1 No 1... · 2019. 12. 9. · STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë SEJDIN CEKANI ALEKSANDRA ÅLUND University of Linköping, Suedi MARTIN BERISHAJ Universiteti

STUDIME SOCIALERevistë e Institutit të Sociologjisë

��SEJDIN CEKANI

��

ALEKSANDRA ÅLUNDUniversity of Linköping, Suedi

MARTIN BERISHAJUniversiteti i Lubjanës, Slloveni

JUDITH BLAUUniversity of North Carolina - Chapel Hill, SHBA

MIRELA BOGDANIOxford University, Angli

GIOVANNA CAMPANIUniversity of Florence, ItaliALBANA CANOLLARI

Universiteti “Kristal”, ShqipëriLIQUN CAO

Eastern Michigan University, SHBABLENDI ÇEKA

Universiteti i Tiranës, ShqipëriMARINA DALLA

Universiteti i Athinës, GreqiISMET ELEZI

Instituti i Sociologjisë, ShqipëriKRISTO FRASHËRI

Akademia e Shkencave, ShqipëriILIR GËDESHI

Qendra e Studimeve Ekonomike e Sociale, TiranëKLARITA GËRXHANI

University of Amsterdam, HollandëEGLANTINA GJERMENI

Qendra Aleanca Gjinore për Zhvillim, ShqipëriARJAN GJONÇA

London School of Economics and Political Science, AngliBARBARA HEYNS

New York University, SHBA

ANJEZA HOXHALLARIUniversiteti Bogazici Stamboll, TurqiITENA HOXHALLARIInstituti i Sociologjisë, ShqipëriDUSHAN JANJICThe Instituite for Social Sciences, Belgrade, SerbiKARL KASERUniversiteti Karl Franzes i Gracit, AustriSABRI KIÇMARIUniversiteti i Bonit, GjermaniZEF MIRDITAUniversiteti i Zagrebit, KroaciIRENA NIKAJUniversiteti Fan Noli, Korçë, ShqipëriPAJAZIT NUSHIUniversiteti i Prishtinës, KosovëENRIKETA PANDELEJMONIUniversiteti Gracit, AustriJAN NEDERVEEN PIETERSEUniversity of Illinois - Urbana Champaign, SHBAROLAND SEJKOBota shqiptare, Romë, ItaliZAMIRA SINOIMERIUniversiteti Marin Barleti, ShqipëriENKELEIDA TAHIRAJUniversity College London, AngliFATOS TARIFAEastern Michigan University, SHBAJAY WEINSTEINEastern Michigan University, SHBAOLTA XHAÇKA,New York University of Tirana, Shqipëri

HAMIT BEQJA,Kryetar Nderi

TONIN ÇOBANISILVANA HAXHIAJ

NORA MALAJ

SERVET PËLLUMBIKryetarENIS SULSTAROVAGËZIM TUSHIALFRED UÇI

��

��

��LEKË SOKOLI

Pajazit NUSHI

Kristo FRASHËRIAlfred UÇI

Enis SULSTAROVA

Tonin ÇOBANIValon MURATILekë SOKOLI & Ilir GËDESHI

Itena HOXHALLARI

Libra & autorë

Hajrullah KOLIQILekë SOKOLIKristo FRASHËRIFatos TARIFA & Lekë SOKOLI

Jay WEINSTEIN

Shpëtim GJIKAHamit BEQJA

Abstracts in englishTë dhëna për autorëtJeta shkencore & veprimtaria e IS

Çështja shqiptare dhe qëndrimet e ndryshmetë studentëve të shkencave politike e juridikendaj sajIdentiteti kombëtar, feja dhe qytetërimiUniversi estetik i Antikitetit dhe kriza e idealitestetikArmiqtë e shqiptarëve: në kërkim të themelittë politikësShqiptari i refuzuarSfidat e identitetit kombëtarVështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dheadoleshentëve në ShqipëriFamilja e komunitetit rom dhe funksionimi isaj

Autobiografi dinjitoze dhe mësimdhënësePluralizmi politik në skanerin e një studiuesiHistoria e lëvizjes së majtë në ShqipëriMendimi sociologjik shqiptar, bibliografi(1986-2006)To Albania, with Love (Me dashuri përShqipërinë)Politika moderne dhe konceptimi filozofik i sajPortreti i një studiuesi

STUDIME SOCIALERevistë e Institutit të Sociologjisë

Vëll. 1, Nr. 1, 2007

Përmbajtja:

“Çështja shqiptare” - lindja, zhvillimi i saj

Proceset politike të zhvilluara pas vitit1878, sidomos ato që u zhvilluan pas

luftërave ballkanike dhe më pas, krijuan njënga çështjet e ndërlikuara politike,ekonomike dhe sociale në GadishullinBallkanik dhe përgjithësisht në vendet e

ÇËSHTJA SHQIPTARE DHE QËNDRIMET E

NDRYSHME TË STUDENTËVE TË SHKENCAVE

POLITIKE E JURIDIKE NDAJ SAJ

PAJAZIT NUSHI - Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës-Prishtinë;Këshilli për Mbrojtjen e të Drejtave e të Lirive të Njeriut

Studime Sociale 2007, 1 (1): 5-21

PËRMBLEDHJE

Ndryshueshmëria e treguesve të qëndrimeve politike të subjekteve të mjediseve të ndryshme shqiptareka më tepër përmasa të proceseve ndërlidhëse të qëndrimeve pajtuese sesa të ndërlidhjes së qëndrimevemospajtuese për “çështjen shqiptare”. Në këtë rrafsh subjektet e anëtarësuara në parti politike treguanqëndrime më aktive ndaj çështjes shqiptare sesa subjektet që i përkasin kategorisë së jopartiakëve.Ndërmjet subjekteve të partive politike u shfaqën ndryshime në disa qëndrime - në drejtimin dhe nëintensitetin e tyre. Te subjektet e partive të djathta u dallua më së shumti prirja e qëndrimeve njohëse tëçështjes shqiptare, kurse tek ata të partive të majta u dallua prirja e qëndrimeve me intensitet më të lartënë angazhimin për zgjidhjen e çështjes shqiptare. Një shkallë e tillë e ndërlidhjes së qëndrimeve ështëprodukt i faktorëve psikodinamikë për çështjen shqiptare të subjekteve, që janë zhvilluar dhe formohennë mjedise të ndryshme. Tërësia e raporteve politike, ekonomike, sociale etj. të secilit mjedis të këtyresubjekteve ka sjellë zhvillimin dhe formimin e disa qëndrimeve mospajtuese në nivele dhe drejtime tëndryshme. Nivelet e ndryshme të mosmarrëveshjeve ndërmjet qëndrimeve të subjekteve të këtyremjediseve mund të shpjegohen kryesisht me zhvillim lidhjesh dhe raportesh të brendshme më të fortatë mjediseve të këtyre subjekteve, sesa me ndërlidhje ekonomike, sociale, kulturore dhe shpirtërorendërmjet mjediseve shqiptare të ndryshme të këtyre subjekteve. Shpalosjet kuptimore të treguesve tëqëndrimeve të provuara shpien në njohjen e ndjenjës kombëtar të këtyre subjekteve. Te subjektet eprovuara, ndjenja kombëtare është i zhvilluar. Duke u mbështetur në intensitetin e qëndrimeve të tyrendaj “çështjes shqiptare”, mund të thuhet se kjo ndjenjë u zhvillua në përmasa të caktuara përballëzhvillimeve politike të një periudhe të gjatë të shteteve, sistemeve politike dhe ideologjike të ndryshme,ku janë zhvilluar subjektet e provuara dhe paraardhësit e tyre. Pasojë e ndikimit të një ndjenje të tillë janëqëndrimet me drejtim dhe intensitetet të ndryshëm, por kryesisht të baraspeshuara ndërmjet energjisësë kësaj ndjenje, faktorëve të ndryshëm vendorë dhe rrjedhave politike bashkëkohore.

�� 6 Çështja shqiptare

Europës Juglindore dhe më gjerë. Pasojat eluftërave ballkanike të viteve 1912-1913 dhevendimet e Konferencës së Versajës më1918 shkaktuan ndarjen e kombit shqiptardhe të hapësirës kombëtare të tyre nëshqiptarët e shtetit-komb të Shqipërisë dhenë shqiptarët e viset e tyre në Serbi, në Maltë Zi, në Greqi dhe, pas vitit 1945, edhe nëshqiptarët e viset e tyre në Maqedoni. Nëkëtë mënyrë, shteti-komb i Shqipërisë ukufizua me mjedise shqiptare të katërshteteve fqinjë të Shqipërisë, ku shqiptarëte viset e tyre në këto shtete u zhvilluan nëkushte dhe në raporte të ndara dhe cilësishttë ndryshme politike, ekonomike, sociale,kulturore etj. Ndarja politike e shqiptarëvedhe e vendit të tyre, zhvillimi i tyre nëkuadrin e politikës së posaçme të secilit shtetme zhvillim të ulët ekonomik, konsiderimii shqiptarëve pakicë kombëtare merespektim të pakët të të drejtave qytetare,sikurse edhe lidhja dhe komunikimi ivështirësuar ndërmjet tyre, u bënë faktorëthellues të ndarjes së tyre; këta faktorë i janëkundërvënë drejtpërdrejt dhe indirektzhvillimit të përbashkët të shqiptarëve.Shteti-komb i cunguar i shqiptarëve, që prejvitit të themelimit të tij më 1912, uballafaqua me shumë probleme tëbrendshme ekonomike, politike,sociale etj.,sikurse edhe me ndikim rrymash të jashtmepolitike të shumëllojshme. Nën ndikimin efërkimeve, moskuptimeve të qëllimshme ekundërshtive të ndryshme, liria dhezhvillimi i përbashkët i shqiptarëve dhe ikombit të tyre e pësuan rëndë në proceset estabilizimit dhe të konsolidimit zhvillimortë tij. Bashkimi kombëtar i shqiptarëvepërballë copëzimit politik të vendit, tëpopullit shqiptar dhe të zhvillimit me ritmetë ngadalësuara politike, ekonomike eshoqërore të shtetit-komb të shqiptarëvedhe sidomos të viseve të ndara të tij, meraporte të ndryshme antagoniste, krijuan

dhe e bënë të dilte gjithnjë e më shumë nëpah “çështjen shqiptare”.

Kauza kombëtare shqiptare dhembrojtja e saj i ka rrënjët qysh në RilindjenKombëtare (prej gjysmës së parë të shekullitXVIII e deri në shpalljen e shtetit tëShqipërisë më 1912). Kjo u bë pjesë epandashme e vetëdijes së shqiptarëve,pavarësisht ku i hodhi ata dhe vendin e tyrepolitika dhe historia. Në këtë mënyrë,brenda kombit të ndarë dhe në raport tëkombeve të tjera me shqiptarët e këtyreviseve dhe me ata të shtetit-komb shqiptaru identifikua “çështja shqiptare” si çështjee ndërlikuar politike në Europën Juglindore.Kjo çështje ngeli e pazgjidhur edhe pasLuftës II Botërore. Në kuadrin e kësajçështjeje, Kosova është vënë në spikamë tënivelit më të lartë.1

Çështje shqiptare, posaçërisht ajo eKosovës, u krijua më shumë si pasojë emarrëveshjeve politike ndërkombëtare dhemë pak si pasojë e zhvillimeve etnike ehistorike e popullit shqiptar dhe raportevepolitike, ekonomike e sociale përbrendakombit shqiptar. Në mbështetje të kësajmarrëveshjeje filluan zhvillimet individualetë proceseve politike të shteteve fqinjë, kuviset e shqiptarëve dhe shqiptarët e këtyreviseve konsideroheshin pjesë territorialee shteteve të përmendura dhe shqiptarëte viseve verilindore të shtetit të Shqipërisëkonsideroheshin pakica kombëtarepërbrenda shtetit të Serbisë, përkatësishttë Mbretërisë Jugosllave prej vitit 1918deri në fillim të Luftës II Botërore dhetë ish-Federatës Jugosllave prej vitit 1945e deri në rrënimin e saj.

Zhvillimet e këtilla përbrenda shtetevefqinjë dhe në raport me shtetin-komb tëshqiptarëve shkaktuan gjendje të tensionuarpolitike ndërmjet tyre, e cila gjatë gati njëshekulli nuk u ndërpre, megjithëse kishteintensitet të ndryshuar prej një kohë në

1 Shih gjerësisht “Kosova” në vështrimenciklopedik, Akademia e Shkencave-Qendra e

Enciklopedisë Shqiptare; Botimet Toena, Tiranë,1999.

�� 7��

tjetrën dhe ndryshonte prej një shteti nështetin tjetër dhe në raport individual tësecilit prej tyre ndaj Shqipërisë. Gjendja etensionuar shfaqej me mosmarrëveshje dheme konflikte pikëpamjesh, qëndrimesh dheveprimesh ndërmjet pakicës shqiptare dhepolitikës unike të secilit shtet fqinjë tëShqipërisë; kjo gjende shpesh përcillej memosmarrëveshje ndërmjet Shqipërisë dhevendeve fqinjë të saj. Mbretëria Jugosllavee Karagjorgjeviçëve u konsiderua si “vendimë tipik i shtypjes kombëtare në Europë”,ndërsa shqiptarët si popull “i robëruar dhei nënshtruar zhdukjes”.2

Shpesh këto mosmarrëveshje ishin tejettë tensionuara dhe u shoqëruan mekonflikte në raportet politike, ekonomike,sociale, ndërkufitare etj. Orvatjet e përcjellame aksione politike, guerilje dhe disidentepër ndryshimin e gjendjes politike,ekonomike e sociale të shqiptarëve dheorvatjet për bashkim të këtyre viseve ose tëndonjërit nga këto vise me shtetin-komb,nuk kanë dhënë rezultate, pavarësisht ngandryshimi i gjendjes së tyre në ish-FederatënJugosllave, sidomos pas viteve ’70-të tëshekullit XX. Por, edhe shqiptarët në ish-Mbretërinë Shqiptare u zhvilluan më ritmetë ngadalshme politike, ekonomike esociale. Ndryshimet e pakta gjatë kohës sëLuftës II Botërore në pikëpamje tëbashkimit të disa regjioneve shqiptareshtetit të Mbretërisë Shqiptare u ndërprenëpas përfundimit të luftës dhe shqiptarët eShqipërisë dhe ata të territoreve të tyre nëish-Jugosllavi e filluan zhvillimin e tyre nënjë sistem politik monist, që zgjati më senjë gjysmë shekulli.

Këto ndryshime politike, ekonomikee sociale u reflektuan në mënyra tëndryshme në strukturën mentale tëshqiptarëve dhe jo vetëm të tyre. Gjendjashpirtërore e pakënaqësisë dhe e tensionuarndër shqiptarët e viseve të ndara dhe

komunikimi ndërmjet tyre shpesh ikufizuar, i vështirësuar dhe i penguar,merrnin ritme moskënaqësie dhe revolte nëintensitete të ndryshme, duke i dhënëqartësi gjithnjë e më të madhe “çështjesshqiptare” në këtë pjesë të Europës dhenevojës së zgjidhjes së saj. Ballkani ukonsiderua vatër konfliktesh, që u shkaktuanga trajtimi i pavolitshëm i pakicavekombëtare, në radhë të parë nga trajtimi ikëtillë i pakicës shqiptare në secilin shtetfqinjë të Shqipërisë.

Sa u përket shqiptarëve në ish-Federatën Jugosllave, gjendja e pavolitshmee tyre u keqësua edhe më shumë gjatë dydekadave të fundit të shekullit XX, për tëcilën dr. Zharko Koraq, profesor iUniversitetit të Beogradit dhezëvendëskryeministër i qeverisë së Serbisëgjatë viteve 2001-2004, ka thënë:“Hebrenjtë gjatë historisë ishin edha idealpër sakrifikim, por tani te ne (në Serbi dhenë Jugosllavi - P.N.) “rolin” e tyre e kanëmarrë kombet e tjera, shqiptarët dhemyslimanët para të gjithëve”.3

Kjo gjendje e shqiptarëve në ish-Jugosllavi gjatë këtyre viteve ka ushtruarndikim edhe në zhvillimin e qëndrimeve tëposaçme për pozitën dhe zhvillimin e tyree të pasardhësve të tyre.

“Çështja shqiptare” doli në shesh tëhapur politik dhe mori dimensione tëmirëfillta pas rënies së sistemit monist,sidomos pas rrënimit të ish-FederatësJugosllave , ku shqiptarët jetonin të ndarënë katër njësi të kësaj federale. Historia egjatë e zhvillimit të shqiptarëve, pozita endarë e pjesëve të kombit shqiptar, zhvillimii tyre në kuadrin e secilit shtet dhe nëkushtet e nivelit të ulët ekonomik e socialdhe të statusit diskriminues, herë më pak eherë më shumë ishin burimet kryesore tëzhvillimit dhe formimit të pikëpamjeve,qëndrimeve dhe bindjeve politike për të

2 J. B. Tito, Çështja kombëtare në Jugosllavinë dritën e luftës nacional çlirimtare, Proleter, 16

dhjetor 1942.3 Koha Ditore, 12. 09. 1999.


kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen. Meqëpikëpamjet, qëndrimet dhe bindjet kanëdimension motivesh për sjelljet eshqiptarëve ndaj qenies kombëtare të tyredhe ndaj rrjedhave zhvillimore politiko-ekonomike të gjera, u interesuam përnjohjen e tyre në kushtet, në rrethanat dhenë raportet e reja të zhvillimit demokratiknë ish-shtetet moniste, ku kanë jetuarshumica dërmuese e shqiptarëve. Për këtëqëllim, ndërmorëm një veprimtari tëorganizuar për hulumtimin e qëndrimevedhe të bindjeve të tyre për zgjidhjen emundshme të çështjes shqiptare në raportme sovranitetin e popullit shqiptar dheme integrimet rajonale të viteve të paratë shekullit XXI.

Rëndësia, qëllimi dhe organizimi ihulumtimit4

Vetëdija për çështjen shqiptare dhe përzgjidhjen e saj u identifikua si çështje endërlikuar politike nga shqiptarët, pjesërishtedhe nga të tjerët, varësisht nga shkalla enjohjes së saj dhe e trajtimit të shkaqeve tëlindjes, zhvillimit dhe pasojave të kësajçështjeje. Si e këtillë, çështja shqiptare udallua edhe nga të gjithë ata që janë tëinteresuar për paqe dhe zhvillimin edemokracisë në shtetet e Europës dhe mëgjerë. Pikëpamjet, mendimet dhe qëndrimete njohësve të kësaj çështjeje dhe tëangazhimit të tyre për zgjidhjen e saj janënga më të ndryshmet.

Zhvillimet integruese në shtetet eEuropës dhe në kuadër të BashkësisëEuropiane dhe më gjerë, ushtruan ndikimpozitiv në përshpejtimin e njohjes dhe tëangazhimit të zgjidhjes së kësaj çështjeje.Në kuadrin e zhvillimeve të këtilla dhe tëangazhimeve për zgjidhjen e çështjesshqiptare, njohja e vetëdijes politike të

qarqeve intelektuale, sidomos të atyreshqiptare, ka rëndësi të veçantë. Ngastruktura e vetëdijes polit ike tëshqiptarëve të angazhuar për zgjidhjen eçështjes shqiptare hulumtuam qëndrimete të rinjve shqiptarë ndaj kësaj çështjejedhe zgjidhjes së saj.

Rëndësia e zgjidhjes së çështjesshqiptare për mirëvajtjen e procesevezhvillimore të përgjithshme në EuropënJuglindore dhe më gjerë imponuan nevojëne gjurmimit të faktorëve historikë, politikë,ekonomikë, kulturorë, socialë, psikologjikëetj. të çështjes shqiptare dhe të proceseve etë faktorëve që ndihmojnë për njohjen samë të thellë të vetëdijes kombëtare dhepolitike të shqiptarëve. Ndër këta faktorë,rëndësi të posaçme kanë ata që lidhen mepsikodinamikën e qytetarit të sotëmshqiptar, me vetëdijen e pozitës së tij dhetë kombit shqiptar e të pjesëve të ndara tëtij, sikurse edhe me rolin e tij në njohjendhe në zgjidhjen e kësaj çështjeje. Kjovetëdije është e lidhur me psikodinamikëne tij. Njohja e faktorit psikodaniamik tëqytetarëve shqiptarë është e lidhurkryesisht me qëndrime politike përkuptimin e “çështjes shqiptare” dhemodalitetit e zgjidhjes së saj.

Njohja e këtyre qëndrimeve ka vlerateorike dhe praktike. Vlerat teorike kanë tëbëjnë me zhvillimin e psikologjisë sociale,sidomos me zhvillimin e psikologjisëpolitike. Psikologjia politike ndër shqiptarëtsapo ka lëshuar rrënjët e para. Ky studimmund të jetë ndër të parët e natyrësempirike të njohjes së çështjes shqiptare.Rezultatet e tij do të ndihmojnë përzhvillimin e sociologjisë politike, tëkulturologjisë, të psikologjisë sociale etj.Ndërkaq, vlerat praktike mund tëshfrytëzohen për konceptime të zhvillimitpolitik duke marrë në konsideratë edhe

4 Në organizimin e këtij hulumtimi ndihmë tëveçantë kanë ofruar departamenti i shkencave politiketë Fakultetit të Shkencave Sociale të Universitetit të

Tiranës, departamenti i shkencave politike të FakultetitFilozofik të Universitetit të Prishtinës dhe FakultetiJuridik i Universitetit të Europës Juglindore të Tetovës.

�� 9��

vlerat sociale e drejtimet e tyre, sidomosqëndrimet e rrënjosura të shqiptarëve përçështjen shqiptare.

Duke u nisur nga rëndësia e njohjes sëvetëdijes politike individuale e kolektive tëshqiptarëve të sotëm për zgjidhjen e çështjesshqiptare, përcaktuam objektivin ehulumtimit të qëndrimeve të të rinjveshqiptarë në zgjidhjen e kësaj çështjeje. Kyobjektiv është: të njihen dhe tëidentifikohen qëndrimet e njohësve tëçështjes shqiptare për qasjen objektive tëzgjidhjes së saj ndër shqiptarët e moshësrinore në vitet e para të shekullit XXI nëkushtet dhe në raportet vetintegruese tëshqiptarëve dhe integruese të tyre merrjedhat e popujve të tjerë të Europës.

Rëndësia e njohjes dhe e identifikimittë qëndrimeve politike të çështjes shqiptare,sidomos të qasjes objektive për zgjidhjen edrejtë të saj në kuadrin e raporteve politikedhe të rrjedhave të tyre në shtetet e Europëse më gjerë, është e lidhur me synimin epopujve të Kombeve të Bashkuara, ku këtakanë deklaruar: “Ne, popujt e Kombeve tëBashkuara, të vendosur për të shpëtuargjeneratat e ardhshme…” dhe meqëndrimet e Deklaratës Universale mbitë Drejtat e Njeriut, në pjesën hyrëse tësë cilës është thënë: “…krijimi i botës nëtë cilën njerëzit do të gëzojnë lirinë efjalës, të besimit dhe lirimin nga frika eskamja është proklamuar dëshira më elartë e çdo njeriut”.5

Zbërthimi kuptimplotë i çështjesshqiptare dhe vënia e saj në rrugën e mbarëtë zgjidhjes së saj do të përjashtonte edhegjykimet e rrezikshme, siç ato për “krijimine Shqipërisë së Madhe”, “krijimin e Serbisësë Madhe”, madje, kohët e fundit qarkullonedhe gjykimi për “krijimin e Kosovës sëMadhe”. Për këto shkaqe konsiderojmë sehulumtimi i qëndrimeve politike përçështjen shqiptare dhe për zgjidhjen

paqësore të saj ka rëndësi të shumëfishtë.Njëri ndër faktorët përcaktues të zgjidhjessë çështjes shqiptare ka të bëjë mesubjektivitetin politik të shqiptarëve përzgjidhjen dhe zgjedhjen e fatit të zhvillimittë tyre. Në këtë kuadër, vetëdija politike eshqiptarëve dhe qëndrimet e tyre sot përvetëzhvillim nuk mund të zëvendësohen mevendime të të tjerëve. Për ne shqiptarët,bashkimi kombëtar do të ishte zgjidhja epranueshme për shumicën e shqiptarëve.Mirëpo, ndikimet politike, ekonomike,sociale, kulturore, morale, fetare etj, si dhe“lëvozhga gjeopolitike e krijuar në Ballkan”gjatë rreth një shekulli, kanë shkaktuarndarje dhe zbehje të vetëdijes integruesekombëtare, e cila reflekton qëndrime tëveçanta të pjesëve të kombit të ndarëshqiptar në procesin e zgjidhjes së çështjesshqiptare. E kaluara e popullit shqiptar, etashmja, së bashku me rrjedhat zhvillimoretë shqiptarëve dhe të popujve të tjerë, i japinrëndësi të posaçme njohjes së qëndrimevepolitike për çështjen shqiptare dhe përzgjidhjen e drejtë të saj.

Rëndësia e njohjes së kësaj çështjejedhe e zgjidhjes së saj për shqiptarët dhe përpaqen në vendin e tyre dhe përgjithësishtnë vendet e Europës Juglindore është ndërshkaqet që na nxiti të ndërmarrimhulumtimin e qëndrimeve të të rinjveshqiptarë për çështjen shqiptare.

Subjektet e hulumtimit

U provuan 377 studentë të të dy gjinivetë shkencave politike dhe të shkencavejuridike të Universitetit të Tiranës, tëUniversitetit të Prishtinës dhe tëUniversitetit të Europës Juglindore tëTetovës. Nga ky numër i të provuarve umorën në shqyrtim përcaktimet e 348subjekteve të këtyre mjediseve universitarenë njësitë ose detyrat e formësuara në tekstin

5 Zyra e Komisariatit të Lartë të Kombeve tëBashkuara për të Drejtat e Njeriut, Deklarata

Universale mbi të Drejtat e Njeriut (versioni zyrtar),Kombet e Bashkuara, fq.4.


e tipit të diferencialit semantik, sepse 29sosh u anuluan nga shqyrtimi, kuptohetedhe nga përpunimi i të dhënave të tyre,për shkak të dhënies së përgjigjeve tëpjesshme në pyetjet e parashtruara. Prejdatës 16. 10. 2002 deri më 18. 12. 2002 uprovuan 95 studentë të vitit të parë, të dytëdhe të tretë të shkencave politike tëUniversitetit të Tiranës, 127 studentë tëshkencave politike vitit të parë tëUniversitetit të Prishtinës dhe 126 studentëtë vitit të parë të shkencave juridike tëUniversitetit të Europës Juglindore tëTetovës. Studentët e provuar u përkisnindy gjinive, nga të cilët 137 ishin subjektetë gjinisë femërore dhe 211 subjekte tëgjinisë mashkullore. U përpunuan veçmasqëndrimet e subjekteve të njërës gjini dhetë gjinisë tjetër.

Numri më i madh i subjekteve tëprovuar u përkisnin partive politike tëndryshme, që ishin të organizuara nëShqipëri, në Kosovë dhe në Maqedoni.Numri i partive politike ndër shqiptarëtpërgjithësisht, sikurse edhe ndër subjektete provuara, është relativisht i lartë. Subjektete provuara kanë qenë të organizuar në 37parti politike. Programi i shumë partivepolitike e ka të shënuar nevojën eangazhimit për zgjidhjen e çështjesshqiptare. Në këtë pikëpamje, programet epartive politike ndryshojnë pak ndërmjettyre. Dallimet më të theksuara janë ndërmjetpartive të majta dhe partive të djathta. Përkëtë shkak kemi përpunuar veçmasqëndrimet e anëtarëve të partive të majtadhe qëndrimet e anëtarëve të partive tëdjathta. Mirëpo, ndër subjektet e provuarkishte edhe të papërcaktuar dhe tëpaangazhuar në parti politike. Sikurse përsubjektet e përcaktuara dhe të angazhuarnë parti politike, ashtu edhe për subjektet epapërcaktuara dhe të paangazhuar në partipolitike, të dhënat i përpunuam në tënjëjtën mënyrë. Me këtë rast do tëparaqesim rezultatet e përgjithshme tëkëtij hulumtimi, si dhe rezultatet e veçanta

të secilit mjedis universitar, sikurse edheraportet ndërmjet rezultateve tëpërgjithshme dhe atyre të veçanta.

