดเทานน จงจะสามารถใหอภยได” และกลาววา “นกวชาการบางทานถงกบเสนอวา ตองเปลยนความเชอวาท ‘จงใหอภยและลมเสย’ (Forgive and Forget) ใหเปน ‘จ าเอาไวและใหอภย’ (Remember and Forgive)” (ชยวฒน สถาอานนท, 2543) หรอกลาวอกนยหนงคอ “สาระหลกของการใหอภยไมไดอยทวาความทกขทรมานและการกระท าผดจะถกจดจ าหรอไม แตอยทวาจะจ ามนอยางไร” (Govier, 2002) เนองดวยการปรบประยกตการจดจ าตองอาศย กระบวนการ อยางตอเนองเพอเอาชนะตอความอาฆาตแกแคน ทงนแมเวลานบจากชวงเวลาเกดความรนแรงจะผานไปเนนนานเพยงใดกตาม ถอเปนขอถกเถยงทไม

7 ตนฉบบภาษาองกฤษคอ “the struggle of man against power is the struggle of memory against forgetting.”


- 16 -

เพยงพอในการจะสอนยถงการใหอภยได ค าถามส าคญตามมาคอ จะท าอยางไรเพอไมใหการจดจ าท าลาย “เวลา” แหงชวตของปจจบนและอนาคต ประเดนทสาม กลาวแบบฮนนาห อาเรนดท (Hannah Arendt) นกปรชญาคนส าคญทวา มนษยไมสามารถยกเลกแกไขสงทเกดขนในอดตไดและไมสามารถคาดเดาถงอนาคตไดเชนกน หากมนษยจมปลกอยกบพนธนาการแหงอดตทไมสามารถหวนคนกลบมาได มนษยจะสญเสยความเปนการเมองคอ การสถาปนาการกระท าชวตสาธารณะในปจจบนไป8 (ชยวฒน สถาอานนท, 2543) หนทางตดโซตรวนดงกลาวคอ การใหอภย (Forgiveness) เพอหลดจากกบดกในอดตและตองการพนธะสญญาใหม (Promise) ในการมงไปสอนาคตเพอบรรเทาความไมแนนอนและคาดเดาไมได ขยายความไดวา การตดยดอยกบอดตอนเจบปวดทไมสามารถยอนกลบไปแกไขได มนษยก าลงสญเสยเวลาแหงปจจบนและฉดรงเวลาแหงอนาคตทก าลงเกดรายลอม ชยวฒน สถาอานนท (2544, หนา 33) ไดกลาววา

8 ส าหรบอาเรนดทแลว กจกรรมของมนษยม 3 อยางคอแรงงาน (Labour) งาน (Work) และการกระท า (Action) นบไดวาการกระท า (Action) เปนกจกรรมเดยวทมนษยจะไดใชเสรภาพและใชชวตไดอยางมความหมาย ทสด หากเราใชเสรภาพในการหลดจากโซตรวนแบบบาดแผลในอดตไดเทากบ เปนการใหการกระท า (Action) ตอการใชชวตในสงคมการเมองเปนสงทม คณคาและมเสรภาพกลบมาอกครงได (อางถงใน ณฐญาณ งามข า, 2552)


- 17 -

“วถแหงการปลดปลอยตนจากพนธนาการแหงความทรงจ าทเตมไปดวยบาดแผลคอ การอยายอมใหความทรงจ าดงกลาวแขงตวจนกลายเปนปราการสกดมใหชวตปรกตในปจจบนเปนไปได กลาวอกอยางหนง ความเปนอสระจากการแขงตวของความทรงจ าในอดตเปนสงส าคญพอ ๆ กบการปลอยใหความทรงจ าและความใฝฝนผาน เขามาในปจจบนอยางอสระ ขาพเจาไมไดเสนอวาใหลมอดต แตเสนอใหอยกบอดตอยางเปนธรรมชาตดวยพลงแหงความทรงจ าทมอสระเสร การใหอภยจงจะเปนไปไดและมความหมาย”

