TRITE NOVCA I KAPITALA Dr Jovan Sejmenovi, redovan profesor 1. ta je trite? a)Trite je prostor na kome se obavlja razmjena roba i usluga ; b) Trite je oblik razmjene razliitih proizvoda i usluga posredstvom novca ; c)Trite oznaava sistem svih ekonomskih veza posredstvom novca, pri emu dio trita ine ponuda i tranja i mehanizam trinih cijena. 2. Ponuda i tranja Novac je roba-sudija izmeu prodavca i kupca. Ponuda i tranja se odvija na odreenom prostoru, vremenu i odreenom cijenom. to je vea cijena vea je i ponuda robe, putanja je u tom sluaju uvijek uzlazna. Putanja pri tranji je silazna, to znai da kupac trai niu cijenu pri emu kupuje vie robe. 3. Pojam finansijskog trita Finansijsko trite je organizovano mjesto i prostor na kome se trae i nude finansijsko-novana sredstva i na kome se u zavisnosti od ponude i tranje formira cijena tih sredstava. Cijena novanih sredstava na finansijskom tritu je u stvari kamatna stopa. Kamata zavisi od iznosa novanih sredstava i vremena. Ako je vremenski rok manji i kamata je manja i obratno. Dakle,finansijska trita predstavljaju nain putem koga najee preduzea i drava pribavljaju dodatna sredstva za svoje investicione projekte i javne potrebe ali i mogunost za investitore da ulau svoja slobodna sredstva kako u tenji za njihovo realno ouvanje protivu inflacije, tako i u nastojanju da kroz stope prinosa obezbijede njihovo realno uveanje. To praktino znai, prenos novanih sredstava sa onih fizikih i pravnih lica koja raspolau veim slobodnim iznosima, od onih koji ih ele ili mogu samostalno uloiti, na ona fizika i pravna lica iji je dohodak nedovoljan za finansiranje tekuih i razvojnih planova i programa iz oblasti proizvodnje, potronje, prometa i usluga za koje se pretpostavlja da su drutveno i ekonomski opravdani

4. Podjela finansijskog trita

1. Trite novca: trite iralnog novca, eskontno i lombardno, kreditnotrite, trite kratkoronih vrijednosti;

2. Trite kapitala: trite kredita, kreditno investiciono, hipotekarsko,trite vrijednonosnih papira, obveznica, dionica i derivatnih finansijskih istrumenata; 3. Devizno trite: specifian oblik (internacionalno trite novca). 5.Poslovi na finansijskom tritu Vrsta finansijskog trita na kome se obavljaju, glavni je kriterijum podjele poslova na finan. t. Na novanom t. u osnovne poslove ubrajaju se davanje i uzimanje kratkoronih kredita, kupovina i prodaja kratkoronog novca, kratkoronih hartija od vrijednosti, eskontnih mjenica, kupoprodaja deviza. Na tritu kapitala u poslove spadaju kupovina i prodaja dugoronih novanih sredstava- kapitala i hartija od vrijednosti kao to su: obveznice, akcije, vauera, certifikata. Na tritu kapitala i novca postoje dvije vrste poslova: PROMPTNI I TERMINSKI. PROMPTNI poslovi se nazivaju i spot, ke ili gotovinski, transakcija se izvrava odmah, a najkasnije od 2 do 5 dana raunajui od dana sklapanja posla. TERMINSKI poslovi se karakteriu time da se kupoprodaja izvrava u naprijed utvrenim daljnim u naprijed utvrenim rokom koji poinje tei sa istekom posljednjeg dana za izvrenje ugovora. Kod ovih ugovora prisutni su kursevi, kamatnim i kreditni rizik kod obije banke. 6. Pojam, funkcija i znaaj novanog trita Novano trite je dio ukupnog finansijskog trita na kome se trguje novcem, kratkoronim vrijednosnim papirima sa rokom dospijea do jedne godine dana.

Pojam novanog trita podrazumijeva : - institucionalno definisan prostor i vrijeme; - ponudu i tranju novca, novanih sredstava u vidu kratkoronih kredita,te kratkoronih vrijednosnih papira, uesnike, - instrumente novanog trita, -tehnologiju rada.

NOVANO TRITE a) Trite iralnog novca, b) Eskontno i lombardno trite, c) Kreditno trite, i d) Trite kratkoronih vrijednosnih papira. 7. Pojam trita novca Trite novca je dio novanog trita koji predstavlja organizovani institucionalni mehanizam sa tano utvrenim uesnicima, njihovim pravima i obavezama, definisanim prostorom i vremenom funkcionisanja, i regulisanim uslovima pod kojima se obavljaju finansijske transakcije i tehnologija rada. Samim tim, trite novca se razlikuje od novanog trita. Razlika se ogleda u slijedeem : ------------------------------------------------------------------------------------------0pis novano trite trite novca

------------------------------------------------------------------------------------------Uesnici i svi subjekti finansijskog sve banke

sistema jedne zemlje

specijalizovane finansijske organizacije

Predmeti rada - novana srestva - vrijednosni papiri - devizna sredstva - krediti.

- novana sredstva - vrijednosni papiri

8. Pojam i nastanak novca Novac je nastao u periodu prvobitne ljudske zajednice, tj sa pojavom vika vrijednosti. Naime,pojava vika vrijednosti nametnula je potrebu da se razmjenom robe,odreeno upotrebno dobro izdvaja, i kod uesnika u procesu razmjene se namee, kao sredstvo razmjene. Razmjena robe : razvoj oblika vrijednosti robe a) Prost ili sluajni oblik vrijednost : b) Potpuniji ili razvijeniji oblik vrijednosti robe, c) Opti oblik vrijednosti robe, i d) Novani oblik vrijednosti robe. a) Prost ili sluajni oblik vrijednosti robe R (1) : R ( 2 ), ili

1 koa = 10 strijela. 1 koa predstavlja relativni oblik, a 10 strijela ekvivalentni oblik vrijednosti robe b) Potpuniji ili razvijeniji oblik vrijednosti R1 10 strijela R = R2 R3 ili 1 koa = 5 sjekira 20 kg aja

c) Opti oblik vrijednosti R1 R2 = R R3 Novani oblik vrijednosti se postie onog momenta kada odreena roba u odreenom vremenu Stekne monopol u vrenju opteg ekvivalenta. Istorijski posmatrano, ta roba novac najee je bila zlato, srebro i ILI 10 strijela 5 sjekira 20 kg aja = 1 koa

Drugi plemeniti metali. Meutim, u poetku nastanka robno novane privrede pojavljivala su se i neka druga dobra koja su vrila funkciju novca : stoka, koa, platno. Dananja rije platiti ukazuje da se kao novac koristilo platno. Ipak , daleko vie se koristio metalni novac, iskovan od zlata, srebra i drugih plemenitih metala. Najee novac se kovao od zlata i srebra. Ako je novac kovan samo od zlata ili samo od srebra rije je o tzv. monometalizmu. Ako je kovan istovremeno i od zlata i od srebra rije je o bimetalizmu. Pri kovanju novca drava odreuje vrstu i koliinu metala koju treba da sadri jedna novana jedinica, tj. kovniku stopu. 9. Papirni i metalni novac Metalni novac postepeno iezava. Popis o veliini, teini i obliku novca donosila je drava. Takav novac se zvao moneta. Takav novac se zove moneta, a ona podrazumijeva jednostavan znak i ime novca, a javili su se i problemi oko plaanja manje vrijednosti roba i zato dolazi do pojave papirnog novca. Pojavljuje se papirni novac. Ulogu novca vre pismeni nalozi koji nemaju nikakvu vrijednost. Njegova vrijednost ogleda se u tome samo to funkcionie u prometu. Dakle,vrijednost papirnog novca zavisi od pokria robama i masom roba koje mu stoje nasuprot, a ne zlatom koje reprezentira. Unutar granice jedne zemlje, papirni novac je u odreenom dijelu reprodukcije potpuno zamijenio punovrijedni (zlato) novac. U meunarodnim plaanjima ne. Tamo novac su konvertibilne novanice.

Funkcija novca

1. Funkcija novca kao mjera vrijednosti, 2. Funkcija novca kao sredstva razmjene ili prometnog sredstva, 3. Novac kao plateno sredstvo, 4. Novac u meunarodnim plaanjima ( savjetski novac ). 5. Novac kao blago 1. Funkcija novca kao mjera vrijednosti - je najznaajnija funkcija novca. Pomou nje , razliite robe i usluge postaju uporedive i razmjenljive. Da bi se nekom robom stvarno mjerila vrijednost druge robe mora se odrediti neka mjera, tj mora se utvrditi tzv. mjerilo cijene. Potrebno je imati u vidu da svaka roba ima svoju vrijednost. Vrijednost robe se ogleda u koliini opredmeenog apstraktnog rada uloenog u njenu proizvodnju Novac kao mjera vrijednosti Primjer 1. Pretpostavimo da se : 1 kompjuter proizvede za 2000 asova; 1 tampa se proizvede za 1000 asova; Kako se mogu ove dvije robe meusobno uporeivati i razmjenjivati. To se moe uraditi ako drava utvrdi teinsku jedinicu. Pretpostavimo da je to 1gr.zlata, za iju proizvodnju je potrebno 2 asa. Na osnovu teinske jedinice- 1gr.zlata omoguuje se da se sazna : a) koliko je puta vrijednost jednog kompjutera vea od vrijednosti jednog tampaa, i b) koliko se tampaa moe dobiti za jedan kompjuter. Polazei od datih podataka proizilazi :

1 kompjuter = 2.000 asova =1000 gr. zlata(1gr=2as;1000gr=2000as). 1 tampa = 1.000 asova = 1000 asova. 500 gr.zlata ( 500 gr.zlata x 2 asa=

Za 1 kompjuter se moe dobiti dva tampaa. Zlato ne funkcionie u platnom prometu u obliku grumena , ve kao novac iji oblik,teinu, finou i ime odreuje drava. Tako utvren novac naziva se moneta.