Përzgjedhja e subjekteve nga rreth 50000 studentë të tre universiteteve tëpërmendura u bë sipas kriterit të njohjes sëkësaj çështjeje, të përcaktimit të tyre përstudim në degët që janë më afër çështjevepolitiko-juridike shqiptare dhe tëgatishmërisë së studentëve dhe tëprofesorëve të departamentit të shkencavepolitike të Fakultetit të Shkencave Socialetë Universitetit të Tiranës, të departamentittë shkencave politike të Fakultetit Filozofiktë Universitetit të Prishtinës dhe tëFakultetit Juridik të Universitetit të EuropësJuglindore të Tetovës. Subjektet kanëardhur për studime nga viset rurale dheurbane të Shqipërisë, të Kosovës dhe tëMaqedonisë. Ndër këta studentë ka pasurtë ardhur edhe nga viset e shqiptarëve tëMalit të Zi, sikurse edhe nga Lugina ePreshevës, por numri i tyre prej 7 vetash kaqenë i vogël në raport me subjektet e visevetë tjera dhe me banorët e këtyre viseve.Subjektet e provuara kanë qenë nga BajramCurri, Bujanovci, Deçani, Delvina,Durrësi, Ferizaj, Gostivari, Gjakova,Gjirokastra, Kaçaniku, Kërçova, Korça,Kuçova, Kukësi, Mitrovica, Ohri, Peja,Presheva, Prishtina, Prizreni, Podujeva,Saranda, Skenderaj, Skrapari, Shkodra,Shkupi, Vau i Dejës, Vitia, Tetova, Tirana,Tropoja dhe Theranda.

Metodat e hulumtimitdhe e përpunimit të treguesve

Për hulumtimin e qëndrimeve tëstudentëve të shkencave politike dhejuridike të tre universiteteve shqiptarezbatuam metodën e diferencialit semantik,përkatësisht të diferencimit kuptimor.Sikurse dimë, diferenciali semantik ështëformë e metodës asociative dhe eshkallëzimit të domethënies së simbolevedhe e qëndrimit të subjekteve ndaj

�� 11��

simboleve emërtuese të domethënieve tëcaktuara. Hapësira semantike e një simboli,sikurse dimë, është hapësirë domethënieshshumëdimensionale. Diferenciali semantikështë teknikë matëse e intensitetit tëqëndrimit të individit ndaj një dimensioniose disa dimensioneve të domethënies sësimbolit të caktuar. Në rastin e hulumtimittë qëndrimeve të studentëve ndajdomethënies e rëndësisë së çështjesshqiptare, simboli provues është termi“çështja shqiptare”. Ky term sintagmor kadomethënie përcaktuese, por ndaj kësajdomethënieje, që lidhet me zgjidhjen e saj,subjektet kanë qëndrime të ndryshme nëpikëpamje të vlerësimit të rëndësisë së sajdhe të veprimtarisë lidhur me zgjidhjen ekësaj çështjeje. Teksti i diferencialit semantikpër çështjen shqiptare u përpilua sipasmodelit të ndarjes së domethënies sësimbolit verbal të shkruar “çështjashqiptare” në pesëmbëdhjetë njësidomethënëse të vendosura vertikalisht dhenë shtatë njësi shtrirëse domethënëse tëvendosura horizontalisht. Pjesa e mesme endarjeve vertikale dhe horizontale i përketshtyllës neutrale, kurse ana e djathtë dheana e majtë e kësaj pjese neutrale është endarë në tre gradientë pozitivë dhe në tregradientë negativë me shkallë intensitetiprej një deri në tri shkallë për secilën nganjësitë domethënëse. Struktura e njësivepyetëse dhe e gradacionit të tyre prejqëndrimit indiferent në tri shkallët e anëspozitive dhe prej qëndrimit indiferent nëtri shkallët negative paraqitet ashtu siç uështë parashtruar studentëve në tabelimine njësive pyetëse të konstruktuara dhe tësistematizuara në atë mënyrë siç janëklasifikuar dhe paraqitur të dhënat nëtabela të veçanta.

Sikurse shihet nga parashtrimi idetyrave të formuluara në pesëmbëdhjetësish, të gjitha detyrat janë të natyrëskonjitive (njohëse) të çështjes shqiptare.Këto i kemi ndarë në tre grupe: 1) detyraqë kanë të bëjnë me njohjen e çështjes

shqiptare; 2) detyra që kërkojnëpërcaktimin e qëndrimit për shkallën eaktualitetit dhe të ndërlikueshmërisë sëçështjes shqiptare; dhe 3) detyra që ipërkasin njohjes së modalitetit të zgjidhjessë çështjes shqiptare nga ana e subjektevetë provuara. Grupit të parë i përkasindetyrat: çështja shqiptare është e njohur - epanjohur nga shqiptarët; e njohur - epanjohur nga fqinjët; dhe e njohur - epanjohur nga institucionet ndërkombëtare,përkatësisht nga Bashkimi Europian dhenga Organizata e Kombeve të Bashkuara.Grupit të dytë i përkasin detyrat: çështjashqiptare është aktuale - nuk është aktuale;dhe është e ndërlikuar - është e thjeshtë.Grupin e tretë të detyrave e përbëjnë ato qëu referohen modaliteteve të zgjidhjes sëçështjes shqiptare; detyrat e grupit të tretëjanë: çështja shqiptare është e zgjidhshme -nuk është e zgjidhshme; e zgjidhshmevetëm nga shqiptarët – e pazgjidhshmevetëm nga shqiptarët; e zgjidhshme megatishmëri të fqinjëve – e pazgjidhshme megatishmëri të fqinjëve; e zgjidhshme mendërmjetësimin e ndërkombëtarëve – epazgjidhshme me ndërmjetësimin endërkombëtarëve; e zgjidhshme meintegrime ekonomiko-politike rajonale – epazgjidhshme me integrime ekonomiko-politike rajonale; kërkon zgjidhje tëdomosdoshme – nuk kërkon zgjidhje tëdomosdoshme; kërkon zgjidhje tëtërësishme – kërkon zgjidhje të pjesshme;kërkon zgjidhje të shpejtë – nuk kërkonzgjidhje të shpejtë; mund të zgjidhet memarrëveshje – nuk mund të zgjidhet memarrëveshje; dhe zgjidhet shkallë-shkallë –nuk mund të zgjidhet shkallë- shkallë.

Secili nga subjektet kishte për detyrëtë përcaktohej me shenjë të veçantë,përkatësisht me shenjën X të vënë nërubrikën përkatëse; këtë shenjë ështëkërkuar ta vënë për njërën nga mundësitë epropozuara për zgjidhjen e çështjesshqiptare nga pesëmbëdhjetë detyrat osenjësitë e parashtruara. Ky përcaktim i tyre


ka treguar qëndrimin e secilit subjekt ndajnjohjes, aktualitetit dhe modaliteteve tëzgjidhjes së kësaj çështjeje. Nivelimi iqëndrimeve shtrihet prej 0 deri në +3dhe prej 0 deri në -3. Të dhënat epërfituara i përpunuam me metodastatistikore dhe në mbështetje të zbatimittë tyre arritëm në rezultate që iparashtrojmë në kapituj të posaëm.

Diferenciali semantik për “çështjenshqiptare”

“Çështja shqiptare” mendoj se është:

Të gjitha subjektet e provuara i janënënshtruar diferencialit semantik në kushte punegati të njëjta dhe duke punuar sipas udhëzimevetë njëjta për të gjithë. Në përpunimin e treguesveindividualë dhe gruporë zbatuam procedurën eshkallës së vlerësimit të qëndrimeve, procedurëne rangimit të treguesve sipas vlerës së tyre,metodën statistikore të përcaktimit të vlerës sëmesme aritmetike, përkatësisht të vlerës M dhemetodën e korrelacionit, ku zbatuam formulëne Spirmanit ose të rangjeve:

3 2 1 0 1 2 3

1 E njohur nga shqiptarët 1 E panjohur nga shqiptarët

2 E njohur nga fqinjët e shqiptarëve 2 E panjohur nga fqinjët e shqiptarëve

3 E njohur nga BE* dhe OKB* 3 E panjohur nga BE* dhe OKB*

4 Aktuale 4 Jo aktuale

5 E ndërlikuar 5 E thjeshtë

6 E zgjidhshme 6 E pazgjidhshme

7 E zgjidhshme vetëm nga shqiptarët 7 S'mund të zgjidhet vetëm nga shqiptarët

8 E zgjidhshme me gatishmëri të fqinjëve të shqiptarëve 8 S'mund të zgjidhet as me gatishmëri

të fqinjëve të shqiptarëve

9 E zgjidhshme me ndërmjetësimin e ndërkombëtarëve 9

S'mund të zgjidhet as me ndërmjetësim të ndërkombëtarëve

10 E zgjidhshme me integrime ekonomiko-politike rajonale 10 E pazgjidhshme me integrime

ekonomiko-politike rajonale

11 "Çështja shqiptare" kërkon medoemos zgjidhje 11

"Çështja shqiptare" nuk kërkon medoemos zgjidhje

12 Kërkon zgjidhje tërësore 12 Kërkon zgjidhje të pjesshme

13 Kërkon zgjidhje të shpejtë 13 Nuk kërkon zgjidhje të shpejtë

14 Mund të zgjidhet me marrëveshje 14 Nuk mund të zgjidhet me marrëveshje

15 Zgjidhet shkallë-shkallë 15 Nuk mund të zgjidhet shkallë-shkallë

Sqarim: BE = Bashkësia Europiane; OKB = Organizata e Kombeve të Bashkuara. Në secilën pyetjemund të jepet vetëm një përgjigje. Përgjigjja duhet të jetë ose pozitive (3, 2, 1) ose negative (1, 2, 3,).Përgjigjja mund të jepet me bindje të nivelit të lartë, të mesëm, të ulët. Bindja e nivelit të lartë shënohet nështyllën 3, e nivelit mesatar në shtyllën 2 dhe e nivelit të ulët në shtyllën 1. Përgjigjja në këto shtyllashënohet me X. Kur individi ka qëndrim indiferent, atëherë ky qëndrim shënohet me X në shtyllën 0.

Ju falënderojmë për mirëkuptimin

�� 13��

Sipas kësaj formule përcaktuamkoeficientin e korrelacionit ndërmjettreguesve të vlerave mesatare të subjektevetë mjediseve të ndryshme universitare tëpartive politike të djathta e të majta. Meqëllim që të lehtësohet shkalla e kuptimittë lëndës së përpunuar, i paraqesim edhegrafikisht treguesit kryesorë tëqëndrimeve polit ike për çështjenshqiptare të subjekteve të provuara.

Përkatësia politike e subjekteve tëprovuara

Përkatësia politike e subjekteve tëprovuara u përcaktua me deklarimin e tyrepër pyetjen “jam” ose “nuk jam anëtar ipartisë politike” të caktuar. Sikurse dimë,partia politike në kuptimin e përgjithshëmtë fjalës, ka interesat politike, qëllimin,detyrat dhe programin e veprimtarisë së saj.Në mbështetje të përcaktimit të qëllimit, tëdetyrave dhe të programit të veprimtarisësë saj, partia politike përcakton raportin esaj ndaj objektivave, rrugëve, mënyrave dhemjeteve të zhvillimit të një shoqërie.Qëllimi, detyrat dhe programi i partivepolitike bashkon grup të madh ose të vogëlindividësh në një organizatë të caktuar.Qytetarët përcaktojnë raportin e tyre ndajpartive politike duke e pranuar programin,duke qenë indiferent ndaj atij programi dhendaj partisë që vepron në mbështetje të atijprogrami ose duke refuzuar programin dhepartinë e organizuar sipas atij programi.

Subjektet e provuara u deklaruan sejanë ose jo anëtarë të ndonjë partie politiketë caktuar. Në këtë mënyrë përftuamtreguesit për përkatësinë politike tësubjekteve të provuara. Sipas këtyretreguesve, subjektet u ndanë në dy kategori:në ata që ishin anëtarë të partive politikedhe në ata që nuk ishin anëtarë të tyre. 206subjekte ishin anëtarë të partive tëndryshme, që vepronin në Shqipëri, nëKosovë dhe në Maqedoni, kurse 142subjekte nuk ishin të anëtarësuar në asnjë

parti politike . Sikurse u tha më lart, nëvendet e subjekteve të provuara vepronin32 parti politike, ku këta ishin tëanëtarësuar. Këto ishin: Partia Socialiste eShqipërisë, Partia Demokratike eShqipërisë, Partia Socialdemokrate, PartiaDemokristiane, Partia Liberale, LidhjaDemokratike e Kosovës, PartiaDemokratike e Kosovës, Aleanca eArdhmërisë së Kosovës, Partia eProsperitetit Demokratik, Partia e AleancësDemokratike, Partia e BashkimitDemokratik për Integrim etj. Sipasobjektivave, detyrave dhe programit edrejtimit të veprimtarisë së tyre, partitëpolitike të subjekteve të provuara ishin partitë majta dhe të djathta. Por, ndër tëprovuarit ka pasur edhe jopartiakë.

Të vështrojmë në fillim treguesit e vlerave,mesatare të qëndrimeve të jopartiakëve

Qëndrimi i subjekteve jopartiake ndaj“çështjes shqiptare”

Nga 142 subjekte të provuara, 40,80për qind e tyre përbënin kategorinë esubjekteve jopartiake. Sikurse të tjerët, edhekëto subjekte ishin të të dy gjinive. Treguesite vlerave mesatare të qëndrimeve të tyre iparaqesim në tabelën e mëposhtme:

��

��


Sipas vlerave mesatare intensiteti mëi lartë i qëndrimeve të jopartiakëve arritishkallën 2, 47, kurse më i ulëti kaintensitet prej 0,39. Duke u nisur ngashkallëzimi i renditjes së qëndrimeve meintensitet më të lartë e duke ardhur teqëndrimet me intensitet më të ulët,përfituam këtë rend të qëndrimeve:

1. Çështja shqiptare kërkon zgjidhjetë domosdoshme.

2. Kjo është e zgjidhshme mendërmjetësimin endërkombëtarëve.

3. Është e njohur nga shqiptarët.4. Kërkon zgjidhje të tërësishme.5. Mund të zgjidhet me marrëveshje.6. Është e ndërlikuar.7. Është aktuale.8. E njohur nga BE dhe OKB.9. E zgjidhshme me integrime

ekonomiko-politike rajonale.10. Zgjidhet shkallë-shkallë.11. Kërkon zgjidhje të shpejtë.12. Është e zgjidhshme.13. E njohur nga fqinjët.14. e Zgjidhshme me gatishmëri të

fqinjëve.15. E zgjidhshme vetëm nga

shqiptarët.

Duke marrë për bazë treguesin e vlerësmesatare të qëndrimeve të të gjithasubjekteve ndaj kësaj norme, intensiteti iqëndrimeve të subjekteve jopartiakëparaqitet në tabelën e mëposhtme:

Rangu:1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15Norma:11 12 9 1 5 14 13 4 3 6 15 10 2 8 7Subjekt jopartiak:11 9 1 12 14 5 4 3 10 15 13 6 2 8 7Ndryshimi:0 3 8 -11 -9 9 11 1 -7 -9 2 4 0 0 0

Këto raporte i paraqesim në grafikune mëposhtëm:

Përpos qëndrimeve 1, 13, 14 dhe 15,që përputhen me normën, njëmbëdhjetëqëndrimet e tjera kanë ndryshime niveleshtë ndryshme nga norma. Koeficienti ikorrelacionit është llogaritur në të njëjtënmënyrë sikurse edhe në rastet e tjera: 0,01.Ky koeficient tregon se ndërmjet normësqë qëndrimeve dhe qëndrimeve tësubjekteve jopartiake ekziston ndërlidhje edrejtimit të kundërt, e drejtimit negativ.

Diskutim

Qëndrimet me shkallë të lartëndryshimi nga qëndrimet normë janë:

1. “Çështje shqiptare kërkon zgjidhjetë tërësishme” – ky qëndrim sipas normëszë vendin 2, kurse sipas vlerësimit tësubjekteve jopartiake qëndrimi i përmendurzë pozicionin 9.

2. “E zgjidhshme me ndërmjetësimine ndërkombëtarëve” - sipas normës kapozicion 4, kurse sipas jopartiakëve kapozicion 1.

3. Ky qëndrim, përkatësisht qëndrimi1 sipas normës zë pozicionin 4, sipasjopartiakëve ky qëndrim ka pozicion 12.

4. “Mund të zgjidhet me marrëveshje”zë pozicionin 5, kurse te jopartiakët zëpozicionin 14; pozicionin 6 sipas normëse ka qëndrimi “Mund të zgjidhet memarrëveshje”, kurse ky qëndrim tejopartiakët zë vendin 5.

�� 15��

5. “Është çështje aktuale”, sipas normëska vendin 13, kurse sipas jopartiakëve zëvendin 4; qëndrimi “E zgjidhshme meintegrime ekonomiko-politike rajonale”,sipas normës zë vendin 3, kurse tejopartiakët zë pozicionin 10.

6. “E njohur nga shqiptarët” kapozicionin 1 sipas normës, kurse tejopartiakët zë pozicionin 12.

6. “Zgjidhet shkallë-shkallë”, sipasnormës ka pozicionin 6, kurse sipasjopartiakëve zë pozicionin 15.

7. “Kërkon zgjidhje të tërësishme” kapozicionin 2 sipas normës, kurse tejopartiakët ky qëndrim ka pozicionin 4 etj.

Pra, ndryshimet në strukturën eqëndrimeve, që renditen sipas rangjeve, janëtë mëdha kur krahasohen treguesit vleravemesatare të të gjitha subjekteve të provuaradhe të atyre që nuk kanë përkatësi partiake.

Qëndrimet e të sprovuarvenga partitë e djathta dhe ngapartitë e majta shqiptare

Nga numri i përgjithshëm isubjekteve të sprovuara, 206 prej tyre janëtë anëtarësuar në parti polit ike tëndryshme. Këta i kemi ndarë në dygrupe: a. subjekte të partive të djathta; b.subjekte të partive të majta.

a. Subjektet e partive të djathta dheqëndrimet e tyre ndaj “çështjes shqiptare”.

Nga të sprovuarit, 107 veta janëanëtarë të partive të djathta. Sikurse të tjerët,edhe këta janë nga radhët e dy gjinive: 50subjekte të gjinisë femërore dhe 57 të gjinisëmashkullore. Të gjithë i janë nënshtruarvullnetarisht sprovës me anë të diferencialitsemantik, të cilin e kemi zbatuar në tënjëjtën mënyrë, sikurse edhe tek të tjerëtPas grumbullimit të përgjigjeve, ndarjes,sistemimit dhe përpunimit të tyre kemipërfituar këto vlera mesatare, që i paraqesinnë tabelën e mëposhtme:

Intensiteti i qëndrimeve të subjektevetë partive të djathta shtrihet prej 2,86 deri0, 71. Mirëpo, duke përjashtuar treguesit evlerave mesatare maksimale dhe minimaletë qëndrimeve, ngase këto janë të ranguaranë të njëjtën shkallë, sikurse edhe ato të tëgjitha subjekteve të tjerë, shtrirja e tyre ështëprej 2,86 deri në 0, 71. Dimensioni shtrirësi intensitetit të qëndrimeve të këtyresubjekteve, sikurse shihet, është i gjerë.Intensitetit të nivelit më të lartë i përketqëndrimi: “Çështja shqiptare kërkon zgjidhjetë domosdoshme”, kurse qëndrimi meintensitet shumë të ulët është: “Çështjashqiptare është e zgjidhshme vetëm ngashqiptarët.” Ky qëndrim ka shkallën më tëlartë të pamundësisë së zgjidhjes së kësajçështjeje nga vetë shqiptarët dhe përbënnormën e përgjithshme të këtij qëndrimi. Nëkëto nivele të intensitetit të qëndrimeverangimi i vlerave mesatare të subjekteve tëpartive të djathta nuk ndryshon nga subjektete tjera. Mirëpo, përbrenda këtyre kufijve udalluan ndryshime nivelesh relativisht të lartatë intensitetit të këtyre subjekteve.

Diskutim

Qëndrimet me intensitet të bindjes mëtë lartë, përkatësisht të bindjes së plotë, janë

��


shtatë. Këto qëndrime janë: 11, 12, 9, 1,13, 14 dhe 6. Po ashtu edhe numri iqëndrimeve me intensitet bindës dhe mesatarështë shtatë. Këto janë qëndrimet: 3, 5, 4,10, 8, 2, 15 dhe 8. Ndërkaq, qëndrimi 7 ipërket intensitetit shumë të ulët tëqëndrimeve. Në këtë nivel raportesh gjendenvlera mesatare të qëndrimeve të femrave dhetë meshkujve të kësaj partie, sepse shkalla ekorrelacionit të treguesve të tyre ështëjashtëzakonisht e lartë (ro = 0,99).

b. Subjektet e partive të majta dheqëndrimet e tyre ndaj “çështjes shqiptare”

Nga subjektet e provuara, 99 prej tyrejanë të partive të majta shqiptare. Pas zbatimittë diferencialit semantik te këto subjekte ,duke zbatuar të njëjtat metoda të mbledhjes,sistemimit, klasifikimit dhe përpunimit tëtreguesve individualë, përfituam vleramesatare të posaçme për qëndrime ndaj“çështjes shqiptare” nga ana e subjekteve tëpartive të majta. Treguesit e këtyre vlerave iparaqesim në tabelën e mëposhtme:

Treguesit e vlerave mesatare tëqëndrimeve të subjektet e partive të majta,për nga intensiteti i tyre, shtrihen prej 2,65deri në 0,10. Shtatë qëndrime i përkasinnivelit të bindjes së lartë, gjashtë nivelit

mesatar të bindjes dhe dy nivelit të ulët dheshumë të ulët të bindjes. Nivelit tëqëndrimeve me vlera mesatare të bindjessë lartë i përkasin qëndrimet 12, 5, 13, 9, 8dhe 1; nivelit mesatar i përkasin qëndrimet4, 6, 10, 11, 3 dhe 2, kurse nivelit të ulët ipërkasin qëndrimet 8 dhe 7. Koeficienti ikorrelacionit ndërmjet treguesve të femravedhe të meshkujve prej 0,99 tregon përnivelin shumë të lartë të ndërlidhjesndërmjet këtyre treguesve.

Diskutim

Duke lënë mënjanë treguesit eqëndrimeve me intensitet maksimal dheminimal, përkatësisht vlerat e qëndrimeve11 dhe 12, sikurse edhe ato 7 e 8, që janëtë përbashkët për të gjithë subjektet eprovuara, treguesit e vlerave mesatare tëqëndrimeve të tjera sillen prej 2, 33 deri në0, 10. Përbrenda këtyre kufijve dallohenkëta tregues të vlerave mesatare tëqëndrimeve me bindje të lartë: (11, 12), 5,13, 9, 1 dhe 14 . Të nivelit mesatarë janëkëta tregues: 4, 6, 10, 15, 2 dhe 3. Treguesite vlerave mesatare me bindje të ulët dheshumë të ulët të qëndrimeve janë: (8 dhe7). Por, edhe përbrenda këtyre treguesvedallohen shkallë të ndryshme tëvariabilitetit, ku kapërcimet e treguesve prejatyre që emërtojnë qëndrime bindjesh tëlarta, në qëndrime bindjesh mesatare dhenë ato të ulëta dallohen me vështirësi.Kështu, qëndrimi 14 (“Mund të zgjidhetme marrëveshje”), që i takon grupit tëqëndrimeve me bindje të nivelit të lartë,ndërlidhet me qëndrimin 4 (“Çështjashqiptare është aktuale”), që i takon grupittë qëndrimeve me bindje mesatare.

Raporti ndërmjet treguesve të partivepolitike të djathta dhe atyre të majta

Ndërmjet treguesve të vlerave mesataretë qëndrimeve të subjekteve të partive tëdjathta dhe të atyre të partive të majta

��

�� 17��

presim të shfaqet një shkallë e caktuar endërlidhjes. Kjo shkallë do të na tregojënivelin e angazhimit të përcaktimeve dhetë qëndrimeve të partive të djathta dhe tëmajta ndaj çështjes së përbashkët dhe tërëndësishme për të gjithë shqiptarët. Saështë niveli i këtij raporti? Si janë tëndërlidhura qëndrimet e njërës parti meqëndrimet e partisë tjetër tek të provuarit epjesëtarëve të tyre? Këto raporte do tëprovojmë t’i njohim duke zbatuarprocedurën e vlerësimit të treguesve dheduke kërkuar koeficientin e korrelacionitndërmjet treguesve të vlerave mesatare tëqëndrimeve të deklaruara nga subjektet eprovuara të pjesëtarëve të partive të djathtae të atyre të majta. Për përcaktimin e këtyreraporteve treguesit e vlerave mesatare irenditëm sipas shkallës së madhësisë së tyre.Duke vepruar në këtë mënyrë, përpiluamtabelën e krahasimit të treguesve të të dygrupeve të subjekteve me përkatësi politiketë djathtë dhe të majtë. Këtë e tregonpasqyra e mëposhtme, ku me Td janëemërtuat treguesit e subjekteve të partivetë djathta dhe me Tm treguesit e subjektevetë partive të majta.

Treguesit e partive të djathta(Td) dhetreguesit e partive të majta (Tm)

Rangu:1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Td:11 12 9 1 13 14 6 3 5 4 10 2 15 8 7 Tm:11 12 5 13 9 1 14 4 6 10 15 3 2 8 7Ndryshimi:0 0 4 -12 4 13 - 8 - 1 -1 - 6 - 5 -1 13 0 0

Ndërmjet treguesve të vlerave mesataretë subjekteve të partive të djathta e të atyretë partive të majta ekziston raportndërlidhës. Ky raport është 0, 14. Një raporti tillë ka drejtime të kundërta: deri satreguesit e vlerave mesatare të subjektevetë djathta rriten, treguesit e të njëjta vlerave

te subjektet e partive të majta zvogëlohen;ndërkaq, niveli i ndërlidhjes së tyre prej 0,014 është shumë i ulët. Katër treguesitskajorë, përkatësisht treguesit e rangut 1 e2 dhe treguesit e rangut 14 e 15, që përbëjnërreth 26% të treguesve, janë identikë, kursetë gjithë treguesit e tjerë, përkatësisht 11prej tyre ose rreth 74% të treguesve,ndryshojnë njëri nga tjetri. Ndryshimi silletprej 13 deri në 1. këtë ndryshim e ilustronparaqitja grafike e treguesve.

Diskutim

Ndryshimet më të mëdha ndërmjettreguesve të këtyre qëndrimeve janëparaqitur në pozicionin e qëndrimit tërangut 6, ku dallimi ndërmjet treguesve tënjërës dhe tjetrës parti është 13 pikë. Përtreguesit e subjekteve të partive të djathtanë këtë pozicion është vendosur qëndrimi“Çështja shqiptare mund të zgjidhet memarrëveshje”, kurse ata të partisë së majtëkëtë pozicion e kanë rezervuar përqëndrimin “Është e njohur nga shqiptarët”.Pozicionin 13 të treguesve të subjekteve tëpartive të djathta e zë qëndrimi “Zgjidhetshkallë-shkallë”, kurse ai i subjekteve tëpartive të majta këtë pozicion ia ka kushtuarqëndrimit “E njohur nga fqinjët eshqiptarëve”. Për 12 pikë dallimi gjendenqëndrimet në rangun 4, ku për djathtistëtështë vendosur qëndrimi “Është e njohurnga shqiptarët”, kurse për majtistët këtëpozicion e ka qëndrimi “Kërkon zgjidhjetë shpejtë”. Më pas, për 8 pikë dallimi


gjenden treguesit e dy grupeve të subjektevepartiake në rangun 7. Në këtë rang përdjathtistët është vendosur qëndrimi “Ështëe zgjidhshme”, kurse për majtistë këtë range ka qëndrimi “Çështja shqiptare mund tëzgjidhet me marrëveshje” , kurse këtëpozicion për majtistët e ka qëndrimi “Ështëe njohur nga shqiptarët”. Pozicionin 3rangor për djathtistët e zë qëndrimi “Ështëe zgjidhshme me ndërmjetësimin endërkombëtarëve”, kurse për majtistët këtëpozicion e zë qëndrimi “Është endërlikuar”. Në këtë pozicion dallimindërmjet treguesve të dy partive është 4.Po ashtu, kjo distancë ndërmjet treguesvegjendet edhe në rangun 5 të qëndrimeve.Në këtë rang djathtistët kanë vendosurqëndrimin “Kërkon zgjidhje të shpejtë”,kurse majtistët qëndrimin “Është ezgjidhshme me integrime ekonomiko-politike rajonale. Mund të zgjidhet memarrëveshje”. Pozicionin 10 për djathtistëte ka qëndrimi “Është çështje aktuale”,kurse për majtistët këtë pozicion e zëqëndrimi “E zgjidhshme me integrimeekonomiko-politike rajonale”. Pozicionin11 për djathtistët e zë qëndrimi “Ezgjidhshme me integrime ekonomiko-politike rajonale”, kurse për majtistët këtëpozicion e zë qëndrimi “Kërkon zgjidhjetë shpejtë”. Dallimet e treguesve tëqëndrimeve të tjera janë më të vogla,sepse qëndrimi i të njëjtit rang ndryshonnga qëndrimi tjetër për një pikë.

Sikurse vërehet nga krahasimi iqëndrimeve të të njëjtit rang, shkalla emospërputhjes ndërmjet treguesve tëqëndrimeve të subjekteve të partive tëdjathta dhe të atyre të partive të majtaështë më e madhe se ajo e qëndrimeveqë përputhen.