อยางไรกตาม หากพจารณาทศนะของอาเรนดทใหลกลงไป เธอกลาวถงเงอนไขเบองตนกอนการใหอภยวา การใหอภยตองสมพนธกบความยตธรรมไมใชความเมตตา ความยตธรรมในแงนตองผานการตดสน (Judgment) มาแลว นนหมายถง “การใหอภยทแทจรงมนจะเกดขนไดกตอเมอผทจะใหอภยเองนนกไดพจารณาผานกระบวนการตาง ๆ มามากมายแลว ทงการท าความเขาใจ การใชจนตนาการ (เชนการคดแบบเอาเราเปนเขา เอาเขาเปนเรา) การคดและการตดสนใจ และเมอไดตระหนกดแลวถงสงทเกดขน (โดยผานการคดอยางยตธรรม ไมไดเขาขางตนเองเพยงล าพง) เราจงเลอกทจะใหอภยตอบคคลหรอเหตการณทเกดขนหรอไมกได เพราะมนไดผานกระบวนการของการตดสนใจมาแลวนนเอง” (ณฐญาณ งามข า, 2552, หนา 243)


- 18 -

ส าหรบอาเรนดทแลว การใหอภยเพอปลดเปลองอดตทรอยรดพนธนาการชวตปจจบนจะไมมความหมายเลย หากไมมซงพนธะสญญาทท าใหผใหอภยรสกมนคงขนในอนาคตทไมสามารถคาดการณได เธอกลาวประโยคส าคญยงวา

“หากปราศจากโซตรวนรอยรดทเตมเตมดวยการสญญา เราจะไมสามารถรกษาเอกลกษณใด ๆ ของเราไดเลย เราจะตองเดนเตรไปอยางโดดเดยวโดยไมมจดมงหมายทแนนอนและสนหวงภายใตความมดมด เกาะเกยวไวไดแตเพยงความคลมเครอและความไมลงรอย ความมดมดดงกลาวจะหายไปตอเมอการปรากฏขนของผหนงทสญญาและอกผหนงซงท าใหค าสญญานนสมบรณ การกระท าทงสองขนอยกบความเปนพหลกษณและตองท าซงกนและกน ไมมใครเพยงฝายเดยวทสามารถใหอภยตนเองไดและไมมใครฝายเดยวเชนกนทสามารถพอใจดวยการสญญาทท าตอตนเอง ทงการใหอภยและการสญญาตองกระท าทงสองฝาย” (Arendt, 1958, p. 213)

จาก 3 ประเดนขางตน สามารถสรปไดวา ถงแมผกอความรนแรงจะแสดงความรบผดชอบและส านกผดจากการกระท าของตนเองแลวกตาม ทวาการใหอภยเปนเรองสวนตวของเหยอ เขาหรอเธอสามารถตดสนใจหรอเลอกตามทตนเองตองการ แตทงน ภาระหนกองท เหยอควรตระหนกคอ จะจดจ าอดตอยางไรหรอจะปลดปลอยตนเองจากทางแพรงแหงปญหาวาดวยการหวนคนยอนกลบไมได (Irreversibility) อยางไร แมการใหอภยจะชวยปลด


- 19 -

เปลองความเจบปวดทฝงรากในจตใจ และเปดโอกาสใหตนเองปฏสมพนธกบเวลาในปจจบนและอนาคตอยางมความหมาย อยางไรกตาม ทงผกอความรนแรงและสงคมจะตองสรางหลกประกนใหเหยอรสกวา ตนเองจะสามารถอยตอไปในภายภาคหนาไดอยางมนคงและจะไมมเหตการณเลวรายเฉกเชนอดตกลบมาเกดขนอก9 นอกจากน ควรพจารณาขอถกเถยงส าคญทย าวา ท าไมการใหอภยจงเปนความส าคญยงยวด โดยจะพจารณาขอถกเถยงของมารค อมสททซ (Amstutz, 2004, pp. 87-90) ทกลาววา ไมวาจะเปนการใหอภยระหวางกนของบคคลหรอการใหอภยทางการเมองกด ลวนแตเปนหนทางเรมแรกส าคญใหเหยอขามผานอดตทกกขงตนเองได เขากลาววา การใหอภยมคณปการทางบวกดงน ประการทหนง แมเตมไปดวยขอถกเถยงและความไมลงรอยจ านวนมาก แตการใหอภยจะชวยสรรสรางใหสงคมยงยนในระยะยาวและเปนมมมองทสอดรบกบความยตธรรมเชงสมานฉนท (Restorative Justice) ทใหความส าคญทงตอการเยยวยาบคคลและฟนฟความสมพนธระหวางกนของชมชน ตางจากความยตธรรมแบบแกแคนทดแทน (Retributive Justice) ทมงเนนเพยงการด าเนนคดและลงโทษผกอความรนแรง ขยายความเพมเตมวาความยตธรรมแบบแกแคนทดแทนเปนการลงโทษใหเทยบเทากบสงทผกอความรนแรงท าลงไป ทง ๆ ทไมวาจะออกแบบการลงโทษเชนไรกมอาจจะ

