Marko Tmušić

JAVNA POTROŠNJA – TEMELJ SVEUKUPNOG RAZVOJA SAVREMENOG DRUŠTVA

(Sreten Sokić „Ekonomija javne potrošnje“, Čigoja štampa iFakultet političkih nauka, Beograd, 2011. godine)

Moderna država 21. vijeka postaje sve bogatija u funkcijama koje obav-lja. Polje državnog djelanja postaje sve šire, njena uloga u regulisanju društve-no – političkih, pa samim tim, i ekonomskih tokova, postaje sve značajnija i, može se slobodno reći, nezamjenjiva. U skladu sa tim, razvija se niz funkcija u državnoj nadležnosti, među kojima posebno mjesto zauzimaju ekonomske funkcije. Država postaje garant obezbjeđenja osnovnih dobara – javnih doba-ra, u cilju zadovoljavanja javnih potreba svojih građana. Država, dakle, postaje servis u službi svojih građana, u pravom smislu te riječi. Ona mora raspolagati neophodnim materijalnim sredstvima, kako bi na najbolji mogući način mo-gla da obavi ovu svoju ulogu. Naučna oblast koja se bavi analizom prikuplja-nja, ekonomisanja i raspodjele materijalnih sredstava od strane države, jesu javne finansije.

Pored svog izraženog teorijskog značaja, javne finansije predstavljaju i ne-posrednu državnu djelatnost. Ovo polje praktične djelatnosti javnih finansija svake zemlje, samim tim i Srbije, otvara niz nedoumica, dilema. Počev od nači-na na koji se ta sredstva prikupljaju, preko upravljanja tim sredstvima, pa sve do najvažnijeg dijela, njihove raspodjele. Kuda će sredstva biti proslijeđena, gdje će biti potrošena, kakav će ekonomski ishod njihove upotrebe biti? Da li će dopri-nijeti ekonomskoj stabilnosti, ili će produbiti ekonomsku krizu?

Pred čitaocima se nalazi naučna studija koja pruža odgovore na ova pi-tanja. Prof. dr Sreten Sokić u svojoj knjizi „Ekonomija javne potrošnje“, na 378. strana (9 glava) otvara niz pitanja koja se odnose na ovu problematiku. Svoja razmatranja započinje odnosom države i savremenih ekonomskih promjena, posmatrajući taj odnos kroz prizmu relacije ekonomske i političke demokra-tije. Posebno ističe da bez ekonomske nema ni političke demokratije. U knjizi dijeli mišljenje savremenih teoretičara na ovom polju i ističe: „…da na po-stojećim osnovama, pojavnim oblicima i iskustvima nema pozitivnih impulsa ekonomskih i demokratskih institucija i demokratije kao celine. Neophodna je potreba (hitna po vremenskoj dimenziji) projektovati novi demokratsko – ekonomski samopogon, realnog i utemeljenog u mogućnostima, a ostvarivog u budućnosti.“ (str. 20).

552 FPN | GODIŠNJAK BR. 5, JUN 2011. | IV DEO: Osvrti, prikazi, recenzije

Autor u svojoj knjizi ističe neophodnost uvažavanja globalnih ekonom-skih tendencija, pogotovo u oblasti javnih finansija. Država poprima sve više regionalni, nadnacionalni karakter. Središnje mjesto u analizi savremene dr-žave zauzimaju upravo ekonomske funkcije. Prof. Sokić posebno ističe da je u skladu sa evolucijom ekonomskih funkcija države neophodno razvija-ti i državni aparat, koji će obezbjeđivati realizaciju tih ekonomskih funkcija. Međutim, razvija tezu da taj aparat nikako ne smije da preraste u mašineriju za „rasipanje“ materijalnih sredstava, već da, posredstvom adekvatnih institu-cija, prikuplja, ekonomiše i raspodjeljuje ta sredstva, na osnovu principa eko-nomske stabilnosti, efikasnosti i pravičnosti.

Najvažniji segment javnih finansija, koji je i centralna kategorija, „ve-zivno tkivo“ u analizi prof. Sokića, jeste javna potrošnja. Javna potrošnja je-ste najznačajniji segment javnih finansija, jer umnogome utiče na ekonomsku stabilnost određenog društva. Može da bude važan pokretač ekonomskih re-formi, ali i „epicentar“ ekonomske krize određenog društva. Zbog te činjenice, neophodno je razlikovati javnu potrošnju od javnih finansija, jer javna potroš-nja predstavlja značajno širi koncept u odnosu na javne finansije: „…da je jav-na potrošnja, pojmovno, po značaju i obuhvatu aktivan segment unutar višeg stupnja pozicije u ukupnosti proizvodnje, društvenog života i razvoja. Da je u funkciji: a) ispoljavanja i vrednosnih okvira efektivnog tržišta, aktiviranja šted-nje i pospešivanja investicija, b) progresivnog razvijanja znanja, nauke i stvara-laštva, v) zdravlja naroda, g) obrazovanja, uživanja, d) socijalnog aspekta života, e) da je u slobodnoj inicijativi lokalnih zajednica i drugih progresivnih poten-cija i delanja. Istovremeno su javne finansije karakteristične za sadržaje finan-sija države“ (str. 227.). Autor posebno podvlači da su javne finansije zadužene za finansijsku djelatnost države.

