เครองมอ 7 ชน

นวตกรรมสงเสรมการเรยนรจากโรงเรยนสชมชน

โครงการการเสรมสรางและพฒนาเครอขายโรงเรยนสขภาวะภาคอสานตอนลาง

(โรงเรยนเฮดดมสข)

เนอหาทงหมดของคมอนมาจาก Study Guide II ของกลมงานเวชศาสตรชมชนและครอบครว 1 และ 2 วทยาลยแพทยศาสตรและการ

สาธารณสข

ขอขอบคณ พญ.ปารชาต วงศเสนา และทมงาน ทเออเฟอสงตอองคความรทเปนประโยชนตอการพฒนาการศกษา

และเลงเหนความส าคญของการศกษาชมชนเขากบการเรยนการสอน ดวยจตคารวะ

-1-

ท าไมตองแนะน าเครองมอ 7 ชน เครองมอ 7 ชน เปนเครองมอศกษาชมชนท นายแพทยโกมาตร จงเสถยรทรพย ไดพฒนาจากเครองมอของนกมานษยวทยาทใชในการศกษาชมชนใหมความเหมาะสมกบการศกษาดานสขภาพ ประกอบดวยแผนทเดนดน ผงเครอญาต โครงสรางองคกรชมชน ระบบสขภาพชมชน ปฏทนชมชน ประวตศาสตรชมชน และประวตชวต การศกษา “ชมชน” ในฐานะทเปนระบบความสมพนธของคนในสงคม มสวนส าคญอยางยงในการยกระดบและขบเคลอนการเรยนรของเดกและเยาวชนโดยเฉพาะการเรยนรการอยรวมกนอยางเขาใจและมความเหนอกเหนใจเพอนมนษย ซงจะชวยใชเราท าความเขาใจชมชนในมตทกวางออกไปจากเดม และท าใหเราเคารพศกดศรและคณคาของผคนและวถชมชนทเขาไปเรยนร และยงท าใหผเรยนมความสนกในการใชเครองมอไดอกดวย เครองมอนเปนเครองมอททกสาขาอาชพสามารถน าไปประยกตใชได ไมเพยงแตเฉพาะนกมานษยวทยาการแพทยเทานน โดยส าหรบการศกษาหาความรเพมเตม สามารถหาอานไดจากหนงสอ “โกมาตร จงเสถยรทรพยและคณะ. 2554. วถชมชน: เครองมอ 7 ชนทท าใหงานชมชน งาย ไดผล และสนก. กรงเทพฯ: ส านกพมพสขศาลา” อยางไรกด เครองมอไมใชสตรส าเรจ ผทจะน าเครองมอไปใชจะตอง “มใจ” และเปดใจในการท าความเขาใจชมชน รวมถงมความมงมนตงใจในการพฒนาการเรยนรของนกเรยน ทมงานหวงวาคมอนจะชวยใหคณครในฐานะผอ านวยการใหเกดความร (Facilitator/Coaching) จะเปนสวนหนงในการประยกตใชสรางองคความรโดยใชโครงงานเปนฐาน (Project-based Learning) ชวยคณครพฒนาหลกสตร นวตกรรม และกระบวนการเรยนรตามศกยภาพของโรงเรยน เพอพฒนาการศกษาใหเกดการเรยนรอยางมความสข

ทมงานโรงเรยนเฮดดมสข

-2-

ขนตอนการท างาน

การออกชมชน ครงท 1

1. มองชมชนดวยเครองมอ 7 ชน (รายละเอยดกระบวนการเกบรวบรวมขอมลอยในภาคผนวก) ใชเวลาประมาณ 1 วน

2. วเคราะหขอมลเบองตนจากขอมลทไดมา น ามาบนทกในกระดาษพรฟใหเหนพรอมๆกน เพอใหสมาชกทงกลมรวมกนประเมน วาชมชนมดานทเปนปญญา(ตนทน ศกยภาพ สงทนาภาคภมใจ) และ ปญหา(ดานทควรไดรบการแกไขใหดขน) อยางไร

3. คดเลอกปญหาทกลมสนใจ ทจะน ามาพฒนาเปนโครงการทจะท ารวมกบชมชน มากลมละ 1 ปญหา 4. วเคราะหหาสาเหตรากเหงาของปญหา (Route Cause Analysis) โดยใชเครองมอทเรยกวา Causal

Loop Model ชวยในขนตอนการระดมสมองใหเหนสาเหตและปจจยของปญหา รวมถงความเกยวของและเชอมโยงของทกปจจยเทาทกลมจะระดมได จากขนตอนน เราจะเหนวงจรของปญหา (Reinforcing Loop) รวมทงเหนวงจรตรงกนขาม (Balancing Loop) ซงอาจจะท าใหเหนโอกาสทจะแกปญหาดวย อกเครองมอทนยมใชคอ แผนภาพตนไม (Tree of problem) ซงเปนเครองมอทงายและทกคนในกลมสามารถชวยกนท าไดและเสรจเรว (รายละเอยดของอยในภาคผนวก)

5. วเคราะหดวยแผนภมภเขาน าแขง (Iceberg Model) จากทกปจจยในขอ 4 ใหน ามาวเคราะหดวยแผนภมภเขาน าแขง(Iceberg Model) เพอแยกแยะประเภทของปจจยตางๆทเกยวของกบปญหา วาอยตรงสวนใดของภเขาน าแขง ซง แบงเปน 4 ชน ดงน

-3-

5.1 เหตการณ(Events) อยสวนยอดบนสดของภเขาน าแขงทเราประสบหรอสงเกตเหนดวย

ประสาทสมผส เชน เดกมเพศสมพนธในวยเรยน น าทวมกรงเทพ หมอกควนในภาคเหนอ ขยะลนสงกลนเนาเหมนในชมชน เปนตน

5.2 รปแบบทเปนซ าๆหรอแนวโนม (Pattern/Trend) รปแบบของเหตการณทเกดซ าๆ จนเกดเปนสถตหรอความถ การกระจกและกระจายของเหตการณจนสามารถท านายแนวโนมได วาเหตการณซ าๆมกเกดในสถานการณแบบใด เชน สถตการเกดอบตเหตจราจรมกเกดในถนนสายรองเวลาพลบค า โรคไขเลอดออกมกเปนชวงฤดฝน เปนตน

