บทคดยอ

การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด

สารรกเจตยะ หรอ ธาตเจดย คอ สถปเจดยทประดษฐานพระบรม

สารรกธาต ภายหลงการถวายพระเพลงพระพทธสรระและโทณพราหมณาจารย ได

แบงพระบรมสารรกธาตเพอใหเหลากษตรยและพราหมณอญเชญกลบไปประดษฐาน

ยงนครของตนสำหรบรายละเอยดและขนตอนการประดษฐานพระบรมสารรกธาตนบ

เปนสาระสำคญทจะปรากฏในวรรณกรรมพทธศาสนาในดนแดนและสมยตางๆรวมทง

อาจจะมขอความทเกยวของกบการรจนาหลกฐานประวตศาสตรเปนบทกลาวเกรนนำ

เรองราวประวตศาสตรชมชนเชอมโยงความศกดสทธของทองถนใหกลายเปนสวนหนง

ของดนแดนชมพทวป หลกฐานทปรากฏเปนรปธรรมของการประดษฐานพระบรม

สารรกธาตไดแกหลกฐานโบราณคดทพบในอนเดยศรลงกาเมยนมารและประเทศ

ตางๆทรบนบถอพระพทธศาสนารวมทงประเทศไทย

สำหรบรปแบบการประดษฐานพระบรมสารรกธาต ทปรากฏในวฒนธรรม

ทวารวด ดงตวอยาง จากหลกฐานโบราณคด ๒ แหง คอ สถปหมายเลข ๑ ตำบลค

บวจงหวดราชบรและพระธาตนาดนอ.นาดนจงหวดมหาสารคามมตำแหนงการ

ประดษฐานพระบรมสารรกธาตตามแนวแกนกลางสถประดบลกจากพนดน อนเปน

รปแบบดงเดมของการประดษฐานพระบรมสารรกธาตในอนเดยและศรลงกา รวมทง

ปรากฏสญลกษณทมความเกยวของกบศาสนาฮนดและพทธศาสนาสำหรบรปแบบ

ผอบทประดษฐานพระบรมสารรกธาต แสดงใหเหนถงการรบอทธพลวฒนธรรมพทธ

ศาสนาทมตนแบบจากอนเดยฝายเหนอ และอนเดยฝายใตรวมทงศรลงกา โดยอาจ

ผานมาทางศลปะพมาสมยวฒนธรรมปย

แบบแผนการประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด นบเปนจดเรมแรก

ของการประดษฐานพระบรมสารรกธาตในประเทศไทย ทจะมพฒนาการสบตอมา

สมยหลง

Abstract

TheInaugurationofBuddhaRelicsDuring

theDvaravatiPeriod

TheSaririkaCetiya,ortheDathuCeti,isaspecialstupawhichenshrinesBuddharelics.AftertheBuddha’scremation,theDronaBrahminsdividedBud-dha’scorporealrelicsintodifferentpartssothatvariouskingsandBrahminscouldenshrinetherelicswithinstupasintheirhomeland. TheinaugurationprocedureofBuddha’scorporealrelicsisanimportantculturalaspectofBuddhisttexts,fromdifferentplacesandperiods.Thesetextscontain passages related to local history , linking the lands mentioned in the texts tothe“Jambudipa”. Archaeologicalevidenceregardingtheinstallationprocedurecanbefound in India, Sri Lanka, Myanmar, and other Buddhist countries includingThailand.TheinaugurationofBuddha’scorporealrelicsduringtheDvaravatiperiodisevidentintwoarchaeologicalsites:Stupano.1atKuBuainRatchaburiandthePhraThatNaDunestupainMahaSarakham. Ineachofthestupastherelicchamberwasdiscoveredbeneaththegroundflooratthecoreofthestupa,reflectingtheoriginalpracticescarriedoutinIndiaandSriLanka.SymbolsrelatingtoBuddhismandHinduismwerealsofound. TheartisticstyleofthereliquariessuggestsinfluencefromNorthernIndian,SouthernIndianandSriLankanBuddhisttraditions,whichprobablyenteredtheDvaravatiKingdomthroughthePyuKingdomlocatedinpresent-dayMyanmar. The inauguration of Buddha’s corporeal relics during the DvaravatiperiodwasthestartingpointoftheThaiinaugurationswhichcontinuetoevolveinlaterperiods.

