พระราชชายาเจาดารารัศมี ใคร? อะไร? ทําไม? โดย

คุณสมฤทธิ์ ลือชัย ************************

วันนี้จะเอาเรื่องของพระราชประวัติของเจาดารารัศมีมาวิเคราะห ไมไดมาเลาประวัติของพระองคทานใหฟงวันนี้ผมจะมาวิเคราะหใหทานวาการท่ีเจาดารารัศมีนั้นมาเปนเจาจอมของรัชกาลท่ี ๕ ตั้งแตอายุ ๑๓ ปมาอยูกรุงเทพฯ ๒๒ ปไมไดกลับบานเลยหมายความวาอยางไร และเหตุการณชะตากรรม ชะตาชีวิตของเจาดารารัศมีกับการถูกผนวกดินแดนลานนามาเปนของสยามมันสอดคลองกัน พูดงาย ๆ ก็คือวาชะตาชีวิตของเจาดาราฯ นั้น กับชะตากรรมของแผนดินลานนามันคลายกันมาก เดี๋ยวจะวิเคราะหใหฟง

รูปของพระราชชายาเจาดารารัศมี พระองคตอนนี้พระชนมมายุ ๓๖ ตอนฉายพระรูปนี้ รูปนี้เปนตอนเสด็จกลับเชียงใหมหลังจากท่ีมาอยูกรุงเทพฯ ๒๒ ป รูปนี้เปนรูปท่ีเสด็จกลับท่ีตองถายรูปนี้เพราะมีเหตุเพราะปนั้นเปนปท่ีอายุครบ ๓ รอบ ๓๖ แตเนื่องจากไมอยูในพระนครรัชกาลท่ี ๕ นั้นเลยทําของขวัญพระราชทานเปนหีบทองคําลงยาและฝาหีบมีตรา จปร. ประดับเพชรอยู ของนี้สงไปทางบกไปถึงเชียงใหม พระราชชายาเสด็จกลับเชียงใหมในปลายป ๒๔๕๑ ไปทางน้ําลองแมปงขึ้นไปแตของไปทางบก ของไปถึงเชียงใหมกอนเจาตัว

ยังไปไมถึง คนเอาของไปใหก็ตองรีบวกนั่งเรือทวนน้ําลงมามาใหระหวางทาง คือหมายความวาเม่ือมีรับส่ังวาใหพระราชทานก็ตองใหถึงตัวใหได ของไปถึงแตเจาตัวยังไมถึงก็ตองลองเรือตามน้ํามาและมาเจอระหวางทางพระราชชายาก็ตองการจะยืนยันวาพระองคไดรับของพระราชทานซ่ึงเปนส่ิงสําคัญมากในชวงสามรอบพระชนมายุ ก็เลยทรงชุดและเอาหีบวางถายภาพสงไปถวายรัชกาลท่ี ๕ รูปนี้เราจะเห็นชัดเจนและรูปนี้ก็เปนแบบในการสรางอนุสาวรียของเจาดารารัศมีท่ีประทับอยูท่ีหนาพระตําหนักดาราภิรมยท่ีแมริม เชียงใหมคือรูปนี้ ทานไปท่ีนั่นจะเห็นหนาตําหนักจะเห็นรูปสําริดรูปนี้ แตงชุดมวยผมแบบเหนือแตทรงนี้ไดรับอิทธิพลจากญี่ปุน พระราชชายานั้นทานไดแนวคิดจากคนญี่ปุนท่ีมาสยามในรัชกาลท่ี ๕ ปกติคนเหนือจะมวยผมคือรวบไปเลยตึง มวยจะอยูขางหลัง มวยไมอยูขางบนแตพอญี่ปุนเขามาพระราชชายาก็เลยทํามวยผมโดยการใหพองอยูตรงขางหนา ทานตรัสเรียกทรงนี้วา “ทรงญี่ปุน” ตองถือวาเปนแฟช่ันตางประเทศเอามาประดิดประดอย เส้ือเปนแขนหมูแฮมเปนเส้ือท่ีกําลังทันสมัยมาก ในสมัยรัชกาลท่ี ๕ เจานายในวังอยากจะใสเส้ือทรงแบบนี้กัน คือพูดงาย ๆ คือเปนเส้ืออิทธิพลของฝรั่งและผาถุงท่ีนุงผาช้ินนี้เปนผาพมาทอท่ีมัณฑเลย ราชสํานักของพมาเจานายในราชสํานักจะนุงผาลายเรียก “อะรุลตะญาอะชิต” ลายเปนคลาย ๆ สายน้ําของพูกันจีน ถาเราจะเรียกเปนภาษาไทยหนอยก็คือลายน้ําไหลพมา ถือพัด พูดงาย ๆ วาเจาดารารัศมีตัวตนจริง ๆ ของทานเฉพาะในรูปนี้ก็วิเคราะหไดวาทานนุงผาถุง แตผาถุงพมา เส้ือฝรั่ง ทรงผมญี่ปุน แตถาดูรวม ๆ แลวก็เปนลาวเชียงใหม แตถาดูแยกสวนจะเห็นเปนชาติตาง ๆ แตภาพรวมคือเจาหญิงเชียงใหม เพราะฉะนั้นตัวตนของเจาดารารัศมี กับการตอสูของเจาดารารัศมี คือส่ิงท่ีผมจะบรรยายใหทานฟงวาตัวตนของทานคืออะไรกันแน

กอนอ่ืนผมขอยอนประวัติศาสตรนิดหนึ่งใหทานเห็นวาชะตาชีวิตของทานกับชะตากรรมของแผนดินลานนาสอดคลองไปดวยกัน คือผมจะเลาถึงประวัติศาสตรลานนายอ ๆ คือ ลานนาตั้งเปนอาณาจักรในสมัยพญามังรายในป ๑๘๓๙ มีอาณาจักรสืบเนื่องมาจนป ๒๑๐๑ เสียลานนาแกบุเรงนอง

ลานนาในยุคพญามังรายยุคแรกมีอายุท้ังหมด ๒๖๒ ป มีกษัตริย ๑๘ พระองค ใน ๒๖๒ ป ในสมัยพญามังรายนั้นเปนราชวงศท่ีมีอายุยืนยาวมากท่ีสุดมากกวาราชวงศใด ๆ ในแผนดินสยาม ทานไปดูราชวงศสุโขทัยก็อายุนอยกวาลานนาเพราะในสมัยพญาลิไทเปนตนมาอยุธยาเริ่มจะไปผนวกดินแดนในสุโขทัยแลว ราชวงศในอยุธยายิ่งอายุไมยืน มี ๕ ราชวงศ ๔๑๗ ป เฉล่ียกันแลวก็ไมมีทางสูราชวงศมังรายได ๒๖๒ ปไมเปล่ียนราชวงศเลยแสดงวาราชวงศนี้ตองเปนราชวงศท่ีตองยิ่งใหญพอสมควร มีความม่ันคงทางการเมืองมาก ๆ ถึงมีอายุถึง ๒๖๒ ป

ลานนาในยุคท่ี ๒. เปนลานนาท่ีอยูภายใตยุคของการปกครองพมาตั้งแตป ๒๑๐๑ จนถึงป ๒๓๑๗ รวม ๒๑๖ ป ลานนาอยูภายใตอิทธิพลของพมา ๒๑๖ ป หลายคนคงคิดวาถาเปนตางบานตางเมืองท่ีอ่ืนสงสัยอิทธิพลพมาคงกลืน รูไหมวาลานนาอยูภายใตอิทธิพลของพมา ๒๑๖ ปนั้นอิทธิพลพมาอยูในลานนานั้นนอยมาก มีวัดพมาเพียงไมกี่วัดอยูในลานนาอิทธิพลวัฒนธรรมพมาโดยเฉพาะภาษาพมาอยูในลานนานับคําได มีอาหารอยางเดียวของพมาท่ีอยูในลานนาเปนอาหารเหนือคือ “แกงฮังเล” คําวาฮินเลหรือฮังเลเปนแปลวาคลาย ๆ แกงกะหรี่ นยิมอยูอยางเดียวท้ังท่ี ๒๑๖ ปเอาฮังเลมาใหไดอยางเดียว ทานลองสังเกตศิลปะก็ยังอยูเปนลานนา คนลานนาก็ยังแตงตัวเปนลานนาผูชายไมไดนุงโสรงเพราะวาพมาใชนโยบายในการปลอยใหลานนาเปนอิสระแตควบคุมปกครองโดยพมา คือพมาใชวิธีอยางนี้จะยึดอํานาจทางการเมืองแตปลอยใหมีสิทธิเสรีภาพทางวัฒนธรรม เพราะฉะนั้นพมาจึงมีชนกลุมนอยชาติพันธุอ่ืน ๆ ท่ีเขาปกครองอยูมากมาย ลานนาในยุคท่ี ๒. เปนยุคของภายใตการปกครองพมา

ลานนาในยุคท่ี ๓. ตั้งแตป ๒๓๑๗ ในสมัยพระเจากรุงธนบุรี ซ่ึงตอนสถาปนาขึ้นเปนพระเจาตากสินแลวปกครองธนบุรีแลวเชียงใหมยังถูกพมายึดเจาเมืองเชียงใหมและเจาเมืองในลานนาสงสารมาขอทัพหลวงจากพระเจาตากสินขึ้นไปชวยไลพมาไปจากเชียงใหม ป ๒๓๑๗ เจาพระยาจักรี กับเจาพระยาสุรสีห ๒ พระองคทานก็ขึ้นไปเชียงใหมในนามของกองทัพพระเจาตากสินกับพระเจากาวิละซ่ึงตอนนั้นเปนเจาเมืองลําปางรวมกันไลพมาออกจากเชียงใหมในป ๒๓๑๗ เชียงใหมก็เปนอิสระจากพมาก็ถือวาเชียงใหมนั้นเริ่มเขายุคท่ี ๓ ก็คือยุคท่ีเปนราชวงศกาวิละท่ีปกครองเชียงใหมนั้นเอาเขาจริง ๆ ไลพมาไปป ๒๓๑๗ แตพระเจากาวิละขึ้นปกครองเชียงใหมจริง ๆ คือปเดียวกับรัชกาลท่ี ๑ คือป ๒๓๒๕ เพราะฉะนั้นนาสนใจวาลานนากับจักรีวงศในยุคท่ี ๓ เกิดพรอมกัน พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกฯ เม่ือขึ้นครองราชยยายเมืองหลวงจากฝงธนมาอยูฝงพระนครตั้งกรุงเทพมหานครเปนเมืองหลวงปเดียวกันนั้นเปนปท่ีตั้งพระเจากาวิละเปนเจาเมืองเชียงใหม กรุงเทพจักรีวงศ เชียงใหมกาวิละวงศเกิดขึ้นพรอมกันในป ๒๓๒๕ และเชียงใหมในตอนท่ี ๓ มีสถานภาพเปนประเทศราชของกรงุเทพฯ

เพราะฉะนัน้สรุปวาลานนาตั้งแตเกิดอาณาจักรลานนามาในป ๑๘๓๙ ในสมัยพญามังรายผานลานนามา ๓ ชวง ชวงแรกราชวงศมังราย ๒๖๒ ป ชวงท่ี ๒. อยูภายใตการปกครองพมา ๒๑๖ ป ชวงท่ี ๓. เริ่มในป ๒๓๒๕ เปนราชวงศกาวิละท่ีปกครองเชียงใหม ท้ัง ๓ ชวงมีชวงเดียวเทานั้นคือชวงท่ี ๑ ท่ีลานนาเปนเอกราชอยางสมบูรณ เพราะวาครั้งท่ี ๒ อยูภายใตการปกครองพมา ครั้งท่ี ๓ อยูภายใตการปกครองจักรี ลานนาในยุคตน รัตนโกสินทรเปนลานนาท่ีเปนประเทศราช เพราะฉะนั้นประเทศราชเชียงใหมจะตองมีพันธะอะไรกับกรุงเทพก็ทําตามราชประเพณีถวายดอกไมเงินทอง ถือน้ําพิพัฒนสัตยา จงรักภักดี มีศึกสงครามมีความชวยเหลืออะไรตองการเรียกใชก็ตองมาชวย สงสวยตามท่ีกรุงเทพตองการโดยเฉพาะตองการขอนไมเนนท่ีไมสัก อันนี้เปนพันธะสัญญาท่ีทาง

เชียงใหมจะตองมาชวยกรุงเทพ และกรุงเทพจะมาชวยเชียงใหมอยางไร กรุงเทพก็ชวยสนับสนุนใหเชียงใหมเขมแข็งมีศึกมาประชิดกรุงเทพก็เขามาชวย เชียงใหมไมมีอาวุธทันสมัย เชน ปน กรุงเทพก็สงไปชวย ลักษณะความสัมพันธระหวางเชียงใหมกับกรุงเทพนั้นเปนประเทศราชกับเจาประเทศราชมีลักษณะความสัมพันธกนัแบบเชิงอุปถัมภ เชียงใหมนั้นเอาเขาจริง ๆ อํานาจทางการเมืองและผลประโยชนตกอยูภายใตเจาเมืองเชียงใหมโดยสมบูรณแบบ คลาย ๆ กับปลอยใหเชียงใหมมีเอกราชภายในตัวระดับหนึ่ง คือหมายความวากรุงเทพกับเชียงใหมจะผูกพันกันในแงพันธสัญญาแตวาอํานาจทางการเมืองเจาเมืองจะฆาหรือจะตั้งใครก็ได รายไดท้ังหมดท่ีเกิดขึ้นในแผนดินลานนาเชียงใหมตกอยูเจาเมืองคนเดียว เพราะฉะนั้นความสัมพันธลานนาในฐานะประเทศราชนั้นเอาเขาจริง ๆ แลวภายใตขอบเขตของลานนาหรือเชียงใหมเจาเมืองมีอํานาจสูงสุดแตอยางไรก็ตามเจาเมืองหรือผูนําก็ตองเคารพและอยูภายใตการปกครองของกรุงเทพ เราจะบอกวามีอิสระ ๑๐๐% ก็เปนไปไมไดเพราะมีกรุงเทพอยู ฉะนั้นถามองในแงความสัมพันธกรุงเทพจะอยูสูงกวาแตมีอิสระสวนตัว

เจาดารารัศมี นั้นเกิดมาในชวงท่ีลานนานั้นอยูในสถานภาพคือมีเอกราช มีอิสรภาพสวนตัวระดับหนึ่ง ยังไมไดเปนแผนดินเดียวกับสยาม และแลวเรื่องราวจะมาตอจากประวัติเม่ือกี้แลวเจาดารารัศมี ก็ประสูติขึ้นมาและจะนําไปสูการผนวกดินแดน มีคนใชคําพูดวา “ผูกใจผูกแผนดิน” หมายความวากษัตริยสยามผูกใจกับเจาหญิงลานนา เม่ือยึดใจแลวไดแผนดนิคําพูดนี้เปนคําพูดท่ีเพราะมาก แตถามองอีกประวัติศาสตรหนึ่งหมายความวายึดใจไดแผนดินก็ได หลายคนบอกวาเปนไปไดไหมวาพระองคก็รักกันเรื่องสวนพระองคนั้นผมไมรู ความรกัระหวางรัชกาลท่ี ๕ กับเจาดารารัศมี นั้นผมไมรู บางคนก็บอกวามีพระราชโทรเลขเดีย๋วผมจะอานใหฟงหวานเหลือเกินแตทานอยาลืมวาทุกอยางเปนการเมืองเพราะฉะนั้นในแงการเมืองนั้นยังมีอะไรท่ีซอนอยูตองวิเคราะหตอไป ทานคงเขาใจสถานภาพลานนาตอนกอนพระราชชายาเจาดารารัศมีจะประสูตินั้นลานนาเปนประเทศราชของกรุงเทพ มีอิสระสวนหนึ่งโดยเฉพาะในแงการปกครอง ผลประโยชนแตยังอยูภายใตการควบคุมของกรุงเทพ เจาเมืองหรือขุนนางก็ตามแตงตั้งโดยคนลานนาดวยกันเองแตจะตองมารับพระราชทานยศเครื่องทรงท่ีกรุงเทพ คือกรุงเทพจะควบคุมในลักษณะเชิงสัญลักษณคือแตงตั้งกันเอง เชน ผมเปนขุนนางลานนา กษัตริยเห็นวานอยสมฤทธ์ิหรือหนานสมฤทธ์ิเกงมากสถาปนาใหเปนเจาและดูแลเกี่ยวกับการปกครองบานเมือง ยกขึ้นมาเปนเจาทําหนาท่ีดูแลบานเมืองลานนาผมก็ไดเปนเจาแตยังไมสมบูรณเพราะยังไมไดรับเครื่องยศตองมารับท่ีกรุงเทพคือจะควบคุมระดับหนึ่งในระดับสัญลักษณ