9 พนธะสญญานเปนการสรางเงอนไขใหมๆไปสเขาหรอเธอ (New Conditions Into Being) (Eide, 2010)


- 20 -

ท าใหเทยบเทาได เชน กรณการฆาลางเผาพนธในชวงสงครามโลกครงทสอง การฆาลางเผาพนธในประเทศกมพชา การสงหารโหดในสงครามสกปรกทประเทศอารเจนตนา ฯลฯ (พจารณาประกอบใน Eide, 2010) อยางไรกตาม เสนทางการใหอภยตองไมไดเกดอยางลดขนตอน แตตองเกดผานการเลาเรองราวเพอใหผกอความรนแรงและสงคมตระหนกถงความเจบปวดทเหยอเผชญมา พรอมทงมการเยยวยาชวยเหลอเพอใหเหยอกลบมาในสภาพทใกลเคยงกบกอนหนานใหได ทส าคญการใหอภยไดสรางบางสงอนยงใหญตอมนษยคอ เขาไดปลดปลอยตนเองออกจากภาระตนทนมหาศาลทแบกรบไวมานมนาน นนคอความเกลยดชงและความโกรธแคนจากความทรงจ าทเลวราย ประการทสอง ความรนแรงในอดตท าใหภาคสวนตาง ๆ ในสงคมแตกสลาย และเตมไปดวยความไมไววางใจซงกนและกน การใหอภยจะชวยท าใหภาคสวนตาง ๆ สามารถกาวผานความแตกแยกดงกลาวได ส าหรบผกอความรนแรงการใหอภยเปนกระบวนการท มาจากการเอยค าขอโทษ การแสดงความเสยใจกบสงทกระท าไปเพอท าใหสงคมตระหนกและตนเองพรอมรบผดชอบถงการกระท านน และหาหนทางแกไขรวมกนตอไป ในสวนของเหยอการใหอภยเปนพลงขบเคลอนใหพวกเขาแทนทจะมองแตเพยงความขนขมในอดต แตเปนพลงในการมองไปขางหนา อนเปนผลมาจากการเอาใจเขามาใสใจเราหลงจากทรบฟงผกระท าผด และเขาใจหยงถงความเปนมนษยของผนน


- 21 -

ประการทสาม เหตผลเชนเดยวกบฮนนาห อาเรนดท อมสททซกลาววา การใหอภยจะชวยใหผคนสามารถหลบหนออกไป จากทรราชแหงความทรงจ าทกดกรอน (Tyranny of Corrosive Memory) ขณะทผคนมความทรงจ าถงอดตในความหมายทโหดรายและทกขทรมาน ความทรงจ านจะเปดรบตอสงใหม ๆ ดวยความกลวและความรสกไรความมนคงซงสงผลตอความเชอมนในตวเองและเสรภาพในการแสดงออกตาง ๆ การใหอภยจะชวยท าหนาทไถถอนความทรงจ าทวานออกไป โดยการใหอภยจะเปนตวเชอมมใหมองอดตทเลวรายแตเพยงอยางเดยวแตใหมองความหวงของอนาคตดวย ประการทส การใหอภยจะชวยเปนหนทางในการกาวขามวงจรอบาทวจากขอกลาวหาและการตอบโตขอกลาวหากนไปกนมา (Vicious cycle of Charges and Counter-Charges) ความรนแรงจ านวนมากตางมาจากการกลาวโทษซงกนและกนโดยไมจบสน อนน าไปสการสงสมความเกลยดชงและความไมไววางใจซงกน และกน ยงพาลแตน าไปสการใชความรนแรง สรางความเจบปวดให ผทตกเปนเหยอไมหมดสน ซ ายงน าไปสความปรารถนาจะแกแคน ซงตางฝายกตางมองวาตนเองเปนเหยอดวยกนทงสน การใหอภยจะสามารถตดวงจรอนโหดรายนได ประการทสดทาย อาจจะเปนสจธรรมอนเจบปวดทสดคอ การใหอภยเปนสงทพงปรารถนาเพราะไมมทางเลอกอนใดทดไปกวานอกแลว ถงแมวาระบบยตธรรมจะสามารถพพากษาและลงโทษผกระท าความผด แตความผดทกระท าไปนนกมไดถกกลบไปแกไขใหถกตองไดแตอยางใด ไมวาจะเปนการฆา การทรมาน การลกพาตว


