2018-yil. 3-son. - tilvaadabiyot.uztilvaadabiyot.uz/wp-content/themes/twentytwelve/images/3-son_2018_uz.pdf · 4 e-mail: [email protected] Dolzarb mavzu ehtiyojlarini inobatga

Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart.

Jur nalda nashr etilgan maqolalarda mual lifl arning tahririyat nuqtayi nazariga muvofi q kelmaydigan fi kr-mulohazalari bosilishi mum kin.

Tahririyatga kelgan qo‘lyozmalar taqriz qilin-maydi va muallifga qaytarilmaydi.

Bosmaxonaga 16.03.2018-yilda topshi ril-di. Ofset usulida chop etildi. Qog‘oz bichimi 60x841/8. Shartli bosma tabog‘i 6,0. «Times» garniturasi. 10, 11 kegl. «KOLORPAK» MСHJ bos ma xona sida chop etildi.

Manzil: Toshkent sh. Yashnobod tum., Elbek 8.Buyurtma № 17-661. Adadi 13200 nusxa. Bahosi kelishilgan narxda.

Tahririyat manzili:100011, Toshkent shahri, Navoiy ko‘chasi, 30-uy.

Telefon: (0 371) 244-04-18, 244-04-15, 244-20-63, 244-26-89.

e-mail: [email protected] veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz

O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligida 2014-yil 19-dekabrda

0055-raqam bilan qaytaro‘yxatga olingan.

2018-yil. 3-son.

1991-yildan chiqa boshlagan

Bosh muharrir: Bahodir JOVLIYEV

Tahrir hay’ati:Ulug‘bek INOYATOV

Nizomiddin MAHMUDOVKadirbay BEKTURDIYEV

Nargiza RAHMONQULOVAMamatqul JO‘RAYEV

Maqsudjon YO‘LDOSHYEVSirojiddin SAYYID

Jabbor ESHONQULOVAbdurahim NOSIROV

Abduhamid MUXTOROV(bosh muharrir o‘rinbosari)

Shahnoza JO‘RAYEVAJamoatchilik kengashi:

Muhammadjon ALIYEVErgesh ABDUVALITOV

Manzura DADAXO‘JAYEVALutfullо JO‘RAYEV

Ehson TURDIQULOVValijon QODIROVSahifalovchilar:

Akmal FARMONOVGulnoza VALIYEVA

Nashr uchun mas’ul:Uldona ABDURAHMONOVA

Nargis BOBODJANOVA

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasining FILOLOGIYA va PEDAGOGIKA fanlari bo‘yicha doktorlik

dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrdir.jurnali

MUNDARIJADOLZARB MAVZU

Uldona Abdurahmonova. Tayanch maktablar – sifatli ta’lim asosi .......................................................... 3 Nigora O‘rolova. Hamid Olimjon va Zulfi ya izdoshlari ................................................................................ 5Nilufar Namozova. Millatning yuzi bo‘lgan universitet ............................................................................ 7

DARS – MUQADDASGulnora Rahmanova. Ilm subhidagi nur ham kitobdir .............................................................................. 11Nasiba Iskandarova. Harfl ar yomg‘iri .................................................................................................... 13Xurshida Nishonova. O‘zbek tilim o‘tmishdan ajib hikmat so‘zlaydi ................................................... 14Shahlo Karimova. Umidbaxsh tuyg‘ular tarannumi............................................................................... 18Azimjon Davronov. Ayol – oila ko‘rki ................................................................................................... 20

ILG‘OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARShahlo Xamrayeva. Ta’limda korpusdan foydalanish ........................................................................... 22Abdusattor Sodiqov. Shunday muallimlar bor ..................................................................................... 23Ziyoda Azimova. Ma’naviy tarbiyani shakllantirish omillari ................................................................... 24

TEACHING ENGLISHTried and Tested Time-Management Techniques ................................................................................ 26Blogging for Business – the Crucial Preparation Phase ....................................................................... 27

TO‘GARAK MASHG‘ULOTLARIDildor Nurmuhamedova. Nutqiy nafosat olamiga yetti qadam .......................................................... 28Gulsara Ziyodullayeva. Ona tili va adabiyot fanidan to‘garak mashg‘ulotlarini samarali tashkil etish ............................................................................................................................ 30

TAHLILGavhar Saydaliyeva. Sinоnimlar almashinuvi stilistik uslub sifatida .............................................. 32Tursunoy Nishanova. Familiya va ismlar nеmis xalqi tarixining bir bo‘lagi ...................................... 34Nargiza Musulmonova. Ona tili darslarida zamon va mayl kategoriyalarini bog‘lab o‘qitish ............. 35Naima Aliqulova. Adabiyot o‘qitishda badiiy tahlil masalalari ............................................................. 37Muhiba Rajabova. Abdulla Oripov she’riyatida ma’rifi y g‘oyalarning badiiy tarannumi ..................... 38Maxfi rat Qurbonaliyeva. Zullisonaynlik – ezgulikka yo‘g‘rilgan an’ana .............................................. 40

ADABIY TAQVIMUmarali Normatov. “Oltin zanglamas” jasorati ...................................................................................... 41

TADQIQOTLARDilmurod Nazarov. Ojizalik bergan qudrat .......................................................................................... 43

KICHIK TADQIQOTSanobar To‘laganova. “...Yozuvchilar amiri” ...................................................................................... 46Kamola Kuchkarova. Inson hissiyotini ifoda etuvchi frazeologizmlar leksik tarkibi va xususiyatlari ................................................................................................................. 47

ДУХОВНЫЕ ЦЕННОСТИНаталья Петрухина. Поэтическое наследие Абдуллы Арипова ...................................................... 1

АКТУАЛЬНОЕ СЛОВО ДНЯДиана Мансурходжаева. Качественно новый этап в молодежной политике Узбекистана .......... 4Салим Дониёров. Особенности развития медиаконвергенции в странах Азии ............................. 5

МЕТОДИКА. ОПЫТМукаррама Бердиева. Использование слов и терминов по специальности .................................. 8Анна Атаджанова. Даль – собиратель слов. Грамматика .............................................................. 10Шахло Наджимиддинова. Стилистика русского языка ................................................................... 12

ИСПОЛЬЗУЙТЕ ЭТИ МАТЕРИАЛЫМаргарита Батырова. Использование изречений народной мудрости об общении при изучении русского языка .......................................................................................... 14Сайера Назарова. О совершенствовании иноязычной лексической компетенции у студентов ...................................................................................................................... 16Анастасия Хаванская. Концептный анализ как метод исследовательской работы учащихся .................................................................................................................................... 18

ЯЗЫКОЗНАНИЕДилшода Юлдашева. Категория рода вo французском языке в сопоставлении с итальянским ........................................................................................................... 20Умид Йигиталиев. Реализация лингвистического концепта человек в грамматической системе .................................................................................................................... 21

ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ МАТЕРИАЛФеруза Мансурова. Использование различных заданий и упражнений по теме «Имя числительное»............................................................................................................... 23

ИЗУЧАЕМ ИНОСТРАННЫЕ ЯЗЫКИСурайё Салиева. Обновление содержания обучения английскому языку .................................... 26Зафар Хасанов. О современных методах преподавания английского языка .............................. 28

КУЛЬТУРА РЕЧИ И ОБЩЕНИЯЕлена Лагай. Использование кейс-технологии при обучении культуре речи .............................. 30

ОБСУЖДАЕМ, СПОРИМДилноз Султанова. Обучение иностранному языку в довузовском пространстве ...................... 32

2 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

Zulfi ya – baxt va bahor kuychisi, mehr va sadoqat, fi doyilik timsoli. Har yili bahorning ilk kunida atoqli jamoat arbobi, jurnalist va shoira, xalqimiz suyukli farzandining tavallud ayyomi keng nishonlanadi.

O‘zbekiston xalq shoirasi Zulfi ya tavalludining 103 yilligi munosabati bilan poytaxtimizdagi Adiblar xiyobonida bahorning ilk kunida tashkil etilgan ma’rifi y tadbirga shoir va yozuvchilar, adabiyotshunos olimlar, xotin-qizlar qo‘mitasi faollari, ma’naviyat targ‘ibotchilari, o‘qituvchilar, adabiyot muxlislari taklif etildi.

Toshkent shahar hokimining o‘rinbosari, shahar xotin-qizlar qo‘mitasi raisi D.Najmutdinova, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisi M.Ahmedov, shoiraning kelini R.Olimjonova va boshqalar yurtimizda milliy adabiyot, san’at va madaniyatimiz ravnaqi yo‘lida ulkan ishlar amalga oshirilayotganini ta’kidladi.

– Vatanni ardoqlashda, xalqimizga sadoqat va fi doyilik bilan xizmat qilishda shoira opamiz biz uchun chinakam ibrat maktabidir, – dedi Zulfi ya nomidagi Davlat mukofoti sohibasi, O‘zbekiston Milliy universiteti xorijiy fi lologiya fakulteti talabasi Chaman Jonuzoqova. – Uning she’rlarini ingliz tiliga tarjima qilish niyatidaman.

Tadbirda Zulfi ya ijodidan namunalar hamda yosh shoiralarning she’rlari yangradi. Ona Vatanni, bahorni tarannum etuvchi qo‘shiqlar ijro etildi. Yosh musavvirlar ishlaridan iborat ko‘rgazma tashkil etildi.

Shoira haykali poyiga gullar qo‘yildi.

Mamlakatimiz rahbarining shu yil 2-martdagi “Zulfi ya nomidagi Davlat mukofoti bilan taqdirlash to‘g‘risida”gi qaroriga muvofi q Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan bir guruh qizlar a’lo xulqi, noyob iste’dodi, zukkoligi, tashabbuskorligi, o‘qishdagi muvaffaqiyatlari hamda ta’lim, fan, adabiyot, madaniyat, san’at, sport sohalarida va jamoatchilik faoliyatida erishgan alohida yutuqlari uchun Zulfi ya nomidagi Davlat mukofoti bilan taqdirlandi. E’tiborli jihati, ular soni 28 nafarga yetdi.

Poytaxtimizning “O‘zekspomarkaz” milliy ko‘rgazmalar zalida 8-mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni munosabati bilan o‘tkazilgan tantanali tadbirda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev mukofot sohibalariga ushbu yuksak davlat mukofotlarini tantanali ravishda topshirdi.

Mukofotga sazovor bo‘lganlar orasida Muxlisa Shaymardonova Surxondaryo viloyati Termiz shahridagi 4-ixtisoslashtirilgan, Muxtasar Karimova Toshkent viloyati Bekobod tumanidagi 6-sonli, Iroda Umirzoqova Toshkent viloyati Chirchiq shahridagi 14-sonli, Malika Choriyeva Qashqadaryo viloyati Qarshi tumanidagi 59-sonli, Safi ya Bozorova Buxoro viloyati Jondor tumanidagi 21-sonli umumiy o‘rta ta’lim maktabida tahsil olib kelmoqda.

Davlat mukofotiga loyiq ko‘rilgan yosh iqtidorlar kelgusida o‘qishda, ilmiy va ijodiy faoliyatida ham tengdoshlariga ibrat bo‘lib, jamiyat hayotida faol ishtirok etishi, shubhasiz.

Samarqand shahridagi Alisher Navoiy nomidagi markaziy istirohat bog‘i hududida o‘zbek va tojik adabiyotining ikki buyuk mutafakkiri – Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiy haykali o‘rnatildi.

– Jahon adabiyotining bu ikki yirik vakili hayotida Samarqand alohida o‘rin tutadi, – deydi Samarqand davlat universiteti professori Dilorom Salohiy. – Ularning ikkisi ham yoshlik yillarida ilm-ma’rifat istab ushbu muazzam shaharga kelgan va bu ikki daho hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Shu jihatdan Samarqand shahrida Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiy haykalining bo‘lishi va eng ko‘rkam maskanda o‘rnatilishi ayni muddaodir.

Eslatib o‘tamiz, o‘tgan asr oltmishinchi yillarida taniqli haykaltaroshlar – H.Husniddinxo‘jayev va V.Lunev qizil granit toshdan yasagan ushbu haykal ilgari Samarqand shahridagi sobiq

ADABIYOT XALQLARNI BOG‘LAYDI “Afrosiyob” mehmonxonasi yonida, ko‘rimsiz joyda edi.

Samarqandlik ziyolilar va ijodkorlar, shahar jamoat-chiligining taklifi bilan haykal uchun Alisher Navoiy nomidagi markaziy istirohat bog‘i tan-landi. Qisqa muddatda ushbu maskan obod etilib, muhtasham haykal o‘rnatildi.

Shu kuni haykal poyiga gullar qo‘yildi. Talaba va o‘quvchi-yoshlar ikki buyuk alloma ijodidan namunalar o‘qidi.

Uldona ABDURAHMONOVAtayyorladi

ZULFIYAXONIM QIZLARINING SAFI KENGAYDI MEHR VA SADOQAT TIMSOLIGA EHTIROM

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 3veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 3

Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 15-martdagi “Umumiy o‘rta ta’lim to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi, 2017-yil 6-apreldagi “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarorlari asosida umumiy o‘rta ta’lim tizimida amalda mavjud bo‘lgan, lekin normativ-huquqiy hujjatlar bilan asoslanmagan ayrim ijtimoiy munosabatlar huquqiy jihatdan tartibga solindi. 2017–2018-o‘quv yilidan o‘quvchilarga kompetensiyaviy yondashuv asosida chuqur bilim berishga qaratilgan yangi davlat ta’lim standartlari joriy etilmoqda.

Sohadagi muhim yangiliklardan biri 11 yillik umumiy o‘rta ta’lim tizimining joriy etilganidir. Shunga muvofi q, 10-sinfl ar uchun 31 nomdagi darslik nashr qilinib, joylarga yetkazildi. Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 24-oktyabrdagi “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining 10–11-sinfl ari o‘quvchilariga kasbiy ta’lim berishga ixtisoslashgan o‘quv-ishlab chiqarish majmualarini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori asosida umumta’lim maktablarida O‘quv-ishlab chiqarish majmualari tashkil etilib, 10-sinf o‘quvchilarining 50 ga yaqin kasblar bo‘yicha o‘qitilishi yo‘lga qo‘yildi.

Shuningdek, Xalq ta’limi tizimi boshqaruv idoralari mutasaddilari bilan kelishilgan holda shijoatli, tashabbuskor rahbar boshqarayotgan, ijodiy, izlanuvchan, zamonaviy metodlardan foydalanayotgan pedagogik jamoasi mavjud bo‘lgan ta’lim muassasalari orasidan 4 ta “Aniq fanlar” (matematika, informatika), “Tabiiy fanlar” (fi zika, kimyo, biologiya), “Gumanitar fanlar” (tarix, geografi ya) va “Filologiya fanlari” (ona tili va adabiyot, xorijiy tillar) yo‘nalishi bo‘yicha har bir

tuman va shaharda bittadan, jami 802 ta’lim muassasasi tayanch maktabi sifatida belgilandi. Shundan 201 tasi fi lologiya fanlari yo‘nalishlari bo‘yicha tayanch maktabidir. Bu tayanch maktablar qoshida axborotlar, metodik adabiyotlar, multimedia vositalari jamlangan va yakka tartibda metodik yordam olishga mo‘ljallangan metodik o‘quv xonalar tashkil etiladi. Ularda mavjud bo‘lgan kitoblar, davriy nashrlar, elektron ta’lim vositalaridan o‘qituvchilar va o‘quvchilar belgilangan tartibda bepul foydalanishi yo‘lga qo‘yiladi.

Tayanch maktab o‘zining pedagogik salohiyati, moddiy-texnika negizi mustahkamligi, obodligi, ozodaligi va eng asosiysi, rahbarining izlanuvchanligi bilan boshqalarga namuna bo‘layotgan ta’lim muassasasidir. Tayanch maktabining asosiy vazifasi unda faoliyat yuritayotgan ilg‘or, tajribali fan o‘qituvchisining ta’lim yangiliklarini mashg‘ulotga samarali tatbiq etishi, bilim, malaka va kasbiy mahorat yuzasidan tumandagi boshqa o‘qituvchilarga ibrat bo‘lishidir. Mazkur muassasalarda tegishli fanlar bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlari orqali o‘qituvchilarning fan nazariyasi va metodikasiga oid bilimlari, ularni amaliyotda qo‘llash ko‘nikmasini rivojlantirish, o‘quvchilarni mustaqil fi krlashga o‘rgatadigan usullar bilan tanishtirish, umuman olganda, ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga erishish maqsad qilingan.

O‘qituvchilar kasbiy kompetentligini doimiy oshirishga yo‘naltirilgan, xorijiy ilg‘or tajribalarni o‘zida jamlagan innovatsion yondashuvlarni o‘rganish va ularni o‘quv mashg‘ulotlari jarayoniga tatbiq qilish; ta’lim sohasidagi va o‘qitish metodikasidagi yangiliklar, innovatsion texnologiyalar, monitoring natijalari, kasbiy

TAYANCH MAKTABLAR – SIFATLI TA’LIM ASOSI

2017–2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida fan va ta’lim sohasini isloh qilish, tizimni zamon talablari asosida rivojlantirish bo‘yicha muhim vazifalar belgilangan. Buning amaliy ifodasi sifatida 2017-yilda mamlakatimizda 12 ta umumta’lim maktabi yangitdan barpo etildi, 320 tasi rekonstruksiya qilindi, 152 ta maktab kapital ta’mirlandi. Shuningdek, 107 ta maktabgacha ta’lim muassasasi rekonstruksiya qilindi va qurildi, 195 ta bog‘cha kapital ta’mirlandi.

Xalq ta’limi tizimida ta’lim-tarbiya sohasini takomillashtirish, fanlarni o‘qitish sifati va samaradorligini oshirish, ta’lim maskanlarida zamonaviy shart-sharoitlar yaratish, pedagog kadrlar salohiyatini yuksaltirishga doir qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilinib, amaliy ishlar olib borilmoqda.

Dolzarbmavzu


Dolzarb mavzu

ehtiyojlarini inobatga olgan holda samarali, sifatli o‘quv reja, o‘quv dastur, o‘quv-metodik materiallarni joriy etish; ilg‘or o‘qituvchilar, metodistlar, boshqa mutaxassislar tajribalaridan unumli foydalanish, amaliyot bilan bog‘lash; me’yoriy, metodik materiallarni ishlab chiqishda ta’limning uzviyligi, izchilligi ta’minlanishiga hamda darsliklardan foydalanishga e’tibor qaratish tayanch maktablardagi o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etishda asosiy vazifalar qilib belgilandi.

– Xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazlari bilan hamkorlikda joylarda fan o‘qituvchilarining kasbiy ehtiyojlaridan kelib chiqib, maqsadli sayyor o‘quv kurslarini tashkil etish choralarini ko‘rmoqdamiz, – dedi A.Avloniy nomidagi Xalq ta’limi tizimi rahbar va mutaxassis xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti rektori N.Rahmonqulova. – Mazkur o‘quv kurslari orqali o‘qituvchilarning uzluksiz malakasi oshirib boriladi.

Tayanch maktablarda ish qizg‘inMutasaddilarning fi krini eshitib, tayanch maktab

direktorlariga yuzlandik.– O‘qituvchilarning kasbiy mahoratini oshirishda

ona tili va adabiyot fanidan tayanch maktabimizda axborotlar, metodik adabiyotlar, multimedia vositalari jamlangan va yakka tartibda metodik yordam olishga mo‘ljallangan metodik o‘quv xonalar tashkil etilgan, – deydi Sirdaryo viloyati Guliston shahar 16-umumiy o‘rta ta’lim maktabining direktori Minavar Abdullayeva. – Bu xonalardagi turli kitoblar, davriy nashrlar, elektron ta’lim vositalaridan o‘qituvchilar va o‘quvchilar foydalanishi uchun sharoitlar yaratilgan. O‘quv mashg‘ulotlari maxsus jihozlangan o‘quv xonalarida innovatsion pedagogik, multimedia va axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan faol foydalangan holda yuqori saviyada o‘tkazilmoqda. O‘ylaymizki, tayanch maktablari ta’lim tizimi istiqboliga, albatta, xizmat qiladi.

– Maktabimizdan uch nafar trener o‘qituvchi tayin-ladik, – deydi Navoiy shahridagi 16-ixtisoslashtirilgan davlat umumta’lim maktabi direktori Sobir Tursunov. – Ular dars beradigan sinfxonalar texnik vosita va jihozlar bilan to‘liq ta’minlandi. Shuningdek, trener o‘qituvchilar o‘z ustida ishlashlari va izlanishlari, o‘quvchilarga sifatli dars berishlari uchun qulaylik yaratish maqsadida noutbuk ham berildi. Endi ular o‘quv reja asosidagi jadval bo‘yicha mashg‘ulot olib borish bilan birga o‘quvchilarni kelajakda ona tili va adabiyot fani mutaxassisi bo‘lishiga asosiy yo‘llanma berishadi.

– Ona tili va adabiyot fani bo‘yicha belgilangan bo‘shliq mavzular yuzasidan trener o‘qituvchilarimiz Namangan shahridagi metodik yordamga muhtoj ona tili va adabiyot fani o‘qituvchilarining pedagogik mahorati va kasbiy malakasini oshirish bo‘yicha o‘quv seminarlarni o‘tkazishni boshlab yuborishdi, – deydi Namangan shahar XTB ona tili fani uslubchisi Xanifa Abdurahimova. – Trener o‘qituvchi X.Nishonovaning “Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida to‘garak mashg‘ulotlarini tashkil etish” mavzusidagi ma’ruzasi o‘qituvchilarga manzur kelib, ular ham shu asosda o‘quvchilarga to‘garak mashg‘ulotlarini tashkil qilishni rejalashtirishdi.

Ilk saboq taassurotiHamid Olimjonning “Oygul bilan Baxtiyor”

dostonidan parcha bilan dars boshlagan Namangan shahar fi lologiya fanlari bo‘yicha tayanch maktabining ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi Xurshida Nishonova o‘z fi krlarini quyidagicha davom ettirdi:

– Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida fi lologiya fanlari bo‘yicha samarali va sifatli o‘qitish darajasiga erishishning asosiy yo‘llaridan biri bu – fan to‘garaklarini tashkil etish. O‘quvchi qirq besh daqiqalik darsda o‘ziga kerakli axborotni olishi qiyin. Shuning uchun, albatta, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida tashkil etilayotgan to‘garaklar o‘quvchining ehtiyoji, qiziqishi hamda maqsadidan kelib chiqib tashkil etilishi lozim.

To‘garak mashg‘ulotlari o‘quvchilarning qiziqishlarini umumlashtirishi, ma’naviyatini shakllantirishga xizmat qilishi kerak. O‘zbek maktablarida adabiy-ijodiy, drama, adabiy o‘lkashunoslik; tilshunoslik, shevashunoslik, jamiyat va til, chiroyli yozuv kabi to‘garaklar tashkil qilish samaralidir. Shuningdek, “Ifodali o‘qish va badiiy hikoyalash” to‘garagi orqali o‘quvchilarni adabiyotga mehrini kuchaytirish bilan birga ularda ijodiylik qobiliyatini shakllantirish mumkin.

Ilk saboqni tinglagan ona tili va adabiyot fani o‘qituvchilarining mashg‘ulot haqidagi taassurotlari bilan qiziqdik.

– Yurtimiz ona tili va adabiyot fani o‘qituvchilariga hukumatimiz, Xalq ta’limi vazirligi tomonidan berilayotgan e’tibor nafaqat bizning malakamizni oshirishga, balki butun respublikamizdagi umumiy o‘rta ta’lim maktabida ta’lim olayotgan o‘quvchilarning saviyasi yuksalishiga, ona tili va adabiyotga bo‘lgan qiziqishini oshirish barobarida undagi ijodiy qobiliyatni rivojlantirishga, kelajakda yetuk mutaxassis bo‘lib yetishiga juda katta imkoniyatdir, – deydi Namangan shahridagi 75-umumiy o‘rta ta’lim maktabining ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi Malika Mirabdullayeva. – Ilk mashg‘ulotda adabiy-ijodiy to‘garakda o‘quvchilarning ijodini muhokama qilish va ularning saviyasini ko‘tarish maqsadida mumtoz, zamonaviy, ba’zan jahon adabiyoti asarlaridan namunalar tahlil etish kabi ishlarni amalga oshirish lozimligi; to‘garaklar orasida, ayniqsa, adabiy-ijodiy to‘garak o‘quvchilar bilan ishlash alohida ehtiyotkorlikni talab qilishini yanada chuqur anglab yetdik.

– G‘afur G‘ulomning “Mening o‘g‘rigina bolam” asaridan parchani trener o‘qituvchi rolga kirib o‘qib berishi orqali drama to‘garagi qanday tashkil qilinishi kerakligi haqida ko‘proq ma’lumot oldik, – deydi Namangan shahridagi 7-umumiy o‘rta ta’lim maktabining ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi Go‘zal Mamajonova. – Drama to‘garagiga sahnada rol o‘ynay oladigan, o‘zgalarning holatiga kira oladigan o‘quvchilarni jalb etish; ularni drama nazariyasi, sahna talablari bilan tanishtirish; biror asarni sahnalashtirishni rejalashtirishda ularning xarekteridan kelib chiqib rol bo‘lib berish maqsadga muvofi q ekan. Shuningdek, tanlangan asar professional teatrlar tomonidan o‘ynalmagan, o‘quvchilarning ijro darajasi va maktabning jihoz imkoniyatlariga mos keladigan bo‘lishi lozimligini tushundik. 5-sinfda “Mening o‘g‘rigina bolam, “Oygul bilan Baxtiyor”, 6-sinfda “Sariq devni minib”,


Dolzarb mavzu

“Shum bola”, 7–9-sinfl arda esa darslikdan tashqari asarlarni sahnalashtirish kerakligini o‘qituvchilar bilan mashg‘ulot davomida belgilab oldik.

– Tilshunoslik to‘garagiga til qoidalari, turli matnlarning imloviy, punktuatsion xatolarini aniqlash va ularni bartaraf etishga qiziqishi baland o‘quvchilarni jalb qilish kerak, – deydi mashg‘ulotda faol qatnashgan Namangan shahridagi 30-umumiy o‘rta ta’lim maktabining ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi Munojot Rahimova. – Tilshunoslik to‘garagida, avvalo, tilning kichik xususiy bo‘limlari bilan ishlansa, keyinchalik umumiy tilshunoslik masalalari o‘rgatilishi ko‘zda tutilishi lozim.

Shevashunoslik to‘garagida to‘garak rahbari o‘quvchilarga o‘zlari yashayotgan hudud kishilari va boshqa hududda yashovchi odamlar nutqidagi farqli, o‘xshash tomonlarni o‘ziga xos jihatlarini aniqlash, sheva materiallarini yig‘ish, muhokama qilishga o‘rgatish kerak. Iqtidorli o‘quvchini rag‘batlantirish maqsadida materiallarini matbuot va davriy nashrlarga tavsiya etish lozim.

– Jamiyat va til to‘garagida jamiyatdagi o‘zgarishlarda yangi shakl va mazmun kasb etib borayotgan til tahliliga e’tibor berish kerak, – deya fi krni davom ettirdi Namangan shahridagi 9-umumiy o‘rta ta’lim maktabining ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi Malika Boychaboyeva. – O‘qituvchilar to‘garakning ilk mashg‘ulotlarida yuqori va boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqi, qizlar nutqi, yigitlar nutqi, keyingi bosqichlarda ustozlar nutqi, ma’lum kasb egalarining o‘ziga xos nutqi, ko‘cha tili, ofi s tili va h.k. singari bosqichlarda mashg‘ulot o‘tkazsa yaxshi samara beradi.

Shuningdek, hozirgi amaliyotda audio va video yozuvlardan foydalanish imkoniyati mavjud ifodali o‘qish va badiiy hikoyalash to‘garagi g‘oyat kam tarqalgan. Aslida bunday to‘garaklar har bir maktabda bir nechta bo‘lishi o‘quvchilarning ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qilgan bo‘lardi.

Adabiyot va ona tili o‘qituvchisi qaysi to‘garakni tashkil qilishidan qat’iy nazar shu to‘garak nizomini ishlab chiqishi kerak. Bu keyingi jarayondagi faoliyatga yengillik beradi.

Umuman olganda, o‘qituvchi o‘zi tashkil etayotgan fan to‘garagini ma’lum qoida va qonunlarga asoslangan holda tuzishi, ular oddiy darsdan butunlay farq qilishi, o‘quvchi to‘garak mashg‘ulotlarida o‘zini erkin his qilishiga o‘rganishi kerak. Ana shundagina o‘qituvchi o‘zi ko‘zlagan maqsadga, albatta, erishadi.

Uldona ABDURAHMONOVA,“Til va adabiyot ta’limi” jurnali muharriri

Mamlakatimizda dunyoga bo‘ylashmoq maqsadida amalga oshirilayotgan ilm-fan, intellektual salohiyat, zamonaviy kadrlar, yuksak texnologiyalar borasidagi keng ko‘lamli islohotlar samarasi o‘laroq ta’limga, adabiyotga, san’atga yanada jiddiy e’tibor qaratila boshlandi. Fikrimizning isbotini birgina 2017-yil davomida madani-yat, adabiyot va san’at, ommaviy axborot vositalari sohasiga taal-luqli 12 ta muhim hujjatning imzolanishida ham ko‘rishimiz mum-kin. Mana shunday hujjatlardan biri 2017-yil 23-iyunda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan imzolangan «Jizzax shahrida Hamid Olimjon va Zulfi ya nomidagi ona tili va adabiyot fanini chuqurlashtirib o‘qitishga ixtisoslashtirilgan maktab-internati-ni tashkil etish to‘g‘risida»gi 418-son Qaror bo‘ldi.

Qarorga ko‘ra sinov asosida 2017–2018-o‘quv yilida maktab-in-ternatning 5-, 6-, 7-, 8-sinfl ariga hamda 2018–2019-o‘quv yilidan boshlab 5-sinfi ga 30 nafardan o‘quvchilar qabul qilinishi ko‘zda tutilgan.

Qurilish-ta’mirlash ishlari budjetdan tashqari Ta’lim va tibbiyot muassasalari moddiy-texnika bazasini rivojlantirish jamg‘armasi hamda 2018-yilgi Investitsiya dasturi mablag‘lari hisobidan amal-ga oshirilgan ushbu maktab 150 o‘ringa mo‘ljallangan bo‘lib, 100 o‘rinli yotoqxona, 75 o‘rinli oshxona, 100 o‘rinli faollar zaliga ham

HAMID OLIMJON VA ZULFIYA IZDOSHLARI

O‘zbekiston xalq shoiri Oydin Hojiyevaning Zulfi ya haqidagi xo- tiralari bilan tanisha turib shunday satrlarni o‘qidim: «...Moskvada Yozuvchilar anjumanidan so‘ng katta ziyofat berildi. Ulkan shoir-lar, yozuvchilar, ada biyot muhiblari, anjuman mehmonlari bi-lan gavjum koshona... Anjumanning barcha ishtirokchilari Zul- fi yaxonim o‘trusiga sho shar, bir og‘iz shirin so‘z aytishga oshiqar, o‘z xalqi nomidan o‘zbekning Zulfi yasiga dilidagini bayon qilardi.

Rasul Hamzatov, Mustay Karim, David Qug‘ultinov, Musa G‘ali, Rimma Kazakova, Oqjamol Omarova, Gulruxsor, Yevtushenko... barchasi Zulfi ya yulduz burjiga intilardi. Bir payt shoir Ramz Bobojon Zulfi yaxonimga dedilar:

– Zulfi ya opa! «Zulfi ya» degan jurnal chiqishi uchun qadah ko‘taraylik!

Sezgir va zakiy Zulfi yaxonim bir lahza xayolga cho‘mdi va kulimsirab javob qaytardi:

– Shunday bo‘ladi! Faqat ko‘p yillardan keyin...»Shunday bo‘ldi...


Dolzarb mavzu

Nigora O‘ROLOVA,«Til va adabiyot ta’limi» jurnali muharriri

ega. Bundan tashqari maktab hovlisida qurilgan voleybol, basketbol o‘yingohlari o‘quvchilar bo‘sh vaqtlarida sportning ushbu turlari bilan shug‘ulla-nish imkonini bersa, bog‘ ichidagi fayzli ayvon-chalar yosh ijodkorlar o‘rtasida mushoiralar o‘tkazishda qo‘l kelishi tayin.

Bugungi kunda ushbu maktabda Davlat test markazi tomonidan tayyorlangan savolnomalar hamda psixologik test sinovidan muvaffaqiyatli o‘tgan 120 nafar o‘quvchi bilim sirlarini qunt bi-lan o‘rganmoqda. Ular orasida 8-sinf o‘quvchi-si Gulsanam Bahriddinova («Lolaqizg‘aldoq»), 6-sinf o‘quvchisi Visola Tursunova («Kamalak yul-duzlari») kabi o‘z ijod namunalarini to‘plab, nashr etishga ulgurgan o‘quvchilar ham talaygina.

Maktab pedagoglar jamoasini bir qancha sinovlardan muvaffaqiyatli o‘tib, ishga qabul qilingan 19 nafar o‘qituvchi tashkil etadi. Ular orasi-da Muhayyo Quvvatova, Shahnoza Mavlonova, Erkin Ochilov, Sevara Rahmatullayeva, Gulyora Mahmudova kabi ko‘p yillik hayotiy tajribaga ega, fi doyi o‘qituvchi-lar bilan bir qatorda Ma’mura Yoqubova kabi Zulfi ya nomidagi Davlat mukofoti sovrindorlarining ham borligi barcha ning qalbida kelajakka ishonch uyg‘otadi.

Maktab-internatda tashkil etilgan «Yosh kitobxon», «Yosh qalamkashlar» kabi ijodiy to‘garaklar hamda «English conversation», «Ona tili», «Adabiyot», «Ingliz tili» kabi fan to‘garaklari ham o‘quvchi-yoshlarning bo‘sh vaqtini mazmunli o‘tkazishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jumladan, Ma’mura Yoqubova bosh-chiligida faoliyat yuritayotgan «Yosh qalamkashlar» to‘garagida 80 nafar o‘quvchi ijod sirlari, ijodkorlik olami bilan ta nishmoqda.

Yoshlarning intilishlarini qo‘llab-quvvatlash maqsa-dida Yozuvchilar uyushmasi Jizzax viloyati bo‘limi bilan doimiy hamkorlik yo‘lga qo‘yilib, yozuvchi-shoirlar bilan uchrashuvlar o‘tkazib kelinmoqda. Jumladan, 29-yan-var kuni maktab-internat o‘quvchilarining Qashqadaryo viloyati Qarshi shahriga borgan muhtaram Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev bilan onlayn muloqoti, albatta, o‘quvchi-lar qalbida ilmga tashnalik, izlanuvchanlik, ijodkorlik hislarini o‘stirishda muhim omil bo‘ldi. Shuningdek, yanvar oyining o‘zida o‘tkazilgan «Jizzax ovozi» gaze-tasi muharriri Asad Mustafoyev bilan bo‘lgan uchrashuv hamda O‘zbekiston xalq yozuvchisi Tohir Malik bilan bo‘lgan onlayn muloqot o‘quvchilarda katta taassurot qoldirdi. Unda o‘quvchilar o‘zlarini qiziqtirgan savollar-ga javob oldilar.

O‘z davrida antik davr faylasufi Sitseron kitobsiz uyni qalbsiz tanaga o‘xshatadi. Bu ayni haqiqat. Bugungi kunda hech birimiz maktabni ham kutubxonadan ayro tasavvur eta olmaymiz. Chunki badiiy mutolaa o‘quv-chining dunyoqarashini boyitishi, bilimini oshirishi baro-

barida, chiroyli nutq, keng mushohada, hozirjavoblik, xushmuomalalik, rostgo‘ylik kabi fazilatlarning kamol topishida muhim omil hisoblanadi. Hikoya qilayotgani-miz – Hamid Olimjon va Zulfi ya maktabida ham 700 ga yaqin kitob fondiga ega kutubxona faoliyat yuritmoqda. Maktab-internat kutubxonachisi Rohat Mamatqulova biz bilan suhbatda: «Respublika Ma’naviyat va ma’ri-fat markazi rahbari Alisher Qodirov tomonidan inson hayotida o‘qishi kerak bo‘lgan kitoblar ro‘yxati shakl-lantirilib, ushbu 100 dona kitob maktab kutubxonasiga sovg‘a qilindi. Bu o‘quvchilarimiz uchun ajoyib sovg‘a bo‘ldi», – deydi.

– Mazkur maktab-internatni tashkil etishdan ko‘zlan-gan asosiy maqsad Hamid Olimjon va Zulfi yaxonimning munosib izdoshlarini kamolga yetkazish, iqtidorli o‘quv-chilarni qo‘llab-quvvatlash, yoshlarga ko‘maklashish va yetarli shart-sharoitlarni yaratib berishdan iborat. Shuning uchun o‘tkazilgan test jarayonlarida ham o‘quv chilarning nafaqat a’lo o‘qishi, balki ularning iqti-dori, iste’dodi, ijodiy izlanishlariga ham alohida e’tibor qaratildi, – deydi maktab direktori Sardor Rasulov.

Maktab yaqinida tashkil etilgan Hamid Olimjon va Zulfi ya muzeyi XX asr o‘zbek adabiyoti xazinasi-ga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shgan har ikkala adibning ibratli umr yo‘lidan so‘zlaydi, ularning bebaho merosi yoshlarga ibrat maktabi vazifasini o‘taydi.

Hamid Olimjon va Zulfi ya nomi bilan ataluvchi xiyo-bonga o‘rnatilgan Hamid Olimjon va Zulfi ya haykaliga boqib, beixtiyor shoiraning o‘lmas satrlari tilga ko‘chadi:

Menday ayol baxtigaTaqdir malikani ko‘rganmi loyiq?Xalq mehrida, yorman el shuhratiga,Baxtli ayol desa haqli xaloyiq...

Darhaqiqat, zakiy shoira aytgan o‘sha kunlar keldi...


Dolzarb mavzu

O‘z ona tilimiz va adabiyotimizga ixtisoslashgan, boshqa biror davlatda kuzatilmagan o‘quv dargohida amalga oshirilayotgan ishlar, erishilayotgan yutuqlar xalqimizni ham qiziqtirayotgani tayin. Shu bois mushtariylarimizni universitet hayoti bilan yaqindan tanishtirish, bu yerdagi ilg‘or tajriba va g‘oyalarning ommalashishiga oz bo‘lsa-da, hissa qo‘shishni maqsad qildik. Ushbu o‘quv dargohi jamoasi bilan yuzma-yuz suhbatlashib, ularning fi kr-o‘ylari, orzu-intilishlari, ish tartibi-yu rejalari bilan qiziqdik.

– Universitetimiz o‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha fi lolog mutaxassislar, ilmiy-pedagog kadrlar, yuqori malakali tarjimonlar tayyorlash, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, soha xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish, ayni shu yo‘nalishlarda ilmiy va o‘quv-metodik materiallarni ishlab chiqish bo‘yicha tayanch oliy ta’lim muassasasi hisoblanadi, – deydi universitetning ma’naviy-ma’rifi y ishlar bo‘yicha prorektori Abdulhay Sobirov. – Istiqlol yillarida komil insonni tarbiyalash masalasi qo‘yildi. Ongi, ma’naviyati yuksak shaxsni adabiyot tarbiyalaydi. Shu bois yosh avlod kamolotida ona tili va adabiyot ta’limi birinchi o‘rinda turishi kerak, degan fi krda Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan 2016-yil 13-mayda universitetimiz tashkil etildi.

Hukumatimizning ta’lim muassasasi moddiy-texnik bazasini mustahkamlashdagi katta e’tibori tufayli 186 mld. so‘mlik mablag‘ evaziga milliy va yevropa andozalari asosida universitet binosi bunyod etildi. Uchta video anjumanlar zali, 9 ta komyuter sinfi va bir qancha sinxron tarjima xonalari texnika vositalari bilan to‘la jihozlandi. Ma’ruza zallarida alohida interaktiv doskalar, televizorlar o‘rnatilgan, tribunagacha kompyuterlashtirilgan. Universitet ichki hovlisidagi Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostoniga uyg‘un barpo etilgan yetti ko‘shkli xiyobon, zamonaviy jihozlangan axborot-resurs markazi, 484 o‘rinli ikkita talabalar turar joyi ko‘zni quvnatadi.

O‘quv dargohimiz O‘zbekiston Milliy universitetining o‘zbek fi lologiyasi va Nizomiy nomidagi Toshkent davlat

MILLATNING YUZI BO‘LGAN UNIVERSITET

pedagogika universitetining o‘zbek tili va adabiyoti fakultetlari negizida tashkil etilgach, O‘zbekiston ta’lim tizimida ilgari mavjud bo‘lmagan 45 ta o‘quv fani, 25 ta tanlov fanlari kiritildi. Bu miqdor o‘quv rejasidagi fanlarning 46 foizini tashkil etadi. Shuningdek, mavjud uchta magistratura mutaxassisligida 8 ta (37 foiz) fan yangilandi.

Bugungi kunda mavjud uchta fakultetimizda 1203 nafar bakalavr hamda to‘rtta magistratura mutaxassisligida 28 nafar magistr tahsil olmoqda. Ularga 30 nafarga yaqin fan doktori, professor va 50 dan ortiq fan nomzodi, dotsentlar dars bermoqda.