เจาดารารัศมีนั้นทานประสูติมาทานเปนธิดาของพระเจาเชียงใหมองคท่ี ๗ ในราชวงศกาวิละคือ “เจาอินทวิชยานนท” นามเดิมเจาอินทนนท มารดาของทานคือเจาทิพยเกสร ผูหญิงลานนาทํามวยผมรวบตึงอยูดานหลัง เจาทิพยเกสรนั้นเปนธิดาของกษัตริยเชียงใหมองคท่ี ๖ คือเจากาวิ

โรรสสุริยวงศ เปนกษัตริยท่ีไดช่ือวาเด็ดขาดและ เห้ียมมาก เปนคนท่ีใครอยูตอหนาแลวอุทานคําวา “อาว”

ขึ้นมาละก็หัวขาด วิธีประหารคือไมตองไปส่ังคําวาประหารคือถาไปเถียงทานวาอาวก็แสดงวาหัวขาด เขาเลยเรียกวา “เจาชีวิตอาว” ดูทานซิทรงผมทรงมหาดไทยนี่เปน

อิทธิพลสยามและก็ดูทานเส้ือผานุงโจงกระเบนนี่คืออิทธิพลสยามอยางท่ีบอกวาอํานาจเศรษฐกิจอยูในมือทาน ๑๐๐% แตตัวของทานเองยังอยูภายใตอิทธิพลกรุงเทพท่ีเริ่มเขามาแลว นี่เปนเจาเชียงใหมองคท่ี ๖ เจาเชียงใหมองคท่ี ๗ สรุปแลวก็เปนลูกเขยขององคท่ี ๖ เจาอินทวิชยานนทนั้นเปนหนุมหลอและตองเจาชูมีเมียมาแลว ๖ คนกอนท่ีจะมาไดเจาทิพยเกสร มีลูกมาแลว ๙ พระองค พอมาแตงงานกับเจาทิพยเกสรไดธิดาอีก ๒ องค องคแรกช่ือ “เจา

จันทรโสภา” องคท่ี ๒ เปนองคสุดทายของทานคือ “เจาดารารัศมี” ช่ือคลองจองกัน เจาดารารัศมีจึงเปนธิดาองคท่ี ๑๑ ของเจาอินทวิชยานนทและเจาทิพยเกสร ผมอานประวัติของทานเลยตองตั้งคําถามแบบคนท่ัวไปเจาทิพยเกสรน้ันเปนธิดาของเจาเมืองประเทศราชแตไปหลงรักสามีคนอ่ืนเขาและไมใชเมียเดียวดวย ๖ เมียเลย ถามวาเจาอินทวิชยานนททานสําคัญไหม สืบสาแหรกของทานก็เปนลูกหลานเจาเมืองเชียงใหมองคท่ี ๓ - ๔ ของเชียงใหม คือไปสืบสายพระบิดาและพระมารดาของเจาดารารัศมีลวนสืบสาแหรกมาแตตนกาวิละวงศและสืบมาตั้งแตเจาหนานทิพยชาง ฉะนั้นท้ังพอและแมก็เปนเจาฟาเปนกษัตริยสายขัตติยะมา แตนาสนใจท่ีวาเจาทิพยเกสรท่ีเปนธิดาของเจาผูครองนครเชียงใหมไปหลงรักและการท่ีมีลูกสาว ๒ องคอายุนอยท่ีสุดแสดงวาแตงงานทีหลังคือผานมาแลว ๖ และท้ัง ๒ เปนธิดาองคท่ี ๑๐ กับ ๑๑ เจาดารารัศมีเปนธิดาองคสุดทอง เขาเลากันวาเจาอินทนนทตอนท่ีทานยังไมไดมาขึ้นครองราชยตอนยังเปนหนุมเวลาคนเหนือเขามีงานเทศกาลโดยเฉพาะลอยกระทงภาษาเหนือเขาไมเรียกลอยกระทงเขาเรียก “ลอยเคราะห” ไมมีลอยกระทงในลานนาจนกระท่ัง ททท. เขาไปเม่ือป ๒๕๐๐ นี่แหละ ๑๕ ค่ํา เดือน ๑๒ ของภาคกลางลานนาจะไปลอยเคราะห เคราะหของเรามีปหนึ่งเราก็ไปลอยเคราะหถนนเสนท่ีใกล ๆ กับท่ีออกมาจากประตูทาแพตรงไปยังแมน้ําปงถนนเสนนั้นช่ือวา “ถนนลอยเคราะห” เปนเสนท่ีชาวเชียงใหมจะตองเฉลิมฉลองกัน ในงานพิธีก็จะตองมีตกแตงแถวนั้นลงไปถึงแมน้ําปงคือหมายความวาเม่ือลอยเคราะหเขาจะไปฉลองกันท่ีนั่น ปจจุบันถนนเสนนั้นเปน “ถนนมีเคราะห” เพราะเต็มไปดวยอะโกโก เขาบอกวางานเทศกาลลอยเคราะหเขาจะจุดบ้ังไฟลานนาท่ีพุงขึ้นไปเปนดอกและตกลงมาเปนสะเก็ดไฟเล็ก ๆ เขาบอกเจาอินทนนทมีคาถาอาคมจะตองถอดเส้ือและจะตองไปฟอนอยูใตดอกไฟท่ีตกลงมาเม่ือตกใสหลังก็ไมเปนไรซ่ึงคนเหนือเขาถือวามีคาถาอาคมมีความเปนชายสูงมาก และเจาทิพยเกสรไปเห็นเจาอินทนนทตอนนั้นถอดเส้ือฟอนอยูใตดอกไมไฟนั้นเลยตกหลุมรักและไมสนใจวาจะมีเมียมากี่คน

อันนี้เปนรูปเจาอินทวิชยานนทตอนท่ีชราภาพมากแลวทานจะเห็นวาไดสายสะพาย

เหรียญปฐมจุลจอมเกลา คือสถานะของทานถือวาเปนเจาประเทศราชท่ีไดรับความสําคัญมากจากราชสํานักกรุงเทพ ทรงเครื่องสยามครบถวนเลย

รูปเจาทิพยเกสรตอนเปนสาว

พระราชชายาประสูติในป ๒๔๑๖ พอตอนป ๒๔๒๖ พระชนมมายุ ๑๐ พรรษาพระราชชายาทําพิธีโกนจุก จากการศึกษาเรื่องวัฒนธรรมคงจะทราบวาโกนจุกนั้นเปนประเพณีของราชสํานักภาคกลางไมใชของภาคเหนือ ทําไมเจาดารารัศมีไวจุก พอพระชนมมายุ ๑๐ พรรษาโกนจุกหมายความวาอยางไร ในความหมายเชิงสัญลักษณวาเด็กหญิงคนนั้นเปนสาวแลว ป ๒๔๒๗ รัชกาลท่ี ๕ พระราชทานตุมหูเพชรไปพระราชทานเปนของขวัญในการโกนจุกแตถาตีความการพระราชทานตุมหูเพชรนั้นคือการหม้ันเพราะวาเม่ือพระราชทานตุมหูเพชรไปใหแลวไดแตงตั้งพ่ีเล้ียงชายหญิงใหดูแลเจาดารารัศมีนั้นขึ้นเปนทาวเปนพระยา คือหมายความวาถาพระราชทานเฉย ๆ ก็ใหของเฉย ๆ แตพระราชทานเสร็จไดแตงตั้งพ่ีเล้ียงของเจาดารารัศมีซ่ึงเปนคนธรรมดาสามัญขึ้นเปนทาวกัลยาลักษณกับพระยาพิทักษเทวีหมายความวาตองเปนผูปกปองดูแลผูหญิงของกษัตริยพระองคนี้ นี่คือการตีความในตอนหลังแตในตอนนั้นเขาก็พยายามบอกวาพระราชทานไวเฉย ๆ แตผมไมเช่ือผมคิดวาเปนของหม้ัน และหลังจากไดรับหม้ันพอป ๒๔๒๙ ถวายตัวเปนเจาจอมยังเด็กอยูเลยแตจริง ๆ ภาพนี้ถายตอนหลังถวายตัว เดี๋ยวจะมีภาพท่ีเด็กกวานี ้ เอาเปนวาพระองคทานไดเสด็จมาพรอมกับพระบิดาในป ๒๔๓๙ ปนั้นเปนปท่ีสถาปนาเจาฟาวชิรุณหิศขึ้นเปนมงกุฏราชกุมาร เม่ือเสด็จพอเสด็จลงมารวมพระราชพิธีแลวก็นําพระราชชายาลงมาดวยและมามอบถวายตัวเปนเจาจอม การมอบถวายตัวนั้นเจาดารารัศมีเปนพระธิดาของกษัตริยประเทศราช แตเม่ือถวายตัวแลวไดตําแหนงเพียงเจาจอม ก็คือเปนหมอมธรรมดาเปนท่ีนาสงสัยวาเพราะอะไร ตอนแรกท่ีถวายตัวแลวก็พระราชทานใหอยูหองผักกาดบนพระท่ีนั่งจักรีมหาปราสาทและอยูภายใตการอุปถัมภของสมเด็จพระนางเจาเสาวภาผองศร ี คือพระพันปหลวง เจาจอมของรัชกาลท่ี ๕ เจาจอมหมายความวาลูกสาวของขุนนางหรือกษัตริยก็ตามท่ีถวายจะตองไปสังกัดวากับฝายพระมเหสีองคใด พระ

มเหสีแตละองคก็จะมีคนสังกัดคือคอยดูแลเจาจอมของรัชกาลท่ี ๕ อาจารยเผาทองไดวิเคราะหวาเจาจอมสายพระพันปหลวงมักจะไดกลายเปนเจาจอมมารดา

คือศึกษาจํานวนและการเปนเจาจอมมารดาแลวสายพระพันปหลวงมีโอกาสถวายตัวและไดเปนเจาจอมมารดา สวนสายอ่ืน ๆ สายพระพันวัสสาอัยยิกาเจา สายพระนางเจาสวลีภิรมย จะไมคอยมี เชน เจาจอมกกออท้ังพ่ีนองเลยปรากฏเปนเจาจอมมารดาเพียงทานเดียว เพราะฉะนั้นเจาดารารัศมีอาจจะโชคดีท่ีไดไปอยูในสายพระศรีพัชรินทรฯ ซ่ึงตอมาเปนพระนางเจาเสาวภาผองศรี และทานก็ไดมีโอรสกับรัชกาลท่ี ๕ เม่ือพระชนมมายุได ๑๖ พรรษาคือรูปนี ้

ทานดูนะตอนมีโอรสดูแลวเหมือนพ่ีอุมนองเลย โอรสของทานประสูติออกมาเปนโอรสมีพระนามวาพระองคเจาวิมลนาคนพีศรี พระนามก็เปนท่ีนาสนใจทําไมมีคําวา “นพีนาคนพีสี” เปนนามท่ีมีคําวานาคเปนเพราะอยางนี้ตอนเจาดารารัศมีแพทองพระองคทานโปรดเสวยงวงชาง ตองทําแชเค็มลงมาจากเชียงใหม แตในเอกสารบอกวาแพทองอยากกินงวงชางและไดเสวย เพราะฉะนั้นนามของโอรสก็มีคําวานาค นาคหรือนาคานั้นแปลตามศัพทได ๓ ความหมายคือ ๑. งูใหญ ๒. ผูท่ีจะเขาบวช และ ๓.ชาง เพราะฉะนั้นพระนามของทานคือนาค “นพีสี” แปลวาเชียงใหม นพแปลวาใหมมาจากนวะ อันนี้เปนพระนามของโอรสของทาน

ภาพนี้จะสังเกตวาฉลองพระองคนั้นเปนฉลองพระองคตอนท่ีฉายพระรูปเดี่ยวตอนนี้พระเจาลูกเธอพระองคเจานาคนพีสีพระชนมมายุ ๓ พรรษา เจาดาราพระชนมมายุ ๑๖ ก็ไดสงรูปไปใหเจาอินทวิชยานนทท่ีเชียงใหม ขอมูลบันทึกบอกวารูปไปทางเรือแถว ๆ ทาเรือริมน้ําปงตองจัดขบวนแหอัญเชิญพระรูปเพราะถือวาเปนโอรสของกษัตริยสยามไปอัญเชิญมาพอมาถึงเจาอินทวิชยานนทไดดูถึงกับทรงกรรแสงดีพระทัยเขาบอกวาคิ้วของพระองคเจานาคนพีศรีภาษาของทานบอกวาเหมือนคิ้วของแมเฒาหมายถึงวาคิ้วของเจาทิพยเกสร เจาทิพยเกสรนั้นส้ินตอน พ.ศ.๒๔๒๗ กอนท่ีเจาดาราทานจะถวายตัว ๒ ป คือหมายความวาตอนถวายตัวแมทานส้ินแลว เพราะฉะนั้นพอเห็นหลานเจาอินทวิชยานนทก็รองไหเรียกคนมาดูวาคิ้วลักษณะเหมือนแมเฒาเปนคําท่ีทานใชเรียกเจาทิพยเกสร แตนาเสียดายวาพระองคเจานาคนพีสีนั้นพระชนมมายุส้ัน ๓ พรรษาก็ส้ินพระชนม สายพันธุเจานายเชียงใหมเขาบอกวาโดนวางยาซ่ึงเรื่องนี้ผมไมเช่ือเพราะวาโอรสธิดาของรัชกาลท่ี ๕ ซ่ึงพระชนมเม่ืออายุยังนอยมีมากมาย กรณีหนึ่งท่ีจะยกตัวอยางก็คือพระองคเจาฟาศิริราชฯ ยังนอยกวานี้อีกท่ีส้ินเลยตองตั้งนามของโรงพยาบาลศิริราช เพราะฉะนั้นกรณีของเจาดาราเปนหนึ่งในนั้นผมเช่ือวาอยางนั้น และท่ีสําคัญคือโอรสและธิดาของรัชกาลท่ี ๕ นั้นมีพระชนมมายุ ๙๐% ไมเกิน ๖๐ ป รัชกาลท่ี ๖ ก็ไมเกิน ๖๐ มีเกิน ๖๐ อยู ๒ พระองคคือพระองคเจาวาปบุษกรและกรมขุนชัยนาทนเรนทร นอกนั้นไมถึง ๖๐

พระรูปของพระองคเจาวิมลนาคนพีสี

อ.เผาทอง บอกวาทรงพระสิริโฉมกวาเสด็จแม แตทานสังเกตดี ๆพระราชชายาจะทรงผาถุงตลอด พระธิดาของพระองคก็จะนุงผาถุง เหตุใดเจาดารามาอยูกรุงเทพแลวไมยอมนุงโจงกระเบนและธิดาท่ีประสูติออกมาก็ไมนุง หลังจากนั้นเจาดารารัศมีพระองคทานก็เสียพระทัยตอนท่ีพระธิดาส้ินถึงเกือบ มีเรื่องเลาวาจะฆาตัวตายดวยซํ้า ถึงกับจะเสวยดอกลําโพง เรื่องการแกลงก็เปนเรื่องเลาท่ีวามีอุจจาระไปขวางบางเรียกอีลาวบางก็เปนเรื่อง หลังจากทําพระทัยไดก็อยูตอ เหตุการณตอนนี้สําคัญกับการวิเคราะหตอไป ส่ิงท่ีทําใหเจาดาราตองอยูตอไปนั้นก็คือจดหมายจากพระบิดาฉบับหนึ่งจะเลาใหฟงวาสําคัญอยางไร