- 22 -

ฯลฯ ถงแมวาความผดกรณยดทรพยสนหรอสงกอสรางจะแกไขไดโดยการคนทรพยสนนนกตาม แตกเปนไปไดทจะมการเสอมทรดไปบาง และถงแมวาการลงโทษผกระท าผดจะเปนไปได แตการท าใหเหย อและทรพยสนอย ในสภาพปรกต เสมอนกอนถกท าลาย ไมสามารถเปนไปไดเลย ภายใตสถานการณเชนนมทางเลอกเดยวคอ เหยอจะตองเขารวมในกระบวนการใหอภยผานการตระหนก ส านกและการแสดงความเสยใจจากผกอความรนแรง ซงเหยออาจจะเขาใจและเหนใจมากกวาทจะมงคดแตเพยงเคยดแคน อมสททซยกตวอยางกรณความอยตธรรมทชาวเชคโกสโลวาเกยซงเคยถกกองทพเยอรมนขบไลออกจากถนฐานตนเองในชวงสงครามโลกครงทสอง โดย ฌอง เบทธเก เอสชเทน (Jean Bethke Elshtain) นกปรชญาการเมองชาวอเมรกนเขยนบนทกวา

“บางท ไมมอะไรหลงเหลออกเลยส าหรบผคนทถกขบไลโดยเยอรมนทจะสามารถท าได นอกจากทจะตองใหอภย ซงมนเปนสงทยากล าบากทสดทจะตองท า แนนอน มนเปนเพยงวธทางเดยวทปองกนการดมเหลาวสกทขนขมแหงความอยตธรรม (Quaff the Bitter Brew of Injustice) และความทกขทรมาน การชดเชยทพอจะท าไดกตอเมอมการใหอภย เพอการด ารงอยของลกหลานในอนาคต”10 (Jean Bethke Elshtain cited in Amstutz, 2004, p. 89)

10 Jean Bethke Elshtain น าเสนอบนทกของตนเองในหนงสอเรอง Just War and an Ethics of Responsibility ดเพมเตมใน Amstutz, 2004, p. 89


- 23 -

อยางไรกตาม ค ากลาวดงกลาวมปญหายอนแยงในแงทวา เปนการเรยกรองใหเหยอใหอภยฝายเดยว ซงตรงขามกบเนอหาทงหมดของบทความน

บทสรป การใหอภยเปนเรองทยากล าบากทสดของมนษยโดยเฉพาะผทไดรบผลกระทบทงทางรางกายและจตใจมาอยางรนแรง ผเขยนเสนอไววา การใหอภยมไดกระท ากนไดงายดายหรอลดขนตอน ในทางตรงขามตองตระหนกถงความหมายอนลกซงของเสนทางการใหอภย ทส าคญภาระของการใหอภยตองไมตกอยกบเหยอฝายเดยว ทงน การใหอภยยงมไดเปนเพยงค าพดเปลงเสยงออกมาเพอมงหวงไปสการกระท าตามทพด แตตองมาจากผกอความรนแรงทมเจตจ านงแนวแนในการตระหนกถงการกระท าผดของตนเองแสดงความเสยใจตอการกระท านน รบผดชอบตอสงทตนเองกอไป ชดเชยเยยวยา พรอมทงใหหลกประกนวาจะไมท าเชนนนอก จากนนจงรองขอรบการอภยจากเหยอ นอกจากนการใหอภยตองอาศยความมงมนของเหยอภายใตเงอนไขทตนเองพจารณาวาเหมาะสมและความสมพนธเชงอ านาจทเหยอเปนผตดสนใจและเลอกฝายเดยว วาจะใหอภยหรอไม โดยเหยอสามารถขบคดถงการอยอยางไรมใหตนเองถกกกขงในความทรงจ าอนเลวรายทขยบเขยอนไมได และท าอยางไรใหเวลาทมอยสามารถโลดแลนไดอยางมความหมาย ขณะเดยวกนผกอความรนแรงและสงคมการเมองตองสรางพนธะสญญาใหเหยอรสกมนคงและไมกลบไปเผชญความรนแรงเฉกเชนในอดตอก