5.3 โครงสราง(Underlying Structure)ทเปนมลเหตสงผลใหเกดเหตการณซ าๆจนกลายเปนpattern มายถงโครงสรางทงทมองเหนดวยตา เชน การออกแบบอาคาร หรอเสนทางจราจร และโครงสรางทไมเหนดวยตา แตมสวนในการก ากบใหเกดพฤตกรรมซ าๆ เชน ระเบยบการเขาท างาน ระเบยบการจดซอจดจาง กฎหมายสญชาต เปนตน

5.4 แบบแผนความคด หรอ ฐานคด (Mental Model) หมายถงคานยม ความเชอ คณคา ทสนบสนนหรออยเบองหลงโครงสรางหรอรปแบบพฤตกรรม และเกยวของกบปญหาดวย Mental Model เปนแรงขบหรอกลไกทท าใหมนษยเลอกหรอไมเลอกปฏบตอยางไรในสถานการณเดยวกน เชน ความเชอวาการงานคอบทพสจนคณคาของมนษยมสวนผลกดนใหขยายชวโมงท างาน ความเชอวาสขภาพดมชยไปกวาครงท าใหมการก าหนดเวลาพกออก

-4-

ก าลงกายระหวางวน ความเชอวานมแมดทสดท าใหมการออกระเบยบใหสถานประกอบการณจดหาพนทส าหรบปมนม เปนตน

6. ออกแบบโครงการ ทจะท าในชมชนโดยใชขอมลการวเคราะหจากขอ 4 และ 5 โดยเรมจาก รวมกนก าหนดภาพฝนวาอยากเหนผลลพธอะไรแลวจงก าหนดแนวทางการท างานวาควรเลอกเปลยนแปลงท ระดบใดของภเขาน าแขง ทงนพจารณาจากความเปนไปได กรอบเวลา และงบประมาณตลอดจนความพรอมของชมชน หรออาจจะท าเปนแผนงานระยะสน กลาง ยาว กเปนได ตวอยางปญหา 5 ชอง เพอใชในการออกแบบโครงการ ดงน

6.1 ชองท 1 สาเหตของปญหา อะไรทเปนสาเหตหลกของปญหานน ใหเนนทคนเปนหลก เปรยบไดกบ structure หรอ mental model

6.2 ชองท 2 ปญหา/ปรากฏการณ ปรากฏการณหรอปญหาคอสงทกระทบตอผอนๆ เปรยบไดกบ event

6.3 ชองท 3 ผลกระทบตอใครบาง อาจสงผลกระทบดานตางๆ แตใหเนนทคนเปนหลก ตองมขอมลอางองทเหมาะสม เปรยบไดกบ pattern หรอ trend

6.4 ชอง 4 วธการแกปญหา จะแกท structure หรอ mental model ดหละ ถาแกท event งาย ประโยชนนอย ถาแกท structure เรว หวงผล แตไมงาย ถาแกท mental model จะชามาก

6.5 ชองท 5 ภาพฝน ตองการใหกลมคนใดบางเกดการเปลยนแปลงในระดบใด

สาเหต น าขง

ปญหา ยงเยอะ

ผลกระทบ ไขเลอดออก

วธการแกปญหา

ปดภาชนะทมน าขง

ภาพฝน ยงลดลง

“ท าสงทไมเหน ใหปรากฏ”

Scene 1 ภาพน าขง

Scene 2 ภาพคนถกยงตอม

Scene 3 ภาพคนปวยไขเลอดออก

Scene 4 ภาพชวยกนปดภาชนะทมน าขง

Scene 5 ภาพคนอยเปนสข

ไมมยง

-5-

7. คนหาขอมลเพมเตม(Fact Findings) เพอเสรมความเขาใจและหาความเปนไปไดในการด าเนนโครงการใหเปนผลส าเรจ โดยการไปสมภาษณแบบเจาะจงกบกลมเปาหมายทเกยวของกบแผนงานทอยากจะท า

8. สรป สรปรายละเอยดของโครงการ แบบสนๆ ใหเขาใจงาย ประกอบดวย ทมาของปญหา สาเหต ผลกระทบ ภาพฝน และ วธการด าเนนงาน พรอมระบกลมเปาหมาย

9. ออกแบบกระบวนการสอสาร (Creative Communication for Change) ตามรปแบบการเขยน Story Board เพอสอสารกบกลมเปาหมายอยางมประสทธภาพ

-6-

ภาคผนวก 1 เครองมอ 7 ชน ทจะชวยใหงานชมชนงาย ไดผล และสนก

1. ปรบทศนคตสการเรยนรวถชมชน ชมชนคออะไร แบบไหนจงจะเรยกชมชน

ชมชนในทนไมไดหมายถงแคกลมคนทรวมตวในพนททางกายภาพ เชน หมบาน ทเราคนเคยในงานพฒนาชนบทเทานน การรวมตวกนโดยมอตลกษณรวมบางอยาง มความผกพน มแบบแผนหรอวธปฏบตรวมกน มคานยมรวม มระบบโครงสรางความสมพนธ ตลอดจนประวตศาสตรทผคนมประสบการณชวตรวมกน ท ำไมตองท ำงำนชมชน

ชมชนเขมแขงเปนฐานรากของสงคมทด เปนพนฐานส าคญของความมนคงของมนษยและระบบสวสดการสงคม การท างานกบชมชนโดยองคกรตางๆ มเปาหมายสงสดอยทความยงยนและ มงไปสความเขมแขงและพงพาตนเองไดในระยะยาว ดงนน ศลปะในการท างานในชมชนใหบรรลผลนน จงเปนการกระตน เรงเรา และปลดปลอยศกยภาพชมชนเพอสรางสรรคความเปนอยทดและวถชวตทเออตอการมสขภาวะทดนนเอง

หนวยงานทางดานสขภาพ ทด าเนนงานอยางชาญฉลาด จะเลอกใชกระบวนการสรางความเขมแขงของชมชน มาเสรมการท างานเพอใหชมชนพงตนเองได และเปนทมาสการมสขภาวะทด ลดการพงพงสถานบรการสขภาพ แลวจะสงผลในการลดภาระงานดานบรการของสถานบรการ ท าใหบคลากรในระบบสขภาพมคณภาพชวตทดในทสด