Primjera radi neka je jedan gram zlata jednak jednom dolaru, koji predstavlja novac na osnovu koga se utvruju i uporeuju vrijednosti kompjutera i tampaa. Na osnovu datih podataka proizilazi : 1 komjuter(2000 as.)=1000gr.zlata; 1000 gr.zlata x 1 dolar=1.000 dolara; 1tampa(1000as.) = 500 gr.zlata; 500 gr.zlata x 1 dolar =500 dolara. ta predstavljaju iznosi : 1.000 i 500dolara? Predstavljaju cijene robe. Cijena je novani izraz vrijednosti robe, ili vrijednost robe izraena u novcu. Cijena robe se mijenja ( poveava ili smanjuje) zavisno od niza faktora kao npr. : a) vrijednosti robe; b) vrijednosti novane robe; c) promjena mjerila cijene, drugih trinih faktora ( ponude, tranje i sl.). NOVAC KAO BLAGO

Sav novac se ne utroi. Jedan dio se zadrava tedi. Izvlai se iz prometa, tezaurie se. Postepeno novac se uveava to se u ekonomiji naziva zgrtanje blaga. Novac kao sredstvo plaanja Ova funkcija novca nastala je u razvijenijim novanim sistemima. Ima nekoliko svojih karakteristika. Naime, prilikom razmjene moe se desiti da se roba da kupcu uz odgoeno plaanje. Takoe deava se da se prvo izvri naplata a tek onda isporuka robe, - u naprijed plaanje. U prvom sluaju kupac postaje dunik.

SVJETSKI NOVAC Karakteristina funkcija novca za spoljnu razmjenu ili trgovinu. Ovdje postoji niz oteavajuih okolnosti da novac nesmetano obavlja svoju funkciju. Veliki broj zemalja na svojoj teritoriji zabranjuju da se kao sredstvo plaanja koristi drugi novac, itd. Tada se novac pretvara u novac te zemlje,tj obavlja se zamjena novca.

10. Odreivanje potrebne koliine novca u opticaju Metalistika teorija- jedino plemeniti metali i to prvenstveno zlato i srebro mogu biti novac. Papirni novac moe funkcionisati samo dok postoji uvjerenje da se moe zamijeniti za metalni novac. Terija funkcionalne vrijednosti- vrijednost novca vezuje za njegovu funkciju kao prometnog sredstva. Kvantitativna teorija o novcu- polazi od kupovne vrijednosti novca. Vrijednost novca zavisi od odnosa koliine novca u opticaju i koliine roba i usluga koje se trebaju razmijeniti .Koliina novca je zavisna od nivoa cijena i mase roba. Nm = Q x p; P = Nm/Q

Nm = 8.000.000 KM; Q p = 4.000.000 komada = 8.000.000/4.000.000= 2 Nm= Q x c/ b

Radna teorija vrijednosti Dohodovna teorija

Nm = ND / b

Teorija inflatornog jaza Nm = P + Savremene teorije Nm = (Rc Kc + Dp Kom)/b

11. Primarno i sekundarno trite novca Na sekundarnom tritu novca uesnici su : a) prodavci svi vlasnici bilo koje HV TN , koji ele da ove HV dalje prodaju; ( PONUDA ). b) kupci svi vlasnici novanih sredstava koji ele da kupe HV. (TRANJA).

Kupo-prodaja mora da sadri na svome blanketu jasna pravila i pojmove trgovine , koji se odnose na : - utvrivanje nominalne cijene ili nominalne vrijednosti; - utvrivanje cijene kotanja, odnosno prve kupoprodajne cijene, i - na utvrivanje druge i svake dalje prodajne cijene HV TN. Nominalna vrijednost novani iznos koji je upisan na njenom blanketu; Cijena kotanja je iznos koji kupac mora platiti emitentu kod prve prodaje; Trina cijena po kome se prodaje HV drugi i svaki naredni put ( prodaja na sekundarnom tritu. Nominalna vrijednost Primjer: Blagajniki zapis CB emitovan je dana X. Dospijeva za naplatu nakon 30 dana od dana emitovanja, tj X + 30. Ima nominalnu vrijednost od 1.000,00 KM. Godinja kamata iznosi 18%. Prva prodaja na dan X = 1.000,00 KM. Na dan dospijea, tj. nakon 30 dana ( X + 30) iznosie 1.015,00 KM. To znai da se obezbjeuje prihod od 15,00 KM. (1.000,00 (1000 x 30 x 18% : 36.000). Primjer : Dravna obveznica koja se emituje na dan X ima nominalnu vrijednost od 1.000,00 KM. Naplata se moe izvriti za 90 dana .Diskontna stopa = 18% godinje. Prva prodajna cijena ove HV na dan X bie 955,00 KM. ( 1.000 (1.000x90x18) : 36.000. Dakle, kupac kupuje HV za 955 KM, da bi na dan dospijea, tj za 90 dana dobio 1.000 KM to je nominalna vrijednost ove HV. Nominalna vrijednost je vea od prve prodajne cijene za 15 KM . Cijena kotanja CK je novani iznos koji kupac plaa kod prve kupovine. Ona predstavlja nominalnu vrijednost umanjena za kupoprodajne trokove , ili za posrednike trokove ako ih ima. Primjera radi CB prodaje svoj blagajniki zapis od 1.000KM

za 990 KM. To znai da su trokovi 10 KM. U sluaju HV sa diskontom, cijena kotanja je ustvari nominalna vrijednost umanjena za diskont i trokove. Npr. CB prodaje dravne obveznice ija je cijena kotanja 945 KM.

diskont = 45 KM; Trokovi = 10KM. Nominalna vrijednost iznosi 1.000KM 13. Uesnici na tritu novca : centralna banka kao monetarna vlast; b) poslovne banke kao osnovni inioci i nosioci trgovine novcem, i c) specijalizovane i za to posebno ovlaene posrednike fin.org. kao znaajni uesnici u trgovini, prije svega kratkoronih hartija od vrijednosti i kao jedini posrednici izmeu centralne banke i poslovnih banaka na jednoj strani i velikog broja sitnih novanih sredstava na drugoj strani. Sva ostala drutveno-pravna lica i fizika lica mogu koristiti trite novca indirektno, tj preko zvaninih uesnika i to : drava i paradravne institucije i organizacije preko centralne banke; b) sva druga pravna i fizika lica preko poslovne banke ili zato posebno ovlaene posrednike organizacije.

14. Centralna banka kao uesnik na tritu novca Centralna banka - je najvaniji uesnik na tritu novca. Ta i takva njena vanost proizilazi iz njenog mjesta i uloge koju ima i ostvaruje u funkcionisanju trita novca. Najznaajnija uloga centralne banke : Potpuno je samostalna u regulisanju , propisivanju i sprovoenju pravila ponaanja,funkcionisanja i naina rada na tritu novca, koja su obavezujua za sve Centralna banka-uesnik na tritu novca Centralna banka samostalno utvruje uslove poslovanja na tritu novca. Donosi odluke vezane za : - cijenu novca izraenu u veoj ili manjoj eskontnoj i diskontoj stopi, - obim ponude izraen u poveanju ili smanjenju novanih kontigenata; - obim tranje izraen u poveanju ili smanjenju obavezne rezerve, i - obim javnog duga izraenu u prodaji ili kupovini dravnih hartja od vrijednosti. Na osnovu ovih injenica proizilazi da je CB praktino osniva, organizator, regulator i kontrolor ukupnih poslovnih dogaaja i radnji koje se deavaju na tritu novca.

Trite novca je osnovni mehanizam putem i preko koga CB svojim instrumentima ( MKP, Deviznom politikom, Fiskalnom politikom i politikom unutranjeg i spoljnjeg duga) ostvaruje sve svoje ciljeve i zadatke. Situacija na tritu novca tako postaje osnovni indikator stvarnog stanja stvari u ekonomiji jedne zemlje. Promjene diskontne i eskontne stope, stope obavezne rezerve, obima kredita dravi, obima i uslova kredita i druge aktivnosti CB, imaju direktan i neposredan odraz na promjene na tritu novca.

15. POSLOVNA BANKA Poslovna banka na TN moe se pojaviti na dva naina: 1. moe imati poslovni odnos sa CB, i 2. moe imati poslovni odnos sa drugim uesnicima na tritu novca koji takoe moraju imati svojstvo legitimnog uesnika na tritu novca. Za sticanje svojstva uesnika na tritu novca PB mora ispunjavati odreene preduslove i to : a) mora imati svoj R. Stanje na R mora biti poznato CB svakog momenta; b) mora biti u poslovnom odnosu sa CB na podruju izdvajanja i dranja obavezne rezerve i ostalih instrumenata kreditno-monet. i dev. politike. c)mora biti samostalna finansijska institucija osnovana po zakonu o bankama i imati svojstva pravnog lica, i d) mora imati poseban organizacioni dio slubu, tehniki i kadrovski osposobljenu za obavljaje poslova na triti novca. Poslovna banka, ukoliko obavlja poslove na TN za nekog drugog koji ne uestvuje na TN,mora te poslove sa drugim uesnikom obavljati u svoje ime.