- 24 -

ดงทกลาวแลววา การใหอภยเปนการใหทมาจากความหาญกลาทางศลธรรมอยางยง เนองจากการใหอภยอาจไมไดมาซงความยตธรรมและเขากนไมไดกบความรนแรงทเหยอเผชญมา การใหอภยจงเปนเรองทพบไมมากนก แมจะเปนความจ าเปนทางการเมอง กตาม ผเขยนจะปดทายพรอมแลกเปลยนกบกรณครอบครวของ สตเฟน บโก (Stephen Biko) นกกจกรรมผวสทมชอเสยง และเปน ผเคลอนไหวเรยกรองความเทาเทยมกนในประเทศแอฟรกาใต ทถกฆาตกรรมจากผคมขงในคกป 1977 ซงเปนขาวโดงดงไปทวในสงคมแอฟรกาใต และเปนหนงในตวอยางจ านวนมากทสะทอนการกดขเอาเปรยบ และความอยตธรรมทมตอคนผวส เวลาผานไปเกอบ 20 ปครอบครวของบโกปฏเสธทจะเขารวมกระบวนการการใหอภยจากคณะกรรมการสจจะและสมานฉนท เนองจากตองการใหเหตการณดงกลาวถกจดจ าไปไปตลอดกาลในสงคมภายในและระหวางประเทศ และการใหอภยจะท าใหการกระท าโหดเหยมดงกลาวเจอจางลง (Eide, 2010) หากเหตผลดงกลาวพอจะเปนจรงอยบาง ผเขยนเหนวา ครอบครวของบโกควรพจารณาบางประการไดแก ประการแรก การใหอภยเปนเรองสวนตวทเหยอสามารถใหหรอไมใหอภย ไมวาจะเปนเหยอมอหนงผ เสยชวตไปแลวหรอครอบครวบโกในฐานะเหยอมอสองกตาม พวกเขาสามารถตดสนและไมเลอกเขารวมกระบวนการใหอภยได เนองจากกระบวนการจากคณะกรรมการฯ มปญหาหลายประการทเขากนไมไดกบเสนทางการใหอภย


- 25 -

ประการทสอง อยางไรกตาม การไมเขารวมไมควรถกลดทอนความหมายซงสงผลตอการคงอยของความทรงจ าทโหดรายดงกลาว เนองจาก การกระท าตอบโกยงคงและตองถกจดจ าทงในสงคมคนผวสและสาธารณชนทวไปถงประวตศาสตรเหยยดเชอชาตในสงคมแอฟรกาใต ประการทสาม ไมวาจะใหอภยหรอไมกตาม ควรตระหนกวา การใหอภยเปนการใหอภย “คน” ทกระท าความรนแรงหรอคนทเราคดวาไมสามารถใหอภยมาไดกอนหนาน มใชใหอภยรปแบบและลกษณะความรนแรงทเขาท า ดงนน การกระท าของผฆาบโกจงไมสามารถใหอภยได ประการสดทาย เปนความจรงท โหดรายทอาจจะตองยอมรบวาเอาเขาจรง ๆ แลวค าถามคอ ครอบครวบโกจะอยกบเวลาทหลงเหลออยางไร โดยไมใหความเคยดแคนมาบนทอนการด ารงอยในปจจบน หรอจะจดจ าเรองราวสญเสยอยางไรใหแปรเปลยนเปนพลงในการสรรสรางสงคมอกครงเพอมใหเกดกรณเชนบโกอก