Yana shuni alohida aytishim kerak, o‘quv yurtimizda o‘zbek tili va adabiyotining xalqaro miqyosda nufuzini oshirish maqsadida bir necha yo‘nalishlarda sa’y-harakatlar boshlangan. Jumladan, universitetni soha bo‘yicha jahon markaziga aylantirish ko‘zda tutilgan bo‘lib, butun dunyoda o‘zbek adabiyoti bilan shug‘ullanadigan olimlarni birlashtiradigan va tadqiqotlarni O‘zbekistondan turib muvofi qlashtiradigan Turkologiya xalqaro ilmiy tadqiqot markazini ochish bo‘yicha ham amaliy ishlarga kirishilgan. Universitetda ochilgan Til markazida hozirgacha 50 nafardan oshiq xorijlik talaba o‘zbek tilini o‘rganib ketdi. Shuningdek, Masofaviy ta’limni yo‘lga qo‘yish, ya’ni xorij va respublika miqyosida o‘zbek tilini o‘rgatishning onlayn tizimini yaratish ham rejaga kiritilgan bo‘lib, hozirda xorijliklar uchun O‘zbekiston OTMlarida tahsil olish, Ilmiy tadqiqotlar bilan shug‘ullanish va mehnat faoliyatini olib borish huquqini beradigan O‘zbek tilini bilish darajasini aniqlashning xalqaro standarti (UzLISA) yaratildi.

Darhaqiqat, universitet jamoasining o‘zbek tili va adabiyoti nufuzini oshirish, ilmiy tadqiq etish va targ‘iboti bo‘yicha rejalari ham, amaliy ishlari ham bisyor ekan. Universitet jamoasi bilan suhbatlashib, o‘zimiz ham bunga yana bir bor amin bo‘ldik...

Universitetning yorug‘ yo‘laklari bo‘ylab yurar ekanmiz, devordagi suratlar, hikmatli so‘zlar diqqatimizni tortadi. Har bir kafedraga mos dizayn ishlangan. Masalan, o‘zbek

Poytaxtimizda Alisher Navo iy-ning yana bir muhtasham haykali qad rostladi. Ulug‘ shoir nomi bilan ochilgan O‘zbek tili va adabiyoti universiteti binosiga ana shu haykal poyida bunyod etilgan ko‘rkam xiyobon orqali kirib boramiz. Bu oliy ta’lim dargohi bir tomondan Navoiy dahosiga ehtirom, ikkinchi jihatdan, o‘z tili va dinini saqlab qolish uchun kurashgan bobolarimizning chekkan zahmatlari, orzu-armonlari ro‘yobi sifatida ko‘z oldimizda namoyon. Shu bilan birga, xalqimizning istiqboli, taraqqiyotidan umidlantiradigan, davlatimiz, hukumatimizning katta ishonchi qaratilgan ziyo maskanidir.


Dolzarb mavzu

tilshunosligi kafedrasida qadimgi so‘g‘d, arab yozuvidagi suratlar ilingan.

O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti o‘zbek tili va adabiyotini, uning o‘ziga xos xususiyatlari, ilmiy-nazariy, falsafi y-estetik asoslarini, zamonaviy ta’lim texnologiyalarini chuqur o‘zlashtirgan yuksak malakali pedagog kadrlar tayyorlab beradi.

Bugungi kunda fakultetda 525 nafar talabaga 50 nafardan ortiq professor-o‘qituvchi saboq bermoqda. Fakultet tasarrufi da to‘rtta kafedra bo‘lib, ular faoliyati bilan tanishishni O‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi kafedrasidan boshlaymiz. Kafedra mudiri, fi lologiya fanlari doktori Zulxumor MIRZAYEVAni suhbatga tortamiz.

– Universitet tashkil etilgach kafedramiz fanlari, o‘quv dasturlari xorijdagi eng nufuzli universitetlar tajribasi asosida, qiyoslab tubdan yangilandi. Masalan, chet el ta’lim dargohlarida “Shekspirni o‘qitish” degan fan bor ekan. Biz ham “Ta’lim bosqichlarida Navoiy hayoti va ijodini o‘rganish” degan fanni kiritdik. Shuningdek, yangi kiritilgan “Adabiyot fanlarini o‘qitishda integratsiyaviy yondashuv”, “Adabiyot fanlarini qiyoslab o‘rgatish metodikasi” fanlari Germaniyaning Humbold universiteti, Yaponiyada Tokio universitetida ham o‘qitiladi.

Hozirga qadar mil liy metodikamizda an cha ishlar qilingan. Lekin bugungi yosh larning salohiyati va ehtiyojini hisobga olsak, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’ kidlaganidek, metodikani tubdan yangilash kabi katta vazifa oldimizda turibdi. Biz ana shu vazifaning ijrosi sifatida Yevropada Katerina Klark, Robert Slavin, Govard Garner nazariyalari asosida kafedra fanlarini o‘qitishni boshladik.

Bu nazariyalarning milliy metodikadan farqli jihati nimada? Mana, masalan, yurtimizda Alisher Navoiyni o‘rganish umumta’lim maktablarining 5-sinfi dan “Hayrat ul-abror” dostonidagi “Sher va durroj” hikoyatini o‘qib-o‘zlashtirishdan boshlanadi. Lekin ta’limning keyingi bosqichlarida shoir ijodini o‘rganish murakkablashib, ayrim g‘azallarni quruq yodlatish bilan chegaralanib qolinmoqda. Biz Garner nazariyasiga asoslangan holda Navoiy asarlarini vizuallashgan yondashuv asosida o‘qitish metodikasini ishlab chiqdik. Bunda asarlar, hatto, ularning lug‘ati ham muayyan grafi kalar, kartalar, suratlar, tasvir va ovoz orqali yorqin tasavvur uyg‘otib o‘rgatiladi. Masalan, “Layli va Majnun” dostonida Majnunning holatini ifodalashda parvonaning shamda kuyib kul bo‘lish holatlari tasvirlangan, biz ana shu jarayonni suratlarga ko‘chirdik. Navoiy baytlarida aks etgan mohiyat-mazmunni bolaning tasavvurida qolib ketishi uchun tasvirga ko‘chirib va shu orqali asliyatga yaqinlashtiryapmiz.

Darvoqe, universitet binosining ochilishida

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev kelganlarida shu asosdagi 20 minutlik dars taqdimotimizni ko‘rsatib, davlat rahbarining e’tirofi ga musharraf bo‘ldik. Nazarimda, bu ishonchni faqat mehnat bilan oqlash mumkin.

Hozirda maktabda o‘qitiladigan Navoiy asarlari lug‘ati multimediasini yaratish loyihasi ustida ishlayapmiz. Rejalarimiz ko‘p. Amerika, Vengriya, London universitetlari bilan xalqaro aloqalarimiz bor. Xorijlik mutaxassislarni jalb qilib, muntazam dars almashinuvini yo‘lga qo‘yishga kirishganmiz.

Men yana bir narsani xohlardimki, respublikamizdagi universitetlarda o‘qitish metodikasi yo‘nalishida kichik fi liallar ochsak, mahalliy o‘qituvchilar bilan ham muntazam tajriba almashinuvni yo‘lga qo‘ysak. Yaxshi o‘qituvchining yondashuvi, o‘qitish uslubi yaxshi samara bersa, bir kun kelib bu metodikaga aylanadi. Hozirda barcha universitetlardan ilg‘or o‘qituvchilarni taklif qilib ochiq darslar tashkil qilishni, “Onlayn” darslari o‘tkazishni rejalashtiryapmiz.

Kafedrada AQSHning Kasl Korolina universiteti bilan hamkorlikdagi loyiha asosida o‘zbek adabiyotidan 15 ta hikoya tarjima qilinib, dunyoning mashhur nashriyotida “Shamolni tutib bo‘lmaydi” nomi bilan nashr qilinayotgani biz uchun yangilik bo‘ldi. Bu kabi sa’y-harakatlar o‘zbek adabiyoti durdonalarini jahon adabiyoti antologiyasiga kiritishga xizmat qilsa ne ajab.

Navbatdagi “Tilshunoslikda axborot va zamonaviy pedagogik texnologiyalar” kafedrasi professor-o‘qituvchilari bilan suhbatimizdan angladikki, universitetda o‘zbek tili va adabiyotini global axborot tizimiga joylashtirish, internetda o‘zbek tili korpusini yaratish, audioadabiyotlar bazasini tashkil etish singari salmoqli ishlar ushbu jamoa zimmasiga yuklatilgan ekan.

– Kafedramiz professor-o‘qituvchilari talabalar hamkorligida internet xizmatlari, tarjimon dasturlari uchun lingvistik ta’minot yaratish ishlari bilan shug‘ullanib kelmoqda, – deydi kafedra mudiri, fi lologiya fanlari doktori, professor Saodat MUHAMMEDOVA. – “Kompyuter lingvistikasi” ilmiy-amaliy innovatsion laboratoriyamiz faoliyati ona tilimizning kompyuter dasturlarida munosib o‘rin topishini ta’minlashga qaratilgan. Kompyuterda o‘zbekcha matn yaratish mumkin-ku, deyishingiz mumkin. To‘g‘ri, lekin o‘zbek tilida faqat matn terish imkoniyati bor, xolos.

Windows operatsion tizimining o‘zbekcha varianti yaratilsa, kompyuter o‘zbek tilida ishlay boshlaydi. Bu tizim 40 ta tilga avtomatik tarjima qiladi, avtomatik tahrirlaydi. Masalan, ruscha matnlarni avtomatik tahrirlash dasturi bor. Xuddi shu amaliyotni biz o‘zbek tili asosida ham bajarish ustida ishlamoqdamiz. Bundan tashqari nutqiy sintezatorlar yaratish ustida ishlayapmiz. Bu matnlarni ovozlashtiradi. Masalan, ko‘zi ojizlar kompyuterda ishlay olmaydi. Ular uchun matnlar ovozlashtirilishi kerak. Shu bilan birga elektron darsliklar, audio kitoblar, elektron multimedia komplekslarini yaratmoqdamiz. Bu izlanishlarimiz samarasi keyingi o‘quv yilidan kompyuter lingvistikasi fani bo‘yicha magistratura mutaxassisligi ochilishi bilan yanada takomillashishiga shubha yo‘q.

Ikkita ilmiy loyiha ustida ish olib borayapmiz. Ulardan biri o‘zbek tili va boshqa tillarda elektron lug‘atlar yaratishga, ikkinchi Erasmus+ xalqaro loyihasi kompyuter lingvistikasini rivojlantirishga qaratilgan. Kelajakda universitetimizni Smart universitetga aylantirish niyatimiz bor. Bunda hamma narsa: jurnaldan tortib talaba davomatigacha elektronlashadi.


Dolzarb mavzu

O‘zbek tilini o‘qitish metodikasi kafedrasi, eng avvalo, respublikamizda o‘zbek tili savodxonligini ta’minlashga mas’ul dargoh, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. O‘zi savodli o‘qituvchigina savodli avlodni tarbiyalaydi. Shu bois har tomonlama bilimli ona tili o‘qituvchilarini tayyorlashda kafedraning 12 nafar professor-o‘qituvchilari zimmasidagi mas’uliyat katta. Kafedra mudiri, fi lologiya fanlari doktori, professor Zulxumor XOLMANOVA bilan suhbatimiz shu haqda kechdi:

– Kafedrada 9 ta fan bo‘yicha tubdan yangilangan metodika asosida dars o‘tmoqdamiz. Bugun ta’lim jarayonining yangilanishi kompetensiyaviy yondashuv bilan belgilanyapti. Ilgari nazariy ma’lumotlarga urg‘u berilib, amaliyotda o‘zbek tilidan foydalanish ko‘nikmalariga jiddiy qaralmas edi.

Yozma nutqni, tafakkurni o‘stirish omili sifatida insho va diktant tizimiga katta e’tibor beryapmiz. Yozma nutq savodxonligini oshirish diktant orqali amalga oshiriladi. O‘tgan yili Info.com.da diktant.uz. loyihasi o‘tkazildi. Kafedra shu loyihada ishtirok etdi. Biz xuddi shunga o‘xshash insho.uz. loyihasini amalga oshirishni rejalashtiryapmiz. Bu “Onlayn” tizimida olib borilib, 25 saboqdan iborat bo‘ladi. Saboqlar masofaviy tarmoq orqali o‘zlashtirilgandan keyin talabgorlar universitetimizga kelib insho yozishadi. Respublika bo‘yicha insholar tanlovi o‘tkazishni ham rejalashtiryapmiz. Hozirda respublikamizdagi maktablar, jumladan, Toshkentdagi sohaga ixtisoslashgan maktab bilan yaqin aloqamiz, shartnomalarimiz bor. Ular bilan hamkorlikda insho yozish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma tayyorladik.

Shuni aytishim kerakki, biz muntazam ravishda ona tiliga e’tibor masalasini joylarda, turli tadbirlarda bosh mavzu sifatida belgilab, “Davlat tili haqida”gi qonun yuzasidan reydlar tashkil etmoqdamiz. Shuningdek, O‘zbekiston teleradio kompaniyasi bilan davlat tili targ‘ibotiga oid bir qator ko‘rsatuvlar tayyorlash bo‘yicha hamkorlik o‘rnatganmiz.

Z.Xolmanova bizga o‘tgan qisqa davrda kafedra a’zolarining ilmiy, ijodiy faoliyati haqida so‘zlab berdi. Ayniqsa, Afg‘on markazi tinglovchilari uchun nashrga tayyorlangan o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi mavqeyi, dunyo tillari orasida tutgan o‘rni, tilni rivojlantirishga qaratilgan me’yoriy hujjatlar haqidagi “O‘zbek tilini o‘qitish metodikasi” qo‘llanmasi alohida ahamiyatga ega. Bu o‘zbek tilining xalqaro mavqeyini oshirishdagi muhim odimlardan biri, desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.

Bugungi kunda zamonaviy qiyofa kasb etgan O‘zbek fi lologiyasi fakultetining o‘z tarixi bor. U 1918-yil tashkil etilgan bo‘lib, o‘z davrida Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy singari ma’rifatparvar, adabiyotshunos olimlar dars bergan muqaddas dargoh hisoblanadi. Shu bois u o‘z an’ana va tajribalari, maktablariga ega. Hozirda fakultetda to‘rtta kafedra mavjud.

O‘zbek adabiyoti tarixi va matnshunoslik kafedrasi fanlari adabiyotning eng qadimgi toshbitiklar davridan XX asrning boshlarigacha bo‘lgan adabiy davrni qamrab olgan. Kafedrada ikkita adabiy maktab: fi lologiya fanlari doktori, professor G‘ulom Karimov asos solgan О‘zbek adabiyoti tarixi ilmiy maktabi va fi lologiya fanlari doktori, professor Begali Qosimov yaratgan Jadidchilik va jadid adabiyoti ilmiy maktabi faoliyat yuritmoqda.

– Ilmiy maktab bo‘lishi uchun, avvalo, fanning nazariy, ilmiy-metodologik asoslari yangi mezonlar asosida ishlab chiqilgan bo‘lishi kerak, – deydi kafedra mudiri, fi lologiya

fanlari doktori, professor Nurboy JABBOROV. – Bu har ikki maktabda ham kuzatiladi. Ikkinchidan, uning davomchilari bo‘lishi, ilmiy maktab an’analari munosib davom ettirilishi zarur. G‘ulom Karimov ilmiy maktabining davomchilaridan O‘zbekiston Respublikasi fan arbobi Subutoy Dolimov, professorlar Anvar Hojiahmedov, Turg‘un Akramov, Sharif Yusupov, hozirgi kunda professor Nasimxon Rahmonov, dotsentlar Iqboloy Adizova, Karomat Mullaxo‘jayeva, Dilnavoz Yusupovani aytish mumkin. Ikkinchi ilmiy maktabning davomchilari sifatida professorlar Ulug‘bek Dolimov, Hamidulla Boltaboyev, Bahodir Karimov singari olimlarni ko‘rsatish lozim.

O‘zbek adabiyoti tarixi, mumtoz poetika asoslari, matnshunoslik va adabiy manbaashunoslik asoslari bo‘yicha tadqiqotlar olib bormoqdamiz. 2017–2020-yillarga mo‘ljallangan uchta ilmiy loyihamiz bor. Ular “O‘zbek adabiyoti tarixi” 7 jildlik monografi yani tayyorlash, “Navoiyshunoslik tarixi” (XV asrdan XX asr boshlarigacha), “Qadimgi davrlardan XIII asrgacha bo‘lgan folklor, yozma adabiyot namunalari va toshbitiklarni tadqiq etish”ga bag‘ishlangan.

Hozirda Germaniyaning Humbold universiteti, Xitoyning Shinjon, Turkiyaning Egey, Bokuning milliy universiteti, Ozarbayjon FA qo‘lyozmalar instituti bilan xalqaro hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘yganmiz. 2017- yilning oxirlarida fi lologiya fanlari doktori, professor Nasimxon Rahmonov Turkiya Strategik tadqiqotlar markazi va Turk tili qurumi boshchiligida o‘tkazilgan xalqaro konferensiyada qatnashib, “Turkologiya sohasida erishgan yutuqlari uchun” mukofotiga sazovor bo‘ldi. Buni, albatta, O‘zbekistondagi turkologiya sohasida qilingan ishlarning yorqin e’tirofi , deyish mumkin.

Xabaringiz bor, universitetimiz oldiga O‘zbek tili va adabiyoti sohasida ilmiy maktablar yaratish, iqtidorli va ijodkor yoshlar bilan ishlash vazifasi ham qo‘yilgan. Bunda ixtisoslashtirilgan maktablar, Muhammad Yusuf (Andijon), Abdulla Oripov (Qarshi), Zulfi ya va H.Olimjon (Jizzax), Ibroyim Yusupov (Nukus) maktablari hamda viloyatlardagi 14 ta OTMlarda tahsil olayotgan ilmiy ishlarga qobiliyatli yoshlarni universitet ilmiy muhitiga jalb etish, tanlovlar orqali rag‘batlantirish, ularning xalqaro konferensiyalarda qatnashishlari uchun sharoit yaratish, ilmiy faoliyatini muvofi qlashtirishga muhim e’tibor qaratmoqdamiz.

Biz Folklorshunoslik va dialektologiya kafedrasiga borganimizda talabalar va ustozlar yuzida hayajon ko‘rdik. Hamma qayergadir intilyapti. Ma’lum bo‘ldiki, o‘sha kuni O‘zbekiston xalq baxshisi Abdunazar Poyonov bilan uchrashuv tashkil etilgan ekan. Kafedra mudiri, fi lologiya fanlari doktori, professor Tolib ENAZAROVni suhbatga tortdik.

10 e-mail: [email protected]

Dolzarb mavzu


Dolzarb mavzuDolzarb mavzu

– Bu uchrashuvda o‘zbek folklorining buguni va kelajakdagi yutuqlarini ham ko‘rish mumkin, – deydi domla. – Mening nazarimda, baxshilar universitetlarda ulg‘ayishi kerak. Bizning talabalar orasidan ham baxshilar yetishib chiqishida muhit mavjud. Ular nazariyani, amaliyotni, dostonning tarixiy ildizlarini bilishsa, nega endi bu darajaga yetmasligi kerak. Darvoqe, Qoraqalpog‘istonda baxshichilikka universitetlarda o‘qitiladi. Bizning talabalarimiz orasida ham yosh baxshilar bor. O‘tgan 2017-yili doston aytish bo‘yicha musobaqa o‘tkazdik, talabalarimiz 60 misradan doston aytib berishdi.

Yana bir muhim jihat – O‘zbek shevalarini tadqiq etish laboratoriyasini tashkil etib, o‘zbek folklori va dialektologiyasini lingvogeografi k tadqiq qilishga kirishdik. Sababi hozirga qadar o‘rganilgan folklorimiz materiallari 60–70-yillarga tegishli, o‘zbek shevalarini o‘rganish ham shu ahvolda. Ular asosida lug‘atlar tuzilgan va shu holatda qolgan. Shu bois hozirda dialektolog lug‘atlar va monografi yalar yaratish ustida ishlayapmiz. Ko‘p tomli shevalar lug‘ati o‘zbek adabiy tilini boyitishda katta baza hisoblanadi. Shuningdek, Samarqand yoki Jizzax viloyatidan maxsus joy tanlab, talabalarni dialektologik amaliyotga olib borishni rejalashtiryapmiz. Bu yangi universitet tarixida birinchi dialektolog amaliyot bo‘ladi.

Bir loyihamiz xalq qo‘shiqlari, maqollari, termalar tadqiqiga bag‘ishlangan. O‘tgan yili “Sara alla”, “Qo‘ng‘irot dostonlari”, “Nutq madaniyati” singari to‘plam va qo‘llanmalarimiz nashrdan chiqdi. Keyingi yildan o‘zbek folklori va dialektologiyasi bo‘yicha magistratura mutaxassisligi ochishni rejalashtiryapmiz.

Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon kafedrasi jamoasi bilan suhbatlashib bildikki, ushbu dargoh jahon va o‘zbek adabiyotshunosligining ilmiy-nazariy asoslari, zamonaviy adabiy jarayonni tadqiq etadigan olimlar, ijod ahli va adabiyot muhiblarini birlashtirib turadigan maskanga aylangan ekan.

Kafedraning Adabiy jarayonni baholash laboratoriyasida zamonaviy adabiyot namunalarining badiiy qimmatini baholash va keng o‘quvchilar ommasiga taqdim qilish ishlari amalga oshiriladi. Bunda bugungi adabiy hayotdagi “Sharq yulduzi”, “Yoshlik”, “Tafakkur”, “Jahon adabiyoti” singari nashrlar faoliyati, chiqayotgan adabiy asarlar kafedra mutaxassis olimlari tomonidan tahlil qilib boriladi.

Kafedraning Yozuvchilar uyushmasi va ommaviy axborot vositalari bilan hamkorligi yo‘lga qo‘yilgan. Universitetda televideniya bilan hamkorlikda 15 ta ko‘rsatuv tashkil qilish rejalashtirilgan bo‘lib, shulardan “Xamsaxonlik” va “Go‘zal yozg‘ichlar” ko‘rsatuvlari kafedra a’zolari tomonidan tayyorlanmoqda.

O‘zbek-ingliz tarjima fakulteti ilmiy, badiiy va boshqa sohalardagi adabiyotlarni o‘zbek tilidan xorijiy tillarga hamda jahon tillaridan ona tilimizga tarjima qiladigan malakali tarjimonlar yetkazib beradigan yangi ta’lim yo‘nalishi hisoblanadi. Fakultetda uchta kafedra faoliyat yuritmoqda. Hozirda ikki kursda 240 nafardan ziyod talaba tahsil oladi. Uchinchi kursdan ta’lim ixtisosliklarga: badiiy tarjima, ilmiy-texnik matnlar tarjimasi, sinxron (og‘zaki) tarjima yo‘nalishlariga bo‘linadi.

– O‘zbek xalqining boy madaniy merosini, umuman, yurtimizni dunyoga tanitishda tarjimonlarning roli katta, – deydi “Tarjima nazariyasi va amaliyoti” kafedrasi mudiri,

fi lologiya fanlari nomzodi Gulnoz ODILOVA. – Shu bois fakultetimiz tashkil qilinishida ta’lim sifatiga e’tibor birinchi galdagi vazifa qilib qo‘yildi. Biz dunyoning rivojlangan davlatlari oliy ta’lim muassasalarida o‘z ona tilidan boshqa tillarga tarjima yo‘nalishida o‘qitiladigan fanlarni qiyosiy o‘rganib chiqib, o‘quv jarayoniga 11 ta fan kiritdik, 2021-yilgacha o‘ndan ortiq o‘quv adabiyotini yozishni rejalashtirdik. Hozirgi kungacha ikkita o‘quv adabiyotimiz nashrga tayyor bo‘ldi.

Kafedra qoshida “Yosh tarjimon ijodxonasi”, “Tahlil” to‘garaklari ochilgan bo‘lib, ularda ta’limning amaliyot bilan uzviyligi ta’minlangan. Biz talabalar tarjima qilgan asarlarni chop etishni yo‘lga qo‘yganmiz. O‘tgan yili bolalar adabiyotidan Anvar Obidjonning she’rlarini ingliz tiliga tarjima qilib, kitob holida chop etdik. Bu yil ingliz adabiyotidan yigirmaga yaqin zamonaviy bestseller asarlarni ona tilimizga o‘girishni rejalashtirganmiz.

Hademay amerikalik yozuvchi, “Phoenix inter-national” jurnali bosh muharriri Kambon Aboya bilan hamkorlik shartnomamizni amalga oshiramiz. U har hafta to‘garak a’zolariga “Imo” internet tarmog‘i orqali katta smart multimedia doskada onlayn dars o‘tadi. Talabalarimiz tomonidan qilingan tarjimalarni tahrir qilib, o‘z ko‘rsatmalarini berib boradi.

To‘garagimizda nashriyotlar bilan hamkorlik shart-nomalari imzolangan. To‘garak a’zolari nashriyotlarga biriktirilgan. Ular darsdan bo‘sh vaqtida musahhih, muharrirlik bo‘yicha ham amaliyot o‘tashadi.

“Badiiy tarjima” o‘quv-ilmiy laboratoriyasi hamda “Sharq sayyor sujetlarining G‘arb adabiyotiga retsepsiyasi” loyihasida bir qancha salmoqli ilmiy ishlarni amalga oshiryapmiz.

Sinxron tarjima yo‘nalishida ham mutaxassislar tayyorlab boryapmiz. Fakultetda ikkita sinxron tarjima laboratoriyasi bor. Bu sohada yaxshi mutaxassislar barmoq bilan sanoqli. Shu bois tarjimonlar tayyorlashda chet el oliy ta’lim muassasalari, markazlari bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘ymoqdamiz. Hozirda universitetimizning Moskva davlat lingvistika universiteti, London Metropoliten universiteti bilan tarjimonlar tayyorlashga kelishib olingani ham bu boradagi ishlarimizning istiqbolidan dalolat beradi.

Biz “Sharq tillari” kafedrasi hamda uning tarkibida tashkil etilgan “Xattotlik laboratoriyasi”da olib borilayotgan ishlar bilan ham tanishdik. Bu yerda ham ilmiy-ta’limiy faoliyat boy qadimiy adabiy, madaniy merosimizni o‘rganish va dunyoga targ‘ib qilishga qaratilgan ekan.

Bir qancha kafedralardagi qizg‘in ish jarayonini kuzatib amin bo‘ldikki, mazkur universitetda amalga oshirilayotgan ishlarning ham, rejalarning ham ko‘lami keng. Bizning qisqa suhbatlarimizda esa universitet hayotining kichik jabhasigina tilga olindi. Albatta, ilm-ma’rifat yo‘lidagi bu kabi sa’y-harakatlar haqida kelgusida ham jurnalimizda yoritib boriladi.

Biz bu oliy ta’lim dargohini katta maqsadlar va ezgu g‘oyalarni ortib ketayotgan, ko‘plab elatlarga o‘z in’omlarini ulashishga shay karvonga o‘xshatdik. Uning ma’naviyatimiz ustuni, millatimiz yuzi bo‘lib dunyoga chiqayotganidan quvondik.

Nilufar NAMOZOVA,«Til va adabiyot ta’limi» jurnali muharriri


Darsning mavzusi: Ma’nodosh so‘zlar (5-sinf, 4-chorak)

Dars maqsadi: a) ta’limiy maqsad: o‘quvchilarga so‘zlarning shakl

va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari, ma’nodosh so‘zlar bo‘yicha nazariy ma’lumot berish;

b) tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilarga ona tilimizning boy leksik imkoniyatlarini ochish orqali ularda ma’naviy meroslarimizga bo‘lgan muhabbatni shakllantirish;

d) rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilarni ona tiliga, kitobga bo‘lgan qiziqishini oshirish, ularning dunyoqarashini kengaytirish, mustaqil fi krlashga o‘rgatish.

Dars turi: o‘quvchilarga yangi bilim beruvchi.Darsda foydalaniladigan usullar: “To‘rtinchisi

ortiqcha”, “O‘z-o‘zini nazorat qilish”, “Piramida”, “Momoqaymoq guli”, “Yosh kitobxon”.

Darsda foydalaniladigan jihozlar: darslik, kompyuter, proyektor, tarqatma materiallar, rag‘bat kartochkalari.

Darsning shiori:Ilmdan yaxshiroq do‘st yo‘q jahonda,G‘amxo‘ring bo‘lgay u g‘amli zamonda.Agar yolg‘iz ersang, hamdam kitobdir,Ilm subhidagi nur ham kitobdir.Darsning borishi: Dastlab o‘quvchilar uch guruhga bo‘linadi: 1-guruh –

“Kitobxonlar”, 2-guruh – “Bilimdonlar”, 3-guruh – “Zukkolar”.

O‘tilgan mavzu “To‘rtinchisi ortiqcha” usuli asosida so‘raladi.

Bunda o‘quvchilar paronim jufti yo‘q so‘zni ajratib olishi, qolgan so‘zlarning paronimlarini aytib, ularga ta’rif berishi kerak bo‘ladi.

Gulnora RAHMANOVA,Qoraqalpog‘iston Respublikasi To‘rtko‘l tumanidagi 13-umumiy o‘rta ta’lim maktabiningona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

ILM SUBHIDAGI NUR HAM KITOBDIR

Fol – pol:Karim uyda (pol – fol) qoqdi. Daho – daha:Alisher Navoiy – o‘zbek

she’riyatining (daho – daha)si. Chopon – cho‘pon:(Chopon – Cho‘pon) suruvni tog‘ga haydadi.Ortiqcha so‘z – yuz.

Amir – amr:Buxoro (amir – amr)ligida ilm-u

fan rivojlandi.Tub – tup:So‘zning (tub – tup) ma’nosiga

e’tibor bering.Afzal – abzal:

Otning (afzal – abzal)ini shayladi.Ortiqcha so‘z – chehra.

Bob – bop:O‘zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasi 6 bo‘lim, 26 (bob – bop), 128 moddadan iborat.

Burj – burch:Ota-ona oldidagi farzandlik (burj –

burch)ingni unutma.She’r – sher:Shoir (she’r – sher) yozdi. Ortiqcha so‘z – bashara.Ortiqcha so‘zlar: yuz, chehra, bashara. Bu so‘zlar barchasi bitta ma’noni anglatgani uchun

ma’nodosh so‘zlar deyiladi.Topshiriqni to‘g‘ri bajargan guruhlarga rag‘bat

kartochkasi beriladi. Yangi mavzu bayoni: Mavzuni tushuntirishda

quyidagi ta’rifl ardan foydalaniladi. So‘ng o‘quvchilarga ma’nodosh so‘zlar qatori berilib,

bosh so‘zni topish vazifasi topshiriladi.

O‘quvchilar ushbu topshiriqni quyidagicha bajarishi mumkin:

Yuz – bet, chehra, aft, bashara, jamol. Gapirdi – so‘zladi, bayon etdi, aytdi. Shamol – shabada, yel, sabo.

1. Fol 2. Yuz 3. Daho 4. Cho‘pon

1-guruh

1.Chehra 2. Amir 3. Tub 4. Afzal

2-guruh

1. Bob 2. Bashara 3. Burj 4. She’r

3-guruh

Bir umumiy ma’noni ifodalovchi ikki va undan ortiq so‘zlarga ma’nodosh so‘zlar deyiladi.

Ma’nodosh so‘zlar bir ma’noni xilma-xil so‘zlar orqali turli ma’no nozikliklari bilan ifodalashda, so‘z sehrini namoyish etishda, nutqni bezashda, ta’sirchanligini ta’minlashda katta ahamiyatga ega.

Ma’nodosh so‘zlar qatoridagi boshqalariga nisbatan keng qo‘llaniladigan va ma’nosi barchaga tushunarli bo‘lgan so‘z bosh so‘z deyiladi.

Dars – muqaddas


Dars – muqaddas

2-topshiriq. “Piramida” usuli.

O‘quvchilar to‘rtta bos qich-ni bosib o‘tib piramidaning cho‘q qisiga chiqishi kerak bo‘ladi.

“Kitobxonlar” guruhi:Do‘st – o‘rtoq, birodar.Dangasa – yalqov, ishyoqmas, tanbal.Yemoq – tanovul qilmoq, totmoq, iste’mol qilmoq.“Bilimdonlar” guruhi:Vatan – yurt, diyor, o‘lka.Inoq – ahil, totuv.Nam – ho‘l, shalabbo.“Zukkolar” guruhi:Mangu – umrbod, abadiy, toabad.Faqir – miskin, bechora, kambag‘al, gado, qashshoq.Oftob – quyosh, kun.2-bosqich: Notiqlik.O‘quvchilarga she’r beriladi. Ular she’rni ifodali

o‘qib, unda qatnashgan ma’nodosh so‘zlarni topib izohlaydilar.

Masalan: Oq kapalak, oppog‘im, Kumush parim, yumshog‘im, Gulzorimga kela qol, O‘ynab-o‘ynab yela qol. Qo‘shiq kuylab, uchib yur, Guldan gulga ko‘chib yur.

“Kitobxonlar” guruhi

“Bilimdonlar” guruhi

“Zukkolar” guruhi

Do‘st Vatan Mangu Dangasa Inoq Faqir Yemoq Nam Oftob

Yangi mavzuni mustahkamlash: 1-topshiriq. “O‘z-o‘zini nazorat qilish” usuli.Bunda o‘quvchilar darslikda mavzuga doir berilgan

mashqni bajarib, o‘qituvchi nazoratida slayd orqali mashqni o‘zlari tekshirib oladilar.

Mashq sharti ma’nodoshlar qatorini to‘g‘ri tashkil qilish.

Bahs, sovg‘a, tanqis, g‘alaba, gunoh, hadya, ayb, munozara, pinhon, tortiq, kamchil, jinoyat, tortishuv, armug‘on, taqchil, zafar, tuhfa, maxfi y.

Mashqni tekshirish. Sovg‘a, hadya, armug‘on, tuhfa, tortiq.Tanqis, kamchil, taqchil.G‘alaba, zafar. Gunoh, ayb, jinoyat.Pinhon, maxfi y.Bahs, munozara, tortishuv.Mashqni tez va to‘g‘ri bajargan guruh rag‘batlantiriladi.

Bog‘da uxla, bo‘lsa kech, Qo‘rqitmayman, seni hech. Men bilan do‘st, inoq bo‘l, Eng qadrdon o‘rtoq bo‘l.3-bosqich: Aktyorlik.O‘quvchilar adabiyot darsligidagi badiiy asar

qahramonlaridan birining qiyofasini ko‘rsatib berishadi. 4-bosqich: Tafakkur cho‘qqisi.Har bir guruhga bittadan savol beriladi. Savolga

to‘gri va aniq javob bergan guruh baholanadi. Savollar quyidagicha bo‘lishi mumkin: “Kitobxonlar” guruhiga:Ma’nodosh so‘zlar til fanining qaysi bo‘limida

o‘rganiladi? “Bilimdonlar” guruhiga:Til fanining qaysi bo‘limida tovushlar o‘rganiladi?“Zukkolar” guruhiga:Til fanining qaysi bo‘limi so‘zning atash ma’nolarini

o‘rgatadi? Ushbu topshiriqlarni tez va to‘g‘ri bajargan guruh

rag‘bat kartochkasiga ega bo‘ladi. 3-topshiriq. “Momoqaymoq guli” usuli.

Bunda o‘quvchilar gul bandiga yozilgan so‘zning ma’nodoshlarini topib momoqaymoq gulini hosil qiladilar.

So‘ng o‘quvchilar bilan “Yosh kitobxon” o‘yini o‘tkaziladi. Bunda ular ekrandagi sonlardan birini tanlab, son ostiga yashiringan savolga javob topishi kerak bo‘ladi. Masalan, bir o‘quvchi 2 sonini tanladi. Savol: “Oq kema” asari kimning qalamiga mansub? Asar haqida qisqacha ma’lumot bering. Javoblar o‘qituvchi tomonidan baholab boriladi. Sovringa badiiy asar qo‘yiladi.

Savollar o‘quvchilarning yoshiga qarab tuzilishi kerak. Ushbu o‘yin o‘quvchilarni yanada ko‘proq kitob o‘qishga undaydi.

Baholash va rag‘batlantirish: Guruhlarning rag‘bat kartochkalari hisoblanib, g‘olib guruh aniqlanadi. O‘quvchilarning darsdagi ishtirokiga qarab baholanadi. Eng faol o‘quvchi Ch. Aytmatovning “Oq kema” asari bilan taqdirlanadi.

Uyga vazifa: O‘zingiz o‘qigan badiiy asardan ma’nodosh so‘zlarni topib yozing.

Tafakkur cho‘qqisi

Aktyorlik

NotiqlikBilimdonlik

1-bosqich: Bilimdonlik.O‘qituvchi tomonidan 3 guruhga 3 tadan so‘z

beriladi. O‘quvchilar bu so‘zlarning ma’nodoshlarini topishi lozim.

Chiroyli

G‘o

zal

SohibjamolLatofatliKo

‘rkam

Ko‘hlik

Suluv


Dars – muqaddas

Darsning mavzusi: Ng, ng harfl ar birikmasi va uning vazifalari. (5-sinf, III chorak)

Dars maqsadi:a) ta’limiy maqsad: o‘quvchilarga Ng, ng harfl ar

birikmasi va uning vazifalari haqida ma’lumot berish;b) tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilarga mavzu

asosidagi misollar orqali axloqiy tarbiya berish; d) rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilarning og‘zaki

va yozma nutqini o‘stirish, mustaqil fi krlash qobiliyatini rivojlantirish.

Darsda foydalaniladigan usullar: “Venn diagrammasi”, “T sxemasi”, “Harfl ar yomg‘iri”, “Kimning xati chiroyli?”, “Qo‘shimchalar harakati”, “Kim ko‘p so‘z topadi?”, “Aqliy hujum”.

Darsda foydalaniladigan jihozlar: darslik, kompyuter, proyektor, slaydlar, A4 formatli qog‘ozlar, rangli doirachalar.

Darsning borishi:Dastlab o‘quvchilar “Ranglar” usuli orqali

uch guruhga bo‘linishadi: “Zukkollar”, “Topqirlar”, “Bilimdonlar”.

So‘ng uyga vazifa – 423-mashq tekshiriladi. Bunda doskada quyidagi so‘zlar ko‘rsatiladi:

Nasiba ISKANDAROVA,Buxoro viloyati Romiton tumanidagi 11-umumiy o‘rta ta’lim maktabining ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

HARFLAR YOMG‘IRI

taraf avtomobil nafasovqat afzal shafqatinsof kaptar faqatpilik harf

Har bir guruhdan bir o‘quvchi chiqib, doskadagi so‘zlarni qatnashtirib og‘zaki gaplar tuzadi.

Masalan:“Zukkolar” guruhi: Har bir insonning insofl i bo‘lishi

uning vijdoniga bog‘liq.“Topqirlar” guruhi: Vaqtida ovqat yeyish koni

foydadir.“Bilimdonlar” guruhi: Ko‘p o‘ynagandan ko‘ra ko‘p

kitob o‘qish afzal.Har bir shartdan so‘ng guruhlarga ball berib boriladi.Yangi mavzu bayoni:Yangi mavzu 1-topshiriqni bajarishdan boshlanadi.

Bunda “Venn diagrammasi” asosida har bir guruh berilgan so‘zlarni bir bo‘g‘inli va ikki bo‘g‘inliga ajratishi kerak bo‘ladi.

So‘ng 424-mashq “T sxemasi” usulida bajariladi. Har bir guruhdan bir o‘quvchi chiqib doskaga yozadi.

O‘quvchilar rag‘bat-lantirilgach, “Uqib ol, yodingda tut” usuli orqali ng, ng harfl ar birikmasi va uning vazi falari tushun-tiriladi.

Ng harfl ar birikmasi bitta til orqa undoshini ifoda-laydi.

Bu harfl ar birikmasini ikkita alohida n va g undoshlarini ifodalovchi harfl arning yonma-yon kelishidan farqlash lozim.

N bilan tugagan so‘zga g bilan boshlanuvchi qo‘shimcha qo‘shilganda, bu ikkita tovush hisoblanadi.

Ruscha o‘zlashma so‘zlar o‘rtasida kelganda ham ikkita tovush hisoblanadi.

Agar ng ikki unli o‘rtasida kelgan bo‘lsa, ikkinchi unli bilan bo‘g‘in hosil qiladi.

Agar ng unli va undosh o‘rtasida kelsa, oldingi bo‘g‘in tarkibida qoladi.

N va g ng

men-ga ing-ra-moq

un-ga keng-lik

min-gash-moq de-ngiz

tun-gi ji-ring-la-moq

don-ga ko‘-ngil

jon-ga ala-nga

kon-gress tong-gi

shtan-ga ta-nga

tan-gens si-ngil

bu-gun-gi da-nga-sa

yengil

singil ko‘ngil

yangidengiz

Kengeng

mingtongbong

chang

Ngharf-gaoid


Dars – muqaddas

Qo‘shimcha Egalik Kelishik Shaxs-son-ng onang - kelding

Bu shart qay darajada to‘g‘ri bajarilgani slayd orqali tekshiriladi.

Yangi mavzuni mustahkamlash:425-mashq “Kimning xati chiroyli?” usuli asosida

bajariladi. Bunda har bir guruhdan o‘quvchi doskaga gaplarni yozib, ng undoshi bo‘lgan so‘zlarni izohlashi kerak bo‘ladi.

O‘quvchilar rag‘batlantirib boriladi. So‘ng “Harfl ar yomg‘iri” usulidan foydalaniladi.

Har bir guruhga alohida qog‘ozlarda quyidagicha rasmlar beriladi:

O‘quvchilar harfl arni o‘rniga qo‘yib so‘zlarni topgach, shu so‘zlar qatnashgan maqol aytishi va mazmunini izohlashi kerak.

Ular bu topshiriqni quyidagicha bajarishi mumkin:“Zukkolar” guruhi: onang, singling, kafting.

Onangni kiftingda tutsang, singlingni kaftingda tut.“Topqirlar” guruhi: yurting, ro‘ying, rang. Ona

yurting omon bo‘lsa, rang-u ro‘ying somon bo‘lmas.“Bilimdonlar” guruhi: do‘sting, ming,

dushmaning. Do‘sting ming bo‘lsa ham oz, dush-maning bir bo‘lsa ham ko‘p.