16. SPECIJALIZOVANA I ZA TO POSEBNO OVLAENA POSREDNIKA FINANSIJSKA ORGANIZACIJA - je trei tip uesnika na tritu novca. To je finansijska organizacija koja je specijalizovana za finansijske transakcije na tritu novca i koja je za tu vrstu djelatnosti dobila posebnu dozvolu i ovlaenja od centralne banke. Sve institucije koje se mogu baviti novanim transakcijama na tritu novca moemo svrstati u dvije grupe :

Prvu grupu ine posrednici koji novane transakcije obavljaju u svoje ime i za svoj raun. U ovu grupu spadaju najvei broj diskontnih ili eskontnih finansijskih organizacija, novanih fondova i sl. Osnovni zadatak je obavljanje poslova eskontnih i lombardnih kredita, poslova kupovine i prodaje novanih sredstava i hartija od vrijednosti i dr. finansijskih transakcija na novanom tritu. Drugu grupu ine posrednike finansijske organizacije brokeri koji posluju u tue ime i za tui raun. Zadatak im je da na TN dovode u vezu kupca i prodavca novanih sredstava i hartija od vrijednosti bez angaovanja svojih sredstava.

17. INSTRUMENTI TRITA NOVCA 1. Meubankarska kupoprodaja novca svodi se na kupovinu i prodaju salda na kontima PB. Rije je na uzimanju i davanju : a) Dnevnog i b) Terminskog novca.

a) Pod dnevnim novcem smatra se svako potraivanje na kontu, tj svaki viak likvidnih sredstava koja PB kao ovlaeni uesnik ponudi nekom zainteresovanom uesniku : a) na rok od jednog dana ili sutradan ili 24 sata od dana kada je uzimalac novca dobio na svoj raun, ili b) sa otkaznim rokom od jednog dana, ili 24 asa ili sa valutom sutra. To znai da banka koja je na TN uzela tzv dnevni novac obavezna je narednog dana ( sutra) da iznos novca stavi na raspolaganje banci od koje ga je uzela. Ili pak,banka koja je na tritu novca uzela novac sa otkaznim rokom od jednog dana ,koristie taj novac sve do dana otkaza, plus jedan dan. Otkaz moe zahtijevati banka davalac kao i banka koja je novac primila i to u svako vrijeme do kraja radnog dana. b) Terminski novac je svaki saldo potraivanja na R. Ustvari to je svaki viak likvidnih sredstava koja PB ponudi nekom zainteresovanom uesniku na rok od : - jednog do tri mjeseca u primjeru trita novca Njemake ili Japana, - jednog do dvanaest mjeseci u primjeru trita novca ostalih zemalja. Terminski novac, za razliku od dnevnog novca koji se smatra poslovno nepouzdanim , predstavlja i pokazuje karakteristike stabilnog izvora bankarskih sredstava i to naroito onaj novac iji su termini tri ili vie mjeseci. S toga,terminski novac je veeg kvaliteta i za primaoca ima znaajne prednosti nad dnevnim novcem, izmeu ostalog i zbog toga to se njegovo dospijee unaprijed zna pa s tim u

vezi i njegovo vraanje se moe planirati. Saglasno tome, terminski novac je tzv novac sa utvrenom valutom vraanja ili po isteku odreenog otkaznog roka koji ne moe biti krai od mjesec dana niti dui od godinu dana, tzv terminski novac sa otkaznim rokom. 18. HARTIJE OD VRIJEDNOSTI NA TRITU NOVCA ta su hartije od vrijednosti Pod hartijama od vrijednosti sa kojima se obavljaju novane transakcije na tritu novca podrazumijevaju se samo one hartije od vrijednosti koje su emitovane,odnosno izdate od strane CB , kao i one koje su od nje dobile neku vrstu saglasnosti da su to hartije trita novca i da se sa njima moe trgovati na organizovanom nacionalnom tritu novca. Dakle, da li e se neka hartija od vrijednosti, van izdanja CB , smatrati hartijom trita novca ili ne, odluku o tome donosi autonomno i iskljuivo CB. Sutina je u spremnosti CB da : a) tu i takvu hartiju od vrijednosti proglasi podobnom za diskont i za svoje poslovne transakcije u okviru politike otvorenog i zatvorenog trita, i b) da tu hartiju od vrijednosti rediskontuje ne teretei pri tome rediskontni kontigent banke ija se hartija od vrijednosti uzima u rediskont. Rediskontni kontigent je obim novca koji CB odobrava PB sa iskljuivom namjenom povlaenja sredstava iz tog kontigenta od strane PB koja je mjenicu rediskovala kod CB.

19. Vrste trita 1. Otvoreno trite javna emisija i trgovina HV bilo onima koji su kreditni (obveznice) ili onima koji su vlasniki (dionice). 2. Kreditno trite kratkorono, srednjorono i dugorono zaduivanje. 3. Dogovoreno ili ugovoreno trite prodaja HV se provodi privatnim plasmanom jednom ili nekolicini velikih fin.inst., bogatim pojedincima; 4. Samostalno trite je tr. na kojem sami transaktori neposredno trae partnera da bi ujedinili ponudu i tranju. Na ovom tr. nema angaovanja spec. inst. jer se vri trg. sa HV koje se trae veoma rijetko. Karkteristino za mala preduzea. 5. Brokersko trite je trite posrednika (brokera) koji rade za proviziju u tue ime i za tui raun .

Hartije od vrijednosti sa kojima se obavljaju novane transakcije na tritu novca su znai u principu diskontne hartije kojima se zasnivaju kupoprodajni odnosi na tritu novca , prije svega : - dvije poslovne banke; - jedne poslovne banke i centralne banke; - drave i centralne banke; - drave i poslovne banke, i - drave i njenih organizacija, Sve hartije od vrijednosti mogu se svrstati u tri osnovne grupe i to : 1. hartije od vrijednosti drave ili posebnih paradravnih institucija, kao to su : dravne obveznice, dravne mjenice i blagajniki zapisi; 2. hartije od vrijednosti CB kao to su blagajniki zapisi, 3.hartije od vrijednosti privatnog izdanja (firmi i dr.organizacija) kao to su : bankarski akcepti i privatni diskontni papiri raznih vrsta.

20. Dravna obveznica i dravni blagajniki zapisi Dravne obveznice i dravni blagajniki zapisi su jedne od najvanijih hartija od vrijednosti na tritu novca. To su zapisi trezora Ministarstva finansija koji slue za kratkorono finansiranje privremenih budetskih deficita, ili refinansranje ranije izdatih dravnih obveznica. Veoma su siguran izvor finansiranja jer se na strani emitenta nalazi dravna blagajna. Stoga za investitore su vrlo atraktivan finansijski instrument. Izdavanjem dravnih obveznica drava ostvaruje dva cilja. Prvi, to prikuplja slobodna novana sredstva od privrednih subjekata za svoje potrebe , tj za pokrie trenutnog budetskog deficita. Drugi, drava smanjuje ili eliminie svoje zahtjeve za kreditom kod CB ime se otklanja mogunost deficita u budetu. Dravna obveznica , na svom blanketu, mora da sadri elemente i obiljeja koji je ine hartijom od vrijednosti i to - naziv izdavaa; - reg.br.obveznice; - kamatnu , odnosno diskontnu stopu; - nominalni iznos na koji obveznica glasi; zakonska osnova po kojoj se obveznica izdaje; - rok dospijea; mjesto isplate; - da li obveznica glasi na ime ili na donosioca, i potpis izdavaoca obveznice.

Dravne obveznice se emituju sa rokovima dospijea od 90 do 180 dana. Emituju se kao hartije od vrijednosti gdje se prinos ostvaruje u isplati nominalne vrijednosti o dospjeu koja je vea od cijene koja je plaena pri kupovini. Stopa prinosa se izraunava po formuli . NV - CK SP = _______ CK Gdje je: o o o sp = stopa prinosa za godinu; nv = nom.vrij. koja se isplauje; ck = cijena kupovine, i x 365 _____ BD

bd = broj dana dospijea. 21. Blagajniki zapis centralne banke

Blagajniki zapis (BZ) CB predstavlja instrument pomou koga CB ostvaruje ciljeve politike otvorenog trita, MKP i politike stabilnog novca. Prodajui i kupujui svoje blagajnike zapise CB na jednoj strani regulie optimalnu novanu masu, a na drugoj strani usklauje ponudu i tranju, pa prema tome i cijenu novca na tritu novca .Na taj nain se obezbjeuje optimalna likvidnost ukupnog bankarskog i finansijskog sistema zemlje. Blagajniki zapis CB se razlikuje od BZ drave i PB. Njime, neke razvijenije zemlje, npr. Njemaka, izdaju beskamatni blagajniki zapis radi obezbjeivanja sredstava za pokrie tekueg buetskog deficita, tj za iste namjene za koje izdaju se dravne obveznice. Na taj nain poveava se tranja za ovim vrijednosnim papirom. BZ je prenosiva potvrda banke izdavaoca,koja glasi na odreeni novani iznos deponovan kod nje sa odreenim rokom dospijea obino 1 do12 mjeseci, sa odreenom kamatom. Blagajniki zapis centralne banke - mora na svom blanketu da ima sledee elemente : Serijski broj; - naziv CB izdavaoca; - oznaku da je Blagajniki zapis; Mjesto i datum izdavanja,nominalni iznos i oznaku da glasi na donosioca; Kamatnu ili diskontnu stopu; - datum dospijea; -potpis guvernera CB. Izdaju se na rok od 7 do 90 dana. Tekst BZ u principu treba da glasi : Dana 20.11.2006. g. Centralna banka Sarajevo, platie donosiocu ovog blagajnikog zapisa 1.000 KM, slovima : hiljaduKM; Plativo u __________, kod centralne banke.