- 26 -

บรรณานกรม ชยวฒน สถาอานนท. (2543). อภยวถ: มตร/ ศตร และการเมอง แหงการใหอภย. กรงเทพฯ: คณะกรรมการด าเนนงานฉลอง 100 ป ชาตกาล นายปรด พนมยงค รฐบรษอาวโส. ชยวฒน สถาอานนท. (2548). ท าความเขาใจปรศนาแนวคด สมานฉนท. ประชาไท. เขาถงไดจาก www.prachatai.com/journal/2005/09/5761 ณฐญาณ งามข า. (2552). การเมองแหงอภยวถ กบความมงมาด ปรารถนาทไกลกวาเทววทยาในสงคมการเมอง. รฐศาสตรสาร, 30(1), หนา 203-244. ศวช ศรโภคางกล. (2555). เผชญภยความรนแรงดวยปรองดอง ? บทเรยนจากตางแดน. กรงเทพฯ: โครงการจดพมพคบไฟ. สนทนากบ ‘Youk Chhang’ วาดวยการฆาลางเผาพนธและ การปรองดองในกมพชา. (2556). ประชาไท. เขาถงไดจาก http://www.prachatai.com/journal/2013/09/48869 Amstutz, M. (2004). The Healing of Nations: The Promise and Limits of Political Forgiveness. Oxford: Rowman & Littlefield. Arendt, H. (1958). The Human Condition. New York: Doubleday Anchor Books. Arendt, H. (1963). Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil. New York: Viking Press.


- 27 -

Battersby, J. (1994). South Africa Creates Commission to Judge Apartheid-Era Crimes. The Christian Science Monitor. Retrieved from http://www.csmonitor.com/1994/0609/09071.html Boranine, A. (2001). A Country Unmasked: Inside South Africa’s Truth and Reconciliation Commission. New York: Oxford University Press. Brudholm, T. (2008). Resentment's Virtue: Jean Amery and the Refusal to Forgive. Philadelphia: Temple University Press. Eide, M. (2010). Forgiveness: An Introduction. South Central Review, 27(3), pp. 1-11. Griswold, C. L. (2007). Forgiveness: A Philosophical Exploration. Cambridge: Cambridge University Press. Govier, T. (2002). Forgiveness and Revenge. London: Routledge. Kohen, A. (2009). The personal and the political: forgiveness and reconciliation in restorative justice. Critical Review of International Social and Political Philosophy, 12(3), pp. 399-423. Kundera, M. (1986). The Book of Laughter and Forgetting. New York: Penguin Books.

http://www.csmonitor.com/1994/0609/09071.html


- 28 -

Lang, B. (2009). Reconciliation: Not Retribution, not Justice, Perhaps not even Forgiveness. The Monist, 92(4), pp. 604-619. Minow, M. (1998). Between Vengeance and Forgiveness: Facing History After Genocide and Mass Violence. Boston, MA: Beacon Press. Pigou, P. (2002). The murder of Sicelo Dlomo. In D. Posel & G. Simpson. (eds.). Commissioning the past: Understanding South Africa’s Truth and Reconciliation Commission. Johannesburg: Witwatersrand University Press. Popa, A. B. (2010). Learning from Postconflict Societies Through the Eyes of Political Trauma Victims: An Interview with Romanian Psychologist and Family Therapist Ileana Rogobete. The International Journal of Higher Education and Democracy, 1(1), pp. 106-114. Satha-Anand, C. (2010, May 28). The Violence Effect and Reconciliation Future. Bangkok Post. Saunders, R. (2011). Questionable Associations: The Role of Forgiveness in Transitional Justice. The International Journal of Transitional Justice, 5(1), pp. 119-141.


- 29 -

Schlund-Vials, C. J. (2012). Cambodian American Memory Work: Justice and the “Cambodian Syndrome”. Positions: East Asia Cultures Critique, 20(3), pp. 805-830. Tutu, D. (1999). No Future Without Forgiveness. New York: Doubleday.

Documents

การให้อภัยกับความปรองดอง...วารสารดานการบร หารร ฐก จและการเม อง ป ท