Javna potrošnja je u ovoj studiji razmatrana kroz jedan istorijski osvrt od-nosa države i ekonomije, posebno u periodima ekonomskih kriza i ratova, ali i promjena oblika uređenja političkih sistema. Javna potrošnja je uvijek bila jedan od važnih pokretača ekonomskih preokreta, a tu ulogu dobija sa razvojem uti-caja države na ekonomske tokove i procese. Ovaj koncept svoje teorijsko upo-rište nalazi u učenju Dž.M. Kejnza i njegovoj izvanrednoj studiji „Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca“ iz 1936. godine, koje nikako ne gubi na aktuelnosti. Javne finansije i javna potrošnja su našle uporište u reformskim pokušajima ka-pitalizma, ali i socijalizma. Interesantno je, a što autor posebno podvlači, da iako je riječ o međusobno protivrečnim političko – ekonomskim sistemima, uprav-ljanje javnom potrošnjom se odvija na isti način. U kapitalizmu gdje dominira proizvodnja radi proizvodnje, tj. gdje se život kapitaliste svodi na akumulaciju kapitala, a vrlo malo mu ostaje za sopstvene, lične potrebe, „samofunkcionisanje ekonomije, što podrazumeva i adekvatnu raspodelu proizvoda za akumulaciju i

553Marko Tmušić | JAVNA POTROŠNJA – TEMELJ SVEUKUPNOG RAZVOJA SAVREMENOG DRUŠTVA

druge svrhe, pri čemu je i sama država podređena ovom stanju, ostaje ipak za-kon ove epohe.“(str. 102.). I kapitalizam i socijalizam se prema pojedincu, po-smatrano sa aspekta javne potrošnje odvijaju na isti način. Vrlo malo sredstava ostaje za njegove lične potrebe. Kada govorimo o socijalizmu, na prvi pogled ovakav zaključak se čini pogrešnim. Međutim, rasvjetljavanju ove nedoumice doprinosi koncept „okrnjenog prinosa“ Karla Marksa, koji je prof. Sokić poseb-no analizirao. Suština „okrnjenog prinosa“ jeste da, nakon što se od cjelokupnog društvenog proizvoda odbiju utrošena sredstva za proizvodnju, dodajni dio za proširenje proizvodnje, zatim, sredstva koja se odvajaju u slučaju nesrećnih slu-čajeva, potom sredstva koja se ne odnose na proizvodnju, zatim, sredstva za za-dovoljavanje zajedničkih potreba (škole, zdravstvene ustanove, itd.), sredstva za fondove za nesposobne za rad, tek tada dolazimo do onog, veoma malog dije-la sredstava potrošnje koji se odnosi na individualne potrebe. Kako se u knjizi ističe, i ovaj mali dio koji pripada radniku jeste „organski deo javne potrošnje i vrši se po diktatu države – prema radu.“ (str. 150.). Analiza prof. Sokića obu-hvata i evolutivni put javne potrošnje u nizu ekonomskih reformi našeg društva. Međutim, ispostavilo se da je javna potrošnja bila, usled pogrešne ekonomske politike, generator krize koja će kulminirati u procesu tranzicije 1988/89. godi-ne, i kasnije, čije se posledice osećaju i danas.