Guruhlar rag‘batlantirilgach, “Qo‘shimchalar harakati” usuli qo‘llaniladi. Bunda o‘quvchilar ng harfl ar birikmasi qaysi qo‘shimchalar tarkibida kelishini aniqlab, so‘z turkumlari bilan bog‘lashi kerak bo‘ladi. Guruhlar quyidagicha jadvalni to‘ldirishi mumkin:

“Zukkolar” guruhiga:

“Topqirlar” guruhiga:

“Bilimdonlar” guruhiga:

ngi s

l ing

na o

l ngng

ak f

t

Shundan so‘ng har bir guruh “Kim ko‘p so‘z topadi?” usuli asosida tarkibida n va g undoshlari yonma-yon kelgan o‘zlashma so‘zlar topishi kerak bo‘ladi.

Masalan: tangens, ingliz, kongress, shtanga, pingvin.

So‘ng “Aqliy hujum” usulidan foydalanib, har bir guruhga alohida tezkor savol beriladi.

“Zukkolar” guruhiga:1. Ng harfl ar birikmasiga ta’rif bering. (Ng harfl ar

birikmasi bitta til orqa undoshi, jarangli tovush, alifbodagi 29-harf)

2. Ng undoshi qaysi qo‘shimchalar tarkibida uchraydi? (Qaratqich kelishigi, egalik va shaxs-son qo‘shimchalarida)

“Topqirlar” guruhiga:1. Ruscha o‘zlashma so‘zlar tarkibida yonma-yon

kelgan n va g undoshlari qatnashgan so‘zlarga misol keltiring. (tangens, kongress, ingliz)

2. Ng tovushi so‘z tarkibida qaysi o‘rinlarda keladi? (So‘z o‘rtasi va oxirida)

“Bilimdonlar” guruhiga:1. So‘z o‘rtasida kelgan ng harfl ar birikmasi qanday

bo‘g‘inga ko‘chiriladi? (Agar ng ikki unli o‘rtasida kelgan bo‘lsa, ikkinchi unli bilan bo‘g‘in hosil qiladi. Agar ng unli va undosh orasida kelgan bo‘lsa, oldingi bo‘g‘in tarkibida qoladi)

2. Tungi so‘zida ng harfl ar birikmasi bormi? (Yo‘q)O‘quvchilar javobiga ko‘ra rag‘batlantiriladi.Baholash va rag‘batlantirish: Guruhlarning

to‘plagan ballari jamlanadi. G‘olib guruh aniqlanadi. Guruhlar “Eng bilimdon jamoa”, “Eng intizomli jamoa”, “Eng ahil jamoa” nominatsiyalari bo‘yicha taqdirlanadi. Darsda faol ishtirok etgan o‘quvchilar baholanadi.

Uyga vazifa: 426-mashq.

-ing kitobing mening-ngiz onangiz - keldingiz-ingiz kitobingiz - --ning - gulning -

Xurshida NISHONOVA,Namangan shahridagi

43-umumiy o‘rta ta’lim maktabiningona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

O‘ZBEK TILIM O‘TMISHDAN AJIB HIKMAT SO‘ZLAYDI

Darsning mavzusi: Bog‘lovchilarning og‘zaki va yozma nutqda qo‘llanilishi. (7-sinf uchun mustahkamlash darsi)

Dars maqsadi:a) ta’limiy maqsad: o‘quvchilarning bog‘lovchilar

yuzasidan olgan bilimini takrorlash asosida mustahkamlash;

b) tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilarda milliy va madaniy kompetensiyalarni shakllantirish;

d) rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilarda nutqiy kompetensiyalarni rivojlantirish.

Darsda foydalaniladigan usullar: “Tahlil”, “Tadqiqot”, “To‘g‘ri izoh”, “Kim chaqqon?”, “To‘g‘risini top”, “Bilib oling”.


Dars – muqaddas

Darsda foydalaniladigan jihozlar: AKT, audio asar, jadval va sxema, tarqatmali vositalar, darslik, testlar.

Darsning borishi:O‘qituvchi: O‘zbek tilim o‘z tilim,Ajdodlardan merosdir.Alisher kalomida,Sayqallanib kelgandir.O‘zbek tilim o‘tmishdanAjib hikmat so‘zlaydi.Biz bormiz, o‘zbeklar bor,Ona tilim o‘lmaydi.Bugungi kunda tilimiz va uning jahon tillari qatoridagi

o‘rni, mavqeyi kun sayin ortib bormoqda. Bu bevosita mamlakatimizning rivojlanishi va boshqa davlatlar bilan madaniy aloqalarining mustahkamlanib borishi bilan bog‘liq.

Barcha xalqlarning o‘z tili bor. Yaqinda butun dunyoda “Xalqaro ona tili kuni” keng nishonlandi. Barcha xalqlarda bo‘lgani kabi bizning ham o‘z ona tilimiz bor. Xo‘sh, o‘zbek tilining shakllanishi, tarqalishi va rivojlanishi haqida nimalarni bilasiz?

1-o‘quvchi: Ma’lumki, hozirgi davrda dunyoda ba’zi manbalarga ko‘ra 2500–3000 ga yaqin, ba’zi manbalarda 5000, ayrim manbalarda esa 7000 ga yaqin til bo‘lib, shundan o‘zbek tili Oltoy tillari oilasining turkiy guruhiga mansub.

2-o‘quvchi: Dunyoda har bir tilning o‘z tarixi, taqdiri, jamiyat hayotida tutgan o‘rni, mavqeyi bor. Bu tillar kelib chiqishi, turi, ijtimoiy mohiyati, yozuvga ega yoki ega emasligi, unda so‘zlashuvchilarning soni jihatidan o‘zaro farqlanadi.

3-o‘quvchi: O‘zbek tili uzoq tarixiy taraqqiyot davomida boshqa guruhga kiruvchi tillar ichida arab va fors tillari bilan yaqin munosabatda bo‘lib kelgan.

4-o‘quvchi: O‘zbek tili 3 ta katta tarixiy davrni bosib o‘tgan. Eng qadimgi turkiy til, eski o‘zbek tili, hozirgi o‘zbek tili.

5-o‘quvchi: O‘zbek tili va uning rivojlanishi bo‘yicha juda ko‘p olimlar bir qator izlanishlar olib borishib, o‘zbek tilini ikki asosda o‘rganishgan: umumiy va xususiy tilshunoslik.

6-o‘quvchi: Darsliklarimizda xususiy tilshunoslik negizidagi ma’lumotlar berilgan.

O‘qituvchi o‘quvchilarning gaplarini umumlashtiradi.So‘ng o‘quvchilar ikki guruhga bo‘linishadi:

“Boychechak”, “Qaldirg‘och”. Shundan keyin uyga vazifa “Tahlil” usuli asosida tekshiriladi. Bunda guruhlar “Agar men sehrgar bo‘lsam” mavzusida tuzgan hikoyalarini ifodali o‘qishi va unda qatnashgan bog‘lovchilarni tahlil qilishi kerak bo‘ladi.

“Boychechak” guruhi: Kunlarning birida men maktabdan kelayotganimda yonimga musicha kelib qo‘ndi. U shunday beozor edi-ki, uning kichik-kichik ko‘zlarida bir olam ma’no bordek tuyuldi, ammo men buni tushuna olmadim. Agar sehrgar bo‘lganimda edi, olamdagi barcha jonzotlar tilini bilgan va ularning barcha istaklarini amalga oshirgan bo‘lar edim.

Mazkur matnda ammo (vazifasiga ko‘ra teng bog‘lovchilarning zidlov guruhiga kiruvchi, sof bog‘lovchi), va (vazifasiga ko‘ra teng bog‘lovchilarning

Bog‘lovchi deb qanday so‘zlarga aytiladi?

biriktiruv guruhiga kiruvchi sof bog‘lovchi) hamda agar (vazifasiga ko‘ra ergashtiruvchi bog‘lovchilarning shart guruhiga kiruvchi sof bog‘lovchi) bog‘lovchisi ishtirok etgan.

“Qaldirg‘och” guruhi: Bugun tongda onam meni uyg‘otdi va tezda nonushtaga tushishimni, agar hoziroq tushmasam, maktabga kech qolishimni aytdi. Erinib ko‘zlarimni ochdim va shu zahoti soat yettidan o‘tganini ko‘rib, apil-tapil yuzimni yuvdim-u, kiyinishga tutindim. Nonushta ham qilmay, maktabga yo‘l oldim. Yo‘lda ketar ekanman, qaniydi, agar sehrgar bo‘lib qolganimda edi, ko‘z yumib ochguncha maktabga borib qolardim, degan o‘y xayolimdan o‘tdi. Ana o‘shanda, Xoshimjonning sarguzashtlari, yutuqlariga, balki erisharmidim, deb o‘yladim. Shu xayolda yo‘lda to‘xtab qolganimni bilmay, rostakamiga maktabga kech qoldim hamda ustozlarimdan dakki eshitdim.

Matnda agar (vazifasiga ko‘ra ergashtiruvchi bog‘lovchilarning shart guruhiga kiruvchi sof bog‘lovchi), va (vazifasiga ko‘ra teng bog‘lovchilarning biriktiruv guruhiga kiruvchi sof bog‘lovchi), -u (vazifasiga ko‘ra teng bog‘lovchilarning biriktiruv guruhiga kiruvchi vazifadosh (yuklama) bog‘lovchi), hamda (vazifasiga ko‘ra teng bog‘lovchilarning biriktiruv guruhiga kiruvchi sof bog‘lovchi) bog‘lovchisi ishtirok etgan.

Guruhlar rag‘batlantirib boriladi. Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarga qo‘shimcha vazifa – “Bog‘lovchilar”

mavzusi yuzasidan ma’lumotlar bilib kelish topshirig‘i “Kim chaqqon?” usuli asosida so‘raladi. Bunda guruhlar quyidagi savollarga javob berishi kerak bo‘ladi.

“Boychechak” guruhi: Gapning uyushiq bo‘laklarini va qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni o‘zaro bog‘lash uchun xizmat qiluvchi yordamchi so‘zlarga bog‘lovchi deyiladi.

“Qaldirg‘och” guruhi: Vazifasiga ko‘ra bog‘lovchilar teng va ergashtiruvchi bog‘lovchiga bo‘linadi.

Bog‘lovchilar vazifasiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi?

Teng bog‘lov-

chilarBirik-tiruv

AyiruvZidlov

Inkor

Ergashti -ruvchi

bog‘lov-chilar

Cho-g‘ish-tiruv

SababShart

Aniq-lov

“Boychechak” guruhi: Teng bog‘lovchilar quyidagicha klasterda tar-moqlanadi:

“Qaldirg‘och”guruhi: Ergash tiruvchi bog‘-lov chilarni quyidagicha klasterda tarmoqlash mumkin:

Guruhlar rag‘batlantirilgach, “Tadqiqot” usulidan foydalaniladi. Bunda “Boychechak” guruhi teng bog‘lovchilar, “Qaldirg‘och” guruhi ergashtiruvchi bog‘lovchilar yuzasidan ma’lumotlar aytishi kerak bo‘ladi.


Dars – muqaddas

“Boychechak” guruhi a’zolari:1-o‘quvchi: Uyushiq bo‘laklar va o‘zaro teng

munosabatdagi gaplarni bog‘lab keluvchi bog‘lovchilar teng bog‘lovchi hisoblanadi: darsliklar va qo‘llanmalar. Shamol tindi va hamma uyquga ketdi. Kecha sokin va iliq edi. Quyosh chiqdi, lekin havo isimadi.

2-o‘quvchi: Teng bog‘lovchi ma’nosiga ko‘ra quyidagi turga bo‘linadi: biriktiruv: va, hamda, bilan (ko‘makchi-bog‘lovchi), ham, -u,- yu, - da (yuklama-bog‘lovchi); zidlov: ammo, lekin, biroq, balki, ayiruv: yo//yoki//yoxud//yoinki, yo ... yo, goh ... goh, dam ... dam, ba’zan ... ba’zan, bir ... bir, xoh ... xoh; inkor bog‘lovchisi: na… na.

3-o‘quvchi: Biriktiruv bog‘lovchisi – uyushiq bo‘laklarni va uyushiq gaplarni o‘zaro biriktirib keluvchi bog‘lovchilardir: va, hamda – sof bog‘lovchilar, bilan – ko‘makchi-bog‘lovchi, ham, -u,- yu, da – yuklama-bog‘lovchilari.

4-o‘quvchi: Bulardan ham bog‘lovchi vazifasida kelganda takror qo‘llanadi va o‘zi bog‘layotgan so‘zlardan oldin keladi, bu holatda vergul bilan ajratiladi: Men ham olma, ham anor oldim.

5-o‘quvchi: -u, -yu, -da o‘zi qo‘shilayotgan so‘zdan chiziqcha bilan ajratiladi, lekin uyushiq bo‘laklar o‘rtasiga vergul qo‘yilmaydi: U keldi-yu ketdi.

6-o‘quvchi: Ayiruv bog‘lovchisi – o‘zaro bog‘lanayotgan bo‘lak yoki gaplardan birini boshqasidan ayirib ko‘rsatuvchi bog‘lovchidir: yo//yoki//yoxud//yoinki, yo ... yo, goh ... goh, dam ... dam, ba’zan ... ba’zan, bir ... bir, xoh ... xoh.

7-o‘quvchi: Takror qo‘llanuvchi ayiruv bog‘lovchisi oldidan vergul qo‘yiladi: Xoh ishoning, xoh ishonmang.

8-o‘quvchi: Zidlov bog‘lovchilari – o‘zaro zidlik munosabatida bo‘lgan uyushiq bo‘laklarni yoki gaplarni bir-biriga bog‘lab keluvchi ammo, lekin, biroq, balki so‘zlaridir: Bu jarang-jurung ovozlar uning g‘ashini keltirmas, balki xayolini chalg‘itib unga orom bag‘ishlardi.

9-o‘quvchi: Yozuvda zidlov bog‘lovchilaridan oldin vergul qo‘yiladi.

10-o‘quvchi: Inkor bog‘lovchisi – uyushiq bo‘lak va gaplarning inkor ma’nosini yuklagan holda bog‘lovchi na…na so‘zidir.

11-o‘quvchi: Bunda gapning kesimi tasdiq shaklida bo‘ladi: Darsga na Ahmad, na Salim keldi.

“Qaldirg‘och” guruhi a’zolari:1-o‘quvchi: O‘zaro tobe munosabatida bo‘lgan

gap bo‘lagi va gaplarni bog‘lash uchun ishlatiladigan bog‘lovchilar ergashtiruvchi bog‘lovchi sanaladi.

2-o‘quvchi: Sabab bog‘lovchilari: chunki, negaki aniqlov bog‘lovchilari: ya’ni, -ki, -kim; shart bog‘lovchilari agar, agarda, gar, garchi, basharti, mabodo, garchand, chog‘ishtiruv bog‘lovchisi – go‘yo, go‘yoki, xuddi.

3-o‘quvchi: Sabab bog‘lovchisi – gaplarni o‘zaro tobelantirib bog‘laydi, ular o‘rtasidagi sabab ma’nosini ifodalaydi. Chunki, negaki so‘zlari kiradi. Hunar o‘rgan, chunki hunarda ko‘p sir bor.

4-o‘quvchi: Yozuvda chunki, negaki bog‘lovchilaridan oldin vergul qo‘yiladi.

5-o‘quvchi: Aniqlov bog‘lovchisi – gap bo‘laklari va gaplarni o‘zaro tobelantirib bog‘laydi. O‘zidan oldingi

bo‘lakka aniqlik kiritadi. Ya’ni (-ki, -kim) so‘zi kiradi. Vatanimiz poytaxtida, ya’ni Toshkentda diqqatga sazovor joylar ko‘p. Yozuvda bu bog‘lovchilardan keyin vergul qo‘yiladi.

6-o‘quvchi: Shart bog‘lovchilariga agar, agarda gar, garchi, basharti, mabodo, garchand so‘zlari kiradi.

7-o‘quvchi: Chog‘ishtiruv bog‘lovchisi – go‘yo, go‘yoki, xuddi.

O‘quvchilar rag‘batlantirib boriladi. So‘ng “Bilib oling” usuli qo‘llaniladi. Bunda

“Boychechak” guruhi “Bog‘lovchilarning qo‘llanilishi va vazifasiga ko‘ra turlari”, “Qaldirg‘och” guruhi “Bog‘lovchilarning uslubiy belgilari va imlosi” bo‘yicha ma’lumotlar aytishi kerak bo‘ladi.

“Boychechak” guruhi a’zolari:1-o‘quvchi: Gapda qo‘llanilishiga ko‘ra bog‘lovchi

yakka, takror, yakka va takror qo‘llanadigan bog‘lovchiga bo‘linadi.

2-o‘quvchi: Yakka qo‘llanadigan bog‘lovchiga a, va, hamda, ammo, lekin, biroq, balki, gar, agar, agarda, basharti, chunki, garchi, garchand, go‘yo, go‘yoki, ki/ kim, esa, ya’ni; takror qo‘llanadigan bog‘lovchilarga dam ... dam, ba’zan ... ba’zan, ham ... ham, bir ... bir, xoh ... xoh, goh ... goh; yakka va takror qo‘llanadigan bog‘lovchiga yo, yoki bog‘lovchisi kiradi.

3-o‘quvchi: Bog‘lovchi tabiatiga ko‘ra sof va vazifadosh bog‘lovchiga bo‘linadi. Sof bog‘lovchi – faqat bog‘lovchiga xos vazifa bajaruvchi yordamchi so‘zlar sof bog‘lovchi: va, lekin, agar.

4-o‘quvchi: Bir o‘rinda bog‘lovchi, boshqa o‘rinda ko‘makchi, yuklama, modal so‘z yoki biror mustaqil so‘z vazifasida keluvchi yordamchilar vazifadosh bog‘lovchilar hisoblanadi: bilan ko‘makchisi: olma bilan anor; na … na yuklamasi: Na otam bor, na onam bor, balki modal so‘zi: Bu gaplar qulog‘imga kirmas, balki battar g‘ashimga tegar edi; bir soni: Bir kulasan, bir yig‘laysan.

5-o‘quvchi: Shuningdek, -u (yu), -da, ham, yuklamasi, ba’zan ravishi ham bog‘lovchi vazifasida kelishi mumkin.

“Qaldirg‘och” guruhi a’zolari:1-o‘quvchi: Ham ta’kid ma’nosini bildirganda

yuklama (Men ham borman), teng munosabatni ko‘rsatganda biriktiruv bog‘lovchisi hisoblanadi: Keldi Dildor ham Ruxsor.

2-o‘quvchi: Takroriy bog‘lovchining bir qismi faqat takror kelganda bog‘lovchi hisoblanadi. Yakka qo‘llanganda boshqa turkumga mansub bo‘ladi: ba’zan – ravish: Ba’zan borib turaman; bir – son: Bir ko‘rdim men uni; dam – ot: Dam oldim.

3-o‘quvchi: Bilan ko‘makchisi teng munosabatni ko‘rsatganda bog‘lovchi, tobe munosabatni ko‘rsatganda ko‘makchi hisoblanadi: darslik bilan qo‘llanma; qalam bilan yozmoq.

4-o‘quvchi: na … na so‘zlar orasidagi teng munosabatni ko‘rsatib, biriktiruv bog‘lovchiga ma’nodosh bo‘lsa bog‘lovchi (Na xotin, na farzand ko‘rmagan… (G‘.G‘ulom.), inkor ma’nosi kuchli bo‘lganda yuklama hisoblanadi: Na so‘ngiga yetoldi ishning, Na dunyoni anglab ulgurdi. (E.Vohidov.)

5-o‘quvchi: Biriktiruvchi bog‘lovchi sifatida oddiy


Dars – muqaddas

so‘zlashuv uslubida ko‘proq bilan (minan) ko‘makchisi ishlatiladi. Va, ham, hamda yordamchilari esa yozma nutq uslublari uchun xoslangan.

6-o‘quvchi: Zidlov bog‘lovchisi sifatida so‘zlashuv uslubi uchun ammo, lekin bog‘lovchilarining birikkan holida ammo-lekin (ammolek) shakli ko‘proq ishlatiladi. Lekin bog‘lovchisining lek, vale (valekin) shakllari ham badiiy uslub uchun xoslangan.

7-o‘quvchi: Ayiruv bog‘lovchilaridan yoxud, yoinki yozma nutq uslubi (publitsistik, badiiy uslub)dagina qo‘llaniladi. Aniqlov bog‘lovchilari faqat yozma nutq uslubida qo‘llaniladi.

8-o‘quvchi: Sabab bog‘lovchilaridan chunki, shu sabab, shu tufayli ko‘proq yozma nutq uslubida qo‘llaniladi.

9-o‘quvchi: Shart bog‘lovchilaridan garchi yozma nutq uslubi uchun xoslangan. Chog‘ishtiruv bog‘lovchilaridan xuddi uslubiy betaraf, go‘yo yozma nutq uchun xoslangan.

10-o‘quvchi: yo, yoki bog‘lovchilari yakka qo‘llanganda tinish belgisi ishlatilmaydi: Kelasizmi yo o‘zimiz boraylikmi?, takror qo‘llanganda vergul qo‘yiladi: Yo bir maslahatni aytib bo‘ladi, yo ro‘zg‘or ishini. (Cho‘lpon)

11-o‘quvchi: -u (-yu), -da o‘zi qo‘shilayotgan so‘zdan chiziqcha bilan ajratiladi, lekin uyushiq bo‘laklar o‘rtasiga vergul qo‘yilmaydi.

12-o‘quvchi: Yozuvda chunki, negaki, sababki, zeroki, ya’ni, ammo, lekin, biroq bog‘lovchilaridan oldin vergul qo‘yiladi.

Yangi mavzuni mustahkamlash:Yangi mavzuni mustahkamlash maqsadida

1-topshiriq “To‘g‘risini top” usuli asosida bajariladi. Bunda guruhlar matnda berilgan gaplardagi nuqtalar o‘rniga bog‘lovchilarning mosini qo‘yib ko‘chirishi kerak bo‘ladi.

“Boychechak” guruhi: Tog‘ga chiqishda Boburning o‘smirligi juda ish berdi. U hammadan oldin toshga yengil ko‘tarilib borar, goh onasiga, goh opasiga yuqoridan qo‘l cho‘zib yordamlashib qo‘yardi.

Bu gapda goh ... goh takror bog‘lovchisi ishtirok etgan bo‘lib, u vazifasiga ko‘ra teng bog‘lovchilarning ayiruv guruhiga kiradi. Sof bog‘lovchi hisoblanadi.

“Qaldirg‘och” guruhi: Kecha-yu kunduz aqliy mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan alloma vaqtning qanday tez o‘tayotganini sezmas edi.

Bu o‘rinda -yu yuklama-bog‘lovchisi ishtirok etgan bo‘lib, u vazifasiga ko‘ra teng bog‘lovchilarning biriktiruvchi guruhiga kiradi. Vazifadosh bog‘lovchi.

Kecha… kunduz aqliy mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan alloma vaqtning qanday tez o‘tayotganini sezmas edi.

Shavkat qushdagi o‘zgarishdan tashvishga tushdi. Otasidan buning sababini so‘radi.

– Yorug‘ dunyodagi har bir maxluqot, avvalo, ozod va erkin yashash uchun yaratilgan, – dedi Abduqodir aka.

– Unda odamlar nega hayvonlarni hamda qushlarni qo‘lga o‘rgatishadi, qafasga solishadi?

– Bir vaqtlar odamzod ona tabiat bilan bir tan-u bir jon bo‘lgan, endi esa tabiat ustidan zo‘ravonlikka o‘tdik, buning oqibati yaxshi bo‘lmaydi. Shavkat uchun bu gap yangilik edi.

Sobirjonning yoshi oltida, … yoshiga nisbatan bo‘yi past.

Ular qushchalarni, rang-barang baliqchalarni, oq … kulrang quyonchalarni tomosha qilishadi.

“Boychechak” guruhi: Sobirjonning yoshi oltida, ammo yoshiga nisbatan bo‘yi past.

Gapda ammo yakka bog‘lovchisi ishtirok etgan bo‘lib, u vazifasiga ko‘ra teng bog‘lovchilarning zidlov guruhiga kiradi. Sof bog‘lovchidir.

“Qaldirg‘och” guruhi: Ular qushchalarni, rang-barang baliqchalarni, oq va kulrang quyonchalarni tomosha qilishadi.

Gapda va yakka bog‘lovchisi ishtirok etgan bo‘lib, u vazifasiga ko‘ra teng bog‘lovchilarning biriktiruv guruhiga kiradi. Sof bog‘lovchi sanaladi.

Guruhlar rag‘batlantirilgach, “To‘g‘ri izoh” usuli qo‘llaniladi. Bunda slaydda berilgan matndagi bog‘lovchi aniqlanishi va izohlanishi kerak bo‘ladi.

“Boychechak” guruhi: Shavkat qushdagi o‘zgarishdan tashvishga tushdi. Otasidan buning sababini so‘radi.

Gapda bog‘lovchi ishtirok etmagan.“Qaldirg‘och” guruhi: Yorug‘ dunyodagi har

bir maxluqot, avvalo, ozod va erkin yashash uchun yaratilgan, – dedi Abduqodir aka.

Gapda va bog‘lovchisi ishtirok etgan. Teng bog‘lovchilarning biriktiruv guruhiga kiradi. Yakka holda qo‘llaniladi. Sof bog‘lovchi bo‘lib, ba’zan uning o‘rnida -u/-yu yuklamasi almashib kelishi mumkin.

“Boychechak” guruhi: Unda odamlar nega hayvonlarni hamda qushlarni qo‘lga o‘rgatishadi, qafasga solishadi?

Gapda hamda bog‘lovchisi ishtirok etgan. Teng bog‘lovchilarning biriktiruv guruhiga kiradi. Yakka holda qo‘llaniladi. Sof bog‘lovchi.

“Qaldirg‘och” guruhi: Bir vaqtlar odamzod ona tabiat bilan bir tan-u bir jon bo‘lgan, endi esa tabiat ustidan zo‘ravonlikka o‘tdik, buning oqibati yaxshi bo‘lmaydi. Shavkat uchun bu gap yangilik edi.

Teng bog‘lovchilarning biriktiruv guruhiga kiruvchi -u yuklama-bog‘lovchi ishtirok etgan bo‘lib, u o‘zi bog‘lanayotgan so‘zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi.

Baholash va rag‘batlantirish: Guruhlarning ballari hisoblanib, g‘olib guruh aniqlanadi. Faol o‘quvchilar alohida rag‘batlantiriladi.

Uyga vazifa: 3-topshiriq.

Tog‘ga chiqishda Boburning o‘smirligi juda ish berdi. U hammadan oldin toshga yengil ko‘tarilib borar, … onasiga, … opasiga yuqoridan qo‘l cho‘zib yordamlashib qo‘yardi.


Dars – muqaddas

Darsning mavzusi: Zulfi ya she’rlari tahlili. (VI sinf, III chorak)

Darsning maqsadi: a) ta’limiy maqsad:

o‘quvchilarni Zul-fi ya she’riyati va uning mavzu doirasi, ko‘lami, janrlari, “Bog‘lar qiyg‘os gulda”, “Bahor keldi seni so‘roqlab” she’rlari tahlili bilan tanishtirish;

b) tarbiyaviy maqsad: hayotbaxsh she’ riyat or-qali ularning qalbida istiqbol to‘g‘risida orzular, yoqimli tuyg‘ular bag‘ishlovchi kayfi yatni uyg‘otish va bag‘rikenglik, millatlararo totuvlik g‘oyalarini shakllantirish;

d) rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilarning ob-razli tafakkur olami, nutqiy imkoniyatlarini o‘stirish, millatimizga xos ulug‘ fazilatlarni rivojlantirish.

Dars turi: noan’anaviy.Darsda foydalaniladigan usullar: “Evristik dialog”,

“Insert”, “Tafakkur sinovi”, “Aqliy hujum”, axborot uzatish, savol-javob.

Darsda foydalaniladigan jihozlar:1) savollar tarqatmasi; topshiriqlar matni, Zulfi ya

portreti, she’riy to‘plamlari, shoira haqida gazeta va jurnal materiallari asosida tashkil etilgan ko‘rgazma;

2) proyektor, magnitafon, kompyuter, test savollari, muammoli savol tarqatmalari;

3) Zulfi ya ijodiga bag‘ishlangan ko‘rgazma (asarlari, mavzuga oid referat va bukletlar, she’rlariga mos rasmlar), shoira hayoti va ijodiga oid audio va video lavhali slaydlar.

Shakllantiriladigan kompetensiyalar: axborot bilan ishlash, o‘zini-o‘zi rivojlantirish, ijtimoiy faol fuqarolik, milliy va umummadaniy matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish, adabiy-nutqiy, badiiy asarni tahlil qilish.

Darsning borishi:I. Tashkiliy qism.O‘quvchilar bilan salomlashib, davomat aniqlanadi,

o‘quvchilar va sinf xonasining darsga tayyorligi ko‘zdan kechiriladi.

II. O‘tilgan darsni takrorlash. Darsning ushbu bosqichida darslikda berilgan

savol-topshiriqlar, shuningdek, savolli krossvordlar va testlardan foydalanish mumkin. Bunda o‘quvchilarning o‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi shakllanadi.

Shahlo KARIMOVA,Toshkent islom universiteti qoshidagi

akademik litseyning ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

UMIDBAXSH TUYG‘ULAR TA� NNUMI

Masalan: Shoira she’rlari tarjima qilingan xorijiy tillarni

toping.Z

UL

FI

YA

Shundan so‘ng “Evristik dialog” usulidan foydalangan holda shoira umrbayoniga oid ma’lumotlar yuzasidan quyidagicha savol-javob o‘tkaziladi (bunda o‘quvchilarning axborot bilan ishlash kompetensiyasi shakllanadi):

– Zulfi ya nomidagi Davlat mukofoti to‘g‘risida nimalarni bilasiz?

– Ayting-chi, bunday nufuzli mukofot nega Zulfi ya nomida? Qaysi xizmatlari uchun shoira bu sharafga sazovor bo‘ldi?

– Zulfi yaxonimning qanday she’riy to‘plam va dostonlarini bilasiz?

O‘quvchilarning javoblari umumlashtirilib, o‘qituvchi tomonidan qo‘shimcha ma’lumotlar beriladi, to‘g‘ri javoblar rag‘batlantiriladi. So‘ng “Klaster” usulidan foydalanib, slayd orqali Zulfi yaning ijtimoiy va ijodiy faoliyati o‘quvchilar tomonidan sharhlanadi:

1-topshiriq.Halqaro mukofotlar sohibasi

Davlat mukofoti sohibasiDavlat arbobi

Atoqli shoiraMuharrir

2-topshiriq.Quyida ko‘rsatilgan shoira asarlari nomi ichidan

poemalari va she’riy to‘plamlari nomlarini ajratib bering.

1. “Qizlar qo‘shig‘i”.2. “Shalola”.3. “Quyoshli qalam”.4. “Hijron kunlarida”.5. “Mushoira”.

6. “Yuragimga yaqin kishilar”.7. “O‘ylar”.8. “Uni Farhod der edilar”. 9. “Xotiram siniqlari”.10. “Tong qo‘shig‘i”.


Dars – muqaddas

O‘quvchilarning javoblari tinglangach, to‘g‘ri javoblar ko‘rsatiladi:

Shundan keyin o‘qituvchi, avvalo, shoira she’riyatiga Prezidentimizning e’tibori va e’tirofi ga alohida to‘xtalib, Toshkent shahridagi “Shoirlar xiyoboni”da qad rostlagan haykalining barpo etilishi, Zulfi ya nomidagi Davlat mukofotining ta’sis etilishi hamda Jizzax shahrida Hamid Olimjon va Zulfi yaxonim nomidagi ixtisoslashtirilgan maktab ochilgani kabi e’tiborga molik ishlar xususida to‘xtalib, o‘quvchilarda shoira shaxsiga nisbatan qiziqish uyg‘otadi. Shuningdek, Zulfi ya ijodi, uning o‘zbek she’riyati rivojiga qo‘shgan hissasi to‘g‘risida gapiriladi. O‘qituvchi o‘tilgan dars yuzasidan berilgan topshiriqlarga javoblarni umumlashtirib, xulosalaydi va yangi mavzu bilan uzviy bog‘lash maqsadida “Men o‘tgan umrga” she’rini iloji boricha yoddan o‘qishi o‘rinli. Sababi tanishtirilajak she’rlarining umumiy kayfi yati, ruhiga hamohang, shoira ijodiga baho bo‘luvchi ushbu she’r e’tiborga molikdir. Zero, “o‘qituvchi tahlillanadigan asarlarning barcha o‘quvchilarga tanish bo‘lishiga erishishi uchun sinfda o‘qib berishdan bo‘lak samaraliroq usul mavjud emas. Buning ustiga badiiy asar o‘qituvchi tomonidan o‘rniga qo‘yib ifodali o‘qilganda, o‘quvchilarning o‘zlari o‘qiganlariga qaraganda hissiy ta’sir darajasi birmuncha yuqori bo‘ladi”1. O‘qituvchi darsga tayyorlanish jarayonida she’rlar matni bo‘yicha maxsus topshiriqlar tizimini ishlab chiqqan bo‘lishi lozim. Ma’lumki, har qanday asar tahlili o‘qituvchining yolg‘iz o‘zi tomonidan olib borilmaydi, balki tahlil jarayonida o‘quvchilar to‘liq va faol ishtirok etishlari joiz. Shunday qilib she’rlar o‘qilgach, badiiy tahlilga o‘tiladi.

III. Yangi mavzu bayoni.O‘qituvchi: Zulfi ya she’riyati keng ko‘lamli bo‘lib,

Vatan, ayol va uning qalb kechinmalari, do‘stga sadoqat, vafo tuyg‘ulari kabi rang-barang mavzularni qamrab oladi. Shoiraning “Bog‘lar qiyg‘os gulda” she’ri “Aziz tuyg‘ular” turkumiga kiritilgani bejiz emas. Chunki insonning qalbiga yaqin aziz tuyg‘ular ko‘p. Ulardan biri yasharish va yashnash fasli bahor va “anvoyi bir tarovat”, “yaxlit bir chaman” va uning sog‘inchidir. Shoiraga ilhom, qalbiga ehtiros bergan bahor faslidir. She’r bir qarashda faqat tabiat manzarasi tasviridan iboratdek. She’rdagi har bir tushuncha, har bir detal ortida ma’lum bir ramziy ifoda yashirin: “bir kaft bog‘” (yaxlit bir manzil) – Vatan, turli “bo‘y taratuvchi har bir daraxt” – bir-biriga o‘xshamaydigan millat va elatlardir. Ularning har biri o‘zicha ko‘rk, o‘ziga xos meva, hosil beradi. “Daraxt ko‘rki, mevasi” – har bir xalqning urf-odatlari, o‘z tarixi, yashash tarzi. Xilma-xil bo‘lsa-da, ular bir Vatan – O‘zbekistonda istiqomat qiladilar. Millat har xil bo‘lsa ham, ular bir-biriga suyanch, qudrat, himoyachi. Ularning qardosh, qarindoshligi har qancha mustahkam bo‘lmasin, himoya kuchli bo‘lmasin, barchasi uchun tayanch bo‘loladigan KUCH kerak:

Bu – qadim dunyoda yangi bir olam,Bunda orqa tog‘siz bir tirik jon yo‘q.Bu yorug‘ olamda inson doimo kimgadir suyanib,

nimagadir tayanib yashaydi. Mayda millat, kichik elatlar katta xalqqa suyanib yashaydi. O‘zbekiston misolida o‘sha tayanch bu – o‘zbek xalqidir. Millatidan qat’i nazar,

She’riy to‘plamlari – 1, 2, 4, 6, 7, 8, 10.Dostonlari – 3, 5, 9.

O‘zbekiston diyorida yashovchi har bir inson Vatanimiz fuqarosidir. Ularning teng huquq va imkoniyatlari Bosh Qomusimizda belgilab berilgan.

Shundan so‘ng “Blits-so‘rov” usulidan foydalanib o‘quvchilar bilan quyidagicha savol-javob o‘tkaziladi:

– Ayting-chi, Asosiy qonunimiz qaysi? – Yurtimizda nechta millat va elat vakillari yashaydi? – Ularning huquq va majburiyatlari bizniki bilan

tengmi? – Nima uchun she’rda Zulfi ya bag‘rikeng xalqimizni

ulug‘laydi, unga muhabbatni aziz tuyg‘u deb ataydi? O‘quvchilarning javoblari tinglanib, umumlash-

tirilgach, yangi mavzu bayonida davom etiladi. “Bahor keldi seni so‘roqlab” she’ri tahlilida ramziylikka ham e’tibor qaratish, o‘quvchilar diqqatini ayni shu o‘rinlarga jalb etish lozim. So‘ng matnga tayangan holda “Aqliy hujum” usulidan foydalanib quyidagicha savollar beriladi (bunda o‘quvchilarning axborot bilan ishlash, o‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyalari shakllantiriladi):

O‘qituvchi: Zulfi ya umrining keksalik davrida yaratilgan “Baxtim bor, ajoyib kishilar aro...” satri bilan boshlanuvchi yana bir she’rining ham bosh mavzusi – hayotsevarlik, umidbaxsh tuyg‘ulardir. Avvalgi she’rlarida tabiatdan zavqlanish, go‘zalliklaridan bahramand bo‘lish kabi ko‘rinishlarda aks etgan shoiraning hislari endi ajoyib insonlar bilan hamnafas, zamondosh bo‘lib yashashi bilan yanada kuchayadi. Atrofi dagi yaxshi kishilardan quvvat olib, yashashga, ishlashga, ijod qilishga kuch topadi, ilhomlanadi. She’r tahlili davomida hayotiy savollar bilan bu holatni o‘quvchilarga ko‘chirib, ulardan javob izlashga urinish, hayotga muhabbat, kuch, yangicha orzu-havaslar bilan olg‘a qadamlar tashlashga undash so‘z san’atining Bosh maqsadidir. Xo‘sh, bolalar, endi mening quyidagi savollarimga javob bersangiz:

– Atrofi ngizda siz havas qiladigan qanday insonlar bor?

– Nima uchun ulardek bo‘lishni orzu qilasiz? – Siz baxt deganda nimani tushunasiz? – Sizning nazdingizda baxtli insonlar kimlar? Bu kabi savollarga javob berish orqali o‘quvchilar

qalbida ertangi kunga ishonch ortadi, umidbaxsh tuyg‘ular bilan yashash zavqli ekanligini anglab yetadilar.

She’rda Hamid Olimjon qalamiga mansub misralarni toping?

Sarsari kezgan bahorni shoira qayerga boshlab boradi?

Qanday she’r san’atlaridan foydalanilgan?

She’r nega tantanavor yakun topadi?

Shoirani so‘roqqa tutib, qalbini yaralagan narsa nima?

“Bahor keldi seni so‘roqlab”


Dars – muqaddas

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash. Darsning mazkur bosqichida har uchala she’r

matniga tayangan holda turli topshiriqlar berish mumkin. Masalan, “Insert” usulidan foydalanib jadval beriladi va o‘qituvchining tushuntirishi, she’r tahlili orqali o‘quvchilar matnga tayangan holda jadvallarni to‘ldiradi.

“Bahor keldi seni so‘roqlab” she’ri bo‘yicha topshiriq qog‘ozda chizma orqali berilishi ham mumkin.

“Bog‘lar qiyg‘os gulda” she’ri asosida o‘quvchilar fanlararo bog‘lanishni nazarda tutgan holda “Aqliy hujum” yordamida bir-biriga yaqin tushunchalarni ifodalagan so‘zlarni yozadilar. Masalan:

– bog‘, gul, chaman, daraxt, hosil; – olam, dunyo;

1Q.Yo‘ldoshev. O‘qituvchi kitobi. Metodik qo‘llanma. Т.: O‘qituvchi, 1997. 164–165-betlar.

Yangi axborot Bilganlarimga zid

O‘ylantirib qo‘ydi

She’riyatdaramz

tushun chasi

“Nechun qora libos,

sochla-ringda oq misrasida

qarama-qar-shi so‘zlar vositasida tazod usuli yaratilgan

Shoira-ning alamli

azoblari ifodalansa-da tanta-

navor yakun topadi

Qish va bahorni

so‘zlatish mumkin ekan

Shoira bahorni yori-ning qabriga

boshlab boradi

Tabiat bilan suhbat in-

sonni ruhan tinchlanti-

radi

– tirik jon, odamzod; – yurt, vatan; – tole, baxt.Bunday so‘zlar shoiraning tuyg‘ulari, kechinmalari

ifodasida alohida ekanligini tushunadilar, so‘z qo‘llash mahoratini kashf etadilar. Shu tariqa o‘zbek xalqining serhimmat va saxovatpeshaligi, shoira ana shunday mustahkam, ishonchli tayanch bo‘lolgani uchun ham xalqimiz tomonidan sharafl anishini, iftixor bilan tilga olinishi bejiz emasligini o‘quvchilar asta-sekin anglab yetadilar.

Dars o‘qituvchining yakunlovchi so‘zi bilan tugaydi: Shoira Zulfi ya umri mobaynida ko‘p voqealarga guvoh bo‘ldi. Ko‘p yurtlarga safar qildi. Jahongashta ijodkor, davlat va jamoat arbobi, mehribon ona bo‘lib, sakson yildan ortiq fayzli va mazmunli umr kechirdi.