22. Bankarska potvrda o depozitu Depozitni certifikat Depozitni certifikat predstavlja hartiju od vrijednosti koju izdaju poslovne banke. Novijeg je datuma. Prvi put je emitovana u SAD 1960.god. To je bankarska potvrda koja glasi na donosioca, sa tanim rokom i kamatom. Emisiju depozitnog certifikata vri PB, a kupci su pravna i fizika lica. Mora da sadri obavezne elemente :

- broj i oznaku da je depozitni certifika; - naziv banke koja ga je izdala i datum i mjesto izdavanja; - iznos na koji je emitovan;- oznaku da glasi na donosioca; - rok dospijea i kamatnu stopu; - zakonsku regulativu i potpis ovlaene banke. Depozitni certifikat u odnosu na obini oroeni depozit ima odreenih prednosti i nedostataka. Prednosti su: -jednostavnost prenosivosti sa jednog na drugog vlasnika; -daleko veem stepenu likvidnosti; - veoj mogunosti da se sredstva deponuju po vioj kamatnoj stopi, ukoliko je ograniena kamatna stopa na depozite oroena na krai rok; -postojanje manjeg rizika za uloena sredstva i jednostranom prenosu prava svojine prostom predajom iz ruke u ruku. Nedostaci : - vei trokovi; - neto nia kamatna stopa u odnosu na neke druge oroen depozite. 23. Bankarski akcept Bankarski akcept ili kako se esto naziva akcept menine trate je kratkorona hartija od vrijednosti komercijalnog karaktera, koja samo pod odreenim uslovima koje odredi CB moe biti hartija od vrijednosti trita novca. Kao jedan od oblika komercijalne mjenice, bankarski akcept, uvijek glasi na vrijednost komercijalnog posla uveanu za kamatu do dospijea roka, odnosno do roka naplate mjeninog iznosa. Jedna je od najstarijih hartija od vrijednosti. Osnovna funkcija bankarskog akcepta je sadrana u mogunosti banke da kreditira odreeni posao svoga komitenta iz tuih izvora novanih sredstava, najee iz sredstava CB. Tua sredstva se obezbjeuju reskontom meninog akcepta kod druge PB ili kod CB.

Na taj nain banka dobija novana sredstva u visini diskontovane nominalne vrijednosti najee do 90 dana. Bankarski akcept glasi na ime i moe se prenositi samo cesijom. On mora da sadri : neopozivu naredbu da se isplati odreena suma novca; ime osobe koja treba da izvri plaanje; mjesto plaanja; ime lica kome ili po ijoj naredbi treba da se izvri plaanje; datum i mjesto izdavanja ; potpis izdavaoca; oznaku akcepta; ime akceptanta, datum i mjesto akcepta; potpis akceptanta i oznaku i elemente trgovinske transakcije. Kako se kreira bankarski akcept ? Uvoznik pribavlja akreditiv od svoje banke i sa porubinom ga dostavlja izvozniku i njegovoj banci. Izvoznik, po prijemu porudbine i potvrde o prispijeu akreditiva, vri isporuku robe kupcu. Dokumenta o isporuci proslijeuje i kreira trasiranu mjenicu (neovjereni bankarski akcept), po naredbi ( na donosioca) sa dospijeem koje koincidira sa predvienim prijemom robe od strane uvoznika. Mjenica (neovjereni bankarski akcept) ovjerom kod banke uvoznika postaje efektivan bankarski akcept i vraa se banci uvoznika. Banka uvoznika moe saekati dospijee ili, uz pravian diskont, prodati prije dospijea bankarski akcept na sekundarnom tritu i isplatiti izvoznika. Prijemom isporuke uvoznik vri plaanje svojoj banci koja time stie sredstva za isplatu bankarskog akcepta o njegovom dospijeu. Sutina bankarskog akcepta je u tome to banka izvoznika moe da povue pripadajua sredstva i prije roka dospijea prodajom akcepta na sekundarnom tritu uz odgovarajui diskont.Tako banka izvoznika moe da kreditira odreeni posao svoga komitenta i bez angaovanja svojih sredstava.Krajnji imaoc bankarskog akcepta o roku dospijea ima pravo na potraivanje u odnosu na banku uvoznika.

24. Tehnologija rada na tritu novca -obuhvata : 1. Organizaciju rada na tritu novca kod pojedinih uesnika; 2. Bankarske operacije na tritu dnevnog i terminskog novca, i 3. bankarske operacije na primarnom i sekundarnom tritu hartija od vrijednosti trita novca.

1. ORGANIZACIJA RADA Svaki od uesnika na tr.novca mora da ima u okviru svoje finansijske institucije poseban organizacioni dio koji se iskljuivo bavi novanim transakcijama tzv. Organizacioni dio sredstava i njihovog disponiranja ili jedinstveno Trite novca. Dobrim radom ovoga dijela banke, obezbjeuju se preduslovi za funkcionisanje banke u cjelini, a oni su : a) dnevna ili asovna aurnost ;

b) informaciona veza za evidenciju priliva i odliva sredstava; c) savreno disponiranje tim sredstvima u koordinaciji sa ostalim sektorima u banci,i donoenja najracionalnije i najoptimalnije odluke o plasmanu vika i nabavci manjka novanih sredstava.

2. Bankarske operacije na tritu dnevnog i terminskog novca Transakcije izmeu jedne poslovne banke sa drugom poslovnom bankom ili jedne PB sa CB. svode se na pregovore dilera o visini iznosa koji se kupuje odnosno prodaje, roku na koji se novac uzima ili nudi i kamatnoj stopi. Primjer : Banka A mora da plati 110.000 KM za svoje klijente. Istog dana na svom R sa oekivanim prilivom ima 100.000 KM. Manjak novca od 10.000 KM banka mora da kupi. To moe uraditi kupovinom od banke B na tritu dnevnog novca po ugovorenoj kamatnoj stopi koja toga dana vai na tritu novca.

3. Posebne operacije sa hartijama od vrijednosti trita novca - obuhvataju : a) prvu ili primarnu emisiju, odnosno plasman ili prodaju hartija od vrijednosti. TN na tzv. primarnom tritu novca, i b) poslovne operacije vezane za drugu ili svaku dalju kupoprodaju hartija od vrijednosti TN, tzv. sekundarno trite. Primarno trite HV TN je dio TN koje obuhvata ukupnost poslovnih operacija CB i ostalih uesnika na TN prilikom prve prodaje HV, dravnih obveznica i blagajnikih zapisa CB , kao i prve prodaje HV PB i drugih uesnika na tritu novca : depozitnog certifikata; bankarskog akcepta itd. Sekundarno trite vrijednosnih papira predstavlja trite gdje se ponovo vri prodaja ili promet ve emitovanih dugoronih vrijedosnih papira. Poslovne operacije sa hartijama od vrijednosti javno-pravnog sektora : dravnih obveznica i blagajnikih zapisa CB prodaje ove HV PB ili nekim drugim ovlaenim uesnicima na tritu novca. Prodaja se vri na nain i pod uslovima koji utvruje CB. 5. Poslovne operacije sa HV privatnog karaktera na TN : Depozitni certifikati, bankarskih akcepata itd. PB ili neki drugi ovlaeni uesnik na TN , prodaje hartije od vrijednosti, a CB ili druge PB odnosno drugi uesnici na primarnom TN kupuju te HV. Nastavak Trina cijene - Primjer N Nominalna vrijednost = 1.000 KM,

P - Kamatna stopa = 18 % godinje ; T - dan prve prodaje.............................. 30.03.2004.god.; - dan dospijea.................................. 30.01.2005.god.; ( 300 dana) V dan kupoprodaje.............................. 01.09. 2004.god. D - diskontna stopa = 16 %. = 1.075 KM.

Tc ( 01.09.2004.)

Kamata od 30.03.2004. do 30.01.2005g. K = ( N x p x t) : 36.000; K= (1.000 x 18x 300) : 36.000 = 150 KM. Vrijednost hartije od vrijednosti na dan 30.01.2005 : 1.000 + 150 = 1.150 KM. Diskont ( novani iznos koji pripada kupcu) = 75 KM,a Tc=1.075KM.

Tc=(N+d):(1+dxv) : 36.000 = 1.150 : (1+16 x 150) : 36.000 = 930 KM. 25. Kamata kao cijena novca taje kamata ? Kamata je cijena pozajmljenog novca. Kamata je iracionalni oblik cijene. Nije jednaka cijeni koja se pozajmljuje nego samo njenom dijelu.

Teorije kamata Teorija likvidnosti : Vlasnik novca se privremeno odrie od potronje toga novca, ustupajui ga drugom na odreeno vrijeme. Za to dobija odreenu naknadu kamatu. Marksova teorija kamata je cijena zajmovnog kapitala i to njegove produktivne upotrebe. Vraa se iz ostvarenog bruto profita. Primjer : 100.000 KM; kamata 5%; Iznos kamate =5.000 KM.

100.000 KM; prof.stopa 10%; bruto prihoda=10.000KM. Vrste kamatnih stopa Kamate centralne banke Eskontna stopa predstavlja kamatnu stopu po kojoj CB odobrava kredite PB.

Lombardna stopa predstavlja kamatnu stopu po kojoj CB na bazi zaloga hartija od vrijednosti daje kredite za likvidnost poslovnim bankama. Diskontna stopa je stopa po kojoj CB prodaje ili kupuje hartije od vrijednosti na TN. Diskontna stopa je razliita i zavisi od vrste hartije od vrijednosti , roka njihovog dospijea kao i od situacije na tritu novca. Eskontnu i lombardnu stopu CB javno objavljuje. Diskontnu stopu NE. Ona je poznata tek nakon obavljanja transakcije sa HV na TN.