หลังจากรอดมาทานก็ตองการสรางตําหนักตอนแรกเนื่องจากไมมีท่ีก็ขอพระราชทานเงินจากพระบิดามาเจาอินทวิชยานนทตอนนั้นสยามยังไมไดฮุบลานนาเจาเมืองเชียงใหมไดผลประโยชนรายไดท้ังหมดนั้นตกเปนของเจาเมืองเชียงใหม รายไดใหญของเชียงใหมคือคาไมสักร่ํารวยมากฉะนัน้ขอพระราชทานสรางตําหนักรัชกาลท่ี ๕ โปรดใหสรางตําหนักหลังนี้ขึ้นมาในเขตพระราชฐานช้ันใน เปนพระตําหนักท่ีใหญในบรรดาพระตําหนักท้ังหมด และสูงกวาพระตําหนักของพระมเหสีและเจาจอมใด ๆ คือ ๓ ช้ัน ตอนหลังตองตอเติมพระตําหนักของสมเด็จพระพันปหลวงจาก ๒ ช้ันเปน ๓ ช้ันเพราะเจาดาราไดสรางใหญมาก

เปนภาพอีกมุมหนึ่งของพระตําหนักดานในพระตําหนักนี้เม่ือมองไปดานบนช้ันท่ี ๓ มองไปจะเห็นเจดียเห็นวัดพระแกว ในพระตําหนักนาสนใจมากคือวาเปนท่ีเล่ืองลือในเขตพระราชฐานช้ันใน บอกวา

ตําหนักนี้ท้ังหมดมีความเปนเชียงใหมอยูในกรงุเทพเพราะคนท่ีอยูตําหนักนี้ท้ังหมดลวนเปนสตรีและตองพูดภาษาเหนือ นุงผาถุง กินขาวเหนียว ทําอาหารเหนือ คลายกับวาถาผานประตูตําหนักเขาไปขางในคือเชียงใหม เจาดาราสรางเชียงใหมขึ้นในใจกลางกรุงเทพมหานคร ความหมายทางการเมืองคืออะไรและเหตุใดรัชกาลท่ี ๕ ปลอยใหทํา คน

ท่ัวไปจะเรียกตําหนักนี้วา “ตําหนักเจาลาว” คนกรุงเทพจะเรียกคนเชียงใหมวาลาวเพราะคิดวาลานนากับลานชางเปนกลุมเดียวกัน คนลานนาบอกไมใชแตผมบอกวาใช คนเชียงใหมไปบอกเขาวาเปนลาวเขาบอกไมใชเขาเปนเชียงใหม

เขาเปนญวนแตการเรียกญวนหรอืการเรียกเชียงใหมถูกเรียกตอนหลังแตวัฒนธรรมลาวชัด ๆ เพราะฉะนั้นในนี้ปรากฏวาเปนตําหนกัเจาลาว และตําหนักนี้ทําอะไรบาง สตรีในนี้ก็วาไปเรื่องงานในวังแตผูหญิงในตําหนักนี้ตองเรียนดนตรี พระราชชายาโปรดดนตรีมากใหครูดนตรีไทยเขาไปสอน ทานหนึ่งท่ีเขาไปสอนคอืครูชอย สุนทรวาทิน เปนนักดนตรีดังมากแตตาบอดเวลาทานจะไปสอนลูกศิษยของทานก็คือ “หลวงบรรเลงเลอเลิศ” ซ่ึงเปนราชทินนามท่ีไดรับในสมัยรัชกาลท่ี ๖ แลว ตอนนั้นสมัยรัชกาลท่ี ๕ ทานยังเปนเดก็มีหนาท่ีจูงครูไปสงท่ีประตูวงั ครูชอยก็ไป ทานหลวงบรรเลงเลอเลิศก็ถามวาทานไปสอนใคร ครูก็บอกวาไปสอนท่ีตําหนักเจาลาวก็คือตําหนักพระราชชายาเจาดารารัศมี เพราะฉะนั้นคนในตําหนักพูดงาย ๆ ก็เปนลาวเชียงใหมแตวาเลนดนตรีไทยเกงมากเรยีนดนตรีไทย ในเรื่องของส่ีแผนดินอาจารยคึกฤทธ์ิบอกวาฉากในส่ีแผนดินไดมาจากชีวิตในพระราชสํานักโดยเฉพาะในพระราชฐานช้ันในจริง ๆ ก็เลยเอามาเขียนไดบรรยายวาตําหนักเจาดารานั้นนับวาแปลกกวาท่ีอ่ืนท้ังส้ินเพราะขาหลวงนุงซ่ิน ไวผมมวย แตงกายอยางชาวเชียงใหม พูดภาษาเหนือท้ังตําหนัก และเปนท่ีเดียวท่ีมีเม่ียงแจกกันกินเปนประจํา เม่ียงคือใบชาชนิดหนึ่งท่ีจะเกิดท่ีในปาทางภาคเหนือ คนจีนจะเอาใบชาไปชงน้ําแตคนเหนือจะเอาใบชาหรือใบเม่ียงมาตมและไปหมัก ๆ แลวจะออกรสเปรี้ยวเวลาจะเคี้ยวจะทานกับเกลือ เคี้ยวไปน้ําจะออกมีรสเปรี้ยวและในน้ําจะมีสารนิโคตินซ่ึงเวลากินขาวเสร็จคนเหนือจะสูบบุหรี่และอมเม่ียงจะอรอย ในตําหนักพระราชชายาจะทานเม่ียงกินน้ํามันแตกากท้ิง วัฒนธรรมแบบเชียงใหมมาก ๆ

ตอไปเรามาดูวาขางในมีอะไรคนนี้คือขาหลวงของพระราชชายาเจาดารารัศมีซ่ึงอยูในตําหนักนี้ดวย นี่คือ “เจาเทพกัญญา ณ เชียงใหม” ทานนี้จริง ๆ ทานมาอยูในตําหนักในวังหลวงกอนเจาดารา เม่ือป ๒๔๑๘ รัชกาลท่ี ๕ ไดสาวจากเชียงใหมคนหนึ่งมาเปนเจาจอมคน ๆ นั้นคือเจาทิพยเกสรนามเดียวกับพระราชมารดาของพระราชชายา เจาทิพยเกสรก็เปนเช้ือเจาของเชียงใหมไดถวายตัวมาตอนป ๒๔๑๘ และเจาเทพกัญญาก็เปนขาหลวงตามลงมาอยูในตําหนักดวย หลังจากท่ีเจาทิพยเกสรพระราชมารดาส้ินพระราชชายาก็มาอยูใน

วังหลวงแลว เจาเทพกัญญาก็ไมกลับเชียงใหมขอมาเปนขาหลวงของเจาดารารัศมีตอ และทานผูนี้เปนผูท่ีเลนดนตรีไทยเกงมากนั่นคือซอสามสายและตอนหลังท่ีทานออกจากวังมาอยูขางนอกทานก็แตงงานกับคนตระกูลบูรณะพิมพ บานของทานก็อยูแถว ๆ ปอมมหากาฬเปนยานนักดนตรีไทยท้ังหมดเลย ตอนหลังนักดนตรีไทยรุนหลัง ๆ หลายทานก็ไปตอซอสามสายจากทานนี้ นอกจากจะสีซอสามสายเกงแลวทานเปนชางภาพหญิงคนแรกของประเทศไทย ท้ังถายและท้ังลางภาพ ทานตองนึกวาพระราชนิยมอยางหนึง่ของรัชกาลท่ี ๕ คือโปรดท่ีจะถายรูป รัชกาลท่ี ๕ จะมีกลองสวนพระองคและชางภาพมือ ๑ ในพระราชวังหลวงคือคนนี้เพราะบุรุษเขาไปไมได คนท่ีจะถายในเขตวังหลวงไดก็มีรัชกาลท่ี ๕ กับเจาเทพกัญญา ถายเสร็จเจาเทพกัญญาเปนคนลางฟลม อีกคนหนึ่งคือ “เจาบัวชุม ณ เชียงใหม” ทานนี้ก็เรียนดนตรี เกงดวย ทานผูนี้คือผูท่ีแตงกับเจาศุขเกษม ๆ ถูกพรากเรื่องมะเมียะซ่ึงผมไปตามหามะเมียะถึงมะละแมงมาแลว เดี๋ยวจะมีภาพเจาศุขเกษมตอนแตงกับเจาบัวชุม ๆ นั้นเปนผูหญิงท่ีอาภัพมากเพราะวาทานเปนขาหลวงของเจาดารารัศมี กรณีเจาศุขเกษมนั้นจะถูกสงตัวมาเปนอะไรตาง ๆ ก็ถูกจับใหแตงงานกันเจาศุขเกษมอายุได ๓๓ ปก็ส้ิน เจาบัวชุมก็เปนหมายยังสาวก็กลับมาอยูกับเจาดารารัศมี ตอมาอยูไดไมนานเจาดารารัศมีและก็ถูกคนมาขอแตงงานชีวิตครอบครัวก็ไมยั่งยืนในท่ีสุดก็ตองกลับมาอยูกับเจาดาราและกลับไปอยูเชียงใหมกับเจาดารารัศมีใน

ตอนทาย ชีวิตครอบครัวทานไมดีเลยนี่เปนเพียง ๒ ชีวิตในตําหนักนี้จริง ๆ อยากรูวาท้ังหมดมีใครในตําหนักนี้ใหไปอานเรื่อง “เพชรลานนา” ของคุณปรานี ศศิธร ในนั้นจะมีแตละคนเยอะแยะไปหมดเรื่องราว

นี่คือโอรสของรัชกาลท่ี ๕ กับเจาจอมมารดาของเจาศุขเกษม “พระองคเจาดิลกนพรัตน” แมเปนสาวเชียงใหม พระบิดาคือรัชกาลท่ี ๕ และโชคดีท่ีไดรับพระราชทานทุนใหไปเรียนท่ียุโรป ทานเปนลูกระหวางสยามกับลาวเชียงใหมไปจบดอกเตอรท่ี ม.เคนวินเนียน ท่ีประเทศเยอรมันในสาขาเศรษฐศาสตร เปนดอกเตอรคนแรกของสยาม โอรสของรัชกาลท่ี ๕ ท่ีจบดอกเตอรนั้นผมคิดวามีรัชกาลเดียวเกงมากและตอนท่ีทาน

เรียนยังไมจบนั้นพระมารดาส้ินตองเก็บศพไวจนกวาเรียนจบและกลับมาถึงพระราชทานเพลิง เพราะฉะนั้นคนท่ีจะดูแลเจาชายองคนี้ตอมาคือพระราชชายาเจาดารา

รัศมีแตวาชะตากรรมของทานนั้นนาสนใจมาก เขาบอกวาทานถูกกดดันมากในท่ีสุดอายุ ๒๘ พรรษาก็ยิงตัวตาย อันนี้เปนตอนท่ีไปอยูยุโรปใหม ๆ ภาพในเขตวังหลวง เปนภาพท่ีหาดูยากมาก คือเจาดารานุงผาแถบหมสไบอยูในวังหลวง เขตในวังหลวงถาไปเขตขางในจะเหมือนกับเมือง ๆ หนึ่งถาไปอานเรื่องราวจะเห็นวาแตละตําหนักเปนของใคร สวนใหญก็เปนเจาจอมของรัชกาลนั้น ๆ หรือไมก็เจาจอมหรือพระมเหสีของรัชกาลกอน ๆ ท่ียังมีชีวิตอยูก็จะอยูขางในกัน และขางในทําอะไรกัน? ก็เหมือนบานแตละหลังเม่ือมีคนมากก็คาขาย ตําหนักนี้ขายขนม ตําหนักนี้ขายน้ําอบ คือมีตลาดเล็ก ๆ ในนั้นเปนเมืองหนึ่ง

4krouhเปนภาพหมูท่ีถายเห็นไหมนางขาหลวงท่ีอยูในวังนุงผาถุงหมดเลย มี“เจาบัวชุม” ขาหลวงท่ีเปนสามัญชนคือ “บุญปน” ตอมาไดแตงงานกับคนกรุงเทพสกุล “สิงหลกะ” เปนพระญาติพระวงศของทานตาง ๆ เปนสาวชาววังท่ีนุงผาถุงและไวผมหมดเลย

ตอใหไปงานพระราชพิธีหรืองานอะไรก็ตามจะนุงผาถุงหมด

ในพระท่ีนั่งอัมพรสถาน

ทานก็อยูในวังหลวงมาโดยตลอดจนกระท่ังป ๒๔๕๑ ทานขอพระราชทานกลับเชียงใหมไปเยี่ยมบาน เปนปท่ีทานไดมาอยูกรุงเทพ ๒๒ ป รัชกาลท่ี ๕ ก็เห็นวาทานไดมาอยูสมควรแลว และการท่ีพระราชทานใหกลับนั้นถามองในแงของประวัติศาสตรลานนาก็คือตอนนั้นกรุงเทพยึดลานนาผนวกเปนดินแดนของสยามเรียบรอยแลวตัง้แตป ๒๔๔๒ ผนวกลานนายกเลิกเจาประเทศราช ลานนาไมเปนประเทศราชแตเปนสวนหนึ่งของสยาม ลานนาเปนราชอาณาจักรสยามแลวเม่ือป ๒๔๔๒ พอ ๒๔๕๑ ก็ครบ ๑๐ ปพอดีลานนาเปนสวนหนึ่งของราชอาณาจักรสยามสมบูรณแบบเรียบรอยและม่ันใจแลวทานก็ไปได กอนท่ีจะไปก็ไดยกฐานะจากเจาจอมมารดาเจาดารารัศมีขึ้นเปน “พระราชชายาเจาดารารัศมี” กอนเสด็จกลับเชียงใหม จากเจาจอมมารดาเปนพระราชชายาเจาดารารัศมี เปนตําแหนงภรรยาเจาตําแหนงท่ี ๕ ตอนนั้นมี ๔ ตําแหนงซ่ึงมีในขณะนั้นคือ “พระบรมราชินี พระบรมราชเทวี พระราชเทวี พระอัครชายา” พอตั้งพระราชชายานี้เปนตําแหนงท่ี ๕ เม่ือไปอยางพระราชชายาจึงไมใชไปอยางเจาจอมตองมีขบวนตามเสด็จ มีผูตามเสด็จประมาณ ๗๐ คน ไดไปกราบบังคมทูลลาท่ีพระท่ีนั่งอัมพรสถานแลวก็ไปขึ้นรถไฟท่ีสถานรีถไฟสามเสน เสนทางเสด็จพระราชดําเนินกลับนาสนใจมากคือ นั่งรถไฟจากสามเสนไปปากน้ําโพตอนนั้นทางรถไฟขึ้นเหนือไปส้ินสุดท่ีปากน้ําโพ จากปากน้ําโพเดินทางดวยเรือแจวขึ้นเชียงใหมใชเวลาเดินทางจากปากน้ําโพถึงเชียงใหม ๕๖ วัน ทําไมถึงนาน ๑. ทวนน้ํา ๒. รัชกาลท่ี ๕ มีรับส่ังวาเม่ือไปอยางเมียของเจาแลวจะไปไหนตองตั้งขบวน พระราชชายาเดือดรอนมากบอกวาจะขึ้นไปเดินเท่ียวบนชายฝงก็ตั้งขบวน จะไปตลาดก็ตั้งขบวนเพราะวารัชกาลท่ี ๕ บอกวาจะไปไหนตองตั้งขบวน ฉะนั้นเจาดารารัศมีก็ทูลใหรัชกาลท่ี ๕ พิจารณางดหรือผอนผันไดไหมไมใชจะขึ้นจากเรอืตองตั้งขบวนซ่ึงตองมีธง แคทานบอกวาจะขึ้นไปบกไปพักผอนพระอิริยาบถก็ตองตั้งเพราะการจะออกจากเรือตองมีขบวนไปรับกอน ฉะนั้นรัชกาลท่ี ๕ ก็เห็นวาเดือดรอนทานลงทายในโทรเลขวา “ดวยเดือดรอนจริงๆ” รัชกาลท่ี ๕ ก็วาเอาละถาจะขึ้นจากเรือไปตลาดหรือในเมืองอยางไรก็ตองใหตั้งนอกจากนั้นใหเปนตามเสด็จตามสมควร ไมตองตั้งขบวนทุกครั้ง ฉะนั้นลองไปอานดูในพระราชโทรเลข มีอยูวันหนึ่งเรือลอยมาถึงท่ีกําแพงเพชรมาจอดท่ีหนาบันไดวัดจะขึ้นไปนมัสการ ตองนั่งรอตั้งนานกวาจะออกจากเรือไดเพราะคนในขบวนแหแตงตัวไมเสร็จทานก็เดือดรอนมากทานตองไปนั่งรอวาเม่ือไหรขบวนแหจะตั้งขบวนเสร็จ คือตองแตงตัวและเตรียมไปถือของจึงทําใหทานลาชาและทานก็กวาจะถึงเชียงใหมก็ใชเวลาถึง ๕๖ วัน และยังมีกรณีพระราชทานหีบทองคําลงยาท่ีเลาไปแลว หลังจากท่ีไปเรือสมัยนั้นผมจะมีภาพเกาให เรือท่ีเดินทางระหวางเชียงใหมลานนาเปนเรือประเภทท่ีเรียกวา