E’tibor va e’zoz topib, xalqaro maydonda ham shoira, ham jamoat arbobi bo‘lib tanildi. Uning ijodini xalqimiz ham, o‘zga xalqlar ham birdek hurmat qilib, she’rlarini o‘z tillariga tarjima qilishlari bejiz emas. Hayotda duch kelgan qiyinchiliklarni iroda, qat’iyat bilan yengib, atrofi dagi yaxshilarga suyanib, yorug‘ istiqbolga intilib yashash kayfi yati shoiraning shioriga aylandi. She’rlarida ham inson umrini ezguliklar bilan bezashi, halol mehnat bilan e’zoz va hurmatga sazovor bo‘lishi kabi fi krlar, umidbaxsh tuyg‘ular tarannum etilgan.

V. Baholash va rag‘batlantirish. Darsda ishtirokiga ko‘ra o‘quvchilar baholanadi.

Faol ishtirok etgan o‘quvchilar rag‘batlantiriladi.VI. Uyga vazifa.“O‘g‘lim, sira bo‘lmaydi urush” she’rini yod olish va

tahlil qilib kelish.

Azimjon DAVRONOV,Toshkent shahar Yashnobod tumanidagi

145-umumiy o‘rta ta’lim maktabining o‘zbek tili fani o‘qituvchisi

AYOL – OILA KO‘RKI

Darsning mavzusi: Fe’lning o‘zlik nisbatda qo‘llanishi (8-sinf, III chorak. Ta’lim boshqa tillarda olib boriladigan maktablar uchun)

Dars maqsadi:a) ta’limiy maqsad: o‘quvchilarga fe’lning o‘zlik

nisbatda qo‘llanishi haqida ma’lumot berish;b) tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilarni onaga, ona-

Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash;d) rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilarning og‘zaki

va yozma nutqini o‘stirish.Darsda foydalaniladigan usullar: “Ifodali o‘qish”,

“Izohli lug‘at”, “Zukkolar”, “Qoidalar bilimdoni”.

Darsda foydalaniladigan jihozlar: darslik, rasmlar, jadvallar.

Darsning borishi:Dastlab o‘tilgan mavzu yuzasidan o‘quvchilarga

quyidagi savollar beriladi:1. O‘zbekistonning tabiiy boyliklariga nimalar kiradi?2. Aniq nisbatdagi fe’llar qanday yasaladi?3. Darslikning 75-betida berilgan 3-topshiriq savollari

asosida ijodiy matn tuzing.O‘quvchilar javobiga ko‘ra rag‘batlantirib boriladi. Yangi mavzu bayoni:O‘quvchilarning diqqatini jamlash maqsadida

o‘qituvchi she’r o‘qiydi.

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 21

Dars – muqaddas


Dars – muqaddasDars – muqaddas

AYOL – OILA KO‘RKIAyol so‘zi arabcha “oila” atamasi bilan o‘zakdosh-

dir. Shuning uchun oila a’zolari tushunchasi ilgari “ahli ayol” deb ifodalangan. O‘zbek oilalarida ayol-lar “uy bekasi”, “xonadon farishtasi” deb ulug‘lana-di. Ayol oila ko‘rkidir. Ayol – oilasi, farzandlari uchun eng jonkuyar, g‘amxo‘r inson. Oilani ayolsiz, ya’ni onasiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Ayoli bor uy saran-jom-sarishta, fayzli xonadondir. Darhaqiqat, biz uyga kirishimiz bilan avval onamizni so‘raymiz. Onalar o‘z farzandlarini kutib oladilar, ularning o‘qishi, dam olishi, yaxshi yashashi uchun barcha sharoitlar-ni yaratib berishga astoydil harakat qiladilar. Uyga qayt ganingizda onagiz bo‘lmasa, qanday holga tu-shishingizni bir tasavvur qiling...

Atama, o‘zakdosh, tushuncha, saranjom-sarishta, farishta, fayzli, jonkuyar, tasavvur etmoq…

Kiy+in+di va tara+n+di

kiyindi tarandiDilfuza

Ona nigohi

Hazrati Xizrga yo‘liqsam, albat, Faqat bir narsani so‘rardim, faqat: Yomon narsalardan toliqdi ruhim, Onam nigohini ko‘rsating, hazrat! A.OripovSo‘ng o‘quvchilar 2 guruhga bo‘linishadi: “Topqirlar”,

“Bilimdonlar”.O‘qituvchi yangi mavzuni quyidagi kichik jadvallar

asosida tushuntirib beradi:

Shundan so‘ng darslikdagi 1-mashq har ikkala guruh tomonidan “Ifodali o‘qish” usuli asosida bajariladi. Bunda guruhlardan bittadan o‘quvchi “Ayol – oila ko‘rki” matnini ifodali o‘qishi, ikki o‘quvchi mazmunini so‘zlab berishi kerak bo‘ladi.

O‘quvchilar rag‘batlantirilgach, “Izohli lug‘at” usuli qo‘llaniladi. Bunda guruhlar slayddagi so‘zlarga izoh berishi kerak bo‘ladi.

Guruhlar quyidagicha javob berishi mumkin:“Topqirlar” guruhi: “Atama” – termin. Masalan, ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish atamalari

tilshunoslik faniga oid atamalardir. Yoki qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish, tenglama, noma’lum son atamalari matematik atamalardir.

“Bilimdonlar” guruhi:“O‘zakdosh” – bir o‘zakdan hosil bo‘lgan so‘zlar.

Bog‘ – bog‘bon – bog‘dorchilik.Guruhlar rag‘batlantiriladi.

O‘zlik nisbatdagi fe’llar ish-harakatning boshqa bir buyumga o‘tmay, bajaruvchining o‘zida qolganli gini bildiradi. Unli bilan tugagan fe’llarga -n, -l, undosh bilan tugagan fe’llarga -in, -il qo‘shimcha qo‘shiladi.

Shundan so‘ng “Zukkolar” musobaqasi o‘tkaziladi. Bunga ko‘ra guruhlar matndagi nuqtalar o‘rnini to‘ldirishi kerak.

Ayol so‘zi ... .“Topqirlar” guruhi: Ayol muqaddas, ulug‘. Ayol – ... ... .“Bilimdonlar” guruhi: Ayol – oila ko‘rki. Ayol … deb ulug‘lanadi.“Topqirlar” guruhi: Ayol muqaddas deb ulug‘lanadi. Ayol oilasi, farzandlari uchun ... .“Bilimdonlar” guruhi: Ayol oilasi, farzandlari uchun

doimo kerak.Guruhlar rag‘batlantirilgach, “Ritorik so‘roq”

usulidan foydalaniladi. Bunda guruhlar his-hayajonli gaplar tuzishi kerak bo‘ladi.

Masalan:“Topqirlar” guruhi:Vatan! Ona! Bu so‘zlar naqadar laziz! Sensan – har

narsadan mo‘tabar, aziz!“Bilimdonlar” guruhi:Ayol – muqaddas zot! Ha, ayol borki, baxt bor,

yashash va yaratish bor. Ayol borki, olam munavvar. Ayol borki, dunyo bunchalar go‘zal va faraxbaxsh!

Yangi mavzuni mustahkamlash:Yangi mavzuni mustahkamlash uchun 2-mashq

“Qoidalar bilimdoni” usuli asosida bajariladi. Bunda guruhlar berilgan gaplardagi fe’llarning nisbat shakllarini qiyoslashi kerak bo‘ladi.

Masalan:“Topqirlar” guruhi: Bahor keldi. Daraxtlar ko‘m-

ko‘k barglar bilan bezandi. Bog‘imizda gullar ochildi. (Aniq va o‘zlik nisbati)

“Bilimdonlar” guruhi: Tong otdi. Kunduzgi hayot boshlandi. Maysalar quyosh nurida baxmaldek tovlandi. (Aniq va o‘zlik nisbat)

“Topqirlar” guruhi: Birdan qattiq shamol ko‘tarildi va kuchli bo‘ron boshlandi. Daraxtlarning gullari to‘kildi. (O‘zlik nisbati)

“Bilimdonlar” guruhi: Qo‘ng‘iroq chalindi va dars boshlandi. O‘quv qurollarimiz javonda saqlanadi. (Majhul nisbat)

Guruhlar rag‘batlantirilgach, 3-mashq bajariladi. Bunda guruhlar fe’llarning o‘zlik yoki majhul nisbatda ekanligini aniqlab yozishi kerak bo‘ladi.

“Topqirlar” guruhi: Ra’no yozma ishga puxta tayyorlandi. (O‘zlik nisbati). Barcha yerlar ekin ekishga tayyorlandi. (Majhul nisbat)

“Bilimdonlar” guruhi: Eshik ochildi va Ozoda kirib keldi. Oppoq paxtalar qiyg‘os ochildi. (O‘zlik nisbati)

“Topqirlar” guruhi: Kuz kelganda daraxt barglari to‘kildi. (O‘zlik nisbati). Terilgan paxtalar xirmonga to‘kildi. (Majhul nisbat)

“Bilimdonlar” guruhi: Ishchilarga mukofot berildi. (Majhul nisbat). Anvar kitob mutolaasiga berildi. (O‘zlik nisbati)

Baholash va rag‘batlantirish: Guruhlarning ballari hisoblanib, g‘olib guruh aniqlanadi. Faol o‘quvchilar alohida rag‘batlantiriladi.

Uyga vazifa: 1–2-topshiriq.


Til korpusi o‘rganilayotgan tilni keng, to‘liq va obyektiv ko‘rsatish imkoniyati bilan boshqa axborot banklaridan afzaldir. U tilshunoslik yo‘nalishidagi turli tadqiqotlar uchun muhim manba vazifasini o‘taydi.

Korpus til lug‘at tarkibining boyligini ko‘rsatish, so‘zlarning qo‘llanish imkoniyatini tushuntirish uchun misollar tanlashda qo‘l keladi. O‘qituvchi yangi, ishonarli, cheksiz hamda xilma-xil misollarni korpusdan tez topadi, topshiriq va mashqlarni belgilashda qiynalmaydi, bir necha daqiqada mavzu bo‘yicha yangi misollardan iborat mashq tayyorlay oladi.

Korpusda matnlarni saralash imkoni mavjud bo‘lib, misolni barcha matnlardan emas, balki tadqiqot uchun kerak bo‘lganini ajratish mumkin. Hatto unda matnlarni belgilangan davr (aniq yiligacha), matnning aniq bir turi (masalan, reklama matni, ish hujjati yoki shunchaki bir necha muallif asarlari)ni tanlab olish mumkin.

Turli mavzu va janrdagi matnlar bilan korpusning doimiy boyib borishi uning yana bir xususiyatidir. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ona tili barcha yo‘nalish va mutaxassisliklarda o‘qitiladi. Yo‘nalishlarning mavzusi bir xil bo‘lishi mumkin, lekin har bir mutaxassislikda mavzuni tushuntirish uchun mos matnni tanlashda korpusdagi imkoniyat birorta manbada yo‘q. Ayni bir mavzu (masalan, so‘zning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turi, atamashunoslik, toponim, qo‘llanish doirasi chegaralangan leksika h.k.) turli yo‘nalishda alohida, ixtisoslashtirilgan matnlar asosida o‘rganilishi lozim.

Deylik, o‘qituvchi topshiriqni tayyorlash uchun faqat badiiy adabiyot parchasidan (yoki sport, avtobiografi ya yoki shunchaki ma’lum ijodkor ijodi bilan chegaralanmoqchi) foydalanmoqchi. Demak, o‘ziga kerak bo‘lgan kalit so‘zlarni kiritib, tayyor matn ko‘chirib olinadi.

Til korpusidan o‘qituvchi, talaba va maktab o‘quvchisi ham unumli foydalanishi mumkin. Chunki faqat korpus orqali juda osonlik bilan kam ishlatiladigan so‘z, ibora va birikmani topish, qo‘llanishini bilib olish mumkin. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, korpusda til grammatika va darslikda tavsifl anganidek emas, balki tabiiy holatda qanday yashasa, shunday aks etadi. Bu esa o‘quvchini o‘zini o‘rab turgan muhit − umumxalq tili va adabiy tilni o‘rganishda eng sermahsul vosita bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, ona tili fanidagi (maktab va kollejda “Ona tili”, akademik litseyda “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”, fi lologiya fakultetlarida “Hozirgi o‘zbek tili”) nazariy kurslarning leksikologiya bo‘limi uchun bir qancha o‘quv materiali tayyorlash mumkin. Masalan, arxaizmlarga misol topish, ularning ma’no va vazifasini aniqlash, bugungi kun badiiy adabiyoti va publitsistikasidagi ifodasini ko‘rish uchun korpusdan “joy nomlarini atab keluvchi

Shahlo XAMRAYEVA,BuxDU qoshidagi 1-akademik litseyining

ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

TA’LIMDA KORPUSDAN FOYDALANISH

arxaizmlar” qidiruvga beriladi. Sanoqli daqiqada bir qancha misol topiladi. Natija saralanadi va qiyoslash uchun talaba-o‘quvchiga taqdim etiladi. Bunday misolni odatiy usul bilan qidirib topish sifat va miqdor jihatdan, albatta, korpusga tenglasholmaydi.

Tilshunoslikning “Morfologiya” bo‘limi bo‘yicha mashq va topshiriqlarni korpussiz tayyorlash birmuncha qiyin. Chunki korpus grammatika faqat olimlar ishlab chiqqan qoidalar majmuyi bo‘lmay, balki jonli til ifodasi ekanligini ko‘rsatishning eng qulay usuli hamdir. Morfologiyani korpus asosida o‘rgatish talaba-o‘quvchiga korpusning amaliy ahamiyatini yanada aniqroq tushuntirishga xizmat qiladi. Quyida korpus asosida morfologiya bo‘yicha tayyorlash mumkin bo‘lgan topshiriqlardan namunalar keltiramiz.

1-topshiriq. TUYOQ so‘zining turli kontekstlarda qo‘llanishi haqida xulosa qiling.

1. Loyi ko‘pchib yotgan yo‘lda ot taqalari, mol tuyoqlaridan hosil bo‘lgan chuqurchalarni limmo-lim to‘ldirgan sarg‘ish zardoblar jimirlab, yon-veridan sirqib yotardi. (P.Tursun, “O‘qituvchi”)

2. Ot, eshak, mol tuyoqlarining tapir-tupuri bosildi. (S.Anorboyev, “Oqsoy”)

3. Nikolay zamonida ostonam tuyoq ko‘rmagan. (Oybek, “Oltin vodiydan shabadalar”)

4. Chorvam bor desam degunday... bu yil yana tuyoq sotib oldik. (I.Rahim, “Ixlos”)

5. Tuyoqlar ko‘paydi, mollarning naslini yaxshilash, qishlovga puxta tayyorgarlik ko‘rish masalasida ham anchagina ishlar qilindi. (A.Rahmat, “Ellik bir bahodir”)

6. Siz hurmatlilarga ma’lumdir, bizning shul Otabekdan o‘zga farzandimiz bo‘lmay, dunyoda o‘zimizdan keyin qoldiradigan tuyog‘imiz va ko‘z tikkan orzu-havasimiz... faqat shul Otabekdir. (A.Qodiriy, “O‘tkan kunlar”)

7. Tuyog‘ingni shiqillat. Jo‘nab qol, ket. Qani, tuyog‘ingizni shiqillatib qoling! (H. G‘ulom, “Mash’al”)

2-topshiriq. Xalfa so‘zining turli kontekstlarda qanday ma’no (unvon, kasb va h.k.) bildirishi haqida qiyoslash asosida xulosa chiqaring. (O‘quvchiga berilgan variantda izoh bo‘lmay, faqat misollar beriladi. Misol asosida so‘zning ma’no va vazifasini o‘quvchi aniqlaydi.)

1. esk. Shariat qoidalarini yaxshi biladigan, o‘qimishli odam. Turdiboy xalfa o‘z hovlisida ish boshlagan o‘qituvchiga katta hurmat bilan qaraganini ishora qilib, u bilan egilibroq ko‘rishdi. (P.Tursun, “O‘qituvchi”)

2. Eski maktabda o‘quvchilarga boshliq qilib tayinlangan, maktabdor domlaga ko‘maklashadigan o‘quvchi. Avaz bir vaqtlar mana shu madrasada tahsil ko‘rgan; hamhujralari to hanuz bu yerda xalfami, mutavalliga yordamchimi bo‘lib yurishardi. (S.Siyoyev, “Avaz”)

Ilg‘or pedagogik texnologiyalar



3. O‘rta asrlar ustaxonalarida hunar o‘rganuvchi shogird; hunar-kasb o‘rganuvchi shogirdlar boshlig‘i. Unga, o‘n besh yoshidan boshlab, avval shogird, keyin xalfa, so‘ng mustaqil usta sifatida to shu damgacha erta-kech bukchayib ishlashga to‘g‘ri kelgani uchun, uning yelkasi bukur kabi, ortiqcha turtib chiqqan edi. (Oybek, “Tanlangan asarlar”) Otam mahalladagi boyga xalfa tushib, bo‘z, alak, beqasam to‘qiy boshladi. (Yо.Shukurov, “Qasos”)

4. folk. Xorazm vohasida mahalliy og‘zaki ijod namunalarini ijro etuvchi ayol. Xalfalar repertuaridan asosan, “To‘y muborak”, “Yor-yor”, “Oshiq” tur-kumidagi… dostonlardan parchalar, Mahtumquli va boshqa shoirlarning she’rlari asosidagi nasihat va raqsbop qo‘shiqlar o‘rin olgan. (O‘zME)

Shunday qilib, o‘qituvchi uchun o‘quv topshiriqlarini tayyorlashning eng qulay vositasi korpusdir.

Talaba-o‘quvchining mustaqil ishini tashkil etishda korpusning o‘rni. Korpus katta axborot banki bo‘lganligi sababli o‘quvchining mustaqil ishi, talabaning kurs ishi, bitiruv-malaka ishi yozishi uchun yaxshigina tadqiqot manbasi vazifasini o‘taydi. Chunki ish uchun

material to‘plash, tanlash, saralashda korpus manba vazifasini o‘taydi hamda ish oldiga qo‘yilgan muammoni tez yechishga, ishonarli xulosa chiqarishga yordam beradi. Ta’limiy korpuslarni kuzatganimizda korpus asosida bir qancha kichik tadqiqotlar (asosan, talabaning kurs va bitiruv ishi) bajarilganining guvohi bo‘ldik.

Milliy korpuslar tarkibida korpusosti kichik korpus ham mavjud bo‘lib, ular alohida maqsadga yo‘naltirilgan. Badiiy asarlar korpusi yordamida ma’lum davr yoki bir ijodkor asarlari til xususiyatlarini o‘rganish, parallel korpusdan asar matnining qiyosiy tahlilini amalga oshirish mumkin. Dialektal korpusdan sheva va lahjalarni tahlil qilish yuzasidan mustaqil ish tashkil etishda foydalanish mumkin.

Xorijiy til ta’limida korpusdan foydalanish. Rus tilini xorijiy til sifatida o‘qitishga yo‘naltirilgan korpuslar ham mavjud bo‘lib, “Rus tili o‘quv korpusi”, “Ingliz tili o‘quv korpusi” kabilar shular jumlasidandir.

Xulosa qilib aytganda, korpusning ta’limiy ahamiyati juda katta. Korpusdan ona tili, adabiyot, xorijiy til ta’limida turli o‘quv topshiriqlari tayyorlashda, o‘quvchilarning mustaqil ishini tashkil etishda foydalanish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Марданшина Р.М. Национальный корпус в практике лингвистических исследований и преподавании языка // Национальный

корпус русского языка и проблемы гуманитарного образования: Материалы международной научной конференции. М.: ГУ-ВШЭ, 2007.2. Добрушина Н.Р., Левинзон А.И. Национальный корпус русского языка в образование// Национальный корпус русского языка и

проблемы гуманитарного образования: Материалы международной научной конференции. М.: ГУ-ВШЭ, 2007.3. Камшилова О.Н. LC-технологии в исследовании освоения языка // Национальный корпус русского языка и проблемы

гуманитарного образования: Материалы международной научной конференции. М.: ГУ-ВШЭ, 2007.4. http://www.ruscorpora.ru. Национальный корпус русского языка. 5. Плунгян В. Зачем мы делаем корпусы? (Электронный ресурс) // Национальный корпус русского языка. 2003–2005. М.: Индрик,

2005. http://.ruscorpora.ru

Baxmal tumanidagi maktablarda ona tili va adabiyot faniga oid biror muammoli vaziyat bo‘lsa o‘qituvchilar darhol: “Doniyor muallimdan so‘rash kerak”, – deyishadi. Chunki Doniyor Qalandarov ko‘p yillik tajribaga ega muallim. Ustoz doimo o‘z ustida qunt bilan ishlaydi, izlanadi. Bolalar qalbida adabiyotga havas uyg‘otishni ham kasbiy vazifasi, ham burchi deb biladi. Shu boisdan adabiyot olamida ro‘y berayotgan yangiliklardan hamisha boxabar.

Har yili oliy o‘quv yurtlariga kirish test imtihonlarining javoblari e’lon qilinishi bilan domlaga to‘xtovsiz telefon qo‘ng‘iroqlari orqali xush xabarlar kela boshlaydi. “Ustoz, o‘qishga kirdim. Buning uchun sizdan minnatdorman!”, degan mazmundagi qalb so‘zlarini eshitganda ustozning ham boshi osmonga yetadi.

Bugungi kunda tumandagi maktablarda ona tili va adabiyot fanidan saboq berayotgan pedagoglarning aksariyati uning shogirdlari.

Oliy toifali, tajribali ustoz o‘zining tashkilotchilik qobiliyati bilan ham qolganlarga o‘rnak. Atrofdagilar bilan muomala qilish madaniyati va rahbarlik salohiyati tufayli

SHUNDAY MUALLIMLAR BOR

Abdusattor SODIQOV

u 1996-yildan boshlab tumandagi 78-ixtisoslashtirilgan davlat umumta’lim maktabining dastlab ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi, o‘quv tarbiyaviy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosari, 2013-yildan buyon shu maktab direktori lavozimida ishlab kelmoqda.

U rahbarlik qilgan yillarda ta’lim maskanida o‘quv tarbiya ishlari sifat jihatdan tubdan o‘zgardi. O‘quvchilar har yili bilimlar bellashuvi va fanlar olimpiadasida faol ishtirok etmoqda. Birgina o‘tgan yili bilimlar bellashuvining viloyat bosqichida maktabning 8 nafar o‘quvchisi faxrli o‘rinlarni qo‘lga kiritdi. Maktab o‘quvchilari “Konstitutsiya – baxtimiz poydevori”, “Kamalak yulduzlari” respublika tanlovlarida yuqori natijalarga erishgan. “Umid nihollari” sport musobaqalarida viloyatda yengil atletika bo‘yicha 9-sinf o‘quvchisi A.Normatov 1-darajali diplom bilan taqdirlangani uztozlari qatori mahalladoshlarini ham birday quvontirdi.

Tajribali ustozlarning ham erishayotgan yutuqlari tahsinga loyiq. Nilufar Soatova “Yilning eng yaxshi chet tili o‘qituvchisi” ko‘rik-tanlovining respublika bosqichida

Boshi. Oxiri 33-betda.

Qo‘shimcha material



“Minbar” usuli”Maqsadi:– talaba taklif etilgan mavzu yoki muayyan vaziyatga

o‘zining munosabatini konspektiv tarzda bayon etish, notiqlik mahoratini nomoyon etish, tezkor fi krlay olish qobiliyatini rivojlantirish maqsadida o‘tkaziladi;

– nutqlarni tahlil qilish, ma’ruza qiluvchilarni baholash mezonlarini ishlab chiqish ko‘nikmasi shakllantiriladi.

Qo‘llanishi:1. Pedagog yoki boshlovchi talaba mavzuni e’lon

qiladi.2. Ekspertlar va kotib belgilanadi.3. Qaysi mavzu bo‘yicha ma’ruzachilar o‘zlarini

qanday vaziyatda tasavvur qilishi va qanday ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholanishi aytib o‘tiladi.

4. Tayyorlanish uchun vaqt beriladi. Har bir ishtirokchi individual tarzda o‘zining ma’ruzasini tayyorlaydi.

5. Keyin ishtirokchilarga navbati bilan so‘z beriladi. Ma’ruzalar besh daqiqadan oshmasligi kerak. Qolgan talabalar ma’ruzachilarni tinglashadi.

6. Ma’ruzalar tugaganidan so‘ng ekspertlar belgilangan mezonlar bo‘yicha ma’ruzachini baho-lashadi. Chiqishlarni tahlil etish uch bosqichda amalga oshiriladi. Har bir ekspert baho qo‘yadi. Zarurat tug‘ilganda, o‘zining bahosiga o‘zgartirish kiritishi mumkin. Keyin guruhlararo munozara o‘tkaziladi. Ma’ruzalarning mazmuni tahlil qilinadi, ma’ruzachilarning xatti-harakatlaridagi ijobiy va salbiy jihatlar aniqlashtiriladi.

7. Texnik ekspert ma’ruzachilar egallagan o‘rinni e’lon qiladi.

8. Boshlovchi chiqishlar bo‘yicha yakuniy xulosani aytadi va umumlashtiradi.

“Ma’ruza-maslahat” usuliMaqsadi:– talabalarda jo‘yali, mantiqiy savol tuza olish

ko‘nikmasini shakllantirish;– uni amaliyotda qo‘llay olish uchun materialni

o‘zlashtirish.

Ziyoda AZIMOVA, Respublika Ma’naviyat

va ma’rifat markazi mustaqil izlanuvchisi

MA’NAVIY TARBIYANI SHAKLLANTIRISH OMILLARI

Ta’lim muassasalarida Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirishda amaliy-tadqiqiy jarayon muhim ahamiyatga ega.

Quyida o‘qituvchi bilan yoshlarning hamkorlikdagi faoliyatini mustahkamlash orqali tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishga yordam beradigan ayrim interfaol metodlarni tavsiya qilamiz.

Mazkur metod muhokama qilinayotgan mavzuning amaliyot bilan uyg‘unligini ta’minlaydi. Quyidagi variantlarda bu usulni qo‘llash mumkin:

Savollar-javoblar-munozara. Mashg‘ulotdan bir necha kun oldin o‘qituvchi talabalarga navbatdagi o‘tiladigan mavzuni aytadi va ulardan yozma ravishda savollar to‘playdi. Mashg‘ulotning birinchi qismida mavzuning asosiy jihatlariga e’tibor qaratiladi, savollarga javob beriladi. Mashg‘ulotning ikkinchi qismida mazkur muammoga doir erkin fi kr almashinadi va qo‘shimcha savollarga javob izlanadi. Mashg‘ulot so‘nggida ma’ruzachi munozara yakunlarini chiqaradi.

Faollikni oshirish uchun ma’ruzachining o‘zi tinglovchilarga savollar bilan murojaat qiladi, keyin esa xato va noto‘g‘ri javoblar tahlilga tortiladi.

“Manbalar asosidagi ma’ruza” usuliBu usuldan ma’naviy-ma’rifi y tadbirlarni o‘tkazishda

foydalanilsa yaxshi samara beradi. Mazkur ma’ruza jadval holatida tayyorlanib, talabaga javob berish uchun tayanch signal vazifasini bajaradi. Bunda talaba materialning hajmiga qarab bir necha ustundan iborat oddiy jadval tuzadi.

Chap tomondan birinchi katakning har bir qatoriga talaba mavzuga oid jihatni yozadi. Masalan:

Asosiy jihatlar

Dar

slik

Jurn

al

maq

olal

ari

Inte

rnet

m

ater

ialla

ri

Inte

rvyu

Ma’naviy-ma’rifi y ishlar siyosatining maqsad va vazifalariRivojlangan davlatlarda tarbiyaviy qadriyatlarning ifodalanishi

Yozma va og‘zaki “Davra suhbati”Yozma “Davra suhbati” bu – birgalikda faoliyat

ko‘rsatish usuli bo‘lib, unda qog‘oz va ruchka doimo



aylana bo‘ylab, o‘yin ishtirokchilarining kichik guruhi orasida uzatib turiladi. Misol uchun, talaba ma’lum bir g‘oyani yozib, keyin varaqni chap tomonidagi sherigiga uzatadi. U o‘sha g‘oyaga o‘zining mulohazasini qo‘shadi va varaqni keyingi talabaga uzatadi. Har bir ishtirokchi o‘z fi krini rangli ruchka bilan yozishi ham mumkin. Bu umumiy fi krni shakllantirishga yordam beradi, o‘qituvchiga tushunishga va har birining ishtirokini qayd qilishga ko‘mak beradi.

Og‘zaki “Davra suhbati” ham bu birgalikdagi faoliyat usuli bo‘lib, faqat u og‘zaki shaklda o‘tkaziladi. Har bir ishtirokchi navbati bilan oldingi talaba aytgan fi krni ilg‘ab oladi va davom ettiradi.

Ma’naviy-ma’rifi y ishlar samarasini belgilovchi omillardan yana biri – ta’lim muassasasi muzeylaridir. Muzeylar moddiy va ma’naviy buyumlar orqali ilmiy, tarixiy, madaniy qadriyatlarni yosh avlodga yetkazuvchi markaz hisoblanadi. Ma’naviy-ma’rifi y ishlarda jamoatchilik muzeylarining rolini oshirish talabalarni o‘z kasbining ma’naviy qadriyatlari bilan tanishtiradi.

Shunday ekan, quyida biz muzey imkoniyatlaridan foydalanish borasidagi usullardan birini tavsiya qilamiz.

“Muzey pedagogikasi” seminar-dialogSeminar oldidan talabalarga quyidagicha topshiriq

beriladi: 2–3 kishidan bo‘linib, biror muzeyga borish va ular tarixi hamda ekspozitsiya mazmunining tarbiyaviy ahamiyati haqida qisqacha tushuntirishli annotatsiya tuzish.

Seminar jarayonida har bir guruh qisqacha axborot beradi va ushbu topshiriqlarni bajaradi: 1) taassurotlarini bayon etish; 2) ko‘proq nima ma’qul bo‘lganligini bildirish; 3) yangi ma’lumot o‘zlashtirganligini aytish; 4) kamchiliklarni qayd etish (muzeyning jihozlanishi, mazmuni, muzey xodimlarining odobi, uning tarkibiy qismlarining zamonaviylik bilan aloqadorligi bo‘yicha).

Barcha guruhlar uchun yakuniy topshiriq sifatida olingan ma’lumotlar asosida muzeylarning tarbiyaviy ahamiyati modelini yaratish topshirig‘i beriladi: muzeylarning yo‘nalganligi, tarbiya sohalari bilan aloqadorligi, o‘lka tarixi va madaniyati bilan bog‘liqligi baholanadi. Fikr-mulohazalar grafi k shaklda ramziy ma’noda ifodalansa bu talabalarning ijodiy tafakkurini rivojlantiradi.

Seminar-illyustratsiya. “Badiiy pedagogika”ning pedagogik merosni o‘rganishda tutgan o‘rni. (Amir Temur haqidagi badiiy asarlarni o‘rganish misolida)

Seminardan avval o‘tkaziladigan topshiriq: Amir Temur haqidagi bir nechta tarixiy-badiiy adabiyotlar bilan tanishish.

Seminarda bajariladigan topshiriq: o‘qib-o‘rganganlari asosida Amir Temur shaxsidagi sifatlarni aytish.

Amir Temurning axloqiy tamoyillari:– adolatli bo‘lish;– va’daga vafolik;

– hech qachon birovga hasad qilmaslik.Amir Temur shaxs va davlat arbobi sifatida:– adolatlilik (kuch – adolatda);– insoniy va ishchanlik sifatlariga qarab odamlarni

baholash;– boshqalarning fi krlari bilan ham hisoblashish;– davlat masalalarini kengash tuzib hal etish;– ziddiyatlarni tinch yo‘l bilan hal etish;– ma’naviyat va madaniyatning ahamiyatini tushu-

nish hamda har tomonlama qo‘llab-quvvatlash;– qonunlarga doim rioya qilish.

Seminar-refl eksiya (suhbat-muhokama)Nomi sanab o‘tilgan sifatlardan men o‘zimda

qaysilarini egallaganman?Shaxsning bunday sifatlarga mening munosabatim.Men qanday sifatni o‘zimda tarbiyalagan bo‘lardim?“Intellektuallar kechasi” seminari talabalarning

adabiy-badiiy asarlardagi matnlar bilan ishlashi asosida o‘tkazilishi bilan farqlanadi. Seminarga ikki hafta tayyorgarlik ko‘riladi va ikki xil variantda o‘tkaziladi – dastlabki topshiriq bir necha talaba yoki talabalar guruhiga beriladi. Har bir talaba (yoki guruh) Amir Temur haqidagi quyidagi asarlardan biri bilan tanishishi zarur bo‘ladi: Odil Yoqubov. “Ulug‘bek xazinasi”; Bo‘riboy Ahmedov. “Amir Temur”; Abdulla Oripov. “Sohibqiron Amir Temur”.

Seminar bo‘yicha so‘zga chiqishda quyidagi tamoyillarga rioya qilinadi:

1. O‘qiganlarini bayon etish.2. Shaxsiy fi krini aytib berish.3. Erkin fi kr almashish: “Men …………. bu haqda

qanday yozdim?”4. Barcha aytilganlarni umumlashtirish, ko‘rib

o‘tilgan savollarni yaxlit tizimga keltirish.Bundan tashqari, ma’naviy-ma’rifi y ishlarda

muammoli ta’limdan foydalanish pedagog va talabalar uchun keng imkoniyatlar beradi. Bilimlarni shunchaki emas, ongli o‘zlashtirish, talabalarning bilishga qiziqish ehtiyojlarini shakllantirishda muammoli ta’limning turli jihatlari (muammoli savol, topshiriq, vaziyatlarni hosil qilish, muammoli ta’lim metodlaridan foydalanish)ni qo‘llash ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Quyida biz ma’naviy-ma’rifi y faoliyatda foydalanish uchun bir necha muammoli savol, vazifa va topshiriqlarni tavsiya qilamiz.

1. Muammoli savol. Quyidagi fi krga qo‘shilasizmi?– Agar bolalarga hurmat bilan munosabatda bo‘linsa,

ular olijanob va saxiy bo‘lishni o‘rganishadi.Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki, yoshlarni shaxs

sifatida tarbiyalashda, avvalo, ularning ma’naviyatini yuksaltirish eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Shunday ekan, pedagog o‘z o‘quvchisida ma’naviyatni, madaniyatni, ma’rifatni shakllantirishi lozim. Zero, yurt kelajagi har tomonlama barkamol, yetuk yoshlar qo‘lidadir.


To fi nd more English language activities visit: www.britishcouncil.org/learnenglishSend your feedback to [email protected] © British Council 2016

Questions 7–11Complete the summary about how to create and prioritise To Do lists below. Use NO MORE THAN ONE WORD from the text for each answer.

- Write down all your tasks. - Make big projects more (7) ................................... by dividing the work into sections. - (8) ................................... in both the importance and the urgency of tasks. - Very important and urgent tasks must be completed fi rst. - Include regular important but not urgent tasks in your weekly (9) .............................. - Avoid unimportant but urgent situations by seeking (10) ................................... solutions. - Eliminate (11) ................................... activities such as reading unnecessary information.

Tried and Tested Time-Management TechniquesBy Julie Dawn Fox

ADo you ever feel as though you have an impossible amount of work to do? Or that there are never enough hours in the day? Do you fi nd it hard to focus on tasks or do you delay starting them? Worse still, have you ever missed a deadline? If so, you are not alone. Unfortunately, the stress created by struggling with the many demands on your time tends to make you even less effi cient and more likely to make mistakes. A lack of organisation and an inability to say no can leave you feeling as though you have no control over your workload. The good news is that, in many cases, spending a little extra time on improving your time-management skills can make all the difference. The main problem areas are usually prioritising tasks, scheduling work and restricting interruptions and time-wasters.

BStart by writing down all the tasks that need doing. If they are long, complicated projects, try to break them down into smaller, more manageable parts that you can complete in less than two hours. Once you have your list, it’s time to prioritise to ensure you get the crucial work out of the way before wasting your energy on things that don’t matter so much or can wait. Consider the importance of a task then factor in the urgency to help you decide if and when you need to take action. Using a matrix and category system can help with this.

Very Urgent Not Urgent

Very

Imp

ort

ant Do these critical tasks fi rst. Categorise

them as A or B and deal with them as soon as possible. If you often have to deal with tasks of this nature, make sure you leave enough time in your weekly work plan to include them.

These may be routine jobs or part of an ongoing project but they don’t need to be done immediately. Plan to do these tasks during time you have set aside in your weekly schedule. Category B, C or D

No

t im

po

rtan

t

Try to avoid these situations. Ask others to think carefully about who should be dealing with such problems and fi nding alternative solutions to them. You may need to schedule some time to discuss this with your boss or colleagues if you are regularly asked to get involved with inappropriate tasks.Category D or E

You probably didn’t even write these on your list but if you were to keep a record of how you spend your time at work, you would probably fi nd several time-wasting activities, such as reading unnecessary information, tidying your desk or fi les, checking personal emails or social media. They will draw your focus away from more important jobs if you are not strict with yourself.Category F

It’s up to you whether you use a paper-based system, a simple Word or Excel document or even specifi c software to compile your ‘To Do’ list. The important thing is to make one. Many people fi nd it helps to work on their list at the end of a working day, rather than the beginning. There are two reasons for this. Firstly, the act of refl ecting on the day and prioritising tasks allows you to go home feeling in control of the situation. Secondly, you can get started on the critical tasks straight away the following day.

CMost jobs involve regular tasks as well as temporary projects and unplanned emergencies. One way of making sure you can fi t everything into your working hours, or proving to your boss that you have been given too much work, is to create a schedule for each week. You can do this on a weekly or monthly basis but it should include routine tasks, seasonal or temporary projects plus extra time for unexpected problems. Use your To Do list to help you schedule time for the important tasks. Remember to include thinking, research and planning time for projects and meetings. Restrict the checking of emails to certain periods throughout the day. It’s worth adding some time to review your lists and schedules to see if you’re under- or over-allocating time for each area.

DOnce you’ve established these blocks of time, you could try using the Pomodoro method, developed by Francesco Cirillo. Essentially, you use your To Do list to decide what you can realistically achieve within 25 minutes then set a timer and work on these things solidly until the buzzer goes. Take a short break of up to fi ve minutes then repeat. After four back-to-back sessions, you should take a longer break. Make a note of how many sessions you complete as well as how many times you felt distracted or were interrupted.

EIf you are being constantly disturbed by colleagues or phone calls, or fi nd it diffi cult to stay focused on the task at hand, keep a record of the type and duration of these distractions. If you often have to stop what you’re doing to deal with trivial requests, it’s time to talk to your colleagues and agree some rules. Work out a way of signalling that you should only be disturbed for urgent and important issues, whether it’s a sign on your desk or door, or even closing the door to your offi ce. Use voicemail to control phone calls and switch off your email and social media notifi cations.

FCertain techniques work better for some people than others, so you might need to experiment with these to fi nd a method of managing your time that helps you. Once you have the right systems in place, you should be able to work smarter and lower your stress levels.

Pre-reading taskYou are going to read an article about why time management is important and some techniques for improving common problem areas. Before you read, think about your own time management. Do you work in an organised, effi cient way? Can you think of any ways in which you could improve, or methods you have used successfully?

Answers1. vi; 2. ii; 3. viii; 4. v; 5. iv; 6. vii; 7. manageable; 8. Factor; 9. schedule; 10. alternative11. time-wasting; 12. C; 13. B; 14. E

© Mat Wright

You should spend about 20 minutes on questions 1–14 below, which are based on the reading passage.

Questions 1–6This article has seven paragraphs, labelled A–F. Choose the correct heading for each paragraph from the list of headings (i–viii) below. You do not need to use all the headings.

Questions 12–14Choose one phrase (A–E) from the List of phrases to complete each key piece of information about the Time-management techniques mentioned in the passage.

You may use each phrase once only.

Time-management techniques

12. Scheduling …13. The Pomodoro method …14. Restricting interruptions …

List of phrases

A. is a good way of avoiding unpleasant tasks.B. is an effective way of focusing your attention for set periods of time.C. is a helpful tool for organising your working week.D. is only relevant for managers and supervisors.E. is a good way of avoiding unnecessary distractions.

1. Paragraph A .............2. Paragraph B .............3. Paragraph C .............

4. Paragraph D .............5. Paragraph E .............6. Paragraph F .............

Headings

i. Dealing with unpleasant tasksii. Using a system to organise your tasksiii. The dangers of multitaskingiv. Protecting your time and staying focusedv. Increase your effi ciency with a timervi. Common time-management problemsvii. Keep trying until you get it rightviii. Using a timetable to plan your week


Questions 7–11Complete the summary about how to create and prioritise To Do lists below. Use NO MORE THAN ONE WORD from the text for each answer.

- Write down all your tasks.- Make big projects more (7) ................................... by dividing the work into sections.- (8) ................................... in both the importance and the urgency of tasks.- Very important and urgent tasks must be completed fi rst.- Include regular important but not urgent tasks in your weekly (9) ..............................- Avoid unimportant but urgent situations by seeking (10) ...................................

solutions.- Eliminate (11) ................................... activities such as reading unnecessary

information.

Tried and Tested Time-Management TechniquesBy Julie Dawn Fox

ADo you ever feel as though you have an impossible amount of work to do? Or that there are never enough hours in the day? Do you fi nd it hard to focus on tasks or do you delay starting them? Worse still, have you ever missed a deadline? If so, you are not alone. Unfortunately, the stress created by struggling with the many demands on your time tends to make you even less effi cient and more likely to make mistakes. A lack of organisation and an inability to say no can leave you feeling as though you have no control over your workload. The good news is that, in many cases, spending a little extra time on improving your time-management skills can make all the difference. The main problem areas are usually prioritising tasks, scheduling work and restricting interruptions and time-wasters.