วธกำรท ำงำนชมชนทผำนมำ ปญหำอยตรงไหน ในอดตการท างานชมชนเคยเปนเรองนาเบอ สวนใหญเปนการเอาแบบส ารวจไปเกบขอมลตวเลขตางๆ และเรงรดเอาตวเลขในเวลาอนสน ขาดความใสใจในวถและบรบทชมชน จงมกไมชวยใหเขาใจวถและบรบทชมชนมากนก จงท าใหไมไดผล ไมไดรบความรวมมอ และไมสนกอกดวย จดออนของการท างานชมชนแบบเดมๆ มอยางนอย 5 ดาน เชน

เหนแตปญหาแตไมเหนศกยภาพ เหนแตตวเลขแตไมเหนชวตคน เหนภาพเลกแยกยอยแตไมเชอมโยงกบภาพใหญ เนนผลลพธมากกวากระบวนการเรยนร ทกษะและความรเปนของสวนตว

ดงนนเราจงตองการเครองมอใหมๆ ทจะชวยใหเราคนหาศกยภาพ ไดเรยนรจากชวตผคน ไดเหนพลวตการเปลยนแปลงในชมชนจากปจจยรอบดานทจะโยงไปสการเขาใจภาพใหญของโครงสรางนโยบาย ตลอดจนการเปลยนแปลงตางๆทสงผลกระทบตอชมชน นอกจากนน ยงสามารถปรบใชในกระบวนการสอสารขอมลชมชนตอผเกยวของอยางมชวตชวานาสนใจดวย

มจฉาทฐ 4 (The Four Fallacies) ความคดทผดพลาดในการท างานชมชน มจฉา แปลวา ผดพลาด ไมถกตอง ทฐ คอ ความคดหรอทฤษฎ (มจฉาทฐ คอ ความคดหรอทฤษฎทผด) บทสรปของสาเหตความลมเหลวในงานสขภาพชมชนท สตเวน พอลการ (Steven Polgar) นกการศกษา

และนกระบาดวทยาสงคมไดคนพบ ดงน

-7-

มจฉาทฐท 1 ชมชนเปนเสมอนภาชนะวาง (The Fallacy of Empty Vessel) เปนทศนะทมองชมชนเปรยบเสมอนกบภาชนะทวางเปลา ทไมมอะไรอยขางในเลย ชมชนตองเปนฝายรอรบความชวยเหลอจากองคกรอนๆ หากเจาหนาทมองเหนคณคาของสงทมอยในชมชนและสรางงานจากฐานเดมทมอยแลวในชมชน การท างานกจะงายและประสบผลส าเรจ มจฉาทฐท 2 มองชมชนแยกเปนสวนๆ (The Fallacy of Separate Capsule) เปนทศนะทมองชมชนแบบขาดการเชอมโยง เนนการแกปญหาเฉพาะเรองแยกเปนสวนๆ โดยไมมองปจจยแวดลอมทสงผลเชอมโยงถงกน หากเราใชวธการแกไขปญหาแบบแยกสวน กยากทจะจดการกบปญหาใหมประสทธภาพและใหผลอยางยงยนได มจฉาทฐท 3 เหนชมชนมกลไกอยอนเดยว (The Fallacy of Single Pyramid) มจฉาทฐทมองชมชนเสมอนวามองคกรเดยว คอการมองเหนแตองคกรและผน าทเปนทางการ จงเปนวธมองทไมเหนศกยภาพทหลากหลายของชมชน มจฉาทฐท 4 ชมชนทงหลายลวนเหมอนกน (The Fallacy of Interchangeable Face) มจฉาทฐทมองทกชมชนเหมอนกนหมด เปนทศนะทมองชมชนแบบเหมารวม ไมแยกแยะ ทศนะเชนนมกสะทอนเปนการท างานทถอวาหากแผนงานโครงการหนงท าส าเรจในทหนงกสามารถขยายผลไปท าในทอนๆไดทวประเทศ ความจรงคอ ไมมชมชนใดทเหมอนกนเลย และทส าคญ ไมมชมชนใดอยากใหชมชนของตนเองเหมอนกนกบชมชนอนไปเสยทกอยาง

*** ประเดนส าคญทตองจ าใสใจไวเสมอ เมอจะท างานกบชมชน คอ ***

ท างานชมชนไมใชการตดเสอโหล

-8-

ดงนน การทเราจะกาวพนจากความผดพลาดซ าซากนไปได ตองมวธการใหม ทสามารถเชอมโยงแงมมหรอมตตางๆของชมชนใหเปนองครวม เครองมอทจะน าเสนอใหคณครทดลองใชครงน คอ เครองมอ 7 ชน ซงถกประยกตมาจากเครองมอของนกมานษยวทยาทใชในการศกษาชมชนเชงลก แตถกปรบใหงายตอการใชงาน และจากประสบการณการท างานดวยเครองมอน พบวายงสามารถพฒนารปแบบประยกตตามการใชงานแตละดานไดอยางหลากหลาย โดยเนนการใชอยางเปนธรรมชาต และ ตามแตเปาประสงคของผใชจะศกษาชมชนเพอหวงผลอะไรดวย

เครองมอ 7 ชน ประกอบดวย

-9-

เครองมอท 1 แผนทเดนดน

การท างานกบชมชนใหงายนนอาจเรมจากการท า “แผนทเดนดน” ซงเปนเสมอนบนไดขนแรกทส าคญทสดทจะน าไปสความเขาใจชมชน ดวยวธการงายๆและใชเวลาไมนานนก

ประโยชนและวธการใหไดแผนทเดนดน

ตวอยางการท าแผนทเดนดน

เรมจากแผนทชมชนเดม(แผนทตงโตะ)

เดนส ารวจพรอมๆกนเพอจะไดเหนภาพชมชนทงชมชนพรอมๆกน

เรมจากการน าแผนทชมชนทมอยแลวมาประกอบ ลงขอมลพนฐานในแผนท เชน เลขทบาน ชอ สถานทส าคญ ลงพนทเดนส ารวจ พดคย สมภาษณและสงเกต หลกเลยงการใชรถ เขยนอธบายเพมเตมรายละเอยดทางกายภาพของบานเรอน โดยโยงเขากบต าแหนงในแผนท เชน

บานเกา มรว ไมมคนอย

-10-

สงเกตพนททางกายภาพ ทสอความหมาย มองใหลกกวาทตาเหน

กจกรรมทางเศรษฐกจในชมชน

สงเกตกจกรรมทางสงคม แลวน ามาบนทกในแผนท เชน บานหลงนเลยงไกชนมกจะมกลมผชายในหมบานมาชมชนกนทกวนพธ