การประดษฐาน

พระบรมสารรกธาตสมยทวารวด*

จราวรรณแสงเพชร**

ความเปนมาและความสำคญของการประดษฐานพระบรมสารรกธาต

สารรกเจตยะหรอธาตเจดยคอสถปเจดยทประดษฐานพระบรมสารรกธาต

ภายหลงการถวายพระเพลงพระพทธสรระและโทณพราหมณาจารย ทำการแบง

พระบรมสารรกธาตเพอใหเหลากษตรยและพราหมณอญเชญกลบไปประดษฐานยง

นครของตนตอมาสมยหลงพทธกาลพระเจาอชาตศตรและพระมหากสสปะเถระแหง

นครราชคฤหไดรวบรวม“กระทำธาตนธานกรรม”รกษาพระบรมสารรกธาตมให

ถกทำลายโดยขดลกลงไปจากพนดน๘๐ศอกสรางเรอนแหงพระบรมธาตทเรยกวา

“ธาตครรภะ”รปสถปดวยวตถมคาแตละชนครอบซอนลดหลนกนสรางประตมากรรม

รปพระโพธสตว๕๕๐พระชาตรปพระอสตมหาสาวก๘๐องคและเรองราวพทธประวต

ตงเครองบชาธงประทปเครองหอมแลวทำการปดผนกหองกรอธษฐานพยากรณ

ใหเทพยดาดแลรกษาพระบรมธาต ราว ๒๐๐ ป ตอมาสมยพระเจาอโศกมหาราช

ราชวงศโมรยะแหงนครปาฏลบตร เมอทรงนบถอและทำนบำรงพทธศาสนา โปรดให

* บทความน เปนสวนหนงของวทยานพนธเรอง ระบบการจดและการประดษฐานพระบรมสารรกธาตในประเทศไทย หลกสตรปรญญาปรชญาดษฎบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตรบณฑตวทยาลยมหาวทยาลยศลปากรปการศกษา๒๕๕๒และนำเสนอตอทประชม19TH Indo-Pacific Prehistory Association Congress at Institute of Archaeology, VietnamAcademyofSocialSciences(November29th-December5th,2009)Hanoi,Vietnam. **นกศกษาระดบปรญญาดษฎบณฑตสาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตรคณะโบราณคดมหาวทยาลยศลปากร ผชวยศาสตราจารยประจำภาควชาทศนศลปคณะศลปกรรมศาสตรจฬาลงกรณมหาวทยาลย

การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 21

มการคนหาสถานทบรรจพระบรมสารรกธาต ทรงรวบรวมและอญเชญไปประดษฐาน

ยงสถปเจดยทวชมพทวป

ในดนแดนลงกาทวปสมยพระเจาทฏฐคามณ ทรงประดษฐานพระบรม

สารรกธาตเฉกเชนในกาลกอนมการอธบายรายละเอยดการตกแตงหองกร๑ประกอบ

ดวยการเขยนภาพจตรกรรมการสรางพระพทธปฏมาทองคำแสดงเรองราวพทธประวต

และชาดก๕๕๐ชาตสรางรปเทพยดาทำหนาทดแลรกษาพระบรมสารรกธาตบรรจ

พรอมเครองมงคลเครองบชาสงของมคาชนดตางๆถวายเปนพทธบชา

จากขอความทกลาวมา ทำใหสามารถมองเหนภาพรวมระยะแรกของการ

ประดษฐานพระบรมสารรกธาตทมการสรางหองกรในระดบลกจากพนดนใตฐานสถป

เจดยรวมถงการสรางเรอนแหงพระบรมธาตตกแตงดวยประตมากรรมและการถวาย

เครองบชาวตถสงของชนดตางๆ

สำหรบรายละเอยดและขนตอนการประดษฐานพระบรมสารรกธาตทกลาวมา

นบเปนสาระสำคญทปรากฏในวรรณกรรมพทธศาสนาในดนแดนและสมยตางๆ ทรบ

นบถอพทธศาสนาอาทมหาปรนพพานสตรพงศาวดารมหาวงศคมภรถปวงศคมภร

โลกบญญตพระปฐมสมโพธกถาเปนตนรวมทงอาจจะมขอความบางสวนทเกยวของ

กบการรจนาหลกฐานประวตศาสตรเปนบทกลาวเกรนนำเรองราวประวตศาสตรชมชน

เชอมโยงความศกดสทธของทองถนใหกลายเปนสวนหนงของดนแดนชมพทวป

หลกฐานทปรากฏเปนรปธรรมของการประดษฐานพระบรมสารรกธาต

ไดแก หลกฐานโบราณคดทพบในประเทศทนบถอพทธศาสนาในเอเชยใตและเอเชย

ตะวนออกเฉยงใตคออนเดยศรลงกาเมยนมารรวมทงประเทศไทยซงปรากฏ

หลกฐานโบราณคดตงแตแรกเรมประวตศาสตรสมยวฒนธรรมทวารวด จนถงสมย

รตนโกสนทร

การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด

สำหรบการประดษฐานพระบรมสารรกธาต สมยแรกเรมประวตศาสตรของ

ไทยมปรากฏหลกฐานโบราณคดในวฒนธรรมทวารวดเปนรปธรรม๒แหงทสำคญคอ

๑กรมศลปากร,วรรณกรรมสมยรตนโกสนทรเลม๑(หมวดศาสนจกร)คมภรมหาวงศ(กรงเทพฯ:กองวรรณคดและประวตศาสตร,๒๕๓๔)๓๘๑-๓๘๖.