BStart by writing down all the tasks that need doing. If they are long, complicated projects, try to break them down into smaller, more manageable parts that you can complete in less than two hours. Once you have your list, it’s time to prioritise to ensure you get the crucial work out of the way before wasting your energy on things that don’t matter so much or can wait. Consider the importance of a task then factor in the urgency to help you decide if and when you need to take action. Using a matrix and category system can help with this.

Very Urgent Not Urgent

Very

Imp

ort

ant Do these critical tasks fi rst. Categorise

them as A or B and deal with them as soon as possible. If you often have to deal with tasks of this nature, make sure you leave enough time in your weekly work plan to include them.

These may be routine jobs or part of an ongoing project but they don’t need to be done immediately. Plan to do these tasks during time you have set aside in your weekly schedule. Category B, C or D

No

t im

po

rtan

t

Try to avoid these situations. Ask others to think carefully about who should be dealing with such problems and fi nding alternative solutions to them. You may need to schedule some time to discuss this with your boss or colleagues if you are regularly asked to get involved with inappropriate tasks.Category D or E

You probably didn’t even write these on your list but if you were to keep a record of how you spend your time at work, you would probably fi nd several time-wasting activities, such as reading unnecessary information, tidying your desk or fi les, checking personal emails or social media. They will draw your focus away from more important jobs if you are not strict with yourself.Category F

It’s up to you whether you use a paper-based system, a simple Word or Excel document or even specifi c software to compile your ‘To Do’ list. The important thing is to make one. Many people fi nd it helps to work on their list at the end of a working day, rather than the beginning. There are two reasons for this. Firstly, the act of refl ecting on the day and prioritising tasks allows you to go home feeling in control of the situation. Secondly, you can get started on the critical tasks straight away the following day.

CMost jobs involve regular tasks as well as temporary projects and unplanned emergencies. One way of making sure you can fi t everything into your working hours, or proving to your boss that you have been given too much work, is to create a schedule for each week. You can do this on a weekly or monthly basis but it should include routine tasks, seasonal or temporary projects plus extra time for unexpected problems. Use your To Do list to help you schedule time for the important tasks. Remember to include thinking, research and planning time for projects and meetings. Restrict the checking of emails to certain periods throughout the day. It’s worth adding some time to review your lists and schedules to see if you’re under- or over-allocating time for each area.

DOnce you’ve established these blocks of time, you could try using the Pomodoro method, developed by Francesco Cirillo. Essentially, you use your To Do list to decide what you can realistically achieve within 25 minutes then set a timer and work on these things solidly until the buzzer goes. Take a short break of up to fi ve minutes then repeat. After four back-to-back sessions, you should take a longer break. Make a note of how many sessions you complete as well as how many times you felt distracted or were interrupted.

EIf you are being constantly disturbed by colleagues or phone calls, or fi nd it diffi cult to stay focused on the task at hand, keep a record of the type and duration of these distractions. If you often have to stop what you’re doing to deal with trivial requests, it’s time to talk to your colleagues and agree some rules. Work out a way of signalling that you should only be disturbed for urgent and important issues, whether it’s a sign on your desk or door, or even closing the door to your offi ce. Use voicemail to control phone calls and switch off your email and social media notifi cations.

FCertain techniques work better for some people than others, so you might need to experiment with these to fi nd a method of managing your time that helps you. Once you have the right systems in place, you should be able to work smarter and lower your stress levels.

Pre-reading taskYou are going to read an article about why time management is important and some techniques for improving common problem areas. Before you read, think about your own time management. Do you work in an organised, effi cient way? Can you think of any ways in which you could improve, or methods you have used successfully?

Answers1. vi; 2. ii; 3. viii; 4. v; 5. iv; 6. vii; 7. manageable; 8. Factor; 9. schedule; 10. alternative11. time-wasting; 12. C; 13. B; 14. E

© Mat Wright


Questions 1–6This article has seven paragraphs, labelled A–F. Choose the correct heading for A–F. Choose the correct heading for A–Feach paragraph from the list of headings (i–viiieach paragraph from the list of headings (i–viiieach paragraph from the list of headings ( ) below. You do not need to use all i–viii) below. You do not need to use all i–viiithe headings.

Questions 12–14Choose one phrase (A–EChoose one phrase (A–EChoose one phrase ( ) from the A–E) from the A–E List of phrases to complete each key piece of information about the Time-management techniques mentioned in the passage.

You may use each phrase once only.

Time-management techniques

12. Scheduling …13. The Pomodoro method …14. Restricting interruptions …

List of phrases

A. is a good way of avoiding unpleasant tasks.B. is an effective way of focusing your attention for set periods of time.C. is a helpful tool for organising your working week.D. is only relevant for managers and supervisors.E. is a good way of avoiding unnecessary distractions.

1. Paragraph A .............2. Paragraph B .............3. Paragraph C .............

4. Paragraph D .............5. Paragraph E .............6. Paragraph F .............

Headings

i. Dealing with unpleasant tasksii. Using a system to organise your tasksiii. The dangers of multitaskingiv. Protecting your time and staying focusedv. Increase your effi ciency with a timervi. Common time-management problemsvii. Keep trying until you get it rightviii. Using a timetable to plan your week

Teaching English

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 27veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 27To fi nd more English language activities visit: www.britishcouncil.org/learnenglishSend your feedback to [email protected] © British Council 2016

Questions 6–9Complete the sentences below. Use NO MORE THAN FOUR WORDS from the text for each answer.

6. There is an enormous amount of competition for attention on the internet if you don’t have a particularly ................................................ product or service.

7. Getting other websites to link to yours and including words and phrases that are commonly used as search terms are two ways of ........................................................................ for better searchability.

8. An alternative to having an existing member of staff write and run your blog would be to employ a .................................................

9. When reading information online, people tend to avoid ........................................................................, especially if the language is complicated.

Blogging for Business – the Crucial Preparation PhaseBy Julie Dawn Fox

AIf you want to get your business noticed online, simply having a website is no longer enough. Unless you have an extremely specialised product or service, the chances are that hundreds, if not thousands, of your competitors are fi ghting for your customers’ attention. They are all desperate to be on the fi rst page of results for the world’s major search engines. Optimising your website using keywords and back links from other sites to get Google or Bing to notice you will only get you so far. A regularly updated blog can take you the rest of the way. If your business learns how to blog effectively, it will strengthen relationships with your existing customers and bring new ones to you, building trust and reinforcing your brand. Get blogging wrong, however, and you’ll see little in the way of rewards.

BAs with any marketing campaign, running a successful blog requires planning and dedicated resources. This is no quick fi x for shrinking sales fi gures. Your business needs to invest in a strategy that may not yield signifi cant or easy-to-measure results for several months. Long before the fi rst blog post goes live, it’s crucial to consider the who, what, where, when and how of blogging for business.

CDo you have the talent and resources in-house to set up and manage a blog? Even one blog post a week requires several hours of work. If you decide that an existing member of staff is your ideal blogger, make sure they get the time and training needed to do the job well. If you can’t spare the resources or simply haven’t got anyone suitable, consider hiring a freelance blogger or an agency to run your blog for you.

DIf you decide to use in-house bloggers, they must be able to write in an engaging, error-free way and some specifi c training in writing for the web will be necessary. Nothing drives readers away faster than dense blocks of text written in overly technical or formal language. Paragraphs need to be considerably shorter than they would on paper. Simple sentences using accessible language work best. There’s an art to writing headlines that make people click, and subheadings are vital to help readers skim an article and decide whether to read it or not. It’s also important to end with a ‘call to action’: tell the reader what you want them to do next. You could encourage them to leave a comment, sign up for a newsletter or ring your helpline.

EIf your company already has a website, it may have a built-in blogging facility. If not, it’s possible to create a blog under a sub domain of your main site and link directly to it from your homepage. If this sounds too technical, hire a web designer to set up and customise a blog to fi t your brand. Bear in mind, however, that your in-house blogger will need to learn how to use blogging software to compile and publish posts, and to deal with reader comments. Your blogger should also learn the basics of Search Engine Optimisation (SEO) and how to fi nd and link to relevant information and source images.

FDepending on your resources and goals for the blog, you may decide to publish daily, a few times a week or less often. Remember that quality is always more important than quantity. That said, you should aim to publish a new post at least once a week, preferably on the same day of the week. There are two main reasons for this. One is that the search engines will notice the regular fresh content and treat your blog as more relevant and important than one that hardly ever gets updated. The other is that people are creatures of habit and your regular readers will come to expect a new post to arrive in their inbox on a certain day and, if you’re doing it right, look forward to reading it.

G‘Content is king’ is a phrase that’s constantly referred to in blogging circles. No one cares what the director had for lunch, unless your company specialises in certain foods. Likewise, people aren’t going to read the blog if it’s a continuous sales pitch for your products or services. For people to want to actually read what you publish, your content needs to be of value to them. Try to provide the answer to a problem your target customers are experiencing. The more urgent their need to solve it, the better. This is the kind of information people use search engines to fi nd. Look at common customer queries and the exact language your ideal clients use in forums to identify helpful topics and craft searchable headlines. Plan ahead and create a content calendar so that your blogger isn’t left staring at a blank screen with no idea what to write about. By scheduling your topics in this way, it’s easy to avoid repetition and to factor in seasonal and newsworthy events.

HBlogging platforms may claim that you can create a free blog in a matter of minutes but a successful business blog needs plenty of preparation, resources and commitment. Planning for the long term is essential if you want to avoid the fate of the countless abandoned blogs that litter the internet.

Pre-reading taskYou are going to read an article about the importance of planning and preparation when blogging for business. Before you read, think about your own company. Does it have a blog? Do you know who it is aimed at? Is it popular? Can you think of any ways in which it could be improved?

Questions 10–13Choose the appropriate answer (A, B, C or D) for each question.

10. Which of the following writing techniques are NOT suggested by the writer as good practice for bloggers?

A. Keeping sentences brief and uncomplicated.B. Creating enticing headings.C. Using bullet points.D. Prompting the reader to take action.

11. According to the writer, businesses should publish new content …

A. on different days of the week.B. whenever there is something relevant to write about.C. as often as possible.D. regularly and predictably.

12. According to the text, the most appealing content for your blog …

A. contains valuable information for your customers.B. shows the human side of your business by sharing staff eating habits.C. highlights the most important features of your products.D. contains images or video.

13. According to the writer, setting up a business blog …

A. is a quick way of gaining new customers.B. only takes a few minutes.C. requires preparation and planning.D. should only be done by professionals.

Answers1. iii; 2. viii; 3. ix; 4. v; 5. ii; 6. specialised; 7. optimising your website; 8. freelance blogger; 9. dense blocks of text; 10. C; 11. D; 12. A; 13. C

© Mat Wright


Questions 1–5This article has eight paragraphs, labelled A–H. Choose the correct heading for each paragraph from the list of headings (i–ix) below. You do not need to use all the headings.

1. Paragraph B .............2. Paragraph C .............

3. Paragraph D .............4. Paragraph E .............

5. Paragraph F .............

vi. Why blog design matters vii. What should your company

blog about?viii. Who should write the blog?ix. Writing for blogging success

Headings

i. The cost of blogging ii. When should you blog?iii. Take a long-term viewiv. Spreading the word about your

blogv. Blog technicalities

Teaching English

28 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]: [email protected]: [email protected]

Dildor NURMUHAMEDOVA,Surxondaryo viloyati Termiz tumanidagi

9-umumiy o‘rta ta’lim maktabiningona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi

NUTQIY NAFOSAT OLAMIGA YE� I QADAM

5-qadam: Ijod sari yo‘l. Yuqoridagi bosqichlardan ruhlangan holda endi aksariyat o‘quvchilarda ijodga bo‘lgan ehtiyoj seziladi. Bu vaziyatdan foydalanib, ularga kichik matnlar tuzish sharti beriladi. O‘quvchi mustaqil ijodiy yondashib, kichik asar yaratishi kerak. Mazkur topshiriqda mavzular (oddiylikdan murakkablikka yo‘naltirilgan) ro‘yxati o‘quvchilarga havola etiladi, ko‘p ovoz olgan mavzu tanlanadi va hafta davomida izchil yoritib boriladi. O‘qituvchi hafta oxirida tanlov asosida “Eng yaxshi ijodkor”ni aniqlab, g‘olibni e’lon qiladi. Muhimi, o‘quvchining fi krlash doirasi kengayadi, mustaqil fi krlarini yozma bayon eta oladi. Yuqori sinf o‘quvchilari o‘qilgan asarga munosabat bildirib, insho yozishlari ham mumkin. Bu topshiriqning ijobiy natijasi yozma nazorat ishlari olinganda yaqqol seziladi.

SUMALAK SAYLI Bugun o‘zgacha kun. Bugun barcha xursand, barcha

shod. Bu kunni barcha xuddi mendek oshiqib kutgan bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman. Erta tongda turib atlas ko‘ylagimni, boshimga gulli do‘ppimni kiydim. Hovlilarni supurib, suv sepdim. Kayfi yatim juda chog‘. Ish qilayotganimda raqsga tushgim kelaveradi, kelaveradi. Qozonlar o‘rnatilib, sumalak pishirish boshlanib ketdi. Mahallamizdagi ayollar kela boshlashdi. Men esa opamga somsa, patirlar yopishga yordam berdim. Hamma ish bilan band. Mahallamiz ayollari qozon atrofi da yig‘ilishib, navbat bilan sumalakni kavlashadi. Ora-orada men ham borib tomosha qilib turaman. Sumalak kavlanganda chiqayotgan sado ajib bir musiqadek jaranglaydi…

Biroz vaqt o‘tib sumalakka tosh soladigan vaqt keldi. Men aynan shu lahzalarni xush ko‘raman. Nega deysizmi? Chunki toshni tilagimizni aytib, qaynab turgan sumalak ichiga tashlaymiz. Ana o‘shanda orzularingiz “Ushalmoq” ko‘chasiga ketgandek bo‘ladi… Menga ham tosh berildi. Ko‘kimtir, yumaloq, silliq tosh. Orzumni ichimda aytib toshni tashladim. Tilagimni hech kimga aytmadim, ammo sizga aytaman. Men: “Yurtimizga ko‘z tegmasin, yanada yuksak marralarga erishsin”, – dedim. Negaki yurtimiz tinch, osoyishta bo‘lsa, bundan-da yuksak marralarga erishsa, men o‘z orzularimga yetisha olaman. Buning uchun imkoniyatlar juda keng. Bizdan faqat sabr, matonat, o‘z kuchimizga bo‘lgan ishonch va mehnat talab qilinadi.

Turli xil milliy taomlar tayyor bo‘ldi. Barchasi vitaminlarga boy, hidi dimog‘ni qitiqlaydi. Uyimizga mehmonlar kela boshladi. Barcha xursand. Uzoqdan karnay-surnay sadolari, ajoyib musiqalar yangrab,

bayram kayfi yatini yanada ko‘taradi. Kech tushgandan so‘ng sumalakning

usti yopildi. Uy ichidagi mehmonlar ham biroz o‘tgach ketishdi. Erta tongda sumalakning ustini birgalikda ochdik. Sumalak o‘zida quyoshning suratini chizibdi. Qizg‘ish rangli, issiqqina

sumalak asta-sekin idishlarga quyilar edi. Hovlimizda taralayotgan

sumalakning xushbo‘y isi kayfi yatimizni ko‘tarar edi. So‘ngra biz qo‘shnilarimizga,

yaqinlarimizga, tanishlarimizga, barcha-barchaga sumalak tarqatdik.

6-qadam: Suxandonlik san’atini namoyish etish. Bosqichma-bosqich o‘tkazilayotgan mashg‘ulotlar biroz murakkablashib borishi bilan ahamiyatlidir. Bu jarayonda o‘quvchining intellektual salohiyatini shakllantirishga muvaffaq bo‘linadi. Suxandonlik san’atining intervyu olish sharti bilan tanishgan o‘quvchi atrofi dagi kishilar bilan ochiq muloqotda bo‘ladi. Intervyu olish dasturi rejaga binoan bajariladi. Bunda, avvalo, o‘quvchi oila a’zolariga o‘zlarini qiziqtirgan, o‘ylantirgan savollari bilan murojaat qiladi, ularni kengroq, batafsil javob berishga undaydi. So‘ng o‘zi tahsil oladigan yuqori sinf, kichik yoshdagi o‘quvchilar bilan, va nihoyat, ustozlari bilan ochiq muloqotda bo‘ladi. Ushbu usul bilan o‘quvchilarning odob-axloq qoidalariga rioya etishi, o‘zini tutish, kiyinish madaniyatiga amal qilishi kuzatiladi hamda ularni o‘zgalar fi krini tinglash, hurmat qilish, xulosa chiqarishga, turli vaziyatlarda o‘zini qo‘lga olish, muammolarga duch kelganda oqilona yechim topishga o‘rgatadi.

Namuna: 7-sinf o‘quvchisining onasi bilan suhbati:

– Onajon, siz doimo kichik sinfda o‘qiyotganimdan boshlab sen yaxshi o‘qishing, albatta, shifokor bo‘lishing kerak, deb uqtirib kelasiz. Nega?

– Bilasanmi, qizim, maktabda a’lo baholarga o‘qishimga qaramasdan otam rahmatli oliy ma’lumotli bo‘lishimga yo‘l qo‘ymaganlar. “Qiz bola uchun eng kerakli hunar – tikuvchilikni o‘rgan”, – deganlar. Yoshligimdan shifokor bo‘lishni orzu qilganman.

– Onajon, men ham sizga o‘z orzumni aytsam maylimi? Siz so‘zimni eshitib xafa bo‘lmaysizmi?

– Albatta, men seni jon deb eshitaman.– Onajon, men siz o‘ylagandek shifokor bo‘lgim

kelmaydi. Mening kelajakdagi orzum – jurnalist bo‘lish. Televideniya va radio dasturlarini olib boruvchi shirinsuxan suxandonlarga havasim keladi.

– Albatta, men sening orzungni hurmat qilaman. Ilohim, niyatlaringga erishgin. Mustaqil yurtning mustaqil farzandisan. Kelajakdagi yo‘lingni tekis, ravon

Davomi. Boshi avvalgi sonda.

To‘garak mashg‘ulotlari



veb-sayt: veb-sayt: veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uzwww.tilvaadabiyot.uzwww.tilvaadabiyot.uz 29

To‘garak mashg‘ulotlariqurish sening harakatingdadir. Biz ota-ona sifatida sening ezgulik yo‘lidagi qaroringni quvvatlaymiz va qo‘limizdan kelgancha yordam beramiz.

– Rahmat, onajon, men sizni yaxshi ko‘raman!7-qadam: Ssenariy tuzish va rolli o‘yinlarni

tashkil etish. Rolli o‘yinlar faqat alohida olingan psixik jarayon uchun ahamiyatli emas, balki o‘quvchida shaxsiy qobiliyat va fazilatlarni shakllantiruvchi vosita hamdir. Ko‘zlangan maqsadning eng yuqori bosqichiga kelingan ekan, bu jarayonda o‘quvchilar yuqorida bajarilgan barcha topshiriqlar natijasi o‘laroq, qobiliyat chegarasini hisobga olib, o‘rganilgan asarlardan, kuzatilgan voqea-hodisalardan, tanish va notanish ko‘rinishlardan foydalanib, ssenariy tuzadi hamda rollarni xayolan oila a’zolari, tengdoshlari va o‘ziga yaqin olib muloqotda bo‘lgan kishilariga beradi. Tuzilgan ssenariy tanlov asosida tahlil qilinadi va yuqori saviyada tuzilgan ssenariy maktabda o‘tkaziladigan dasturlarga kiritilib, ommaga namoyish etiladi. Bundan tashqari, har bir bosqichdan muvafaqqiyatli o‘tgan to‘garak a’zolari mashg‘ulotlar yakuni sifatida o‘tkaziladigan kengaytirilgan tadbir ishtirokchisiga aylanadi. O‘z iste’dodini namoyon eta olgan o‘quvchilar maktab va oila hamkorligida tashkil etilgan “Faxriy yorliq” va esdalik sovg‘alari bilan mukofotlanadilar. Namuna:

Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanidan kichik lavha

Rollarda: Anvar – 12 yoshlarda Nodira – 20–22 yoshlarda Mohlaroyim – keksa yoshli ayol Ra’no – 6 yosh chamasiSahna Solih maxdum hovlisiga mos keladigan

ko‘rinishda bezatilgan. Eshik taqillatib kelgan paranji yopingan ayol – Nodirani Solih maxdumning onasi ochiq chehra bilan kutib oladi. Nodira yig‘i aralash kechinmalarini qisqa bayon qiladi.

Nodira: Ukamning kuni qursin, o‘z jigarim bo‘la turib, yonini ololmayapman. Pochchasi har kuni turtkilaydi. “O‘zimning bolalarimning qornini to‘yg‘aza olmayapman, ukangni qanday boqaman”, – deya

ko‘zimni ochirmaydi. Ulug‘ dargohingizga shu yetim bolaning umri zoye bo‘lmasmikin, o‘qishi juvanmarg qilinmasmikin, deb keldim. Bir parcha nonlaringizni ayamay, yetim boshini silasalaringiz.

Mohlaroyim maktabdan Anvarni chaqirtiradi.Mohlaroyim: Domlasi maxtaydirg‘an o‘zimning

zehnlik bolam-ku… Xo‘b, qizim, xo‘b, pochchasi boqmasa boqmasin, men o‘zim boqaman, o‘qitib katta mulla qilaman. Yig‘lamang, juvon, yo‘qliq qursin, yo‘qliq. Pochchasi kambag‘al bo‘lsa unda ham gunoh yo‘q. Hamma gap taqdiri azaldan. Yaxshi bu kundanoq bola siznikiga bormaydir, o‘z yonimga o‘g‘lim bo‘lib yotadir. Oting nima, katta yigit?

Anvar: Anvar…Mohlaroyim: Oh, oting ham o‘zingga o‘xshash

chiroylik ekan… Manovi do‘ndiq qizni taniysanmi? Hovlida o‘ynab yurib bag‘riga tiqilgan qizchaga ishora qilib.

Anvar: Ra’noxon.Mohlaroyim Ra’noni bag‘ridan chiqarib: Bor, Anvar

akangga salom ber.Ra’no kelinlarcha Anvarga ta’zim qiladi.Mohlaroyim: Ko‘rish, Anvar.Anvar Ra’noni bag‘riga oladi.Mohlaroyim: Agar o‘lmasam, shu do‘ndiq qizimni

berib Anvarni o‘zimga kuyav qilaman.Anvar uyalib bag‘ridagini bo‘shatib yuboradi. Xotinlar

baravariga kulib yuboradi.Xulosa o‘rnida shuni aytib o‘tish joizki, erkin,

mustaqil, chuqur va keng fi krlash o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolmaydi. Buning uchun odam ko‘plab bilimlarni o‘zlashtirishi, aql-u idrokini boyitishi, ko‘nikma va tajribalar orttirishi talab etiladi. Maktabda tashkil etiladigan to‘garak mashg‘ulotlari fanni o‘zlashtirishda, milliy qadriyatlarimizga asoslangan ta’lim-tarbiya olishda uzviylikni ta’minlashga xizmat qiladi. Zero, Birinchi Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek: “Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo‘lmaydi – bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi”.

faol ishtirok etdi. “Yilning eng yaxshi fan o‘qituvchisi” ko‘rik-tanlovining mamlakat bosqichida tarix va fi zika fani bo‘yicha ishtirok etgan ustozlar o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha g‘olib bo‘ldi.

– O‘quvchilar qaysi fanni chuqur o‘rganishmasin, ularda mutolaa madaniyatini shakllantirishga alohida e’tibor beramiz, – deydi Doniyor Qalandarov. – Barcha sinfl arda muntazam ravishda kitob o‘qish tadbirlari yo‘lga qo‘yilgan. Bunda sinf rahbarlari, ona tili va adabiyot fani o‘qituvchilari o‘quvchilarga kitob o‘qib beradi. O‘quvchilar sinfdan tashqari o‘qigan badiiy asarlari yuzasidan ijodiy ish yozadilar. Kimdir kitobdan olgan taassurotini og‘zaki ifoda eta olsa, boshqa biri yozma ravishda chiroyli bayon etadi. Biz har bir o‘quvchini imkon qadar rag‘batlantirishga harakat qilamiz. Shu tariqa o‘quvchilarda kitobga, badiiy asar

mutolaasiga ishtiyoq kuchaya boradi.Darhaqiqat, kitob bilan oshno tutingan bolalarning

xulqida, berilayotgan bilimlarni o‘zlashtirishida ijobiy o‘zgarishlar yaqqol ko‘zga tashlanadi. Maktabdagi osoyishtalik, tartib-intizom ana shu tarbiyaning mahsuli, desak xato bo‘lmas.

Malakali rahbar har kuni ertalab maktab ostonasida qo‘lini ko‘ksiga qo‘ygan holda o‘quvchilarini xush kayfi yatda kutib oladi. Shogirdlari ham atrofdagilarga nisbatan ustoziga o‘xshab muomala qilishga odatlangan. Fidoyi ustozning ta’lim tarbiyadagi samarali xizmatlari davlatimiz tomonidan munosib taqdirlanib kelinayotir. U 2012-yilda “Shuhrat” medali, 2016-yilda “Mehnat shuhrati” ordeni bilan mukofotlangan. Bu oddiy qishloq o‘qituvchisining halol mehnati orqasidan davlatimiz, elimiz oldida obro‘-e’tibori yuksalib borayotganidan bir nishona.

SHUNDAY MUALLIMLAR BOROxiri. Boshi 24-betda.

30 e-mail: [email protected]: [email protected] e-mail: [email protected]


Ona tili va adabiyot fanidan to‘garak mashg‘ulot-lari tasdiqlangan rejaga asosan o‘quvchilarning yosh va psixofi ziologik xususiyatlarini inobatga olgan holda tashkil etiladi. Ushbu mashg‘ulotlar o‘quvchilarning ona tili va adabiyot faniga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, ular ning bo‘sh vaqtlarini samarali o‘tkazishda muhim ahamiyat kasb etadi.

To‘garak sinfdan tashqari ishlarning asosiy turi bo‘ lib, u o‘quvchilarning doimiy barqaror tarkibi bi-lan ish ko‘radi. To‘garakka a’zo bo‘lish ixtiyoriy, ammo mashg‘ulotlarda ishtirok etish majburiydir.

Ona tili va adabiyot fani to‘garagining a’zolari 12–15 o‘quvchidan oshmasligi lozim. Ular parallel sinfl ardan iborat bo‘lsa, mashg‘ulotlarni samarali va qiziqarli tash-kil etish imkoniyati kengayadi. Agar maktabda parallel sinfl ar bo‘lmasa, to‘garak a’zolari bitta sinfdan iborat bo‘lishi ham mumkin.

To‘garak har xil nomlar bilan nomlanadi. Masalan, “Ona tilim – jon-u dilim”, “Til – dil kaliti”, “O‘zbek tili – davlat tili”, “Ifodali o‘qish”, “Yosh suxandon” va h.k.

O‘quvchilar to‘garakning maqsadi, vazifalari, yillik ish rejasi bilan tanishtiriladi. Mashg‘ulotlar 15 kunda bir marta o‘tkazilgani ma’qul. To‘garak ishini rejalashtirish-da o‘quvchilarning qiziqishi inobatga olinadi.

Ona tili fani to‘garagida mashg‘ulotlar quyidagi mav zular asosida tashkil etilishi mumkin: “Til va nutq”, “O‘zbek tili va umuminsoniy qadriyatlar”, “Matn bilan ishlashning samarali usullari” va h.k.

Quyida to‘garak mashg‘ulotidan ikkitasini namuna sifatida keltiramiz:

Birinchi mashg‘ulot1. To‘garakka nom qo‘yish. O‘quvchilarni to‘garak-

ning maqsad va vazifalari bilan tanishtirish. “To‘garak bizga nima beradi?” mavzusida suhbat.

2. O‘quvchilardan til odobi, so‘zlash madaniyati xu-susida bilgan maqollarni so‘rash va mazmunini sharh-lash.

Topshiriqlar:1. Til odobi va so‘zlash madaniyati xususidagi xalq

maqollarini yig‘ish va ularning ma’nolarini aniqlash.2. Maktab tadbirlarida qo‘llanuvchi so‘zlar lug‘atini

tuzish va ularning ma’nolarini sharhlash.

Gulsara ZIYODULLAYEVA, Respublika ta’lim markazi

fi lologiya fanlari bo‘limi bosh metodisti

ONA TILI VA ADABIYOT FANIDAN TO‘GA� K MASHG‘ULOTLARINI SAMA� LI TASHKIL ETISH

Ikkinchi mashg‘ulot1. O‘quvchilar bilan o‘rgangan xalq maqollari yuzasi-

dan suhbat o‘tkazish.2. Navro‘z bayramida qo‘llanuvchi so‘zlarning

ma’nolari ustida ishlash. Bu so‘zlarning izohli lug‘atini tuzish.

Topshiriqlar: 1. Viloyat (tuman) aholisi nutqida uchraydigan

kasb-hunarga oid so‘zlarni yozish.2. Kasb-hunarga oid so‘zlar lug‘atini tuzish.To‘garak mashg‘uloti dars mashg‘ulotini takrorla-

maydi, balki uni to‘ldiradi va takomillashtiradi. Dars tuzilishi va qurilishi jihatidan muayyan qoliplar asosida tashkil etilsa, to‘garak mashg‘ulotida bunday qat’iylik bo‘lmaydi. O‘quvchi ushbu mashg‘ulotda darsda olgan bilimlariga tayangan holda hayotiy tajribalarini ishga soladi. Krossvordlar tuzish va yechish, insholar tan-lovi o‘tkazish, ma’lum bir she’riy asar yoki hikoyaning til xususiyatlari ustida ishlash singari ishlar to‘garak mashg‘ulotining qiziqarli o‘tishini ta’minlaydi.

Maktabda to‘garak mashg‘uloti 2 yo‘nalishda, ya’ni o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarida aniqlan-gan bo‘shliqlarni to‘ldirishga yo‘naltirilgan hamda iqti-dorli o‘quvchilar uchun tashkil etiladi.

O‘qituvchi to‘garak mashg‘ulotini quyidagi taxminiy reja asosida o‘tkazishi mumkin.

Namuna: To‘garak mashg‘uloti rejasi (Iqtidorli o‘quvchilar uchun)

1-variant

T/r Mashg‘ulot mazmuni Qo‘llaniladigan texnologiyalar

1

1. Iqtidorli o‘quvchilarning bir-biri bilan do‘stona tanishuvi. 2. “Iqtidorlilar” klubi ish faoliyatining maqsadi bilan tanishtirish. 3. Nazariy mavzu ustida ishlash: “Til haqida umumiy ma’lumot”, “Dunyo tillari”, “O‘zbek tilining taraqqiyot bosqichlari”

Guruhlarda ishlash, “Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Tarmoqlar”

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 31veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uzveb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 31


2

1. Badiiy asarlardan shevaga xos, o‘zlashgan va yasama so‘zlar ustida ishlash.2. O‘zbek tili lug‘at boyligining boyish manbalari haqida.3. So‘zdan so‘zning farqi bor jumlasining ma’nosini sharh-lash; so‘zlardan mosini tan-lab, har to‘rtta so‘zdan bitta-sini ajratib, izohini aytish; bir so‘zdan ko‘p so‘z yasash.4. Nazariy ma’lumot: Leksi-kologiya yoki o‘zbek tili lug‘at boyligi.

Guruhlarda ishlash, bahs-

munozara, “So‘z o‘yini”, “Rezyume”

3

1. Men yoqtirgan badiiy asar. (Siz nega adabiyotni sevasiz?)2. Badiiy asar o‘qish kerakmi? (Internet bor-ku?)3. Nazariy ma’lumot: Xalq she- valari haqida bilishni istay-sizmi?

Kichik gu-ruhlarda ish-lash, suhbat, “Aqliy hujum”

4

1. Xalq og‘zaki ijodi namunalari asosida taqdimot (ertaklar, lati-falar, xalq qo‘shiqlari, maqol-lar) tayyorlash. 2. Mavzu: Adabiy ertaklar, xalq og‘zaki ertaklari. Ushbu ertak-lar kim tomonidan yozilgan?3. Nazariy ma’lumot: “Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, eskirgan, yangi paydo bo‘lgan so‘zlar va tarixiy so‘zlar bor ekan”.

Taqdimot, bahs-mu-nozara, kichik guruhlarda ishlash, “Bu-merang”

5

1. Sevimli gazeta va jurnal-lardan yasama so‘zlarni to-pish va asos, qo‘shimchalarni aniqlash.2. Gapning ifoda qurilishida qo‘shimchalarning ahamiyati. 3. Nazariy ma’lumot: Fonetika – tovushlar tizimi haqidagi fan.

Ta’limiy o‘yin (“Kim ko‘p va tez topa-di?”), suhbat, “Sinkveyn”, guruhlarda ishlash

61. Ilmiy matn yaratish. “Foneti-ka olamiga sayohat” 2. Nazariy ma’lumot: So‘z tar-kibi olamiga sayohat

Bahs-mu-nozara, “Muzyorar”

T/r Mashg‘ulot mazmuni Qo‘llaniladigan texnologiyalar

1 Tilning yaratuvchisi xalqdir

2 Til, nutq va so‘zlashuv

madaniyati. Notiqlik san’atining rivojida

A.Navoiyning hissasi

“Aqliy hujum”, “Tushunchalar tahlili”,

“Sinkveyn”

“Til va nutq” to‘garagining ish rejasi2-variant

3 Yuqori nutq madaniyati nima?

“FSMU”, “Blits-so‘rov”, “Idrok xaritasi”, “Zinama-zina”

4 Nutqning ahamiyati, uning turlari

“Idrok xaritasi”, “Tushunchalar tahlili”,

“Sinkveyn”5 Tilga e’tibor – elga

e’tibor“FSMU”, “Blits-so‘rov”,

“Idrok xaritasi”, “Zinama-zina”

6 Bir og‘iz shirin so‘z. “Issiq salom – shirin

so‘z”

“Idrok xaritasi“, “Zinama-zina”

7Xushmuomalalik


“Sinkveyn”8 Turmush madaniyati –

hayotning ziynati“FSMU”, “Blits-so‘rov”,


9 Inson go‘zalligi nimada?


“Sinkveyn”10 Nutq va sahna

madaniyati“FSMU”, “Blits-so‘rov”,


11Aql va hissiyot birligi


“Sinkveyn”12

Monolog, dialog“FSMU”, “Blits-so‘rov”,


13 Erkin davralarni olib borish


“Sinkveyn”14 Siyosiy dasturlarni

o‘qish“FSMU”, “Blits-so‘rov”,

“Idrok xaritasi”, “Zinama-zina”.

15 Tanlovlarni olib borish


“Sinkveyn”16

Takrorlash“FSMU”, “Blits-so‘rov”,



Stilistikada so‘zlarning ma’nоsini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Bunda so‘zlarning mavhumlik darajasi, ma’nо xususiyatlari, to‘g‘ri va ko‘chma ma’nоlarning qo‘llanishi, frazеоlоgik birikmalar, so‘zlarning o‘zarо bоg‘lanish qоidalari ham katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, qiyosiy stilistikada sinоnimik qatоrga kiruvchi til birliklariga e’tibоr bеrishning ahamiyati katta. Chunki bunday tahlillar nutqda uslublarning farqlanishini yaqqоl ko‘rsatib bеradi. Qiyosiy stilistikaning ahamiyatli jihati shundaki, uslubiy vоsitalar turli tillar uchun bir xildir.

Har qanday til ikki ko‘rinishda namоyon bo‘ladi: оg‘zaki va yozma. Tabiiyki, tilning оg‘zaki shakli yozma shaklidan farq qiladi. Bunda ko‘pincha so‘zlashuv tiliga xоs so‘z va ibоralarga e’tibоr bеriladi. Masalan, ingliz tilida: it’s no use; don’t be silly; you’d better mind your business; so what’s wrong?; sorry, the bridge is out of order etc.; o‘zbеk оg‘zaki tilida: оbkе, jichcha, оbоr. Оg‘zaki nutqda undоvlar, ayniqsa, so‘zlashuv uslubiga xоs so‘z birliklari ko‘p ishlatiladi. Masalan, ingliz tilida: how about the bags!; why do you come here!; you’ll buy it for a song!; I lost my head – I’ve got it very badly!; step aside boy!; no wonder!; see? O.K. Bob keep to the point, it couldn’t be worse!; o‘zbеk tilida: obbо, azamat-e!; iya!; balli!; yashang, o‘rgilay!; aylanay!; mayli! kabilar.

Stilistik jihatdan mukammal matnlarda har bir so‘zda sinоnimlar qatоri mavjudligini bilgan muallif shu sinоnim qatоrlarning ichidan matnga mоs kеladiganini, ushbu hоlatga mоs kеladiganini va ushbu hоlatga tеgishli bo‘lgan aniq tushunchani tanlab оladi. Sinоnim qatоrlardan bitta aniq so‘zni tanlash uchun uning sеmantik va stilistik bo‘yoqlarini bilish muhim. Masalan: o‘zbеk tilidagi mеhnat qilmоq va ishlamоq fе’llarini оlganimizda, birinchisi o‘z imkоniyatlaridan kеlib chiqib harakat qiladigan shaxsni iifоdalaydi. Ingliz tilida bu so‘zlar to work – to toil – to drudge – to labour so‘zlari bilan bеriladi. Shuning uchun bo‘shashib yomоn ishlaydigan оdamni u mеhnat qilyapti dеya оlmaymiz. Har bir so‘zning o‘z qo‘llanish yo‘li bоr. Masalan:

It is lifting of the burden of toil. Eng bеhafsala оdamlarning ham yеlkalaridan оg‘ir mеhnat yuki ag‘darilganday bo‘ldi. (T. Drеiser. Sister Carrie)

Together they finished the labour of the day. Оpa-singil kunduzgi yumushlarni birgalikda qilishdi. (T. Drеiser. Sister Carrie)

To work – to toil – to drudge – to labour sinоnimik qatоridagi to toil fе’li mеhnat qilish, ya’ni bоr kuchi bilan ishlashni (ko‘pincha jismоniy mеhnat) anglatsa, to drudge fе’li (ko‘pincha jismоniy harakatsiz) оg‘ir, yoqimsiz, zеrikarli mеhnatni bildiradi. To drudge

Gavhar SAYDALIYEVA,TATU assistеnti

SINONIMLAR ALMASHINUVI STILISTIK USLUB SIFATIDA

emоtsiоnal bo‘yoqsiz fе’l hisоblanadi, to toil fе’lida esa eksprеssiv bo‘yoqdоrlik kuchli. To labour fе’liga kеlsak, bunda stilistik bo‘yoqdоrlik bоshqalariga nisbatan ko‘prоq bo‘lib, kitоbiy sanaladi.

Sinоnimiyaning tabiati murakkab. Bir tоmоndan sinоnim so‘zlar ma’no jihatidan bоshqa sinоnim so‘zlarga mоs kеlsa, bоshqa tоmоndan, ular o‘rtasida stilistik va sеmantik bеlgilar tafоvuti mavjud bo‘ladi. Shuningdеk, оna tilidagi bir so‘zga chеt tilida bir nеcha so‘z mоs kеlishi yoki kеlmasligi mumkin. Masalan: o‘zbеk tilidagi pоrlоq, yorqin sifatlari ingliz tilida bright – brilliant – radiant – luminous – lustrous – beaming so‘zlari bilan ifоdalanadi. Ammo ularning har birida o‘ziga xos alоmat, tus, farq bоr. Shu bois bunday o‘ziga xosliklar xorijiy tilni o‘rganuvchilarda qiyinchilik va kamchiliklar, xatоliklar kеltirib chiqaradi. Bu sinоnimik qatоrda brilliant yorqin yaltirashni, radiant va beaming esa yorug‘lik nurini anglatadi; luminous so‘zida yorug‘lik yuqоridagi so‘zlar kabi yorqinlikni anglatmaydi, bu so‘z ko‘prоq kitоbiy sanaladi. Bright va brilliant sifatlari o‘z ma’nоsida sinоnim bo‘lishi mumkin, ya’ni a bright star, a brilliant star, ko‘chma ma’nоsida a bright scholar, a brilliant scholar, lеkin ko‘chma ma’nоdagi ikkinchi so‘z bеlgining yuqоri darajadaligini bildiradi. Masalan:

The bright sunlight of an april morning woke her up. There was breakfast with her parents – their half-amused and puzzled faces across the table, wondering what could be this secret that made her eyes so bright.

Bright so‘zi yuqoridagi gapda ikki marta qo‘llangan. Birinchisida o‘z ma’nоsida, ikkinchisida esa ko‘chma ma’nоda. Ko‘chma ma’nоda qo‘llangan bright so‘zini sinоnimik qatоrdagi brilliant, radiant va beaming so‘zlari bilan almashtirsa bo‘ladi. Agar bright so‘zi qоbiliyatli dеgan ma’nоda qo‘llansa, yuqоridagi so‘zlar bilan sinоnim bo‘la оlmaydi, ya’ni bir so‘z birdan оrtiq sinоnimik qatоrda bоsh so‘z bo‘lishi mumkin. Bright so‘zi turli ma’nоlarda turlicha sinоnimik qatоrni tashkil etadi:

1) Bright – brilliant – radiant – luminous – lustrous – beaming yorug‘likka nisbatan yaltirash, pоrlashni anglatadi. Masalan:

From his coat sleeves protruded a pair of linen cuffs of the same pattern, fastened with large, gold bright buttons, set with the common yellow agates known as cat’s –“eye’s”. (Sister Carrie)

2) Bright – gifted – capable – intelligent qоbiliyatga nisbatan ishlatiladi. Masalan:

The bright children were mixed together in class with the average ones to stimulate them. (Laurence Urdang. Synonyms)

Tahlil


Tahlil

3) Bright – vivid – lively – intense – fresh rangga nisbatan ishlatiladi.