โยงความสมพนธทางสงคมในชมชน ใชลกศรพรอมอธบายโยงเชอมระหวางครอบครวหรอพนททมความสมพนธกน เชน บานทเปนญาตกน กลมไกชน เครอขายผน าชมชน

ท าระบบสญลกษณพรอมค าอธบาย เชน ใช ส ธง กากบาท ตามจดทส าคญ ตวอยางแผนทเดนดน

-11-

ประโยชนของ “แผนทเดนดน”

1) ท าใหเหนภาพรวมของชมชนไดอยางครบถวนทสด 2) ไดขอมลเกยวกบสภาพความเปนอยจ านวนมากในระยะเวลาทสนทสด 3) ขอมลมความนาเชอถอมากทสด เพราะไดมาจากการสงเกตดวยตวเอง 4) ท าใหเหนกลมเปาหมายทจะท างานตอไดอยางครอบคลมทวถง 5) ชวยในการเรมตนความสมพนธและสรางความคนเคยกบสมาชกในชมชนไดเปนอยางด

-12-

เครองมอท 2 ผงเครอญาต

การเรยนรเพอเขาใจชมชนนน นอกจากจะตองเขาใจโลกทางกายภาพและสงแวดลอมแลว ยงจ าเปนตองเขาใจโลกทางสงคมซงประกอบขนจากความสมพนธทางสงคมทหลากหลาย ความสมพนธทถอไดวาเปนพนฐานทสดของชวตในชมชนคอ ความสมพนธแบบเครอญาต ดงนนเครองมอส าหรบท าความเขาใจความสมพนธแบบเครอญาตทดทสดกคอ ผงเครอญาต (Genogram) นนเอง ผงเครอญาตคออะไร แผนผงทเขยนขนเพอแสดงระบบความสมพนธในเชงเครอญาต โดยใชสญลกษณแทนตวบคคลและเสน

แสดงความสมพนธทงทางสายเลอด (consanguinity) และความสมพนธจากการแตงงาน (affinity) บอกถงความสมพนธทเปนรากฐานทสดของชวตครอบครวและจะมความเกยวของกนไปตลอดชวต ผงเครอญาตเปนเครองมองายๆทท าใหเรารจกคนในชมชนไดด รวาใครเปนใครและมความสมพนธกบคน

อนๆในชมชนเชนไร ทงยงเปนเครองมอส าคญทจะชวยใหสรางความสมพนธและความคนเคยกบคนในชมชนในเวลาอนรวดเรว

สงทตองเรยนรคอสญลกษณมาตรฐาน ซงจะท าใหทกคนในระบบงานเขยนและอานสญลกษณเหลานไดเหมอนกน เขาใจตรงกน และสามารถเพมเตมขอมลโดยใชสญลกษณมาตรฐานเหลานได

สญลกษณมาตรฐาน

-13-

การท าผงเครอญาต

การเกบขอมลเกยวกบผงเครอญาต ควรเกบและสอบถามจากผใหขอมลหลก หรอ Key informant ทรเรองนนดๆ

ความสมพนธในผงเครอญาต ตองสอบถามเกยวกบลกหลานและการแตงงานระหวางตระกลดวย การจดนามสกลเดมของฝายหญงจงมความส าคญเพราะจะชวยใหเชอมโยงไปยงครอบครวเดมได

ธรรมชาตของผงเครอญาต ควรสอบถามเชอมโยงออกไปใหมากทสด เพราะถารครอบครวหนงอาจไดขอมลของอกครอบครวหนง

การอยรวมกนเปนครอบครวของรกรวมเพศ อาจตองใชการเขยนค าอธบายเพมเตมในแผนผงเพอใหเขาใจงายขน

-14-

-15-

ประโยชนของ “ผงเครอญาต” 1. ชวยใหเขาใจโครงสรางความสมพนธเชงเครอญาต ทแมจะมความซบซอน หลายตระกล หลายรนกยง

สามารถสบสาวเชอมโยงกนเปนแผนผงทเขาใจงาย 2. ท าใหความรและขอมลเกยวกบความสมพนธเครอญาตสามารถถายทอดและเรยนรกนไดผานรปแบบ

สญลกษณงายๆ 3. ใชวเคราะหความสมพนธตางๆ ไมวาจะเกยวกบพฤตกรรมสขภาพ และโรคทางพนธกรรม เกยวกบ

เครอขายทางเศรษฐกจ สงคมและการเมองทงในระดบชาตและระดบทองถน 4. ชวยสรางความสมพนธอนดและความสนทสนมคนเคยระหวางเจาหนาทกบชาวบานไดอยางรวดเรว

-16-

เครองมอท 3 โครงสรางองคกรชมชน

โครงสรางองคกรชมชน คอความสมพนธของบคคลในชมชนทงทกอตงขนเพอการปฏบตงาน ทงแบบเปนทางการและไมเปนทางการ ประกอบดวยความสมพนธหลายแบบ ไดแก ความสมพนธทางเศรษฐกจ ความสมพนธทางสงคม ความสมพนธทางการเมอง

การถอดโครงสรางองคกรชมชนเปนการเอาขอมลบคคล กลมและเครอขายความสมพนธในชมชนมาเชอมโยงเปนแผนผงเครอขายทางสงคม (Social network mapping) โดยใชสญลกษณตางๆคลายกบทใชในผงเครอญาต

ขนตอนการท า รวบรวมขอมลจากการสมภาษณหรอสงเกตปฏสมพนธทางสงคมตางๆ เชน

1) ความสมพนธทางเศรษฐกจ เชน มอาชพอะไรบาง มกลมอาชพตางๆหรอไม สมพนธกนอยางไร มกลมหรอกจกรรมทางเศรษฐกจอะไรบางเชน กลมออมทรพย กลมนายทนเงนก กลมขายตรง ทรพยากรตางๆในชมชนมอะไรบางแลวการเขาถงเปนอยางไร ใครเขาถงใครเขาไมถงบางใครมบทบาทส าคญในการควบคมผลประโยชนเหลาน