22 ดำรงวชาการ

สถปหมายเลข๑ตำบลคบวจงหวดราชบร

เมองโบราณตำบลคบวตงอยทางทศใตของจงหวดราชบรลกษณะตวเมอง

มแผนผงเปนรปสเหลยมผนผามคนำลอมรอบ๔ดานคนำดานทศเหนอและทศตะวน

ออกเปนลำนำธรรมชาตทมความอดมสมบรณกรมศลปากรไดดำเนนการสำรวจโดย

มอบหมายใหวาทรอยตรสมศกดรตนกลขดแตงโบราณสถานจำนาน๔๔แหงระหวาง

วนท๔พฤษภาคมพ.ศ.๒๕๐๔ถงวนท๖มถนายนพ.ศ.๒๕๐๖จากการศกษาได

จดแบงโบราณสถานออกเปน๘แบบสวนใหญเปนสถปเจดย๒ซงไดมการขดตรวจท

กลางองคเจดยทกองค

รปท๑:สถปคบวหมายเลข๑

เจดยหมายเลข๑ ตงอยรมหวยคบว หางจากมมคเมองดานเหนอไปทาง

ตะวนตก ประมาณ ๓๐๐ เมตร สภาพเดมมลกษณะเปนเนนสงประมาณ ๓ เมตร

กวางยาวดานละ๙เมตร(รปท๑)ดำเนนการขดแตงระหวางวนท๒๑มถนายนถง

๔กรกฎาคมพ.ศ.๒๕๐๔ผลการดำเนนงานพบวาเจดยหมายเลข๑เปนเจดยท

กอดวยอฐมแผนผงรปสเหลยมจตรสฐานชนลางกวางยาวดานละ๖เมตรสง๑เมตร

รองรบฐานเพมมมออกเกจทกอชองซมโดยรอบซอนกน๒ชนแตไมปรากฏการประดบ

งานประตมากรรมปนปนสำหรบแผนผงเจดยดงทกลาวมามความคลายคลงกบเจดย

หมายเลขท๔๔อ.อทองจ.สพรรณบร๓

๒สมศกดรตนกล,รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานเมองโบราณสมยทวารวดต.คบวอ.เมองจ.ราชบร(พ.ศ.๒๕๐๔-๒๕๐๖),เอกสารอดสำเนาเยบเลม,๒๕๐๗,๖-๑๑. ๓สมศกด รตนกล, วาท รอยตำรวจตร, “การเปรยบเทยบซากฐานโบราณสถานทเมองโบราณคบวกบเมองเกาอทองและนครปฐม”,โบราณคดเมองคบว,กรมศลปากรจดพมพเนองในงานพระราชทานเพลงศพวาทรอยตรสมศกดรตนกล๒๗เมษายนพ.ศ.๒๕๓๕,๑๐๒.

การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 23

รปท๒:ผอบสำรดชนท๑ รปท๓:ผอบเงนชนท๒ รปท๔:ผอบทองคำชนท๓

จากการขดตรวจตำแหนงกลางองคเจดยทระดบพนดนเดมพบการกออฐกน

เรยงเปนหลมลกษณะคลายตาตารางโดยเวนชองวางทมมทง๔และชองหลมกลางคอ

ตำแหนงการประดษฐานพระบรมสารรกธาตบรรจในผอบซอนกน๓ชนคอผอบสำรด

ผอบเงน๔และผอบทองคำ(รปท๒-๔)ลกษณะตาตารางทจดวางบรเวณชองหลมกลาง

ดงกลาว มความคลายคลงกบตารางแผนหนทเรยกวา ยนตรคละ(Yantragala) โดย

สลกหนหรอกออฐเปนตารางจำนวน๕หรอ๙ชองบรรจสญลกษณหรอสงมงคลชนด

ตางๆแบบเดยวกบทปรากฏประเพณการวางฤกษของทงฝายพทธศาสนาและศาสนา

ฮนดทพบในอนเดยศรลงกาและเอเชยตะวนออกเฉยงใต๕

เหนอขนไปจากผอบและชองหลมกลาง วางควำดวยแผนหนชนวนรป

สเหลยมสลกภาพพระพทธรปนนตำขนาบขางดวยสถปทรงหมอบรณฆฏะ(หมอ

นำ)และรปธรรมจกรทตงอยบนเสา (รปท ๕) ลกษณะการวางแผนหนบนผอบแบบ

ดงกลาวสนนษฐานวามความคลายคลงกบความหมายการปดผนกหองกรดวยแผนหน

รปสเหลยมกำบงใหแนนหนามดชดดงทพบวรรณกรรมพทธศาสนาสมยตางๆซงจะ

ปรากฏเปนรปธรรมในการสรางหองกรบรรจพระบรมสารรกธาต

“... ครนพระเจาทฏฐคามณอภย ไดถวายมหาทานแดพระภกษสงฆตลอด ๗ วน

ครนแลวจงตรสแจงแกพระสงฆวาสงทควรทำในหองพระบรมธาต

โยมไดทำเสรจไปแลวขอพระคณเจาทงหลายจงปดหองพระบรมธาตเถด

พระสงฆจงสงอตตรสามเณรและสมนสามเณรวาเธอทงสอง

๔ผอบสำรดและผอบเงนมการตกแตงสวนฝาผอบเปนลายกลบบวซอนกนเปนชนโดยรอบ ๕O’ConnorStanleyJ.,“RitualDepositBoxesinSoutheastAsianSanctuaries”,ArtibusAsiae,Vol.28,1966:53-58.

24 ดำรงวชาการ

จงปดหองพระธาตดวยแผนศลาอนมสดงสมนขน๖ทเธอทงสองนำมาบดน....”๗

สำหรบชองทมมทง๔ไมปรากฏการบรรจวตถสงใดสำหรบผอบทองคำชนใน

สดเปนผอบขนาดเลกมขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ๕เซนตเมตรฝาผอบทสวน

ยอดเดมคงมการประดบดวยหนมคาเมอเปดผอบพบการบรรจพระบรมสารรกธาต

รวมกบวตถสงของดงน(รปท๖)

๖Lawแปลความหมายทแตกตางกนวา“สทอง”รายละเอยดดทLaw,B.C.,(trans),TheLegendoftheTopes(Thupavamsa)(Calcutta:TheRoyalAsiaticSocietyofBengal,1945),91. ๗พระวาจสสรเถระ,พระคมภรถปวงศตำนานวาดวยการสรางพระสถปเจดย,พมพเปนอนสรณในงานพระราชทานเพลงศพนางอนทองไขมกต๒๗มนาคมพ.ศ.๒๕๑๑,๑๑๕. พระวจสสรเถระผรจนาพระคมภรถปวงศเปนพระเถระทมความแตกฉานในพระไตรปฎกไดรบการอปถมภจากพระเจาปรกรมพาหท๑สมยเมองโปลนนารวะในศรลงการาวพทธศตวรรษท๑๘(รชสมยพระเจาปรกรมพาหท๑พ.ศ.๑๗๐๗-๑๗๔๐)

รปท๕:แผนหนชนวนผอบ รปท๖:พระบรมสารรกธาตและวตถครอบปด เหนอสงของทบรรจในผอบทองคำ

-พระบรมสารรกธาตจากรายงานเบองตนพบ๕องค

-ลกปดแกวสนำเงนสมยทวารวด

-ชนสวนทองคำลกษณะเปนแผนขนาดเลกสนนษฐานวาเปนทองคำทเกด

ขนโดยธรรมชาตทยงมไดรบการแปรสภาพ๑ชน

-วตถสแดงลกษณะคลายกอนดนมขอสนนษฐานวาอาจจะเปนดนทอญเชญ

มาจากสงเวชนยสถานอนเปนประเพณปฏบตทปรากฏตวอยางมากมายในวฒนธรรม

การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 25

พมาสมยตางๆโดยมวตถประสงคการบรรจเพอใหการประดษฐานพระบรมสารรกธาต

มความหมายทเปนสวนหนงของดนแดนศกดสทธ คอ ดนแดนชมพทวป ตนกำเนด

พระพทธศาสนา๘

ประเพณดงกลาว อาจเปรยบเทยบไดกบ “การบรรจมวลสาร” ทมความ

ศกดสทธและความหมายพเศษ บรรจรวมกนในการสรางพระพมพและวตถมงคล ท

สบมาจนกระทงถงปจจบน

พระธาตนาดนอำเภอนาดนจงหวดมหาสารคาม

พนททมการคนพบการประดษฐานพระบรมสารรกธาตตงอยทางทศตะวน

ออกเฉยงเหนอหางจากแนวกำแพงเมองนครจำปาศรไปราว๑กโลเมตรบรเวณเนน

โบราณสถานหมายเลข๒๙บนพนทดนของนายทองดปะวะภตาราษฎรหมท๑ต.