That bright-green dress becomes you very well (Laurence Urdang. Synonyms)

Bunga boshqa bir so‘z, sense ni ham misol tariqasida keltirish mumkin:

Sense – meaning – signifi cance – acceptation – importance (ma’no, ahamiyat);

Sense – intelligence – reason – common sense – judgement (aql, idrok, zakovat);

Sense – feeling (his, tuyg‘u). Sense sinоnimik qatоridagi so‘zlar biri ikkinchisi bilan

sinоnim bo‘la оlmaydi. Masalan, meaning so‘zi feeling so‘zi bilan sinоnim emas, chunki ularning ma’nоlari har xil.

Umuman оlganda, sinоnimlar so‘zlarning ma’nоlari o‘rtasidagi yaqin munоsabatlarni ifоdalaydi. Shuningdek, ular birоr prеdmеt yoki hоdisani atash bilan birga shu prеdmеt yoki hоdisaning birоr alоmatini ham ifоdalaydi. Bоshqacha aytganda, bоrliqdagi birоr narsani har xil tushuncha bilan atash sinоnimlarning xususiyatidir. Prеdmеt bir dоna, uni ifоdalоvchi tushuncha ikkita yoki undan оrtiq bo‘lsa, dеnоtat bo‘yicha sinоnimiya dеb yuritiladi. Ba’zan, aksincha, so‘zda ifоdalangan tushunchalar to‘g‘ri kеlib, ular atagan prеdmеt har xil bo‘lishi mumkin. Bunday sinоnimlar, masalan, o‘zbek tilidagi yuz, chеhra, nusxa, bashara, aft, turq, оraz so‘zlari, ingliz tilidagi face – visage – mug – kisser so‘zlari signifi kat bo‘yicha sinоnimiyani tashkil etadi. Masalan:

1. A lean-faced, rather commonplace woman recognized Carrie on the platform and hurried forward. Pеrrоnda yuzlarini ajin bоsgan ko‘rimsiz bir xоtin Kеrrini tanib qоlib, unga pеshvоz chiqishga shоshildi.

2. The sun burnt my visage, but I heeded it not. Quyosh yuzimni kuydirardi, lеkin mеn bunga e’tibоr bеrmasdim.

Mеhnat, ish, yumush ingliz tilida labour, work, toil, job, matter so‘zlarining signifi kat bo‘yicha sinоnimiyasini tashkil etadi (aqliy va jismоniy mеhnat, ilmiy ish, har xil yumush bilan mashg‘ul bo‘lmоq). Sinоnimlar ma’lum kоntеkstda bir-birining o‘rnini egallashi mumkin. Ularning ma’nоlari signifi kati va dеnоtati qo‘shimcha ma’no nozikliklariga ham egadir. Ba’zan bunday nozikliklar so‘zlarning eksprеssiv stilistik jihatdan ishlatilishiga bоg‘liqdir. Tilning lеksik tizimida bir xil nоminativ, ya’ni atash funksiyasiga ega bo‘lgan so‘zlar sinоnimik qatоrni tashkil etadi. So‘zning ma’nоsi esa, uning bоshqa so‘zlar bilan birika оlishi оrqali kеngrоq namоyon bo‘ladi. Sinоnimlarni tasnifl ashda so‘zlarning til va nutqda ishlatilish xususiyatlarini hisоbga оlish zarur. Shu jihatdan sinоnimlarni uch guruhga bo‘lish mumkin:

1. Til va nutqda ishlatiluvchi so‘zlar: brave – courageous – fearless – bold;

2. Faqat tilda qo‘llanadigan sinоnim so‘zlar: big – huge – large;

3. Faqat nutqda, matnda qo‘llanadigan sinоnim so‘zlar. Poet va swan sinоnim so‘zlar hisоblanadi (faqatgina gap U. Shеkspir (the Swan of Avon) haqida kеtganida). Nutq sinоnimlari ma’lum bir shaxs nutqiga tеgishli bo‘ladi va tеgishli kоntеkstda ishlatiladi. Masalan: It was long, boring, hot day. Faqat ushbu kоntеkstdagina long, boring, hot so‘zlari sinоnim hisоblanadi.

So‘zlarning ma’nоlari o‘rtasidagi munоsabatlarni qiyoslashda ularning umumiy va xususiy alоmatlari qarama-qarshilik nuqtayi nazaridan qaraladi. Bunday sеmantik qarama-qarshilik antоnimlarda ancha ravshan ko‘rinadi. Good – bad, big – little kabi so‘zlar bir-biriga ma’nо jihatdan qarama-qarshi turadi va qarama-qarshilikni tashkil etadi. Sinоnimlar esa, ma’nо jihatdan yaqin bo‘lsa ham, ayrim xususiyatlari bilan qarama-qarshilikka kiradi. So‘zlarni bir-biridan farqlоvchi sеmantik vоsitalar ularning farqlanish bеlgilari hisоblanadi. Bunday xususiyatga ega bo‘lmagan vоsitalar farqlamaydigan (intеgral) bеlgilar dеyiladi. Har bir til o‘zining lеksik-sеmantik strukturasiga ega. Shu jihatdan ulardagi so‘zlar o‘z sinоnimlar guruhini tashkil etadi. Bir tildagi sinоnimlar qatоri ikkinchi tildagi sinоnimlar qatоriga to‘g‘ri kеlmaydi. Masalan, o‘zbеk tilidagi bo‘lak, rus tilidagi кусок so‘zlari ingliz tilidagi piece – bit – morsel – slice – lump – chunk – sheet so‘zlarining sinоnimik qatоriga to‘g‘ri kеlmaydi. Birоq, bu sinоnimlar o‘z ishlatilishi bilan bir-biridan katta farq qiladi. Ularni o‘zbеk va rus tillariga tarjima qilishda ham bоshqa ma’nоdagi so‘zlardan fоydalanish talab qilinadi. Sinоnimlarning ishlatilishi nutqiy vaziyatga, so‘zlоvchining o‘z fi krini aniq va ta’sirli ifоdalashiga bоg‘liq.

Sinоnimlarni yaxshi bilmaslik, ularning farq-tuslarini ajrata bilmaslik nutqning sayozlashishiga, so‘zlarni qo‘llash uchun tanlashda jiddiy xatоliklarga оlib kеladi. O‘zbеk tilidagi raqsga tushmоq, o‘ynamоq, xirоm aylamоq so‘zlari sinоnimlardir, lеkin “futbоlchi bugun raqsga tushdi” dеb aytib bo‘lmaydi, chunki sinоnimlarni bunday tanlash, оdatda, shu so‘z ma’nо maydоniga to‘g‘ri kеlmaydi. Aynan mana shuni to dance, to play sinоnimlarida ham ko‘rish mumkin. Sinоnimlar o‘z ma’nоlariga ko‘ra yaqin kеlishlari mumkin, lеkin bir-biri bilan tеnglasha оlmaydi. Shunday qilib, sinоnimlarning alоqasi ularning sеmantik planda bir xilligidadir. Ular ushbu hоlatlarda bir-birining o‘rnini оkkaziоnal-birlik sifatida bоsadi.

Fоydalanilgan adabiyotlar: 1. Апресян Ю.Д. Синонимия и синонимы // Вопросы языкознания. M. 1969. 25–31c.2. Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. M.: Высшая школа,1959. С.328.3. Брагина A.A. Синонимы и их истолкования // Вопросы языкознания. M. 1978. С.63.4. Левицкий В.В. Синонимы в языке и речи // Иностранные языки в школе. M.1969. 111–114 c.5. Сиддикова И.А. Синонимия как микросистема языка. T.: Фaн, 2008. С.138.6. A.P.Hоjiyеv. Sinоnimiya. // O‘zbеk tili lеksikоlоgiyasi. T.: Fan, 1981. 64–78-bеtlar.


Tahlil

Dunyo – katta ko‘zgu. Unda mamlakatlar, millatlarning ko‘hna uzoq tarixi aks etadi. Nеmislarning fi kricha, familiya va ismlar ham tarixning bir bo‘lagi hisoblanadi. Ular millat va mamlakat taraqqiyotining ko‘zgusi, qolavеrsa, o‘tmishda bo‘lib o‘tgan voqеalarni odamlar xotirasida tiklashga yordam bеrish barobarida xalqning tili va tarixi, turli tarixiy davrlarda jamiyatning taraqqiyoti haqida so‘zlab bеruvchi manba hisoblanadi.

Rus tilshunos olimi N. V. Podolskayaning onomastik tеrminologiya lug‘atida ta’rif bеrilishicha, “familiya antroponim (ismlar tadqiqoti bilan shug‘ullanuvchi ta’limot) shakli bo‘lib, insonga mеros bo‘lib o‘tadigan, uning ma’lum bir oilaga mansubligini bildiradigan rasmiy nomdir. Familiya ismga qo‘shib aytiladi, shaxsning kеlib chiqishini aniqlab bеradi. Ism insonga bеriladigan maxsus so‘z bo‘lib, uni boshqalardan farqlash, murojaat qilish, boshqalar bilan u haqida fi kr yuritilishi uchun bеriladi. Ism bilan familiya bir-biridan funksional, ijtimoiy va tarkibiy xususiyatlari bilan farqlanadi”.

Nеmis millatining qadimiy familiyalar tarixi bilan shug‘ullangan Yakob Grimm (1785–1863) quyidagi fi krlarni bildirgan: “Familiyalar tadqiqoti tilimiz, urf-odatlarimiz, avlod-ajdodlarimizning tarixini yanada chuqurroq, mukammal bilishimizga zamin yaratadi. Ularni misqollab yig‘ib, mazmun-mohiyatini ochib bеrishimiz kеrak, shunda tarix tilga kiradi. Odamlarning ism va familiyasi xalqlar tarixining bir qismidir. Ular xalqlarning turmush tarzi, dini va e’tiqodi, fantaziya va badiiy ijodkorligini aks ettiradi.”

Familiyaning jamiyatda ijtimoiy-tarixiy va til katеgoriyasi sifatida rivojlanishi insoniyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining asosiy bosqichlari bilan uzviy bog‘liqdir.

Familiyaning quyidagi turlari mavjud:kasb, lavozimni aks ettiruvchi;qishloq xo‘jaligining turli sohalari nomi bilan ataluvchi;shaharda mavjud bo‘lgan kasblar nomi bilan bog‘liq;savdogarlik bilan bog‘liq bo‘lgan familiyalar.So‘nggi guruhga jamiyat zodagonlari, yuqori lavo-

zimdagi amaldorlarga xizmat qiluvchi kishilar familiyalari kiradi. Masalan: Maier Gеrmaniyada kam uchraydigan familiya bo‘lib, uning turlicha variantlari mavjud. Gеrmaniyaning shimoliy va markaziy hududlarida familiyaning o‘zagida -e, janubida esa -a harfi farqlanadi, masalan: Meyer, Mayer. Bundan tashqari, familiyaning qaratqich kеlishikli shakllari ham mavjud, masalan: Meyers, Mayers, Mayern, Meyern. Meier familiyasi lotincha maior – magnus so‘zining qiyosiy darajasi bo‘lib, zodagon, amaldor, yеr mulkdorlari xo‘jaligini, soliq ishlarini boshqaruvchi ma’nosini bildiradi. Bundan tashqari, fеrmеr xo‘jaligi fuqarolar sudi raisi vazifasi ham Mеierning zimmasida bo‘lgan. XIII–XIV asrlarda kasanachilik bilan shug‘ullanib, turli shaharlarni kеzib yurgan odamlar ham Meier dеb atalgan.

Ko‘plab familiyalar qishloqda yashovchi odamlarning imoratiga, xususan, ularning joylashuviga qarab bеrilgan, masalan: Brinkmeier, Niedermeier. Sabzavotlar nomi bilan

Tursunoy NISHANOVA, Namangan davlat univеrsitеti katta o‘qituvchisi

FAMILIYA VA ISMLAR NЕMIS XALQI TARIXINING BIR BO‘LAGI

atalgan familiyalar: Gerstenmaier, Kohlmeyer, hatto soliq ishi bilan bog‘liq bo‘lgan familiya ham mavjud bo‘lgan: Tegetmeier.

Fraygburglik nеmis antropolog olim Konrad Kunsе turli familiyalar o‘zagida meier qo‘shimchasi 7161 marta qayd etilganini aytib o‘tgan. O‘rta asrlarda Gеrmaniyada eng ko‘p tarqalgan qishloq xo‘jalik sohasi kasbini ifodalovchi familiya Bauer (dеhqon, ishchi) bo‘lgan. Ushbu familiyaning ko‘plab variantlari mavjud bo‘lgan, masalan: Baur, Buhr, Buehrlen, Baeuerte, Pauer, Paur, Meier. Gеrmaniyaning Vеstfaliya shahrida odamlarning ijtimoiy ahvoliga qarab familiyalar bеrilgan, masalan: Koeter, Koether, Kaetner, Haeusler (kambag‘al), Hoefer, Hofer, Huber (amaldor), Seldner, Sellner, Soeldner, Gaertner, Baumgaertner (bog‘i bo‘lgan odam), Pfl ueger (o‘rimchi), Drescher (tеgirmonchi), Maehder (kombaynchi) kabi familiyalar bo‘lgan.

Schneider (tikuvchi) familiyasi kasbga doir bo‘lib, hozirda ko‘p uchraydigan familiyalar ichida 3-o‘rinda turadi. Bu kasb o‘rta asrlarda qadimiy shaharlarda kеng tarqalganligi bois Frankfurt-am Mayn shahri va shimoliy Gеrmaniyada – Schroeder; Shlеzvig-Goldshtayn, Nidеrzaksеn, Vеstfaliya va janubiy Gеrmaniyada – Schroeter kabi familiya variantlari mavjud bo‘lgan.

Antropolog-olimlarning ta’kidlashicha, familiyalar insonning fе’l-atvori, xulqi haqida ma’lumot bеrishi ham mumkin. Masalan, aka-uka Grimmlar ertaklarida tikuvchilik kasbi bo‘lgan inson jasur bo‘lib tasvirlangan bo‘lsa-da, hayotda yolg‘onchi, qo‘li egri, qashshoq, qo‘rqoq, omadsiz shaxslar hisoblangan.

Qadimdan tuz inson hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Ba’zi millatlarda tuz ilohiy sanalgan. O‘zbеk millatida ham non, suv kabi tuzni isrof qilmaslikka chaqiriladi. Odamlarning muchal to‘ylarida rizq-ro‘z ramzi sifatida yеtti qo‘shniga tuz tarqatiladi. Gеrmaniyada tuz konlari bor bo‘lgan shaharlarni uning nomi bilan atashgan, masalan, Salzburg, Salzgitter, Selters (lotincha: tuz – sal, salus).

Tuz ishlab chiqarish ko‘plab kasblarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan va u familiyalarda o‘z aksini topgan. Masalan, tuzni kеmada port shahriga yеtkazib bеrgan odamlarning familiyasi – Soltkahn, Salzmann, Salzer, Saltner; tuz sotuvchisining familiyasi – Kraemer; tuz koni ishchilarining familiyasi – Salzbauer; tuz koni egasining familiyasi – Salzwimmer, Gluecklicher; qor yog‘gan yеrni tuz bilan tozalovchilarning familiyasi – Huettenknechte, Huettenschreiber, Huettenmeister, Huettler bo‘lgan. Adolf Gitlеr ajdodlarining familiyasi ham ushbu kasbdan kеlib chiqqan, masalan, uning bobosi Hiedler, otasi Huettler, o‘zining familiyasi Hitler bo‘lgan.

Xulosa qilib aytganda, familiya va ismlar orqali til o‘rganuvchilar tili o‘rganilayotgan millatning tarixi, turmush tarzi, kеlib chiqishi, kasbi haqida mamlakatshunoslikka oid qimmatli bilimlarga ega bo‘ladi. Bunda ta’lim oluvchilar nafaqat xorijiy tilni o‘rganadilar, balki tarixdan saboq oladilar, familiyalar dunyosi bilan tanishib, ma’naviy va madaniy bilimlarga ega bo‘ladilar.


Tahlil

Ma’lumki, zamon va mayl kategoriyalari shaxs-son, tasdiq-inkor kategoriyalari bilan bir butunlikda kesimlik kategoriyasini tashkil etadi. Bu kategoriyalarning o‘zaro zich aloqadorligi va dialektik yaxlitligi ularning kategorial va nokategorial ma’nolarini farqlashni qiyinlashtiradi. Shu boisdan ko‘plab tadqiqotlarda zamon shakllari mayl kategoriyasi ma’nolaridan bo‘linmagan holda tadqiq etiladi va kategoriyalararo bog‘liqlik barcha tilshunoslar tomonidan tan olinadi.

Aslida, har bir kategoriya nisbiy mustaqil mikrotizim bo‘lib, o‘ziga xos ifoda shakliga muvofi q mazmunga ega. Chunki ko‘pincha ular bir-birini taqozo etgani holda, ba’zan ayrim-ayrim ifodalovchilariga ham ega.

Shu o‘rinda yondosh va hamroh ma’nolarga izoh berib o‘tsak. Ayrim tadqiqotlarda shaklning kategorial mohiyatiga yondosh hodisalarni nokategorial ma’no sifatida baholash hollari uchraydi. Bunda hodisaga bir yoqlama munosabat ko‘zga tashlanadi. Chunki nokategorial ma’no sifatida qaralgan hodisa, aynan shu hodisa uchun nokategorial bo‘lsa-da, uni mutlaq nokategorial deb baholab bo‘lmaydi. Masalan, zamon shakllari umumiy grammatik ma’nosi tarkibida shu grammatik ma’noning kategorial “mag‘zi” bilan birgalikda, unga turli xil mayl ma’nolari yo‘ldoshlik qiladi. Bu zamon ma’nosini ifodalovchi shakl uchun nokategorial bo‘lsa-da, mayl ifodalovchisi uchun kategorialdir. Shu boisdan umumiy grammatik ma’no tarkibidagi “nokategorial” ma’noni “yondosh ma’no” atamasi bilan berish mumkin. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, “kategorial ma’no” va “yondosh ma’no” atamalari biz tomondan shartli ravishda qo‘llanadi. Chunki bir tomondan yondosh bo‘lgan ma’no boshqa tomondan kategorial, bir tomondan kategorial hisoblanuvchi mohiyat boshqa umumiy grammatik ma’no tarkibida yondoshlik kasb etadi.

Nutqiy parchalardagi zotiy va tajalliy jihatlarni ajratish tamoyili asosida ish yuritish grammatik shakllardagi kategorial va nokategorial ma’noni farqlash, nutqdagi qorishiq tajallilar ta’sirida tug‘iladigan aldamchi tasavvurlardan uzilish imkonini beradi.

Ma’lum bo‘ladiki, grammatik shakl o‘zi umumiy grammatik ma’nosiga mansub kategorial va yondosh ma’nolardan tashqari ikki xil tajallini nutqda voqelantiradi:

1) birga qo‘llanayotgan birliklarning ta’sirida hosil bo‘layotgan ma’no;

2) o‘ziga xos bo‘lmagan, ammo birga qo‘llanayotgan yo‘ldosh birliklarning ta’sirida ham vujudga kelmagan ma’no.

Biz bu ma’nolarni hamroh ma’no atamasi bilan nomlashni ma’qul ko‘rdik. Tilshunoslikda hamroh ma’no atamasi qo‘llangan bo‘lib, u ko‘p hollarda GKning “nokategorial” ma’nosi atamasiga muqobil ravishda

Nargiza MUSULMONOVA, Qarshi davlat universiteti O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

katta o‘qituvchisi, fi lologiya fanlari nomzodi

ONA TILI DARSLARIDA ZAMON VA MAYL � TEGORIYALARINI BOG‘LAB O‘QITISH

ishlatilgan. Hamroh ma’no, avvalo, nutqiy tajalli bo‘lib, empirik yondashuvda u o‘ziga mos bo‘lmagan shaklga xos qilib qo‘yilgan. Shu boisdan bu bosqichda grammatik shakllarning ma’nolari behad “ko‘paytirib” yuborilgan. Bir qarashda ma’lum bir shaklga xos, aslida, boshqa mohiyatlarga mansub bo‘lgan bunday nutqiy tajalli grammatik illyuziya (aldash)ni vujudga keltiradi.

Demak, grammatik shakllarda ikki xil o‘zga hodisalar tajallisi farqlanadi:

a) lisoniy hodisa;b) nutqiy hodisa.Lisoniy hodisa grammatik shakl umumiy grammatik

ma’nosidagi yondosh ma’no bo‘lib, u kategorial ma’no bilan dialektik yaxlitlik kasb etadi. Bu tajallisiz grammatik shakl umumiy grammatik ma’nosidagi kategorial ma’noni voqelantira olmaydi. Nutqiy hodisa sifatidagi hamroh ma’no esa grammatik shakl umumiy grammatik ma’nosiga daxldor bo‘lmay, sof nutqiy hodisadir. Hamroh ma’no kategorial ma’no bilan dialektik bog‘lanmagan va uning nutqda ifodalanishi umumiy grammatik ma’no tomonidan belgilanmagan. U yuzaga chiqishi ham, chiqmasligi ham mumkin.

Yondosh va hamroh ma’no munosabatini quyidagicha berish mumkin:

lisoniy – nutqiybarqaror – o‘tkinchiumumiy grammatik ma’noga daxldor – umumiy

grammatik ma’noga daxlsizijtimoiy – individualBir shakl uchun yondosh bo‘lgan ma’no turli boshqa

hodisa uchun hamroh, bir shakl uchun hamroh bo‘lgan ma’no boshqasi uchun yondosh ma’no sifatida yuzaga chiqishi mumkin. Masalan, “hurmat” ma’nosi II shaxs ko‘plik egalik shakli uchun, “sensirash” ma’nosi esa II shaxs birlik shakli uchun yondosh ma’no bo‘lsa, “hurmat” ma’nosi son kategoriyasining -lar shakli, egalik kategoriyasining III shaxs ko‘plik shakli uchun hamroh ma’no hisoblanadi.

Ta’kidlash lozimki, zamon va mayl ma’nolari shu darajada zich bog‘langanki, aksariyat hollarda maylning ma’noviy xususiyatlarini zamonsiz, zamon ma’nolarini mayl ma’nosidan ajratib talqin qilib bo‘lmaydi.

Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun mo‘ljallangan 6-sinf “Ona tili” (N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, D. Nabiyeva 2017-yil nashri) darsligining “So‘z turkumlari” bo‘limida fe’l haqida, shu jumladan, fe’lning zamon va mayl shakllari haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Fe’llarning zamon shakllari mavzusida zamon shakllari ta’rifi va uchta zamon shakli haqida ma’lumot keltirilgan. Mavzularga doir topshiriqlar, mashqlar, mustahkamlash uchun savollar berilgan. Ushbu mashq va topshiriqlarni bajarish jarayonida o‘quvchi faqat bir narsaga, ya’ni


Tahlil

fe’lning zamon shakllarigagina ahamiyat beradi. Vaholanki, o‘zbek tilida boshqa turkiy tillardagi kabi zamon va mayl ma’nolarining aloqadorligi o‘ta kuchli bo‘lib, buni tilimizning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida baholash mumkin. Shu boisdan ayrim tilshunoslar bu kategoriyalarning bir-biri bilan zich aloqadorligini ta’kidlasalar, ayrimlari ularni ajralmas butunlik sifatida qarash lozimligi tarafdorlaridir. Zamon kategoriyasida zamon shakllarining o‘rnini belgilashda zamon ma’nosi kategorial ma’no bo‘lib, tarz, mayl ma’nolari nokategorial, mayl ma’nosi yondosh, tarz-tus ma’nosi hamroh ma’no hisoblanadi. Endi misollarga e’tibor qaratamiz.

228-mashq.1. Juda chiroyli muomala qilyapsiz. (P. Qodirov)2. Hozir ko‘nglimga qil sig‘mayapti, keyinroq gapi rarsiz.

(Said Ahmad) 1-gapda berilgan qilyapsiz so‘zidagi kategorial

ma’no – hozirgi zamon, yondosh ma’no – xabar mayli, hamroh ma’no – harakat realligi, tasdiq, II shaxs.

2-gapda berilgan sig‘mayapti so‘zidagi kategorial ma’no – hozirgi zamon, yondosh ma’no – xabar mayli, hamroh ma’no – harakat irrealligi, inkor; gapirarsiz so‘zi kategorial ma’no – kelasi zamon, yondosh ma’no – istak mayli, hamroh ma’no – harakat realligi, tasdiq, II shaxs.

234-mashq.1. Kunlarning sanog‘ini bilmay qolasan. (Omon Muxtor)2. Maktabga boray, siz aytgan narsani topay, keyin

aytaman.1-gapda berilgan qolasan so‘zidagi kategorial ma’no –

kelasi zamon, yondosh ma’no – buyruq-istak mayli, hamroh ma’no – harakat realligi, tasdiq, II shaxs.

2-gapda berilgan boray, topay so‘zlaridagi kategorial ma’no – hozirgi-kelasi zamon, yondosh ma’no – xabar mayli, hamroh ma’no – harakat irrealligi, I shaxs; aytaman so‘zidagi kategorial ma’no – kelasi zamon, yondosh ma’no – buyruq-istak mayli, hamroh ma’no – harakat realligi, tasdiq, I shaxs.

Zamon shakllarida yuzaga chiqqan mayl ma’nolari tizimida zamon ma’nolari ikkinchi darajali bo‘lib, mayl ma’nolari bo‘rtadi. Tarz-tus ma’nolari bunda ham hamroh ma’noligicha qolaveradi.

Mayl kategoriyasi “harakatning borliqqa munosabati”ni ifodalaydi. U zamon, shaxs-son va tasdiq-inkor kategoriyalari bilan kesimlik kategoriyasini tashkil etadi. Hozirgi 6-sinf “Ona tili” darsligida uchta mayl farqlanadi: xabar, buyruq-istak, shart mayllari. Ayrim ishlarda buyruq va istak alohida-alohida, ba’zilarida esa shart maylining o‘tgan zamondagi ko‘rinishi shart mayli sifatida qaraladi.

Xabar mayli boshqa mayllarga qarama-qarshi o‘laroq real ish-harakatni, ya’ni harakat va holatning bajarilishi yoki bajarilmasligi haqidagi xabarni ifodalaydi, fe’l asosiga zamon va shaxs-son qo‘shimchalarini qo‘shish orqali bu mayl shakllanadi.

Buyruq va istak shu darajada qorishib ketganki, “ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi, istak bo‘lgandagina buyruq bo‘ladi, biror harakat uchun istak bo‘lmagan o‘rinda uni bajarishga buyurish, da’vat etish, undash ham bo‘lmaydi.

Buyruq-istak formalarining asosiy xususiyati so‘zlovchining istagi bilan bog‘liq ravishdagi harakatga undash, shu harakatga da’vat etish, kuzatishni ifodalashdir”.1 Buyruq-istak maylida mayl kategoriyasi umumiy grammatik ma’nosi “ish-harakatning voqelikka munosabati → irreallik → buyruq → istak” tarzida xususiylashadi va unga “kelasi zamon” yondosh ma’nosi hamkorlik qiladi. Maylning boshqa turlaridan farqli ravishda buyruq-istak maylida “shaxs-son” ma’nosi ham yondosh ma’no sifatida mavjud bo‘ladi. Chunki bunda harakat bilan subyekt orasidagi munosabat ham bo‘rtib turadi va ko‘proq birinchi shaxsda istak, ikkinchi shaxsda buyruq, uchinchi shaxsda undash ifodalanadi.

Shart mayli shaklidagi fe’lda mayl kategoriyasi mohiyati “biror harakat bajarilishining boshqa bir harakatga bog‘liqligi” tarzida xususiylashadi va bu “ish-harakatning voqelikka munosabati → ish harakatning irrealligi → shart” ko‘rinishida bo‘ladi. Xususiylashgan lisoniy ma’noga “nisbiy o‘tgan zamon” yondosh ma’nosi hamkorlik qiladi. Chunki shart maylidagi ish-harakat unga bog‘liq keyingi fe’l ish-harakatidan oldin bajarilishi lozim. Shuning uchun “shart” kategorial ma’nosi, albatta, “nisbiy o‘tgan zamon” yondosh ma’nosi bilan bir vaqtda yuzaga chiqadi.

Mayl va zamon kategoriyalari bir-biri bilan chambarchas, dialektik aloqadorlikda. Shu boisdan zamon yondosh ma’no sifatida mayl kategorial ma’nosi bilan baqamti yashaydi.

Fikrlarimizni yana 6-sinf “Ona tili” darsligida berilgan 243-mashq asosida tahlil qilamiz:

1. Otasi Qo‘qonning Madalixon madrasasida bir necha yillar mudarris bo‘lib ishlagan.

2. Kabob uchun shahardan zira-piralarni ham olib chiqib qo‘ydik.

Ishlagan so‘zining kategorial ma’nosi – xabar mayli, yondosh ma’nosi – o‘tgan zamon, hamroh ma’nosi – ish-harakatning realligi, tasdiq.

Olib chiqib qo‘ydik jumlasining kategorial ma’nosi – xabar mayli, yondosh ma’nosi – o‘tgan zamon, hamroh ma’nosi – ish-harakat ning realligi, tasdiq.

246-mashq. Hayot saboqlarini o‘rgangin, chunki hayotni o‘rganish

zarur.O‘rgangin so‘zining kategorial ma’nosi – buyruq-istak

mayli, yondosh ma’nosi – kelasi zamon, hamroh ma’nosi – ish-harakatning II shaxsga tegishliligi.

255-mashq.Odam qahrlansa, bilimsiz bo‘ladi, jahl kelsa, aql ketadi.Qahrlansa, kelsa so‘zlarining kategorial ma’nosi – shart

mayli, yondosh ma’nosi – zamon, hamroh ma’nosi – ish-harakatning realligi.

Xulosa qilib shuni ta’kidlash joizki, o‘quvchilarga zamon va mayl kategoriyasini ajralmas bir butunlik sifatida o‘rgatish maqsadga muvofi qdir. Chunki kesimlik kategoriyasi tarkibiga kiruvchi zamon, mayl, shaxs-son, tasdiq-inkor kategoriyalari har doim bir-birini taqozo etib keladi. Biri kategorial ma’no maqomida kelsa, qolganlari, albatta, yondosh yoki hamroh ma’nolarda keladi.

1O‘zbek tili grammatikasi. I tom. Morfologiya. Мах. muh. F.A. Abdurahmonov va b. Т.: Fan, 1972. 464-bet.


Tahlil

O‘quvchining shaxslik sifatlarini shakllantirishda adabiyot fani hal qiluvchi ahamiyatga ega. Albatta, bu borada yozuvchining ijod dunyosiga kirish va shu orqali bola ongi, didini o‘stirish asosiy maqsad bo‘lishi talab etiladi. Zero, go‘zal badiiy asarlar o‘quvchi fi krini boyitish va hissiyotlarini tarbiyalashning samarali usulidir. Bu yo‘nalishda darslik va majmualardan o‘rin olgan o‘zbek va jahon adabiyoti durdonalarini mohirona tahlil qilishni yo‘lga qo‘yib, samarali natijalarga erishishda ikki omil muhim ahamiyat kasb etadi:

1. Adabiyot o‘qituvchisining malaka-mahorati.2. Ta’lim muassasasi kutubxonasining badiiy asarlarga

boyligi.Birinchi omil oliy o‘quv yurtlaridagi tanlov tizimining odilligi

va mukammal mutaxassislar tayyorlashning qanday yo‘lga qo‘yilganligi bilan chambarchas bog‘liq. Sifatli oliy ta’lim, aniqki, sifatli mutaxassislar beradi. Lekin ushbu mutaxassis o‘rgatishni boshlashi bilan yanada ko‘proq izlanishi kerak bo‘ladi. Negaki, ilm tinimsiz o‘sib, yangilanib turadi. Jumladan, adabiyot ham.

Unutmaslik kerakki, badiiy tahlil ilmining darajasini, shubhasiz, ma’lum bir jamiyat adabiyotining sifati va boyligi belgilaydi. Lekin adabiyot fani mutaxassisi, xususan, pedagog o‘z milliy adabiyoti darajasidan qat’i nazar, mazkur fanning umumdunyoviy yutuqlaridan boxabar bo‘lishi shart. Bugun dunyo adabiyotshunosligi ilmida keng rivojlanayotgan struktural va psixologik tahlil uslublari o‘zbek adabiyotida ham o‘z aksini topmoqda. Yangicha yo‘nalishda yaratilgan badiiy mahsulot o‘z-o‘zidan unga yangicha tahliliy yondashuvni ham talab qiladi. Aytaylik, bugun modernizm yo‘nalishida yozilayotgan asarlarni eskicha qoliplar bilan tekshirib bo‘lmaydi. Zarurat bo‘ladiki, o‘quvchini bahramand etish maqsadida bunday badiiy asarlardan namunalar darsliklarga kiritiladi. Ana shunday vaziyatda o‘qituvchining fan yangiliklaridan boxabarligi unga qo‘l keladi. Bu esa adabiyot o‘qitishda ta’lim sifatining bir necha baravar o‘sishiga xizmat qiladi.

Xo‘sh, badiiy tahlil nima? Adabiyot o‘qitishda uning qanday zarurati bor?

Ilmiy manbalarda bu jarayonga quyidagicha ta’rif beriladi: badiiy asarning hayotiy va badiiy mantig‘i, estetik jozibasini ochishga qaratilgan faoliyat badiiy tahlil deyiladi. Adabiyotshunoslik ilmida badiiy tahlilning ikki turi ajratiladi:

1. Ilmiy tahlil.2. O‘quv tahlili.Tahlilning birinchi turi adabiyotshunos olimlar tomonidan

amalga oshiriladi va mutaxassislarga havola etiladi. Ikkinchi tur tahlil esa ta’lim muassasalarida o‘quvchilar uchun amalga oshiriladi. Bu tahlildan maqsad badiiy matnning estetik jozibasini ochish orqali o‘quvchini badiiy asar o‘qish va o‘qiganlarini tahlil qilishga o‘rgatish, taassurotlarini og‘zaki va yozma tarzda ifodalay olish ko‘nikmasini shakllantirishdan iborat. O‘quv tahlili ham o‘z navbatida individual, ommaviy va guruhlashgan tahlil turlariga bo‘linadi. Bular orasida ommaviy tahlil turi eng faol tahlil turi hisoblanib, unda o‘qituvchi

Naima ALIQULOVA,Toshkent iqtisodiyot universiteti

qoshidagi akademik litseyning adabiyot fani o‘qituvchisi

ADABIYOT O‘QITISHDA BADIIY TAHLIL MASALALARI

biror asar yuzasidan savol tashlaydi va o‘quvchilarning barchasi o‘z xulosalariga tayangan holda javob beradi. Mazkur tahlilning yana muallifga ergashib yoki matniy tahlil qilish, timsollar asosidagi tahlil va muammoli tahlil kabi yondashuv usullari ham borki, o‘qituvchining bundan boxabarligi adabiyot o‘qitishning tayanch muvaffaqiyatini ta’minlaydi.

Bugun o‘qituvchining badiiy asar tahlili sohasidagi faoliyati o‘quvchiga ma’lum asarni o‘qitib, shu asosda insho yozdirishdan nariga o‘tmaydi. Ma’lumki, adabiy insholarda asar asosida olingan taassurotlar ijodiy tarzda yoritiladi va o‘quvchining to‘lig‘icha badiiy matnga tayanishi shart hisoblanmaydi. Boz ustiga, insho ilmiy tafakkur uchun emas, emotsional ifodalar uchun qulay. Asar tahlili esa o‘quvchidan qaysidir darajada ilmiy va asoslangan munosabatni talab qiladi. Bundan tashqari o‘quvchida ko‘pincha tahlil – o‘qilgan badiiy asar sujetini gapirib berishdan iborat, degan tushuncha muhrlanib qolmoqda. Bu o‘z-o‘zidan o‘quvchining fi kri va didini o‘tmaslashtiradi hamda uni kitob mutolaasidan uzoqlashtiradi.

Inson psixologiyasi qiziq qonuniyatlar asosiga qurilgan: qalin o‘ralgan qandning mazasini kimdir maqtasagina ochib yeb ko‘ramiz. Aks holda tanlov imkoniyati kengligi bois o‘sha qandga parvo qilmasligimiz ham mumkin. Agar badiiy asarni qandga o‘xshatsak, uning “maza”sini avval o‘qituvchining o‘zi tuygan bo‘lishi va shuning barobarida o‘quvchida o‘sha asarga nisbatan xohish va “ishtaha” paydo qila olishi zarur. Yo‘qsa o‘quvchini nafaqat tahlildek nisbatan murakkab ilmiy jarayonga tortish, balki kitob o‘qishga o‘rgatishning o‘zi ham muammoga aylanadi. Asarni o‘qimagan sinfda esa tahlil o‘z-o‘zidan mantiqsiz faoliyat bo‘lib qolaveradi. Chunki uslubchi olim professor Q.Yo‘ldoshev yozganidek, tahlil faqat badiiy asarni o‘qiganlar uchun amalga oshiriladi.1 Demak, avvalo, o‘qituvchining o‘zi badiiy tahlil ilmi yuzasidan yetarli bilim, tayyorgarlik va malakaga ega bo‘lishi zarur.

Bu borada yana bir muammo mavjud – ta’lim muassasalari kutubxonalarining kambag‘alligi. O‘qituvchi o‘quvchida biror asarni o‘qishga qiziqish uyg‘otgani bilan adabiyot yetkazib berilmasa, urinishlar zoye ketadi. Eng yomoni, sotib olishni yo‘lga qo‘ygan taqdirda ham badiiy kitoblarning adadi juda kam, bu miqdor bilan respublikadagi barcha o‘quvchilarni kitob bilan ta’minlab bo‘lmaydi. Mazkur muammoli vaziyatni yumshatishi mumkin bo‘lgan bir taklifni o‘rtaga tashlamoqchiman. Endilikda chop etish rejalashtirilayotgan badiiy asarlarning xuddi ba’zi darsliklar kabi elektron variantlari (matn joylashgan disklar) ham sotuvga chiqarilsa, ham nashr xarajatlari qisqarardi, ham o‘quvchining foydalanishi uchun qulaylik yaratilgan bo‘lardi. Albatta, bu muammoni faqat vaqtincha bartaraf qiladigan yo‘l, xolos. Aslida kitob javonimizni bezab turadigan badiiy asar o‘rnini hech narsa bosa olmaydi.

Xullas, estetik didi baland, qobiliyatli, barkamol shaxslarni kamol toptirishda mutolaaning o‘rni beqiyos ekan, demak, oliy o‘quv yurtlaridagi tanlov tizimini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish va ta’lim muassasalari moddiy-texnik bazasini boyitish bu borada yechimini kutayotgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.

1Q.Yo‘ldoshev. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T., 1996.


Tahlil

Inson tafakkurini boyitish, ma’naviyatini yuksal-tirishda lirik asarlar beqiyos ma’rifi y qudratga ega. “Lirik turdagi asarlar uchun asosiy narsa tuyg‘u va hissiyotga yo‘g‘rilgan hayotiy hikmat ifodasini berishdir. Bu turdagi asarlarda voqealar tasviri, xarakter mantig‘i emas, ruhiy holat va hissiyot ifodasini berish, tuyg‘ular samimiyatini muhrlash muhim hisoblanadi. Chinakam lirik she’r tinglovchi yo o‘qirmanga faqat zavq beribgina qolmay, uning emotsional tafakkuri va ma’naviy-axloqiy quvvatini uyg‘otib, faoliyatga undaydi. Samimiy lirik so‘z, hatto, real voqelik hodisalariga qaraganda ham inson ruhiyatiga kuchliroq ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi psixologiya ilmi xulosalaridan ma’lum”,1 – deydi adabiyotshunos olim Q.Yo‘ldoshev.

Xalqimizning iste’dodli shoiri Abdulla Oripov she’riyati ham ayni lirik xususiyatlarni o‘zida yorqin mujassam etgan badiiyat durdonalari, ma’rifat maktabi ekanligi bilan alohida diqqatga sazovor.

XX asrning 60-yillaridan A.Oripov asarlari bilan boshlangan sifat o‘zgarishlar o‘zbek adabiyotini yangi bosqichga ko‘tarishda muhim rol o‘ynadi. Shoir o‘zining ilk she’riy to‘plami “Mitti yulduz” bilanoq ko‘pchilikning nazariga tushdi. Bu haqda taniqli shoir Usmon Azim shunday yozadi: “Uning toza, yuksak, samimiy hech kim-u hech narsadan hayiqmaydigan ovozi birdan O‘zbekistonni larzaga soldi...

Shoirning birinchi kitobi misli ko‘rilmagan hayajon bilan kutib olindi. G‘ayrat va jasorat bilan yo‘g‘rilgan she’rlar yuraklarga, ruhlarga “Vatan” degan tug‘yonning mangu hayot muhabbatini sochib o‘tdi. Hozir biz “O‘zbekiston Vatanim manim” deb jo‘ngina aytayotganimiz satrlarni u paytlarda hasrat-u g‘ussalar ichida ko‘z yoshlarimiz tirqirab yod aytganlarimiz yodimda…”2.

Shoirning keyingi kitoblari bu ishonchni yanada mustahkamladi. U “Onajon”, “Yuzma-yuz”, “Yillar armoni”, “Ruhim”, “Hayrat”, “Haj daftari”, “Ishonch ko‘priklari” kabi ko‘plab to‘plamlari, “Jannatga yo‘l”, “Hakim va Ajal” singari dostonlari bilan o‘zbek adabiyotining zabardast vakillari qatoridan o‘rin egalladi. Asarlari ko‘plab xorijiy tillarga tarjima qilindi.