26.Ravnotea ponude i tranje novca Kretanja na tritu novca Poveanje ili smanjenje ES CB

Eskontna stopa CB je najvaniji faktor koji djeluje na ponudu i tranju novca na TN. S toga bilo kakva promjena ES ima poseban znaaj na TN. Poveanje ES CB , poskupljuje novac, tj eskontne kredite. To se primjenjuje kada na tritu novca doe do poveanja koliine novca u opticaju. ( Spreavanje inflacije). Smanjene ES vri se radi poveanja novane tranje i podizanja privredne aktivnosti. tranja , ponuda , kamata.

27. Pojmovno odreenje trita kapitala 1. ta se podrazumijeva pod samim kapitalom ? Da li je to nekakva materijalna stvar, da li je to novac, maina, preduzee ili neto drugo? Kao odgovor moglo bi se rei da nijedna materijalna stvar sama za sebe nije i ne moe biti kapital. Oni u odreenim drutveno ekonomskim odnosima postaju kapital. Ustvari, kapital je drutveni odnos proizvodnje koji omoguava da se materijalna stvar, materijalno dobro stalno uveava ili samooplouje. Izraeno uvidu formule kapital je : N - R - N1 ( viak vrijednosti ). To znai , da ulaganje novca mora obezbijediti njegovo uveanje: N=N+m. Primjer: Izvrena je nabavka robe u vrijednosti od 10.000 KM. Roba je prodata za 11.000 KM. Razlika od 1.000 KM predstavlja uveanje , tj Trite kapitala K A P I T A L.

Trite kapitala je skup institucija, finansijskih instrumenata i mehanizama pomou kojih se novana sredstva nude i trae dugorono.To je specijalnizovano trite na kome se trguje dugoronim novanim sredstvima-kapitalom i dugoronim vrijednosnim papirima. Shodno tome, kada su nekome potrebna investiciona sredsta on ih moe obezbijediti na tritu kapitala emitujui obveznice ( zajmovni kapital), ili emitujui akcije ( akcijski kapital). Trite kapitala : 1) trite kredita, i 2) tr. Vrijednosnih papira. 1) Tr.kredita : a) kred.investciono i a) Tr.obveznica i b) hipotekarno trite. b) Tr. Akcija.

2) Tr.vrij.papira :

28. Vrste trita kapitala Kreditno-inv.tr. je tr. na kome se nude i trae sredstva za investicije(dui period). Tu se pojavljuju banke, preduzea i dr. finansijski subjekti, zavodi za osiguranje , investicioni fondovi itd. Hipotekarno trite kapital se koristi u formi hipotekarnih kredita. Trite hartija od vrijednosti dugoronog karaktera ili trite efekata,predstavlja specifian oblik TK . Javlja se kao - primarno, ili emisiono, i - sekundarno trite. Primarno TK odnosi se na prvu emisiju efekata, tj hartija od vrijed. ,i to . Obveznica i akcija. Cilj- pribavljanje , prvenstveno novanih sredstva. Sekundarno TK odnosi se na kasniju kupovinu i prodaju ranije emitovanih hartija od vrijednosti na primarnom tritu.

29. Emisije hartija od vrijednosti Direktna, 2. Indirektna, i 3. Interna emisija.

Direktna emisija : emitent vrijedn.papira i investitor su u direktnoj vezi bez posrednika (banke), Indirektna emisija - obavezno posredovanje banke; Interna emisija - vri se kada se emisija vri na osnovu dobiti stvorene u preduzeu. Dividenda se ne isplauje u gotovom,ve se emituju dividendne akcije. Sa aspekta mjesta na kome se obavljaju operacije sa HV, TK predstavlja jedinstvo: a) Berzanskog prometa i b) vanberzanskog prometa.

Berzanski promet predstavlja ukupnost transakcija na slubenom dijelu berze HV, odnosno efekata,kao instituciji TK. Vanberzanski promet predstavlja trite transakcije sa HV koje se realizuju van sl.dijela berze. Po svome obimu ovaj promet je vei od berzanskog .Ostvaruje se :

- u okviru berzanskog poslovnog prostora, na svim mjestima i u svim prostorijama koje su van onih koje se smatraju slubenim; - u bankama i drugim finansijskim posrednicima na tritu kapitala i naziva se meubankarski promet HV TK ili tzv alterpromet efekata, i - izmeu uesnika na TK, direktno i neposredno van berze i banaka i naziva se slobodnim prometom HV ili telefonski promet efekata.

30. Kapital i njegovi vlasnici 1. Izvori kapitala : a) tednja kao izvor kapitala : Kapital je odloena potronja na rok dui od jedne godine. Osnovni motiv odlaganja potronje je adekvatnije troenje u narednom periodu. To je i osnov za uspjeno funkcionisanje trita kapitala. Dakle, tednjom se proizvodi kapital. Vremenski rok odlaganja troenja sredstava zavisi od: 1. stope ostatka LD i Akumulacije; 2. stope oekivanog prihoda u narednom periodu; 3. stepena razvijenosti instrumenata za stimulisanje odlaganja troenja, odnosno tednje, i 4. stepena razvijenosti i uspjenog funkcionisanja sekundarnog trita hartija od vrijednosti. 1. Stopa ostatka LD (plate ) i akumulacije D = P + Vea tednja - vea je i mogunost da e i vremenski period odlaganja potronje biti dui od 12 mjeseci. D = 1.000 KM ; P = 600 KM ; = 400 KM. U toku godine iznos od 400 KM tj. tednje se potroi. Je li ostvaren kapital ? NE ! = 400 KM. U toku godine potroi se 300 KM. Ostalo je 100 KM. Iznos od 100 KM predstavlja kapital. 2. Stopa oekivanog prihoda , ili visina prihoda koja se oekuje u narednom periodu kao naknada za odloeno troenje, tj tednju, ako je vea , bie i duina roka odlaganja troenja vea od 12 mjeseci i obrnuto. 3. Stepen razvijenosti instr. za odlaganje troenja,tj. tednje, predstavlja razvijenost bankarsko- finansijskog sektora, posebno funkcionisanja sekundarnog trita hartija od vrijednosti, jer ono direktno odreuje duinu roka odlaganja troenja. 31. Transformacija novca kao izvor kapitala Sutina je u preraivakoj funkciji bankarsko finansijskog sektora, da tednju, iji je rok odlaganja troenja krai od 12 mjeseci transformie na rok dui od 12 meseci. Ovo je motiv svake banke jer na taj nain obezbijeuje vee prihode. Na taj nain, uporedo sa linom koristi, banka obezbijeuje korist i za ukupni privredni sistem, jer znaajnim iznosima kapitala omoguava uspjeno funkcionisanje trita kapitala. Ukupan iznos kapitala formiran iz navedena dva izvora predstavlja ponudu TK.

Vlasnici tednje su uesnici na TK, a oni su : pojedinci ; privredni subjekti ; dravni ili paradavni subjekti, institucije i organizacije svih vrsta i bankarsko fin. Institucije svih oblika i vrsta.

32. Korisnici kapitala Korisnici kapitala su :

pojedinci ; - privredni subjekti svih oblika ; - dravne ili paradravne institucije i organizacije, i bankarsko - finansijske organizacije svih oblika i vrsta . Pojedinci pri korienju hipotekarnih stambenih kredita ;

Privredni subjekti , kao i svi oblici dr. i paradravnih inst. i org. Mogu biti korisnici kapitala u svim njegovim pojavnim formama. Bank. Fin. Organizacije mogu se javiti u trostrukoj ulozi : - kao korisnici kapitala u svoje ime i za svoj raun ; - kao korisnici kapitala u svoje ime a za tui raun, i kao korisnici kapitala u tue ime i za tui raun. Ukupan iznos kapitala koji se trai na TK ini tranju kapitala. 33. Oblici korienja kapitala Svi oblici kapitala mogu se grupisati u dviie grupe : 1. Oblik zajmovnog kapitala, i 2. Oblik akcijskog kapitala. Zajmovni kapital : Vlasnik kapitala je povjerilac, a dunik je korisnik kapitala. Zajmovni kapital se moe pojaviti u formi : a) Investicionog kredita; b) Hipotekarnog kredita, i c) Dugoronog zajma . Dugoroni zajam je dugorpni kredit obezbijeen emisijom dugoronih hartija od vrijednosti. 34. HARTIJE OD VRIJEDNOSTI NA TRITU KAPITALA Trini materijal Hartije od vrijednost se nazivaju - EFEKTI. Sveukupnost HV ili efekata koji su u funkciji trita kapitala ini trini materijal TK. To su u stvari oni efekti putem kojih se formira i realizuje ponuda i tranja na TK. 1. Pojam hartije od vrijednosti Hartija od vrijednosti je pismeni dokument ili isprava koja imaocu iste daje odreeno imovinsko pravo Koje se moe koristiti samo pod uslovom zakonsog vlasnitva nad tom hartijom od vrijednosti. To je dokument koji mora da ispunja odreene uslove i to : - da je pismena isprava; - da je u toj pismenoj ispravi odreeno imovinsko ili lino pravo i da je korienje i ostvarivanje tog prava veoma jasno uslovljeno zakonskim vlasnitvom posjedovanjem te hartije od vrijednosti. Bitni elementi hartije od vrijednosti Da bi se jedna pismena isprava mogla smatrati hartijom od vrijednosti, neophodno je da na svom blanketu ima slijedee elemente :

1. naziv hartije od vrijednosti ;

2. naziv i sjedite izdavaoca HV; 3. tano oznaenu obavezu izdavaoca koja proizilazi iz hartije odvrijednosti ,

4. naziv firme ili ime lica na koje HV glasi; 5. mjesto i datum izdavanja i serijski broj;6. potpis izdavaoca HV. 35. Vrste hartija od vrijednosti Akcija ; Obveznica; Blagajniki zapis; Komercijalni zapis; Bankarska potvrda o depozitu ( depozitni certifikat);