Značajan doprinos naučne studije koja je pred nama, jeste što nam nudi je-dan hronološki osvrt na reformski put javnih finansija i javne potrošnje kod nas. Analiza započinje sa reformama iz 1965. godine, koje su imale za cilj da utiču na karakter cjelokupnog privrednog sistema, da smanje ulogu planskog upravljanja ekonomijom i da polako doprinesu jačanju uloge tržišta. Međutim, ove refor-me nisu urodile plodom, te su za rezultat imale upravo pojačavanje centraliza-cije javne potrošnje, tj. pojačavanje državnog uticaja na cjelokupne ekonomske tokove. Kako prof. Sokić posebno naglašava, kao posledica se javila dogovorna ekonomija, odnosno „time je praktično potisnuto i tržište i planiranje, formirala se dogovorna ekonomija, koju odlikuje tri miliona društvenih dogovora i samo-upravnih sporazuma, ogroman broj zakona i drugih propisa, od kojih su mnogi mrtvo slovo na papiru.“ (str. 160.) Nastavak reformi se vezuje za 1972. godinu, čiji se značaj ogleda u proširenju poreskih subjekata i usavršavanja formi poreskih oblika, te regulisane poreske „osnove“ i samostalnosti republika. Međutim, za analizu javne potrošnje značaj ove reforme se ogleda u činjenici da se započinje praksa finansiranja djelatnosti kojima se zadovoljavaju zajedničke potrebe rad-nika i građana uz pomoć i posredstvom samoupravnih interesnih zajednica. Kao forma finansijskih osnova zadovoljenja ovih potreba, javlja se slobodna razmjena rada, koncept kome je autor posvetio posebnu pažnju, a koji svoje normativno uobličenje dobija u Ustavu iz 1974. godine. Slobodna razmjena rada je inicija-tiva radnika koja se ogleda u formiranju institucionalnih oblika sa ciljem zaštite

554 FPN | GODIŠNJAK BR. 5, JUN 2011. | IV DEO: Osvrti, prikazi, recenzije

radnika i omogućavanja realizacije njihovih zajedničkih potreba. Međutim, kako prof. Sokić ističe, „…samoupravne interesne zajednice i način na koji se u njima i preko njih ostvaruje slobodna „razmena rada“ gotovo da su „neiscrpni izvor“ de-stabilizacionih efekata.“ (str. 164.) Reforme iz 1982. i 1983. godine, uobličene u Dugoročnom programu ekonomske stabilizacije, imao je neke pozitivne polazne osnove, ali se ipak nije mogao održati, jer je predstavljao samo „kompromis sa dotadašnjim privrednim sistemom“. Sistem udruženog rada, karakterističan za navedeni reformski zahvat, naišao je na snažan otpor socijalističkog samouprav-nog sistema, te, kao takav, nije mogao da zaživi, tj. održavao se sve do 1988. go-dine, kada nastupa novi set reformskih rešenja javne potrošnje i, uopšte, fiskalne politike kod nas. Međutim, bitno je napomenuti da u tom periodu mi započinje-mo jedan, u tom trenutku, a i danas, najznačajniji proces reformskog preobražaja cjelokupnog društva, pa samim tim, i političke i ekonomske sfere, kao njegovih neraskidivih i međusobno povezanih segmenata. Riječ je o procesu tranzicije. Dakle, ni javne finansije i javna potrošnja nisu mogle biti izostavljene. Štaviše, u zavisnosti od toga na koji će se način pristupiti reformama ovog segmenta eko-nomije i ekonomske politike, kasnije je detereminisan i njihov konačan ishod. Možemo reći da se u ovaj, nimalo lak i veoma odgovoran posao, pristupilo i sa previše ambicija i, što je i karakteristično za nosioce novog reformskog koncepta kod nas, sa težnjom da se u potpunosti raskine sa „starim“ sistemom i da se po-stave nove osnove i novi temelji nove ekonomije i nove politike, novog društva u cjelini. Međutim, dovoljno je samo reći da i nakon više od dvije decenije taj posao kod nas nije završen, a da su mnoge zemlje koje su, čak iako su kasnije od nas za-koračile u proces tranzicije, ovaj posao privele kraju i to veoma uspješno. Bitno je dodati da je, pored izraženog subjektivizma i političke samovolje nosilaca vlasti, postojao i niz objektivnih razloga zbog kojih navedene reforme nisu mogle da zažive na pravi način. Ratna dešavanja na našim prostorima, kao i brojne razor-ne posledice koje ona nose, prvenstveno po našu ekonomiju, dovele su do toga da, kada govorimo o javnim finansijama i javnoj potrošnji, na sceni je nastupila tendencija „nekontrolisanog zahvatanja“ sredstava za javnu potrošnju, „radikalno smanjenje materijalne osnove produkcije, osiromašenje životnog standarda, i dr. sa snažnim tendencijama finansijskog kraha koji se ispoljio kao inflatorni tok re-produkcije života i rada.“ (str. 174 – 175.). Dakle, javne finansije i javna potrošnja su, posmatrano kroz analitički osvrt reformskih pokušaja kod nas, predstavljale osnovu promjena na bolje, odnosno „kopernikanski obrt“ progresa ekonomije u cjelini. Međutim, ispostavilo se da je način na koji se upravljalo javnim finansija-ma i javnom potrošnjom dovelo do toga da taj segment ekonomije bude i sredi-šte cjelokupne društvene, pa samim tim, i političko – ekonomske krize. Ono što najviše zabrinjava, a što prof. Sokić u više navrata podvlači u knjizi, jeste da taj trend i dalje opstaje, uprkos iskustvima iz prošlosti.