“เรือหางแมงปอง” ตอนทายจะทําสูงขึ้นมาคลาย ๆ กับหางแมงปองมี ๒ แฉกและจะมีท่ีพักนอนในตอนทาย หัวเรือจะมีคนแจวให อันนี้เปนเรือท่ีใชเดินทางไปมาบนแมน้ําปงซ่ึงเปนซุปเปอร

ไฮเวยระหวางเชียงใหมกับกรุงเทพมาตลอดจนกระท่ังสรางเขือ่นยันฮีซ่ึงทําใหขัดขวางการเดินทาง แมวารถไฟจะไปถึงเชียงใหมเม่ือป ๒๔๖๔ เรือก็ยังมีความสําคัญโดยเฉพาะการคา

ขายแตพอสรางเขื่อนยันฮีเรือปดทางเดินและพรอมกับถนนไปถึงเชียงใหมการเดินทางทางเรือก็ส้ินสุด แตกอนนั้นก็มาทางเรือมีหลานเจาดารารัศมีทานหนึ่งคือ “เจาเครือแกว ณ เชียงใหม” ผมเคยสัมภาษณทาน ๆ เปนลูกหลานช้ันท่ีเจาดาราเสด็จไปประทับเชียงใหมแลว และพวกนี้จะเปนลูกหลานรุนท่ีทานชราแลวทานก็จะสงลูกหลานลงมาเรียนท่ีกรุงเทพ เจาเครือแกวและเจาโสภามาเรียนดนตรไีทย

เวลามากับเรือตอนลงมาใชเวลา ๑๕ วันถึงกรุงเทพคือมาอยางนั้นไมตองแวะวัดคือเจาดาราใชเวลาแวะดวยแตนั่งลงไปกรุงเทพนั้น ๑๕ วัน แตเวลาขึ้นไปทานบอกวาใชเวลา ๑ เดือนเวลาจะขึ้นมาทีตองทําหมูเค็มหรือหมูหวานใสไหมาเปนไห ๆ และขาวสารใสมาพอมาถึงก็นั่งหุงขาว กับขาวก็ขึ้นฝงไปหาซ้ือในตลาดเอาทานก็เลาใหฟงเรื่องเสนทางเดินทางในเชียงใหม ตอนท่ีทานไปเชียงใหมทานไปถึงเชียงใหมในวันท่ี ๙ เมษายน ๒๔๕๒ ทานออกเดินทางจากกรุงเทพวันท่ี ๑๒ กุมภาพันธ ๒๔๕๑ ถาทานดู พ.ศ. จะบอกวาไปปลายป ๒๔๕๑ และไปถึงป ๒๕๕๒ แตไมใชเพราะในสมัยรัชกาลท่ี ๕ นับปใหมในวันท่ี ๑ เมษายน ป ๒๔๕๑ ไปส้ินสุดท่ีวันท่ี ๓๑ มีนาคม พอ ๑ กก็ลายเปน ๑ เมษายน ๒๔๕๒

ทานก็ไปเท่ียวตามท่ีตาง ๆ เขาใจวาภาพนี้ทานไปเท่ียวท่ีหวยแกวทรงผมญี่ปุนหมดเลยตอนนี้เอาแฟช่ันจากกรุงเทพขึ้นไป ตอนนี้ลานนาก็จะทรงนี้หมดเลยตั้งกระบังนิยมมากแตยังทรงผาถุงแบบชาวบาน ลายนี้เปนลานนามาก ๆ เขาเรียกลายตาคือทอขวาง ๆ และเชิงเปนธรรมดา ถาในงานพิธีเชิงจะเปนจก ทานใชเวลาอยูประมาณ ๖ เดือน ๘ วันส่ิงท่ีสําคัญท่ีสุดท่ีทานทําในตอนนั้นคือการไปเก็บรวบรวมพระอัฐิของพระ

ญาติวงศของทานจากเชียงใหม ลําพูน ลําปางเอาไปรวมท่ีวัดสวนดอก ปจจุบันท่ีนั่นเขาเรียกวา “กูเจานาย” เพราะตอนกอนทานไปอัฐิของเจานายเชียงใหมสวนมากจะอยูท่ีตรงปจจุบันคือตลาดวโรรส ตรงนั้นเปนขวงเณรหรือท่ีเผาศพของเจานายเชียงใหม พูดงาย ๆ วาเปนลานในสมัยรัชกาลท่ี ๕ เปนลานริมฝงน้ําปง พอเผาเสร็จก็สรางกูหรือเจดียเล็ก ๆ บรรจุพระอัฐิไวท่ีนั่น ทานก็เห็นวากระจายหลายท่ีและคงไมเหมาะดวยและอยาลืมวาการท่ีเอากระดูกไปไวท่ีวัดนั้นเปนธรรมเนียมท่ีกรุงเทพไมใชท่ีลานนา พูดงาย ๆ วาเจาดารารัศมีนําคติแบบกรุงเทพขึ้นไปครั้งแรกเอากระดูกของอัฐิหรือพระญาติไปไวท่ีวัดสวนดอกเม่ือไวเสร็จแลว ก็จัดพิธีฉลอง ๕ วัน ๕ คืนใหญมากเลยในคราวนี้ นั่นก็เปนงานสําคัญอันหนึ่งคราวเสด็จไปเยี่ยมบานท่ีเชียงใหมบานเกิดเมืองนอนคือการสรางกูเจานาย ตอมาขวงเณรก็หายกลายมาเปนตลาดวโรรสของตระกูลนิมมานเหมินทร ในตอนท่ีเสด็จกลับมา รัชกาลท่ี ๕ พอรูวาจะเสด็จกลับมาก็ไปรับถึงบางปะอินและขอแจงตรงนี้วาตอนท่ีพระองคเสด็จไปรัชกาลท่ี ๕ ไดมีโทรเลขไปถึงเจาดารารัศมีซ่ึงมีจํานวนมากมาย ๑๐ - ๒๐ ฉบับ มีอยูฉบับหนึ่งซ่ึงอานแลวกินใจมากบอกวา “ตอนท่ีเราไปเองไมเปนหวง” หมายความวาตอนท่ีรัชกาลท่ี ๕ ไปไหนก็ตามปลอยเจาดาราไวท่ีวัง “…แตพอเจาจากเราไปเราอดเปนหวงไมไดจริง ๆ ดวยคิดถึงไมเคยคลาย” ใครอานแลวจะตองเขาออนทุกคนนะผมวาทานไปอานสิมาไดซัก ๒ วันทานออกเดินทางจากกรุงเทพเดือนกุมภาพันธวันท่ีออกเดินทางนั่งรถไฟจากสามเสนไปถึงปากน้ําโพ พอถึงปากน้ําโพโทรเลขไปรอแลวบอกวาคิดถึงก็เจอกันเม่ือเชานี้ พอบายเขาใจวาคงมาถึงท่ีพักแลวโทรเลขก็มาพวกโรแมนติกหนอยก็ตีความวาทรงรักกันเหลือเกิน อันนี้ก็แลวแตไปคิด และพอทานไดมาชวงท่ีลอยเรืออยูในแมน้ําปงระหวางทางท่ีจะไปเชียงใหมสงน้ําปลาไปใหคือเล็ก ๆ นอย ๆ รัชกาลท่ี ๕ ทานเอาใจเกงทานมีมเหสี เจาจอม ๑๐๐ กวาแตทานเอาใจเกงมาก ทานสงโทรเลขและของมาบอกวา “ตอนท่ีไปยุโรปนั้น” คือ ป ๒๔๕๐ ทานเสด็จยุโรปครั้งท่ี ๒ “…รูสึกหงุดหงิดมากเพราะอยากกินกะป น้ําปลามาก เห็นเจาเดินทางเลยสงน้ําปลามาให” และผูหญิงคนไหนจะไมใจออนฉะนั้นผมคิดวาทานมีอะไรดี ๆ มาก ตอนท่ีทานกลับมาและไปรับท่ีบางปะอินไปนอนคางคืนดวยกัน ๒ คืนและกลับมากรุงเทพ ตอนท่ีขึ้นไปเชียงใหมนั้นสรางพระตําหนักหลังนี้รอท่ีพระท่ีนั่งอัมพร พระตําหนักนี้ช่ือวา “พระตําหนักฝรั่งกังไส” พอมาถึงกรุงเทพได ๒ วันก็ทําพิธีขึ้นพระตําหนัก

หมายความวาตอนไปสถาปนาขึ้นเปนพระราชชายา ตอนกลับมารับขวัญดวยพระตําหนักฝรั่งกังไส ซ่ึงจะเทียบกับตําหนักเม่ือกี้ไมไดจะขนาดยอมกวา แตในฐานะ

ของผมถือวาใหญมากผมเคยขึ้นไปตําหนักนี้ปจจุบันตําหนักนี้จะอยูดานหลังพระท่ีนั่งวิมานเมฆ ถาทานเขาพระท่ีนั่งวิมานเมฆดานประตูหลังเขาไปตําหนักนี้จะอยูซายมือ หนาตําหนักจะมีปายตั้งไววาพระตําหนักฝรั่งกังไส จะแสดงเครื่องเกา ๆ อยูตําหนักยังอยู อันนี้ก็เปนของรับพระราชทานเปนการตอนรับกลับบาน (กรุงเทพ)

ดวยพระตําหนักนี้ และนี่เปนภาพหนึ่งตอนทานอยูวังหลวงพระราชชายาเจาดารารัศมี

ตอนนั้นยังเปนเจาจอมอยูรูปนี้เปนรูปท่ีจะใหเห็นวาทานและพระราชบิดาไดรับการยกยองมากแตวาทางการเมืองทําไมสถาปนาทานใหเปนพระชายา

เจา ทานเปนหนึ่งในฝายในท่ีไดปฐมจุลจอมเกลา ผูท่ีไดรับปฐมจุลจอมเกลาและไมไดเปนภรรยาเจา ในนี้จะเปนเจาฟาเปนธิดาทานและ

เปนภรรยาเจาและมีอยู ๒ ทานท่ีไมไดเปนภรรยาเจา คือ เจาคุณพระประยูรวงศกับเจาจอมมารดาเจาดารารัศมี ๒ ทานเทานั้นท่ีไดราชอิสริยาภรณปฐมจุลจอมเกลา คอืหมายความวาในระดับหนึ่งก็ใหความสําคัญทานแตยกขึ้นไมไดจึงเปนปญหาทางการเมือง ภาพนี้เปนตอนท่ีไดเหรียญตราสะพายแลว พระราชชายาทานปลอยผมไมตัด ผมของทานจะยาว ตอนท่ีพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวรัชกาลท่ี ๕ สวรรคตนั้นหมอมเจาพูนพิสมัยไดบันทึกเหตุการณไววาไดขึ้นไปกราบบังคมพระบรมศพส่ิงท่ีเกิดขึ้นขางในนั้นเด็ก ๆ หรือผูหญิงฝายในจะไดเห็นพระราชชายานั้นธรรมเนียมผูหญิงลานนาตองเอามวยผมออกสยายผมเวลาสามีส้ิน บอกวาผมพระราชชายานั้นยาวประบาลงมาถึงเทายาวมาก ๆ คนสมัยกอนตองไวผมไมตองตัดผมวาผูหญิงไวก็ดีแลวมวย

และหลังจากทานกลับมาในป ๒๔๕๒ อีกปเดียวรัชกาลท่ี ๕ ก็ส้ินในท่ี ๒๓ ตุลาคม พอส้ินแลวพระราชชายาก็ยังประทับอยูในพระราชวังหลวงตอมาจนกระท่ังในสมัยรัชกาลท่ี

๖ ในป ๒๔๕๗ ทานขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตเสด็จกลับไปประทับเชียงใหม ตอนนั้นผูครองนครเชียงใหมคือพระเชษฐาของพระองคทานแตตางมารดากับทานคือ “เจาแกวนวรัตน” เปนเจาผูครองนครเชียงใหมองคท่ี ๙ ลงมากรุงเทพทานก็เลยขอเดินทาง

กลับไปกับพ่ีชายทานอยูกรุงเทพ ๒๘ ปไดกลับครั้งเดียว รัชกาลท่ี ๖ ไดมีพระบรมราชานุญาตใหเสด็จกลับทานก็เลยกลับไปอยูเชียงใหม ทานกลับไปป ๒๔๕๗ ไปตอนแรกท่ีพระตําหนักท่ีอยูติดแมน้ําปงเปนของเจาแกวนวรัตนไดยกใหพระราชชายาประทับช่ือวา “พระตําหนักคุมเจดียกิ่ว” ขางแมน้ําปงจะมีเจดียสีขาวตั้งอยู เจดียนั้นชาวเหนือจะเรียกเจดียกิ่วและขาง ๆ เจดียจะมีตําหนักก็ใหทานประทับท่ีนี่หลังจากประทับไดไมนานทานก็เดินทาง ตอนนี้ท่ีทานสบายไดกลับไปอยูเชียงใหมชวงแรกทานเดินทางตองถือวาเปนสตรีท่ีบุกบ่ันมากทานเดินทางไปแมฮองสอนทานลองนึกถึงในสมัยนั้นไปลองแมน้ําสาละวินวกมาทางขุนยวม แมสะเรียงขึ้นดอยอินทนนทดอยนี้

ตอนนั้นช่ือวา “ดอยอางกา” เปนดอยท่ีสูงท่ีสุดในประเทศไทย ทานขึ้นไปและเอาอัฐิของพอทานไปไวท่ีนี่และทําเจดียหรือกูครอบไวท่ีนี่ ตอมาดอยอางกาจึงมีนามวาดอยอินทนนทตามนามเดิมของพระบิดาทาน ตรงนี้เปนเรื่องการเมือง อ.เผาทองไดวิเคราะหวาการท่ีทานถูกกดและถูกยึดแผนดินแตทานเอากระดูกพอทานไปไวท่ีสูงท่ีสุดของแผนดิน ผูหญิงท่ีคิดแบบนี้อะไรเปนเหตุท่ีทําใหเจาดาราคิดไดนี่เปนเรื่องนาสนใจมาก ทานลองคิดดูวาดอยอินทนนทเม่ือป ๒๔๕๗ ไมมีทางขึ้นและสูงมาก ปจจุบันขึ้นไปอุณหภูมิยังประมาณ ๑๖ - ๑๗ องศา อยางมากก็ ๒๐ องศาเย็นตลอดป ทานขึ้นไปนอนอยูขางบนและไปหาจุดท่ีสูงท่ีสุดและเอากระดูกพอทานไปไว ทานตองนึกวา ๑๐๐ ปท่ีแลวทานขึ้นดอยอินทนนทมากับชางผมจําไดวาตอนผมเกิดตนป ๒๕๐๐ แคเดินทางมาเชียงใหมก็เปนเรื่องใหญมาก ๆ แตนี่ทานขึ้นดอยอินทนนทอันนี้เปนส่ิงท่ีทําในตอนนั้น