6. Bankarski akcept 36. AKCIJA i akcijski kapital Akcija je hartija od vrijednosti koja glasi na dio akcionarskog kapitala. Varijabilnog je karaktera, to znai da vlasniku ne obezbijeuje unaprijed poznat, niti zagarantovan prihod. Prihod je iskljuivo zavisan i uslovljen rezultatima rada privrednog subjekta koji je do sopstvenog kapitala doao upravo emisijom tih efekata. Osim toga, visina prihoda, bez obzira na ostvarene rezultate rada,zavisna je i od odluke skuptine svih vlasnika akcije. Iz tih razloga prihod moe biti razliit od jednog do drugog obraunskog perioda. Akcija simbolizuje vlasnitvo : a) nad odreenim dijelom kapitala; i b) nad odreenim dijelom imovine ( suvlasnitvo ). Posmatrano sa aspekta vlasnitva nad imovinom jednog privrednog subjekta postoji veliki broj organizacionih formi i oblika putem kojih se vri osnivanje i rad privrednih subjekata. Najznaajniji su : akcionarska i suvlasnika drutva. Akcionarska drutva predstavljaju privredne subjekte koja su upisana u sudski registar sa tano odreenim iznosom osnivakog akcionarskog kapitala, uplaenog od strane akcionara vlasnika. Dakle, osnivanje AD se ostvaruje emisijom i plasmanom akcija. Suvlasnika drutva predstavljaju takve privredne subjekte kod kojih je u registar privrednih subjekata upisana imovina svakog od

suvlasnika posebno bez obzira na nain i oblik tog uea. To dalje znai da obaveza uplate uea ne mora biti izvrena samo uplatom u kapitalu to je sluaj od AD, ve moe biti izvrena i unoenjem odreene imovine ( zemljita, osnovnih sredstava itd. Akcijski kapital pribavljanje slobodnih sredstava na FT i njihovo angaovanje u rentabilnije svrhe . Vrste akcija 1. Akcija na donosioca i na ime; 2. Akcija sa nominalnom vrijednou i bez nom.vrijednosti; 3. Obine i povlaene akcije ; 4. Akcije sa garantovanom dividendom i bez garant.dividende; 5. Akcije koje daju vei broj glasova, sa ogranienim pravom glasa, bez prava glasa i sa kumulativnim pravom glasa; 6. Konvertibilne akcije; 7. Akcije sa odloenim plaanjem dividende; 8. Otvorene i zatvorene akcije, i 9 Nove akcije. 1. Akcije koje glase na donosioca i na ime ,- kriterij vlasnitvo; Vlasnik akcije koja glasi na donosioca, za isplatu dividende mora uz zahtjev za isplatu da podnese i odgovarajui kupon za dividendu koja dospijeva. Akcija koja glasi na ime,vlasnik akcije mora biti unijet u popisnu knjigu AD.Prenos prava vlasnitva vri se indosiranjem tih prava na novog vlasnika i upisom prenosa u knjigu akcionarskog drutva. U mnogim zemljama akcije na ime su zakonska obaveza us sluaju da iznos akcije nije u punom iznosu isplaen. Obine akcije predstavljaju onu vrstu akcija koje vlasniku iste garantuju ostvarivanje i realizaciju svih materijalnih i nematerijalnih

prava iz akcije. Povlaene ili preferencijalne akcije dividenda je unaprijed odreena tj. poznata, a samim tim garantovana. Konvertibilne akcije su akcije koje mogu biti zamjenjive, prema elji vlasnika; Akcije sa odloenim plaanjem dividendi su akcije kod kojih se unaprijed utvrdi rok u kojem se nee isplaivati dividenda. Poslije toga roka dividenda se konventira u obine akcije. Otvorene - sve akcije odreene za kupovinu i prodaju na zatvorenom tritu. Zatvorene- kupovina i prodaju u postojeem AD Osnovne razlike izmeu akcije i obveznice

1. Obveznica je za emitenta efekata dunikog karaktera , a akcija vlasnikog karaktera, 2. Obveznica se stie u posjed isplatom u gotovu ukupne kupoprodajne cijene, a akcija se moe stei uplatom u gotovu, 3. Akcije se na tritu mogu prodavati po nominalnoj cijeni, neto ispod ili iznad nominalne cijene to nije karakteristika za obveznice, 4. Obveznica, iji kurs u principu zavisi od kamate na tritu novca i kapitala,ne obezbijeuje vlasnika od poslijedica inflacije dok akcija da.

37. Instrumenti trita kapitala 1. Obveznice, 2. Dionice, 3. Fjuersi, 4. Opcije, 5. Varanti, i 6. Swap ( swap ugovori)

Obveznice-izdavalac se obavezuje da e izvriti isplatu iznosa navedenog u obveznici donosiocu. Emisijom OBVEZNICA pribavljaju se dugorona sredstva na odreeni rok. Stvara se kreditni duniko povjerilaki odnos, pa je obveznica kreditni dug.vrij. papir sa unaprijed utvrenim rokom dospijea kojim je dug podijeljen u jednake dijelove. Unutar toga roka obveznica se moe prenositi i vriti njena kupoprodaja. Obveznica ima : Plat i Talon.

Plat : Sutina fin.odnosa izmeu emit. i vlasnika. Talon : Ostvaruje se periodina naplata.

Dionica ... je dokumenat o uloenim sredstvima preduzee. Na osnovu nje vlasnik ili donosioc iste, ima odgovarajua prava, proporcionalna iznosu sredstava uloenih u vlasniku glavnicu preduzea. Prava proizilaze iz bitnih elemenata dionice: a) fiksnog iznosa naznaenog u samoj dionici; b) vrste dionice; c) rokovima isplate dividendi. Prava mogu biti materijalnog i nematerijalnog karaktera. Materijalna prava : - pravo u ostvarenoj dobiti; - pravo prvog otkupa novo emitiranih dionica; - pravo na proporcionalni dio likvidacione mase u sluaju likvidacije preduzea . Nematerijalna prava

Pravo uea u radu skuptine dioniara ; Pravo dobijanja svih poslovnih informacija, i

Pravo kontrole poslovanja preduzea uvidom u poslovne knjige. Prava se ostvaruju individualno u zavisnosti od broja dionica. Zatim, kolektivno ili preko izabranih menadera preduzea. U skladu sa brojem dionica isplauje se i dividenda (osnovni motiv). Dionice su instrumenti pomou kojih preduzee (korporacija) obezbijeuje potrebna novana sredstva za svoje poslovanje i za svoj razvoj. To su vrij.papiri koji nemaju odreeni rok dospijea. Vrste dionica Krterij : Prava : obine i prefercijalne dionice; Vlasnitva : dionice na ime i na donosioca; Garancija dividende : garantvane i negarantovane dionice; Prava kupovine : otvorene i zatvorene dionice, i Redoslijed izdavanja : dionica prve , druge i n-te emisije. Fjuersi Standarizovani ugovori o kupoprodaji vrijednosnih papira Bitni elementi : predmet - koliina fin.instr, (prven.obveznica)

vrijeme budui tano utvren dan; cijena - ugovorena; zakljuenje ugovora direktno i indirektno Sutina : Ugovor se zakljuuje danas. Razmjena neke robe (vrijed .papira,valuta, roba,) izvrie se u budunosti, na tano odreen dan, i po tano utvrenoj cijeni. Ugovor se zavrava isporukom i plaanjem. Cijene se uporeuju, i to cijena na dan sklapanja ugovora i trina cijena na ugovoreni dan. Kada cijene rastu kupac ostvaruje profit. Obratno, kada cijene padaju profit ostvaruje prodavac. Cijena ugovorena = 100 KM; Cijena trina = 95 KM;

Prodavac je u dobitku. OPCIJE Su pisani , finansijski ugovori izdati prilikom emisije vrijednosnih papira, ili pak kasnije tokom emisije, tj na sekundarnom tritu.

Na osnovu ovih ugovora vri se kupoprodaja vrijednosnih papira ili dobara u odreenim iznosima, cijenama i vremenu. Opcije daju prava imaocu a ne stvaraju obavezu da se i realizuju. Njihova vrijednost povezana je sa vrijednou dionica ili obveznica. Opcije su tzv. derivatni vrij.papiri kojim se moe trgovati na TK. Na njihove cijene utie niz faktora : - promjene tekue cijene. Rast cijena poveava i cijenu opcije. - duina vremena dospijea opcije ( dui rok utie na porast premija opcijskih ugvora); - visina dividende na obine dionice ( via dividenda na obine dionice, nia vrijednost opcije); - sposobnost uesnika na tritu da odravaju podeenu opciju VARANTI Varant predstavlja pravo koje se pridruje uz obveznicu i dionicu ( preferencijalnu),kje doputa kupovinu obinih dionica. Izdaju se sa ciljem da se povea atraktivnos emisije obveznica ili preferencijalnih dionica. TRITA ZAMJENE Pojavila su se u toku osamdesetih godina na eurotritima. Sutina : omoguuje se posuivau na jednom tritu kapitala da ostvari pristup na drugom TK putem neog partnera u poslu razmjene.