Mirëpo, raporti ndërmjet treguesve tëvlerave mesatare të qëndrimeve të dysubjekteve politike është njëri lloj i raportit.Lloji tjetër ka të bëjë me treguesit eqëndrimeve të subjekteve të secilës parti metreguesit “normë”, përkatësisht me treguesit

e përgjithshëm të qëndrimeve të të gjithasubjekteve të provuara. Këtë raport eparaqesim më poshtë.

Raporti ndërmjet treguesve “normë”dhe treguesve të subjekteve të partivetë djathta

Sikurse e kemi përmendur më lart,treguesit “normë” janë treguesit e vleravemesatare të qëndrimeve të të gjithësubjekteve të provuara. Ndaj këtyretreguesve, treguesit e qëndrimeve tësubjekteve të secilës parti kanë raporte tëposaçme. Çfarë janë këto raporte ndërmjettreguesve “normë” dhe treguesve tëqëndrimeve të subjekteve të partive tëdjathta? Këtë raport provojmë tazgjidhim me ndihmën e treguesve nëtabelën e mëposhtme, ku me Tnshënohen treguesit “normë”, kurse me Tdtreguesit e qëndrimeve të subjekteve tëpartive të djathta:

Rangu:1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15Tn:11 12 9 1 5 14 13 4 3 6 15 10 2 8 7Td:11 12 9 1 13 14 6 3 5 4 10 2 15 8 7Ndryshimi:0 0 0 0 - 8 0 7 1 -2 2 5 8 -13 0 0

Nga treguesit e 15 qëndrimeve, 7 prejtyre ose gati 47% qëndrojnë në raportkonsonant të plotë ndërmjet tyre. Këto janëqëndrimet e rangut 1, 2, 3, 4, 6, 14 dhe15. Ndërkaq, 8 tregues të këtyreqëndrimeve ose rreth 53% e tyre janë nëraport mospërputhjeje nivelesh të ndryshme.Këto qëndrime gjenden në rangun 5, 7, 8,9, 10, 11 dhe 12. Duke u nisur ngandryshimet më të mëdha e duke ardhur nëato më të vogla, dallohet kjo renditje endryshimeve rangore: në rangun 13 (-13), 5(-8), 12 (8), 7 (7), 11 (5), 9 (-2), 10 (2) dhe8. Këtë e ilustron grafiku i mëposhtëm:

�� 19��

(1). Koeficienti i korrelacionitndërmjet treguesve të këtyre dy grupevetë subjekteve të provuara është 0,46. Kytregon ndërlidhjen pozitive ndërmjettyre, por shkalla e kësaj ndërlidhjeje ështëe nivelit të mesëm, madje e nivelit tëmesëm të fortë.

Diskutim

Mospërputhja me e lartë ndërmjettreguesve “normë” ose të atyre të vleravemesatare të përgjithshme të qëndrimevedhe të të njëjtave vlera të qëndrimeve tësubjekteve të partive të djathta u treguanë rangun 13, 5, 12, 7, 9, 10 dhe 8. Këtojanë qëndrimet e subjekteve djathtiste, qëndryshojnë nga norma e përbashkët:qëndrimi “Zgjidhet shkallë-shkallë” zëpozicioni 13 te majtistët, kurse sipasnormës ky qëndrim zë pozicionin 11,ndërsa pozicionin 13 e zë qëndrimi “Enjohur nga fqinjët e shqiptarëve”;qëndrimi “Kërkon zgjidhje të shpejtë” kapozicion 5, kurse i njëjti qëndrim mbulonpozicion 7, ndërsa sipas normës zëpozicionin 5; qëndrimi “E zgjidhshme”te djathtistët zë vendin 12, kurse i njëjtiqëndrim sipas normës zë vendin 10,ndërkaq vendin 12 e zë qëndrimi “Ezgjidhshme me integrime ekonomiko-polit ike rajonale”; qëndrimi “Ezgjidhshme me integrime ekonomiko-politike rajonale”, sipas djathtistëve zëvendin 11, kurse i njëjti qëndrim sipasnormës zë vendin 12, ndërkaq vendin 11

e zë qëndrimi “Zgjidhet shkallë-shkallë”;qëndrimi “Është çështje e ndërlikuar” tedjathtistët zë vendin 9, kurse i njëjti sipasnormës zë vendin 5, ndërkaq vendin 9 ezë qëndrimi “E njohur nga BE dheOKB”; qëndrimi “Është çështje aktuale”te djathtistët ka rangun 10, kurse i njëjtisipas normës mbulon pozicionin rangor8, ndërkaq rangun 10 të qëndrimeve sipasnormës e mbulon qëndrimi “Ezgjidhshme”; qëndrimi i djathtistëve “Enjohur nga BE dhe OKB” zë vendin 8 tërangimit të qëndrimeve, kurse i njëjtiqëndrim zë vendin 9 sipas normës,ndërkaq vendin 8 e mbulon qëndrimi inormës “Është çështje aktuale”.

Sipas kësaj strukture të raporteve tëqëndrimeve të subjekteve të partive tëdjathta dhe të treguesve-normë tëqëndrimeve, te djathtistët dominojnëqëndrimet konjitive ndaj qëndrimeve medimension më të madh veprues.

Raporti ndërmjet treguesve “normë”dhe treguesve të subjekteve tëpartive të majta

Ndryshimet ndërmjet treguesve tëpozicioneve të qëndrimeve dallohen edhendërmjet treguesve “normë” dhetreguesve të partive politike të majta.Këto dallime vërehen nga pamja e këtyretreguesve në tabelën e mëposhtme:

Rangu:1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15Tn:11 12 9 1 5 14 13 4 3 6 15 10 2 8 7Tm:11 12 5 13 9 1 14 4 6 10 15 3 2 8 7Ndryshimi:0 0 4 -12 -4 13 -1 0 -3 -4 0 7 0 0 0

Në pozicion rangor të treguesve 1,2, 8, 11, 13, 14 dhe 15, treguesit e vleravemesatare të qëndrimeve të majtistëve dheato të normës janë identike. Pozicionet


identike përbëjnë rreth 47% të treguesvetë të gjitha qëndrimeve. Mirëpo, në 8pozicionet rangore të tjera ose në 53%të të gjitha pozicioneve të treguesvendryshojnë pozicionet e qëndrimeve tëmajtistëve nga pozicionet “normë” osenga pozicionet e përbashkëta të vleravemesatare të të gjitha subjekteve tëprovuara. Në këtë pikëpamje, treguesit eqëndrimeve të partive të djathta nukndryshojnë nga treguesit e qëndrimevetë partive të majta. Shkalla e ndërlidhjesose koeficienti i korrelacionit ndërmjettreguesve të të gjitha subjekteve tëprovuara, përkatësisht ndërmjettreguesve “normë” dhe treguesve tëmajtistëve është 0,25. Ky koeficienttregon se ndërmjet treguesve tëqëndrimeve të përbashkëta, përkatësishttë qëndrimeve “normë” dhe të treguesvetë qëndrimeve të subjekteve të partivetë majta ekziston ndërlidhje pozitive,por shkalla e kësaj ndërlidhjeje është enivelit të ulët. Në këtë pikëpamje ekzistonndryshimi i niveleve të ndërlidhjeve tëndryshme ndërmjet treguesve “normë” tëqëndrimeve të subjekteve të partive tëdjathta (ro = 0,46) dhe treguesve tëpart ive të maj ta (ro = 0,25) . Kyndryshim i niveleve të ndërlidhjevetregon se ndërmjet qëndrimeve tëpërbashkëta dhe të qëndrimeve tësubjekteve të partive të djathta ndërlidhjaështë e nivelit të mesëm.

Pozicionet rangore të treguesve tëqëndrimeve “normë” dhe të subjektevetë partive të majta janë pozicione tëndryshueshme. Sipas nivelit tëndryshimit të rangjeve të treguesve, këtadallohen në këto pozicione rangore: 6,4, 12, 5, 10, 3, 9 dhe 7. Ndërkaq,ndryshimet e niveleve më të larta janë tekëto rangje: 13, 5, 12, 7, 9, 10 dhe 8.

Raportin ndërmjet treguesve“normë” dhe treguesve të partive tëdjathta e atyre të partive të majta eparaqesim grafikisht më poshtë:

Diskutim

Ku është ndryshimi në strukturën eqëndrimeve ndërmjet pozicionit tëqëndrimeve të përbashkëta dhe pozicionittë qëndrimeve të subjekteve të partive tëmajta? Duke u nisur nga ndryshimet eshkallës më të lartë dhe duke arritur deri nëndryshime me shkallë më të ulët, përftohetkjo strukturë e qëndrimeve ndryshuese:qëndrimi “Zgjidhet shkallë-shkallë”, sipasdjathtistëve zë vendin 13. “Është e njohurnga shqiptarët”, sipas treguesve tëmajtistëve ka pozicionin rangor 6, kursesipas normës ky qëndrim zë pozicionin 4,ndërsa pozicionin 6, sipas normës, embulon qëndrimi “Mund të zgjidhet memarrëveshje”; qëndrimi “Kërkon zgjidhjetë shpejtë” ka pozicion rangor 4, kurse tenorma ky qëndrim ka pozicion 13, ndërsasipas normës i njëjti qëndrim ka pozicionin7, ndërkaq pozicionin 4 sipas normës embulon qëndrimi “E njohur ngashqiptarët”; qëndrimi “Është e njohur ngaBE dhe OKB” ka pozicion rangor 3 temajtistët, kurse këtë pozicion e zë, sipasnormës, qëndrimi “E zgjidhshme meintegrime ekonomiko-politike rajonale”.Majtistët konsiderojnë se qëndrimi “Ezgjidhshme me ndërmjetësimin endërkombëtarëve zë vendin 9, mirëpo, sipasnormës, ky qëndrim zë vendin r, ndërsapozicionin 5 e zë qëndrimi “Është endërlikuar”; qëndrimi “Është e zgjidhshmeme integrime ekonomiko-politike rajonale”,për majtistë duhet të zërë pozicionin rangor

�� 21��

10, kurse sipas normës ky qëndrim duhettë zërë vendin 12, ndërkaq vendin 10 sipasnormës e zë qëndrimi 12; qëndrimi “Endërlikuar”, sipas majtistëve zë vendin 3,kurse sipas normës ky qëndrim zë vendin5, ndërsa vendin 3 e zë qëndrimi “Ezgjidhshme me ndërmjetësimin endërkombëtarëve”; qëndrimi “Ezgjidhshme”, për majtistë zë vendin 9, kursesi normë ky qëndrim zë vendin 6, ndërsavendin 9 sipas normës e zë qëndrimi “Enjohur nga BE dhe OKB” dhe, më në fund,

qëndrimi “Mund të zgjidhet memarrëveshje”, sipas majtistëve zë vendin 14,kurse sipas normës këtë vend e zë qëndrimi“Kërkon zgjidhje të shpejtë”. Ndryshimetmë të mëdha ndërmjet qëndrimeve tësubjekteve të partive të majta dheqëndrimeve “normë” dallohen në natyrënose në përmbajtjen e qëndrimeve:qëndrimet e subjekteve të partive të majtatregojnë prirjen e qëndrimeve aktive, e cilambulon prirjen e qëndrimeve pasive, qëkanë më tepër natyrë konjitive.


Debati midis I. Kadaresë6 dhe R.Qoses7 rreth identitetit tëshqiptarëve, në thelb, ishte

produktiv. Sepse ai ftoi qarqet intelektualeqë të jepnin ndihmesën e tyre në lidhje mepërputhjen ose, në të kundërt,mospërputhjen midis identitetit kombëtarshqiptar me identitetin kulturor evropian.Kjo është një temë mjaft aktuale, sidomoskur Shqipëria ka bërë marrëveshjen e parëserioze me BE-në, ndërsa Kosova është nëprag të njohjes së pavarësisë së saj. Pordebati mbi identitetin u shndërrua në njëdebat proliks mediatik, madje edhe tëmërzitshëm. Sepse të dy akademikët tanë,dy pena të shquara të kulturës shqiptare,nuk kanë debatuar në një fushë që është “etyrja”. Tema e identitetit nuk i përket fushëssë letërsisë, rrjedhimisht as kritikës letrare.Ajo u takon disa disiplinave të ndryshme tëmarra bashkërisht – historisë, sociologjisë,filozofisë, etnologjisë, kulturës, edhegjuhësisë. Si rrjedhim, identiteti kombëtarshqiptar, i cili në thelb është një identitetkulturor, nënkupton vetira apo tipare qëndryshojnë nga ato të kombeve të tjera, siç

janë gjuha, trashëgimia historike, kulturapopullore, mentaliteti shoqëror, e drejtazakonore, mënyra e jetesës, aspiratat politikedhe, në disa momente historike, edhe feja.Por duket se debati mbi identitetin doli ngashtrati shkencor. Kjo lidhet sa meperceptimin jo të saktë për apelativin identitet,aq edhe me njohjen e historisë së popullitshqiptar, në veçanti dhe të Evropës, nëpërgjithësi. Pa pretenduar se, në këtë trajtesëtë shkurtër8 do t’a shterrojmë problemin eidentiteteve, do të orvatemi të ndihmojmësadopak në ndriçimin e kësaj teme.

Mbi identitetin evropian të shqiptarëve

Debati rreth identitetit evropian tëshqiptarëve mund të vihet në hulli tëdrejtë, vetëm pasi t’i përgjigjemi pyetjes:çfarë kuptojmë me identitet? Për të kaluartek pyetja tjetër: çfarë kuptojmë meidentitet shqiptar? Për të arritur pastajtek pyetja e fundit: çfarë kuptojmë meidentitet evropian?

Në vështrim të përgjithshëm, meidentitet nënkuptojmë veçantitë apo tiparet

Botimet Toena.8 Një trajtim më të plotë autori ka bërë në librin

e tij “Identiteti kombëtar dhe çështje të tjera”(Ndërhyrje në debatin Ismail Kadare-Rexhep Qose),Tiranë 2006: Edisud.

6 Shih sidomos, Ismail Kadare “Identiteti evropiani shqiptarëve” (sprovë), Tiranë, 2006: Onufri

7 Shih sidomos, Rexhep Qosja “Realiteti ishpërfillur” (Vështrim kritik mbi pikëpamjen e IsmailKadaresë për identitetin shqiptar), Tiranë, 2006:


IDENTITETI KOMBËTAR, FEJA DHE QYTETËRIMI

KRISTO FRASHËRI - Akademia e Shkencave të Shqipërisë

�� 24 Identiteti kombëtar, feja dhe qytetërimi

që ka një send, të cilat nuk ndeshenbashkërisht në sendet e tjera. Në gjirin eshoqërisë njerëzore çdo hallkë e saj kaidentitetin e vet, i cili mund të jetë fizik,moral, kulturor, juridik e politik. Kështupër shembull, njeriu, qenia bazë e shoqërisënjerëzore, burrë ose grua qoftë, ka si tiparthemelor identitetin fizik, në vështriminantropologjik, pra veçori thjesht personaleqë nuk ndeshen të gjitha së bashku tekqeniet e tjera: emri, mbiemri, vendlindja,datëlindja, atësia, amësia, seksi, lartësiatrupore, ngjyra e lëkurës, e flokëve, e syve,defektet fizike dhe kohët e fundit shenjat egishtërinjve ose shenjat biometrike. Në tënjëjtën kohë po ajo qenie njerëzore ka edheidentitetin e vet kulturor e qytetar, me tëcilin nënkuptohen: gjuha amtare, arsimi ikryer, përkatësia etnike, qytetaria shtetërore,në disa raste (por jo kurdoherë) edhepërkatësia fetare etj, të cilat edhe pse janëpërkatësi personale, nuk hyjnë në qerthulline identitetit të mirëfilltë, mbasi ndeshenedhe në qenie të tjera të shoqërisë njerëzore.

Në hallkat e tjera të shoqërisë njerëzoresiç janë: bashkësia familjare, bashkësiafshatare, bashkësia qytetare, bashkësiakrahinore, bashkësia kombëtare – identitetete tyre fizike vijnë duke u zbehur, kurse nëplan të parë spikatin identitetet e tyrekulturore dhe qytetare.

Megjithatë, ka raste kur përkatësiafetare është përfshirë në identitetin familjar,fshatar, qytetar, krahinor dhe kombëtar, sipër shembull tek polakët (të gjithë katolikë),ose te grekët (të gjithë ortodoksë), ose teturqit (të gjithë myslimanë), ose te izraelitët(të gjithë hebrej). Por ka raste kur përkatësiafetare nuk përfshihet jo vetëm në identitetinkombëtar (si p.sh. tek gjermanët, të ndarënë protestantë dhe katolikë, apo tekshqiptarët të ndarë në synitë, bektashinj,ortodoksë, katolikë), por as në identitetinfamiljar siç e ndeshim për shembull, sidikur, tek familjet laramane të Lurës, kunjëri vëlla ishte mysliman dhe tjetri katolik,pa qenë nevoja të përmendim familjet mikse

nga pikëpamja fetare të ditëve tona.Çdo komb përfaqësohet me

identitetin e vet kombëtar, i cili në thelb ështënjë identitet kulturor dhe qytetar, mekomponentë të tillë siç janë gjuha e banorëve,trashëgimia historike, kultura popullore,mentaliteti shoqëror, mënyra e jetesës, e drejtae pashkruar, por siç u tha dhe siç do tështjellohet më hollësisht më tej, jo feja.

Deri këtu, dinamika e problemit duketsikur shkon vaj. Por, kur rrekemi tëpërvijëzojmë identitetin evropian, problemindërlikohet. Lind pyetja: A ka Evropaidentitet fizik dhe identitet kulturor eqytetar? Nëse po, si mund të përvijëzohenkëto dy identitete?

Identitetin f izik të Evropës epërcaktojnë gjeografia fizike e hapësirëssë saj dhe kombet ose shtetet që bëjnë pjesënë të. Nga kjo pikëpamje, identiteti fizik iEvropës ndryshon jo vetëm nga ai ikontinenteve të tjerë, por edhe nga ai ikombeve që bëjnë pjesë në të, të cilët janë nëraport me kontinentin si pjesa me të tërën.

Ndryshe qëndron puna me identitetinkulturor dhe qytetar. Evropa është njëkontinent i përbërë nga një mori kombesh,të cilët dallohen midis tyre nga gjuhaamtare, pozicioni gjeografik, trashëgimiahistorike, kultura popullore, mënyra ejetesës, mentaliteti shoqëror, e drejta epashkruar ose legjislacioni në fuqi, etj. Sirrjedhim Kontinenti Evropian nuk ka njëidentitet kulturor dhe qytetar të përcaktuar.Ai përbëhet nga një larmi identiteteshkulturore dhe qytetare kombëtare, nga tëcilët asnjëri nuk mund ta përfaqësojëidentitetin kulturor dhe qytetar tëkontinentit. Edhe në këtë rast, identitetikulturor dhe qytetar i çdo kombi evropianështë në raport me atë që do të ishteidentiteti kulturor evropian, si pjesa me tëtërën. Shkurt, Evropa si kontinent nuk kaasnjë identitet të mirëfilltë kulturor e qytetartë saj. Nëse nga kjo pikëpamje duhet tëflasim për një identitet të mirëfilltë kulturore qytetar evropian, këtë duhet ta kërkojmë

�� 25��

tek larmia e identiteteve kulturore e qytetaretë kombeve që jetojnë në gjirin e saj, pratek mungesa e një identiteti të mirëfilltëevropian. Nëse është kështu lind pyetja:Çfarë nënkuptojnë Ismail Kadareja dheRexhep Qosja kur flasin për identitetinevropian të shqiptarëve? Se çfarënënkuptojnë nuk është fort e qartë.

Debati mbi identitetin “evropian” tëshqiptarëve u gozhdua pas peshës që ushtronfeja në identitetin kombëtar të shqiptarëvedhe me dëmin që i ka sjellë këtij identitetifeja islame në veçanti dhe sundimi osman nëpërgjithësi. Debati u gozhdua aq tepër sapjesëmarrësit nuk kanë prekur asnjë ngakomponentët (përbërësit) realë të identitetitkombëtar shqiptar, por janë zgjatur estërgjatur rreth rolit të fesë islame në kulturënshqiptare në përgjithësi. Si vijë ndarëse nëkëtë debat shërbeu pikëpamja e shprehurfillimisht nga Ismail Kadareja dhe polemikaqë zhvilloi Rexhep Qosja me pikëpamjen etij. Që të dy i dhanë një rëndësi të tepruarkomponentit fetar në përcaktimin e identitetitkombëtar të shqiptarëve. Megjithë rëndësinë,sipas meje të tepruar të komponentit fetar, tëdy shkrimtarët nuk e kanë përcaktuar njësojvendin që zë ky komponent në identitetinkombëtar të shqiptarëve.

Ismail Kadareja në esenë e vet tëpërmendur “Identiteti Evropian iShqiptarëve”, i vë një theks të tepruarkomponentit fetar, qoftë të krishterë, qoftëmysliman, kur flet për identitetin shqiptar tëshekujve të kaluar. Ai pranon se për një kohëtë gjatë identiteti kombëtar shqiptar u gatuaduke pasur si komponent fenë e krishterë.Me këtë komponent fetar, shqiptarët kishinsipas tij, një identitet të plotë “evropian”. Pormë vonë, ai mendon se me pushtimin osmantë Shqipërisë, kur feja islame e diktuar ngaPerandoria e Gjysmëhënës për interesat e saj

politike zëvendësoi fenë e krishterë sipërbërëse në identitetin kombëtar të shumicëssë popullsisë shqiptare, identiteti i tyre“evropian” u dëmtua. Dëmin që solliislamizmi, ai e amplifikoi aq tepër, sa edheletërsinë shqipe të bejtexhinjve që lindi nëshek. XVIII, e gjykon si një letërsi perversedhe imorale të ambienteve myslimaneshqiptare, e cila, gjithnjë sipas tij, e ka dëmtuaredhe më rëndë identitetin kombëtar shqiptar.

Këto pikëpamje na bëjnë të dyshojmë,siç do të shihet më tej, se Ismail Kadarejanuk i njeh sa duhet se cilët kanë qenëkomponentët e identitetit kombëtar shqiptarnë të kaluarën, se nuk e njeh sa duhet historinëfetare të Shqipërisë, madje as Historinë eLetërsisë Shqipe të bejtexhinjve, se më nëfund, nuk ka dijeni të plotë mbi natyrën eislamizmit shqiptar apo ortodoksisë shqiptareapo të katolicizmit shqiptar.

Pavarësisht nga këto dobësi, IsmailKadareja ka të drejtë kur thekson se në sajë tëideologjisë së Rilindjes Kombëtare përbërësifetar islam, në identitetin kombëtar tëshumicës shqiptare, erdhi duke u venitur.Veçse pyesim: - Pse vetëm islam dhe jo edhekomponentët fetarë të krishterë, përderisaRilindja Kombëtare ishte lëvizje laike?

Sidoqoftë, Ismail Kadareja ka të drejtëkur thotë se me identitetin kombëtar që sotkanë përvehtësuar shqiptarët e të gjitha ritevefetare, kombi shqiptar është i përgatitur përt’u integruar në Bashkimin Evropian.

Ndryshe mendon Rexhep Qosja. Nëpolemikën me Ismail Kadarenë, pikëpamjete veta në këtë çështje i ka parashtruar në tribroshura të botuara njëra pas tjetrës këtëvit9. Edhe Rexhep Qosja pranon se dikuridentiteti kombëtar shqiptar ishte gatuarduke patur si komponent fenë e krishterë.Ai pranon gjithashtu, se feja islame upërqafua nga shumica e shqiptarëve gjatë

9 Është fjala për broshurat e Rexhep Qoses“Realiteti i shpërfillur” (Vështrim kritik mbipikëpamjen e Ismail Kadaresë për identitetinshqiptar), Tiranë, 2006: Botimet Toena, si dhe në

dy broshura të tjera “Ideologjia e shpërbërjes” dhe“Të vërtetat e vonuara”, të botuara gjatë vitit 2006nga shtëpia botuese Toena.


shekujve të sundimit osman. Por, ndryshenga Ismail Kadareja, ai ngul këmbë se fetëdhe ritet dhe sektet fetare pa dallime(islamizmi, ortodoksia, katoliçizmi),ndërhyjnë në identitetin kombëtar tëshqiptarëve duke u integruar aq thellë nëidentitetin kombëtar, sa edhe në ditëttona janë përbërës të tij. Si rrjedhim, sot,mendon ai, ne kemi një identitetkombëtar të copëzuar sipas riteve fetare,pra kemi identitetin mysliman shqiptar,identitetin ortodoks shqiptar, identitetinkatolik shqiptar. Si përfundim, RexhepQosja, mendon se shqiptarët janë tëpërgatitur vetëm përgjysëm për t’uintegruar në identitetin evropian, kursegjysma tjetër (është fjala, sipas tij, përshumicën myslimane të shqiptarëve),është ende e papërgatitur për t’u përfshirënë familjen evropiane, për faktin seBashkimi Evropian është një bashkësipopujsh të krishterë. Veç kësaj, edheRexhep Qosja, përdor në disa rasteargumenta të pasakta, të deformuara që nukkanë vlerë shkencore, të cilat tregojnë se,ashtu si Ismail Kadareja, edhe ai, nuk e njehsa duhet Historinë e Shqipërisë, përfshirëedhe historinë fetare të shqiptarëve.

Me këtë mënyrë të vështruari, të dypalët gabojnë kur i japin rëndësi si përbërëstë identitetit kombëtar shqiptar –pavarësisht se njëri – Ismail Kadareja, esheh fenë si përbërës të identitetit përshekujt e kaluar, kurse tjetri, - RexhepQosja, e sheh këtë përbërës të identitetitedhe në ditët tona. Sikurse do të trajtohetmë tej, teza e Ismail Kadaresë ka nevojëpër korrigjim, kurse analiza e RexhepQoses është fund e krye e gabuar.

Feja dhe qytetërimi

Nga sa u tha deri tani, në rastin tonënuk kemi përse të diskutojmë në lidhje mëpërputhjen ose mospërputhjen e identitetitkombëtar shqiptar me identitetin kulturorevropian, përderisa, siç u theksua, nuk ka

një identitet të përcaktuar evropian. Për mëtepër, përputhjen e ka vulosur historia dhegjeografia. Shqiptarët pavarësisht ngaidentiteti i tyre i veçantë, qoftë edhe mendikime nga bota lindore, nuk ka përse tëpërjashtohen nga Bashkësia Evropiane. Atabëjnë pjesë në këtë bashkësi popujsh përdy arsye: e para, se nga pikëpamja fizike atabanojnë në këtë kontinent të larmishëm,madje më herët se shumica e kombeve tëtjerë, të paktën që nga agimi i historisë; edyta, se pavarësisht nga identiteti i tyrekombëtar i veçantë edhe shqiptarët janë nëmarrëdhënie me identitetin e supozuarevropian, si pjesa me të tërën. Po të jetëkështu, përse po bëhet kaq zhurmë në lidhjeme përputhjen ose mospërputhjen eidentitetit kombëtar shqiptar meidentitetin kulturor evropian? Mendoj sezhurma bëhet ngaqë, si Ismail Kadareja, siRexhep Qosja, ashtu edhe pjesëmarrësit etjerë të debatit, kanë një perceptim jo tësaktë në lidhje me përkufizimin e termit“identitet”. Kam frikë se ata e ngatërrojnëidentitetin me qytetërimin.

Para së gjithash është e nevojshme tëbëhet një sqarim mbi fetë në Shqipëri.

Në letërsinë tonë publicistike edhe nëdisa trajtesa shkencore, duke përfshirë edhetrajtesat e I. Kadaresë dhe R. Qoses, ndeshetpohimi se në Shqipëri ka tri fe – myslimane,katolike dhe ortodokse. Në të vërtetë nëShqipëri ka jo tri, por dy fe – krishtërimidhe islamizmi, të cilët nga ana e tyre janëndarë në rite dhe sekte. Katolicizmi dheortodoksia së bashku me protestantizmindhe krishtërimin kopt, nuk janë fe, por ritetë fesë së krishterë, mbasi kanë të njëjtinthemelues dhe të njëjtën bazë doktrinore –Katër Ungjijtë dhe Punët e Apostujve dhefaltore pak a shumë të njëjtë, kishën dhe sifunksionarë, priftin, peshkopët,kryepeshkopët etj. Ato ndahen njëra ngatjetra nga rregullat kanonike, procesetrituale dhe modalitete të tjera, të cilat nuke prekin bërthamën e doktrinës së krishterë.Po të pohojmë se ato janë fe më vete, duhet

�� 27��

të pranojmë se Krishti paska krijuar jo një,por disa fe, gjë që do të ishte absurde. Enjëjta gjë ndodh edhe me islamizmin, mendryshim se degëzimet e tij nuk quhen rite,por sekte. Të tilla degëzime janë përshembull: sunitizmi, shihitizmi,bektashizmi, kadirizmi, melamizmi,halvetizmi e të tjera. Madje, disa prej tyresi p.sh. sunitët me bektashinjtë dallojnëmidis tyre më tepër se ç’dallojnë katolikëtdhe ortodoksët. Për shembull, të parët,sunitët, kanë për faltore xhaminë, të dytët,bektashinjtë, teqenë. Për funksionarë tësektit, të parët kanë imamin, myftiun,kryemyftiun, kurse të dytët kanë dervishin,babanë, kryegjyshin. E mbyllim këtë çështjeduke shpresuar se tani e tutje kur flitet përfetë në Shqipëri duhet të pohojmë seshqiptarët janë të ndarë në dy dhe jo tri fe.