A.Oripov mustaqillik davrida Vatan, erk, ozodlikni tarannum etuvchi ko‘plab yangi she’rlar yozdi. Yangi tarixiy sharoit ijodiga yangi to‘lqinlar olib kirdi. Haj safari natijasida tug‘ilgan hamda hikmatomuz hadislar talqiniga bag‘ishlangan falsafi y didaktik she’rlari so‘nggi bosqich o‘zbek adabiyoti ufqlarini yanada kengaytirdi.

Shoirning baxti uning dardkash qalbidagi inja tuyg‘ularning samimiyligida, Vatan degan so‘zning butun salmog‘i, zalvori, shukuhini teran anglaganidadir. Uning “O‘zbekiston, Vatanim manim!” she’rida O‘zbekiston

Muhiba RAJABOVA, Toshkent shahri Uchtepa tumanidagi 283-umumiy o‘rta ta’lim maktabining ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi,

Xalq ta’limi a’lochisi

ABDULLA ORIPOV SHE’RIYATIDA MA’RIFIY G‘OYALARNING BADIIY TA� NNUMI

alohida poetik ko‘rkamlik bilan bo‘y ko‘rsatadi, o‘tmish va bugunni o‘zaro uyg‘unlashtirib, o‘quvchini yurt sarhadlari tomon sayrga chorlaydi.

Shoirning millatsevarlik, vatanparvarlik kechin-malarini xalqining shonli tarixi, o‘tmishi, ulug‘ bobokalonlari qismati bilan bog‘lab yozilgan asarlaridan yana biri o‘tgan asrning 70-yillarida yozilgan “Genetika” she’ridir. Unda ijodkorning o‘tkir badiiy tafakkuri, yuksak ma’rifi y qiyofasi yorqin gavdalanib turadi. She’r mazmunida o‘z millati tarixidan faxrlanish, yorqin kelajakka tamal toshi qo‘ygan vatan o‘g‘lonlarini madh etish g‘oyalari ustuvor. Bundan maqsad esa kelajak avlod qalbida o‘z millati tarixi, buyuk siymolari, yurt fi doyilariga muhabbat va ehtirom tuyg‘ularini kamol toptirishdir.

Men ham yashayapman o‘z zamonimda, Davrimdan qayga ham tushardim yiroq. Va lekin bilmadim, mening qonimdaQaysi bir bobomning xislati ko‘proq.Barchaga barobar meros bu bashar,Otadan qosh-ko‘zni olgan o‘g‘ildek, Bilmadim, qonimda qay ajdod yashar, Balki bobo Kayfi y, balki Ulug‘bek…

Mazkur she’rni o‘qigan har qanday kitobxon o‘z vatani tarixiga o‘zgacha qiziqish va mehr bilan yondashadi. Bobo Kayfi y, Ulug‘bek, Navoiy, Bobur singari ma’rifatparvar, Shiroq, Muqanna singari fi doyi tinchlik posbonlari avlodi ekanligidan faxrlanib, ularga munosib izdosh bo‘lishga, ezgu amallari bilan o‘zidan yaxshi nom qoldirib yashashga intiladi. Ayni shu ma’rifi y estetik xususiyatlariga ko‘ra ham mazkur asar akademik litsey adabiy ta’limi jarayonida chuqur o‘rganiladi.

Samimiylik, lirik qahramonlar kuyunchakligi va dardchilligi; poetik ifodalardagi nafosat, tildagi dilbar o‘ktamlik; ularning o‘zaro uyg‘unligidagi yaxlitlik A.Oripov asarlariga ajib joziba bag‘ishlaydi.

Abdulla Oripovning lirik qahramoni hech qachon haqiqat, adolat tushunchasini tayyor qabul qiladigan yoxud ma’qul kelmagani uchun qo‘lni bir siltab, inkor etadigan kishi emas. Bir qaraganda, haqiqat va adolat barchaga ayon, hammaga ravshan tushunchadek. Biroq uning inson qalbi orqali o‘tish va ro‘yobga chiqish jarayonlari shu qadar sir-sinoatli, ziddiyatliki, shoir lirik qahramonlari ularning zamiriga yetishga intiluvchi, mushohadakor kishilardir. Qahramonni adolatning turli holatlarda namoyon bo‘lishidan tortib, uning xalq, tarix, alohida bir vijdon dunyosi bilan bog‘lanish nuqtalarigacha qiziqtiradi. “Bahor”, “Genetika” she’rlarida maqsad ruhiy dunyoga falsafi y


Tahlil

nazar tashlash orqali namoyon bo‘lsa, “Yurtim shamoli”, “Malomat toshlari” she’rlarida bir qalbning yurt taqdiri, umuminsoniy qadriyatlar bilan kesishgan nuqtalarini badiiy yoritish orqali amalga oshiriladi. “Yurtim shamoli”da shamol tushunchasi, shamol obrazi shoir talqinida, shunchaki biz bilgan ma’nodan tashqari, chuqur falsafi y umumlashma darajasiga ko‘tariladi. Unda Vatan, adolat, tarix talotumlari bilan aloqador ma’nolar chirmashib ketadi:

Shamollar esgandir ushbu dunyoda,Shamollar goh quyun, gohida dovul. Ular goh oshkora, goho ro‘yoda, Qancha bo‘stonlarni sovurgan butkul. Lekin sen bo‘lmagin bog‘lar zavoli, O, yurtim shamoli, yurtim shamoli.

Xalqimizning yana bir sevimli shoiri Erkin Vohidov Abdulla Oripovning poetik mahorati haqida fi kr bildirib, shunday degan edi: “Barcha isyonkor shoirlar kabi Abdullaga ham oson bo‘lgan emas. Qattol tuzum qamchisidan u ham omon qolmagan. Lekin ruhiy azoblar, siquvlar, ming iztiroblar so‘nggida shoirga nasib bo‘lgan kattakon baxt shuki, u xalqi mehrini qozondi, o‘zi kurashgan ozodlik va mustaqillik g‘oyasining kurtak yozganiga guvoh bo‘ldi. Shoir uchun bundan ortiq saodat yo‘q”.

Abdulla Oripov – realist, haqiqatparast shoir. U murakkab, ziddiyatli hayotning shabadalari haqida gapirganda haqiqatdan chekinmaydi. Chunki davr shamollari ichida o‘zi ham borligini yaxshi tushunadi. Shoirning “Yuzma-yuz” she’ri insonning hayotdagi o‘rni, ma’naviy kamoloti haqidagi shoir orzulari, armonlari avj pardalarda kuylangan asardir. Uni janr tabiatiga ko‘ra, kichik lirik doston deyish mumkin.

Asar lirik qahramonning el-yurt bilan tarix, davr va ayniqsa, kelajak haqidagi to‘lqinlantirib, o‘ylantirib kelayotgan muhim muammolar xususidagi ochiq, yuzma-yuz dardlashuvidan tashkil topadi. Dunyodagi barcha kulfatlar, adashishlar hamjihatlikning buzilishidan, o‘ljani uy-uyga tortib ketishdan boshlangan, deb boshlaydi asarini shoir. Olis moziyda o‘rmondan chiqqan mamontlar to‘dasi haqida gapirib kelar ekan, tarixda bizga undan ham vahshiyroq to‘dalar “har yondan guras-guras bostirib” kelganini ustalik bilan qistirib o‘tadi.

Hali yigirma uch yoshga kirib-kirmagan shoir tarix bilan bahslashadi, hatto dunyo adashdi, deyishga jur’at etadi. Asarning lirik va epik qatlamlari hayotiy, bir-biri bilan o‘zaro mustahkam bog‘langan. Lirik qahramon tarix bilan, insoniyat bilan ajralmas birlikda zohir bo‘ladi:

Men bir tajribasiz, g‘o‘r yigit, nechuk, Adashding deyapman, dunyoga, hayhot. Abdulla, xanjarni o‘zingga urgin, Sen o‘zing adashmay o‘sdingmi, hayhot?!

Umrning halol, beg‘ubor davrini shoir obrazli tarzda umumlashtirib “yoshlik” deb ataydi. Gap bu yerda uning qanday atalishida emas, unga qanday ma’no-maqsad singdirilishida.

Bu o‘zimizning asl ildizlarimizga, o‘zligimizga, milliy asoslarimizga, davlatchiligimiz mustaqilligiga

qaytishimiz zarurligiga bir ishoradir. Biz hozir o‘zimizning ana shu asliy orzumizga erishdik. O‘zligimizga qaytib, ruhiyatning toza iqlimlarini topdik.

Shoirning ma’rifi y mazmundagi she’riy asarlari qatorida “Jannatga yo‘l” dramatik dostoni salmoqli o‘rin tutadi. Mifologik fantastik mavzu asosida yaratilgan ushbu asardagi voqea-hodisalar “narigi dunyo”da sodir bo‘ladi. Lekin bu yozuvchi qo‘llagan bir usul ekanini unutmaslik kerak. Aslida mifologik libosda realistik maqsad yotadi, ya’ni adib afsonaviy naql vositalari orqali biz yashab turgan shu dunyo muammolarini, insoniy munosabatlardagi kemtikliklarni talqin etadi.

Asarda komil inson, ezgulik, yomonlik, oxirat timsollari jonli obrazlar orqali ko‘rsatiladi. Muallif maqsadlarini ifodalovchi ramziy ma’no asar nomiga jo qilingan. Inson tasavvuridagi oliy ideal, oliy xilqat jannat ekan, bu joyga eltuvchi yo‘l, shoir talqini va tasviricha, siz bilan biz yashayotgan shu tiriklik dunyosidagi ezgulik, mehr-muruvvat, diyonatda; ota-ona, yaqinlar, umuman, odamlar oldidagi ularning har biriga munosib qarzni uzish va burchni ado etishda.

Asar asosida muhim bir badiiy konsepsiya yotadi: ezgulik faqat imkon borida yoxud imkon boricha ro‘yobga chiqariladigan xohish emas. Ezgulik insonda, albatta, amalga oshirilishi zarur ehtiyoj bo‘lmog‘i kerak. A. Oripov ezgulikni bu dunyoda yashab o‘tib, u dunyoga tushgan qahramonlar timsolida ana shunday talqin etadi. Mezon tarozusida gunoh va savoblar o‘lchanar ekan, hayotda qilgan ezguliklar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi.

Nafaqat yomonlik, balki hatto yomonlarga befarqlik, do‘st u yoqda tursin, begonani hasadgo‘ylardan himoya qilish o‘rniga, o‘z tinchligini ko‘zlab, dumini quruqqa olib qochishdagi nomardlik shoirning komil ishonchiga ko‘ra, ko‘zga ko‘rinmaydigan insofsizlikdir. Shuning uchun dostonning ayrim qahramonlari bu dunyoda kamtargina yashasa-da, u dunyoda munosib jazosini olayotgan kishilar sifatida tasvirlanadi. Ezgu ishlarni amalga oshirish va yomonlikka ayovsizlik asarda inson burchini belgilaydigan ichki asosiy omil sifatida ifodalanadi. Bu hol Yigitning Tarozibon bilan suhbatida, Ota bilan Yigit dardlashuvida, Ona monologlarida, Do‘st va Yigit muloqotida yaqqol ochilib boradi. Yaxshi amallarning inson qismatidagi o‘rnini shoir go‘zal obrazli vositalarda ishonarli dalillab beradi. Ota-ona hurmati ulug‘langan sahnalarda bu masala yanada teran aks etadi. Dostonda Yigit va Do‘st obrazlari orqali do‘stlik ulug‘lanadi. Murakkab vaziyatga tushib qolgan ikki do‘stning bir-biriga cheksiz sadoqatini ko‘rsatish orqali shoir inson umri mohiyatidagi go‘zallik va qudratning asosi do‘stlikdadir, degan g‘oyani ilgari suradi.

Yuqoridagi tahlillardan ko‘rinadiki, Abdulla Oripov she’riyati o‘zining yuqori darajadagi ma’rifi y estetik xususiyatlari bilan o‘zbek adabiyoti xazinasida munosib o‘rin tutadi. Millat ma’naviyatini tarannum etuvchi, tarixning shonli sahifalarini yorituvchi, kitobxon ruhiyatini poklab, ezguliklarga yo‘naltiruvchi bu badiiyat durdonalari abadiyatga daxldor, ijodkori ham xalqimiz qalbida mangu barhayotdir.

1Q.Yo‘ldosh, M.Yo‘ldosh. Badiiy tahlil asoslari. T.: Kamalak, 2016.2U.Azim. Vatanni sevmoqni o‘rgatgan shoir. “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi. 2001-yil, 23-mart.


Tahlil


Tahlil

Ma’lumki, adabiy aloqalar xalqaro madaniy aloqalarning tarkibiy qismini tashkil etadi. Xalqaro aloqalarning ana shunday qadimiy va nodir turi doirasida esa bilingvizm – zullisonaynlik, ya’ni ikki tilda ijod qilish hodisasi alohida o‘rin tutadi.

Buyuk ajdodlarimiz qadim davrlardan buyon nafaqat o‘z ona tili, balki boshqa qardosh xalqlar yoki xalqaro tillarda ham samarali ijod qilib kelishgan. Masalan, Abu Rayhon Beruniy o‘ndan ortiq tilni yaxshi bilgan, arab va fors tillarida ijod qilgan.

I.S.Braginskiyning fi kricha, “O‘rta Osiyo yozuvchilari ijodidagi zullisonaynlik hodisasi, asosan, XI asrdan boshlangan. XІX–XX asrlarda zullisonaynlik o‘z rivojlanishining yangi bosqichiga ko‘tariladi. Agar XVI asrgacha bo‘lgan davrda zullisonaynlik ayrim shoirlargagina xos bo‘lgan bo‘lsa, XVIII–XIX asrlarda faqatgina bir tilda ijod qilgan shoirlarni topish qiyin edi, topilganlari ham unchalik taniqli bo‘lmagan shoirlar jumlasiga kirardi. Aksincha, bu asrlarda har bir mashhur shoir, odatda, ikki tilda ijod qilgan”1. Zero, “o‘z ona tilidan tashqari ikkinchi tilni (ya’ni o‘zbek yoki fors-tojik tilini) bilish ham o‘zbek, ham tojik shoir va yozuvchilarining bilim va madaniyat darajasini belgilovchi unsur bo‘lib xizmat qildi. O‘zbek va tojik tillarining bir-birini o‘zaro boyitishi kabi madaniy jarayon o‘rta asr ijodkorlarini zullisonaynlikka undovchi muhim omillardan biri bo‘ldi”2.

XIII–XIV asrlarda yashab o‘tgan o‘zbek shoirlari Rabg‘uziy, Lutfi y, Amiriy va boshqalar o‘z asarlarini katta mahorat bilan ikki tilda – o‘zbek va fors-tojik tillarida yaratishdi. XV–XVI asrlarda esa (Alisher Navoiy ijodidan boshlab) anchagina samarali jarayon shaklini olib bo‘lgan o‘zbek-tojik zullisonaynligi keyingi davrlarda ham bosqichma-bosqich rivojlanib bordi. Jumladan, “Zullisonayn adiblar” nomli tazkirada jami 128 nafar zullisonayn adib hayoti va ijodi haqida qisqacha ma’lumot berilgan bo‘lib, ularning aksari asosan, fors-tojik adabiyotining vakillari hisoblanadi.3 Ushbu ijodiy jarayon o‘zbek va tojik tillarining normal faoliyatiga xalaqit bermaydi, balki milliy tillarda yuksak badiiy qimmatga ega bo‘lgan adabiyotning yaratilishiga yordam berdi. Bu hodisa “hozir ham millatlarning xalqaro hamdo‘stligi manfaatlariga, adabiy-badiiy ikki tillilik kabi jahon adabiyoti tarixida unchalik ham ko‘p uchramaydigan masalalarning yangi nazariy, amaliy va estetik me’yorlarining ishlab chiqilishiga yordam bermoqda”4.

Zullisonaynlikdagi muhim hodisa – shiru shakar uslubida she’r yozish an’anasi ham o‘zbek-tojik adabiy aloqalarining ilk davrlaridan boshlangan. “Shiru shakar” yoki “mulamma’” deb ataladigan bu uslub she’riy satr yoki baytlarni ikki tilda yozishdan iborat bo‘lib, bunda satrning birinchi yarmi bir tilda, ikkinchi yarmi esa ikkinchi tilda yozilgan she’r “mulamma’i makshuf” (ochiq mulamma’), birinchi bayt bir tilda, ikkinchi bayt esa ikkinchi tilda yozilgan she’r “mulamma’i mahjub” (yopiq mulamma’) deb ataladi. Jaloliddin Rumiyning “Devoni Shams Tabriziy”sida fors-tojik va arab tillaridagi mulamma’lar bilan birgalikda, fors-tojik, arab va turkiy (o‘zbek) tillaridagi mulamma’lar ham o‘rin olgan. Fors-tojik va o‘zbek tillarida yozilgan ilk mulamma’ namunasi

Maxfi rat QURBONALIYEVA, Termiz davlat universiteti

katta o‘qituvchisi

ZULLISONAYNLIK – EZGULIK� YO‘G‘RILGAN AN’ANA

Rumiyga tegishlidir:Yoro, ba har du olam yalg‘uz seni sevarman,Gar tu ba man naoyi, az g‘amakat o‘larman.Bevosita o‘zbek va tojik tillarida shiru shakar uslubidagi

she’rlar yozish an’anasi ilk bor tojik klassik shoiri Ismat Buxoriy (XVI–XV) ijodida kuzatiladi. O‘zbek shoirlari esa mulamma’ning badiiy imkoniyatlarini kengaytirishdi. Masalan, Haydar Xorazmiy o‘zining “Muhabbatnoma” dostonida g‘azal shaklida yozilgan o‘n bitta muhabbat maktubidan to‘rtinchi, sakkizinchi va o‘n birinchi maktublarni tojik tilida bitgan. Ushbu dostondan joy olgan bir necha masnaviy va qit’alarda ham ayrim tojikcha baytlar uchraydi. Yusuf Amiriyning o‘zbekcha tarje’bandida quyidagi tojikcha baytdan bog‘lovchi qism sifatida foydalangan:

Holatam bad, g‘ussa bead, vasl maqsad, nola besh,Baxt vojun, dard afzun, diyda purxun, siyna resh. XI–XIV asrlarda to‘laqonli adabiy hodisa shaklini olib bo‘lgan

o‘zbek-tojik zullisonaynligi bundan keyingi davrlardagi adabiy aloqalarning yanada rivojlanishiga katta turtki berdi. Akademik V.Zohidovning aytishicha, XV asrda o‘zbek tili masalasi ijtimoiy hayotdagi eng muhim masalalardan biri bo‘lib5, temuriylar sulolasi vakillari hukmronlik qiladigan o‘lkalarda o‘zbek tilining roli orta bordi. Bu esa, o‘z navbatida, davlat va jamiyat hayotida, ilm-fan va madaniyatda shakllana boshlagan fors-tojik va o‘zbek tillari asosidagi ikki tillik muhitning yanada mustahkamlanishiga olib keldi. Bu davr adabiy aloqalarning mustahkamlanishi va o‘zbek-tojik zullisonaynligining odat tusiga kirishi bilan xarakterlanadi. Buyuk shoir va mutafakkirlar – Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiy o‘rtasidagi do‘stlik va hamkorlik tufayli o‘zbek-tojik adabiy aloqalari kuchayib, ushbu aloqalarning yanada rivojlanishi asoslari qo‘yildi. Navoiyning “Foniy” taxallusi bilan fors-tojik tilida yaratgan she’rlarini o‘z ichiga olgan “Devoni Foniy”si o‘zbek-tojik adabiy aloqalari, xususan, ushbu aloqalarning muhim qirralaridan biri hisoblangan o‘zbek-tojik zullisonaynligining rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Jomiy o‘zining “Bahoriston” asarida Navoiyning turkiy va forsiy tillarda ijod qiladigan o‘ta mohir zullisonayn ekanligini eslatib o‘tadi. Navoiyning fors-tojik she’riyati daholari Hofi z Sheroziy, Xusrav Dehlaviy va Jomiyning g‘azallari va qasidalariga javoban yozgan g‘azallari va qasidalari o‘zbek-tojik zullisonaynligining rivojida katta o‘rin tutdi.

Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Atoiy, Yaqiniy, Gadoiy, Lutfi y, Sayid Ahmad va Muhammad Solih singari o‘zbek shoirlari, shuningdek, tojik shoir va adabiyotshunoslari Davlatshoh Samarqandiy, Zayniddin Vosifi y va boshqalar ham ikki tilda ijod qilish orqali ushbu adabiy jarayonning rivojiga katta hissa qo‘shishdi. Masalan, Davlatshohning Alisher Navoiyga bag‘ishlab yozgan qasidasi XV asrdagi tojikcha-o‘zbekcha mulamma’ning eng oliy namunasi hisoblanadi.

Professor R.Vohidovning fi kricha, XV asrning ikkinchi yarimiga kelib, ikki tillilik turkiy tillardagi adabiyotga xos bo‘lgan xususiyatga aylandi.6

1 Брагинский И.С. Исследование по таджикской культуре. М.: Наука, 1977. С. 206.2 Qarang: Farhod Isomiddinov, Jonmirzo Mirzoyev. Zullisonayn adiblar. T.: Istiqlol nuri, 2013.3 Османова З.Г. Современные аспекты литературно-художественного двуязычия. Способность к диалогу. Часть первая. М.: Наследие, 1993. С.100.4 Улмасова Х. Двуязычие как важнейшая форма таджикско-узбекских литературных взаимосвязей. Автореф. дисс. канд. филол. наук. Худжанд, 1998.5Vohid Zohidov. Boqiy xalq dahosi. Alisher Navoiy. O‘n besh tomlik asarlar.1-tom. T., 1963. 9-10-betlar.6R.Vohidov. XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrning boshlarida o‘zbek va tojik she‘riyati. T., 1983. 76-bet.


O‘tgan asrning o‘rtalariga kelib Stalin qatag‘onlari ras-man qoralangan, qatag‘on qurbonlari oqlangan, jumla-dan, 50-yillar boshlarida Gulag orollariga badarg‘a etilgan Maqsud Shayxzoda, Said Ahmad, Shukrullo, Shuhrat kabi adiblar erkinlikka chiqqan, ijodga qaytgan, asarlari bosi-lib turgan bo‘lsa-da, totalitar tuzumning mudhish siyosati tug‘dirgan qo‘rquv saltanati hamon ular ko‘ngliga vahm so-lishda davom etardi. 50-yillar oxirlarida Said Ahmad aka, Shuhrat aka bilan yaqindan tanishib, bora-bora do‘stlashib ketgan bo‘lsak ham, davralarda lager hayotidan so‘z ketganida ular ochilib-yozilib gapirishga botinisholmas-di. “Bu mavzuda nega yozmaysiz?” deb so‘raganimda, Said Ahmad: “Dardimni yangilashdan qo‘rqaman”, – der, Shuhrat esa: “Payti kelib qolar”, – deya xayolga tolardi.

Shukrullo Gulag orollarida ko‘rgan-kechirganlarini 35 yil, Said Ahmad esa 45 yil o‘tgandan keyingina qalamga olishga jur’at etdi. Qahramon adibimiz Said Ahmad lager hayoti haqidagi “Sarob”, “Borsa kelmas darvozasi” hi-koyalari e’lon etilishi munosabati bilan menga yo‘llagan, 2000-yil 5-mayda “Xalq so‘zi”da chiqqan ochiq xatida chuqur iztirob bilan mana bunday deb yozgan: “Azizim, Umarali! Siz har ko‘rishganimizda “Boshingizdan o‘tgan voqealarni yozing!” deb qistar edingiz. Nima deb javob berganim esingizdami?

U voqealarni yozmoq uchun xayolan qamoq lagerlari-ga borishim, o‘sha azob-uqubatlarni qaytadan boshimdan kechirishim kerak. Bunga endi yuragim bardosh berolmas, degandim.

Mana, “Borsa kelmas darvozasi”ga nuqta qo‘ydim. O‘rnimdan turayotganimda boshim aylanib, o‘tirib qoldim...

Bilaman, bu insult ostonasidagi holat.Besh kun kecha-yu kunduz uxlamay ushbu xotirani

yozdim. Go‘yo besh kun qaytadan qamalib chiqdim.“Sarob” degan hikoyamni o‘qigansiz. Unga ham nuqta

qo‘yganimda shu ahvolga tushgandim... “Sarob”da ham lager, qamoq voqealarini yozgandim. Yurak ko‘tarolmadi. Shundoq bo‘lishini bilaturib yozgan edim. Qandoq qora kunlar boshimizga tushganini bizdan keyingilar bilsin, deb yozdim...”

Maqsud Shayxzodaning ayrim she’rlarida boshdan kechgan o‘sha qora kunlar o‘kinch bilan tilga olinsa-da, u haqda maxsus asar yozishga ulgurmadi, 1967-yili u bu foniy dunyoni tark etdi. O‘limidan bir haftacha burun ustoz Ozod aka bilan xastaxonaga borganimizda, u kishi bilan o‘tkazgan bir umr esdan chiqmaydigan maroqli suhbat chog‘i, tabiiyki, lager hayoti, u haqidagi asarlar ustida ham gap ketdi; shunda alloma-shoir “Ehtimol, sog‘aysam, bu mavzuda biror narsa yozarman. Mabodo ulgurmasam, ar-monim yo‘q. Har holda Shuhrat “Oltin zanglamas”da me-ning ham qismatimni, dardimni yozdi-ku”, degan edi.

“Новый мир” jurnalining 1962-yil noyabr sonida

Umarali NORMATOV,fi lologiya fanlari doktori, professor

“OLTIN ZANGLAMAS” JASO� TI(Shuhrat tavallud ining 100 yilligiga)

A.Soljenitsinning “Ivan Denisovichning bir kuni” qissasi e’lon etilgan-da uni ilk bor Shuhrat akaning qo‘lida ko‘rgan edim. Jurnalni men-ga o‘qishga beraturib: “Mana endi vaqti keldi. Siz meni ko‘pdan qistov-ga olgan narsa ro‘yobga chiqadigan bo‘ldi; endi lager hayotidan biror narsa yozmasam turol-maydigan holatga kel-dim. Hammasini o‘ylab, miyada pishitib qo‘yganman. Men yozadigan asar Soljenitsinnikidan tamomila boshqacha bo‘ladi”, – degan edi o‘ziga xos qat’iyat bilan.

Adib 1963–1964-yillar davomida bo‘lg‘usi roman usti-da shiddat bilan ishladi, uni ikki yildan sal ortiqroq mud-dat ichida yozib tugatdi. Asar 1965-yilning ilk bahor kun-larida Yozuvchilar uyushmasida muhokamaga qo‘yildi. Qatag‘on voqealari, lager qiynoqlari haqida bu qadar osh-kora va mardona bitilgan asar qanday baholanar ekan, degan vahm muhokama qatnashchilari, xususan, biz kabi yoshlar ko‘nglini g‘ash qilib turardi. Muhokamada birinchi bo‘lib Abdulla Qahhor so‘z oldi. Talabchan ustoz jamoat ol-didagi har bir chiqishiga, jumladan, asar muhokamalariga ham puxta tayyorgarlik ko‘rar, aytadigan gaplari tezislarini qog‘ozga tushirib olar, so‘zga chiqqanida o‘sha qog‘ozdagi qaydlarga qarab olib gapirardi. Adib uy-muzeyidagi arxiv-da shunday nutqlarning ayrim qaydlari saqlangan. Men ushbu maqolaga tayyorgarlik ko‘rish asnosida arxiv ash-yolarini titkilab ko‘rdim, afsus, qidirgan narsamni topol-madim. So‘ngra “Oltin zanglamas” muhokamasi chog‘i Abdulla Qahhor, Asqad Muxtor aytgan gaplarning eng muhim joylari bitilgan yon daftarim varaqlarini topib oldim. Mana, o‘shanda Abdulla Qahhor nimalar degan:

“Men anchadan beri o‘zbek adabiyotida ayni shunday asar paydo bo‘lishini, uni esa kult davri voqealari atrofi -da emas, ichida yurgan qalamkashlar yozib berishini ku-tardim. Kult davrida avj olgan qo‘rquv tuyg‘usi bunga yo‘l bermay keldi. Shuhrat qismatdoshlari ichida birinchilardan bo‘lib ana shu qo‘rquv-vahmni yengib o‘toldi. Muhokamaga qo‘yilgan “Oltin zanglamas” romani bilan u katta ijodiy ja-sorat ko‘rsatdi”.

Abdulla Qahhor so‘zlari muhokamaga alohida ruh bag‘ishladi. Asqad Muxtor va boshqa so‘zga chiqqanlar uni qo‘llab-quvvatladi. Jumladan, Asqad aka shunday de-gan edi: “Xalq dushmanlari kim-u, o‘zlarini sovet tuzumi posbonlari deb ko‘kragiga urganlar kim – Shuhrat o‘z ro-manida ularning haqiqiy qiyofasini ko‘rsatib bergan”.

Adabiy taqvim


Adabiy taqvim


Adabiy taqvimAdabiy taqvim

Asarning kam-ko‘sti haqida esda qoladigan, odil gap-larni ham ayni shu ikki alloma aytdi. “Asar tili jo‘shqin, xalqona, maqol-u matallarga boy. Ammo, – deya so‘zida davom etgandi o‘shanda Abdulla Qahhor, – Shuhrat xalq maqollarini yaxshi bilishini ko‘rsatib qo‘yish uchun bo‘lsa kerak, goho ularni o‘rinli-o‘rinsiz keltiraveradi”. Ustoz adibning yana bir obrazli mulohazasi: “Romanning ayrim o‘rinlari qovog‘ari chaqqandek shishib turibdi. O‘sha joy-l ariga sho‘rpaxta bosib shishlar qaytarilsa, asar chiroyi yana ham ochilib ketardi”.

Shunday qilib, “Oltin zanglamas”ga oq fotiha berildi. Shuhrat aka muhokamada bildirilgan mulohazalar bo‘yicha roman matnini boshdan-oyoq ko‘zdan kechirib, uni jurn-alga taqdim etdi. “Sharq yulduzi”ning 1965-yilgi 7–8-son-larida romanning birinchi va ikkinchi qismlari e’lon etildi, ular darhol odamlar og‘ziga tushdi, qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketdi. O‘quvchilar asar davomini intizorlik bilan kutardi. Shunda birdan ko‘ngilsiz hodisa ro‘y berdi. “Sharq yulduzi”ning navbatdagi 9-soni “Oltin zanglamas”siz chiqdi. Muxlislar, ehtimol, galdagi sonlarida chiqar deb kutishdi, yo‘q, o‘nin-chi, o‘n birinchi sonlarida ham chiqmadi. Jurnal tahririyati-ga, adib xonadoniga qo‘ng‘iroq qiluvchilarning keti uzilmadi. El orasida mish-mishlar tarqaldi – biror kor-hol yuz bergani aniq. Darhaqiqat, bu tasodif emas, maxsus idora odamlari uyushtirgan fi tna oqibati edi. Vaziyatning chigalligi yana shundaki, o‘sha kezlari Stalin qatag‘onlarini fosh etgan bosh rahbar lavozimidan chetlatilib, o‘rnini turg‘unlik doyasi sanalmish kimsa egallagan va u yaqin o‘tmish jarohatlarini har jihatdan xaspo‘shlash siyosatini boshlab yuborgan edi...

O‘sha paytlari Shuhrat akaning aftodahol chehrasiga ko‘zim tushib ezilar, hatto “Nima gap?”, deb so‘rashga ham tilim bormasdi. Lekin yozuvchi bo‘sh kelmadi, mardo-na kurash olib bordi, o‘zining haqligini isbotlashga kirishdi, jurnal bosh muharriri Hamid G‘ulom ham adib yonida turib berdi. Roman davomi butunlay chiqmay qolsa, ijodkor zi-yolilar orasida norozilik yuz berishini nazarda tutib, max-sus idora rahbarlari oxiri yon berdi. Muayyan chekinish, murosa-yu madora bilan bo‘lsa-da, roman muallifi oxir-oqi-bat g‘olib chiqdi; roman uchinchi qismidagi bir qator “qal-tis o‘rinlar” tahrir etilib tuzatiladigan, ijobiy ruhda qalamga olingan chekist obrazi faoliyati kengaytiriladigan bo‘ldi. Asar atrofi da ortiqcha shov-shuvlar ko‘tarmaslik bo‘yicha ko‘rsatmalar berildi.

Nihoyat, jurnalning oxirgi 12-sonida romanning jiddiy nazardan o‘tgan uchinchi qismi bosildi. O‘quvchilar uchun bayram bo‘lgan bu asarni matbuot sovuqroq qarshi oldi. U haqda ikki-uch silliqroq taqriz chiqdi, romanning bosh muammosi bu yoqda qolib, ikkinchi darajali o‘rinlari, per-sonajlari ustida andak bahs bo‘lib o‘tdi.

Shunga qaramay, asarga qiziqish tobora ortib bordi, u bir necha bor qayta nashr etildi. Bu hol yuqori doiradagi mas’ul shaxslarning g‘ashini keltirardi. Oradan ko‘p o‘tmay adib jurnaldagi mas’ul kotiblik lavozimidan ketdi, jamoat ishlaridan butunlay chetlashtirilib “erkin ijodkor”ga aylan-di. Eng achinarlisi, “Oltin zanglamas”ni qo‘ldan boy berib, dog‘da qolgan kimsalar adibning galdagi romani “Jannat qidirganlar”ga qarshi hamlaga o‘tdi. Janjal tobora keskin-

lashib partiya Markaziy Qo‘mitasida muhokama qilish da-rajasigacha borib yetdi. Insofl i, adolatli oqil ijodkorlarning qat’iy, sobitqadam turganligi bois bu roman ham ajdaho komidan omon chiqdi. Biroq muallifga nisbatan sovuq munosabat to‘xtamadi, ijodiy mehnatlari munosib qadrlan-madi. Shuhrat aka har qancha jasur, matonatli, shaxsi bu-tun siymo bo‘lmasin, bunday ko‘rgiliklar kun-bakun uning sog‘lig‘ini yemira bordi, pirovardida insult bo‘lib tildan qol-di, og‘ir dard bilan mardona olishdi, biroq umrining oxiri-ga qadar qo‘ldan qalamini qo‘ymadi. Uning baxti, omadi shundaki, u o‘zi orzu qilgan chin adolat, ozodlik epkinlari esa boshlagan kunlarni ko‘rdi. Vatan, xalq va adabiyot ol-didagi xizmatlari uchun “O‘zbekiston xalq yozuvchisi” un-voni bilan taqdirlandi; vafotidan keyin esa “Buyuk xizmat-lari uchun” ordeni bilan mukofotlandi.

Shuhrat she’riyati, qissa va boshqa romanlarini aslo kamsitmagan holda aytish mumkinki, adibning milliy ada-biyotimiz ravnaqidagi eng muhim xizmati, bosh asari – “Oltin zanglamas” romanidir. Bu romani bilan yozuvchi qatag‘on qurbonlari badiiy biografi yasini yaratishga jur’at etdi va bunga erishdi.

Goho og‘ziga kuchi yetmagan, andishasiz kimsalar “Oltin zanglamas” muallifi ni “zamonasoz”likda, “qizillashib ketgan”likda aybladi. Asar bosh qahramoni Sodiq kom-munist qilib berilgani, uni bosmachi Dilovarxo‘jaga qarshi qo‘yilgani uchun muallif sha’niga malomatlar yog‘dirmoq-chi bo‘lishdi. Hozirgi mustaqillik davri nuqtayi nazaridan yondashilsa, bunday ta’na-dashnomlarda qisman asos bor, albatta. Ammo, asar qaysi davrda, qanday sharoitda yozilganligini, jurnalda bosilish jarayonida boshiga qan-day savdolar tushganini unutmaylik! O‘sha kezlari “Oltin zang lamas” shu holda chiqishining o‘zi bir mo‘jiza edi. Axir, “Ivan Denisovichning bir kuni” qissasi politbyuro tomoni-dan shaxsan Xrushchevning qat’iy talabi bilan qabul qilin-gan qarordan keyingina jurnalda bosilgan. Soljenitsindek o‘jar, qat’iyatli odam ham o‘z asarini jurnalga moslashtirib, keskin o‘rinlarini yumshatib bergan. Mana shu hol ham o‘sha kezlari vaziyat naqadar keskin bo‘lganligini tas-diqlaydi. O‘zbekistondagi vaziyat undan-da og‘ir edi. “Oltin zanglamas” jurnalda bosilgandan keyin oradan atigi uch yil o‘tib chiqqan “Yoshlar bilan suhbat”, “Tirik satrlar” kitob-lari arzimas bahonalar bilan ta’qibga uchrab, o‘tda yoqil-di-ku! “Oltin zanglamas”dagi “zamonasozlik”, “qizillashish” pardasi ortida turgan mardona haqiqat – Stalin qatag‘on-larining, qamoq va lager qiynoqlarining bu qadar oshkora ifodasi – asardagi o‘quvchilar ko‘zini ochgan, larzaga sol-gan asosiy jihatlar ana shular. Shuhrat mana shu ulkan jasorati-shijoati bilan o‘ziga mangu haykal qo‘ydi.

Afsuski, maktab, qolaversa, oliy o‘quv yurtlari adabiyot dasturi va darsliklarida dars soatlari hajm taqozosiga ko‘ra boshqa safdoshlari qatori Shuhrat ijodiga yetarli o‘rin be-rilmagan. Ammo tajribali adabiyot muallimlari yo‘lini topib dars jarayonlarida yoki adabiyot to‘garaklari mashg‘ulot-larida Shuhratdek jasoratli adiblar ijodi, “Oltin zangla-mas”dek noyob asarlar bilan o‘quvchilarni tanishtirishadi, degan umiddaman.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Shuhrat. Oltin zanglamas. T., 1966.2. Shuhrat. O‘zim haqimda ikki og‘iz so‘z. Tanlangan asarlar. I jild. T., 1968.3. Shuhrat zamondoshlari xotirasida. T.: O‘zbekiston, 2008.


Jahon realistik adabiyoti tajribasidan ma’lumki, shaxs taqdiri tasviri ko‘pincha jamiyat bilan bog‘liq holda yori-tilib, tadqiq etiladi. Bunday asarlarda shaxs va jamiyat munosabati voqeani harakatlantiruvchi va rivojlantiruvchi mazmun sifatida shaxsning o‘sishi, harakatlanishi, turli holatlarni boshdan kechirishi va pirovardida o‘zi mansub muhitga munosabat bildirishiga omil bo‘ladi. O‘zbek ada-biyotida ham inson qalbini ijtimoiy muhit bilan bog‘liqlikda yoki ziddiyatda aks ettirgan asarlar kam emas. “O‘tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon”, “Kecha va kunduz”, “Qut-lug‘ qon” kabi romanlar nasrda bu boradagi dastlabki taj-ribalardan edi. Hikoya janri miqyosida aytish mumkinki, Abdulla Qahhor ijodi inson sezimlari va tuyg‘ulari bilan ij-timoiy munosabatlar o‘rtasidagi jiddiy va chuqur ziddiyat-ni aks ettirgan bo‘lsa, Said Ahmad, Shukur Xolmirzayev yaratgan asarlarda shaxs va jamiyat orasidagi muno-sabatning keng ko‘lamlilik kasb etishi ko‘zga tashlanadi.

Zamonaviy ijodkorlar orasida Nazar Eshonqulning insonni jamiyat miqyosida tasvirlashda yangi uslub sohibi ekanligini uning “Urush odamlari” qissasi, “May-mun yetaklagan odam”, “Evolutsiya” kabi hikoyalarida ko‘rish mumkin.

“Shamolni tutib bo‘lmaydi” ana shunday jamiyat va shaxs o‘rtasidagi kelishuvsiz hissiy munosabatni quyuq ranglarda ifodalagan asarlardan. Bunday mavzu Ameri-ka adabiyoti vakili Uilyam Folknerning “Emili uchun atir-gullar” hikoyasiga ham tegishli. Nazar Eshonqul hikoyasi ham “Emili uchun atirgullar” singari inson va jamiyat o‘rta-sidagi munosabat masalasini muayyan darajada yoritadi.

Har ikki asarning umumiyligini dastavval ularda qo‘llangan detallar misolida ko‘rish mumkin. “Emili uchun atirgullar”da uy qahramon Emili mansub avlodga xos kibr-g‘urur, an’anaparastlik va qadriyat kabi jihatlar-ga detal bo‘lib kelgan bo‘lsa, “Shamolni tutib bo‘lmay-di” asarida qahramonning hozirgi ahvoli, ruhiyatining

Dilmurod NAZAROV,mustaqil tadqiqotchi

OJIZALIK BERGAN QUD� T

ildiz lariga ishora qilib turadi. Faqat Bayna momo uchun qadriyat, mansublik tushunchasi nasl-nasab tizimida emas, oila doirasida qaror topgan.

Emili – Grirsonlar avlodining so‘nggi vakili. Otasi o‘zi mansub ma’naviy muhit davomchisi sifatida va barcha Grirsonlarga xos tarzda o‘limiga qadar Emilining tur-mushga chiqishiga to‘sqinlik qiladi. Ijodkor bu holat-ni ortiqcha sharhlamaydi va izohini o‘quvchi hukmiga havola etadi, lekin ota tutumi mohiyatini eski Amerika uchun xos bo‘lgan qadriyat va an’analarga hurmat tushun chalariga bog‘lab tasvirlaydi. Gap shundaki, asar voqealari Amerikada yangi siyosat, yangi tuzum va tutum, yangicha dunyoqarash shakllanayotgan va eskicha qarashlar chetga surilayotgan, odamlar yangi-lar va eskilar qutbiga bo‘linayotgan davrni aks ettiradi.