หลังจากนั้นทานก็ไปไดท่ีท่ีแมริม สรางพระตําหนักดาราภิรมย สรางดวยไมท้ังหลังแตเปนทรงฝรั่ง ทานประทับอยูท่ีนี่ตลอดเวลาในปลายพระชนมชีพของทานและบริเวณรอบ ๆ ทานมีท่ีกวางมากเรียกวา “สวนเจาสบาย” ซ่ึงไปคลองกับหาดเจาสําราญท่ีรัชกาลท่ี ๖ มี และพระราชชายา

ทานก็ขึ้นดอยสุเทพไปสรางตําหนักซ่ึงปจจุบันตําหนักหลังนี้ไดถวายแกวัดดอยสุเทพเรียบรอยแลวตอนนี้เปนตอนท่ีขึ้นไปสรางใหม ๆ คนก็ขึ้นไปตอนท่ีสรางนี ้ ครูบาศรีวิชัยยังไมไดสรางถนนขึ้นดอยสุเทพ ตองขึ้นดวยมาหรือเดิน และท่ีทานไดทําในชวงนี้ผลงานเกิดขึ้นมากท่ีสุดตอนท่ีทานประทับท่ีพระตําหนักดาราภิรมย ทานไมตองสนใจเรื่องการบานการเมืองก็ไปสนใจศิลปวัฒนธรรม

การเกษตร หนึ่งในนัน้คือทานผสมดอกกุหลาบขึ้นมาพันธุหนึ่งและขอพระราชทานนาม

กุหลาบพันธุนี้วา “จุฬาลงกรณ” ปจจุบันดอกนี้ยังสืบอยู หมอมเจาพูนพิสมัยตอนนั้นยังสาวเห็นไหม ตอนนั้นทานขึ้นไปปลูกกุหลาบนี้ดวยท่ีบนดอยสุเทพ และทานไดเอาหนาไปแนบกับดอกกุหลาบใหเห็นวาดอกกุหลาบของเจาปาเทาหนาทานเลย ดอกนี้จะเปนดอกสีชมพูกล่ินหอม ถาทานไดไปเชียงใหมท่ีตําหนักดาราภิรมยปจจุบันเขายังรักษาไวอยูและงานท่ีสําคัญมาก ๆ ปจจุบันกลายเปนผลงานเจาดาราจนถึงปจจุบันคือดนตรีตาง ๆ ลูกหลานทานเปนเจาก็สอน และทานไดประดิษฐทารําตาง ๆ เอาครูจากพมามาสอนทานก็ดัดแปลงเปนไทย ทานเอา

ครูดนตรีไทยจากกรุงเทพขึ้นไปสอนคนเชียงใหม เอาครูนาฏศิลปคนหนึ่งคือแมละมุน ครูละมุนขึ้นไปกับสามีทานซ่ึงเปนนักดนตรีไทยก็ไปสอนท่ีลานนา และมี “ระบํามานมุยเชียงตา” ขึ้นมาเปนประดิษฐใหม ใหครูพมาและแมละมุนรําใหดูและผสมประดิษฐใหมขึ้นมา อันนี้รําท่ีคุมอยูท่ีเจาแกวนวรัตนซ่ึงสรางเปนไมสัก ๓ ช้ัน

ภาพนี้ชราแลวเปนชวงท่ีทานจะรับเสด็จรัชกาลท่ี ๗ ตอนท่ีทานเสด็จประพาสภาคเหนือ ภาคเหนือของสยามไมเคยมีกษัตริยจักรีวงศเสด็จมากอน หมายความวาขึ้นครองราชยแลวเสด็จ รัชกาลท่ี ๑ นั้นหลังจากขึ้นครองราชยแตเคยไปตอนท่ีไปราชการทัพยังไมไดเปนกษัตริย หลังจากนั้นไมมีกษัตริยพระองคใดเสด็จ รัชกาลท่ี ๖ เคยเสด็จแตเปนในนามมงกุฏราชกุมารไปถึงเชียงราย พอรัชกาลท่ี ๗ ถือวาเปนกษัตริยจักรีวงศพระองคแรก เจาดารารัศมีจึงเปนหัวเรี่ยวหัวแรงในการรับเสด็จทานก็แตงคําประพันธ ระบําในการตอนรับเต็มไปหมด ทานก็เปนหลักของเจานายฝายเหนือในการตอนรับ

บนคุมของเจาแกวนวรัตน เจานายลานนาอยูโลง ๆ

“หมอมเขียว” แมของเจาแกวนวรัตน “เจาจามร”ี ชายาของเจาแกวนวรัตน แมของเจาศุขเกษม เจาศุขเกษมถูกสงไปเรียนมะละแมงและเจาดาราตอนอายุมากแลวผูกขอมือเหลน

หลานท่ีทานรักมาก พระราชชายานั้นสงหลานของทานไปเรียนเมืองนอก ๒ คนคือ “เจาลดาคํา” ตองถือวาเปนสตรีคนแรกของลานนาท่ีไปเรียนอังกฤษและฝรั่งเศส ตอนหลังไดไปเปนหมอมของกรมพระกําแพงเพชรอัครโยธิน กลับมากรมพระกําแพงเพชรทานคงทราบวาเปนผูท่ีอายุมากกวารัชกาลท่ี ๗ แตไมไดขึ้นครองราชยเพราะคนละสายก็ไดเปนเจากรมทางรถไฟ เจาลดาคําก็ไปเปนเลขานุการสวนตัวเพราะรูภาษาฝรั่งและไดลูกมา ๒ คน เจาดาราเอาไปเล้ียงท้ัง ๒ แตทานจะโปรดคนนี้มากท่ีสุดคือ “หมอมเจาหญิงฉัตรสุดา วงศทองศร”ี ตอนหลังคือนามสกุลฉัตรชัยพออายุหยานมทานก็เอาไปเลยเพราะทานบอก

กับเจาลดาคําวา “ถามีลูก ๒ คน คนเล็กถาเปนผูหญิงฉันขอนะ” ปรากฏเปนผูหญิงจริง ๆ และทานก็เอาไปและทานผูหญิงจะนอนท่ีหนาเตียงทานตลอดเวลา จะสนิทมากไปไหนก็เอาไปดวย ไปไหนก็นอนขาง ฉะนั้นคนท่ีไดสมบัติเจาดารามากท่ีสุดคือคนนี้ไมใชเจานายฝายเหนือเพราะทานไมมีทายาท

ตอนนี้พระราชชายาอายุมากแลวทานก็เปนเหมือนกับแมเฒา

อยูกับลูกหลาน

ตอนไปรับเสด็จรชักาลท่ี ๗ ท่ีประตูวัดสวนดอก

พระราชชายากับทานผูหญิงฉัตรสุดาบนดอยสุเทพ คือทานกเปนคุณยายไปไหนก็มีหลานสาวไปดวย

และแลวทานก็มาถึงวาระสุดทายทานประชวรดวยพระ

โรคปบผาสะคือโรคพิการ ทานส้ินคือวันท่ี ๙ ธันวาคม ๒๔๗๖ หลังเปล่ียนแปลงการปกครอง ๑ ป ตอนท่ีทานประชวรทานยังอยูท่ีตําหนักดาราภิรมยและเอารถไปรับทานพอบอกไมไหวแลวก็เอาเขาเมือง จนเจาแกวนวรัตนบอกตองเอา

เขาเมืองเอาหมอหลวงเอาฝรั่งมา ตองส่ังเครื่องเอ็กซเรยจากอินโดนีเซียมา และตอนอัญเชิญทานขึ้นรถมารถพยาบาลก็ใหทานนอนมาและเอาใสรถทานผูหญิงฉัตรสุดาในเหตุการณนี้เลาใหฟงวาเขาเห็นทานเปนเด็กก็ไมใหทานเขาไปเพราะเปนรถพยาบาล ทานผูหญิงไมยอมปลอยมือประตูดิ้นจนในท่ีสุดหมอตองยอมใหทานขึ้นไปดวยกับเจาดารา ทานก็ไมรูวาเขาเอาเจายายของทานไปไหนทานก็ขอขึ้นไปดวยและในท่ีสุดทานก็ส้ิน ทานส้ินตอนอายุ ๖๐ และไดรับพระราชทานแตวารัชกาลท่ี ๗ เสด็จไมไดสถานการณการเมืองตอนนั้นยังเขม็งเกลียวยังจะเปนจะตายอยูเพราะวา ๒๔๗๕ เปล่ียนแปลงการปกครองรัชกาลท่ี ๗ ยังไมสละราชสมบัติ ๒๔๗๖ เกิดกบฏบวรเดชซ่ึงทําใหราชสํานักถูกระแวงวาจะซองสุมผูคนและขึ้นมายึดอํานาจตอจากคณะราษฎรฉะนั้นรัชกาลท่ี ๗ ทานตองไปประทับไกลกังวล การท่ีจะขึ้นมาเดี๋ยวจะหาวาทานจะขึ้นมาซองสุมอีกเพราะตอนท่ีทานส้ินปลายป ๒๔๗๖ พระราชทานเพลิง ๒๔๗๗ ทานก็มาไมไดเพราะยังมีปญหาการเมืองกันตองใหกรมพระกําแพงเพชรอัครโยธินแทนพระองคและมาพระราชทานเพลิงใหทาน ถือวาเปนงานยิ่งใหญมากในสมัยนั้น จัดท่ีวัดสวนดอกและอัฐิทานสวนหนึ่งก็บรรจุไวท่ีกูท่ีวัดสวนดอกเหมือนกับพระญาติของพระองคทาน อีกสวนหนึ่งไดมาเก็บท่ีสุสานหลวงวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ขางบนนั้นเปนท่ีประดิษฐานอัฐิของธิดาของทานรออยูและตอนหลังก็เอาอัฐิของทานมารวมอยูดวย เพราะฉะนั้นพระราชชายาเจาดารารัศมีนั้น ๖๐ ปพระชนมชีพของพระองคทานเกิดมาเปนคนเชียงใหม ไดมารับใชกรุงเทพ และก็กลับไปอยูเชียงใหมในท่ีสุดแลวอัฐิของทานก็แบงเปน ๒ ลานนากับกรุงเทพเหมือนกับการท่ีลานนาก็กลายเปนสวนหนึ่งของกรุงเทพ บวกสองเปนหนึ่งเหมือนกัน

เจาศุขเกษมกับเจาบัวชุมแตงงานกัน เจาศุขเกษมตอนนี้ทรงพระอวนแลวเพราะวาดื่มเหลามากไป แตตอนนี้มะเมียะยอมไดอยางไรตอนท่ีเพ่ิงกลับจากมะละแมงไมนาน หนาคลับคลายคลับคลาเจาแกวนวรัตนเพราะเปนพระโอรส

เจาแกวนวรัตนกับเจาแกวจามร ี และตอนหลังก็ดื่มจัดมากและส้ินตอน ๓๓

ระหวางชะตากรรมของแผนดินลานนากับชะตาชีวิตของเจาดาราแลวทานจะไดเห็นวาถวายตัวเม่ือ ๑๓ หม้ันเม่ืออายุ ๑๐ โดยท่ีไมไดเห็นหนาและกลับบานไมได ๒๒ ป พระบิดาส้ินก็กลับไมไดเพราะฉะนั้นตอนนี้กอนท่ีจะวิเคราะหใหฟงจะมี ๒ ประเด็นใหญ ๆ คือ

ประเด็นท่ี ๑. เปนเรื่องของสถานภาพหรือตัวตนของเจาดารารัศมีท่ีอยูบนความสัมพันธระหวางลานนาและกรุงเทพคืออะไรกันแน

ประเด็นท่ี ๒. คือการตอตานหรือการตอสูของเจาดาราในการกระทําเพ่ือจะตอตานหรือตอสูในเชิงวัฒนธรรม เหตุใดจึงเปนคน ๆ เดียวท่ีนุงผาถุงอยูในพระราชฐานช้ันในของวังหลวง ประกาศตัวเปนคนลาวลานนา คนเชียงใหมเพราะอะไร เพราะฉะนั้น ๒ ประเด็นนี้เกี่ยวของกันเหมือนวัตถุกับเงา เพราะฉะนั้นขอไปประเด็นแรกวาตัวตนหรือสถานภาพของเจาดาราบนความสัมพันธของลานนากับกรุงเทพกอน ขอเลาสถานการณในเอเชียในชวงกอนท่ีจะประสูติกอนนิดหนึ่ง จะขยายจากเรื่องของลานนากับกรุงเทพ ฝายรัชกาลท่ี ๓ - ๕ ฝรั่งเริ่มเขายึดมาประเทศตาง ๆ ในเอเชียเปนอาณานิคม ฝรั่งท่ีสามารถยึดไดและไดผลประโยชนจากเอเชียมากคืออังกฤษ อังกฤษนั้นไดรับผลประโยชนจากการบังคับคากับจีน ทานตองเขาใจวาในปลายป พ.ศ. ๒๓๐๐ กวาจีนนั้นพายแพแกกองทัพอังกฤษท่ีเรียกวา “สงครามฝน” จึงตองเสียมาเกาใหฝรั่งเศส และฮองกงใหอังกฤษเชา ๙๙ ป และตองเปดเมืองทา หมายความอังกฤษไดผลประโยชนจากจีน และท่ีสําคัญในป ๒๔๐๑ อังกฤษยึดอินเดียได ทานตองนึกวาอินเดียเปนประเทศท่ียิ่งใหญ ทรัพยากรมหาศาล อังกฤษไดอินเดียและจีนนอกจากนั้นยังเขยิบมาไดพมาตอนกอนท่ีพระราชชายาเจาดารารัศมีจะประสูตินั้นยึดพมาไดแลวท่ีเรียกวาเขตมอญปจจุบันเปนมะละแมง เมาะตะมะ ปากแมน้ําสาละวิน อังกฤษพยายามจะยึดพมาตอนชวงนั้นก็คือเขาตีครั้งท่ี ๒ กอนพระราชายาจะประสูติยึดพมาท่ีเรียกวาเขตมอญ ตอนหลังครั้งท่ี ๒. ยึดไดพมาตอนลางแถวชะเวดากอง ยางกุง ครั้งท่ี ๓. ยึดไดท้ังประเทศในตอนท่ีพระราชชายาประสูติแลว พมาถูกอังกฤษยึดไปไดสวนหนึ่งคือสวนขางลาง ฝรั่งเศสเขาทางทิศตะวันออกป ๒๔๐๖ ฝรั่งเศสไดกัมพูชา ตอนนั้นพระตะบอง เสียมราฐ ศรีโสภณยังไมเสียใหแกฝรั่งเศสยังอยูกับสยาม พอ ๒๔๒๘ ไดเวียดนามท้ังประเทศ พอ ป ๒๔๓๖ ไดลาวท้ังประเทศ ฝรัง่เศสเขาทางทิศตะวันออก อังกฤษเขาทางทิศตะวันตก ลานนาใกลท่ีสุดคืออังกฤษเพราะติดพมาเยอะ ฉะนั้นตอนกอนท่ีพระราชชายาจะประสูติลานนาตรงน้ีเปนท่ีหมายปองมาก ๆ ของอังกฤษ อะไรทําใหลานนามีเสนหและเปนท่ีตองการของอังกฤษ? ไมสัก ลานนาเต็มไปดวยไมสักตอนนั้นอาณาเขตของเชียงใหมไมไดไปถึงแมฮองสอนปจจุบัน กินดินแดนเลยแมฮองสอนไปในเขตของพมาปจจุบันฝงตะวันออกของแมน้ําสาละวินเปนของลานนาท้ังหมด เพราะฉะนั้นถาเราแบงตอนนั้นตองนั้นถือวาลานนาจะถูกแบงจากรัฐตาง ๆ ในพมาโดยเอาแมน้ําสาละวิน คนลานนาถาขามแมน้ําคงไปทางตะวันตกเปนของพมาแตถาขามมาทางตะวันออกเปนของเชียงใหม ตอนนั้นยังไมมีแมฮองสอนและเปนโชคดีหรือโชครายไมทราบลุมแมน้ําคงหรือแมน้ําสาละวินเต็มไปดวยไมสัก พออังกฤษยึดพมาไดแรก ๆ อังกฤษยังไมไดเขามาตั้งบริษัทตัดไมคาขายเองใหคนมอญ, พมามาตัดไมแลวเอาไปขายใหแกบริษัทอังกฤษ บริษัทอังกฤษก็ไปตั้งโรงเล่ือยอยูปากแมน้ําสาละวิน เมืองนั้นคือเมืองมะละแมงพอเจริญขึ้นมาอังกฤษเลยเอาเมืองนี้เปนเมืองหลวงของอังกฤษในพมาในตอนแรกเพราะมีโรงเล่ือย คนพมาก็มาลงทุนกันมากตอนนั้นยังไมไดตั้งยางกุงเปนเมืองหลวงของอังกฤษเพราะฉะนั้นไมสักพอตัดเสร็จและบังเอิญวาเมืองนี้อยูปากแมน้ําโยนลงแมน้ําสาละวินก็ไหลมาพอถึงปากแมน้ําก็ลากขึ้นมาโรงเล่ือยตัดขายตอ อังกฤษทําไมขายในประเทศแถบนี้คือขายใหแกคนในพมา สยาม อินเดีย เมืองอ่ืน ๆ ใสเรือไป อังกฤษเห็นวาซ้ือจากนี่ไปขายแถวนี้บอกมาก็ขายใครอยากไดไมไปสรางบานก็ซ้ือจากบริษัทท่ีปากแมน้ําสาละวินไดกําไร