Siç u tha, me identitet nënkuptohettërësia e tipareve fizike, morale dhe qytetareqë ka një komb i caktuar, të cilat e dallojnëatë nga kombet e tjerë. Përkundrazi, meqytetërim nënkuptojmë tërësinë erezultateve që ka arritur një shoqëri ecaktuar në një periudhë të caktuar në fushatë ndryshme të veprimtarisë njerëzore – nëfushën e prodhimit, shkencës, teknikës,filozofisë, politikës, kulturës, artit, letërsisë,përfshirë institucionet publike dheinstitucionet private në këto fusha –rezultate këto, që mund të jenë arritur nganjë shoqëri e madhe (siç është p.sh.qytetërimi kinez), nga një grup kombeshapo shtetesh (siç është qytetërimiperëndimor), madje edhe nga një kombi vetëm (si p.sh. qytetërimi shqiptar).

Dallimi midis identitetit dheqytetërimit është i prerë dhe nga njëpikëpamje tjetër. Identiteti është pronë e njëpopulli, as jepet, as merret, as tjetërsohet.Përkundrazi, qytetërimi është një arritje medyer të hapura, jepet, merret dhe tjetërsohet.

Siç do të shihet më tej, përveçpështjellimit midis identitetit evropian dheqytetërimit evropian, në debat, vihet re edhenjë pështjellim tjetër. Është fjala për

Bashkimin Evropian, i cili tek ndonjëri nukdallohet qartë prej dy kategorive tëpërmendura. Në të vërtetë, kemi të bëjmëme tre kategori të ndryshme – “IdentitetiEvropian”, “Qytetërimi Evropian” dhe“Bashkimi Evropian”.

Si përfundim, debati i zhvilluar deritani mbi çështjen e shtruar fillimisht ngaIsmail Kadareja mbi identitetin “evropian”të shqiptarëve, ka qenë i pakapshëm, kursepjesëmarrja ne temën “Identiteti kombëtarshqiptar” përballë “Identitetit kulturorevropian” ka qenë e panevojshme.

Një çështje tjetër që ka shkaktuarpështjellim në këtë debat është rëndësia qëIsmail Kadareja, Rexhep Qosja së bashkume disa pjesëmarrës në këtë debat, i kanëdhënë fesë si përbërës, jo vetëm nëidentitetin kombëtar shqiptar, por edhe nëqytetërimin evropian, madje sipas ndonjëritedhe në fushën e Bashkimit Evropian. Ajoqë vlen të diskutohet paraprakisht në këtëdebat është pyetja: A është i drejtëperceptimi që ndeshet ndër disa shkrime,autorët e të cilave e identifikojnë fenë mekombësi apo me qytetërimin, ose për tëqenë më të saktë i japin fesë prerogativat enjë kombi, sidomos të një qytetërimi?

Kështu, jo rrallë, ata flasin për njëqytetërim të krishterë, për analogji për njëqytetërim islam dhe për gjurmët që këtoqytetërime kanë lënë në identitetinkombëtar shqiptar. Në të njëjtën kohë,ata të kri jojnë përshtypjen sikur eidentifikojnë qytetërimin e krishterë meqytetërimin perëndimor dhe qytetëriminislam me qytetërimin lindor. A është idrejtë ky identifikim?

Lidhjet e tyre nuk mund të mohohen.Por, pyetja këtu shtrohet: A e krijuan këtody fe, të cilat erdhën që të dyja nga Lindja,njëra qytetërimin perëndimor dhe tjetraqytetërimin lindor? Në lidhje me këtoshtrohet pyetja: A ka një qytetërim tëkrishterë dhe për analogji, a ka një qytetërimislam? Të dyja këto pyetje mund tëpërmblidhen në pyetjen paraprake: A mund


të krijojnë fetë qytetërime? A mund të flitetpër një qytetërim me përmbajtje fetare, prapër një qytetërim të krishterë, islam,hebraik, budist, brahman etj?

Jo rrallë flitet në publicistikën botërorepa përjashtuar edhe punime kulturore përnjë qytetërim islam. Edhe Sami Frashëri kabërë një punim me titull:”Qytetërimi Islam”(Medeniyeti Islamiyye, Instambul 1886).Synimi i tij në këtë punim ishte të mbrontepikëpamjen se qytetërimi që u zhvillua nëtë kaluarën në popujt myslimanë, quhej nëkohën e tij, pa të drejtë qytetërim arab. Sipastij ky emërtim qe i pasaktë, mbasi atëqytetërim nuk e krijuan, as e përpunuanvetëm popujt arabë, por edhe popujtjoarabë, që përqafuan fenë islame, siç ishiniranianët, turkmenët, kirgizët, kazakët,uzbekët, pakistanezët, indonezianët deri tekturqit, pa lënë jashtë grupet myslymaneballkanike. Me këtë emërtim të ri, SamiFrashëri mendonte se korrigjonte njëpërkufizim historik jo të saktë, me fjalë tëtjera ai mendonte se merita e atij qytetëriminuk u takonte vetëm popujve arabë, por siçështë e vërteta edhe popujve joarabë.Megjithatë edhe përkufizimi i tij i ri,ndonëse më afër së vërtetës, nuk ishteplotësisht i drejtë. Për t’u bindur nëse kaose jo një qytetërim islam ose një qytetërimtë krishterë, mjafton t’i përgjigjemi pyetjesse ç’është feja në vetvete dhe më tej, nësefeja ciladoqoftë, a prodhon dot qytetërim?

Feja është një bindje, më saktë njëbesim (një credo), me një bazë të caktuarteologjike, filozofike, morale dhe me njëprocedurë të caktuar rituale. Si e tillë, feja,nuk ka fuqi të krijojë një qytetërim, i cili kasi komponent, sikurse u tha, tërësinë erezultateve të arritura në fusha të ndryshmetë veprimtarisë njerëzore – në fushën eprodhimit, shkencës, teknikës, filozofisë,politikës, artit, kulturës së bashku meinstitucionet publike dhe me institucionetprivate të këtyre fushave. Modelet e vetmeqë kanë krijuar fetë në fushën einstitucioneve shoqërore kanë qenë

kuvendet, manastiret, teqetë, etj. Siç dihet,këto institucione nuk kanë përfshirë mbarëshoqërinë njerëzore. Ato kanë lindur dhekanë vepruar si institucione të veçuara osetë mënjanuara nga shoqëria e mirëfilltënjerëzore. Jashtë mureve të tyre, ashtu sidhe jashtë faltoreve fetare, shoqërianjerëzore ka ecur në bazë të ligjeveekonomike, politike, juridike, familjare,fshatare, qytetare, shtetërore,ndërkombëtare, të pavarura nga fetë. Roline tyre në shoqëri, fetë e kanë ushtruar dukepërcjellë tek besimtarët, gjatë ceremoniveliturgjike, predikime periodike, në rastin mëtë mirë, me anën e ligjëratave arsimore“credon” e tyre teologjike, botëkuptimin etyre filozofik, moralin e tyre shoqëror, tëcilat nuk përfaqësojnë në vetvete në asnjëmënyrë një qytetërim. Veç kësaj, qytetërimii një kombi nuk është një sintezë statike, ecaktuar një herë e përgjithmonë, por njëkategori historike, e cila si të gjithakategoritë e tjera historike, ështëvazhdimisht në zhvillim. Qytetërimi,është një udhëtim i pandërprerë, njëudhëtim pa fund i shoqërisë njerëzore,duke kaluar nga një stacion më i ulët, nënjë stacion më të përparuar, me kushtetutëvazhdimisht të ndryshueshme.

Përkundrazi, fetë kanë një doktrinëteologjike, filozofike, morale dhe njëceremoni të ritualit të tyre të përcaktuar njëherë e përgjithmonë në “Ungjijtë”, dhe në“Kuran”, të cilët janë për to kushtetuta tëpërhershme. Ato nuk ndryshojnë siçndryshojnë periodikisht kushtetutatshtetërore ose normat e së drejtës zakonore.

Gabimi i pajustifikuar i Rexhep Qosesnë debatin mbi identitetin “evropian” tëshqiptarëve, është perceptimi i pasaktë qëai ka për fenë islame, të cilën ai e identifikonme qytetërimin oriental. Pra, islamizmi,ashtu si fetë e tjera, nuk është një qytetërim.Në ndonjë rast mund të jetë pjesëmarrës injë qytetërimi, por jo në vetvete njëqytetërim. Si rrjedhim, as islamizmi nuk kaqenë në gjendje të krijojë një qytetërim,

�� 29��

sepse qytetërimin e krijojnë njerëzit(pavarësisht nga besimi që kanë nëndërgjegjen e tyre), të organizuar nëshoqëri njerëzore, në luftën e tyre tëpandërprerë për jetesë.

Feja nuk ka krijuar qytetërim as nështetet teokratike, kur rrjeti administrativ– fetar ka qenë i integruar në rrjetinadministrativ – shtetëror, ose kur e kambështetur atë. Është e vërtetë sePerandoria Osmane ishte një shtet teokratik,pra, një shtet ku feja islame ushtronte njëndikim të madh në veprimtarinë e sajpublike dhe administrative, juridike,ushtarake, kulturore. Megjithatë, ai në fundtë fundit ishte një shtet i cili si çdo shtet i tëgjitha kohëve udhëhiqej nga interesatpolitike, ekonomike, diplomatike të cilatnuk kishin lidhje me fenë. Dëshmi janëluftërat e shpeshta me kosto të madhenjerëzore, materiale dhe financiare qëPerandoria Osmane ka zhvilluar kohë paskohe kundër mbretërisë islamike të Iranit,ose në ditët tona, Republika e Iranit kundërRepublikës së Irakut.

Feja islame, ashtu siç zbatohej nëPerandorinë Osmane, nuk bënte gjë tjetërveçse e ndihmonte atë shtet të përmbushtemë mirë funksionet dhe nevojat eqytetërimit të tij feudal – ushtarak. Nëkëtë mënyrë problemi zhvendoset ngaqytetërimi islam, siç e cilëson RexhepQosja dhe shumë të tjerë, në qytetëriminlindor turk – osman.

Pikërisht, te presioni që ka ushtruarqytetërimi oriental i Perandorisë Osmanedhe jo të qytetërimi islam duhen kërkuarato gjurmë që ndeshen aty-këtu, diku simbeturina, diku si kujtime, ende në jetëntonë të përditshme, siç janë mbeturinat qëvihen re në urbanistikën e disa fshatrave,në stilin arkitektonik të xhamive, në disarite familjare islame, në guzhinën e disafamiljeve qytetare dhe në disa ndikimeqë ndeshen tek-tuk në këngët popullore,në veshjen e ndonjë krahine, nëceremonitë mortore etj.

Pavarësisht nga ndikimet lindore qëndeshen në qytetërimin shqiptar, vetëEvropa nuk është homogjene ngapikëpamja e qytetërimit. Dihet se Evropalindore qëndron disa hapa prapa ngaqytetërimi perëndimor. Dihet gjithashtu sepopullsitë dhe kombësitë e GadishullitBallkanik, që jetuan për shekuj nën zgjedhënosmane mbetën akoma më prapa ngaqytetërimi perëndimor. Përkatësia fetare(ortodokse) e popullsive ballkanike më paktë zhvilluara se ajo e banorëve të Evropësperëndimore me përkatësi fetare(protestante dhe katolike) është njërrethanë historike dhe jo shkaku kryesorqë ka përcaktuar këtë dallim qytetërimi.Burimi kryesor i prapambetjes nuk duhetkërkuar pra, tek feja.

Mjafton të kujtojmë rastin e banorëvetë Shqipërisë veriore. Siç dihet në shek. XIX,kur Shqipëria ndodhej prej shumë shekujshnën zgjedhën osmane, banorët katolikë tëqytetit të Shkodrës qëndronin në pararojëtë qytetërimit shqiptar, kurse banorët emalësive të Shkodrës, gjithashtu katolikë,përfaqësonin pjesën më të prapambetur tëpopullsisë shqiptare.

Pra, mund të flitet për një nivel tëndryshëm kulturor në vështrimin e njëzhvillimi kulturor më të ngadalshëm tëshqiptarëve përballë nivelit kulturor tëEvropës perëndimore. Por, kurrësesi, nukmund të akuzohet si shkaktare eprapambetjes feja islame e shumicës sëshqiptrarëve, fe të cilën ndonjëri e quan patë drejtë, mish i huaj në trupin e Evropës sëkrishterë. Është e padrejtë mbasi Evropaka kohë që nuk është vetëm e krishterë.Evropa ka pasur në gjirin e saj për shekujtë tërë banorë myslimanë, në kapërciminnga mijëvjeçari i parë në mijëvjeçarin e dytë,kur arabët u vendosën në Spanjë dhe nëSiçili, madje hynë dhe në Francë. Veç kësaj,nuk është nevoja të përmendim praninëshekullore gjatë sundimit osman tëbanorëve myslimanë në GadishullinBallkanik, pjesë e Kontinentit Evropian. Sot


ka banorë myslimanë jo vetëm në Evropënjuglindore (në Turqinë evropiane, nëShqipëri, në Bosnjë, në Bullgari, nëRumani, në Serbi, në Greqi), por edhe nëEvropën perëndimore, në vatrën kryesoretë qytetërimit evropian, si në Francë, Angli,Gjermani, Itali, Suedi, Norvegji, Hollandë,Belgjikë e gjetkë, të cilët kanë fituar prejkohësh të drejtën e qytetarisë evropiane.

Nga sa u parashtrua deri tani, mundtë nxirret konkluzioni se, në gjirin eKontinentit Evropian, ka shtete dhekombësi me nivele të ndryshme qytetërimi,madje edhe shtete dhe kombësi me ndikimenga qytetërimi lindor, bizantin apo osman.Por, në fund të fundit, të gjitha këto shteteapo kombësi qofshin, janë pjesë e së tërës,pra pjesë të qytetërimit “evropian”. Gjurmëte qytetërimit lindor (bizantin apo osman)që ndeshen në disa shtete apo kombësi tëkontinentit nuk e pengojnë elitën evropianetë shohë tek këto shtete ose kombësi, jo atëqë i ndan, por atë që i bashkon, pra pjesëne pandikuar nga qytetërimi lindor, pra atëpjesë që e lidh me qytetërimin evropian.

Identiteti kombëtar dhe feja

Një nga pikëpamjet e Rexhep Qosesqë ka shkaktuar reagim te Ismail Kadareja,është trajtimi prej tij i çështjes fetare sipërbërës i identitetit kombëtar shqiptar. Nëlidhje me këtë çështje, Rexhep Qosja,shkruan tekstualisht:

“… kemi identitet të veçantë dhe identitettë përgjithshëm, identitete vetiakë dheidentitete kolektive, identitet konvencionaldhe identitet të ri, identitete historikë dheidentitete kulturorë, identitete politikë dheidentitete mendorë, identitet fetar dheidentitet shtetëror e të tjera. Të gjitha këtoidentitete që janë identitete më pak a mëshumë të veçanta, të një rrafshi më të

ngushtë, bashkohen në një përgjithësi, në njëtë tërë, që do t’i themi “identiteti kombëtar”.

Dhe, më tej, ai vazhdon:

“Pra këto identitete të veçanta që kemi –vazhdon Rexhep Qosja – kemi shqiptar meidentitet kosovar, shqiptar me identitet lab,shqiptar me identitet gegë, shqiptar meidentitet toskë, shqiptar me identitetmirditor, shqiptar me identitet malësor, portë gjitha këto identitete të veçanta,bashkohen në atë “përgjithësinë”, tëpërgjithshmen, të tërën, që i themi identitetikombëtar shqiptar. Dhe më tej shton ai: -“… kemi shqiptar me identitet katolik,shqiptar me identitet ortodoks, shqiptar meidentitet mysliman, shqiptar me identitetprotestant dhe shqiptar me identitet ateist,të cilat të gjitha pa përjashtim bashkohen nëtë përgjithshmen, në të tërën, që i themi“Identiteti Kombëtar Shqiptar”10

Nga të gjitha këto identitete të shumta,të veçanta ajo që e shqetësoi më tepër IsmailKadarenë është identiteti fetar i shqiptarëve.Ismail Kadareja mendon se nënvizimi, prejRexhep Qoses i identitetit fetar, ka pasoja tërënda për shqiptarët, mbasi identitetimysliman, i cili përbën më tepër se gjysmëne shqiptarëve nuk përputhet me identitetinevropian. Nga kjo, thekson Ismail Kadareja11,

“... del, se shqiptarët vetëm përgjysmë ipërkasin qytetërimit evropian”. Aishqetësohet mbasi:”Përjashtimi i gjysmësose shumicës së kombit shqiptar ngaidentiteti evropian, do të thotë përjashtimnga Evropa. Dhe përjashtim nga Evropa nukështë larg dëbimit nga Evropa”.

As analiza e Rexhep Qoses, asshqetësimi i Ismail Kadaresë, nukqëndrojnë. Të numërosh kaq shumë

10 Rexhep Qosja, “Realiteti i shpërfillur”, Tiranë,Toena 2006, fq. 28.

11 Ismail Kadare “Identiteti Evropian iShqiptarëve”, Tiranë, Onufri 2006, fq. 17.

�� 31��

identitete për një komb, siç janë identitetete shumta krahinore (pa i shpjeguar ato)dhe në të njëjtën kohë të shtoshidentitetet e shumta fetare (gjithashtu pae shpjeguar përmbajtjen e tyre), po t’ibashkosh ato, nuk del një identitet ipërgjithshëm i kombit shqiptar, siçmendon Rexhep Qosja. Në bazë tëparimit të faktorizimit algjebrik, atoeleminojnë njëra-t jetrën dhe nëpërfundim del se kemi të bëjmë me njëkomb pa asnjë identitet, ose për të qenënjë çikë më të rezervuar, një komb që katë përbashkët vetëm gjuhën, madje dikur(përpara vitit 1972, kur “Kongresi iDrejtshkrimit” vendosi gjuhën letrarestandarde shqipe) edhe gjuhën e kishteme identitete të thërmuara dialektore.

Nëqoftëse në faktorizimin algjebrikdo të tregohemi më të kursyer, atëherëdel se nga një mori identitetesh, mundtë f lasim vetëm për identitete mepërkatësi krahinore. Po të zbatojmë këtëteori del se qyteti i Shkodrës p.sh. kabanorë me shtatë identitete, me tiparkrahinor – shkodran me identitet qytetar,shkodran me identitet malësor, shkodranme identitet evgjit, shkodran me identitetgegë, shkodran me identitet katolik,shkodran me identitet mysliman,shkodran me identitet ortodoks. Edhebanorët e Korçës p.sh. kanë sipas kësajteorie, të paktën gjashtë identitete metipare krahinore (me përjashtim tëidentitetit katolik). E njëjta gjë duhet tëthuhet edhe për qytete të tjera të vendit.Ku na shpie kjo teori? Kjo teori na çonme siguri jo në shkrirjen e tyre nëidentitetin kombëtar, por në mungesën eidentitetit kombëtar. Si rezultat i kësajanalize del se i vetmi përbërës ipërbashkët për mbarë shqiptarët, është,siç u tha, gjuha e sotme letrare shqipe.Pra, me një fjalë, sipas kësaj teorie nekemi vetëm identitete të thërmuara, porjo një identitet kombëtar, i cili do të nabënte të shquheshim nga kombet e tjera.

Sidoqoftë, në fund të fundit, ne mund tëflasim vetëm për identitet me përkatësikrahinore, por jo me përkatësi fetare,madje edhe për edhe për identitet mepërkatësi krahinore mund të flasim përperiudhat e kaluara. Siç dihet, banorët enjë krahine edhe kur i përkisnin feve tëndryshme, madje edhe kur banonin nëlagje të veçuara sipas feve, kishin pak ashumë të njëjtin identitet etnografik, pratë njëjtën të folme, të njëjtat zakone,veshje, këngë, val le, madje dikurpothuajse edhe të njëjtën të drejtë tëpashkruar, kurse pas mesit të shek. XIX,të njëjtin legjislacion shtetëror. E çfarëmund të thuhet sot, kur qytetet tona kanëbanorë të ardhur nga krahinat e ndryshmetë vendit të cilët bashkëjetojnë pa dallimelagjesh, madje në të njëjtin pallat,punojnë në të njëjtën qendër, ndjekin tënjëjtat institucione zbavitëse, kurshqiptarët ndjekin pa dallime fetare tënjëjtën shkollë, lexojnë të njëjtat vepra,ndjekin të njëjtin shtyp, shijojnë të njëjtintelevizion? Çfarë mund të thuhet sot, kurprej kohësh fëmijët e prindërve mepërkatësi të ndryshme fetare dhekrahinore rrinë pranë njëri-tjetrit nëbankat e shkollave pa paragjykime fetaredhe krahinore, kur më në fund arsimi,letërsia, teatri, sporti dhe të gjithainstitucionet kulturore janë shndërruarprej kohësh në mbarë vendin nëinstitucione që nuk e njohin praktikënfetare, në ofiçina që prodhojnë prej mëtepër se 100 vjetësh, që nga koha eRilindjes Kombëtare, qytetarë pothuajsetë barabartë nga pikëpamja e ndjenjavekombëtare, e dijeve shkencore dhe ementaliteteve qytetare të njëjta për tëgjithë, pa dallime fetare, krahinore dheshoqërore. Çfarë mund të thuhet sot kurshqiptarët e të gjitha krahinave burra dhegra, pleq dhe fëmijë nuk mbajnë si dikurpetkat tradicionale, por vishen njësoj sidhe qytetarët e Evropës, kurse veshjetkarakteristike krahinore (fustanella,


çakshiri, kësula e bardhë e të tjera) janëkyçur nëpër sëndukë dhe dalin në sheshvetëm kur zhvillohen festivale folklorike?Çfarë mund të thuhet sot kur të folmetdialektore po zbehen dhe vendin e tyrepo e zë gjuha standarde? Çfarë mund tëthuhet sot kur malësori i veriutduartroket këngët e jugut, ashtu sifshatari i jugut duartroket këngët e veriut,

pavarësisht se kush i këndon, madje asqë duan t’ia dinë se ai që i këndon ështësunit, bektashi, ortodoks apo katolik.

Më në fund, çfarë mund të thuhet sotkur institucionet kulturore, organizatatshoqërore dhe në radhë të parë partitëpolitike kanë si nga programi ashtu dheanëtarësia përbërje kombëtare pa dallimefetare, krahinore dhe shoqërore?12

12 Me përjashtim të udhëheqësve të PartisëDemokristiane Shqiptare, të cilët duket se nukjanë shkëputur ende nga mentaliteti fetar katolik.

Mbasi, siç po shihet, ajo parti po përfaqësohetnë Kuvendin e Shqipërisë vetëm nga deputetëkatolikë.

Jetojmë në një kohë kur besimi ështëtronditur fort në shumë të vërtetaideologjike, që vetëm fare pak kohë më

parë, jo thjesht për konformizëm, quheshintë patundura. Ky mosbesim është thelluarderi aty sa të vihet në pikëpyetje mundësiaparimore e pranimit të ndonjë sistemi dijeshe të vërtetash të sakta edhe në fushën eestetikës, ndonëse kjo është një disiplinëdijesh, që ka një histori të lashtë.

Atëherë, si mund të rifitohet besimipër një zgjidhje të re të pranueshme? Për tëmos rënë nga shiu në breshër, është edobishme, para së gjithash që, së pari, tënisesh nga parime të sakta teorike emetodologjike për studimin e dukuriveestetike dhe, së dyti, të kthehet vështrimidrejt historisë së ideve e doktrinaveestetike, që nga kohët e lashta e deri nëkohën tonë, siç jemi përpjekur ta bëjmënë vëllimin e parë të veprës sonë Universiestetik i Antikitetit.

Në përpjekjet tona për të kapërcyerkrizën e idealeve, kjo kahje hulumtimi nukkuptohet si largim, arratisje nga problemete mprehta të estetikës bashkëkohore, drejthapësirave arkeologjike e muzeore të historisësë saj. Përkundrazi, ballafaqimi i tanishëm

me historinë e estetikës na duket një detyrësa e rëndësishme, aq edhe një detyrë e ditës,jo vetëm për të njohur më mirë e paparagjykime pasurinë e trashëgimisë sëmendimit estetik të së kaluarës, por sidomospër të rifituar besimin në mundësinë eekzistencës së zgjidhjeve që mund tëndihmonin për të ravijëzuar një qark ideshtë sakta, që do të shërbenin si pikënisje përrivlerësimin e ideve dhe doktrinave estetikebashkëkohore. Në këtë rast, ne nisemi ngapostulati i sprovuar: pa histori, nuk ka asteori. Ndërkaq, duam t’i shtojmë këtijpostulati edhe pohimin e kundërt, që ështëpo aq i vërtetë: pa teori nuk ka histori.

** *

Si pjesë e shkencës historike,hulumtimi e ideve dhe i doktrinave estetikekarakterizohet në plan specifik konotativ,sepse drejtohet para së gjithash drejt sëkaluarës. Këtu qëndron edhe ndryshimiparimor midis historisë së estetikës dhe teoriveartistike ose mendimit kritik, ngaqë këto tëfundit janë jo vetëm njohje, që bashkëjetojnëme proceset dhe zhvillimin e kulturës


UNIVERSI ESTETIK I ANTIKITETIT

DHE KRIZA E IDEALIT ESTETIK

ALFRED UÇI - Akademia e Shkencave të Shqipërisë;Instituti i Sociologjisë, Tiranë

�� 34 Universi estetik i Antikitetit dhe kriza e idealit estetik

estetiko-artistike aktuale, por janë, për mëtepër, të përfshira në to dhe lëvizin endryshojnë bashkë me to.

Objekti i historisë së estetikës qëndronjashtë dhe larg bashkëkohësisë. Kjo shkencëdo të humbiste destinacionin e saj sikur tëshkëputej nga e kaluara për ta kthyer fytyrëntek e sotmja; ajo nuk mund t’i largohet asajqë ka ndodhur në sferën e mendimit estetiktë së kaluarës pa gjymtuar veçoritë e sajnjohëse. Proceset e dukuritë që i studionajo janë procese të pakthyeshme, tëpandreqshme, të pandryshueshme, janëashtu siç kanë ndodhur. Prandaj, historiae estetikës, si shkencë e veçantë, nis siringjallje e kujtesës historike, domethënëajo hedh dritë në ato kohë e etapa tëhershme të zhvil l imit të shoqërisënjerëzore, kur janë ngjizur tashmë idetëose doktrinat estetike të tyre.

Me këtë veçori të historisë së estetikës(objekti i së cilës i përket së kaluarës),shpjegohen edhe disa vështirësi specifike qëqëndrojnë përballë synimeve të saj njohëse.Historiani duhet ta çojë mendërisht vetennë situata dhe në etapa të largëta tëzhvillimit shoqëror të njerëzimit, kur kanëekzistuar kushte e rrethana historikemateriale e shpirtërore shumë të ndryshmenga ato të kohës së tij. Një vështirësi tjetërka të bëjë me faktin se gjatë zhvillimithistorik shumë hallka të tij kanë mbetur tëerrëta, të mjegullta, shumë dokumente,shkrime e vepra kanë humburpërfundimisht, të tjera janë harruar ose kanëmbetur jashtë kujtesës njerëzore për arsyetë shumta - sidomos proceset e zhvillimittë jetës shpirtërore e intelektuale kanëshumë zbrazësi dokumentare e faktike,keqkuptime e shpjegime ezoterike, të cilaves’është e lehtë t’u gjendet filli i së vërtetës.

Nuk është e rastit që në kohën tonëmungon një histori solide e seriozeshkencore, pluraliste e globale e ideve dhedoktrinave të shumta estetike të shek. XX.Kjo lidhet me vështirësitë e objektit tëestetikës. Sigurisht, gjenden studime serioze

për idetë estetike të këtij ose atij autori, tëkëtij ose atij drejtimi teorik, siç po ndodhedhe me diskutimet rreth vlerësimit tëmodernizmit ose postmodernizmit, sepseato nuk kanë përfunduar, janë në procesdhe prandaj për to ende s’janë kristalizuarpërfundime të sakta dhe të mirëpranuara,siç i kërkon shkenca e historisë sëestetikës. Pra, objekti i historisë sëestetikës përfaqëson aktet e luajtura tëdramës së mendimit dhe të kulturësestetiko-artistike globale.