Naprimjer: Preduzeu iz BiH trebaju EUR-i, a preduzeu iz neke druge zemlje KM. Zamjene valuta obina zamjena zamjena duga u razl.valutama kamatnih stopa obina zamjena vanilla

Obina valutna zamjena - razmjena razliitih valuta; - Preduzea emituju dug uz fiksnu kamatnu stopu valute koju neko od njih moe obezbijediti. Poslije mogu zamijeniti iznose i pretpostaviti meusobnu obavezu za otplatuglavnice i kamate; -Obina zamjena kamatnihstopa = plaanja kamata po fiksnoj stopi zamjenjuju se za plaanja po varijabilnoj stopi ; - Vanilla = jedan posuiva emituje dug po fiksnoj kamatnoj stopi, a drugi posuuje po varijabiloj stopi i nakon toga zamijenjuju svoja plaanja. Tipovi zamjena : a) terminske i otplatne, opcije na zamjenu, zamjene sa pozivom i zamjene vezane za ndeks. 38. UESNICI NA TRITU KAPITALA U svim zemljama u kojima postoji i radi TK, uesnici su : 1. Investitori, vlasnici kapitala u ulozi prodavaca ; 2. Preduzetnici, korisnici kapitala u ulozi kupaca ; 3. Posrednici u formi banaka i drugih bankarskih organizacija, specijaliz. Fin. Institucija kao i berzi, i 4. Drava u ulozi regulatora i kontrolora. 1. Investitori imaju primarno mjesto i znaaj u odnosu na druge uesnike. Oni su istovremeno i vlasnici kapitala. Njihov kapital je osnov stvaranje nove nacionalne vrijednosti, bogatstva i prosperiteta. Zatita interesa investitora je kljuno pitanje na TK. Njegov interes treba prvenstveno zatiti od rizika koji dolazi od strane korisnika kapitala, od posrednika i od rizika povraaja kapitala i naplate prihoda po osnovu kamate 39. Korisnici kapitala kao uesnici na tritu kapitala Zatita od korisnika kapitala ili njegovog posrednika ogleda se u informisanju investitora o svim pitanjima na TK. To obezbjeuje donoenje odluke o prodaji kapitala iji je vlasnik.

Zatita inves. od rizika naplate glavnice i kamate pretpostavlja postojanje regulative trinog mehanizma koji investitoru garantuje povraaj po osnovu kamate, ai samo u onim sluajevima kada je odluka investitora o izboru korisnika bila dobra, pa njenoj realizaciji nije postojao rizik ulaganja. To se u savremenijim i razvijenijim trinim privredama postie efikasnom dravnom i trinom regulativom i kontrolom. Najvaniji instr. zatite investitora i ostalih uesnika na TK su:

Funkcionisanje savremenog i objektivnog sistema informisanja ; Javni karakter berzanskih operacija ; Javno objavljivanje svih informacija i odluka nadlenih organa;

40. POSREDNICI KAO UESNICI NA TRITU KAPITALA Posmatrano kvalitativno, posrednici zauzimaju najvanije mjesto na TK. U njih spadaju: -banke i druge bankarske organizacije kao posrednici izmeu investitora i korisnika kapitala, -investicioni fondovi i druge fin. inst. kao institucionalizovani posrednici investitora, i - berze kao specijalizovane institucije TK. Banke i dr. bank.organizacije su najbrojniji i najvaniji uesnici na TK. Javljaju se u ulozi : a) investitora, plasirajui svoj kapital na TK u svoje ime i za svoj raun; b) korisnika, uzimajui kapital od investitora u svoje ime i za svoj raun; c) komisonara, plasirajui kapital investitora u svoje ime a za njegov raun, i d) istog posrednika obavljajui sve transakcije na TK u ime i za raun invetitora, odnosno korisnika kapitala. Uee banaka u kupnim trinim odnosima na TK kree se od 40% do 90%. Na TK javljaju se : - depozitnebanke ; - investicione; - hipotekarne , i univerzalne banke.

41. Uloga banka na trzistu kapitala Uloga Depozitne ili komercijalne banke na svakom TK je realizacija njihove tzv preraivake funkcije, tj. sposobnosti za transformaciju novca u kapital. S toga njihov je rad zakonski regulisan i nalazi se pod kontrolom CB. Posebna panja je usmjerena na prikazivanju tednje i depozita i plasmana sredstava iz njih, kao i pridravanja koeficijenta plasmana prema strukturi izvora sredstava. Tano je odreen procenat koliko se od tednje moe plasirati na rok dui od 12 mjeseci. Tako npr. procentom se utvruje da jedna depozit banka moe samo 30% od ukupnog iznosa tednje i depozita sa ronou od 6-12 mjeseci transformisati u kapital, ili 20% sa ronou 3-6 , 5% ispod roka od 3 mjeseca. Kada se utrdi ogranienje koeficijentom : ukupan plasman = 100.000 KM mora imati pokrie 80.000 KM iz dugoronih izvora a 20.000 KM iz izvora na rok do 12 mjeseci ( 4 : 1 ). Odnos utvruje CB. 109

Investicione banke

- su po obimu kapitala najvei uesik na TK. One na trite izlaze sa sredstvima koja predstavljaju kapital. U odnosu na depozitne banke one nemaju razuenu mreu svojih filijala. Stoga na sekundarnom TK njihova uloga je znatno manja u odnosu na dep.banke. Hipotekarne banke se pojavljuju u ulozi investitora, korisnika kapitala, ili posrednika. Njihov ukupni plasman je pokriven hipotekom nekretnine. S toga od posebnog su znaaja za stvaranje uslova za razvoj gradova sa aspekta stambenog , infrastrukturnog i poslovnog prostora , ureenja i korienja gradskog i dugog zemljita. Samim tim slue za ostvarivanje ciljeva socijalne politike vezane za stambenu i komunalnu djelatnost.

Univerzalne banke - su proizvod savremenog kretanja na bankarsko-finansijskom sektoru. Nastale se kao rezultat negativnih pojava banaka klasinog tipa, posebno depoz. i inves.ba. Posebnu panju posvjeuju jaanju vlastitog kapitala sopstvenim emisijama HV i poveanju likvidne rezerve. Imaju razuenu mreu svojih filijala. tedionice su spec.fin. org. Stoga i njihova uloga na TK je neto drugaija u odnosu na banke. Osnivaju ih drava ili najee optina. Uloga na TK se sastoji u :

- mobilizaciji kapitala putem izdavanja emitovanja sopstvenih ili najee komunalih HV-efekata, zajmovnog karaktera na kom podruju ostvaruju velike rezultate. - plasiranju mobilisanog kapitala svojim komitentima; - transformaciji novca u kapital pri emu biljee veliki rezultat, ak vei i od depozitnih banaka, jer imaju veliki broj svojih filijala; - znaajnom obimu transakcija na sekundarnom tritu. teditnokreditne zadrge Predstavljaju ban.orga. od znaaja za svoje osnivae. Najznaajnije su tedno-stambene zadruge. Imaju veliki kapital sakupljen os svojih tedia. Upravo oni se i kreditiraju, prvenstveno radi ostvarivanja stambene i socijalne politike. Na TK uestvuju sa svojim kapitalom na strani ponude. Imaju odreene poreske beneficije to im daje odreene prednosti kao uesniku na TK.

42. Uloga investicionih fondova i dr. Fin. institucijama Investicioni fondovi i druge finansijske institucije kao uesnici na tritu kapitala 1. Investicioni fondovi- nastali su uslijed brzog razvoja TK u ind.raz. zemljama (SAD,Japan). Ipak, prvi oblici se susreu u Belgiji, a poetkom ovoga vijeka u Engleskoj. Dotadanji bankarski sektor postao je konica daljeg razvoja trinih odnosa i TK uopte. Njihovim osnivanjem upotpunjenja je struktura ban.fin.sektora. Poveana je konkurentnost. Ostvaren je savremeni pristup trinim transakcijama to je dovelo do naglog razvoja TK. U zavisnosti od org. formi i karaktera, investicioni fondovi mogu biti : zatvorenog i otvorenog tipa i dravni investicioni fondovi. Inv.fond zatvorenog tipa osniva se emisijom akcija koje garantuju njihovim vlasnicima sva prava koja akcija u sebi sadri. Ima naziv zatvroren jer je unovavanje akcije mogue jedino na sekundarnom tritu.

Investicioni fondovi otvorenog tipa - se osniva sa ciljem da vlasnik akcije moe svakog momenta da proda svoju akciju samom fondu i tako povue nazad svoj uloeni kapital. To obezbjeuje znaajan razvoj fonda. Ujedno stie se maks.povjerenje kod investitora. Istina, to stvara veliki rizik od nelikvidnosti,jer uzimajui u obzir obavezu o unovljivosti akcija u svakom momentu, ovaj fond se izlae riziku nelikvidnosti.

Dravni investicioni fond je naroito pogodan za zemlje sa nedovoljno razvijenim TK, jer se smatra da je sa aspekta sigurnosti plasmana ovaj fond najpouzdaniji i najsigurniji. Obino je osnovan u formi fonda otvorenog tipa i predstavlja jednu od najvanijih fin.inst. ijim ueem se ostvaruje rad TK na jednoj, i njegov stabilan prosperitet na drugoj strani. Ciljevi koji se ostvaruju osnivanjem i funkcionisanjem IF su: - kljuna uloga za stabilizaciju i razvoj trita; - da dospije do pojedinaca sa neznatnim iznosom kapitala pa ak i do onih koji nisu vidjeli berzu ili akciju, koju e koliko ve sutra kupiti i koristti prava iz nje; - da mobilie znaajan tezaurisani kapital prodajui svoje akcije milionima sitnih investitora koji po prirodi stvari, ne mogu poznavati ili pak to ne ele sva obijeja ponude. Pri tome se fond nalazi u ulozi zatitnika njihovih interesa kao i garanta da su uslovi koje im fond nudi najpovoljniji i najsigurniji. Na taj nain fond dolazi do ogromnog kapitala koga preko TK plasira na najbolji nain; - ostvarivanje elemenata socijalne politike u smislu da dolazi do bogaenja velikog broja malih investitora. To se postie izdvajanjem jednog dijela novoemitovanih akcija ( 10-20%) koje se mogu prodavati samo odreenom sloju investitora, po neto povoljnijim uslovima. Na taj nainveliki broj pojedinaca uveava svoju imovinu kroz dividendu na akciji, putem povoljne cijene kotanja i kroz porast cijene akcije na sekundarnom tritu, jer akcije fondova iz godine u godinu biljee porast.