มหาศาล คนตัดก็ตัดไปก็ตัดมาเขาก็รูวาการเขามาตัดเขามาทางแมน้ําสาละวินมาเปนเขตเชียงใหมตองมาขออนุญาตเจาเมืองเชียงใหม เพราะตอนนั้นอยางท่ีบอกวากอนท่ีจะผนวกทรัพยากร ผลประโยชนท้ังหมดเปนของเจาเมืองเชียงใหมและทายาทตาง ๆ จะมีปาเปนกรรมสิทธ์ิ เชนเจาองคนี้มีกรรมสิทธ์ิยานดอยลูกนี้ ก็มาขออนุญาตเรียกวาสัมปทาน ปรากฏวาเจานายเชียงใหมเปนโลกเกากับโลกใหม การสัมปทานเปนเรื่องโลกใหมของฝรั่งมาก ๆ ท่ีนํามาใช เจานายเชียงใหมไมไดรูเรื่องสัมปทานใครมาขอก็ใหเพราะฉะนั้นมาขอ ๓ - ๔ คนก็ใหหมดท้ังท่ีปา ๆ เดียว ปรากฏกวาตัดไปก็ไปทะเลาะกันเปนเรื่องใหญโต เผลอ ๆ ไปสัมปทานโดนตัดไปกอนมาขอเงินคืนไมใหอีก นั่นคือเหตุหนึ่งท่ีทําใหเกิดการฟองรองขึ้นมา เอาเขาจริง ๆ เชียงใหมยังอยูในโลกท่ีเกาอยูในการปกครองแบบจารีตไมรูเรื่องหรอก พอเจาดาราถูกฟองจากบริษัทคาไมอังกฤษตองชดใชเงินท้ังหมด ๔๐๐,๐๐๐ รูป สมัยนั้นถาเทียบเปนบาทก็ ๔๐๐,๐๐๐ บาท สมัยรัชกาลท่ี ๕ เช่ือไหมเจาเมืองเชียงใหมไมมีเงินจาย กรุงเทพเพ่ือเห็นแกเชียงใหมยอมจายไปกอนแลวใหเจาเมืองเชียงใหมพอเจาดาราทะยอยผอนให ๖ - ๗ งวดถึงจะหมด คือหมายความวาสมบัติมีแตไมมีเงินในทองพระคลังขนาดนั้นก็เปนเรื่องใหญโตท่ีทําใหเกิดจะทําอยางไรดีเรื่องอยางนี้เกิดขึ้น ปญหาการคาไมสักจะเปนท้ังโชคดแีละโชครายของเชียงใหมคือลานนาดันมีไมสักเยอะซ่ึงเปนเหตุทําใหลานนาเสียแผนดิน อังกฤษก็อยากมาขาย คนเชียงใหมเจาของก็อยากไดเงิน สยามก็คิดวาเปนประเทศราชเราทําไมเราไมไดเลยแตพอมีปญหาวิ่งมาหาเราเนื้อไมไดกินหนังไมไดรองนั่งทานตองคิดดูในแงผลประโยชน และลัทธิอาณานิคมตองยึดแผนดิน และอีกอยางหนึ่งท่ีสยามไมคอยไวใจลานนาเชียงใหมก็เพราะวาเชียงใหมมีความสัมพันธกับพมาโดยเฉพาะในรัฐมอญในแถบลุมแมน้ําสาละวินมาตั้งแตอดีต อยาลืมวาเราอยูภายใตอํานาจมาตั้งแตป ๒๕๑๖ เราใชเงินรูปพมา ลานนากินเกลือจากอาวเมาะตะมะไมใชอาวไทย ความสัมพันธการคาเจาดาราทําไมใสผาถุงลายพมา การท่ีจะลงทะเลไมไดลงอาวไทยลานนาเดินจากเชียงใหมมาลงปากแมน้ําปงแลวตัดแมน้ําปงไปท่ีระแหง แลวดานท่ีเมืองตากตัดไปเจอแมน้ําสาละวิน ลองสาละวินก็ไปเจอเมาะตะมะหรือมะละแมง ปากแมน้ําสาละวินฝงตะวันตกคือเมืองเมาะตะมะเปนเมืองหลวงเกาท่ีมะกะโทสรางในสมัยสุโขทัย แตมะละแมงเปนหมูบานเล็ก ๆ ท่ีอังกฤษไปตั้งตอนท่ีคาไมสักและตั้งสํานักงานใหญ ตอนหลังคือสรางหนวยราชการของอังกฤษเต็มไปหมด ตั้งเมืองนี้เปนเมืองหลวงอังกฤษตอนยึดพมาครั้งแรกใหญโตมาก ปจจุบันยังมีตึกเกา ๆ เยอะมากเพราะวารุงเรืองเพราะการคาไมสัก และการคาลานนาไปดูเลยจะซ้ือเกลือจากอาวเมาะตะมะเวลาสินคาสงไปเชียงใหมหนึ่งในนั้นคือเกลือ ถาทานมองความสัมพันธอยางนี้ท้ังประวัติศาสตรท่ีสัมพันธกับพมามาตลอด การคาขายยังมีมาตลอดกับมะละแมง เมาะตะมะ เจาศุขเกษมไปเรียนมะละแมง ลูกหลานเจาระดับสูงทําไมไมมาเรียนกรุงเทพไปเรียนมะละแมง ฉะนั้นสยามเลยไมไวใจวาสักวันหนึ่งเกิดนอกใจจะทําอยางไรดี แตจะรวบรัดก็ไมไดถาเกิดการตอตานก็จะลําบากในท่ีสุดสยามใชวิธีการผนวกดินแดนลานนาโดยวิธีท่ีเขาเรียกวา “การท่ีเขายึดใจไดแผนดิน” ป ๒๔๑๖ พระราชชายาประสูติปนั้นเปนปท่ีสยามไปเซ็นสัญญากับอังกฤษท่ีกัลกัตตาเรียกวา “สนธิสัญญาเชียงใหม” หมายความวาตอไปนี้เจาเมืองเชียงใหมจะตองปฏิบัติตามกฎหมายการคาระหวางประเทศ ใหสัมปทานก็ตองใหคนเดียวไมใชซับซอน ถาใหเขาทําแลวเขาไมไดประโยชนตองคืนเงินคือหมายความวาตอไปนี้เชียงใหมตองปฏิบัติตามหลักกฎหมายการคาระหวางประเทศแตคนไปเซ็นคือกรุงเทพ และกรุงเทพมาบอกเชียงใหมวาตอไปนี้ใหปฏิบัติ อยาทําตัวแบบนี้เดี๋ยวเขาฟองไมมีเงินอีก ตอนป ๒๔๑๖ ท่ีทําสัญญาเปนปท่ีเจาดาราประสูติและปนี้เปนปท่ีสยามเริ่มเขาไปในลานนาโดยสงขาหลวงขึ้นไปโดยอางวาเพ่ือใหควบคุมเจาเมือง ๓ หัวเมืองใหญในตอนนั้นคือ ลําปาง ลําพูนและเชียงใหมจะตองปฏิบัติตามกติกานี้ นี่คือกาวแรกท่ีสยามกาวสูเชียงใหมสงขาหลวงมาเรียกวา “ขาหลวงสามหัวเมือง” ตอนแรกไปคลาย ๆ ไปชวยลานนา เพราะบอกวาถามีปญหาในการทํา

สนธิสัญญาคาไมสักหรือทําอะไรไมเขาใจบอกมาจะชวยแตจริง ๆ คือการลวงลูก คือสงขุนนางจากภาคกลางไปเชียงใหมแตบทบาทคือไปชวย แตในแงการเมืองคือไปลวงลูก เจาเมืองเชียงใหมตอนแรกก็ยังไมคอยรูสึกเทาไหร ผมคิดวาเจาเมืองเชียงใหมตั้งแตเจากาวิละมาไมคอยไดเรื่อง รวยแตไมคอยฉลาด เพราะวายังไดเงินอยูอํานาจยังอยูในมือ ป ๒๔๑๖ เจาดาราได ๑๐ ขวบท่ีรัชกาลท่ี ๕ ไดสงตุมหูเพชรมาหม้ันเปนปท่ีทําสัญญาเชียงใหมฉบับท่ี ๒ เพราะฉบับแรกนั้นนึกวาจะแกปญหาไดแตกลับแกไมไดยังมีปญหาความขัดแยงเรื่องไมสักเยอะมากตองไปทําสัญญาเชียงใหมฉบับท่ี ๒ และฉบับนี้พอเซ็นเสร็จเจาดาราโกนจุกอายุ ๑๐ ขวบ รัชกาลท่ี ๕ ไดสงตุมหูเพชรมาโดยใหนองของทาน “กรมหลวงพิชิตปรชีากร” ขึ้นมาเพ่ือมากํากับดูแลเชียงใหมใหปฏิบัติตามสัญญาแลวนําตุมหูเพชรขึ้นมาดวย ตอนนี้เปนชวงท่ี ๒ ท่ีเชียงใหมไมไดถูกแทรกแซงแลวแตถูกดึงดูดอํานาจและผลประโยชนแลวเพราะฉบับท่ี ๒ พยายามบอกวาปลอยเชียงใหมมา ๑๐ ปแลวเชียงใหมยังไมไดเรื่องก็ตองใหสยามเขามาชวย แตถามวาเชียงใหมอยากใหสยามเขามาชวยไหม? ไม แตสยามบอกวาตองไปเพราะโอกาสถาไมเขาไปแทรกแซงลานนาอาจจะหลุด ป ๒๔๒๖ นั้นเกิดมีขาวลือท่ีเชียงใหมเลากันวาพระนางเจาวิคตอเรียขอเจาดาราไปเปนลูกบุญธรรม ขอนี้ผมไมเช่ือแตเปนขอท่ีผมเช่ือวาการท่ีขาวลือนี้เกิดขึ้นมานั้นจะเกิดดวยใครก็ตามแตขาวลืออันนี้มีประโยชนตอกรุงเทพอยางยิง่ คือ สงขาหลวงท่ีเรียกวาขาหลวงเดิมเม่ือกี้ไป – กลับตลอดขาหลวงยังอยู หลัง ๒๔๒๖ ทําสนธิสัญญาเชียงใหมฉบับท่ี ๒ ขาหลวงก็ยังอยูแตท่ีกรมหลวงพิชิตปรีชากรขึ้นไปคนนี้เปนตําแหนงขาหลวงพิเศษ เปนผูแทนพระองคท่ีไปดูแลลานนา หมายความวาตัวแทนกษัตริยกรุงเทพไปบริหารงานในลานนา ตอนนี้ท่ีเจาเมืองรูแลววาอํานาจและผลประโยชนเริ่มถูกส่ันคลอนทีละนิด ๆ และการท่ีมามีเรื่องเลาวาพระชายาจะถูกขอไปเปนลูกบุญธรรมจะทําใหลานนาถูกผนวกเปนสวนหนึ่งของอังกฤษใครจะปลอยขาวลือไมรูแตมีประโยชนตอกรุงเทพเพราะไดสงคนไปรักษาลานนา ความหมายก็คือไปโอบรับลานนาไวไมใหหลุด แลว ป ๒๔๒๙ ปท่ีเจาดาราถูกสงเขามาถวายตัวเปนปท่ีอังกฤษยึดพมาไดท้ังประเทศเหตุการณมาตรงกันไดอยางไร? กอนหนานั้นอังกฤษพยายามยึดพมายังไมได สยามก็พยายามเขารักษาลานนาเพ่ือรักษาไว จนกระท่ังแตกหักในป ๒๔๒๙ อังกฤษยึดพมาไดท้ังประเทศจับกษัตริยองคสุดทายของพมาคือ “ธีบอร” สงไปอยูอินเดีย ลานนาอันตรายแลว รัชกาลท่ี ๕ ก็โดยไมทางใดก็ทางหนึง่เจาดาราตองเดินทางมาถวายตัวในป ๒๔๒๙ เม่ืออายุ ๑๓ และอยูกับกรุงเทพมาตลอด หลังจาก ๒๔๒๙ เจาดาราไดถวายตัวเปนเจาจอมแลวอยางท่ีบอกเจาดารานั้นเปนธิดาเจาเมืองประเทศราชหรือกษัตริยเชนเดียวกันแตทําไมไมสถาปนาเปนภรรยาเจา เจาดารานั้นเขาบอกวาถูกเรียกวาเจาลาว อีลาวหรืออะไรก็ตามท่ีถูกกดดันเรื่องพวกนี้จะเปนเรื่องเลาไมมีบันทึกอยากเช่ือหรือไมอยากเช่ือก็ตามไมสําคัญ ถาไปถามเจานายเชียงใหมก็จะเขาขางเจาดารา ไปถามพวกกรุงเทพก็จะเขาขางพวกกรุงเทพเปนเรื่องปกติ เจานายเชียงใหมก็จะบอกวาทานโดนอยางโนนอยางนี้แตไมเห็นหรอกประเภทเขาเลาวา เอาเปนวาทานมาอยูกรุงเทพและ ๑.ไมใชบานเมืองของทาน ทานไดรับเกียรติแคเจาจอมจากการเปนลูกสาวผูยิ่งใหญอันดับ ๑ ของแผนดินมาอยูเปนอันดับอะไรก็ไมรู แนนอนสวนตัวคงตองอึดอัดมาก ๆ และการท่ีธิดาท่ีเกดิมากับรัชกาลท่ี ๕ ไดเปนพระองคเจานั้นทางฝายเจาดาราผมไมเห็นมีปฏิกิริยาอะไรเลย แตหมอมเจาพูนพิสมัยอางวากรมพระยาดํารงเลาใหฟงวารัชกาลท่ี ๕ เคยตรัสกับกรมพระยาดํารงวา “ฉันผิดเองท่ีฉันลืมไมตั้งลูกเขาเปนเจาฟาทําใหลูกเขาตาย” ประโยคนี้เกิดมาจากหมอมเจาพูนพิสมัย คือท่ีลูกของเจาดาราตายนั้นรัชกาลท่ี ๕ ก็เสียพระทัยและจะตั้งลูกเจาดาราเปนเจาฟาไดอยางไรในเม่ือเจาดารามาอยูในฐานะแคเจาจอมพูดงาย ๆ ก็แคสามัญชน มารดาเปนสามัญชนลูกเปนเจาฟาไมไดตองยกแมขึ้นเปนมเหสี เมียเจา ลูกถึงจะเปนพระเจาลูกเธอเจาฟา