Nga ana tjetër, fakti që objekti ihistorisë së estetikës i përket së kaluarës, ikrijon asaj në planin konotativ shkencoredhe disa epërsi e përparësi, që s’i kanëhulumtimet johistorike bashkëkohore.Shkencat teorike dhe mendimi kritiko-letrarndeshen kryesisht me procesebashkëkohore, që janë në ndryshim e lëvizje,që s’janë kristalizuar e përfunduar, çka evështirëson studimin e tyre, kurse objekti ihistorisë së estetikës e ka kryer ciklin elëvizjes, përbën një proces të përfunduar,që nuk ndryshon më. Historiani i estetikësdisponon po ato vepra që patën shkruarPitagora ose Demokriti, Herakliti e Platoni,Lukreci e Longini e kështu me radhë.Ndërkaq ai ka në dispozicion kushedi sahistori, studime e hulumtime historike tëestetikës së të gjithë kohëve e të vendeve tëndryshme, një trashëgimi konotative dhepërvoje shumë të pasur për të kaluarën, qëpërbëjnë një premisë për çdo shqyrtim erivlerësim të ri të historisë së estetikës. Kyfaktor e lehtëson hulumtimin e mëtejshëmshkencor të historisë së estetikës.

Prandaj historia e estetikës, duke qenëshkencë, nuk mbetet në vend, nukreduktohet në një regjistruese të thjeshtë tëopinioneve të mëparshme të shprehura përobjektin e saj; ajo nuk përsërit gjithë ç’ështëthënë dhe si është thënë për estetikën parasaj. Në çdo kohë, etapë dhe epokë të re tëzhvillimit të shoqërisë, para historisë sëestetikës qëndrojnë shumë detyra të reja,probleme që s’kanë qenë në të kaluarën.

�� 35��

Prandaj, në çdo rast asaj i mbetet funksioninjohës; i duhet të njohë e rinjohë në mënyrësa më të plotë historinë e ideve dhedoktrinave estetike, por edhe historinë evetes së saj, domethënë edhe historinë ehistorive të estetikës.

Detyra njohëse e parë dhe më erëndësishme e historisë së estetikësnënkupton sintetizimin e dijeve përhistorinë e të tre përbërësve të trinomit, pratë teorive estetike, teorive të arteve e tëmendimit kritiko-artistik dhe rivlerësimine tyre, duke rindërtuar tablonë, kujtesën esë kaluarës, duke zbuluar raportet endërsjella në tërësinë e kulturës estetiko-artistike të epokave dhe etapave të sëkaluarës së njerëzimit. Kjo detyrënënkupton një analizë sintetike krahasueseme pamje konkrete historike të jetës nëlëvizje të mendimit estetik. Historia eestetikës si shkencë s’mund të jetë thjeshtnjë antologji, një kronikë empirike,faktografike e asaj që ka ndodhur në këtësferë të mendimit njerëzor, por është edhenjë gjykim i thellë shkencor për të, një historikritike, rivlerësuese e saj.

Historia e estetikës fiton vlerë tëmirëfilltë shkencore, kur njohja e historisëpërci l let e përshkohet edhe ngapërgjegjësia e pajtimit me përmbajtjen esaj. Duke qenë histori kritike, vlerësuesee gjykuese e estetikës, ajo nuk kish për tëruajtur karakterin shkencor sikur tërrëshqiste në pozitat e subjektivizmit; ajoduhet të synojë drejt objektivitetit,vërtetësisë shkencore në vlerësimin ehistorisë së ideve e të doktrinave estetikedhe drejt shmangies së tendenciozitetitsubjektivist, voluntarist, të paragjykimeve,pasioneve ideologjike në gjykimin e sëkaluarës. Po të përdorej si kriter themelori vlerësimit të ideve e të doktrinaveestetike të së kaluarës teza që i shpallabsolutisht të drejta e të vërteta gjithëopinionet estetike vetëm të filozofëvematerialistë dhe të gabuara, mashtruesee të pavërteta opinionet e idealistëve, kjo

do të ishte një lloj manipulimi subjektivisti historisë së estetikës.

Ndryshe nga pozicioni i kritikut ose iteoricienit të artit, që paraqitet si ligjvënësurdhërues dhe profet parashikues izhvillimit të mëtejshëm të bashkëkohësisë,historiani i estetikës duhet ta ndiejë vetensi një hyjni sovrane e gjithëditur,gjithëshikuese, që mbretëron mbi të gjithadhe që nuk përzihet me ngjarjet, nukidentifikohet me to, por qëndron sigjykatës i paanshëm. Ai disponon gjithëfaktet për atë që ka ndodhur, ashtu siç kandodhur, që ka përfunduar tashmë dhes’e ndryshon dot, që arrin ta shikojë mesyrin e tij asnjanës, që arrin t’i bëjë gjyqine distancuar prej ngjarjeve që gjykon, qëi shikon nga lart e larg, kusht që favorizonzbulimin e së vërtetës.

Historia e estetikës lipset të pajtohetme të kaluarën, ta marrë atë të mirëqenë,dhe çdo ide e doktrinë estetike të kësaj koheta vlerësojë si të vetëmjaftueshme, me tëmirat e kufizimet, me të vërtetat dhegabimet e saj. Kjo perëndi e shumëditurdhe gjykatëse e paanshme duhet ta ndiejëveten të pafuqishme për ta ndryshuarhistorinë, për ta ribërë atë që ështëpërfunduar. Duke perifrazuar Spinozën,mund të themi se historisë shkencore nuk ilejohet “të qajë e të qeshë, por vetëm tënjohë e të kuptojë”. Sepse në atë ku kjoperëndi është e pafuqishme, qëndron edheburimi i forcës për objektivitet, për vërtetësishkencore; vetëm kështu, ajo mund të jetëe lirë e të njohë gjithë aktorët veprues tëhistorisë, gjithë parametrat e proceseve tësaj, të jetë e esëllt në njohjen e vlerësiminobjektiv të pasojave dhe të burimeve të tyre.Historisë shkencore s’ka ç’t’i pëlqejë, as tëurrejë, sepse e vërteta historike duhet të jetëe qetë, memece dhe e heshtur përballë sëvërtetës, domethënë e pajtuar me atë, ashtusi ajo ka qenë në kuadrot e filmit të historisë.Brenda këtij filmi ajo ka edhe shkakun eekzistencës së vet. Por historia e estetikësnuk do të ishte rivlerësim e gjykim i


paanshëm në qoftë se nuk do të nxirrte nëdritën e diellit gjithçka është fituar, por edhegjithçka që ka humbur gjatë lëvizjeshistorike të mendimit estetik.

Kjo që thamë, mos nënkupton sehistoria e estetikës mund të jetë krejtindiferente ndaj bashkëkohësisë? Historisësë estetikës i jep epërsi të shumta fakti qëështë përkushtuar ndaj së kaluarës, por ado të thotë se ajo nuk hyn në lidhje mebashkëkohësinë? A ndikohet ajo prejbashkëkohësisë? Duke qenë shkencëhistorike, a mbetet e mbyllur në vetvete dhee imunizuar nga vlerësimet kritike, apo korredhe duartrokitje, edhe fishkëllima? Dhekëto a ia lëkundin sadopak atë vetëbesimobjektiviteti, si shkencë historike?

Sigurisht, historia e estetikëshulumton e shqyrton një kohë tjetër,shumë të largët, por ai që e shkruan këtëhistori jeton gjithnjë në kohën e tij dheprej saj s’ndahet dot. Është e pamundurqë ai të përfytyrohet si koleg i Sokratitapo i Platonit, sado të përpiqej të hyntenë botën e tyre antike. Kjo do të thotë seci l ido, edhe pa qenë plotësisht ivetëdijshëm, nuk mund të mos ndiejënevojën për një rishkrim e rivlerësim tëhistorisë së estetikës. Studiuesi nuk vë dotdorë në të, ajo është bërë, por nuk bën tësupozohet se historianit s’i mbetet gjëtjetër veç të përsëritë ç’ka është thënë estërthënë për të kaluarën; edhe të mosdojë, ai është rob i kohës së tij dhe kjohyn midis tyre: studiuesit dhe së kaluarës.

Shpesh thuhet se që këtej lindmundësia që historiani të bëhet viktimë esubjektivizmit, e një tendencioziteti qëpërzien kohën e tij me kohën tjetër, e cilaka qenë ndryshe. Edhe kjo është e mundur,por jo vetëm për keq, për ta shtrembëruarhistorinë në dobi të aktualitetit. Në fushëne estetikës, si edhe në fusha të tjera, kandodhur që historia të transformohet në njëpasqyrë bashkëkohore të së kaluarës. Porpërherë e më tepër, historia e ndien se kjoështë mangësi e përpiqet ta shmangë, të

çlirohet prej saj dhe t’i përshtatetbashkëkohësisë për mirë e jo për keq.

Studimi i historisë së estetikës shërbenpër të kryer një vlerësim të ri kritik tëpërvojave të mëparshme estetike të vendevee popujve të ndryshëm, duke i ballafaquarme këndvështrime të përvojave të rejabashkëkohore. Rishqyrtimi kritik i kësajhistorie ndihmon që të integrohen nëshkencën e estetikës ato ide që kanë kaluarprova të ndryshme verifikimi, por edhe ideqë, për arsye të ndryshme, s’kanë pasurjetëgjatësi, ide të harruara, ca gjysmë tëvërteta, hamendësime të çuditshme,projekte e mesazhe të papërfunduara, të lënapërgjysmë ose të braktisura.

Vlerë të vërtetë e të rëndësishme nëprocesin e njohjes nuk kanë vetëm idetë oseprojektet e përfunduar, si teori ose sipraktika estetiko-artistike, të plota e tëpërkryera; në të vërtetë, historia e mendimite ka për detyrë të hetojë edhe ide të tjera,që s’para kanë pas marrë zhvillim, që mundtë jenë konsideruar si të papërfunduara osetë gabuara e të paqarta, për të cilat, nësfondin e përvojave të reja njohëse dhekrijuese të njerëzimit, përbëjnë drejtimevërtet vitale, interesante e origjinale,produktive dhe më të vlefshme se përsëritjae të vërtetave banale ose e anakronizmavesunduese. Hulumtimi i aspekteve semiotike,shenjësore të artit është bërë tashmë një ngadrejtimet më të rëndësishme, më origjinalee më produktive të hulumtimeve shkencoreestetike e artistike, mirëpo qysh tekAristoteli, Lesingu etj. ka qenë përmendure ishte vënë re edhe roli i shenjave në fushëne artit, ndonëse për një kohë të gjatë nuk iishte dhënë rëndësia që ka marrë sot.

Studimi i historisë së estetikësndihmon që të njihen edhe ligjësoritë ezhvillimit të estetikës si shkencës. Është erëndësishme të mësojmë se për ç’arsye janëshfaqur e shfaqen këto ose ato ide estetikedhe përse pikërisht nga ky ose ai mendimtar,në këtë ose në atë kohë apo vend. Përsedisa prej tyre përhapen dhe kanë jetëgjatësi,

�� 37��

kurse të tjera harrohen, lihen mënjanë osedalin përfundimisht jashtë qarkullimit?Në Greqinë e lashtë përdorej termikalokagati, që më vonë u la mënjanë.Përse ndodhin të tilla dukuri? Nëse dikurtermi mimesis ishte luftëtar i vijës së parënë estetikë për kuptimin e artit, pse taniështë objekt goditjesh e kritikash tëashpra, të rrepta? Për t’iu dhënë përgjigjetë sakta këtyre pyetjeve e të tjerave si këto,nevojitet t’i drejtohemi edhe historisë sëuniversit estetik të Greqisë së lashtë,trashëgimia e të cilit përbën edhe njëpikënisje për kapërcimin e krizës së sotmetë idealit estetik.

Estetika e Antikitetit është një ngapjellat më të rëndësishme të qytetërimit tëlashtësisë greko-romake; historia e saj gatinjëmijëvjeçare përbën një trashëgimimendimi, pa të cilën s’mund të përfytyrohetas zhvillimi i mendimit estetik shkencormodern. Për nga pasuria e ideve, universiestetik i Antikitetit është i vetëmjaftueshëm,shprehje qenësore e vrulleve, lulëzimit,progresit e baticave të jetës, por edhe ezigzageve, dramave, konflikteve e zbaticavetë saj. Këto procese të zhvillimit të estetikësantike u ndërmjetësuan nga drita e urtësiasë mitologjisë poetike, nga filozofia dhekultura artistike e Greqisë së Lashtë, epokëe fëmijërisë së njerëzimit me bukurinë emadhështinë më të mrekullueshme e tëpapërsëritshme të saj.

Ashtu si letërsia e artet e kësaj epoke,edhe mendimi filozofik dhe estetik janë njëmrekulli, ku gërshetohen naiviteti inatyrshëm fëmijëror i mitologjisë meurtësinë, të mbështetur në dije, dhe mebukurinë e mirësinë humane, një idealsublim, i cili mbetet në mënyrë tëpërhershme objekt adhurimi dhe njëpishtar në udhët e spërdredhura, herëme agime të ndritura e herë me muzgjetë errëta të historisë së njerëzimit. Nëkëtë magje u fermentuan, u ngjizën dheu rritën një art dhe një estetikë që ikanë dhënë n jerëz imit mode l in e

paarritshëm të idealit estetik klasik, ngai cili njerëzimi nuk do të ndahet kurrë,sa të ekzistojë.

Pasi kalojnë dy-tre mijëvjeçarë nukështë e lehtë të përfytyrohet në mënyrëkonkrete e të gjallë se si u formua dhe upasurua ideali klasik i lashtësisë greke,prandaj në ndihmë na vijnë historitëshkencore të qytetërimit e të kulturës, tëmitologjisë e të filozofisë së asaj epoke;edhe historia e estetikës ndihmon që tëkuptohet se mendja njerëzore e atyrekohëve ka qenë e lirë të kërkojë e të zbulojëse jeta, bota ka qenë jo vetëm e bukur osevetëm e shëmtuar, por edhe ashtu siç kaqenë me të vërtet.

Mendimi estetik i lashtësisë greke nukishte me ngjyra monotone, i thatë dhe injëanshëm. Ai ka reflektuar gjithë vrullet efashitjet e mendjes e të ndjeshmërisënjerëzore, të shpirtit dhe të vullnetit, tëpasionit për të vërtetën dhe të imagjinatësdrejt megabotës dhe mikrobotës. Mendimiestetik i kësaj epoke nuk përgjumej dhe nukplogështohej nga vështirësitë e kërkimevetë para, në ndeshje me misteret e njëuniversi ende të panjohur në sferën emendimit teorik, por që kish hedhur shtatnë sferën e praktikave artistike me njëbukuri e madhështi magjepsëse. Mendimiteorik estetik dhe përvojat estetike të artevedhe letërsisë dalëngadalë hynë në rezonancëmidis tyre dhe i jepnin dorën njëra-tjetrës.Pa artet, pa përvojat estetike të tyre, zor semund të kishte lindur edhe mendimi estetiki lashtësisë. Por edhe e kundërta është evërtetë - pa mendimin estetik në trajtën epërfytyrimeve empirike folklorike estetikedhe pastaj të mendimit teorik estetik, nukdo të kishin patur atë shkëlqim dhe atëthellësi vlerat artistike të lashtësisë.

Kjo s’do të thotë se ato kanë qenëzhvilluar qetësisht dhe të përbashkuaraharmonikisht nën një hulli të vetëm. Këtoforca herë kanë qenë në mirëkuptim, poredhe në kundërshtim, në debate e beteja tëashpra; ato kanë lëvizur përmes tolerancës


e intolerancës, kanë shijuar edhe vijën emesit të artë, kanë qenë objekt ndikimiforcash centrifugale, po edhe centripetaleme fjalët e grekëve të lashtë, të forcave tëdashurisë dhe të urrejtjes. Ka pasurgjithmonë në lashtësi një vatër që i tërhiqtedrejt një uniteti, drejt atij që përbënte idealinestetiko-artistik klasik, por kanë qenë ndjerëedhe forca diversiteti. Mendimi estetik iAntikitetit ka përjetuar edhe monizëm tejetrigoroz, të mbështetur në dhunënadministrative, por ka shijuar edhe hapësirate një lirie të pakufizuar individualitetesh,larmish krijimi e mendimi artistik e estetik.Edhe në këtë drejtim mbetet model idealiklasik i artit dhe i estetikës së lashtësisëgreke, që përshkohej nga humanizmi,iluminizmi, racionalizmi, nga frymademokratike dhe bukuria sublime. Këto idefrymëzonin jo vetëm atë që me një qetësiolimpike pinte gotën me helm, por edhegjithë synimet e përpjekjet krijuese,pavarësisht se qëndronin prapa etiketash tëthata politike aristokratike, demokratike,elitare apo popullore, çka na e bën të afërt,të dashur e të respektuar edhe këtë historitë mendimit estetik.

Por kjo historia e estetikës sëAntikitetit, mos është vallë një kurth që nashtyn të shikojmë prapa, drejt një bote dheqytetërimi që kanë perënduar, drejtrrënojash e gurësh memecë të së kaluarëssë largët? Mos vallë na shtyn të biem nëgrackën e atij iluzioni, që e përsëritën eqë e përsëritin ata që i besojnë klasicizmit,si i vetmi model që meriton të imitohete të vazhdohet, pa besuar se mund tëkapërcehen kufijtë e tij, se mund të ecetedhe ndryshe?

Qysh në shek. XIX pati mendimtarëseriozë e të mprehtë, që e shpallën tëmbyllur ciklin e klasicizmit, madje tëvjetruar përfundimisht e që besonin se çdohap përpara mund të bëhej duke ushkëputur përfundimisht prej kësajanakronizme me bukuri të lëpirë, dukekërkuar një art të ri. Veçse në këtë vlerësim

kishte disa keqkuptime të rënda -identifikohej kultura artistiko-estetike eAntikitetit greko-romak me imitimin pathonjëza, kopjimin e modeleve të saj nënjë kohë e epokë tjetër, kur s’jetonin mëperënditë e Olimpit, kur henriadats’mund të konkurronin më me poemat eHomerit, kur subjekt tragjik ishte bërënjeriu social dhe fatat ishin tashmëspektatore të shfaqjeve të reja të historisënjerëzore, e cila nuk kishte më mall aspër Orfeun, as për Sirenat. Është thënëme të drejtë se nuk ishte i mundshëmAkili në kohën e barutit e të plumbit;burri nuk mund të shndërrohet në fëmijëpa shkarë në infantilizëm.

Në kohët e reja, me mundësi edhe mëtë shumta shkencore e teknike, njeriu kishnevojë për këngë të reja. Por është pyetur ethënë, gjithashtu, se përse fëmijëria eshoqërisë njerëzore, aty ku ajo u zhvilluamë bukur se kudo, u dashka të ketë për nenjë bukuri të përjetshme, si një shkallë qënuk përsëritet kurrë? Ajo që ne e quajmëdhuratë nga arti e estetika e Antikitetit nukështë imitimi i tyre, as thirrje për ringjalljetë tij, por një prej themeleve, që e bëridomosdoshmëri zhvillimin e kulturësartistiko-estetike edhe në qytetërimin ekulturën bashkëkohore.

Historia e estetikës së lashtësisë ështënjë mësim i madh, sepse ajo zbulon një ngacilësitë më thelbësore të saj: fuqinë për tëmos përsëritur vetveten, për të qenë nëevoluim historik të përhershëm. NgaPitagora e deri te Plotini zbulohet një begatie madhe idesh e doktrinash të ndryshmepër artin e bukurinë. Një motor qëgjeneronte ndryshime, pluralizëm nëmendimin estetik e në krijimtarinë artistike,ishte dialogu, debati, kjo formë eekzistencës së mendimit estetik e të artevetë Antikitetit, ku ndesheshin e riheshin idetëmë të ndryshme e të kundërta, idealiste ematerialiste, kozmologjike e antropologjike,mitologjike dhe shkencore, panteiste espiritualiste, fetare e morale, mistike e

�� 39��

politike etj, që i hapnin rrugë së vërtetës,mënjanimit të iluzioneve dheekzagjerimeve, që i bënin idetë estetike tëbesueshme e bindëse, kurse veprat epërsosura artistike i kthenin në burimkënaqësie e bukurie mahnitëse, urtësie ekrijimi, shkollë evoluimi, zhvillimi ebegatimi të fuqisë inventive e inteligjentetë mendjes njerëzore.

Ndërkaq, hulumtimi i historisë edhei mendimit estetik të lashtësisë na shtyntë kuptojmë dallimin parimor midiskonceptit të imitimeve klasiciziane dhekonceptit të idealit klasik, që nënkuptondomosdoshmërinë në çdo kohë të një idealiestetik e artistik, i cili identifikohet mepërsosmërinë dhe që e bën të mundurpasurimin e “klasikes” me përvoja emodele të reja, të ndryshme, gjithnjënovatore, që i përthith në gjirin e saj, qëi integron si pjesë të pandarë të idealitklasik, një shkallë e të cilit pat qenë simendimi estetik, ashtu edhe krijimtariaartistike e lashtësisë greko-romake.

Për ta kuptuar edhe më mirëpërmbajtjen e idealit estetik klasik, ne kemipërfshirë edhe teoritë më kryesore modernembi Antikitetin, sidomos mbi kulturën eqytetërimin e kësaj epoke. Nuk është e rastitqë edhe në kohën tonë diskutohet për këtoteori. Duke dashur të sintetizojmë një thelbtë përgjithshëm nga larmia e koncepsioneve,që kanë synuar të kapin e të shprehinpërmasat thelbësore të Antikitetit, tëkulturës artistike e të mendimit estetik tëtij, ne vëmë re edhe bukurinë, madhështinë

e përsosmërisë së papërsëritshme tëhistorisë së tij, por edhe njëanësi qëkundërshtojnë njëra-tjetrën. Atëherë,ç’mbetet për ne gjynahqarët, që kemi nisurtë ecim të pasigurt në fillimet e njëmijëvjeçari të ri? Cila anë e qytetërimit dotë na dhuronte besimin për të mos qenë tëlëkundur në rrugën që na ka imponuar fatii lindjes sonë për të mos vdekur? Tëndaheshim, duke e harruar ose përbuzuratë trashëgimi estetiko-artistike antike, qëgjithsesi ka fuqinë tërheqëse të atyre forcavemagjike të bukurisë, që i kërkonin Odisesësë Homerit të ndërpriste udhëtimin e tëqëndronte në lumturinë e pushimit e tëqetësisë, apo të ecim pa u ndalur, duke epranuar këtë si shortin e vetëm tëmundshëm, të joshur nga aventura evazhdueshme e gjinisë dhe e gjenisënjerëzore, që bart me vete edhe thesaret egjithë historisë së saj (edhe të Antikitetit),me të mirat e të këqijat, me fitore, disfata ecene, me seriozitetin e angazhimit fatal qëkemi për të jetuar edhe drejt së panjohurës?Ne besojmë se njohja e historisë së estetikës,e qytetërimit antik dhe e koncepsioneve tëndryshme për të, është një mundësi qëkushdo të jetë vetë në gjendje t’u japë njëpërgjigje të kënaqshme pyetjeve të tij. Katë drejtë Umberto Eko kur thotë seqytetërimeve të kaluara dhe përvojave të tyrekulturore u drejtohemi jo se ato janë më tëlarta se ndonjë qytetërim tjetër, por ngaqëbrenda tyre mund të gjendet filli i Arianëspër t’u dhënë përgjigje edhe ca problemeveqë na shqetësojnë sot.


Një përkufizim i politikës

Karl Shmiti në esenë Koncepti i politikësshkruan se kategoritë themelore politikejanë “miku” dhe “armiku” dhe thelbi isjelljes politike të një kolektivi njerëzor ështëdallimi midis miqve dhe armiqve (Schmitt,1996: 26). Ai arrin në këtë përfundim dukee veçuar sferën e politikës nga sfera të tjeratë veprimtarisë njerëzore, pikësëpari morali,estetika dhe ekonomia. Për përcaktimin earmikut të tij, një kolektiv nuk niset ngakarakteristikat morale apo estetike tëarmikut, ose thjesht nga interesaekonomike; armiku as nuk përcaktohet ngandonjë i tretë neutral. Armikun e njohim

atëherë kur ndiejmë se ai ështëekzistencialisht i huaj për ne dhe se, në rastinmë të skajshëm, mund të angazhohemi nëluftë kundër tij. Pra, armiku zbulohet nërrethana konkrete prej pjesëmarrësve:

Vetëm pjesëmarrësit aktualë mund ta njohin,kuptojnë dhe gjykojnë në mënyrë të saktërrethanën konkrete dhe të vendosin mbirastin e skajshëm të konfliktit. Secili ngapjesëmarrësit është në pozitën për të gjykuarnëse kundërshtari i tij ka për qëllim tëmohojë mënyrën e jetesës së tjetrit dheprandaj ai duhet ta zmbrapsë apo luftojë atë,me qëllim që të ruajë trajtën e vet tëekzistencës (po aty: 27).

ARMIQTË E SHQIPTARËVE: NË KËRKIM TË

THEMELIT TË POLITIKËS

ENIS SULSTAROVA – Instituti për Demokraci e Ndërmjetësim;Instituti i Sociologjisë

Fqinjët tanë janë smirëzinj vetëm ndaj faktit që ekzistojmë. Ata kërkojnë të nae grabisin mendimin e ekzistencës sonë. Le të mendojmë dhe të punojmë për vete dhetë mos ketë asnjë ndryshim midis toskëve dhe gegëve; ne jemi të gjithë shqiptarë dhe

duhet të formojmë një Shqipëri të bashkuar.ABDYL FRASHËRI

Do të ishte qesharake të besosh se një popull i pambrojtur ka veç miq,por edhe një llogaritje e çmendur të supozosh se ndoshta armiku

mund të mallëngjehet nga mungesa e qëndresës.KARL SHMIT



Shmiti nuk e ka fjalën për armiqvetjakë, por për armikun publik, atëherëkur “potencialisht një kolektiv luftaraknjerëzor përballet me një kolektiv tëngjashëm” (po aty: 28). Në përballjen emundshme me armikun lind politika.Politika nuk ka për qëllim luftën, pormundësia e luftës shkakton mendimindhe sjelljen politike, sepse nga “kjomundësi më e skajshme jeta njerëzoremerr tensionin specifik politik” (po aty:35). Atëherë kur njerëzit shtyhen prejrrethanave në një pozitë kur ndoshta dot’u duhet të japin jetën e tyre apo tëmarrin jetën e armikut, pikërisht grupimii tyre me të ngjashmit për të zmbrapsurrrezikun e përbashkët i jep përmbajtjepolitike sjelljes së tyre dhe institucioneveqë ata themelojnë, d.m.th. shteteve. Nëkëtë mënyrë politika ka përparësi ndajligjshmërisë dhe kjo e fundit bazohet mbivendimin politik që merret në rrethanëne jashtëzakonshme kur ligjet janë tëpezulluara.

Mundësia e konfliktit me armikunzbulon natyrën e kolektivit, sepse pyetja“kush jemi ne?” (miqtë) gjen përgjigjenëse arrijmë t’i përgjigjemi pyetjes tjetër:“Për cilat bindje jemi gati të vdesim?”(Valk, 2002: 43). Nëse mendimtarë tëtjerë me “miq” kuptojnë atë grupim tënjerëzve që me anë të arsyes kërkojnë tëzbulojnë të Mirën, apo arritjen e renditshoqëror më të drejtë, “miqtë” e Shmititgrupohen për një shpallje të ekzistencëssë tyre si kolektiv (po aty: 50).

Lidhja e Prizrenit si shfaqje e kombitshqiptar

Ideja e kombit shqiptar kishte kohë qëartikulohej prej intelektualëve, më sëshumti nëpër kolonitë e shqiptarëve dhetë arbëreshëve, por hera e parë kur kombishqiptar u shfaq si një kolektiv politik nëtrojet etnike shqiptare ishte Lidhja ePrizrenit. Nënshkrimi i Traktatit të Shën-

Stefanit tregoi se Perandoria Osmane nukishte më në gjendje të ofronte mbrojtjetë trojeve shqiptare. Përballë rrezikut tësulmit sllav në veri dhe lindje dheparaqitjes së pretendimeve greke në jug,shqiptarët nisën të vetorganizoheshin përmbrojtje. Thirrja e Kongresit të Berlinitnga Fuqitë e Mëdha të Europës u dhakohë shqiptarëve dhe mundësi që edheata të paraqitnin mendimet dhe kërkesate tyre mbi ndryshimin e kufijve europianëtë Perandorisë. Fiset e Veriut kishin nisurtashmë të lidheshin me njëri-tjetrinpërballë përparimit të ushtrive serbe dhemalazeze (Skëndi, 2000: 44), mirëporrezikimi njëherazi i të gjitha popullsiveshqiptare në kufi me shtetet ballkanike ibashkoi për herë të parë shqiptarët në njëkolektiv për të përballuar armiqtë e tij.Noël Malkolmi mund të ketë të drejtë kurshkruan se shumica e krerëve të fiseve dhekrahinave që u mblodhën në Prizren më1878 e shihnin mbledhjen e tyre veçse sinjë zgjatim të kuvendeve të mëparshmendërfisnore për të shuar gjakmarrjet dhembrojtur lirinë e tyre ndaj rrezikut tëjashtëm dhe se pak prej tyre kishin dijenimbi planet nacionaliste të Komitetit tëStambollit (Malcolm, 1998: 219),mirëpo ata në atë ditë ishin grupuar nëkërkim të miqve, sepse e ndieninkërcënimin e ekzistencës së tyre. Me anëtë kundërshtimit të armiqve, tashmëshqiptarët kishin filluar të artikuloninidenë e kombit, si një kolektiv i vetëmpërballë kolektivave të tjerë, kombin sinjë “miqësi politike” të shqiptarëve.