นาดน อ.นาดน จ.มหาสารคาม ลกษณะเปนเนนดนรปสเหลยมมขนาดกวางยาว ๖

เมตรเมอกรมศลปากรโดยนายสถาพรขวญยนหวหนาหนวยศลปากรท๗ในขณะ

นนไดทำการขดแตงระหวางวนท๒๘พฤษภาคมถง๑๕มถนายนพ.ศ.๒๕๒๒พบ

วาเนนดนดงกลาวเปนสถปกอดวยศลาแลงซอนกน๕ชนมแผนผงเปนรปสเหลยม

จตรสกวางยาวดานละ๖เมตรสงประมาณ๙๐เซนตเมตร(รปท๗-๘)จากการสำรวจ

เบองตนบรเวณรอบสถปทง๔ดานไดพบพระพมพจำนวนมากสวนใหญชำรดแตกหก

เนองจากการทบซอนกนทดานทศตะวนออกจะพบพระพมพหนาแนนทสด๙โดยขณะ

ททำการขดแตงสถป มราษฎรลกลอบขดเปนจำนวนมาก จนเจาหนาทไมสามารถ

ควบคมสถานการณและขดแตงตามหลกวชาการได กรมศลปากรจงทำการขดตรวจ

ทสวนกลางของพระสถปเจดย

๘คำอธบายความหมายและขอสนนษฐานดงกลาวไดรบคำแนะนำจากUNyuntHanอดตอธบดกรมศลปากรสาธารณรฐสงคมนยมแหงสหภาพเมยนมารปจจบนดำรงตำแหนงSeniorResearcher,SAMEOSPAFAศนยภมภาควาดวยโบราณคดและวจตรศลปวนท๑๕สงหาคมพ.ศ.๒๕๕๐ ๙พระพมพทพบสนนษฐานวาใชประดบตกแตงโดยรอบสถปทง๔ดานลกษณะดงกลาวเปนรปแบบทปรากฏในทองถนบรเวณภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เชน อ.กนทรลกษณ และพระธาตนาดนจงหวดมหาสารคาม เพอสรางถวายเปนพทธบชาทำนองเดยวกบการบรรจพระพมพภายในหองกรของสถปเจดย

26 ดำรงวชาการ

รปท๗:แผนผงพระสถปบรรจพระบรมสารรกธาต

รปท๘:แผนผงแสดงตำแหนงการพบโบราณวตถ

จากการขดตรวจทตำแหนงกลางองคเจดย ในระดบลกลงจากพนดนเดม

ประมาณ๕๐เซนตเมตรมการกอศลาแลงกนหองกรรปสเหลยมภายในพบผอบสำรด

รปสถปตงวางรองบนแผนสำรดรปดอกบว๑๐ลกษณะผอบสำรดมขนาดความสง๒๔.๔

เซนตเมตรหลอเปนรปสถปทมองคระฆงทรงหมอบรณฆฏะ(หมอนำ)รองรบสวนฐาน

ทรงระฆงองคระฆงทรงหมอนำเปดออกไดภายในบรรจผอบรปทรงกระบอกครอบซอน

กน๓ชนคอผอบสำรดผอบเงนและผอบทองคำชนในสดบรรจพระบรมสารรกธาต

๑องค๑๑รองดวยแผนเงนขนาดเลกรปดอกบวสวนยอดสถปทแยกชนกบองคระฆง

๑๐การประมวลหลกฐานทไดรวมถงการประดษฐานพระบรมสารรกธาตพระธาตนาดนสนนษฐานจากขอมลทไดจากการขดแตงโดย นายสถาพร ขวญยน หวหนาหนวยศลปากรท ๗ ในขณะนนเนองจากมราษฎรจำนวนมากไดลกลอบขดจนเจาหนาทมอาจควบคมสถานการณไดวตถสงของจงกระจดกระจายแยกกนไปรายละเอยดดทสถาพรขวญยน“การขดแตงโบราณสถานทอำเภอนาดนจงหวดมหาสารคาม”นตยสารศลปากรปท๒๔ฉบบท๒(พฤษภาคม,๒๕๒๓):๘๓-๘๕.

๑๑พระบรมสารรกธาตทพบมจำนวน๑องคขนาดประมาณเทาเมลดขาวสารหกลกษณะเปนเกลดสขาวขน อนอาจเปรยบเทยบไดกบพระบรมสารรกธาตทปรากฏ คมภรสมงคลวลาสน ในสวนของพระบรมสารรกธาตประเภททแตกยอยสลายกระจายไปทตางๆทเรยกวาวปปกณนาธาตแบงออกไดเปน๓ลกษณะในทนสนนษฐานวาเปนพระบรมสารรกธาตขนาดกลางขนาดเทาเมลดขาวสารหกกงหนงมหาธาตมชเชนภนนตณฑลมตตามสเหมอนดงแกวมกดาทเจยระไนแลวโธตมตตสทสากลาววาในคราวแบงพระบรมสารรกธาตมจำนวน๕ทะนาน

การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 27

หลอเปนปลองไฉนสลบคนดวยปลยอดและเมดนำคางทรงกลมดานบน๑๒

(รปท๙-๑๑)

รปท๙:ผอบสำรดรป รปท๑๐:ผอบสำรดและผอบ รปท๑๑:ตำแหนงการ สถปจำลอง ๓ชนทบรรจ ประดษฐาน

ลกษณะสถปสำรดชนนอกทประดษฐานพระบรมสารรกธาตมความคลายคลง

กบแผนดนเผารปสถปขนาดความสง๑๔.๔เซนตเมตรทขดพบภายในหองกรและ

ผอบสำรดทราชบณฑตยสถาน พบทตำบลพงตก อำเภอทามะกา จงหวดกาญจนบร

๑๒ผอบสำรดทประดษฐานพระบรมสารรกธาต ถกแยกสวนกระจายไป กรมศลปากรท ๗ พบผอบสวนลาง สวนยอดและผอบทบรรจพระบรมสารรกธาต ๓ ชน ภารโรงสำนกงานทดน อำเภอนาดนเปนผพบซงตอมาไดนำมามอบใหกรมศลปากร ครนตอมาในวโรกาสทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช มพระชนพรรษาครบ ๖๐พรรษาไดมการจดสรางพระธาตนาดนเจดยและพทธมณฑลอสานโดยกอสรางพ.ศ.๒๕๒๘-๒๕๓๐บรเวณพนทใกลกบทพบพระบรมสารรกธาต องคพระธาตเจดย ออกแบบจดสรางจากรปแบบผอบสำรดชนนอกทประดษฐานพระบรมสารรกธาต เมอการกอสรางแลวเสรจพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสมเดจพระบรมโอรสาธราชฯ สยามมกฎราชกมารเสดจพระราชดำเนนแทนพระองคทรงประกอบพธบรรจพระบรมสารรกธาตทขดคนพบพรอมดวยวตถสงของและแผนเงนจารกประวตพระธาตนาดนประดษฐานภายในองคระฆงของพระธาตนาดนเจดยชนบนเมอวนท๑๒พฤศจกายนพ.ศ.๒๕๓๐

28 ดำรงวชาการ

เมอปพ.ศ. ๒๔๗๐๑๓ ปจจบนจดแสดงในหองทวารวด พพธภณฑสถานแหงชาต

พระนคร แตสวนยอดไดหกหายไป (รปท ๑๓) รวมทงสถปสำรดขดพบทเขาคลงใน อ.

ศรเทพจ.เพชรบรณ๑๔(รปท๑๕-๑๖)และสถปทรงหมอนำทปรากฏบนภาพสลกเสมา

ทวารวดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ(รปท๑๗)

สถปจำลองสำรดชนนอกของพระธาตนาดน มองคระฆงเปนรปหมอบรณะ

ฆฏะ รองรบดวยสวนฐานทหลอกลวงเปนรปทรงระฆง ลกษณะดงกลาวมความ

คลายคลงกบผอบเงนและผอบทองคำจากกรเนนดน คนบา สมยวฒนธรรมปยท

เมองศรเกษตร๑๕ (รปท ๑๔)ซงรปแบบดงกลาวอาจไดใหอทธพลเขามาทางตะวนตก

ของประเทศไทยสมยวฒนธรรมทวารวด ดงปรากฏตวอยางท ต.พงตก อ.ทามะกา

จงหวดกาญจนบรผานเมองสำคญทเปนศนยกลางพทธศาสนาขณะนนคอเมองศรเทพ

จงหวดเพชรบรณกอนจะเขามาปรากฏในภาคตะวนออกเฉยงเหนอคอพระธาตนาดน

จงหวดมหาสารคามอยางไรกตามการบรรจผอบทครอบซอนชนสรางดวยวตถมคา

ตางชนดกน อาจเกยวของกบประเพณการประดษฐานพระบรมสารรกธาต ทปรากฏ

หลกฐานในวรรณกรรมพทธศาสนาทมความเกยวของกบศรลงกาดวยอกประการหนง

๑๓ตรอมาตยกล,“โบราณสถานเมองโบราณทพงตก”นตยสารศลปากร(มถนายน,๒๔๘๐):๗๒-๗๓.