555Marko Tmušić | JAVNA POTROŠNJA – TEMELJ SVEUKUPNOG RAZVOJA SAVREMENOG DRUŠTVA

Prof. Sokić analizira niz institucija javnih finansija, među kojima posebno mjesto zauzima budžet. Budžet je veoma značajan indikator uspješnosti eko-nomskih reformi, i umnogome determiniše karakter i tok ekonomske politike. Autor ističe da je i budžet često „u službi“ političke elite i, u tom slučaju, služi uvećavanju političke moći struktura na vlasti. Ovakav odnos prema budžetu, javnoj potrošnji i javnim finansijama ima isključivo negativan karakter čiji je odraz vidljiv u višedecenijskom posrtanju ekonomske politike Srbije i ekonomi-je u cjelini. Da bi se ovo izbjeglo, teorija javnih finansija je razvila niz budžetskih načela, kako bi se spriječila zloupotreba budžeta. Međutim, i pored navedenih težnji, evidentan je raskorak između naših želja, ambicija, sa jedne strane, i „su-rove“ realnosti, sa druge strane. Jedan od uzroka jeste i neefikasna budžetska politika, zatim nedomaćinski odnos prema sopstvenim ekonomskim resursima i potencijalima, koji su, uzgred rečeno, veoma skromni.

U studiji se posebno analizira i porez, kao jedan od najznačajnijih vidova javnih prihoda. Razvija se i koncept poreske politike, kako bi se uskladili ci-ljevi države, sa jedne, odnosno, ekonomske mogućnosti građana, sa druge stra-ne. Značaj poreza po stabilnost određenog društva je posebno izražen u knjizi na sledeći način: „…porezi imaju neposrednu ulogu u očuvanju ili rušenju i promeni datog društvenog uređenja. Ovde se porezi pretvaraju u svojevrsnu poresku politiku sa aktivnim učešćem u projektima društvenog progresa, ili regresa.“ (str. 235).

Na osnovu krucijalnih analiza koje su izvedene u ovoj studiji, može se za-ključiti da su javne finansije i javna potrošnja, kao njihov najznačajniji segment, veoma važni za određeno društvo, za njegov uspješan razvoj. Javna potrošnja, kao što se u knjizi može vidjeti, predstavlja „kamen temeljac“ uspješnog eko-nomskog rasta i razvoja svake zemlje, pa i Srbije, ali samo ako se sa javnom po-trošnjom postupa uvažavajući ekonomske zakonitosti, kao i objektivne datosti i mogućnosti određenog društva. Naučno djelo prof. dr Sretena Sokića otvara niz pitanja vezanih za oblast javne potrošnje, ali i nudi niz rešenja na koji na-čin treba pristupiti javnoj potrošnji, kao pokretaču ekonomskog rasta i razvoja. Tu država treba da odigra ključnu ulogu, ali se, pre svega, misli na savremenu, modernu državu neopterećenu dominacijom politike nad ekonomijom i ličnih političkih ciljeva i ambicija, te državu koja će se kao „dobar domaćin“ odnositi prema svojim resursima i potencijalima, javnim finansijama i javnoj potrošnji, pa, samim tim, i svojim građanima u celini. Ona je pravi uput kako postaviti i rešavati stvarne probleme u oblastima ekonomije javne potrošnje.

Posebno naglašavamo da je autor u knjizi „Ekonomija javne potrošnje“ ponudio jedan novi, veoma značajan, politikološki analitički pristup javnim fi-nansijama i javnoj potrošnji. Javna potrošnja se posmatra u svjetlu promjena oblika društvenog i državnog uređenja. Karakter, obim i politika upravljanja

556 FPN | GODIŠNJAK BR. 5, JUN 2011. | IV DEO: Osvrti, prikazi, recenzije

javnim finansijama umnogome su determinisani politikom u cjelini. Međutim, i uspješnost određene politike zavisi od načina na koji se upravlja materijalnim sredstvima, tj. javnim finansijama i javnom potrošnjom. Analitički pristup prof. dr Sretena Sokića daje teoriji (ali i praksi) javnih finansija jedan novi pravac, pritom uvažavajući objektivne datosti i realne mogućnosti cjelokupne ekonomi-je Srbije, ali i savremene tendencije javne potrošnje. Zahvaljujući sadržaju knjige, ova naučna ekonomska oblast – teorija i praksa javnih finansija – bogatija je za naučno djelo originalnog metodološkog i analitičkog pristupa i izuzetno zna-čajnog teorijskog dometa.