Le të shohim disa prej dokumentevetë hartuar prej udhëheqësve shqiptarë nëprag dhe gjatë Lidhjes së Prizrenit.Përfaqësuesit e popullsisë shqiptare tëShkodrës, Podgoricës, Shpuzës,Zhabjakut, Tivarit, Ulqinit, Grudës,Kelmendit, Hotit dhe Kastratit i dërgojnënga qyteti i Shkodrës, më 08.05.1878,një protestë ambasadorit francez nëStamboll, ku midis të tjerash shënojnë:

�� 43��

Fqinjët tanë malazezë, me anë të sulmeve tëvazhdueshme kundër qyteteve tona na kanëdetyruar prej shekujsh të jetojmë në gjendjembrojtjeje të përhershme dhe nëpërmjetveprimeve të tyre të egra kanë bërë që të moskemi asnjë lloj sigurie. Ne katolikët dhemyslimanët, vëllezër që prej shekujsh dhe qëjetojmë në bashkësi interesash e zakonesh,kemi qenë gjithnjë të bashkuar për t’urezistuar akteve të kusarisë [të malazezëve]dhe kemi derdhur lumenj gjaku për tëmbrojtur qytetet dhe fshatrat tona...Shkurtimisht, ne e shohim rrezikun që nakërcënon dhe sa të vdesim nesër tëposhtëruar dhe të skllavëruar, pëlqejmë tëasgjësohemi sot duke mbrojtur nderin dhelirinë tonë, prandaj kemi vendosur të mosbiem në skllavërinë e Malit të Zi (Pollo &Pulaha, 1978: 12-13).

Në një protestë tjetër drejtuarKongresit të Berlinit më 15.06.1878 ngapopullsia e Podgoricës, Shpuzës,Zhabjakut, Grudës e Kuçit theksohetdallimi që ekziston midis vendasve dhemalazezve: “...nën trysninë që i bëri Rusiashtetit të lartë osman, madhëria e tijpadishahu ynë, u detyrua që të na lëshojënën sundimin e malazezve barbarë, tëcilët qysh prej katër shekujsh janë armiqtëtanë” (po aty: 30). Armiqësia eshqiptarëve shprehej edhe ndaj serbëve ebullgarëve. Popullsia e Prizrenit më24.05.1878 i shkruan ambasadoritfrancez në Stamboll:

Në të gjitha viset e vendit tonë ose tëfqinjëve, që janë pushtuar, serbët e bullgarëtkanë shkatërruar dhe kanë marrë nëpërkëmbë, siç nuk është parë më parë kurrëndonjëherë, pasuritë tona, shtëpitë tona,fëmijët tanë dhe nderin tonë... prandaj do tëishte një veprim jonjerëzor dhe i padrejtë qëne t’i liheshim [në dorë] një qeverie dhe njëadministrate sllave dhe bullgare, të cilat nukkanë asnjë afri me ne dhe kanë treguar [mekohë] armiqësitë e tyre (po aty: 16).

Nëse në citimin e mësipërm shkruesite protestës nuk pranojnë asnjë qeveri që“nuk kanë asnjë afri me ne”, në protestën eshqiptarëve të Stambollit drejtuar Kongresittë Berlinit kundër pretendimeve territorialegreke, flitet në emër të kombit shqiptarsi një subjekt, si një kolektiv i dallueshëmqartë prej kolektivëve të tjerë dhe me njëatdhe integral:

Ne protestojmë kundër copëtimit të atdheuttonë të dashur. Humbja e vendeve aq tështrenjta për qenien tonë kombëtare, siJanina, Narta dhe Preveza, nuk do të jetëpër ne përveç një dënim me vdekje. Ne dotë pranojmë më mirë të vdesim bashkë megratë dhe me fëmijët tanë, sesa tënënshtrohemi. Populli shqiptar është ivendosur të ngrihet si një trup i vetëmkundër lëshimit qoftë edhe të një pëllëmbetoke të vendlindjes (po aty: 37-38).

Ndër vendimet e para të Lidhjes sëPrizrenit ishte shpallja e një bese tëpërgjithshme që ndalonte gjakderdhjen messhqiptarëve dhe përqendronte vëmendjendhe energjitë e tyre ndaj armikut të jashtëm(Myzyri, 1994: 100; Skëndi, 2000: 46).Një interpretim të kohës për këtë besë na ejep Sami Frashëri në artikullin e botuar më05.07.1878 në shtypin e Stambollit:

Ata kanë marrë vendim të prerë dhe njëri-tjetrit i kanë dhënë besën se [në rastpushtimi] do të luftojnë për të çliruaratdheun derisa të mos mbetet qoftë edhe njënjeri i vetëm. Madje kanë hapur edhe listatnë të cilat po regjistrohen të gjithë ata qëjanë të armatosur. Po ashtu kanë hequr dorënga hasmëritë e vjetra e nga gjaqet që kishinmes veti dhe janë pajtuar të gjithë me njëri-tjetrin (S. Frashëri, 2000: 98).

Nga ky citim kuptojmë se bëhet fjalëpër një mobilizim dhe përgatitje të ethshmepër luftë kundër armikut dhe besa ështëshpallur si një mjet paqtimi brendashqiptar


në funksion të luftës së mundshme. SipasKristo Frashërit, mbledhja e parë e Lidhjesmë 10.06.1878 mori katër vendime tërëndësishme. Besa e përgjithshme vinte etreta; ajo paraprihej nga vendimi që tënjoftohej Kongresi i Berlinit me anë të njëpeticioni popullor që asnjë shteti të huajnuk do t’i jepej asnjë pëllëmbë tokë, ngavendimi për ngritjen e një fuqie tëarmatosur nën komandën e Lidhjes dhepasohej nga vendimi për barazinë politikedhe juridike të mbarë shqiptarëve,pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare (K.Frashëri, 1997: 92-93). Mendojmë se besaluan në këtë rast një rol qendror si njëmekanizëm ndërmjetës për shfaqjen esubjektit politik shqiptar. Në malësitëshqiptare besa rregullonte marrëdhënietshoqërore fisnore dhe ndërfisnore. Nëfillim, mbledhja e krerëve në Prizren u quajt“besëlidhje”, pra një bashkim fisesh kundërarmikut të jashtëm, përpara se të merrte mëvonë emërtimin “Lidhja Shqiptare” (Omari& Luarasi, 1997: 76), si pasojë e shtrirjessë besës në të gjitha krahinat shqiptare.Gjithashtu barazia politike e juridike e tëgjithë shqiptarëve e ka burimin tek traditae besës, e cila në të drejtën zakonore të visevetë Veriut “nuk i përkiste një kaste të vogëlkalorësish, një elite, por ishte një institucionqë zbatohej gjerësisht në jetën e popullit”(po aty: 13). Besa kështu vendoste atëbarazi politike mes shqiptarëve që në shtetinmodern sigurohet me anë të konceptit të“qytetarit”. Besa e përgjithshme e Lidhjesnë funksiononin e një armëpushimi tëgjakmarrjeve e grindjeve vetjake shënon përherë të parë shqiptarët si subjekt politikpërballë armiqve, ajo ndan sferën ebrendshme (të paqes dhe rendit) prej asajtë jashtme (të luftës dhe kaosit), si dhesferën private (gjakmarrjet dhemosmarrëveshjet vetjake e fisnore) prej asajpublike (shqiptarët si kolektiv).

Gjithashtu besa shënon edhe atë qëShmiti e quan “gjendje e jashtëzakonshme”,me fjalë të tjera: pezullimin e ligjeve dhe

normave që rregullojnë jetën e zakonshme,si pasojë e shfaqjes së një kërcënimi tëjashtëm. Shmiti thotë se “sovrani është aiqë vendos mbi të jashtëzakonshmen”(Schmitt, 2005: 5) dhe kjo duhet kuptuarse sovrani vendos se kur ekziston gjendja ejashtëzakonshme dhe se çfarë duhet bërëpër ta eliminuar atë (po aty: 7). Mebesëlidhjen e tyre në Prizren, krerëtshqiptarë tregonin se diçka ejashtëzakonshme po u ndodhte të gjithëshqiptarëve dhe se u takonte së pari atyretë vendosnin se si duhej zgjidhur kjorrethanë dhe jo Portës së Lartë. Lidhja ePrizrenit po merrte përsipër atributet esovranit, që deri atëherë i takonin sulltanit.Besa e përgjithshme i anashkalonteinstitucionet e shtetit osman, ndërkohë qëbashkonte në një kolektiv shqiptarët, gegëa toskë, myslimanë a të krishterë qofshin.Këtu duhet shënuar se Shmiti gjendjen ejashtëzakonshme e dallon prej gjendjes sëurgjencës. Kjo e fundit kërcënon atributete subjektit dhe jo vetë subjektin. Kurekzistenca e subjektit si i tillë kërcënohet,atëherë kemi të bëjmë me gjendje tëjashtëzakonshme (Lazar, 2006: 259).Gjendja e krijuar pas Traktatit të Shën-Stefanit për Portën e Lartë ishte urgjente,sepse viheshin në dyshim zotërimet e sajnë Ballkan, por jo vetë Perandoria si subjekt,përderisa Perandoria ishte nënshkruese eTraktatit dhe u ftua të merrte pjesë nëKongresin e Berlinit. Ndërsa shqiptarët einterpretuan si gjendje të jashtëzakonshme,sepse, siç e pamë te protestat e tyre,pushtimi i tokave të tyre nga shtetetballkanike ishte çështje ekzistenciale ekombit. Përballë armiqve, Lidhja e Prizrenitafirmoi kombin shqiptar si subjekt.

Marrëdhëniet e Lidhjes së Prizrenit mePortën e Lartë ishin të ndërlikuara. Kurmorën vesh për pranimin nga ana e shtetitosman të lëshimit të territoreve shqiptare,popullata e zemëruar e Prizrenit i vuri Portësvulën e tradhtisë (Shpuza, 2000: 82). Ngaana tjetër, duke i patur duart e lidhura, Porta

�� 45��

e Lartë e nxiti mbledhjen e krerëve shqiptarënë Prizren duke dashur t’i jepte asaj njëkarakter islamik. Për këtë shkak, shpeshherëargumentohet se dokumentet e para tëLidhjes, Kararnameja (Vendimet) dheTalimati (Urdhëresat) kanë përmbajtjeprosulltanore e islamike, jo kombëtareshqiptare. Në fakt, një analizë evëmendshme e këtyre teksteve brendakontekstit të zhvillimeve të kohës, arrin nëpërfundimin se në to interesat e Portësparaqiteshin dytësore përballë interesit përtë mbrojtur trojet etnike prej pushtimit tëfqinjëve dhe se referimet te sheriatinënkuptojnë respektimin e ligjeve në fuqi.Interesante është thirrja e parimeve tësheriatit për të garantuar jetën dhe pasurinëe të gjithë shqiptarëve jomyslimanë në emërtë vëllazërimit të përgjithshëm përballëarmiqve të njëjtë (po aty: 104-121).

Në të gjithë veprimtarinë e saj, Lidhjae bënte dallimin midis shqiptarëve dheosmanëve, apo turqve. Për të dhënë njëshembull, Lidhja Shqiptare në Gjirokastër,në gusht të vitit 1880, merr vendimin senë rast se turqit ua lëshojnë tokat shqiptaregrekëve, atëherë do të formonte një qeveriprovizore. Nëpunësit e administratësaktuale osmane do të liheshin në punëvetëm në qoftë se ishin shqiptarë, pa dallimfeje (Pollo & Pulaha, 1978: 112). Me fjalëtë tjera, do të zbatohej parimi nacionalistqë të qeverisurit duhet të kenë të njëjtinidentitet me ata që qeverisin. Organet eLidhjes vepronin paralelisht me ato osmane,në disa vende duke i zëvendësuar krejt këtotë fundit. Në fazën e fundit të Lidhjes, kuru shpall autonomia dhe u formua qeveria epërkohshme, ndaj osmanëve u kalua nëveprime të hapura armiqësore, si ndajpushtuesve fqinjë. Kjo erdhi si pasojë edorëzimit të Ulqinit Malit të Zi, kuvullnetarët shqiptarë u përleshën meushtrinë e Dervish Pashës. Taksatmblidheshin për llogari të Lidhjes dhe nëvilajetin e Kosovës u ngritën gjykatatshqiptare që përdornin sheriatin dhe jo

legjislacionin osman në fuqi. Parapëlqimi isheriatit prej gjykatave shqiptare nuk duhetparë si parapëlqim fetar, sepse me sheriatkuptohej sistemi i vjetër ligjor osman,përpara reformave përqendruese tëTanzimatit, i cili lejonte trajtat e autonomisëvendore dhe në këtë rast “ka rëndësi faktise ‘sheriati’ nuk u zbatua në interes tëPerandorisë Osmane, por të revolucionitçlirimtar” (K. Frashëri, 1997: 379).

Lidhja u kujdes që të mos hynte nëkonflikt me të gjithë armiqtë në të njëjtënkohë. Për sa ishte e mundur dhe meqenëseinteresat e dy palëve përputheshin, Lidhjanuk dëshironte përballjen e hapur mePortën. Nisur nga kjo rrethanë dhe të tjerapas saj në historinë moderne të shqiptarëve,Hysamedin Feraj nxjerr parimin themelortë politikës shqiptare:

...shqiptarët asnjëherë nuk janë ndodhë nësituatë ekzistenciale historike për të zgjedhurndërmjet së mirës dhe të keqes, por vetëmndërmjet të keqes dhe me të keqes: kushangazhohej për ‘të mirën’, çlirimin nga tëgjithë pushtuesit, sunduesit, armiqtë hyntenë aventurë politike që kërcënonteekzistencën e shqiptarëve; kush bashkohejme më të keqen, me pushtuesin,sundimtarin, armikun më të rrezikshëmkundër armikut më pak të rrezikshëm, poashtu kërcënonte ekzistencën e shqiptarëve.E mirë mbetej vetëm angazhimi për ‘tëkeqen’ më të vogël: bashkimi me pushtuesin,sundimtarin më pak të rrezikshëm kundërarmikut më të rrezikshëm, e pastaj çliriminedhe prej tij. Kjo situatë ekzistenciale politikee shqiptarëve si qenësues politik përbënmetafizikën, parimin fillestar, arhenë në tëcilën mund të nxirren të gjitha parimet e tjerapër shpjegimin situacionalist të politikësshqiptare (Feraj, 1998: 86-87).

Ajo që thekson Feraj është se saposhqiptarët e bënë zgjedhjen midis miqvedhe armiqve në një rrethanë reale kukërcënohej ekzistenca e tyre, duke u shfaqur


kështu si një kolektiv politik, ata duhej tëzgjidhnin edhe midis armikut dhe armikut.Këtë dilemë ai e quan “metafizika politikeshqiptare”. Me fjalë të tjera, mund tëshprehemi se në Lidhjen e Prizrenit u bëdallimi midis “miqve” (kombi shqiptar),“mikut të përkohshëm” (Porta e Lartë,për sa kohë që ajo kishte armiq tëpërbashkët me shqiptarët) dhe “armikut”(shovinistët fqinjë).

Dyzimi i Lidhjes për qëndrimin ndaj“mikut të përkohshëm” ishte një ngaarsyet e shkatërrimit të saj. Kuvendi iLidhjes në Dibër, më 20.10.1881, dolime dy rezoluta drejtuar sulltanit. Krahui moderuar kërkonte prej sulltanit njëvilajet të vetëm me autonomi të kufizuar,kurse krahu radikal kërkonte, me një tonparalajmërues, krijimin e vilajetit shqiptarme autonomi të gjerë. Radikalët kërkoninedhe formimin e një qeverie të përkohshme,diçka që i dukej e pamundur krahu tëmoderuar (K. Frashëri, 1984: 284-285;1997: 372). Pas dorëzimit të Ulqinit dheshpalljes së qeverisë shqiptare, ushtritëosmane e shtypën Lidhjen dhe arrestuanshumë prej krerëve të saj. Megjithatë, Lidhjae Prizrenit mbeti si pikë referimi e politikëskombëtare shqiptare.

A janë shqiptarët subjekt politik?

Shqiptarët shpallën pavarësinë ngaPerandoria Osmane, por shtetet ballkanikedhe Fuqitë e Mëdha e reduktuan shtetinshqiptar në një hinterland për të mbrojturportet e Adriatikut e të Jonit. Copëtimi itrojeve etnike solli problemin e qenësimittë kombit shqiptar si subjekt politik. KarlShmiti thotë se, që një popull të ekzistojënë sferën politike. duhet që ai të jetë i aftë,qoftë në rrethana të skajshme, ta bëjë vetëdallimin midis miqve dhe armiqve: “atëherëkur ai nuk e ka më kapacitetin ose vullnetinta bëjë këtë dallim, ai pushon së ekzistuaripolitikisht” (Schmitt, 1996: 49). Mund tëmendohet se për shqiptarët nën pushtim

nuk do të kishte dyshime në përcaktimin earmikut, me të cilin në rastin e skajshëmdo të shkohej në konflikt, por kjo nuk mundtë merret gjithmonë si e dhënë. P.sh. elitapolitike shqiptare në ish-Jugosllavi gjatëshpërbërjes së federatës tregoipavendosmëri në përcaktimin e qartë tëkërkesës politike së cilët shqiptarët do t’ipërmbaheshin me çdo kusht. Ukshin Hoti,pak më vonë, do të shkruante:

Partitë politike në Kosovë i artikuloninqëllimet politike kryesisht përmes shprehjevenë kondicional: ‘në qoftë se’, ‘nëse’ dhe ‘poqe se... atëherë’; në qoftë se p.sh. do të ruhetintegriteti territorial i Jugosllavisë, atëherëdo të luftohet për një republikë të barabartësovrane në Jugosllavi; në qoftë se do tëlejohej prishja e kufijve të brendshëm, atëherëdo të luftohet për një republikë shqiptare nëJugosllavi, e nëse nuk do të ketë Jugosllavi,atëherë do të ketë Shqipëri edhe përshqiptarët në Kosovë! Fort bukur! Mirëpopër cilin opsion duhet të luftohet? (Hoti,1996: 142; kursivi ynë).

Ajo që do të thotë Hoti është seshqiptarët nuk po vepronin si subjektpolitik, si një kolektiv, por po përshtateshinndaj rregullimeve institucionale që ipërcaktonin subjektet e tjera politike. Edhepas luftës së viteve 1998-1999, elita politikeshqiptare në Kosovë duket se republikën epret dhuratë nga të tjerët, Beogradi dhefaktorët ndërkombëtarë, kur dihet se i parikurrë nuk do të pranojë vullnetarisht të heqëdorë nga Kosova dhe se faktorëtndërkombëtarë do të detyrohen kësisoj tëmarrin parasysh vullnetin e tij. AdemDemaçi, qysh në fillimet e viteve 1990,paralajmëronte: “Bota sheh a janë më tëgatshëm shqiptarët të flijohen për lirinë etyre, apo serbët për t’i mbajtur të okupuarkëta dhe po shohim se më të vendosur janëserbët” (cituar nga Baleta, 1995: 7).Megjithëse u betuan e u stërbetuan sestatusin e Kosovës do ta vendosnin brenda

�� 47��

vitit 2006, ndërkombëtarët e shtynëvendimin dhe nuk ka asnjë siguri se nukdo ta shtyjnë përsëri. Ministri i Jashtëmi Serbisë këtë shtyrje e brohoriti si fitorepër Serbinë. A ka ndonjë fuqi politike nëKosovë që ta brohorasë si fitore tëshqiptarëve?

A e ka ndihmuar shteti shqiptarsubjektifikimin politik të kombit? Ngavetë pozita e dobët, për pjesën më tëmadhe të ekzistencës së vet, Shqipëria eka patur të pamundur t’i deklaronte shtetetfqinje “armiq konvencionalë” tëshqiptarëve, sipas termit të Shmitit (Slomp,2005: 508-509). Ruajtja me çdo kusht epaqes me fqinjët është parë si kushtthemelor për ruajtjen dhe fuqizimin e shtetitshqiptar, më mënyrë që kur të vinte çasti ipërshtatshëm, ky i fundit të vepronte sisubjekt për zgjidhjen e çështjes shqiptare,ashtu si shteti i Piemontit ndihmoi përbashkimin e Italisë. Më qartë këtë argumente ka paraqitur Mithat Frashëri më 1921,në trajtën e disa tezave:

1. Kosova asht tokë shqiptare.2. Kosova nuk e shpëton Shqipninë,

Shqipnia e shpëton Kosovën.3. Pra, ne dim me shpëtue Kosovën,

duhet ma par me forcue Shqipninë, se anijado nji hu që të lidhet.

4. Për me forcue Shqipninë duhet qëtë ketë paqe.

5. Për me pas paqe, duhet me jetuemirë me fqinjët.

6. E shoh një punë kriminale me udhanë kosovaret shpresë të kotë dhe me imarr në qafë.

7. Duhet me i bindë kosovarët si mejetue urtë e me ruejtë interesat e tyre nërrugë të nomit [ligjit] (M. Frashëri, 1997:279-280).

Mirëpo shteti shqiptar deri tani nukka qenë në gjendje ta luajë rolin e Piemontitdhe për këtë është kujdesur politika efqinjëve tanë, të cilët, nëse nuk bien në një

mendje mbi ndarjen e Shqipërisë, ishin nënjë mendje që shteti shqiptar duhet mbajturpërherë i dobët. Nëse Mithat Frashëri ishtei sinqertë në shpresën e tij se Shqipëria njëditë do të vepronte si subjekt politikshqiptar, tezat e tij u morën dhe u përdorënpikërisht prej atyre që kërkojnë t’ia mohojnëkëtë rol Shqipërisë dhe që për miq tëshqiptarëve kanë deklaruar fqinjët, qoftëedhe me anë të parullës “rruga e Shqipërisëpër në Europë kalon nga Athina”, apo“Millosheviçi siç di të bëjë luftën, bën edhepaqen”, ose ata që janë mjaftuar vetëm menjë “hapësirë demokratike për shqiptarët nëBallkan”. Prandaj Ukshin Hoti u thotëshqiptarëve të Kosovës që t’i heqin shpresatnga “shteti amë”: “...ne shqiptarët eKosovës, që dikur e kemi luajtur rolin edorës së parë në themelimin e shtetitshqiptar, tani iniciativën për bashkim uakemi lënë atyre të cilëve u mbetet qëfillimisht të modernizohen, ndërsa nëndonjë të ardhme edhe të bashkohemi!”(Hoti, 1996: 197). Ndërsa HysamedinFeraj shkon më tej, kur u thotë shqiptarëvenë Kosovë të supozojnë se Shqipëria nukekziston fare si shtet: “Çka do të bënteKosova sikur të mos ekzistonte shtetishqiptar? A do të pranonte të jetonte nënsundimin serb, apo do të përpiqej përfitimin e pavarësisë politike?” (Feraj, 1997:115). Megjithatë, nëse ndiqet kjo logjikëduhet bërë kujdes nga kurthi i të quajturittë Kosovës një subjekt tjetër joshqiptar.Rexhep Qosja ka shkruar se tentativat përkrijimin e një “kombi kosovar” kanëndikime shpërbërëse ndaj identitetit tëkombit shqiptar. Kosovarizmi zëvendësonshqiptarizmin duke qenë “rrjedhimisht,ideologji kundërhistorike me të cilën do tëmposhtej përgjithmonë ideja që e ka lëvizurhistorinë e popullit shqiptar prej Lidhjes sëPrizrenit e këndej: ideja e bashkimitkombëtar” (Qosja, 2006). Në fakt, ështëKosova ajo që gjatë shek. XX e ka marrëpërsipër përfaqësimin si subjekt të kombit:“...historia na ka treguar se Kosova tregoi


pathyeshmërinë e kombit shqiptar, i shërbensi mur mbrojtjeje shtetit shqiptar nga rrezikuserb, po i shërben kombit shqiptar si ushtarpararojë dhe si kundërpeshë ndaj kërcënimittë shovinizmit grek” (Baleta, 1995: 21).

Politikën zyrtare të Shqipërisë gjatëkomunizmit mund ta karakterizojmë metermat e Karl Shmitit: si një “revolucionarglobal”, që luftonte për idealet abstrakte terevolucionit proletar botëror dhe që tekapitalistët dhe revizionistët e të gjithangjyrave shihte “armiq absolutë” (Slomp,2005: 512). Brenda vendit ishte krijuarpsikologjia masive se e gjithë bota ishtearmiqësore ndaj shqiptarëve dhe në këtëmënyrë enverizmi u hiqte shqiptarëve aftësinëpër të dalluar miqtë nga armiqtë. Pas rëniessë komunizmit, elita politike theksonvazhdimisht se Shqipëria nuk ka armiq dheparullën “të gjithë janë armiq” e kazëvendësuar me parullat “nuk kemi armiq”,apo “gjithë botën i kemi miq”. Ndikimi ikëtyre parullave në psikologjinë masive ështëpo ai i enverizmit, sepse shqiptarëve u mpihetaftësia për të dalluar miqtë nga armiqtë (Feraj,1999). Prandaj, në Shqipërinë e sotme kemimungesë të politikës, sepse është hequr dorënga kategoritë klasike të politikës: miku,armiku, sovraniteti, interesi kombëtar,reciprociteti, agjentë në shërbim të të huajitetj. (Feraj, 2003: 9-13). Sfera publike ështëzëvendësuar nga ajo private, me politikanëtqë ndjekin interesat vetjake, ato të pasuesvetë tyre apo të vendeve fqinjë, por jo interesatkombëtare. Hysamedin Feraj thotë:

Problemi i Shqipërisë nuk është se ka shumëpolitikë, po se nuk ka fare politikë. Po ashtuthuhet se në Shqipëri duhet ndërtuar “shoqëriacivile”, ndërsa problemi i Shqipërisë ështëndërtimi i “shoqërisë politike”. Problemi iShqipërisë është se ka vetëm “shoqëri civile”,sferë të privates, por nuk ka “shoqëri politike”.Sigurisht duke mos pasë “shoqëri politike”edhe “shoqëria civile” nuk është mirëfilli civile.Por problemi madhor i Shqipërisë ështëndërtimi i shoqërisë politike dhe jo i shoqërisë

civile. Pa ndërtimin e një shoqërie politike,Shqipëria nuk mund të dalë nga kriza e sajtotale.” (po aty: 19-20).

Këtu është vendi të ngremë pyetjen seç’duhet të bëjmë, ose me fjalët e UkshinHotit, “çka mund të bëhet që shqiptarët tëjenë subjekt politik ndërkombëtar dhe jovetëm objekt?” (Hoti, 1996: 261). Përgjigjjaështë se duhet të rizbulojmë miqtë dhearmiqtë tanë. Shqiptarët kudo ku ndodhen,në Shqipëri, Kosovë, ish-RepublikënJugosllave të Maqedonisë (IRJM), Mal të Zi,Greqi e diasporë duhet të binden se armiqtëi shohin ata si kolektiv dhe për t’u mbrojtursa më mirë duhet edhe ata të veprojnë sikolektiv. Kjo do të thotë se miqtë eshqiptarëve në radhë të parë janë vetëshqiptarët. Me fuqizimin e faktorit shqiptar,pavarësisht ndarjeve shtetërore, krahinore,fetare e gjeografike, shqiptarët do të gjejnëmiq ndërkombëtarë. Pa i bindur faktorëtndërkombëtarë se kombi shqiptar është faktorpa të cilin nuk mund të realizohen interesatgjeopolitike në Ballkan e më gjerë, nuk mundtë bëjmë miq ndër ta.