43. Osiguravajua drutva i penzioni fondovi Raspolau sa ogromnim iznosom mobilisanog kapitala putem tzv automatske tednje kojom se ostvaruju redovna plaanja :

- premije za socija. osiguranje i zatitu, za fondove zdr.za., za nezaposlenost i sl. - premije za osiguranje ivota i imovine, za osiguravajue fondove, i - za penziju ili rentu u penzione fondove. Ove institucije, s obzirom na automatizam i redovnost priliva kapitala su od velikog znaaja za funkcionisanje TK, naroito u onim periodima kada zbog permanentno vee tranje od ponude ispoljava tendenciju nervoze i napetosti. Dakle, osnovna karakteristika ovih uesnika na TK,najkrae se moe izraziti u kvalitetu kapitala sa kojim raspolau na jednoj strani, i rokom plasmana tako automatski mobilisanog kapitala, na drugoj strani. Osnovni oblik ulaganja kapitala je hipoteka i obveznica. Ove institucije na TK nastupaju uglavnom u ulozi investitora, rjee u ulozi korisnika, a nikada kao isti posrednici. Ostale specijalizovane finansijske institucije 1. Holding kompanije, korporacije i dr. oblici AD, koja imaju sopstvenu fin. instituciju za obavljanje transakcija sa kapitalom; 2. Specijalizovane inst. za preuzimanje i plasman emisije i preprodaju efekata, i 3. Na hiljade privatnih brokerskih i posrednikih institucija i konsalting firmi koje imaju licencu za isto posredovanje izmeu invenstitora i korisnika kapitala tzv. agenata ili agencija. 1. Osnovni motiv Holding kompanija i dr. AD u principu nije zarada po svaku cijenu, ve prije svega, fin.povezivanje privr.subj. iste ili sline djelatnosti, odnosno grane- horizontalni holding ili raznih privrednih subjekata koji u osnovi koriste istu sirovinu vertikalni holding. 2. Specijalizovane inst. Za preuzimanje i plasman emisije i preprodaju efekata osnovni motiv zarada. Ostvarivanje na razlici u cijeni. Nastupaju uvijek u svoje ime i za svoj raun. Ponekad se i udruju i tako nastupaju na TK izazivajui znaajne oscilacije. 3. Privatne brokerske i posrednike institucije imaju specifinu ulogu na TK jer nastupaju uvijek kao posrednici izmeu investitora i korisnika kredita. Samim tim tr. transakcije obavljaju za tue ime i za tui raun, a nikada u svoje ime i za svoj raun.

Provizija je osnovni izvor prihoda. To odreuje i veliinu ovih institucija. ( od jednog ovjeka-agenta sopstvene brok.kur do brok. Saveza i kompanija.

44. Ostale specijalizovane finansijske institucije BERZE EFEKATA KAO UESNIK NA TRITU KAPITALA - postoje u svim zemljama gdje postoji TK. Osnovni cilj da nakon dnevne koncentracije ponude i tranje za kapitalom na jednom mjestu omogui : a) razmjenu ponude sa tranjom na maks.moguem kvalitativnom i kvant. Nivou, b) utvrivanje trine vrijednosti efekata, a time i realne vrijednosti ukupne imovine i nacionalnog bogatstva, i c) stabilnost trinih uslova i odnosa u transakcijama sa kapitalom. 45. DRAVA KAO UESNIK NA TK - javlja se u ulozi : - investitora ; - korisnika ; - regulatora ;

- kontrolora . 46. Trite kapitala i berze Pojam berzi

Rije berza : - potie od franc.rijei bourse-mjesto gdje su se sastajali trgovci poetkom XV vijeka; Nastale su sredinom XVI vijeka u Londonu , 1566- Royal Exchanvaleurs dananja Stock Exchange i u Parizu 1563- Bourse de valeurs. Berza predstavlja organizovani prostor (trite) na kojem se kupuje odreena roba. To je poslovni objekat gdje se kupuje i prodaje novac, hartije od vrijednosti, devize, i roba. 47. Pojam i vrste berze U zavisnosti od toga ta je predmet trgovine dijele se na : 1. Efektne berze ; 2. Novane berze ; 3. Devizne berze, i 4. Robne ili produktivne

48. Berzanski poslovi i nain poslovanja berze Efektne berze - kupovina i prodaja finansijskog kapitala : akcija, obveznica, certifikata.

Efektne berze predstavljaju organizovani tr.mehanizam, inst. osposobljene za posjedovanje informacija o kretanju kurseva efekata to ima prvorazredan znaaj za voenje poslovne poltike svih subjekata. Stabilnost kretanja na berzi efekata: kurseva, ponude i tranje ,je osnova stabilnosti cjelokupne ekonomije. To je ustvari tri. kapitala. 49. Mehanizam formiranja berzanskog kursa Funkcija berze efekata je u tome da obezbijedi stalno trite HV po prihvatljivim cijenama. Efektne berze mogu biti : Terminske i Promptne. Terminske vre se transakcije HV , kojima se obaveze ne izvravaju odmah ( promptno), ili neposredno nakon zakljuivanja ugovora, ve naknadno, u utvrenom roku, Promptne berze efekata poslovi vezani za transakcije HV se vre dnevno. Novane berze Predstavljaju trine transakcije, tj. kupovinu i prodaju kratkoronih novanih sredstava i HV koje se kotiraju na tr.novca. Predmet kupovine i prodaje je iralni ili depozitni novac ( vikovi novca utvreni na odreeni dan ili sat) i kratkoronih HV koje emituje CB, ili ona proglasi takvim HV. To je primarno nov.tr. Na sek. tr. novca se vri kupovina i prodaja svih hartija od vrijednosti. Prednosti : Ponuda i tranja su na jednom mjestu i u isto vrijeme, tako da je utvrivanje cijene novca ( kamate)efikasnije i bre nego na drugim tritima.

Devizna berza - kupovina i prodaja deviznih sredstava. Na ovom tr. se usklauje ponuda i tranja deviza i utvruje devizni kurs, kao cijena deviza. Na dev. Tritu sve transakcije vre brokeri u tue ime i za tui raun. Meutim, mogu se pojavljivati i dileri kao trgovci devizama. Na deviznim berzama se obavljaju prometni i terminski poslovi. Prometni poslovi se odnose na kupovinu i prodaju deviza odmah, ili najkasnije dva dana od obavljene operacije. Ovdje CB moe po potrebi da intervenie u cilju zatite deviznog kursa. Terminski poslovi se odnose na kupovinu i prodaju deviza na odloeni rok bez intervencije CB u cilju zatite deviznog kursa.

50. Poslovanje na berzi Berza se javlja kao centralna institucija ekonomskog mehanizma, preko koje pulsira ukupan privredni ivot. Ona predstavlja barometar stanja privrede i glavni indikator konjunkture nacionalne ekonomije. Preko berze se dobijaju brze informacije o uzletu ili slabljenju konjunkture u privredi. Ona omoguava vlasnicima kapitala da svoj kapital uloe unosno, a investitori (korporacije, drava, banke i dr.) da dou do

svjeeg kapitala. Trgovina se vodi dosta dinamino, a za laika potpuno nerazumljivo. Sporazumjevanje se vri odreenim gestovima ruku u dvorani, sa tano utvrenim signalima (otvorena aka znai prodato, dlan okrenut licu kupovinu akcija).Kupac, koji je eli da kupi akcije, odmah e biti obavijeten o transakciji. Vrijednost akcije e uplatiti za tri dana i proviziju brokeru. Akcije se ne dobijaju u ruke, ve ostaju u nekom trezoru. Cijenu akcije odreuje ponuda i tranja i samog procesa kupovanja i prodaje. 51. Vanberzansko trgovanje hartijama od vrijednosti Trgovanje se odvija legalno pored berzi. Pod vanberzanskim trgovanjem se podrazumijevaju sve operacije dugoronih HV koje se odvijaju izvan zvanine berze. Ovde nema sala za trgovanje, nema tano odreenog mjesta gde bi se susretala ponuda i tranja efekta. Na ovom tritu dileri i brokeri u direktnim kontaktima, koristei telefone, kompjutere i dr. stupaju u direktnu vezu i vre kupovinu i prodaju efekta. Ovaj oblik poslovanja je indirektno pod regulativom koja je donesena za berze. Institucije u vanberzanskom sistemu: -Brokerske i dilerske kue, -Investicione banke, -Firme koje se bave garantovanjem ili distribucijom nove emisije HV, -Kue specijalizovane za trgovanje obveznicama, -Ostale institucije koje su dobile odobrenje promjene berzanskim propisima. 52. Uloga banaka kod primarne emisije HV U savremenoj trinoj privredi banke postaju direktni uesnici na tritu kapitala, posebno u primarnoj i sekundarnoj emisiji akcija. Posebno se odnosi na investicione banke. One savjetuju svoje klijente, vre im razne administrativne poslove u procesu primarne emisije HV, kao i da vre prodaju HV. Kada se provjeri finansijska strana preduzea, sklapa se ugovor izmeu banke i emitenta. Banka dobija status organizatora emisije, pri emu formira dve grupe: prva ini sindikat (konzorcijum) potpisnika emisije, druga se bavi prodajom HV. Investiciona banka na osnovu ugovora preduzima sve operacije u vezi s plasmanom HV. Banka se javlja u ulozi garanta i organizatora prodaje, zbog ega ostvaruje znaajan prihod na bazi provizije i eventualno nastalih kursnih razlika