๑๔สถปจำลองสำรดขดพบเมอปพ.ศ.๒๕๓๓พบบรเวณอาคารทมมทศตะวนตกเฉยงใตของเขาคลงในใกลกบบนไดดานทศใตของเขาคลงในอ.ศรเทพจ.เพชรบรณขอมลจากธวชชยชนไพศาลศลปนกโบราณคดอทยานประวตศาสตรศรเทพจ.เพชรบรณวนท ๑สงหาคม๒๕๕๑ปจจบนสถปจำลองสำรดองคดงกลาวเกบรกษาอยทอทยานประวตศาสตรศรเทพจ.เพชรบรณ ๑๕ผอบเงนรปทรงสถป ทมองคระฆงรปหมอนำซอนกน พบในกรคนบา สมยวฒนธรรมปยจำนวน๔องคและผอบทองคำ๑องคเหนอจากองคระฆงคอฉตรทำเปนแผนวงแหวนซอน๘ชนสนนษฐานวาผอบเงนรปสถปจะประดษฐานทมมทง๔ของผอบประธานทกลางหองกรประกอบดวยผอบทองคำรปทรงเดยวกนและสถปเงนกะไหลรปทรงกระบอกดนประดบดานขางดวยรปพระพทธเจาในภทกปสลบคนดวยพระสาวกของพระพทธโคตมะ สำหรบบญชของทบรรจและพบทกรคนบารายละเอยดดทStargardtJanice,TracingThoughtthroughThings:TheOldestPaliTextsandtheEarlyArchaeologyofIndiaandBurma. (Amsterdam:RoyalNetherlandsAcademyofArtsandSciences,2000),51-53.สรปความจากAnnualReport,ArchaeologySurveyofIndiafortheYear1926-27,176-180.

การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 29

รปท๑๒:แผนดนเผารปสถปรปท๑๓:สถปจำลองจากพงตกรปท๑๔:ผอบเงนรปสถป พระธาตนาดน กรคนบา

รปท๑๕:สถปสำรดรปท๑๖:สวนยอดและองคระฆงรปท๑๗:เสมาหนทรายพบท เขาคลงในจ.นครพนม

ในสวนของพระพมพดนเผา จำนวนนบหมนองคทพบบรเวณรอบสถปทง ๔ ดาน

สวนมากมกแตกหก เนองจากทบถมบรเวณดานขางของสถป ไดมการศกษาจดกลม

พระพมพแบงออกเปน๒๑กลมจากการศกษาพบวาพระพมพดนเผากรนาดนจะมรป

แบบศลปกรรมแบบพนเมองรวมทงงานศลปกรรมรวมสมยทปรากฏในภาคตะวนออก

เฉยงเหนอ นอกจากนพระพมพบางกลมยงแสดงใหเหนถงอทธพลวฒนธรรมอนเดย

ตนแบบ ผสมผสานกบวฒนธรรมทวารวดจากภาคกลางของประเทศ และวฒนธรรม

30 ดำรงวชาการ

เขมรสมยกอนเมองพระนครสำหรบขอความจารกทปรากฏเบองหลงพระพมพบางองค

นนเนอหากลาวถงการทำบญรวมทงระบชอผสรางทสรางถวายเปนพทธบชาลกษณะ

ดงกลาวมความแตกตางจากขอความจารกทปรากฏเบองหลงพระพมพทวารวดในภาค

กลางของประเทศไทย ทจะกลาวถงหลกธรรมทางพระพทธศาสนา๑๘ ดงนนวตถประ

สงคการสรางพระพมพดนเผาทพบบรเวณรอบสถปพระธาตนาดนสนนษฐานวาอาจ

สรางขนเพอถวายเปนพทธบชาใชตกแตงประดบรอบสถปโดยมรปแบบฝมอชางทอง

ถนทไดรบอทธพลวฒนธรรมทวารวดจากภาคกลาง ทแพรไปยงภาคตะวนออกเฉยง

เหนอผสมผสานกบวฒนธรรมเขมรสมยกอนเมองพระนคร กำหนดอายจากรปแบบ

ศลปกรรมราวปลายพทธศตวรรษท๑๔–๑๖(รปท๑๘-๑๙)

รปท๑๘ : พระพมพดนเผา รปท๑๙ : จารกเบองหลง รปท๒๐ : พระพทธรปกรนาดน นาคปรกมฐานตงวางได

เปนทนาสงเกตวา พระพมพดนเผาทสรางเปนรปพระพทธรปนาคปรก

เบองหลงเปนรปทรงสามเหลยมคลายใบไมมฐานตงวางได (รปท ๒๐) จะพบเฉพาะ

ภายในบรเวณหองกรสวนกลางสถปสนนษฐานวาคงมการจดวางรอบผอบสำรดรวม

กบวตถมงคลและของมคาอนไดแกแผนทองคำรปดอกบวจากนนจงวางควำดวยแผน

ดนเผารปสถปขนาดใหญ(รปท๑๒)ทรงเดยวกบผอบสำรดทบรรจพระบรมสารรกธาต

คลายกบการวางปดผนกหองกรดวยแผนหน ดงทปรากฏในประเพณการประดษฐาน

พระบรมสารรกธาต ทปรากฏในวรรณกรรมพทธศาสนาและหลกฐานโบราณคด เชน

สถปคบวหมายเลข๑จงหวดราชบร

๑๘อไรศร วรศะรน, “จารกภาษามอญบางหลกในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ” โบราณคดรวมเรอง,เอกสารอดสำเนาเยบเลม(ม.ป.พ),๕๐๒-๕๐๕.