Duhet të pyesim veten “ç’do të thotë tëjesh shqiptar?” në rrethanat e sotme. Përgjigjaduhet të jepet jo thjeshtë me anë të miteve tësë shkuarës, as me anë të ndonjë abstraksionifilozofik, por kryesisht nisur nga rrethanatekzistenciale në të cilat gjendet kombi tani.“Cili është shqiptar?” - ishte një pyetjevendimtare në vitet 1912-1913, atëherë kurcaktoheshin kufijtë e shtetit shqiptar. Ishtepyetje që përcaktonte jetën dhe vdekjen. Ishtepyetje që në jug të Shqipërisë e bënteKomisioni Ndërkombëtar: a duhej marrë përbazë gjuha, siç donin nacionalistët shqiptarë,apo feja, siç donin grekët? Një pyetje e tillështrohet edhe sot: “A janë ‘homogjenët’shqiptarë apo grekë?”, “A janë himarjotëtshqiptarë apo grekë?”, “A janë eshtrat ezhvarrosura në Kosinë të grave dhe fëmijëveshqiptarë apo të ushtarëve grekë?”. Ngapërgjigjet e këtyre pyetjeve varet shumëçka.Nuk janë thjeshtë çështje individuale apo të

�� 49��

të drejtave të njeriut, por të kolektivit tëquajtur “shqiptar”. Në mënyrë të ngjashme,kur ambasadorët grekë në Tiranë deklarojnëme cinizëm se përveç atyre në Alpet e Veriut,të gjithë shqiptarët janë me prejardhje helenedhe se duhet të kthehen sa më parë në etninëdhe fenë e të parëve, apo se çamët nuk upërzunë nga trojet e tyre, por ikën vetë, nukështë thjeshtë çështje e mohimit dhe embrojtjes së vërtetës, por një sulm, njëqëndrim armiqësor i një kolektivi tjetërkundër shqiptarëve. Ashtu sikundër edhe ligjigrek i luftës me Shqipërinë nuk është njëanakronizëm apo i drejtuar vetëm kundërçamëve, por pjesë thelbësore e sulmitkundërshqiptar.

Le t’i braktisim iluzionet: kemi apo nukkemi interes të quhemi shqiptarë, të tjerët nashohin si të tillë, si një kolektiv. Ata nallogarisin si kolektiv edhe kur veprojnëkundër një pjese prej nesh dhe ne duhet tëreagojmë si kolektiv që të kemi sukses.Spastrimi etnik në Kosovë u drejtua kundërshqiptarëve. Në vend që të kërkonin faljepër krimet e përbindshme dhe t’upërgjëroheshin shqiptarëve për sigurinë epakicës serbe në Kosovë, serbët, mearrogancë, krekosen se kanë në dorë çelësin estatusit dhe janë në sulm për të rifituar atë qëhumbën. Me anë të “ekstraterritorialitetit” tëmanastireve dhe komunave te reja strategjikeme shumicë serbe që po krijohen, popërgatitet boshnjakëzimi i Kosovës.Shqiptarët duhet të shikojnë se si po shkonshtetformimi në Bosnjë-Hercegovinë, tëpyesin nëse mund të quhet ajo një shtet

sovran dhe pastaj të vendosin nëse është ajotrajtë sovraniteti që dëshirojnë për Kosovën.Kushtetuta e vjetër e IRJM, prej së cilëssllavomaqedonasit hoqën dorë vetëm nënkërcënimin e armëve të UÇK-së, i trajtonteshqiptarët si pakicë etnike. Nëse partitëshqiptare në IRJM do të vazhdojnë të jenëarmike të njëra-tjetrës, atëherë pozita faktikee shqiptarëve në atë shtet do të mbesë ajo eqytetarëve të dorës së dytë. Greqia, ndërsaua mohon shtetësinë greke çamëve, uadhuron me “bujari” atyre që shpreson sedo të jenë kolonë e pestë në Shqipëri.Shqiptarët që shpallen grekë ta kenë të qartëse qoftë edhe pasivisht, thjeshtë si numër,po i shërbejnë shovinizmit grek. Nëse njëpjesë e popullatës shpall se nuk e njeharmikun, atëherë ata rreshtohen përkrah tij(Schmitt, 1996: 51).

Në këto rrethana ekzistenciale përkombin, atyre që qahen për mungesë të njëprogrami të shtjelluar kombëtar, duhet t’upërsërisim fjalët e Abdi Baletës: “Programi ishqiptarëve është me dy fjalë: kemiprogramin e Lidhjes së Prizrenit”. (Kabashi& Baleta, 2005: 39). Programi ështëbashkim, organizim dhe mobilizim i të gjithëshqiptarëve që të japin ndihmesën e tyre nëforma të ndryshme dhe në ballë të ndryshëmkundër armiqve. Të mos mendojmë se poshpallëm se nuk kemi armiq, kjo ka për t’ishkurajuar ata: “Do të ishte qesharake tëbesosh se një popull i pambrojtur ka veç miqdhe një llogaritje e çmendur të supozosh sendoshta armiku mund të mallëngjehet ngamungesa e qëndresës”. (Schmitt, 1996: 53).

REFERENCAT

Baleta, A. (1995) Shqiptarët përballë shovinizmitserbo-grek. Tiranë: Koha.

Feraj, H. (1997) Pavarësia është e shenjtë. Tiranë:Koha.

Feraj, H. (1998) Skicë e mendimit politik shqiptar.Tiranë: Koha.

Feraj, H. (1999) “Kadare kërcënon shqiptarët”.

Gazeta Rimëkëmbja. Tiranë, 09.03.1999.Feraj, H. (2003). Kriza e përkryer e Shqipërisë.

Tiranë: Eurorilindja.Frashëri, K. (1984) Abdyl Frashëri. Tiranë: 8

Nëntori.Frashëri, K. (1997) Lidhja shqiptare e Prizrenit

(1878-1881). Tiranë: Toena.


Frashëri, M. (1997) Kthimi i Mithat Frashërit.Tiranë: Phoenix.

Frashëri, S. (2000) Kush e prish paqen në Ballkan:Publicistika e Sami Frashërit turqisht. Pejë:Dukagjini.

Hoti, U. (1996) Filozofia politike e çështjes shqiptare.Prishtinë.

Kabashi, B. & Baleta, A. (2005) Vetëmnacionalizmi e shpëton kombin shqiptar. Tiranë:Rimëkëmbja.

Lazar, N. C. (2006) “Must Exceptionalism Provethe rule? An Angle on EmergencyGovernment in the History of PoliticalThought”. Politics & Society, 34 (2): 245-275.

Malcolm, N. (1998) Kosovo: A Short History. NewYork: New York University Press.

Myzyri, H. (red.). (1994) Historia e popullitshqiptar. Tiranë: Shtëpia Botuese e LibritShkollor.

Omari, L. & Luarasi, A. (red.). (1997) Historia eshtetit dhe e së drejtës. Tiranë: Luarasi.

Pollo, S. & Pulaha, S. (red.). (1978) Akte tëRilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912.

Tiranë: Instituti i Historisë i Akademisë sëShkencave të RPS të Shqipërisë.

Qosja, R. (2006) “Identiteti shqiptar dheidentiteti kosovar”. Gazeta Korrieri. Tiranë,07.02.2006.

Schmitt, C. (1996) The Concept of the Political.Chicago, London: The University ofChicago Press.

Schmitt, C. (2005) Political Theology: FourChapters on the Concept of the Sovereignty.Chicago, London: The University ofChicago Press.

Skëndi, S. (2000) Zgjimi kombëtar shqiptar 1978-1912. Tiranë: Phoenix & Shtëpia e Libritdhe e Komunikimit.

Slomp, G. (2005) “The Theory of the Partisan:Carl Schmitt’s Neglected Legacy”. Historyof Political Thought, 26 (3): 502-519.

Shpuza, G. (2000) Kuvendime për historinëkombëtare. Tiranë: Dituria.

Valk, F. V. (2002) “Decisions, Decisions: CarlSchmitt on Friends and Political Will”.Rockfeller College Review, 1 (2): 38-52.

Lidhur me emrin, me të cilin janënjohur shqiptarët (albanezët) dheShqipëria (Albania) ndër shekuj, ka

patur mjaft keqkuptime. Shkencëtarët herëme dashje e herë pa dashje kanë krijuar njëhendek në mes iliro-shqiptarëve dhe tëtrojeve të tyre në Ballkan, pasi kanë krijuarmodele gjuhësore të supozuara për fjalët,me të cilat Albania e Ptolemeut (shek.II)u zëvendësua në shek XIX me fjalënShqipëria prej vetë banorëve të saj,ndërkohë që të huajt vazhdojnë edhe sot ekësaj dite ta quajnë Albania. Por fjalët“Shqipëri” dhe “shqiptar” lidhen me fjalënshqiponjë, simbol i lashtë i epirotëvepellazgë prej nga e kanë prejardhjen e tyreilirët, albanët (arbërit) dhe shqiptarët esotëm. Ndër pellazgë shqiponja ështësimboli Zeusit të Dodonës dhe i heronjvepellazgo-ilirë; homonim i Pirros sëEpirit, embleme e Shtetit të Arbërit dhe,si vazhdimësi e tyre, në formën dykrenaredel te flamuri i Skënderbeut. Rilindësit ezgjodhën pikërisht për këto vlerahistorike, si simbol të vendit të tyre, që equajtën Shqipëri.

Pagëzimi i Ptolemeut

Me emrin “Albania” është pagëzuarprej Ptolemeut, gjeografit aleksandrin të

shekullit II, bregdeti jugperëndimor iEuropës, që laget prej Adriatikut dheJonit. Albania aso kohe ishte vendi ialbanëve, njërit prej fiseve ilire, prej tëc i l ëve r r j edh in banorë t e so tëmautoktonë të atyre brigjeve që flasin“a lbanian l anguage” , n jë g juhë efami l j e s indo- europiane , por qëndryshon krejtësisht prej gjuhëve qëf las in popul ls i të e t jera, fqinjë tëhershëm dhe të sotëm me “albanians”:grekët, që kishin qenë vendosur në kufijtëme ilirët qysh në kohërat antike dhesllavët, që populluan trojet e ilirëve, dukefilluar nga shekujt 7-8 dhe e kryen atëproces në shekujt 10-11.

Pas popullimit sllav të trojeve ilire,emri gjeografik “Albania” shënjonte trojetjo greke dhe jo sllave ose, më saktë, trojetqë në vazhdimësi mbetën të banuara prejnjë popullsie që nuk fliste as greqisht eas sllavisht, e cila edhe sot e kësaj dite karuajtur gjuhën e vet, “albanian language”.

Por trojet e Albania-s janë quajturndër mote edhe Epir (Epiri i Vjetër, Epirii Ri) dhe Arbëni (Arbëri). Prej këtyretoponimeve banorët e këtyre trojeve janëquajtur, sipas rastit, edhe epirotë, edhearbën\arbër. Aty nga mesi i shek. të 19-të ata u vetëquajtën “shqyptarë” (shqiptarë)dhe vendin e tyre e thirrën “Shqypni”

SHQIPTARI I REFUZUAR

TONIN ÇOBANI – Instituti i Sociologjisë


�� 52 Shqiptari i refuzuar

(Shqypëni\ Shqipëri).13 Kështu, kur më1912 ata shpallën një shtet të pavarur nënjë pjesë fare të vogël të trojeve të tyre, atëe quajtën “Shqipëri”, sado që të huajt edhesot e kësaj dite vazhdojnë ta njohin meemrin e pagëzimit të Ptolemeut: Albania.

Shqype dhe shqip

Shqiptar, si fjalë e shkruar, del për herëtë parë në fillim të shek. XVII në “giuhën escciyppetarevet” (“Kuvendi i Arbënit”:1706, 235); ndërsa fjala Shqipëri del nëgjysmën e dytë të shek. XIX, në formën“Scciypniis” (Koncili i Dheut Sciypniis”,1872, 249). Ndajfolja shqip (flas shqip)dokumentohet e shkruar për herë të parëte Meshari i Buzukut, në mesin e shek. XVI(Ashta:1996, XXV,II). Gjuhëtarët kanëarritur në përfundimin epakundërshtueshëm deri sot, se shqip vjenprej latinishtes excipit-excipere, që do tëthotë: flas qartë, kuptueshëm. Pas këtijshpjegimi, çështja e prejardhjes së fjalëveshqiptar dhe Shqipëri është ngatërruar. Nukështë marrë parasysh se, ashtu si gjendet teBuzuku fjala shqip, gjendet edhe fjala shqype(shqiponjë), prej së cilës duhet kërkuarburimi i fjalës shqiptar dhe Shqipëri, sepseata nuk janë shfaqur me formën e sotmeshqiptar dhe Shqipëri apo Shqipni, por vetëmnë formën e vjetër të gegërishtes: shqyptardhe Shqypni, si shihet, mbi bazën e fjalësshqype (shqiponjë).

Arbëni dhe Shqypni

Deri në gjysmën e dytë të shek. XIX,në vend të fjalëve shqiptar (shqyptar) dheShqipëri (Shqypni) përdoreshin fjalët arbën(ose arbër) dhe Arbëni\Arbëri, si ka mbeturderi në ditët e sotme te kolonitë e

shqiptarëve të Italisë. Edhe më herët, nëvend të (apo së bashku me) shqyptar-arbëndhe Shqypni-Arbëni kanë qenë epirot dheEpir. Çabej shpjegon se rrënja “arb” vjennga “alb” paraindoeuropiane (Çabej:1976,68) dhe na çon te fisi ilir i albanëve,me kryeqendër Albanopolis, që përmendPtolemeu (shek.II). Që nga ajo kohë, tëhuajt përdorin albanain dhe Albania, përshqiptar dhe Shqipëri. Edhe ky shpjegim eshmang simbolin e shqipes (shqiponjës),që shfaqet në flamurin e Skënderbeut dhetë princave të tjerë shqiptarë të mesjetës,ajo shqipe (shqiponjë) që dëshmohet testema e shtetit të Arbërit në shek. XIII dheshumë më herët te epirotët ilirë, argumenteqë gjithashtu mbeten jashtë arsyetimeve tëgjuhëtarëve që janë marrë me shpjegimin eprejardhjes së shqiptarëve të sotëm. Duhettë shtojmë këtu se në botimin e dytë tëKuvendit të Arbënit, ku përdoret për herëtë parë fjala Shqypni prej Engjëll Radojës,ajo përdoret së bashku me Arbëni. Vetëmnë parathënien prej tri faqesh të autorit“Knuesit...” gjejmë të përdorur: 4 herëshqyptar për kundrejt 1 herë arbnor dhe 3herë Shqypni (dhe 2 herë Dheu i Shqypnis)për kundrejt 2 herë Arbni (Kuvendi iArbënit: 1872, 253-255).

Arbëreshët e përçmuar

Në këtë pikë çështja thellohet: ç’lidhjeka fjala arbën (shteti i Arbënit) me ndajfoljenshqip, me shqiponjën e shtetit të Arbënitdhe me flamurin e Skënderbeut? Të huajt ekanë njohur simbolin e shqiponjësdykrenore në flamurin e Skënderbeut, porfqinjët tanë, jo pa keqdashje, kanështrembëruar veçanërisht fjalën arbën, qëka shënjuar popullin tonë. Kështu, siç arrinnë konkluzion Çabej, nga albanët\arbanët

13 Në gjuhën shqipe fjalët “Shqypni” dhe“Shqipëri” (që vijnë respektivisht prej fjalëve“shqype” dhe “shqipe”), janë homonime, pasizanorja “y” në disa të folme shqiptohet si “i” dhe

anasjelltas. Për këtë arsye, deri para se të krijohejgjuha e unifikuar shqipe (1970) përdoreshin të dyjaformat, ndërsa tani dalin vetëm format: Shqipëri,shqipe, dhe prej këndej, shqiptar.

�� 53��

ka dalë fjalemërtimi arvanitët në gojën egrekëve, që nuk deshën kurrë ta pranoninpopullsinë autoktone çame si popullsi jogreke në trojet, sipas tyre, greke; nga arbanaka dalë edhe fjala e deformuar rabana prejserbëve (Shuflaj: 2002,105), të cilët bëninpërpjekje të vazhdueshme që ta sllavizoninfjalën që emërtonte shqiptarët autoktonëdhe, së bashku me të, trojet arbnore; për tëmbërritur te osmanët, që prej shtrembërimitgrek arvanitas krijuan fjalën me ngjyresëkeqësuese arnaut, që sipas orientalistëveshënjonte popullsinë jo qytetase në trojetshqiptare të Perandorisë Osmane, prashqiptarin fshatar gjithmonë me qeleshe tëbardhë në kokë (Dizdari: 2005, 36).

Shqiptari i refuzuar

Por, për historianët, lidhjet e vetme nëmes të shqiptarëve dhe arbanëve ështëshqiponja në flamurin e Skënderbeut, e cilaështë trashëguar jo vetëm nga stema e shtetittë Arbënit, por, edhe më herët, nga Pirrojai Epirit. Ata nuk kanë kërkuar argumentepër ta lidhur këtë shqiponjë me fjalëtshqiptar dhe Shqipëri, që u përhapën nëgjysmën e dytë të shek. XIX, dukezëvendësuar fjalët arbën\arbër dheArbëni\Arbëri. Nisur nga arsyetimi imësipërm (pika 3), mund të thuhet mesiguri se një nga motivet e zëvendësimit tëfjalës Arbëni në Shqypni duhet të ketë qenëedhe domosdoshmëria për t’iu shmangurpikërisht shtrembërimeve të fqinjëve dhe,ndoshta, edhe qëllimeve të tyre tëmbrapshta në kurriz të trojeve arbërore.Është koha kur nacionalizmi helenocentrist,që në atë kohë gjen një prej shprehjeve tëveta në të ashtuquajturën “Megalo Idea”,dhe nacionalizmi ekspansiv sllav në Ballkan,serb e malazias, që arsyetohej me luftënkundër Perandorisë Osmane, duke qenëpjesë e koalicionit pansllavist me qendërMoskën e carëve rusë, lakmonin BallkaninPerëndimor pa i bërë pjesë një Shqipërie tëshqiptarëve. Grekët sajuan teorinë e Vorio-

Epirit helen dhe shqiptarët autoktonë tëEpirit, çamët, i quajtën arvanitas, sipas tyre,të vendosur në trojet epirote, si kishtendodhur edhe me arbëreshët e Italisë. Njëteori të tillë huazuan serbët, duke e quajturKosovën “Staraja Serbia” dhe shqiptarëtautoktonë të Kosovës si të ardhur aty prejmaleve, pasi për shqiptarët kishte filluar tëpërdorej, veçanërisht në Mal të Zi, edhe njëfjalë tjetër përçmuese - malokë - (Shuflaj:2002,107), që, çuditërisht, dëgjohet dukeu përsëritur edhe sot e kësaj dite prej vetëshqiptarëve për shqiptarët e Veriut. Në këtokushte të pafavorshme po lindte edhe lëvizjakombëtare e banorëve më të vjetër tëBallkanit, që u konsolidua si RilindjeKombëtare Shqiptare, së cilës i duhej tëpërballej si me Perandorinë Osmane(prandaj nuk mund të quhej RilindjeKombëtare Arnaute), ashtu edhe mesynimet e hapura dhe të fshehtaekspansioniste të fqinjëve grekë, serbë emalazias (prandaj nuk mund të pranohej tëquhej as Rilindje Kombëtare Arvanitase apoRilindje Kombëtare Rabanske e, për tënjëjtat arsye, as Rilindje KombëtareMaloke).

Ironia e Konicës

Por, përveç arsyetimit konfliktual tëparaqitur më sipër, a ka ndonjë shpjegimshkencor përse arbëreshët zgjodhën tëvetëquhen shqiptarë? Shpjegimet ederisotme nuk kanë qenë të mjaftueshmeas për të kënaqur kureshtjen gjithnjë nërritje të vetë brezave më të rinj tëshqiptarëve. Shpjegimi i natyrshëm, që ejustifikon të vetëquajturit shqiptar mesimbolin e shqiponjës (shqipes-shkabës),është konsideruar folklorik prej gjuhëtarëve.Por edhe shpjegimi shkencor ialbanologëve, shqiptarë e të huaj, që earsyetojnë vargun e fjalëve shqiptar, gjuhëshqipe dhe Shqipëri me prejardhje prejndajfoljes shqip (flas shqip, kuptoj), ështëironizuar me të drejtë qysh herët prej Faik


Konicës, duke shtuar se “Shqipëria, atëherë,do të thotë diçka si Kuptonjëria” (Konica:1993, 383). Historianët nuk këmbëngulinnë arsyetimet e veta, sepse edhe atyre iu janëimponuar disa “autoritete” që historinë ekanë ngatërruar me politikën dhe politikënme nacionalizmin e tyre ekstrem. Kaq evërtetë është kjo, sa në tekstet tonashkencore pranohet pa mëdyshjen më tëvogël shprehja se arvanitasit janë vendosurnë krahina të ndryshme të Greqisë “qyshnga mesjeta” (FESH: 1985,33), dukeinjoruar kështu autoktoninë e popullsisëçame-epirote. Për më tej kësaj, kanë mbeturformulime të tilla se shqiptarët në Greqikanë qenë një minoritet i vendosur aty nëshek XVI, që rezulton plotësisht i asimiluar,ndërsa minoriteti shqiptar i vendosur nëKosovë e Metohi, Jugosllavi, ka realizuarnjëfarë autonomie; sikundër emigrantë tëtjerë shqiptarë në Turqi, Itali dhe SHBA(Enciklopedia Britanike 1: 1984,419).

Ekuacioni i Pilikës

Faik Konica, shpjegimit folklorik tëdheut të shqiponjave i shton edhe një tjetërshpjegim folkloriko-anekdotik, që e lidh merelievin gjeografik të atij vendi që të huajt equajnë Albania. Ai, jo pa cinizëm, ofronedhe shpjegimin se fjala Shqipëri lidhet meshkëmb, pra me relievin shkëmbor të dheuttë shqiponjave apo të dheut të atyre qëflasin kuptueshëm, prandaj veprën e tijpër historinë e Shqipërisë e quan“Shqipëria - kopshti shkëmbor i EuropësJuglindore”. Por mund të kërkohen edhearsyetime të tjera. Dhimitër Pilika nëveprën e tij, botim postum, Pellazgët,origjina jonë e mohuar sugjeron njëekuacion që nuk mund të lihet jashtëkonsideratës kur duam të shpjegojmë përseshqiptarët u vetëquajtën shqiptarë në një çastkyç të historisë së tyre moderne. Ekuacionii tij është: pellazgë-ilirë-albanë-arbëreshë-shqiptarë, që është baras me shqiptar plussimbolin e shqipes, shqiponjës.

Ndër pellazgë shqiponja është simboli Zeusit të Dodonës dhe i heronjve pellazgo-ilirë; homonim i Pirros së Epirit, emblemëe shtetit të Arbërit dhe, si vazhdimësi e tyre,në formën dykrenore del te flamuri iSkënderbeut. Rilindësit, shpjegojnëhistorianët, e zgjodhën pikërisht për këtovlera historike, si “flamur shkabë... përVegjëlinë” (Noli: 1987,67). Pas këtijarsyetimi, nuk mund t’ia ndajë mendja kujtse shqiptarët janë të mbërthyer pas simbolittë shqiponjës së tyre, të ndikuar prejmalaziasve, të cilët besojnë se janë bijtë eskifterit, siç arrin në përfundim Robert Elsie(Elsie: 2005, 194). Ai vazhdon më tej, dukethënë se ky simbol kaq popullor teshqiptarët nuk ka gjasa të lidhet me fjalëtshqiptar e Shqipëri, sepse fjala shqype teBuzuku vjen prej latinishtes accipiter, që dotë thotë skifter, soko-sokol në serbokroatisht.

Shqiponja e shenjtë

Epiri, shpjegon Pilika (dhe jo vetëmai), nuk ka qenë historikisht tokë greke,ashtu si pellazgët nuk kanë qenë helenë. Siçështë pranuar, fjala Epir në gjuhën greke dotë thotë kontinent, por ka edhe një shpjegimpopullor, në të cilin ruhen lidhje edhe mëtë forta të fjalës Epir me fjalën shqiponjë,sepse në të folmen çame shqiponjës i thonëedhe sot e kësaj dite ipe (që duket të ketëqenë epi), prandaj Epiri, sipas kësajlogjike, është vend i shqiponjave.Natyrisht, vendi i shqiponjave, Epiri(mendoni se edhe Vorio Epiri) si mundtë pranohej atëherë dhe sot prej grekëve?Por studiuesi Dhimitër Pilika këtë embështet me citime dhe fakte të shumtae serioze. Shqiponja ka qenë simbol iZeusit të Dodonës Pellazge (të atij Zeusiqë helenët e përvetësuan prej pellazgëve).Shqiponja ka qenë emblema e Pirros sëEpirit (edhe ky jo helen), që u trashëguaedhe nga Skënderbeu e princa të tjerëshqiptarë të shekullit të XV dhe më herët.Deri atëherë nuk kishte as arbëreshë, as

�� 55��

shqiptarë, por epirotë dhe toka eshqiptarëve të atëhershme quhej Epir, që,sipas shpjegimit nga e folmja çame, do tëthotë Dheu i Shqiponjave apo, si e pamëmë lart, Dheu i Shypniis, i shqypeve.Shqiponja edhe sot e kësaj dite konsiderohete shenjtë prej shqiptarëve kudo që të jetojnë.

Braktisja shtetërore

Tani le të mbërrijmë në një përfundim.Gjeografikisht fiset ilire të epirotëve,dardanëve dhe albanëve janë paraardhësit eshqiptarëve të sotëm dhe trualli i tyre ështënjë pjesë e truallit të sotëm të shqiptarëve,pavarësisht se në kufijtë shtetërorë të cilitshtet modern përfshihen. Skënderbeuemërtohet princi i Arbënisë dhe i Epirit(Frashëri: 2002,216).

Historikisht emblema e epirotëve meshqiponjë (shqype) është trashëguar ngashqiponja e Zeusit të Dodonës pellazge teShteti i Arbërit, te Skënderbeu e deri nëditët e sotme, pavarësisht se atë simbol ekanë përdorur perandori të dikurshme dhee përdorin edhe shtete të sotme.

Politikisht fqinjët tanë grekë dhe sllavëkanë tentuar të mos i njohin shqiptarët nëtrojet e tyre dhe në shekullin XIX, kurformoheshin shtetet e tyre (Greqi, Serbi,Mali i Zi), mënjanuan simbolet eshqiptarëve, shtrembëruan emërtimet e tyredhe përvetësuan troje arbërore: Çamëri,Kosovë-Metohi dhe Malësitë eMbishkodrës. Pikërisht në këtë kohë uzgjuan edhe shqiptarët dhe, duke uvetëquajtur shqiptarë, bijtë e shqipes sëPirros, të Skënderbeut dhe të princërve tëtjerë shqiptarë, kërkuan identitetin e tyretë nëpërkëmbur shqiptar. Sikundërpërgjigje, fqinjët punuan që çamëttë veçoheshin si arvanitas, shqiptarët nëtrojet e tyre jashtë kufijve shtetëror tëquheshin kosovarë ose malokë.

Vetëm gjuha shqipe mbeti shqipe, qëpër efekte të ndarjes së rreptë administrativenë Ballkan, nuk u zhvillua paralel në të gjitha

njësitë vendore, prandaj u trillua gegërishtjakosovarçe dhe arvanishtja e çamëve, qënuk u asimiluan dot as në kushtet ebraktisjes më të madhe shtetërore tështetit amë, Shqipërisë së shpallur shtet ipavarur më 1912.

Historia si identitet

Ne shqiptarët nuk e dimë me saktësipërse quhemi shqiptarë as përse vendi ynëquhet Shqipëri. Kështu mendovandërkohë që po lexoja për një arsye krejttjetër librin Kuvendit i Arbërit, botuar nëPrishtinë më 2003. Aty janë përmbledhëkatër tekste. I pari, latinisht, ku shqiptarëtjanë albanens dhe Shqipëria Albania; idyti, një përkthim i tekstit latinisht, i bërënga një anonim më 1703 (botuar sëbashku me tekstin latinisht më 1706), kupër fjalën albanens na del arbenesh dhepër fjalën Albania del Arbenia; i treti,është përkthimi i Engjëll Radojës,realizuar më 1867, por botuar më 1872,ku, krahas fjalëve Arbnia dhe arbnesh nadalin për herë të parë fjalët shqyptar dheShqypni. Teksti i katërt është përshtatja ekëtij të fundit në gjuhën e sotme letrarenga Anton Nikë Berisha, i cili sqaron nëpasthënie se ka lënë në tekst edhe Arbëriaedhe Shqipëria, ashtu si ka bërë EngjëllRadoja. Nga kjo del se deri në vitin 1706shqiptarët nuk e kanë njohur veten sishqiptarë, por si arbënesh dhe Shqipërianuk ka qenë thirrur Shqipëri, por Arbëni.Pas vitit 1872, shqiptarët e sotëm janëedhe shqyptarë edhe arbënesh dheShqipëria është edhe Shqypëri edheArbëni. Nuk ka as prej përkthyesit EngjëllRadoja ndonjë shpjegim, as prejripërkthyesit Berisha. Prandaj u përpoqanë këtë trajtesë të argumentoj seshqiptarët janë shqiptarë, jo pse flasinshqip, por sepse janë të l idhurpazgjidhshmërisht me simbolin eshqiponjës, si asnjë popull tjetër që e kapërdorur ose e përdor atë simbol.


Simboli universal i shqiponjës

Shpend simbolik shumë i përhapur,veçanërisht së bashku me simbolin e diellite të qiellit dhe, me raste, edhe me vetëtimëne bubullimën. Paraqitja simbolike është,mbi të gjitha, forca e saj dhe figura epapërsëritshme e krijuar gjatë ngritjes nëfluturimin me krahë të shtrirë në drejtimtë qiellit. Në kulturat e ndryshme të fiseveindiane të Amerikës së Veriut, shqiponja,e ngjashme me diellin dhe qiellin, ikundërvihet jaguarit ktonik.