2) ความสมพนธทางสงคม เชน กลมวยรน วยแรงงาน คนเฒาคนแก กลมพอบาน กลมแมบาน กลมเพอน กลมเพศทสาม ลกษณะทางชาตพนธ เชน ไทย ลาว เขมร มสลม ลกษณะรวมทางศาสนา เชน พทธ ครสต อสลาม พราหมณ (กลมตางๆเหลานเปนมาอยางไร ใครเปนผน าหรอเปนผมบทบาทส าคญ มความสมพนธกบองคกรนอกกลมอยางไร)

3) ความสมพนธทางการเมอง เชน โครงสรางการปกครองทองถน กลมผสมครรบเลอกตงในระดบตางๆ หวคะแนน ฐานเสยง กลมผลกระโยชน ความขดแยง เวทสาธารณะเชน สภากาแฟ ลานโสเหล

4) ท าแผนผง โดยเรมจากผน าทมบทบาทส าคญในชมชน ทงทางการและไมเปนทางการ เขยนสญลกษณตวบคคลแทนผน า จากนนระบตวบคคลทมความสมพนธกบผน า เขยนสญลกษณตวบคคลแทนผใกลชดทกคน จากนนโยงเสนเชอมระหวางบคคลแสดงถงความสมพนธทมอย

-17-

5) หากบคคลนนเปนสมาชกกลม ใหเขยนสญลกษณแทนสมาชกกลมทส าคญ และเขยนเชอมโยงแสดงความสมพนธระหวางสมาชก และขดเสนประลอมสมาชกในกลมใหเหนวาเปนกลมเดยวกน

6) หากบคคลมความสมพนธขามกลม ใหเขยนเสนเชอมโยงระหวางกลมตางๆ ซงท าใหเราไดเครอขายทางสงคมของแตละคน

สญลกษณ

ตวอยาง (1)

ตวอยาง (2)

-18-

ประโยชน

เหนไดชดเจนถงมตความสมพนธในชมชน เชน ความสมพนธเชงอ านาจ การเขาใจวาคนกลมไหน หรอตระกลไหนมบทบาทตอชมชนเชงการเมอง เศรษฐกจและสงคม และมความสมพนธทเปนมตรหรอขดแยงกบคนกลมไหนบาง เปนขอมลส าคญทจะชวยใหเราจดความสมพนธของเรากบชมชนไดเหมาะสมยงขน

เหนศกยภาพทมอยผานเครอขายความสมพนธซงจดวาเปน ‘ทนทางสงคม’ ไมเหนชมชนเปนภาชนะวาง แตมระบบโครงสรางความสมพนธทสามารถขบเคลอนประเดนตางๆในชมชนได

ประเดนส าคญ

1) เหนความสมพนธเหนโครงสราง 2) รายชอองคกรในกระดาษอาจเปนภาพลวงตา 3) บทบาทหนาทและอ านาจเปนสวนหนงของโครงสราง 4) โครงสรางองคกรชมชนคอศกยภาพของชมชน (ปญหาหลายอยางจะแกไดตองอาศยความเขาใจมต

ความสมพนธตางๆ ซงประกอบเปนโครงสรางองคกรชมชน)

-19-

เครองมอท 4 ระบบสขภาพชมชน

สขภาพ มความหมายกวาง เชอมโยงกาย ใจ สงคมและสงแวดลอม จตวญญาณ สขภาพเปนผลกระทบจากสงคม และ สงผลกระทบตอความอยด (well-being) ดวย การศกษาระบบสขภาพ สะทอนมตชมชนดานอนๆ ระบบวธคด โลกทศน หรอจกรวาลวทยาของ

ทองถน เพราะเมอเผชญวกฤตดานสขภาพ มกท าใหมนษยตองอาศยค าอธบายหรอค าตอบทมรากฐานจากวธคดและโลกทศนในวฒนธรรมทองถน

ปญหาของบคลากรทางการแพทย มองวาสขภาพเปนเรองของแพทยและบคลากรทางการแพทย ไมเกยวกบมตทางดานสงคมและวฒนธรรม

ขาดการมสวนรวมจากภาคสวนอนๆ ขาดความเขาใจความหลากหลายของวฒนธรรมสขภาพในทองถน ท าใหเราไมเหนถงศกยภาพชมชน ***ผกขาดเรองสขภาพโดยระบบการแพทยสมยใหมแตเพยงอยางเดยว ปญหาสขภาพในอกแงหนงคอเปนพนททางสงคมใหไดรวมกนปฏบตการ ไดแสดงศกยภาพของชมชนได

เตมท การท างานสขภาพ จงควรเชอมโยงกบมตอนๆทางสงคม การศกษาระบบสขภาพชมชน

เหน ‘โลกสขภาพ’ ของชาวบาน เหนความหลากหลายของวฒนธรรมสขภาพทด ารงอย เขาใจวฒนธรรมความเชอวธปฏบตและพฤตกรรมทเกยวของกบสขภาพของทองถน เหนปญหา ศกยภาพ และทนทางสงคมดานสขภาพของชมชน เปนเครองมอส าคญในการท าใหชมชนเหนคณคาของวฒนธรรมและภมปญญาทองถนตน

-20-

แนวทางการศกษาระบบสขภาพชมชน

บนทกเหตการณความเจบปวย (Illness Episode Record: IER) ตดตามสงทเกดขนตงแตเรมปวยจนสนสดการรกษา ชวยใหเหนภาพความหลากหลายของการเยยวยาโรคในชมชน จะชวยใหตระหนกวาระบบบรการสขภาพเปนเพยงสวนเลกๆในโลกสขภาพของชาวบานเทานน ยงมกจกรรมเกยวกบสขภาพและการเยยวยาอกมากทเรายงไมร

พดคย สมภาษณและสงเกตผมประสบการณเกยวกบการเจบปวยหรอปญหาสขภาพหลายๆราย เชน หมอพนบาน ผปวย ญาต พระ คนเฒาคนแก ชอโรคทองถน วฒนธรรมสขภาพ พฤตกรรม ความเชอ พฤตกรรมเกยวกบสขภาพ (คะล า ผดกรรม ผดกะบรฯลฯ) แหลงและการแสวงหาบรการสขภาพ

ท า Mind Mapping โดยเรมจากแกนกลาง คอ ระบบสขภาพชมชน จากนนแตกกงออกเปนปจจยหลกแลวแยกยอยเปนรปธรรมทพบเหนในชมชน เชน หมอ (แยกกงเปน หมอพนบาน หมออนามย หมอคลนก หมอเปา) อาหารชมชน(อาหารธรรมชาต อาหารส าเรจรป ...)