การประดษฐานพระบรมสารรกธาตสมยทวารวด 31

จงกลาวไดวา รปแบบการประดษฐานพระบรมสารรกธาตทปรากฏใน

วฒนธรรมทวารวด ดงตวอยางจากหลกฐานโบราณคดทกลาวมา มตำแหนงการ

ประดษฐานพระบรมสารรกธาตตามแนวแกนกลางสถป ในระดบลกจากพนดนหรอ

ระดบพนดน ซงเปนรปแบบดงเดมของการประดษฐานพระบรมสารรกธาตทปรากฏ

ในอนเดยและศรลงกาสำหรบผอบทประดษฐานพระบรมสารรกธาตมรปแบบทแสดง

ใหเหนถงการรบอทธพลวฒนธรรมพทธศาสนาจากอนเดย ศรลงกา เมยนมาร ซงจะ

พฒนาใหกลายเปนรปแบบทองถนในทสด

ดวยเหตดงกลาวแบบแผนการประดษฐานพระบรมสารรกธาตทปรากฏใน

วฒนธรรมทวารวดจงมความสำคญอนนบเปนจดเรมแรกของการประดษฐานพระบรม

สารรกธาตในประเทศไทยทจะมพฒนาการสบตอมาในสมยหลง

- ผวจยขอกราบขอบพระคณ อาจารยทปรกษาวทยานพนธและเปนตน

แบบของ “คร” ทง ๓ ทาน ศาสตราจารย ดร.ผาสข อนทราวธ ศาสตราจารย ดร.

หมอมราชวงศสรยวฒ สขสวสด และ ดร.นนทนา ชตวงศ ทกรณาใหคำปรกษา

ชแนะแนวทางและเปนกำลงใจทสำคญในการศกษาและขอกราบขอบพระคณผชวย

ศาสตราจารยดร.จรพฒนประพนธวทยาทกรณาตรวจสอบและแกไขการแปลภาษา

สนสกฤตและภาษาบาลในวทยานพนธและบทความมาโดยตลอด

32 ดำรงวชาการ

บรรณานกรม

กรมศลปากร.วรรณกรรมสมยรตนโกสนทรเลม๑(หมวดศาสนจกร)คมภร

มหาวงศ.กรงเทพฯ:กองวรรณคดและประวตศาสตร,๒๕๓๔.

ตรอมาตยกล,“โบราณสถานเมองโบราณทพงตก”.นตยสารศลปากรมถนายน,

๒๔๘๐.

พระวาจสสรเถระ.พระคมภรถปวงศตำนานวาดวยการสรางพระสถปเจดย.

พมพเปนอนสรณในงานพระราชทานเพลงศพนางอนทองไขมกต๒๗

มนาคมพ.ศ.๒๕๑๑.

สถาพรขวญยน.“การขดแตงโบราณสถานทอำเภอนาดนจงหวดมหาสารคาม”.

นตยสารศลปากรปท๒๔ฉบบท๒พฤษภาคม,๒๕๒๓

สมศกดรตนกล.รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานเมองโบราณสมย

ทวารวดต.คบวอ.เมองจ.ราชบร(พ.ศ.๒๕๐๔-๒๕๐๖).เอกสารอด

สำเนาเยบเลม,๒๕๐๗.

สมศกดรตนกล,วาทรอยตำรวจตร.โบราณคดเมองคบว.กรมศลปากรจดพมพ

เนองในงานพระราชทานเพลงศพวาทรอยตรสมศกดรตนกล๒๗เมษายน

พ.ศ.๒๕๓๕.

อไรศรวรศะรน,“จารกภาษามอญบางหลกในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ”.

โบราณคดรวมเรอง,เอกสารอดสำเนาเยบเลม,ม.ป.พ.. O ’ Connor Stanley J . “ Ritual Deposit Boxes in Southeast Asian Sanctuaries ” . Artibus Asiae . Vol . 28 , 1966 . Stargardt Janice. Tracing Thought through Things : The Oldest Pali Texts and the Early Archaeology of India and Burma. Amsterdam : Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences, 2000.Law,B.C.,(trans). The Legend of theTopes (Thupavamsa). Calcutta : The Royal Asiatic Society of Bengal, 1945.