Ijodkor bo‘linishlarning foyda-zararini tahlil qilishdan ozod bo‘lgani holda har ikki qarash va nuqtayi nazar-ning ahamiyatini Emili hayoti va uning atrofi da kecha-yotgan voqealarga singdirib yuboradi. Yozuvchi eski-likning ayrim udumlari yolg‘on, qabih ekanligini ayov-siz fosh etgani holda ba’zi yangilikning yuraksizlik va noshudlik ekanligiga ham o‘quvchi diqqatini qaratadi: “Polkovnik Sartoris “Qizning otasi bir zamonlar sha-harga pul qarz berib turgan edi” degan chigal bir baho-nani o‘ylab topdi… Bunday narsani polkovnik avlodiga mansub odamgina to‘qib chiqarishi mumkin”1. Chunki polkovnik Sartoris kibrli, hukmbardor, zo‘ravonlik bilan yolg‘onni ham rost o‘rnida o‘tkazishga qodir bir inson sifatida Amerika jamiyatining eski siyosatchilari ruhiyati va shaxsini o‘zida aks ettiradi.

“Shamolni tutib bo‘lmaydi”da sho‘rolar hukumati ning zo‘ravonlik siyosati malaylaridan biri Zamon otboqar shaxs sifatida insoniy ma’naviyatdan mahrum kimsa sifatida ijro quroli ramzi bo‘lib keladi. Zamon otboqar ancha mukammal ishlangan obraz bo‘lib, asar rivoji

Annotatsiya. Maqolada adabiy ta’sir mahsuli – Nazar Eshonqulning “Shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyasi amerikalik yozuvchi Uilyam Folknerning “Emili uchun atirgullar” asari bilan qiyo-san tahlil qilinadi va hikoyaning o‘ziga xosligi, o‘zbek milliy hikoyachiligidagi o‘rni tahlil qilinadi.

Tayanch so‘zlar: hikoya, ijodkor, personaj, inson ruhiyati, oriyat, mard-lik, inson obrazini jamiyat miqyosida tasvirlash, konfl ikt, insonning o‘z mav-judligini isbotlashi, inson erki, avlodlar o‘rtasidagi konfl ikt, jinslardagi tafovut-lar muammosi, xalqona tushunchalar, or-nomus masalasi, yolg‘izlik detali.

Аннотация. В статье проводит-ся сравнительный анализ рассказа Назара Эшонкула «Нельзя поймать ветер» с произведением американ-ского писателя Уильяма Фолкнера «Розы для Эмили», также подчерки-вается своеобразие рассказа Эшон-кула и его место в узбекской лите-ратуре, в жанре рассказа.

Ключевые слова: рассказ, со-зидатель, персонаж, человеческая духовность, честность, мужество, создание человеческого образа в масштабах общества, конфликт, свидетельство о своём существо-вании, свобода человека, конфликт поколений, проблема различий по-лов, народные понятия, вопрос че-сти, деталь одиночества.

Annotation. The article compares Nazar Eshonkul’s story “Shamolni tutib bo‘lmaydi” (You cannot catch the wind) with the work of the American writ-er William Faulkner “Roses for Emily” (Emili uchun atirgullar). It also empha-sizes the peculiarity of Eshonkul’s story and its place in Uzbek literature, in the genre of the story.

Keywords: story, creator, charac-ter, human spirituality, honesty, cour-age, description of human image in a society scale, confl ict, human’s proof of his existence, human freedom, confl ict of generations, a problem of gender dif-ferences, popular concepts, the issue of honour, a detail of loneliness.

Tadqiqotlar


Tadqiqotlar

davomida Bayna momo ruhiyatidagi tug‘yonlarni, shu-ningdek, oriyat, mardlik kabi botiniy insoniy qirralarni yuzaga chiqarishda yordam beradi.

Folkner yaratgan Sartoris esa hikoyaning boshqa personajlari kabi epizodik qahramondir. Zotan, Folkner hikoyasida faqat Emiligina asar markazida turadi, bosh-qa personajlar uning ahvol-u ruhiyatining sababchisi yoki yorituvchisi bo‘lib xizmat qiladi. Garchi asar ba-yon uslubida qurilgan bo‘lsa-da, voqealar bir boshdan emas, balki zaruriyatga qarab hikoya qilinadi. Tasvir-dagi qisqa-qisqa manzaralar ortida yaxlit ijtimoiy illatlar turgani, voqealar davomidan ular butun jamiyatni qam-rab olganligi ayon bo‘ladi.

Asardagi asosiy masala – inson ruhiyati. Hayotga faol intilishning yorqin shakli – sevgi-muhabbat. Emili-ni esa bizningcha – taqdir, yozuvchi nuqtayi nazaricha – jamiyat va undagi abgor munosabatlar ana shu baxt-dan mahrum qiladi. Biroq yozuvchi shu gapni aytish niya tidagina asar yozmaganligini Emili obrazi qirrala rini rivojlantirish orqali namoyon qilib boradi. Emili bilan soliq masa lasida davlat ma’murlarining murosayi madora qil-ishlari unga ota meros xususiyatlar: qat’iyat, kibr va qadr tushun chasi tufaylidir. Lekin Gomer Berron bilan ish-qiy munosabati, buni odamlardan yashirmasligi u ning ko‘ngil vositasida hayot uchun kurashish tuyg‘usi bilan vobasta. Emili odamlar nazdida yo‘q: na vaqtida turmush qura olgan, na yor-do‘sti bor. Erta-yu kech umrini o‘z uy-ida, yolg‘izlikda o‘tkazishi barcha uchun tabiiy, hattoki, shunday bo‘lishi shartdek. Shu nuqtayi nazar va muno-sabat tarzi orqali jamiyat odamlarining naqadar shafqat-siz, johil, insonni xo‘rlovchi tushunchalar asiri ekanligi-ni mushohada etish mumkin. Shunday vaziyatda Emili odamlar tabiiy qabul qilayotgan yo‘qligini emas, aksin-cha, borligini isbot qilishga bel bog‘ladi: Gomer Berron bilan sayrga chiqadigan bo‘ldi. Berrondayin yollanma xizmatchi bilan turmush qurishidan darak beruvchi bu harakati Emili uchun muhabbat hissi ota-bobolari qattiq himoyalab kelgan kibr-u g‘urur urfl aridan yuqori turishini tasdiqlar edi. Go‘yo bu bilan qahramon jamiyatda odat sanalmagan bundayin erkinligi tufayli atrofi dagilarning hatto uni badnom qilishga urinishi ham erkiga daxl qilol-masligini ta’kidlayotgandek. Bu bilan Emili baxt degan tushuncha insonning o‘z tuyg‘usi va tutumi orqali to‘kis bo‘lishini anglagan, erk tushunchasini aziz sanagan ayol sifatida taassurot qoldiradi. Hikoyada inson erki masala-sining dolzarbligi g‘oyasi ko‘zga tashlanadi. Yozuvchi chiriyotgan dunyoqarashlar, notavon tuzum muhitida erkak emas, aynan ayol qahramon vositasida ijtimoiy muhitning avra-astarini ag‘darib tashlamoqchi bo‘ladi va o‘quv chiga erk qud ratini yorqin obrazi Emilining his-tuyg‘usi orqali emas, harakati orqali tuydiradi.

Jamiyat sog‘lom ruhiyat qarshisida shu qadar no-chor va yaroqsizki, bu kasallik barchaga o‘z ta’siri-ni o‘tkazib bo‘lgan: Emili tanlagan yigit Berron ham umumiy ijtimoiy illatlardan xoli emas. U Emiliga bo‘lajak rafi qa emas, balki ko‘ngilxushlik vositasi sifatida qaray-di, Grirsonlarning asrlar davomida qaror va qadr topib kelgan an’ana hamda or-nomus tushunchalari bilan hi-soblashmasligini yangi jamiyat vakili sifatida isbotlaydi: garchi Emili bilan birga yurishlari haqida shaharda turli mish-mishlar tarqalganiga ancha bo‘lganiga qaramay,

“bug‘ular klubida yoshlar bilan chaqchaqlashib turishni yoqtiradigan Gomer atrofdagilarga o‘zining bo‘ydoq ya-shash tarafdori” (108-bet) ekanligi haqida og‘iz ko‘pir-tirishdan ham toymaydi va oqibatda Emilining qahriga uchraydi, qiz undan o‘z ajdodlariga xos tarzda qasos oladi. Bu bilan “Bechora Emili” deya faqat achinishgagi-na yaraydigan qiz jamiyat qarshisida o‘z sha’nini himoya qila olishini ko‘rsatadi. Lekin umrbod mustaqil va yolg‘iz yashashi, hech kimdan zig‘ircha ham qo‘rqmasligidan qat’i nazar, Emili bir umr na birov bilan hasratlashadi, na ijtimoiy qarash va tutumlarga qarshi oshkora isyon ko‘taradi. Oxirgi kuniga qadar sukutda yashaydi va u ning sirlari vafotidan so‘ng ochiladi. Jamiyat uni qan-chalar yolg‘izlatgan, ustidan kulgan bo‘lsa, o‘limidan keyin shuncha ardoqlaydi, qabrini gullarga ko‘madi. Bu bilan yozuvchi olomonning o‘zi uchun-da mavhum va noaniq bo‘lgan oniy tushunchalar ortidan quvib ya-shashini, hatto ko‘ngli – ham nafrati, ham muhabbati betayinligini ko‘rsatib beradi, go‘yo ana shu noaniq tushun chalar ichidan o‘z tanlovini ta’kidlamoqchidek Emiliga nisbatan shaxsiy munosabatini asar nomi orqali ifodalamoqchi bo‘ladi: “Emili uchun atirgullar”.

“Shamolni tutib bo‘lmaydi” asarida bag‘oyat chigal taqdir, inson umrining fojiasi sabab va oqibat zanjiri orqali tasvirlanadi. Asarda erkaklarning loqaydligi, xud-binligi va eng asosiysi, qo‘rqoqligi qahramonning tu-ganmas nafratini, umuman olganda esa, Bayna momo obrazini yaratadi. Ana shunday munosabatlar tufayli uning ko‘nglida Zamon otboqarni o‘ldirishgacha yetgu-lik qasos o‘ti yoqiladi. Lekin Bayna momoning nafrat va qasosi faqat Zamon otboqarga qaratilgan emas, u eri va o‘g‘lining o‘limida qishlog‘idagi barcha zamondosh erkaklarni ayblaydi. Bir umr atrofi dagilarni qalban ke-chira olmay, ulardan nafratlanib, ustlaridan masxara toshlarini otib yashaydi. Bayna momoning ayol sifatida-gi butun go‘zal hislari eri-yu o‘g‘li bilan birga o‘lgan. Bu bilan yozuvchi o‘zbek ayoligagina emas, balki o‘zbek kishisiga xos ruhiyatni aniq tasvirlaydi: o‘zbek o‘lim uchun taqdirga tan beradi; lekin xiyonatni, qotillikni to abad kechirmasligi mumkin. Buning uchun o‘quvchida Bayna momoni ayblamasdan, tushunish uchun asos topiladi. Bayna momo tegrasidagi odamlarning kampir nega o‘zlaridan shunchalar nafratlanishi sababini ang-lamasligi esa ularning anchayin darajada johilligi va ko‘ngil olamidan uzoqdaligini bildiradi. Bayna momo va jamiyat orasidagi bu masofa asar davomida tobora uzoqlashib borishi kuzatiladi.

Hikoya ijtimoiy, ayni paytda, insoniy muammo – eski va yangi avlod o‘rtasidagi ziddiyatdir. Bayna momo eski avlod vakili bo‘lsa, Emili – or-nomus, g‘urur va qat’iyat bobida ajdodlari an’anasi davomchisi, erkinligi, jamiyat bilan hisob-kitob qilmasligi jihatidan yangi zamon kishi-si. Amerika jamiyati esa hali Emilini, uning qilmishlari-ni erkinlik, huquq doirasida deb qarashga tayyor emas edi. Emilining huzuriga chinni buyumlarga gul solish bo‘yicha kelib dars olgan o‘quvchi bolalar bilan munosa-bati, garchi asarda izohlanmagan bo‘lsa-da, uning ular-dan ko‘ngli qolishi va bir umrga dars be rish ishiga nuqta qo‘yishi epizodlariga tayanib aytish mumkinki, bunda avlodlar o‘rtasidagi ziddiyat muam mosi ko‘zga tashlana-di. “Shamolni tutib bo‘lmaydi” asarida esa bir davrdan


Tadqiqotlar

ikkinchi davrga o‘tish voqeligi tasvirga olingan: sho‘rolar tuzumi qaror topgandan so‘ng yuzaga kelgan yangi hu-kumatning mahalliy mulkdorlarni tugatish siyosati asar-dagi to‘qnashuvga asos qilib olingan. Natijada “Emili uchun atirgullar”dan farqli o‘laroq, hikoyada ijtimoiy va psixologik ziddiyatning chuqurligi, vaziyat tarangligiga alohida e’tibor berilgan. Bayna momo ko‘ng lida tug‘il-gan nafrat, shu nafratning ayol xatti-harakatlarini bosh-qarishi, voqea rivojini tutib turishi asar pafosini yuzaga keltiradi. Bayna momo o‘zidagi nafratdan paydo bo‘lgan ruhiy qudrati orqali odam o‘ldirishdek murakkab ishni uddalaydi. Bu orqali yozuvchi insondagi betakror qudrat yo‘nalishini davr va jamiyat qayerga yo‘naltirgan ligiga alohida e’tibor qaratmoqchidek taassurot qoldiradi.

Hikoyalarda ko‘pgina xalqlar uchun umumdunyoqa-rash hisoblangan jinslardagi tafovut muammosi ham ko‘tarilgan. “Emili uchun atirgullar”da odamlar sayr asnosida yigitni emas, Emilini aynan ayol bo‘lganligi uchun gap-so‘z qilishadi. Qolaversa, Emilining habash xizmatkori va uning xojasiga xizmati haqidagi ushbu jumla ham o‘sha paytda mavjud ayol va erkak o‘rta-sidagi tafovut masalasiga aniqlik kiritadi: “Nima dega-ningizda ham erkak – erkak-da, tovoq-qoshiqni eplay olmaydi, – deyishardi xonimlar” (103-bet). “Shamol-ni tutib bo‘lmaydi” asarida esa jins masalasi asardagi or-nomus, vijdon, oriyat kabi asosiy jihatlarga bog‘lanib ketadiki, bu – mazkur dunyoqarash o‘zbek mentalite-ti doirasida ko‘proq e’tibor, kattaroq ahamiyat kasb etishining oqibati deyish mumkin. Ta’kidlanganidek, Bayna momoning butun qahr-u g‘azabi, nafrat-u qaso-si erkaklarga qaratilgan bo‘lib, bu jihatdan kampirning tegirmonchi bilan bo‘lib o‘tgan suhbatini keltirish o‘rinli: “ – Siz bunday ovora bo‘lib yurmang, – dedi u. – Biron erkakdan berib yuborsangiz, tortib, o‘zim uyingizga olib borib tashlayman.

– Bu qishloqda erkak yo‘q, – dedi Bayna momo zarda bilan… Tegirmonchi tilini tishlab qoldi”2. Agar Emili o‘ldirgan erkak yotoqda yotgan butun bir jismdan iborat bo‘lsa, bunday detal “Shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyalarida voqea yuz bergan joy va sharoit nisbatida kesib olib sandiqqa yashirilgan barmoqlardir. Bunda ham o‘ziga xos chuqur ma’ni bor: Zamonning aynan barmoqlari miltiq tepkisini bosgan va eri-yu o‘g‘li umrla-rini qirqqan edi. Bu tasvirda, balki, “Har bir a’zo qilgan gunohi nisbatida jazolanadi” mazmunli islomiy nuqtayi nazar asos bo‘lgandir.

Folkner asarida Emili oldiga soliq masalasida kelgan odamlar, qolaversa, jamiyat uning erkinligini o‘z yo‘na-lishi tomon o‘zgartira olmasligi yaqqol ko‘rinadi. Ziddi-yatga qaramay, aytgan gapi o‘z kuchida qolgan Emili, yozuvchi ta’biri bilan aytganda, munitsipalitetning “piyo-dalari va otliqlarini butkul tor-mor” (103-bet) etadi. Na-zar Eshonqul qahramoni siymosida esa siyosiy ziddiyat harakatda ifodalanmaydi. Zamon otboqarning noma’lum o‘limi sababini aniqlashtirish munosabati bilan kelgan mirshablar kampirning nochor jismoniy holini ko‘rib va

ma’naviy ahvolini qisman anglab, u bilan so‘zlashish qarorini o‘zgartiradi. Bunday o‘zbek kampirining, ayni paytda o‘zbek mirshablarining holatiga munosib tasvir asardagi milliy ruhning saqlanishiga hissa qo‘shgan.

Har ikki asarda ham yolg‘izlik girdobidagi qahra-monlarga favqulodda vaziyatlarda qarindoshlar yor-damga keladi: Emiliga yigit bilan muomala bog‘lagach, uning bu ishiga chek qo‘ygani, Bayna momoga u yotib qolgach, g‘amxo‘rlik qilgani shoshiladi. Nazar Eshonqul hikoyasida qarindoshchilikning o‘zbekona: mehr-oqi-batga asoslangan shakli ifoda topgan. Folkner asari-da qarindoshlar ajdodlar an’anasidagi axloqni Emiliga majburlay olmay, uni fi kridan qaytarolmay, qahramon-ning irodasi, erki, shaxsiy xohishini yana bir bor sinov-dan o‘tkazishga vositachilik qilishadi. Nazar Eshonqul hikoyasida esa kasal bo‘lib qolgan qarindosh qanday bo‘lmasin yaxshi munosabat va yordam ko‘rishga haqli ekanligi mazmunan uqtiriladi.

Yolg‘izlik detali har ikki qahramon ayolga ham xos. Yolg‘izlik – sharqda ham, g‘arbda ham birdek og‘ir kulfat bo‘lish bilan birga insonning taqdir bilan kurashi va o‘z erkini isbotlashi imkoni ham hisoblanadi. Har ikki asar-da ham qahramonlar bu murakkab holatni tan olishadi, uni odamlarning yaqinligi, munosabatlar bilan almash-tirishni ham istashmaydi. Emilida, boshqa holatlari kabi, yolg‘izligiga munosabatini ham harakatlari va o‘zini tutishidan bilish mumkin, Bayna momoning ushbu ho-lati esa ijodkor tomonidan bevosita bot-bot ta’kidlanadi: “U endi bu alg‘ov dunyoda yolg‘iz va qarovsiz qolgandi, lekin o‘zining ojizligini hech qachon bildirmas, o‘zidan ko‘ngil so‘raganlarni yomon ko‘rar, go‘yo hayoti hech kim qiyo boqa olmaydigan saltanatdek, u yoqqa biron kishini, hatto so‘zi bilan ham kirishga yo‘l qo‘ymasdi” (254-bet). Ayolga yolg‘iz tirikchilik qilish og‘ir, bunday vaziyatda metin irodalilar ham ba’zan dosh berish-ga qiy naladi. Lekin oriyat va nafrat ko‘ngilni to‘ldirgan bo‘lsa, inson har qanday azobga ham bardosh bera oladi. Asarda o‘zbek ayolining cheksiz insoniy qudra-ti aks etgan. Faqat Bayna momo taqdirida onalarning sabri, fi doyiligiga monand bunday kuch-qudrat odam o‘ldirishdek fojia yo‘siniga o‘zgarib ketganligi ko‘rinadi.

Or-nomus har ikki hikoyaning markaziy masalasi. Emili ham, Bayna momo ham or-nomus uchun kurash va qurbonlik keltirdi. Farq shundaki, Emili sevgisi top-talganiga, ota-bobolari an’analarini fi do qilish evaziga erishaman degani bir muhabbatning sarobga aylanib qolganiga oriyatni qalqon qildi. Bayna momoning oriya-ti esa cheksiz haqsizlikka – qotillikka nisbatan jamiyat munosabatini – befarqligini hazm qilolmasligi bilan alo-qador. Uning oriyati endi Emiliniki singari shaxsiy yo‘sin-ga ega bo‘lmay, bu doiradan ijtimoiy miqyosga ko‘ch-di. Har ikki asarda ham ma’naviy jihatdan tanazzulga uchragan sharoitda ayol qalbidagi oriyat, muhabbat va nafratning alangalanishi tasvirlanadi va o‘quv chiga o‘lik sukunatdan ko‘ra, garchi olov holida bo‘lsa-da, yashab turgan tirik ko‘ngilning afzalligi hissi tuydiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Uilyam Folkner. Qissa va hikoyalar. T.: Yangi asr avlodi, 2013. 101-bet. 2. Nazar Eshonqul. Yalpiz hidi. T.: Sharq, 2006. 254-bet.


Har bir ijodkor o‘zi mansub millat adabiyoti xazi-nasiga qo‘shgan ulushiga ko‘ra o‘z o‘rni va darajasiga ega bo‘ladi. Abdulla Qodiriy va Abdulla Qahhor. Ular-ning ismlarini yonma-yon qo‘yib qiyoslash mumkinmi? Ularning o‘xshash tomonlari bormi?

Albatta, ularning har biri alohida ulug‘ va buyuk shaxsiyat, yirik fenomen. Ulug‘ shaxsiyatlar tanlangan-lardan bo‘lib, albatta, ma’lum nuqtalarda o‘zaro kesi-shadi. Tanlanish insoniyatning ixtiyoridan tashqarida yuz beradigan hol. Ammo tanlangan shaxs o‘ziga yo‘l tanlash imkoniga ega bo‘lishini unutmasligimiz lozim. Aynan mana shu yo‘l tanlashda tarafl ar va tomonlar aniqlanadi, yo‘llar ajraladi. Abdulla Qodiriy va Abdulla Qahhorning yo‘llari ayrim joylarda birlashdi, o‘zaro ke-sishdi hamda ba’zi nuqtalarda ayro tushdi. Ichki mus-taqillik, so‘zda sobitlik, haqiqatga sadoqat tuyg‘ulari ularni o‘zaro birlashtirsa, tirikchilikning tor ko‘chalari tomon burilganda yo‘llar ayrilgan...

1964-yili Abdulla Qodiriyning 70 yillik yubileyi bo‘lib o‘tadi. Endigina yozuvchi oqlanib, xalq uning asarla ridan bahramand bo‘la boshlagan bir davr. Xalq hali-hanuz qatag‘onning vahimali sharpasidan tamomila qutilgani yo‘q. Abdulla Qahhor yubiley munosabati bilan “Ab-dulla Qodiriy” sarlavhali maxsus ma’ruza tayyorlaydi. Ma’ruza matni yozuvchining hayot paytida chop etilgan “Yoshlar bilan suhbat” kitobiga nima uchundir kiritilma-gan. 1989-yilda Qahhorning besh jildligi nashr ettiriladi. Jildlikning “Haq so‘zning kuchi” nomli 5-qismi Kibriyo Qahhorova tomonidan tayyorlangan. Bizning e’tiborim-izni tortgan maqola mana shu jildlikdan o‘rin olgan.

Abdulla Qahhor – yirik ijodkor. Uning uchun adabi-yotning qadr-qimmati bo‘lakcha bo‘lib, so‘z chin ixlos bi-lan qadrlangan. Ijodkorning o‘tkir nazaridan o‘ta olgan qalamkashgina adabiyot maydoniga kirish shahodat-nomasiga ega bo‘lgan. Zero, bunday egalik huquqini qo‘lga kiritgan ijodkorlar millat adabiyotining yuksa-lishiga, yangilanishiga xizmat qiladi, deb ishonch bilan aytish mumkin. Bunday tadbirlarga maxsus tayyorlan-gan ma’ruzalar, albatta, maqtov va ko‘tarinki ruhda yo-zilgan bo‘ladi. Lekin Qahhor bunday yuzaki, soxta hov-liqishlardan o‘zini saqlay bilganlardan sanaladi. Qahhor bu ma’ruzani yozishga majbur bo‘lganmi? Majburiyat nimada?

Vaziyat talabiga ko‘ra o‘sha davrning yirik yozuv-chisi sifatida indamay o‘tirish insofdan bo‘lmasdi. Le-kin majburiyat boshqa, dildagini ochiq-oydin so‘zlash boshqa-da... Majburiyatni shunchaki ado etish Qahhor-ga xos emas edi-da... Qahhor bunday yasamaliklardan

Sanobar TO‘LAGANOVA,fi lologiya fanlari nomzodi

“...YOZUVCHILAR AMIRI”

o‘zini yiroqroq saqlashga harakat qilgan.Qahhor uy-muzeyi xodimasining so‘zlariga qaragan-

da, yozuvchi qo‘lyozmada “Qodiriy – o‘zbek yozuvchi-larining amiri” deb yozib qo‘ygan, ammo nima uchundir bu ma’ruza matnida aks etmagan. Bunda ham aytilma-gan gaplar ko‘p...

Katta qurbonlik evaziga endigina o‘z o‘rnini topayot-gan Abdulla Qodiriy haqida haqiqatni baralla so‘zlashga hamon xalq xotirasida saqlanayotgan qo‘rquv yo‘l ber-masdi. Qolaversa, tirikchilikning tor ko‘chalarida yo‘lini yo‘qotganlar Qodiriy ijodini qayta yuzaga chiqishiga monelik qilishar, ochiqchasiga bo‘lmasa-da, zimdan o‘zlarining himoyasi chorasini ko‘rib qo‘yishardi. Davr-ning yolg‘onga tayangan mafkurasi o‘zbek yozuvchila-riga o‘zini asrash uchun o‘zgani qurbon qilishni o‘rgatdi, talab qildi, majburladi... Shu bois ular asl haqiqat bilan yuzlashishga, Qodiriy haqida hukm kuchiga ega fi krni aytishga o‘zlarida kuch topa olmasdi. Ammo jasoratni o‘ziga yo‘l sanagan Qahhor haqiqatni aytish yo‘lini top-di. Adolat himoyasi uchun yozuvchida yetarlicha jur’at topilardi. Vaqtida aytilmagan bo‘lsa-da, paytini topib aytish ham bir usul. Iqror bo‘lish uchun yurak, qalb ke-rak. Iqror – izoh, uzr-ma’zur, taskin, yupanch...

Bevosita ma’ruza matniga qaytamiz. Qahhor Qodi-riy ijodiga baho bera turib shunday fi krlarni bildirgan. Yozuvchining romanlari “Yevropa adabiyoti gazi bilan o‘lchanganda ham to‘laqonli javob beradi”. Jahon ada-biyoti talablarini nazarda tutib aytilgan baho. Bizning e’tiborimizni tortgan o‘rinlarga diqqat qaratamiz: “Af-suski, oramizda bu muhtaram zotlarning tirilib, 20-yillar adabiyotimiz tarixini obod qilishiga g‘ashlik qilayotgan, hatto to‘sqinlik qilmoqchi bo‘lgan odamlar ham bor. G‘ashlik qilayotgan odamlarning bir toifasini o‘limtik yeb tiriklik qiladigan quzg‘unga o‘xshatish mumkin, ko‘zini cho‘qishga chog‘lanib turganida o‘lik qimirlasa, xusu-san, boshini ko‘tarib o‘rnidan tursa, albatta, norozi bo‘la-di, yana yiqilishini kutadi. (O‘z safdoshlarining ko‘zlariga tik qarab bu gapni aytish ham katta gap – S.T.) G‘ashlik qilayotgan odamlarning boshqa bir toifasi shuhratparast qalam ahllaridan bo‘lib, “o‘liklar tirilsa, hozir adabiyotda ishg‘ol qilib turgan o‘rni poygakroq bo‘lib” qolishidan qo‘rqadi. Holbuki, aytilgan adib va shoirlar safi ga qayt-sa, hech kimni o‘rnidan turg‘izmaydi, o‘zining bo‘sh turgan o‘rniga o‘tiradi, chunki adabiyotda hech qachon birov birovning o‘rnini ola olmaydi, har kim qobiliyati, qil-gan xizmati, qay darajada kitobxonning ko‘nglini olgani-ga qarab o‘zi munosib o‘rinni ishg‘ol qiladi”.

Abdulla Qahhor bu gaplarni aytar ekan, so‘zsiz, Qo-

Kichik tadqiqot


Kichik tadqiqot


Kichik tadqiqotKichik tadqiqotdiriyning o‘zbek adabiyoti oldidagi xizmatlarini tan oladi va o‘zining o‘rni qayerda ekanligini ham yaxshi biladi. U boshqa yozuvchilarga o‘xshab qo‘rqib o‘tirmay dan-gal, ochiqchasiga, “birovning o‘rnini” boshqasi egallay olmasligini ayta oladi. Aslida bu ta’rif va bahoda juda katta e’tirof, hurmat, ehtirom bor. Bularning orqasida esa Abdulla Qahhorga xos mardlik, jasorat, haqgo‘ylik bo‘y ko‘rsatgan.

Matn davomida shunday deyiladi: “Bunaqa odam-larning so‘zi inobatga o‘tadigan, jamoatchilikni chalg‘i-tadigan zamonlar o‘tib ketdi, u kunlar yomon bir tushday bo‘lib qoldi”. Rostdan ham bunday odamlar ning zamo-ni o‘tganmikin? Qahhor ularning zamoni o‘tganini bilib so‘zladimikin? Zamoni o‘tgan bo‘lsa-da, ba’zilar hamon egardan tushmay, tarixning ortga qaytishini ko‘nglining tub-tubida istar edi. Qahhor ishonch va umid bilan Qo-diriyning ijodiga xolis baho berar ekan, matn so‘ngida qiziq voqeani yodga oladi: “Fil 200 yil davomida temir qoziqqa zanjirband qilib qo‘yilgan. 200 yil davomida

zanjir zanglab, temir yemirilibdi, temir qoziqdan nishon ham qolmabdi, biroq fi l bundan be xabar yana 100 yil temir qoziq atrofi dan nari keta olmagan ekan.

Fil jonivor, aql-idroki yo‘q, biz nega kult davri qoqib ketgan temir qoziq atrofi dan yiroq keta olmaymiz?

Bizning vazifamiz bularning hammasini joy-jo yiga o‘tqazib, 20-yillar o‘zbek sovet adabiyoti tarixining go‘zal manzarasini tiklashdir”.

Haqiqatan ham, Abdulla Qahhor bashorat qilgan-dek, vaqt har bir narsani o‘z izmiga soldi. Har bir yo-zuvchi o‘z o‘rnini topdi, hech kim joysiz ham qolmadi. Qaytaga, poygakdagilar to‘r tomon ilgarilaganday ham bo‘lishdi. Mana shu tarix sahnasida Abdulla Qodiriy va Abdulla Qahhorning o‘rni, qadr-qimmati bor. Buni hech kim inkor eta olmasa kerak. Zero, Qahhor ta’kid-laganidek, birovning o‘rniga birov o‘tira olmaydi. Albat-ta, o‘zining uzoq va boy tarixiga ega o‘zbek adabiyoti o‘zanlariga qaytib, yana o‘z yo‘lini topishiga ishonamiz.

Frazeologizmlar til birliklari ichida murakkab tarkibliligi bilan xarakterlanadi. Ularning leksik tarkibini ikki va undan ortiq mustaqil so‘zlar (leksemalar) tashkil etadi. Iboralarning tarkibi mustaqil so‘zlardan tashkil topsa-da, asl leksik mohiyatdan chekinadi. Iboralar ifoda etayotgan ma’no so‘zlarning leksik ma’nosiga teng kelmaydi. “Ibora ham tarkibli til birligi, lekin uning ma’nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma’nolarning oddiy yig‘indisiga teng bo‘lmaydi” [1,26 b.]

Shunga qaramasdan, o‘zbek va ispan tillarida iboralarning ma’nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma’nodan, garchi uzilgandek ko‘rinsa-da, inson hissiyotini ifoda etuvchi frazeologizmlar tarkibidagi ayrim so‘zlar asl ma’nosini to‘la yo‘qotmasligining ham guvohi bo‘lish mumkin. Bu holat inson hissiyotini ifoda etuvchi frazeologizmlardan, ayniqsa, ko‘proq kuzatilishini e’tirof etmoq joiz. Fikrimizni ayrim misollar yordamida izohlashga harakat qilamiz. Inson hissiyotini ifoda etuvchi bir necha frazeologizmlarning leksik tarkibi ko‘ngil so‘zi bilan bog‘liqligini kuzatish mumkin. Chunki ko‘ngil so‘zi insonning ichki a’zosi, yuragi ma’nosini ifodalovchi so‘z sifatida kishining fi ziologik a’zosini anglatadi va aynan shunday xususiyatlari

Kamola KUCHKAROVA, O‘ZDJTU o‘qituvchisi

INSON HISSIYOTINI IFODA ETUVCHI FRAZEOLOGIZMLAR LEKSIK TARKIBI VA XUSUSIYATLARI

bilan odamlarning botiniy olami, tuyg‘ularini ifodalovchi frazeologizmlar so‘znigina tashkil etishda ishtirok etadi. Masalan: ko‘ngliga qil sig‘maydi (bezovta bo‘lmoq), ko‘ngli joyiga tushdi (xotirjam bo‘lmoq, tinchlanmoq), ko‘nglini yozmoq (xafagarchiligini tarqatmoq; variantlari: ko‘ngil yozmoq, ko‘nglining chigilini yozmoq, yuragining chigili yozildi, ko‘nglini ochmoq), ko‘ngil bermoq (sevib qolmoq), ko‘ngil bog‘lamoq (sevmoq), ko‘ngli bo‘lmadi, ko‘ngliga kelmoq, ko‘ngliga tegmoq, ko‘ngliga tugmoq, ko‘ngilga urmoq va hokazo. Ispan va o‘zbek tillarining izohli frazeologik lug‘atlarida aynan ko‘ngil bilan bog‘liq bir yuz ellikdan ortiq iboralar berilganki, ularning aksariyati inson hissiyotini ifoda etadi.

Aynan ana shu so‘z yordamida hosil qilingan iboralar bilan sinonim bo‘lgan frazeologizmlarni yuzaga keltiruvchi leksema bu yurakdir. Yurak leksemasi ko‘ngil leksemasi bilan ma’nodoshlik kasb etib, insonning qalb kechinmalari, turli ruhiy holatlari, iztirob-u quvonchlarini ifodalashda faol ishtirok etadi. Masalan: yuragi yorishdi – ko‘ngli yorishdi (xursand bo‘ldi), yuragini yozmoq – ko‘nglini yozmoq (dardlarini aytmoq) va hokazo.

Qolaversa, yurak leksemasi ham xuddi ko‘ngil singari bir necha frazeologizmlar tarkibida ishtirok etib


Kichik tadqiqotturlicha ma’no tovlanishlarini hosil qilishda qatnashadi. Masalan: yuragini oldirib qo‘ymoq (bezillamoq, qo‘rqib qolmoq), yuragi achimoq (achinmoq), yuragi betlamoq (botinmoq), yuragini bo‘shatmoq (ruhan yengil tortmoq, ko‘nglidagi gaplarini aytib olmoq), yuragiga vahima solmoq (kuchli darajadagi qo‘rquv hissini sezmoq), yuragiga qil sig‘maydi (tajang, ruhan ezilgan), yuragiga g‘ulg‘ula tushgan (bezovta bo‘lib qolgan), yuragidan sidirib tashlagan (unutgan), yuragi yorildi (qattiq qo‘rqdi), yuragi siqildi (dili tang bo‘ldi), yuragi ezildi (kuyindi, xafa bo‘ldi), yuragini qon qilmoq (bezdirmoq), yurak hovuchlamoq (voqelanishi kutilayotgan falokatdan qo‘rqib turmoq), yuragi orqasiga tortib ketmoq (qo‘rqmoq, kuchli xavotirga tushmoq), yuragi qoq yorilayozdi (bexosdan qo‘rqib ketdi) yuragi dov bermaslik (botinmaslik, salbiy natijadan qo‘rqish) va hokazo. Ko‘rinyaptiki, ushbu frazeologizmlar tarkibida ishtirok etgan yurak so‘zi juda keng va turlicha ma’no tovlanishlarini o‘zida ifodalagan iboralarni yuzaga keltirmoqda.

Inson hissiyotini ifodalovchi yana bir qancha frazeologizmlar leksik tarkibida ko‘z so‘zi ham ishtirok etadi. Masalan: ko‘zlari to‘rt bo‘ldi. Ushbu so‘z insonning ko‘rish a’zosini anglatuvchi leksema bo‘lib, inson hissiyotining aslida kelib chiqish makoni, inson hissiyotining yuzaga chiqish nuqtasi (so‘zdan va turli mimik holatlardan tashqari) aynan ana shu a’zo bilan bog‘lanadi. Masalan, xafa bo‘lganida xo‘mrayish, ola qarash, xursand bo‘lganda ko‘z suzib qarash va hokazolarni ifoda etuvchi frazeologizmlar aynan ana shu a’zo bilan ham aloqador holda inson hissiyotini ifoda etadi. Masalan: ko‘rarga ko‘zi yo‘q (yoqtirmaslik) – ushbu ibora insonning o‘zi yomon deb hisoblagan narsalarga qarashni istamaganligini anglatadi; ko‘zi yetmoq (ishonmoq) – ushbu frazeologizm ko‘zi bilan ko‘rgan holda chamalash, o‘lchashga xos holatni ifodalashda qatnashadi; ko‘zi to‘rt bo‘lmoq (uzoq kutmoq) – bunda insonning uzoqlarga termulishi, intizor bo‘lishi bilan bog‘liq hissiyoti anglashiladi; ko‘zi xonasidan chiqmoq (ajablanmoq, hayratlanmoq) – ajablangan kishining, tabiiyki, ko‘zlari kosasi kattalashadi va bu holat uning ichki hissiyotini yuzaga chiqaradi va hokazo.

Ayrim leksemalar frazeologizmlar sinonimiyasini tashkil etadi. Biroq bunday frazeologizmlar o‘rtasida nozik ma’no farqlari, tovlanishlari mavjud bo‘ladi. Shulardan, og‘iz leksemasi insonning xursand kayfi yatdagi hissiyotlarini ifoda etishda qatnashuvchi bir qancha frazeologizmlarni tashkil qilishda ishtirok etadi. Masalan: og‘zining tanobi qochmoq (xursand

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Sh. Rahmatullayev. O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati. T.: O‘qituvchi, 1978. 407-bet. 2. Sh. Rahmatullayev. O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati. T.: 1992.

bo‘lmoq), og‘zi qulog‘iga yetdi (juda xursand bo‘ldi). Bu ikki frazeologizmdan birinchisi maqtov eshitgan yoki kutilmaganda xursand bo‘lgan holatni, hattoki biroz kulgili ko‘rinishga ega bo‘lgan xursandchilikni ifodalasa, ikkinchi frazeologizm behad xursandlikni bildiruvchi ma’no qirrasiga ega.

Ayrim frazeologizmlar insonning o‘ta darajadagi hissiyotga berilganligini ifodalashga xizmat qiladi. E’tibor bilan nazar tashlaganda, bunday frazeologizmlar tarkibida joy, makon, chegarani ifodalovchi so‘zlar mavjud bo‘ladi va frazeologizm ifodalagan ma’no o‘sha makondan, chegaradan tashqariga chiqish, yuqorilash, uni kesib yoki yorib o‘tish darajasiga borish mazmuniga ega bo‘ladi. Natijada bunday frazeologizmlar insonning o‘ta mubolag‘ali ko‘rinishdagi ruhiy holatini ifoda qiladi. Masalan: fi g‘oni falakka chiqdi (juda jahli chiqdi), xayol daryosiga cho‘mmoq (o‘ta xayolchan bo‘lib qolmoq), ichiga sig‘maydi (o‘ta darajada xursand), esidan og‘moq (telba bo‘lmoq, jinni bo‘lmoq, normal holatdan chiqmoq), esi chiqib ketmoq (qo‘rqmoq), yuragidan sidirib tashlamoq (butkul unutmoq), yuragi qinidan chiqmoq (betoqat bo‘lmoq, juda qo‘rqib ketmoq).

Shuningdek, inson hissiyotini ifodalovchi frazeologizmlar tarkibida ba’zan taqlid so‘zlar ham ishtirok etishi mumkin. Bunday iboralar ham kishilarning kuchli hissiyotga berilish holatini ifodalashga yordam beradi. Yuragi tars yorilib ketmoq (zerikmoq), yuragi po‘killamoq (hadiksiramoq, qo‘rqmoq).

Shuningdek, odamlarning o‘ta yuqori hissiy holatini ifoda etuvchi frazeologizmlarning ayrimlari izofa yoki juft so‘z ko‘rinishida ham namoyon bo‘ladi. Masalan: yurak-bag‘ri qon bo‘ldi (qattiq azob chekdi), yurak-puragi chiqib ketdi (birdan qo‘rqdi), es-hushidan ayrildi (telba bo‘lib qoldi), enka-tenkasi chiqdi (bexosdan qo‘rqib ketdi), yuragi taka-puka bo‘lib ketdi (xavotirlanib qo‘rqdi).

Inson hissiyotini ifoda etuvchi iboralar orasida o‘z leksik qatlamini ifoda etuvchi ma’nolar bilan mutlaqo bog‘lanmaydigan frazeologizmlar, ya’ni ideomalar ham mavjud. Masalan, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushdi (umidi puchga chiqdi, xafa bo‘ldi), to‘nini teskari kiymoq (qaysarlik qilmoq, o‘chakishmoq), yetti uxlab tushiga kirmagan (kutilmagan), sichqonning ini ming tanga bo‘ldi (ya’ni qayerga borishini, qochish yoki yashirinishni bilmay tang qoldi) va hokazo. Xulosa qilib aytganda, inson hissiyotini ifoda etuvchi frazeologizmlarning leksik tarkibi o‘ziga xos bo‘lib, ular o‘zbek va ispan tillarida ma’noni kuchaytirish, fi krni obrazli va emotsional tarzda bayon etish uchun xizmat qiladi.

Documents

2018-yil. 3-son. - tilvaadabiyot.uztilvaadabiyot.uz/wp-content/themes/twentytwelve/images/3-son_2018_uz.pdf · 4 e-mail: [email protected] Dolzarb mavzu ehtiyojlarini inobatga