-21-

ลงรายละเอยดทท าใหการท างานเปนไปได เชน ชอคนส าคญๆ ขาวของ เชนหนอไม อาหาร สมนไพร เวลาฤดกาล สถานท เหตการณทส าคญ

จากการบนทกจะท าใหเหน ‘ระบบการแพทยแบบพหลกษณ’

ตวอยางการบนทกโดยใช Mind Mapping

วเคราะหขอมล

น าขอมลมาวเคราะหแยกเปนระบบสขภาพทเปนปจจยเชงบวก เชงลบ และปจจยกลางๆ (ท ารวมกบชมชน เพอทชมชนจะไดทบทวนสงทมอย ท าใหเหนปญหา ศกยภาพ และทนทางสงคม)

ขอมลจากระบบสขภาพทได จะมความเชอมโยงกบเครองมออนๆ ดงนนควรน าขอมลทไดไปเพมเตมในเครองมออนๆใหสมบรณยงขน เชน ปาสมนไพร หมอพนบาน แหลงอาหารธรรมชาต กลมหมอสมนไพร ระบบความสมพนธกบลกศษยหรอหมออนามย

-22-

-23-

เครองมอท 5 ปฏทนชมชน

คอตารางกจกรรมทเกดขนในชมชนในแตละชวงเวลา ซงรวบรวมเหตการณและปรากฏการณในชวตประจ าวนของชมชนในรอบป รอบเดอน หรอชวงระยะเวลาหนง ประโยชน

ท าใหเขาใจแบบแผนกจกรรม เหตการณ ของชมชนทเกดขน และสามารถเขาไปมสวนรวมอยางเหมาะสม ท าใหเหนถงความสมพนธระหวางกจกรรมหรอเหตการณตางๆทเกดขนในชมชน ท าใหสามารถวางแผนการท างานกบชมชนไดดขน

เชอมโยงกบแผนทเดนดน ผงเครอญาต โครงสรางองคกรชมชน และปฏทนชมชน หากแผนทเดนดน เปนเครองมอเพอเรยนรมตของพนท (Place) ซงเปนเหมอน “ฉาก” ของเรองราวในชมชน ผงเครอญาตและโครงสรางองคกรชมชนใชเรยนรมตของบคคล (Person) ซงเปนเหมอนตวละครทมบทบาทตางๆในเรองราวของชมชน ปฏทนชมชนกเปนเหมอนเครองมอในการเรยนรมตเวลา (Time)

ตวอยาง

-24-

วธการศกษาและบนทกปฏทนชมชน

1. ใหจ าแนกกจกรรมเพอเปนปฏทนชมชน 2 ลกษณะ คอ ปฏทนดานเศรษฐกจ และ ปฏทนดานวฒนธรรม

-25-

2. รวบรวมขอมลดานอาชพ เชน อาชพของคนในชมชนนนทท าในชมชนนนเอง อาชพของคนทอนทมาท ามาหากนในชมชนนน เชน แรงงานอพยพจากประเทศเพอนบาน อาชพทคนในชมชนไปหากนทอน เชน ไปตดออย ไปรบจางลงเรอประมง ฯลฯ

3. สอบถามขอมลกจกรรมทางดานวฒนธรรม เชน งานบญตามประเพณตางๆ แลวคอยสอบถามขอมลดานกจกรรมอนๆของสงคม เชน โรงเรยนปดเทอม ลกเสอเขาคาย ฤดโยกยายขาราชการ เปนตน

-26-

เครองมอท 6 ประวตศาสตรชมชน

ประวตศาสตรชมชนคออะไร

เรองราวเกยวกบเหตการณทผานมาของชมชนในชวงเวลาหนง บอกเลาจากมมมองของชมชนเอง อาจแตกตางจากทรฐหรอนกวชาการเขยน

ผสมผสานขอเทจจรง จนตนาการ และความทรงจ าของทองถน ถกสบทอดผานเรองเลา ต านาน สถานท บนทก ขนบ แบบแผนการปฏบตตางๆของชมชน

ส าคญตออตลกษณ ความนกคด ทศนะ ทาทของชมชน (อาจกลาวไดวา ชมชนเปนผลผลตของประวตศาสตร)

ปญหาทพบบอยของการท างานชมชน ขาดความใสใจตอประวตศาสตรชมชน ท าใหมองชมชนทกทเหมอนกนหมด ประวตศาสตรสะทอนประสบการณทเกยวงานพฒนาทผานมาของชมชน หากประสบการณเลวราย การ

ท างานอาจยากล าบาก จงมความส าคญในการประเมนชมชนดวย ประโยชนจากการศกษาประวตศาสตรชมชน

การศกษาประวตศาสตรชมชนเหมอนกบการไดเขาใจคนคนหนงวาเขามความเปนมาอยางไร ชวยลดอคตหรอภาพลกษณแบบเหมารวม เชนเขาใจสาเหตทชมชนไมเขารวมกจกรรม ท าใหเราสามารถเลอกวธการท างานกบชมชนใหสอดคลองกบประสบการณ ความคาดหวง และศกยภาพ

ของชมชนไดดขน ขอสงเกตเกยวกบการศกษาประวตศาสตรชมชน

มกไมมการจดบนทกเปนเอกสารหรอหาเอกสารโดยตรงไดยาก โดยมากเปนความทรงจ า เรองเลา หรออาจถกบนทกไวในชอเรยก เชน สถานท ขาวของ บคคล ค าสอน ผญา เพลง พธกรรม แบบแผนพฤตกรรม

-27-

เปนเรองของจนตนาการและการตความพอๆกบขอเทจจรง หลกฐาน และเหตผล จงแตกตางหรอขดแยงกบประวตศาสตรทางการ ชมชนเดยวกนเรองเลาอาจแตกตาง

การทบทวนประวตศาสตรรวมกบชมชนจงเปนการเรยนรทส าคญทสดอยางหนงเพราะการไดทบทวนใหเหนถงเหตปจจยทท าใหชมชนเปนอยางทเหนอยในปจจบนมกกระตนใหเกดส านกทางประวตศาสตรและส านกทางการเมอง ท าให ‘รสกตว’ หรอ ‘ฮคง’ และลกขนมาก าหนดชะตาชวตตวเอง