เพราะฉะนั้นหมอมเจาพูนพิสมัยพูดอยางนี้ไมไดหมายความวาขอมูลเปนระดับ ๒ ถาเปนจริงรัชกาลท่ี ๕ ตรัสกับกรมพระยาดํารงทําไมกรมพระยาดํารงไมบันทึก กรมพระยาดํารงเลาใหหมอมเจาพูนพิสมัยพระธิดาถึงบันทึก หมอมเจาพูนพิสมัยทําไมถึงบันทึกอยางนี?้ เปนไปไดไหมหมอมเจาพูนพิสมัยเขาขางเจาดาราก็เปนไปไดเพราะหมอมเจาพูนพิสมัยสนิทกับเจาดาราเห็นไหมตอนเด็ก ๆ เอาหนามาแนบกันและสนิทกันมากจะเรียกเจาดาราวาเจาปา กรมพระยาดํารงก็เรียกเจาดาราวาเจาปาท้ัง ๆ ท่ีกรมพระยาดํารงอายุแกกวาเจาดาราและตอนหลังเจาดาราหลังจากท่ีเจริญวัยแลวก็ยังอยูในการดูแลของกรมพระยาดํารงเวลาจะเบิกตังคไปเบิกท่ีกรมพระยาดํารง พอสงตังคมาท่ีกรมพระยาดํารง ๆ ก็เปนคนถือเงินใหมีครั้งหนึ่งท่ีสงขาหลวงไปเบิกซ่ึงเจาดาราใชเงินเปลืองมาก ฟุมเฟอยมากกรมพระยาดํารงบนเลยแตเนื่องจากรวย เพราะฉะนั้นการท่ีบอกไมตั้งผมไมเช่ือวาเปนเพราะวาทานลืม ถาเรื่องนี้เปนจริงผมไมคิดวาทานลืมแตตั้งไมไดเพราะวาตอนนั้นถาตั้งขึ้นมาลานนายังไมไดมาอยูในมือของสยาม สถานภาพของเจาดาราถาตั้งขึ้นมานั้นเกิดมีโอรสแลวบังเอิญมเหสีองคอ่ืนไมมีโอรส หรือมีแตอายุออนกวาโอรสเจาดารา อยาลืมนะ ๔ องคเปนลูกของเช้ือพระวงศในจักรีวงศหมด เจาดารานี่ประเทศราชเกิดรับมาสถาปนาเปนภรรยาเจาเกิดจับพลัดจับผลูไดโอรสพระชนมมายุมากกวาธรรมเนียมของราชสํานักตองสถาปนาเปนกษัตริยองคตอไป ไมไดเพราะยังไมแนใจวาจะเปนแผนดินเดียวกันหรือเปลาเผลอ ๆ จะยกกรุงเทพไปใหลานนาดวยซํ้าถาเปนอยางนั้นมองอีกดานคือไมแนใจและอีกอยางหนึ่งการท่ีไมยกขึ้นมาผมวาเปนการเมืองดวยคลาย ๆ วาชวง ๒๒ ปท่ีอยูในวังหลวงไมไดกลับบาน พระบิดาทานส้ินก็ไมไดกลับไปเผาทานถึงตองไปเอาพระอัฐิของพระบิดาทานจากตรงริมแมน้ําปงมาไวท่ีวัดสวนดอก นี่เปนงานช้ินสําคัญท่ีทานไดกลับครั้งแรกคือเอากระดูกพอมาไวท่ีวัดสวนดอก ทําไมไมไดไป ถาบอกวาเปนเรื่องของความรัก ๑. ตอนหม้ันอายุ ๑๐ ขวบไมเห็นหนา ๒.พอถวายตัวเปนลูกกษัตริยแตไมไดรับการยกยองใหเปนแคเจาจอม ๓.ถารักจริงแต ๒๒ ปไมใหกลับบานนี่โหดรายมาก ๆ ไมไดกลับไมเปนไรแตพอตายไมใหกลับไปเผานี่ก็โหด นี่คือเปนประเด็นทําใหเราตองคิดวาพระราชชายานั้นอยูในฐานะตัวประกัน มองตอไปทําไมถึงกลับไมได? เพราะตั้งแต ๒๔๑๖ ไปทําสัญญาเชียงใหมกับอังกฤษครั้งท่ี ๑ ๒๔๒๖ ทําสัญญาเชียงใหมครั้งท่ี ๒ ๒๔๒๗ สงกรมหลวงพิชิตปรีชากรไปหม้ัน ๒๔๒๙ เจาดาราถวายตัวตอนนี้ไดมาแลว แตยังไมไดอํานาจเชียงใหมคอย ๆ กลืนจะฮวบฮาบไมได เชียงใหมมาสูญส้ินสถานภาพการเปนประเทศในป ๒๔๔๒ ประกาศยกเลิกประเทศราชแสดงวาประเทศลานนาไมมีอีกตอไป ลานนาคือสวนหนึ่งของสยามป ๒๔๔๒ พระบิดาส้ินเม่ือประมาณ ๒๔๓๗ ไมไดไปเผาเพราะยังไมไดผนวกอันนี้เปนประเด็นสําคัญมาก ๆ ในแงของสถานภาพของเจาดาราทานสนใจทานไปคนควาอานงานไดในแงของงานวิชาการ ลานนาอยางท่ีบอกวาเปนแหลงทรัพยากรท่ีสําคัญมาก ๆ คือไมสัก และอีกอันหนึ่งถาไปอานในพระราชดํารัสของรัชกาลท่ี ๕ ตรงท่ีจะสงกรมหลวงพิชิตปรีชากรขึ้นมาซ่ึงภายหลังไดเปนกรมขุน คือบอกวา “ลานนาเปรียบประดุจดังเพชรประดับยอดมงกุฏ เธอจงรักษาเพชรเม็ดนี้ไวใหด”ี หมายความวาอยางไร ตอนนั้นลานนายังไมไดผนวกเปนสวนหนึ่งของสยามแตคําในพระราชดํารัสบอกวาลานนาเปนประดุจดังเพชรประดับยอดมงกุฎ เธอจงรักษาเพชรเม็ดนี้ไวใหดี หมายความวากรุงเทพคิดแลววาลานนาตองเปนของกรุงเทพถึงสงคนมารักษาเพชร ถาบอกวาลานนาเปนดังเพชรท่ีอยูในบอ ถารักษาเอาไปก็ได นี่เปรียบเปนเพชรประดับมงกุฏสยามแลว และท่ีเปนเพชรเพราะมีไมสัก อยาลืมวาไมสักเปนรายไดมหาศาลมากหลังจากท่ีอังกฤษแรก ๆ สงคนมาตัดและขายไปอังกฤษก็รวยมหาศาล ตอนหลังอังกฤษมาตั้งบริษัทเองในลานนา บริษัทบริติช เบอรเนียว บอมเบย เบอรมา ๒ บริษัทใหญมาตั้งเลยลําปาง แพร ตั้งบริษัทตัดไมสักแทนท่ีจะรอรับซ้ือจากพมา มอญ ไทยใหญ มาตั้งบริษัทในลานนาเลยตัดเสร็จ

ไมลงสาละวินแลว ลงแมน้ําปง, วังลงมาทางกรุงเทพ คนจีนจากกรุงเทพก็ขึ้นไปคาเปนแรงงานรุนแรก ๆ ไปเปนกุลี ตอนหลังไปเปนเจาของธุรกิจหมดเลยลูกหลานไดเปนนายกเลย เพราะฉะนั้นไมสักมีคามหาศาลมากและเปนรายไดท่ียิ่งใหญมาก ๆ อยาลืมวารัชกาลท่ี ๕ หลังจากไดลานนาแลวเปนกษัตริย ๑ ใน ๑๐ ของกษัตริยท่ีรวยท่ีสุดในโลกตอนนั้นถาทานกลับไปอานตอนท่ีรัชกาลท่ี ๕ ยังไมไดขึ้นครองราชยครั้งท่ี ๒ พระชนมมายุ ๑๙ พรรษาเสด็จไปอินเดียเพ่ือไปดูงานตอนนั้นอินเดียตกเปนของอังกฤษทานไปขึ้นฝงท่ีกัลกัตตาและอังกฤษจัดรถไฟถวายไปเรื่อย ถึงนิวเดลี ทานเช่ือไหมวารถไฟจอดท่ีไหนแขกขายของตามขบวนตั้งเตนทขายของรอเลย ในหนังสือพิมพของกัลกัตตาบอกวาเศรษฐกิจกัลกัตตาฟนตอนท่ีรัชกาลท่ี ๕ และนองของทานไปก็ช็อปกันสุดฤทธ์ิเลย และก็หลังจากท่ีในแงท่ีตองมีเจาดาราไวประเด็นตอมาก็คืออยางท่ีผมบอกเปนตัวประกันแน ๆ และทําไมปลอยเจาดารานุงผาถุง มีตึกใหญ ๆ ใหอยูอยางสบายเปนเชียงใหมอยูใจกลางของกรงุเทพก็เพราะวาตัวประกันนั้นตองมีลักษณะ ๒ อยาง คือ ๑.ตัวประกันตองสําคัญ เปนลูกสาวคนเล็กของเจาเมืองเชียงใหมท่ีรักมาก เปนคนเล็กตองรักและเปนลูกของกษัตริยก็สําคัญ คือสําคัญในแงสถานะคือเปนลูกกษัตริย และสําคัญตอตัวกษัตริยดวยเพราะเปนลูกคนเล็ก เจาอินทวิชยานนทจะเรียกเจาดาราวา “เจานอย” ตลอด คําวานอยนี่หมายถึงลูกคนเล็ก จะรักมากทานตองยอมเสียเจานอยมาในสวนหนึ่งเหมือนกับวาก็ดีท่ีลูกสาวจะไดแตงงานกับกษัตริย แตในอีกทางหนึ่งเจาอินทวิชยานนทก็ตองรูวาลูกสาวจะไปอยูในฐานะตัวประกัน ตอนหลังเจาอินทวิชยานนททานก็พยายามตอตานอํานาจของกรุงเทพ ป ๒๔๓๒ เกิดกบฏในเชียงใหมช่ือวา “กบฏพญาผาบ” ออกเสียงตามลานนาแตถาออกเสียงตามภาคกลางก็วา “กบฏพญาปราบ” พญาผาบหรือพญาปราบเปนสามัญชนลุกขึ้นตอตาน ส่ิงหนึ่งเม่ือสยามเม่ือเขามาแทรกแซงอํานาจและผลประโยชนของลานนาคือการไปจัดระบบภาษี แคภาษีจากไมสักเปนเงินมหาศาลมากเขาเรียก “ภาษีตอไม” ตัดไปเถอะอยากตัดก็ตัดแตพอตัดเสร็จจะมีคนไปนับตอ แรก ๆ จายตอละ ๑ รูป ตอนหลังท่ีสยามเขาไปบังคับใหจายตอละ ๑๒ รูป ก็นับไปตัดเสร็จก็เหลือตอจะเอาไปไวไหนนอกจากตัดเสรจ็แลวจะยายตอหนี ก็ร่ํารวยมหาศาลจากภาษีตอไม ภาษีท้ังหมดตกเปนของเจาเมืองเชียงใหม แตพอตอนหลังสยามเขาไปบอกวาจัดระบบภาษีใหมดีกวาใหมีการจัดระบบและเงินครึ่งหนึ่งเอาเขากรุงเทพ ครึ่งหนึ่งใหเจาเมืองตอนหลังบอกเอาเขากรุงเทพท้ังหมด เจาหลวงเอาเปนเงินเดือนไปก็แลวกัน เคยไดเปนกอบเปนกําไมตกหลนเลยวัน ๆ หนึ่งไดรับแคเงินเดือน ตอนนี้ท่ีพอเจาดารารูสึกแลววาอํานาจถูกกลืนกระทบผลประโยชนแลว มีขอมูลวาเจาพอเจาดารานั้นสนับสนุนพระยาปราบคนนี้ตอตานขุนนางสยามท่ีไปปกครองเชียงใหมพวกนี้ไปเก็บดะเลยภาษีอะไรก็ไมรูชาวบานเดือดรอนมาก ภาษีระบบเดิมของลานนานั้นสงเปนผลผลิตก็ได เชน หมาก ๑ ตนก็เก็บ ๒ ลูกก็เอาหมากไปอยากไดเงินก็เอาหมากไปขายถึงจะไดเงินมา แตพอสยามเขาไปทุกภาษี หมาก พลู ขาว ท่ีดินตาง ๆ จายเปนเงิน ลานนาไมเคยมีระบบนี้มากอนแสดงวาชาวบานตองเปล่ียนจากวัตถุดิบเปนเงินและเอาเงินมาเสียภาษี ชาวบานเดือดรอนมากและเปนภาษีท่ีแพงดวยเพ่ือท่ีจะดึงเม็ดเงินเขามาสูสวนกลางนี่แหละท่ีกระทบตอลานนาโดยเฉพาะคนพ้ืนลาง และกระทบกับกระเปาของเจาเมือง พญาปราบก็ไมไหวลุกขึ้นมาไดคนสนับสนุนไปดูรายช่ือคนสนับสนุนเปนกองกําลังเปนพันเลยลุกขึ้นมากะจะยึดตีเชียงใหมฆาขุนนางสยาม ปรากฏวารอบแรกยึดเมืองสันทรายไดแตในท่ีสุดแลวกรุงเทพก็สงคนไปจัดการพญาผาบหนีไปไดแตไปรวมกลุมกันไปยึดเมืองขวางอีกครั้งหนึ่ง กรุงเทพก็สงกองกําลังไปจัดการปราบพญาผาบไดสําเร็จ ๒ ครั้ง ๒๔๓๒ ท่ีเกิดกบฏพญาผาบและรัชกาลท่ี ๕ ก็มีคําส่ังใหลงโทษผูท่ีเกี่ยวของ ซ่ึงคนท่ีมีหลักฐานชัดเจนคือพอของเจาดาราแตเรื่องนี้ในท่ีสุดโบเบเพราะเปนพอตา เรื่องนี้จะสืบตอไปไมไดจบกบฏก็ส้ินสุดแลวไมผิด หลังจากเรื่องกบฏพญาผาบในป ๒๔๓๒ สยามก็เขาไปมากขึ้นจนกระท่ังสําเร็จเรียบรอยในป ๒๔๔๒ ทีนี้เชียงใหม ลําปาง