ไมวาจะมประวตศาสตรยาวนานหรอสนๆ กมประโยชนทจะศกษาประวตศาสตรชมชน *** การเรยนรประวตศาสตรชมชนเปนการถอดถอนอคตและเปนการเรยนรชมชนอยางเขาใจบรบท ***

วธการศกษาประวตศาสตรชมชน การเขาใจประวตศาสตรชาต หรอรวามเหตการณส าคญๆอะไรเกดขนในภาพใหญของประเทศจะชวยให

เราเขาใจประวตศาสตรทองถนดขน เชนการรเรองประวตศาสตรลาวและอสาน จะเขาใจเรองเลาของชาวบานในจงหวดชยภมทอพยพมาในครงศกเจาอนวงศจากเวยงจนทรได การเขาใจประวตศาสตรชายแดนใต ท าใหเขาใจอารมณความรสกตอเจาหนาทรฐไทยดขน

อาศยการสอบถามหรอสมภาษณผรในทองถน เรมจากหาผอาวโส คนเฒาคนแก พระหรอนกบวช ผน าชมชน เรยกบคคลเหลานวา ผใหขอมลหลก )key informant)

แบงค าถามเปนหมวดหม เชน ประวตศาสตรสงคมและวฒนธรรม เศรษฐกจ การเมอง สขภาพ ค าถามทใช เชน ใคร อะไร ทไหน เมอไหร อยางไร กบใคร ผลกระทบคออะไร )ตวอยางค าถามหนา 154-155)

อาจเรยบเรยงเปนบทความพรรณนา หรอเขยนเปน timeline ดวยสญลกษณ สญลกษณทนยมใช

ตวอยางการบนทกแบบ Timeline

-28-

ตวอยางทท าในชมชน

-29-

เครองมอท 7 ประวตชวต

-30-

ประวตชวตคออะไร

เรองราวของบคคลทใหรายละเอยดเกยวกบประสบการณชวตทผานมาเปน เรองราว ทมมากกวา ขอมลหรอขอเทจจรงเชนวนเดอนปเกด การศกษา การท างาน

ประวตชวตบอกแงมมตางๆของชวต ทถายทอดผานเรองเลา สะทอนคณสมบต บคลกภาพ นสยและความนกคด ท าใหเราเขาใจตวตนและชวตของคนนนๆ และยงขยายสความเขาใจสงคมและชมชน ยคสมยทบคคลนนมชวตอย

อาจถกเรยบเรยงเปนเรองราว หรอน ามาเรยงรอยเปนล าดบตาม Timeline หรอเสนเวลา จะชวยใหเหนเหตการณตางๆทเกดขนในแตละชวงชวตไดงายขน

ปญหาของคนท างานชมชน เหนงาน เหนโครงการ แตไมเหนคน การไมรจกคนทเราท างานดวยนอกจากวาเคาเปนผใหญบาน เปน อสม .มความเปนมาอยางไร ม

ความหวงความฝนอะไร ท าใหขาดพลงและขาดมตความสมพนธซงเปนเสนหของการท างานชมชน เรองราวชวตผคนสามารถสรางแรงบนดาลใจและใหความหมายกบงานชมชนทเราท า ชวยขดเกลาตวตน

ลดอคต และมความละเอยดออนในมตความเปนมนษย ประโยชนของประวตชวต

ชวยใหเราเหนวาคานยมและวฒนธรรมทองถนซงเปนเรองนามธรรมนน มรปธรรมการแสดงออกเปนอยางไร คานยมหรอวฒนธรรมเรองใดมความส าคญและมผลอยางเปนรปธรรมตอชวตของผคนอยางไร

ชวยสะทอนความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรมของชมชนไดเปนอยางด ท าใหเราเหนถงศกยภาพและทนมนษยทมอยในชมชน

-31-

ชวยเตมมตของความเปนมนษยใหกบงานชมชน ชวยใหงานมความหมาย และชวยใหคนท างานเหนคณคาของงานทท า

เรองราวของบคคลทใหรายละเอยดเกยวกบประสบการณชวตทผานมาเปน เรองราว ทมมากกวา ขอมลหรอขอเทจจรงเชนวนเดอนปเกด การศกษา การท างาน

ประวตชวตบอกแงมมตางๆของชวต ทถายทอดผานเรองเลา สะทอนคณสมบต บคลกภาพ นสยและความนกคด ท าใหเราเขาใจตวตนและชวตของคนนนๆ และยงขยายสความเขาใจสงคมและชมชน ยคสมยทบคคลนนมชวตอย

อาจถกเรยบเรยงเปนเรองราว หรอน ามาเรยงรอยเปนล าดบตาม Timeline หรอเสนเวลา จะชวยใหเหนเหตการณตางๆทเกดขนในแตละชวงชวตไดงายขน

หลกการส าคญหามลม เรยนรมตความเปนมนษยในงานชมชน ไมไดมงใหไดขอมลครบถวน แตมงเขาใจและซมซบเรองราว

ประสบการณชวตของผคนในชมชน เนนเรองราว (story) มากกวาขอเทจจรง (fact) เปนขอๆการจะไดเรองราวนนจงตองเปนทงผถามและ

ผฟงทด (ค าถามปลายเปด เชน ท าไม อยางไร จากนนเปนอยางไร) เขยนเรองเลาหรอ timeline หรอผสมผสานโดยเขยนเรองนาสนใจลงบน timeline

ท าอยางไร สรางความคนเคยและไววางใจ เชน ทกทาย แนะน าตว แสดงความเคารพใหเกยรต เรมตนบทสนทนา

ดวยการมองหาสงทดและกลาวชนชมเปนสงส าคญ เนนบางกลม เวลาจ ากดไมสามารถศกษาทกชวตได

คนจนและคนทกขคนยาก เปนกลมเปาหมายส าคญทสดในการท างานชมชน คนปวยคนพการ ความเจบปวยและพการสงผลกระทบตอชวตและครอบครวแทบทกดาน คนเฒาคนแก ไดขอมลบคคลและยงไดขอมลประวตศาสตรชมชนและเรองราวทางสงคม

วฒนธรรมดวย กลมผน า ทางการและไมทางการ ท าใหรจกผน าดขน เขาใจความสมพนธ ศกยภาพ จดแขง

จดออน และสถานะของผน าในชมชน ถามหาเรองราวไมใชขอเทจจรงเปนขอๆ (อานหนา 176 ตวอยางค าถามปลายปดทไมควรใชบอย หนา