ลําพูน แพร นานถูกดึงอํานาจมาหมดเลยท้ังหมดนี่ไมไดเปนลานนาแตเปนแผนดินสยามแลว หลังจากนั้น ๒๔๔๕ เกิดกบฏอีกรอบหนึ่งท่ีแพรเรียกวา “กบฎเง้ียว” เจาเมืองแพรนั้นมีหลักฐานชัดเจนวาสนับสนุนคือไปปลอยพวกเง้ียวท่ีเปนคนคุกปลอยออกมาใหไปฆาพวกสยามท่ีเมืองแพร ลองไปอานบันทึกดูสิสนุกมากเลย ผมมีเด็ก ๆ ท่ีสนิทกับผมเปนพวกแพรเยอะผมก็เรียกวา “ไอพวกกบฏ” ในบันทึกบอกวากบฏเง้ียวออกมาฆาขุนนางสยามท่ีไปดูแลเปนขาหลวงท่ีเมืองแพรตาย ทหารสยามจากกรุงเทพถูกฆาตายหมดไลฆาตามบานและคนท่ีวิ่งตามไปคือคนเมืองแพร พอเขาไปฆาเสร็จปลนเอาทรัพยสมบัติและเง้ียวเอาเงินแจกใหคนแพร คนแพรก็เฮตามไปดวย อยาลืมวาสํานึกวาเปนคนไทยไมมีเขาคือคนแพรในตอนนั้น เง้ียวคือคนมาชวยเขาปลนคนสยาม คนสยามคือใครก็ไมรูท่ีมายึดเมืองตองเขาใจความรูสึกนี้ ฉะนั้นคนแพรก็วิ่งไปตอนหลังมีประวัติศาสตรจอมปลอมของแพรขึ้นมาบอกวาจริง ๆ แลวเปนกลยุทธของเจาเมืองแพรท่ีรวมมือกับรัชกาลท่ี ๕ หลอก โกหกเจาเมืองแพรตองหนีตายไปอยูหลวงพระบางถูกลดจากเจาเปนไพร ภรรยาเจาเมืองแพรเจาเทพติยวงศถูกปลดจากเจาบัวไหลเปนนางบัวไหลและถูกสงตัวมาอยูกรุงเทพในวังของกรมพระยาดํารงมากับลูกชายของเจาเมืองแพร และเจาลูกชายคนนี้แหละท่ีมาไดกับคนใชของกรมพระยาดํารงเกิดออกมาก็คือ “ยาขอบ” ซ่ึงยาขอบไมยอมใชนามสกุลพอคือเทพวงศเพราะโกรธมากท่ีพอไดแมแลวไมรับผิดชอบเพราะแมเปนแคนางขาหลวง นางขาหลวงคนนี้โกรธมากเลยอุมทองหนีไปตั้งทองเกิดเลยตั้งนามสกุลตัวเองวา “แพรพันธุ” นายโชติ แพรพันธุเกิดมาจากกรณีนี้ เจาเมืองแพรก็ลุกขึ้นมาเพราะกบฏแพรถูกปราบ เจาเมืองแพรคิดวาเรื่องถึงตัวแน ฉันไมไดเปนพอตารัชกาลท่ี ๕ นี่นาเสร็จแนก็หนีไปตายท่ีหลวงพระบาง เพราะฉะนั้นสาเหตุท่ีผมเลาเม่ือกี้วา ๒๔๔๒ ยึดอํานาจไดแลวและทําไมหลังจากนั้นถึงกลับเชียงใหมไมไดก็ ๒๔๔๕ ยังเกิดกบฏท่ีแพร สถานการณยังไมม่ันใจ จนกระท่ัง ๒๔๕๗ ถึงไดกลับไดหมายความวาอํานาจสยามม่ันใจแลว ๑๐๐% ถึงกลับได ถามวาถาไมใชตัวประกันทําไมถึงเกิดชะตากรรมอยางนี้ของเจาดารา อันนี้ก็เปนเรื่องท่ีเกิดขึ้นเราตองยอมรับความจริงและถามวาประวัติศาสตรมีไหมอยางนี?้ มีครับการท่ีเอาโอรสหรือธิดาไปอยูอีกเมืองหนึ่งในฐานะตัวประกันเพียงแตจะเรียกวาพระโอรสบุญธรรม พระธิดาบุญธรรม เจาจอม จะเรียกอะไรก็ตามแตนั่นคือตัวประกัน พระนเรศวร สุพรรณกัลยา เจาอนุวงศ นักองเอง นักองดวง นักองจันทรของเขมรท้ังหมดท้ังปวงท่ีผมพูดจะเรียกอะไรก็ตามท้ังหมดคือตัวประกัน ทานก็ถามวาแลวทําไมไมเอาลูกหลานชาวบานไปเปนตัวประกันละ? เพราะขอ ๑. ไมสําคัญไงตองสําคัญ และขอ ๒.ตัวประกันตองตายไมได ขอนี้ตางหากท่ีทําใหเจาดาราถึงไดรับอิสระท่ีจะสรางตึกก็สรางไปแตขอใหอยูในขอบเขตของตัวประกัน ถาไมตามใจเจาดาราเกิดฆาตัวตายเสร็จเลย ตัวประกันตอง ๑. สําคัญ เขาไมมาเอาสมฤทธ์ิไปเปนตัวประกันถาไมยกแผนดินใหจะฆา เขาบอกวาฆาไปเลย และขอท่ี ๒. ตัวประกันตองตายไมไดไมง้ันไมมีอะไรประกัน เจาดาราอยากนุงผาถุงก็เชิญ ไมไดทําใหแผนดินเสีย อยากมีความสุขแคนุงผาถุงก็ทํา มีเรื่องเลาวาพวกในวังชอบวาใหไดยินใหเจ็บแสนเวลาเดินผานก็เรียก “อีลาว” พวกเจาดาราก็ปากจัดก็ดากลับ “อีเขมร” เพราะเขมรนุงโจงกระเบน โจงกระเบนนี่เปนของเขมร โจงแปลวาผูก กระเบนแปลวาหาง โจงกระเบนแปลวาผูกหางเปนเขมร เขาก็ดากันมันสมากผมวาพวกท่ีดากันมันสตองพวกในวัง จองกฐินแปลวาไปบอกไวกอนคือเอากฐินไปผูกไวกอนเรียกจองกฐิน จองเปนภาษาเขมร รามเกียรติ์ตอนจองถนนแปลวาผูกถนน ตอถนนไปลงกาเอาถนนมาผูกกับแผนดินผมดูโขนมาตั้งนานก็ไมรูวาจองถนนแปลวาอะไร นึกวามีถนนแลวไปตีตราจองแตจริง ๆ คําวาจองแปลวาผูกหมายความวาเอาถนนไปผูกกับแผนดิน เม่ือจะเอาเอาถนนไปผูกกับแผนดินก็ตองตอถนนไปยาวเรื่อย ๆ เปนภาษาเขมร เพราะฉะนั้นเจาดาราประเด็นท่ี ๒. คือตายไมได และวงเล็บอีกวาถึงตายก็ทดแทนไมไดดวยเพราะจะกลายไปเปนขอ ๑. ตองสําคัญ ไมใชบอกวาเจาดาราขอกลับเอาคนอ่ืนมาแทนไมไดเพราะจะกระทบขอ ๑. สําคัญ เจาดารามี

ครบเพราะฉะนั้นสําคัญอยูแลว ขอท่ี ๒ ตายไมไดฉะนั้นอยากนุงผาถุงใหนุง อยากสรางตําหนักก็ใหสราง เจาดาราได ๒ ส่ิงนี้ทําใหเจาดาราอยูในสถานะท่ีอยากจะเปนหรืออยากจะทําอะไรก็ไดแตไปบานไมไดแคนั้นเอง นี่คือตัวประกันชัดเจน ฉะนั้นขอท่ี ๑. สรุปวาตัวตนและสถานภาพของเจาดาราจริง ๆ นั้นคือตัวประกัน ประเด็นท่ี ๒. ทําไมเจาดาราตองนุงผาถุง การท่ีคิดอะไรเยอะแยะไปหมด เชน เอาอัฐิของพอไปไวบนดอยท่ีสูงท่ีสุดของประเทศ นุงผาซ่ินตลอด เม่ือเขาดาวาเปนลาวก็เปนลาวใหซะใจไปเลย ทําไมเจาดารามาอยูกรุงเทพตั้ง ๒๐ กวาปเจาดาราไมคลอยตามกรุงเทพท้ังท่ีกรุงเทพมีท้ังอํานาจ บารมีและมีความทันสมัยกวาลานนาเปนไหน ๆในขณะท่ีคนท่ัวไปเนื่องจากท่ีวัฒนธรรมท่ีเล็กกวาไปสูวัฒนธรรมท่ีใหญกวามักจะคลอยตามวัฒนธรรมท่ีใหญกวาคนมักจะเปนอยางนั้นแตเจาดารากลับกลายเปนไปตอตานกระแสหลัก กระแสวัฒนธรรมท่ีใหญกวา ตั้งแตเขาวงัมานุงผาถุงตลอด เขารับพระราชทานปฐมจุลจอมเกลาก็นุงผาถุง จนกระท่ังปลายพระชนมชีพก็นุงผาถุง อันนี้คือการตอสูและตอตานทางอัตลักษณของเจาดารา เจาดาราเลือกท่ีจะตอตานและตอสูมากกวาจะเลือกคลอยตาม ถาเจาดาราตัดผมทรงดอกกระทุมเหมือนคนในวังกรุงเทพนั้นใสเส้ือแขนหมูแฮมแลวนุงโจงกระเบนมันก็คงไมมีอะไรเกิดขึ้นแตกรณีท่ีเจาดารานุงผาถุงมีงานวิจัยอันหนึ่งของ อ.เผาทองบอกวา “การเมืองเบ้ืองหลังผาซ่ิน” ใครสนใจไปหาอาน แตผมบอกวา “ผาซ่ินเบ้ืองหนาการเมือง” คือหมายความวาอยางท่ีผมอธิบายเม่ือกี้วาเจาดารานั้นเปนตัวประกัน แผนดินลานนาของพระบิดาพระองคทานนั้นถูกผนวกเปนของสยาม พระองคสูญส้ินแผนดินทางการเมืองของพระองคและพระบิดาแตพระองคตองการไดรักษาเอกราชทางเสรีภาพและวัฒนธรรมลานนา คลาย ๆ กับวาตัวตนลานนาถูกยึดแตจิตวิญญาณลานนาไมถูกยึด แผนดินลานนาไมสักถูกเขายึดไปเงินขายไดเขากรุงเทพเอาไปแตตัวจิตวิญญาณไมได เจาดาราตองการอันนี้ คําถามบอกวาแลวผูหญิงคนนี้เรียนมาจากไหน จบมาจากสํานักไหน ถึงมีความคิดกาวหนาและตอตานไดถึงขนาดนี้ เขาเรียกวาความคิดแบบทวนกระแสผมไมทราบ ถามองในประวัติกลับไปอีกนิดเจาดารานั้นถูกทําใหเปนสยามตั้งแตเด็ก เจาดาราไวจุกคนเหนือไมไวจุกแตเจาดาราเกิดมาเหมือนกับใหเปนสยาม และในประวัติบอกวาเจาดารานั้นเรียกอักษรลานนาและอักษรไทยใตคือ ก ข ค ง เจาดาราเกิดมาเหมือนจะมารับใชกรุงเทพ แตเหตุใดเม่ือมาอยูกรุงเทพแลวเจาดารากลับไมไดสนองตอบความเปนกรุงเทพแตกลับฉายความเปนเชียงใหมทับไปบนความเปนกรุงเทพ อยางท่ีผมบอกวามนุษยเรามีทางเลือกไมมากในขณะท่ีเรากดดันคือ ๑.สวนมากจะคลอยตาม ๒.ตอตาน เจาดาราเลือกตอตาน แตทําไมเจาดาราถึงตอตานสําเร็จเพราะเจาดารามีขอท่ี ๑. เม่ือกี้สนับสนุน คือตัวเจาดารามีความสําคัญตอแผนดินลานนา และการผนวกใหมาเปนสวนหนึ่งของสยาม และอันท่ี ๒. เจาดาราตายไมได ฉะนั้นเจาดารารูวาฉันมีไพอันนี้อยูฉะนั้นฉันจะทําใหดูกดมาก ๆ จะเปนลาวใหดู ปลูกตําหนัก ๓ ช้ัน เจาดาราประกาศอยางนี้หมายความวา ๑.เปนลาวท่ีรวย ๒.ตึกท่ีสรางเปนแบบฝรั่ง เปนลาวทันสมัย วงเล็บตอไปแลวมีอยางฉันไหม เจาดาราเลือกอยางนี้ ท่ีเลือกอยางนี้ไดเพราะอยาลืม ๒ ขอเม่ือกี้ท่ีทําใหเจาดาราทําได และท่ีทําไดก็คือพอรวยตอนนั้นยังไมถูกดึงสมบัติเขามากรุงเทพ ถามวาถาจนเจาดาราจะมีตึกอยูไหม? ไมมีทางอหังการอยางไรก็ตามอยูไดแคกระตอบ คือปจจัยในการทําใหเจาดาราตอตานมี เงินมี รชักาลท่ี ๕ มีพระบรมราชานุญาต ฐานันดรศักดิ์สูง ทําแลวคนอ่ืนทําตามไมได ขาหลวงทุกคนนุงผาถุง ส่ังวาทุกคนในตําหนักน้ีตองนุงผาถุง ลองเปนคนกิ๊กกอกไปส่ังขาหลวงนุงโจงกระเบนหมด แตเนื่องจากตองมีอํานาจและบารมีระดับหนึ่ง ฉะนั้นการท่ีทานเลือกตอตานและทานสามารถทําไดสําเร็จเปนส่ิงท่ีผมสนใจในวิธีคิดของพระองคทานวาพระองคทานคลาย ๆ ประกาศวา “แผนดินถูกยึดแตจิตวิญญาณเปนเสร”ี ซ่ึงนาสนใจมากท่ีผูหญิงคนหนึ่งท่ีไมไดจบวิธีคิดอยางนี้แตเธอคิดได ผมคิดวาการกดดัน การถูกแรงกระแทกตองแรงมาก ๆ ถึงทําใหฮึดสู และคนท่ีฮึดสูนั้นตองคิดวาสูแลวชนะดวย

ถาสูแลวไมชนะไมมีอะไรสูหรอกแตทานสูแลวตองชนะเพราะทานมีแบ็คอัพหลายอยางท่ีบอก เพราะฉะนั้นน่ีก็เปนประเด็นท่ีนาสนใจวาทานไดใชวิธีอยางนี้ ตอนนั้นเปนราชาธิปไตย กษัตริยอยูเหนือทุกส่ิงทุกอยาง หมายความวาก็มีคนคิดวาเจาดาราฯ อยางท่ีผมพยายามจะพูดวาอะไรเปนเหตุทําใหทานไดคิดตอตานอํานาจกรุงเทพฯ อยางนี้ทานคิดไดเองหรือมีคนสอนท้ังหมดท้ังปวงนี้ยังหาหลักฐานไมได เราก็สมมติฐานวาทานคงคิดเองแตถามวาใครเปนพ่ีเล้ียงตามมาดวย ก็มาครับตัง้แตตอนทานมาถวายตัวครั้งแรกแลวพวกขาหลวงท่ีมาจากเชียงใหมมา ยิ่งตอนหลัง ๆ ท่ีทานสรางตําหนักยิ่งลงมาเปน ๑๐ - ๒๐ เลยอยูในตําหนักนั้นแตไมมีหลักฐานวาใครเปนคนสอน พูดตรง ๆ เลยพอทานไมมีแนวความคิดจะมาอะไรเลยตอนท่ีพระราชชายาฯ จะฆาตัวตายตอนพระราชธิดาส้ินจดหมายฉบับนั้นคือของท่ีเจาดาราฯ กอนส้ินพระชนมไดส่ังวา “ถาตายขอใหเอาของท่ีหีบบนศรีษะใหใสในโกศดวย” หลังจากส้ินแลวเจาแกวนวรัตนกับพระญาติวงศไปเปดหีบวาคืออะไร เปดมาปุบเจอของ ๒ ส่ิงคือ จดหมายท่ีพัน ๆ เก็บไวซ่ึงทานจะเอาไวกับตัวตลอด เปนจดหมายลายมือของเจาอินทวิชยานนทท่ีขอรองไมใหทานฆาตัวตายเพ่ือใหแกญาติพ่ีนองและแผนดินลานนา อีกอันหนึ่งท่ีทานเก็บไวคือพระอัฐิพระธิดาของทาน ซ่ึงทานจะหอเอาไวเลย ๒ อันนี้ติดตัวและนอนไหนก็เอาใสในหมอน ทานอยาลืมวาของ ๒ ส่ิงนี้มันส่ืออะไร มันตองสําคัญกับตัวทานมาก ๆ และก็ตอนหลังมีประวัติศาสตรเพ่ิมเติมบอกวาจริง ๆ มี ๓ - ๔ อยาง คือมีกระดูกของเจาอินทวิชานนทดวยและมีจดหมายรักรัชกาลท่ี ๕ ซ่ึงตอนผมตรวจสอบเอกสารและผมไมเช่ือวา ๒ ส่ิงหลังนี้มีเพราะวาผมไดอานเอกสารในตอนแรกแลววาตอนเจอนั้นเจอ ๒ อยางก็คือ จดหมายจากพระบิดาของทาน กับอัฐิของพระธิดาของทานแคนั้นเอง