177 ตวอยางค าถามปลายเปด) การรจกตวละครอนๆในชวตผถกสมภาษณจะชวยใหเราตงค าถามแบบชวนคยไดดขน จดบนทกเสมอ หากจะบนทกเสยงหรอภาพตองขออนญาตกอน อานจดเปน timeline หรอ เหตการณ

คราวๆ รวมทง** บนทกขอสงเกตเกยวกบอารมณ ความรสกนกคด และบคลกภาพของผใหขอมลดวย ตวอยางการน าไปใชประโยชน

ไดสมผสชวตคนอยางใกลชด โดยมองจากมมของเจาของเรองเลาเอง เราจะละเอยดออนในการดแลสขภาพผคน นกเรยนทไดรบรเรองราวของคนจน คนทกขยาก คนพการ ไดเหนสาเหตทางสงคมของทกข

-32-

ทเกดขน จะมองเหนคณคา ความหมายของวชาชพของตนทจะบรรเทาเยยวยาความทกขของผคนเหลานได

คนหา ‘ทน’ หรอ ‘ทรพยากรบคคล’ ในชมชน ตอยอดจากเครองมออนๆ เชนผงเครอญาต โครงสรางองคกรชมชน ระบบสขภาพ ผน า เราจะเหน ‘ตวละคร’ ทมบทบาทในชมชน สรางความเขาใจและไวใจในระดบลกเพอทจะท างานขบเคลอนประเดนสขภาวะส าคญๆตอไปได

ไดทบทวนตวเอง

-33-

*** ตรงนตองอาน เครองมอ 7 ไมใชเครองมอสมบรณแบบตายตว แตเปนตวชวย ใหเราท างานงายขน และเครองมอกคอเครองมอ ขนอยกบผใชวาจะน าไปใชสรางสรรคสงใหมอยางไร และแนนอนไมมค าตอบส าเรจรป และการท างานชมชนกไมควรยดตดกบเครองมอแบบตายตว เพราะหวใจส าคญคอการเรยนรและสรางสมพนธภาพทดกบชมชน เขาใจมตทางสงคม เขาใจวถชวตและวฒนธรรมชมชน การเขาใจสงเหลาน จะเปนรากฐานส าคญของการท างานชมชน ดงนน เครองมอเปนเพยงตวชวยเทานน *****

-34-

ทมา: โกมาตร จงเสถยรทรพย .วถชมชน. พมพครงท .11นนทบร : บรษทหนงสอดวน จ ากด, .2552

-35-

ภาคผนวก 2 การวเคราะหปญหาโดยใช Causal Loop Diagram/แผนภาพตนไม

เครองมอวเคราะหปญหา ในกระบวนการคดเชงระบบ (Systems Thinking) ซงเชอวา ปญหาทเปน

ปรากฏการณ หรอ event เปนผลผลตของเหตปจจยทซบซอน และ มรากเหงาทอยลกกวาระดบปรากฏการณทเรามองหรอสงเกตเหน กระบวนการทชวยใหเราวเคราะหปญหาจนเหนความสมพนธของเหตปจจยทซบซอนหลากหลาย จะชวยใหเราไลตามไปเหนวงจรทเปนรากเหงาหรอตนตอของปญหา อนจะน ามาสการแกปญหาอยางตรงจดและเกดผลอยางยงยนได เครองมอทใชคกนในกระบวนการวเคราะหสาเหตของปญหา คอ วงจร Effect loop (Causal Loop Diagram) และ แผนภมภเขาน าแขง (Iceberg Diagram) ตวอยางทจะน าเสนอตอไปน เปนขนตอนงายๆ เพอศกษาถงระบบทเกยวของกบปญหา

Diagram อยางงาย 1 สาเหต ท าใหเกด 1 ปญหา

-36-

1 ปญหา มาจากหลายเหต ปญหา 1 สงผลกระทบใหเกดอกปญหา

Causal Loop ทสรางผลกระทบเชงลด

-37-

Loop ทซบซอน มหลายปจจยเกยวของ และแตละปจจย สงผลกระทบตอปจจยอน ๆ รวมกบ effects ของ

intervention

-38-

ระบชนดของ Loop เชน Reinforcing Loop

หากสงเกตตอไปจะเหน Loop อนๆ

-39-

ในภาพเหน Loop หรอวงจรการเกดปญหาซ าถง 4 Loop

-40-

ผลจากการวเคราะหอยางครบถวน อาจจะเหน Balancing Loop ทจะชวยใหเรามองเหนชองทางการแกปญหารวมกบทม ความส าคญและประโยชนของ Causal Loop Diagram

ความส าคญแผนภาพดงกลาวเกดจากการรวมแรงรวมใจกนเสนอความคดเหนและสดทายทกคนเหนภาพเดยวกน เปนเครองมอในการสอสารเพอการสรางความเขาใจรวมกนของผเกยวของดวย หมายเหต เชนเดยวกบแผนทเดนดน เราวเคราะห เพอหาใหเจอวาวงจรปญหามกจด และมผลอยางไร เพอน าไปใชรวมกบเครองมออก 1 ชน คอ Iceberg Diagram ทจะน าไปสการออกแบบโครงการนนเอง

-41-

แผนภาพตนไม (Tree of problem)

อกเครองมอทนยมใชคอ แผนภาพตนไม (Tree of problem) ซงเปนเครองมอทงายและทกคนในกลมสามารถชวยกนท าไดและเสรจเรว จะสงเกตไดวา แผนภาพตนไมน ตง รากแกว ราก ล าตน กง ใบและดอกผล จะเนนทคนเปนหลก ซงปญหาตางๆทเกดขน มกจะเกดจากคนเปนตนเหตนนเอง

-42-

รายชอแหลงอางอง 1. โกมาตร จงเสถยรทรพย. วถชมชน. คมอการเรยนรทท าใหงานชมชนงายไดผลและสนก. นนทบร:

สถาบนวจยระบบสาธารณสข, 2545. 2. ไพบลย โลหสนทร. ระบาดวทยา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย 2540. 3. Quinn CR. Teaching community diagnosis: integrating community experience with

meeting graduate standards for health educators. http://her.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/5/685

4. An Action-Oriented Community Diagnosis. Northside Neighborhood, Chapel Hill. Orange County. http://www.hsl.unc.edu/PHpapers/Northside2005.pdf