Pendët e saj kanë qenë përdorur sizbukurime rituale, si simbole të rrezeve tëdiellit. Shqiponja, e konsideruar“mbretëreshë e kafshëve”, qysh në antikitetishte një simbol mbretëror e hyjnor. Nëperiudhën klasike greko-romake ishteshpend shoqërues i Zeusit dhe simbol i tij.Për romakët një shqiponjë në fluturimparaqiste (ose transportonte) shpirtin esovranit që ngjitej te zotat pas djegies sekadavrës së tij. Legjionet romake përdorninshqiponjën në emblemat e tyre ushtarake.

Në Bibël shqiponja vjen si figurë emadhështisë së Zotit, por edhe e fuqisë së

besimit. Shpjeguesit (fiziologët) i jepninshqiponjës të njëjtat cilësi si feniksit, i cilinë mesjetë ishte edhe si një simbol rilindjejedhe pagëzimi, ashtu si nganjëherësimbolizonte vetë Krishtin në ngjitjen e tijnë qiell (pra, në fluturim). Mistikët ekrahasojnë herë-herë shqiponjën nëfluturim me lutjen. Meqenëse besohej (sipasAristotelit) se shqiponja, duke fluturuar lart,mbërrinte diellin, ka qenë konsideruarsimbol i kundrimit dhe i njohjes së thellëshpirtërore. Për shkak të këtyrekarakteristikave dhe të fluturimit të sajlartësive, për më tepër, është krahasuar edheme një cilësi të Gjon Engjëllorit. Në mes të7 mëkateve kapitale, shqiponja simbolizonkryelartësinë; në mes të katër virtytevekryesore, drejtësinë. C. G. Jung sheh teshqiponja një simbol atëror.

Shqiponja, në vazhdim të traditaveromake, ka qenë shqiponjë perandorake egjermanëve, dhe sot është shqiponjëfederale gjermane; siç është simbol isovranitetit të shpallur në emblemat eshumë shteteve të tjera (Dizionario deisimboli: 2004,23).

REFERENCAT

Ashta, Kolë. 1996. Leksiku historik i gjuhës shqipe, I.Çabej, Eqrem. 1976. Studime etimologjike në fushë

të shqipes.Dizdari, Tahir. 2005. Fjalori i orientalizmave në

gjuhë shqipe.Dizionario dei simboli, Piemme, IV Edizione,

2004.Elsie, Robert. 2005. Leksiku i kulturës popullore

shqiptare- besime, mitologji, fe, doke, rite, festadhe veçori kulturore.

Fjalori Enciklopedik Shqiptar (FESH), Tiranë 1985.Frashëri, Kristo. 2002. Skënderbeu, jeta dhe vepra.Konica, Faik. 1993. Vepra.Kuvendi i Arbënit, Prishtinë 2003.Noli, Fan S. 1998. Vepra 1.Pilika, Dhimitri. 2005. Pellazgët, origjina jona e

mohuar, botim postum.Shuflaj, Milan. 2002. Serbët dhe shqiptarët.The New Encyclopaedia Britannica in 30 volums,

Macropaedia I, Chicago 1984.

1.Sot në botë flitet dhe shkruhet shumë

për identitete të ndryshme. Pak a shumë,ekzistenca e shumë identiteteve ështëpranuar edhe brenda një individi. Pra, njëindivid ka një identitet të vetin familjar,fetar, klasor, rajonal, kulturor, kombëtar,universal etj. Në varësi të rrethanave me tëcilat ballafaqohet, ai e përforcon njërinidentitet më fuqishëm se tjetrin. Kjonormalisht vlen edhe për kolektivin.14

Identiteti kombëtar unik ështëkulminacion i homogjenizimit politik,kulturor dhe zhvillimit ekonomik të njëpopulli. Popujt që më herët e kanë arriturkëtë stad të zhvillimit të tyre, kanë ecur mëtë sigurt dhe më shpejt në rrugët e vështiratë historisë njerëzore. Nuk ka dyshim se sot,në kohët moderne, individi u është

nënshtruar ndikimeve të ndryshme globale,identiteteve transnacionale dhe atyresubnacionale. Me gjithë ndryshimet dhepaqartësitë rreth konceptit të identiteteveqë bashkëveprojnë në një individ dhekolektiv në të njëjtën kohë, nga të gjithëstudiuesit seriozë pranohet ekzistenca efuqishme e identitetit kombëtar.15

Nuk ka dyshim se shqiptarët janë tëvonuar në shumë procese historike. Edhenë procesin e krijimit të një identiteti tëfuqishëm kombëtar janë të vonuar.16

Megjithëse i vonuar, ky identitet ështëkrijuar dhe ka arritur të ruajë ekzistencën esubstratit etnik shqiptar në Ballkan. Kyidentitet shqiptar i krijuar nëpërmjetRilindjes Kombëtare dhe luftërave tëshumta të shqiptarëve është rrezikuar nëvazhdimësi nga fqinjët tanë. Ndarja e

SFIDAT E IDENTITETIT KOMBËTAR*

VALON MURATI


* Kjo ese së pari është botuar në një version tëshkurtër në numrin e parë të revistës Java në dhjetortë vitit 2001, me titullin Krijimi i kombit kosovar eçon Kosovën në Serbi. I njëjti artikull është botuartani së voni në AAVV - Çka asht kosovari?Identiteti kosovar, debat. Prishtinë: Java, Dhjetor,2005, fq169-175. Më pas eseja, në version më tëgjatë e me titullin A ekziston identiteti kosovar?,është botuar në Koha Ditore (korrik 2003) dheShekulli (maj 2004). Në një version më tëzgjeruar, me titullin Identiteti kosovar nuk ështëidentitet kombëtar, është botuar revistën miksteMM, numër 10/12, Prishtinë, 2005, fq.39-51.

Në këtë variant ka pësuar edhe një përpunim dhendryshim shtesë. Në këtë variant të ri, me qëllimnuk e kam trajtuar debatin Kadare-Qosja, duke ecilësuar se me kohën ka degraduar, duke e bërë tëpadobishëm referimin në të.

14 Për ekzistencën e shume identiteteve dhekorelacionet në mes tyre shih librin e Amin Maalouf,Identitete vrastare. Tiranë: Shtëpia e Librit dhe eKomunikimit dhe Onufri, 2001.

15 Për këtë temë, si dhe për ndikimet eglobalizimit në identitetet kombëtare, shih SamuelP. Huntington, Who Are We?: America’s GreatDebate. London: Free Press, 2005, fq. 4-20.

�� 58 Sfidat e identitetit kombëtar

kombit tonë në çastet më të qenësishme tëtij, kur ai ishte duke luftuar për krijimin eshtetit të pavarur shqiptar, dhe gllabërimi igjysmës së tokave shqiptare nga fqinjët, eqë u bë me miratimin e fuqive të mëdha tëkohës, ishte ndër goditjet e fuqishme ndajkëtij identiteti. Sado i rrezikuar ky identitet,në pjesën që mbeti nën sundimin serb nuku shuajt kurrë, por përkundrazi ishte bazakryesore për të mbijetuar dhe për t’irezistuar pushtimit. Në këtë identitet kanëgoditur në vazhdimësi pushtuesit tanë. Tezambi ekzistencën e dy kombeve: atij“albanaca” (në Shqipëri) dhe “shiftara” (nëish-Jugosllavi) është një tezë e vjetër epolitikave shoviniste serbe.17 Rezistencandaj këtyre përpjekjeve gjithmonë ka qenëe fuqishme dhe pushteti serb nuk ka arriturasnjëherë ta jetësojë këtë qëllim të tijin.

Sot, pas krijimit të rrethanave të reja,teza mbi ndarjen e kombit shqiptar dhemundësinë e ekzistencës së një identiteti tëposaçëm kombëtar – atij kosovar, ështëngjallur në një masë të caktuar. Krahas mekëtë tezë, por gjithsesi si produkt i asaj qëu tha më lart, po shtrohet edhe teza mbikthimin në gegërishte ose ndryshimin etërësishëm të standardit gjuhësor. Edhepolitika e krijimit të simboleve të Kosovës(duke qenë Kosova larg të qenit shtet) ështëpjesë e të njëjtit projekt.18 Këto tendenca

Arbën Xhaferri, duke i vlerësuar si regresivedhe dekadente, tani së voni i ka cilësuar si“transferim lojaliteti (apo bartje besnikërie)nga standardet dhe vlerat institucionalekombëtare, në preferenca të tjera, pra ngavlerat kombëtare në ato rajonale, ngakultura në subkulturë, nga norma gjuhësorenë dialekt, apo në të folme lokale, madjeedhe familjare, nga kombi në besime fetare,apo në parti politike”19.

2.Shpeshherë individë të ndryshëm, që

mundohen të mbrojnë tezën e nevojës apoarsyeshmërisë së krijimit të një identiteti tëri kombëtar brenda hapësirës kombëtareshqiptare, marrin si shembull krijimin e dykombeve nga populli gjerman, përkatësishtkrijimin e austriakëve dhe gjermanëve ngai njëjti substrat etnik. Krahasimi është sa ipavend, aq edhe i pabazuar historikisht dheshkencërisht. Gjermanët, për një kohë tëgjatë, jetuan në shumë shtete, që kishinlidhje të ndryshme konfederale dhe federale.Piemonti i të gjithë gjermanëve për një kohëtë gjatë ishte Perandoria Austriake eudhëhequr nga dinastia më e vjetër nëEuropë, Habsburgët. Gradualisht vendin ekësaj fuqie në botën gjermane filloi tamerrte Prusia. Forcimi ushtarak dhe politiki Prusisë dhe suksesi në luftërat e shumta

16 Shih Rexhep Qosja, Çështja shqiptare:Historia dhe politika. Prishtinë: InstitutiAlbanologjik, fq.13.

17 Shih Mehmet Kraja, Mirupafshim në një luftëtjetër. Prishtinë: Rozafa, 2003, fq.345

18 Ky debat pat marrë zjarr sidomos pas botimittë dy shkrimeve të Fatos Lubonjës në vitin 1995:“Ne shqiptarët dhe kosovarët - ne kosovarët dheshqiptarët”, dhe “Çështja e Kosovës dhe shqiptarëtkëndej e andej kufirit”. Shih: Fatos Lubonja, Lirie kërcënuar. Tiranë: Botime Përpjekja, 1999, fq.273-281. Gjithashtu sot në Kosovë flamurtarëkryesorë në aspektin teorik të kësaj ideje janëNexhmedin Spahiu dhe deri diku MigjenKelmendi. Për këtë shih artikullin e NexhmedinSpahiut, “Kosova, ç’ka qenë, ç’është dhe si do tëbëhet”, në: Nexhmedin Spahiu, Drejt kombitkosovar. Mitrovicë, 2004, fq. 2-13, si dhe

intervistën e tij “Inat dhe mosdije”, GazetaExpress, 30.11.2005, fq. 6,7 (intervistues ArtanMustafa dhe Kosovë Gjoci). Ndërsa punimet eMigjen Kelmendit kryesisht janë botuar në revistënJava, që ai e udhëheq vetë dhe e cila filloi të dalë qënga fundi i vitit 2001 dhe bën përpjekje përpromovimin e variantit gegë të gjuhës shqipe. Në tënjëjtën revistë, për një kohë të gjatë u botua fejtoniqë trajtonte problematikën e identitetit kosovar. Sireagim ndaj shkrimit të Nexhmedin Spahiut, shih:Mehmet Kraja, “Kosova e blasfemive të reja”, KohaDitore, 28.09.1999. Për nevojën e zhvillimit tëmëtejmë të standardit të gjuhës shqipe drejtkonvergimit dhe jo drejt zhvillimeve divergjente,shih: Rexhep Meidani, Kurthet e shtetit-komb.Tiranë: Toena, 2005, fq.147-149

19 Arbën Xhaferi, “Barja e besnikërisë”, KohaDitore, 27 e 28 nëntor, fq.12.

�� 59��

(si ajo franko-pruse), e sidomos luftakundër Austrisë, që e bëri me qëllimin edominimit të botës gjermane, e vendosiatë në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të në pozicionin e shtetit kryesorgjerman.20 Dy koncepte themelorembretëronin në mendimin polit ikgjerman të kohës: ideja e Grossdeutsch apoe Gjermanisë së Madhe dhe ajo eKleindeutsch apo e Gjermanisë së Vogël.Sipas konceptit të parë, Austria duhej tëpërfshihej patjetër brenda shtetit unikgjerman, ndërsa sipas të dytës, për shkaktë përbërjes se saj shumetnike, ajo nukduhej të përfshihej brenda shtetitgjerman.21 Këto koncepte ndesheshinrreth asaj se a duhej apo jo tëpërfshiheshin shumica e gjermanëve nëkëtë shtet të ri, dhe cilat do të ishinpërparësitë dhe dobësitë e secilit projekt.Sipas konceptit të parë, duhej tëpërfshiheshin të gjithë gjermanët, porGjermania nuk do të krijohej si shtetetnik, sepse në të do të kishte edhe shumëpopuj të tjerë. Sipas të dytës, një pjesë egjermanëve nuk do të përfshiheshin nëkëtë shtet, dhe kështu Gjermania nuk dotë shndërrohej në shtet të të gjithëgjermanëve. Austria i refuzonte të gjithapërpjekjet, me qëllim që të mos përfshihejnë këtë projekt. 22 Mirëpo, nënudhëheqjen e Bismarkut, Prusia bëriunifikimin e shteteve gjermane në njështet të vetëm, duke lënë Austrinë jashtëkëtij bashkimi gjerman, për shkak të dyarsyeve themelore. Njëra kishte të bënte

me faktin se Perandoria Austriakepërbëhej nga shumë kombësi, qëautomatikisht shtetit të ri gjerman do t’iaprishnin unitetin e nevojshëm. Ndërsa edyta kishte si shkaktar luftën për pushtet.Pra moshyrja e Austrisë në shtetin e rigjerman erdhi edhe si pasojë e luftës përpushtet të klanit të Habsburgëve dhe tëpushtetarëve prusianë të prirë ngaBismarku. Në një shtet të përbashkët,Bismarku dhe familja mbretërore e Prusisëe dinin se udhëheqjen do të duhej ta kishinHabsburgët, familja më me traditëmbretërore e Europës.23

Kështu, krijimi i dy kombeve ngagjermanët fillimisht u bë si pasojë epërbërjes shumetnike të Austrisë dhe e luftëssë klaneve, ndërsa më pas unifikimi nukndodhi për shkak të dy luftërave botëroreqë i shkaktuan pikërisht shtetet gjermane:Gjermania dhe Austria. Pas Luftës së ParëBotërore kemi një ndryshim të rrethanave.Perandoria Austriake u shpërbë nëKonferencën e Paqes në Paris. Shteti qësundonte 50 milionë njerëz përnjëherë ureduktua në 6-7 milionë. U krijuanshumë shtete të reja kombëtare nërrënojat e kësaj perandorie. Në këtësituatë, popullsia gjermane që kishteudhëhequr këtë perandori mbetipërnjëherësh e rrethuar nga armiq tëshumtë, për më tepër që milionagjermanë, të cilët kishin qenë pjesë e kësajperandorie, mbetën nën sundimin eshteteve të tjera, kryesisht Çekosllovakisë,Polonisë por edhe Hungarisë. Në këtë

20 Për ndarjen e Gjermanisë në shumë shtete nëMesjetë dhe për përpjekjet për bashkim, shih: KarlW. Deutch, Gebhard L. Schweigler dhe Lewis J.Edinger, “Foreign Policy of the German FederalRepublic”, në Roy C. Macridis, Foreign Policy inWorld Politics (fourth edition). New Jersy: Prentice-Hall, 1972, fq.119-121.

21 Shih Thomas D.Musgrave, SelfDetermination and National Minorities. Oxford:Clarendon Press, 1997, fq.7, 8. Gjithashtu përpërbërjen e popullatës së Perandorise Austriake

sipas regjistrimit të vitit 1910, që e përbënin 24%gjermanë, 19% hungarezë, 46% sllavët e Jugutdhe ata të Perëndimit, 6% rumunët dhe të tjerët5%, shih në të njëjtën vepër shënimin 27, cituarsipas Franjo Tuxhman, National ism inContemporary Europe (1981), fq.14

22 Ibid.23 Ibid. Për raportet e Bismarkut me Austrinë,

shih gjithashtu Henri Kisinger, Diplomacia. Tiranë:Shtëpia Botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, 1999,fq.130-133


situatë u krijua një unitet i fuqishëm politikpa dallime ideologjike e politike mbidomosdoshmërinë e bashkimit meGjermaninë si një strehë më e sigurt.24

Në këto rrethana, këtë unitet politikaustriakët e shprehën përmes aktit përbashkim me Gjermaninë, që e miratoi nëvitin 1919 Parlamenti i Republikës sëAustrisë Gjermane, siç quhej Austria nëatë kohë.25 Njëkohësisht përfaqësuesitaustriakë dhe ata gjermanë, në mënyrëtë kujdesshme filluan edhe bisedimet përkushtet e bashkimit. Rezistenca kryesorevinte nga Franca, përderisa anglezët, dhesidomos amerikanët, në parim nuk ishinkundër. Si rezultat i presionit për bashkimnë njërën anë dhe të rezistencës së madhefranceze në anën tjetër, kryeministrianglez Llojd Xhorxh propozoi formulënqë u pranua edhe nga Uillsoni. Kypropozim nënkuptonte që një klauzolë nëtraktatet e paqes me Gjermaninë dheAustrinë të përcaktonte se ato nuk do tëbashkoheshin pa miratimin e Lidhjes sëKombeve. Dhe përderisa në KëshillinLidhjes së Kombeve vota duhej të ishteunanime, Franca mund ta bllokonte çdoherë këtë bashkim. Dhe ashtu ndodhi:nuk u lejua bashkimi i dy shteteve. Porderi në vitin 1938, kur Hitleri e aneksoiAustrinë. Ndërkaq, në vitin 1931,Gjykata e Përhershme Ndërkombëtare eDrejtësisë, me 8 vota kundër dhe 7 pro,refuzoi propozimin për union doganormes Gjermanisë dhe Austrisë.26 Fuqitëfituese frikësoheshin se Gjermania, meAustrinë si pjesë të saj, do të arrinte qëprapë ta dominonte Europën. Klemensoi,kryeministri i asokohshëm francez, përkëtë çështje thoshte: “. . .nëse nereduktojmë armatimin tonë, dhe nëse nëtë njëjtën kohë Austria i shton shtatë

milionë banorë popullsisë së Gjermanisë,fuqia e fqinjëve tanë gjermanë do të rritejnë mënyrë të frikshme”.27 E njëjta gjëndodhi pak a shumë edhe pas Luftës sëDytë Botërore (më tutje LDB), madjeduke shkuar aq larg sa u nda edhe vetëGjermania për një gjysmë shekulli. Sipasojë e politikës çnjerëzore të pushtetitnazist, që shkaktoi vdekjet dhe vuajtjetmë të mëdha që njerëzimi deri atëherëkishte parë, populli gjerman e pësoijashtëzakonisht keq. Në këtë periudhë, sirezultat i Marrëveshjes së Postadmit të 1gushtit 1945, u përzunë nga Polonia, ish-Çekosllovakia dhe Hungaria për nëGjermani (atëherë e ndarë në katër zonapushtuese: atë amerikane, britanike,sovjetike dhe franceze) 6.500.000gjermanë. Ironikisht ajo që në fund tëshekullit të kaluar në ish-Jugosllavi eRuandë u quajt spastrim etnik, në mesine shekullit të kaluar, kur bota kishte filluart’i bënte bilancet e tragjedisë më të madheqë kishte përjetuar, nga fuqitë fituese tëLDB-së quhej transferim i popullatës.28 Nëkëtë periudhë, një numër jashtëzakonishti madh i gjermanëve u përzunë edhe ngaish-Jugosllavia dhe Rumania, edhe psekëto dy vende nuk ishin pjesë emarrëveshjes për transferimin epopullatës gjermane.29

Si përfundim, mund të thuhet seçfarëdo krahasimi Austri-Gjermani meshqiptarët nuk vlen, sepse në radhë tëparë shqiptarët u ndanë dhunshëm nëvitin 1913 dhe lufta e tyre për bashkimqë nga ajo kohë nuk është ndalurasnjëherë. E dyta, Kosova nuk ka historinëpolitike, ushtarake dhe kulturore tëPerandorisë Austriake, që të mund tëkrijonte një identitet të fuqishëm dhe tëqëndronte e fortë në Ballkanin e ashpër.

24 Shih Margaret Macmillan, Paris 1919: Gjashtëmuaj që e ndryshuan botën. Tiranë: Plejad, 2006,fq.289-285

25 Musgrave supra note 7, fq.127

26 Kisinger supra note 10, fq.58.27 Cituar sipas Macmillan supra note 11, fq.291.28 Shih Musgrave supra note 7, fq.127, 128.29 Ibid.

�� 61��

3.Një shembull tjetër, që mund të merret

gabimisht si i krahasueshëm me temën qëpo shtjellohet, është rasti i Moldavisë (taniRepublika e Moldovës) dhe Rumanisë.Megjithëse të një substrati etnik, passhembjes së komunizmit, Republika eMoldovës në mars të vitit 1994 nuk votoinë referendum për t’u bashkuar meRumaninë.30 Mirëpo janë të shumta arsyetpse ndodhi kjo. Më poshtë do t’i shpjegojmëshkurtimisht disa prej tyre. Në ish-BRSS,politika shoviniste ruse arriti që, përmeskolonizimit dhe shpërnguljeve të ndryshme,në mënyrë të ndjeshme të ndërrontestrukturën demografike të shumërepublikave sovjetike që banoheshin ngakombet e tjera. Një shembull i tillë ështëvetë Republika e Moldavisë, ku strukturaetnike rumune ka rënë në 64% dhe kuasimilimi i popullatës vendase nga politikaruse ka qenë më se e pranishme.31

Eksperimente të shumta janë bërë megjuhën nga ana e pushtetit sovjetik, dukeshpikur gjuhën moldaviane si të veçantë ngarumanishtja dhe duke ia ndërruar alfabetinnga latin në cirilik. Këto eksperimente kanëzgjatur deri më 1989, kur zyrtarisht organete ish-Republikës Socialiste Sovjetike teMoldavisë e kthyen alfabetin latin dhe kur,pas demonstratave popullore në vitin 1995,Parlamenti e ndërroi emrin e gjuhës ngamoldavisht në rumanisht.32 Gjithashturrethanat para mbajtjes së referendumitkanë qenë të tilla që janë përcjellë mekërcënime të vazhdueshme për shkëputjetë një pjese të territorit moldav (krahina eTejnistrisë), në rast të bashkimit meRumaninë. Deri në vitin 1992 aty kanë qenëtë pranishme njësi të ushtrisë ruse, që ularguan vetëm pasi u arrit marrëveshja qëTejnistria do të bashkohej me Rusinë, nëseMoldavia i bashkohej Rumanisë.33 Ky

problem ende nuk është tejkaluar, sepse kyterritor nuk kontrollohet nga shteti moldav.Për më tepër, këto kohët e fundit aty u mbajtnjë referendum për shkëputjen e këtij rajoninga Republika e Moldovës. Rrethana të tillakanë qenë përcaktuese për zhvillimetpolitike në Moldavi. Një situatë e tillë krijonpërshtypjen se shembulli i Moldavisë mundtë jetë një model për Kosovën. Madje edhekërcënimet e sotme për ndarjen e Kosovësmund të anojnë andej. Mirëpo kontekstiështë krejt tjetër edhe nga aspekti historik,edhe nga ai aktual. Në Kosovë, përkundërtë gjithë politikës shfarosëse dhekolonizuese që udhëhoqi Serbia që ngapushtimi i Kosovës më 1913, nuk ia arritias ta ndërronte strukturën etnike në Kosovëe as t’i asimilonte shqiptarët. Gjuha shqipejo vetëm që mbeti gjallë, por shqiptarët eKosovës dhanë një kontribut të çmueshëmnë krijimin e gjuhës standarde shqipe, qëpërfundimisht u vendos në vitin 1972 dheqë prej atëherë përdoret zyrtarisht nga tëgjithë shqiptarët. Edhe sa i përket strukturësetnike, shqiptarët sot përbëjnë gati 90% tëpopullatës së Kosovës dhe gjithashtu nëraport me numrin e përgjithshëm tëshqiptarëve, janë në një përqindje shumëmë të madhe nga ajo që moldavët përbëjnënë popullatën e përgjithshme rumune.

4.Në anën tjetër, shembujt e Zvicrës dhe

të Belgjikës nuk janë të vlefshëm në këtërast, sepse këto shtete shumetnike janëkrijuar nga pjesët periferike të kombeve tëtyre dhe në shërbim të mbajtjes së njëbaraspeshe gjeopolitike në mes të botësfrënge dhe asaj gjermane, ndërsa shqiptarëte mbetur jashtë Shqipërisë zyrtare janëgjysma e kombit, si pasojë e pushtimeve tëdhunshme të fqinjëve dhe miratimit tëkëtyre pushtimeve nga Fuqitë e Mëdha e jo

30 Shih Rexhep Ismajli, Standarde dhe identitete.Pejë: Dukagjini, 2003, fq.218.

31 Ibid., fq.207.

32 Ibid., fq.215.33 Ibid., fq.208.


si kompromis politik në mes të serbëve,grekëve dhe shqiptarëve.

Kur flitet për ngjashmëri me të tjerët,çështja shqiptare, sidomos pas Luftës sëDytë Botërore, më shumë mund tëkrahasohet me çështjen e dy Koreve dhemë herët me atë të dy Vietnamëve dhe dyGjermanive (edhe këtu dallimet janëevidente, sepse ndarjet e këtyre kombevekanë ndodhur për shkak të Luftës së Ftohtënë mes të dy ideologjive, madje edhe nëkëtë rast ato kanë qenë të gjitha shtete tëpavarura, ndërsa shqiptarët nën Jugosllavinëe Titos arritën ta fitonin pas vitit 1974 njëautonomi pak më të zgjeruar, por që ishtelarg aspiratës për barazi në shtetin eatëhershëm jugosllav). Ngjashmëria këtuspikat në aspektin e ruajtjes së identitetitkombëtar, ngaqë edhe pse të ndarë në shtetearmiqësore, këta popuj asnjëherë nuk e kanëvënë në dyshim identitetin e vet unik. Ashtusi dhe në shumë raste të tjera, krijimi ishteteve të ndara të gjermanëve, koreanëvedhe vietnamezëve nuk nënkuptoi krijimine kombeve të veçanta. Dhe përkrahësit etezës së krijimit të kombit kosovar kapenpikërisht pas mundësisë së krijimit të shtetittë Kosovës, duke arsyetuar se koncepti ikombit sot në shkencat shoqërore lidhetvetëm me shtetin dhe institucionet e tij,sidomos pas Revolucionit Borgjez Francez.Në të vërtetë, ky është një manipulim ihapur me opinionin, sepse në shkencat

shoqërore është i gjallë dhe i ashpër debatimbi kombin, identitetin kombëtar, lidhjete tij me shtetin dhe etnicitetin.34 Poperandoria e Habsburgëve, Prusia,Venediku, Siena, apo vetë PerandoriaOtomane, që ishin të gjitha shtete, e madjejetuan shumë gjatë pas RevolucionitFrancez, a mund të thuhet se përbëninkombe të veçanta? Gjithsesi jo.35 Në anëntjetër, as zhdukja e shteteve, si p.sh. Polonia,që u nda në mes të Rusisë, Prusisë dheAustrisë që nga fundi i shekullit 18 dhe uribë në vitin 1918, nuk ka nënkuptuarzhdukjen e polakëve si komb apo krijimine tri identiteteve të veçanta nga ata.36

Gjermanët vetë krijuan shtetin e tyrekombëtar duke u bazuar në vlerat eetnikumit gjerman, kulturës dhe gjuhësgjermane, e jo në bazë të institucioneve tështetit, sepse atëherë gjermanët do të kishinmë shumë identitete se ditët e një viti, dukeqenë se edhe shtete gjermane kishte mëshumë nga ç’ka viti ditë.37 Gjithashtu,shumë popuj, si baskët, katalanasit,skocezët, kurdët etj, e konsiderojnë vetendhe trajtohen edhe nga të tjerët si kombe,edhe pse nuk i kanë shtetet e tyre.38 Kjoabsolutisht nuk e hedh poshtë rëndësinë eshtetit dhe institucioneve të tij, e sidomosnuk e zvogëlon ndikimin e sistemit tëedukimit dhe të ekonomisë në krijimin ekombeve dhe identiteti kombëtar e asteoritë e modernistëve, si Gellner,

34 Shih, për shembul,l Walken Conor, “A Nationis a Nation, is a State, is an Ethnic Group, is a...”,Ethnic and Racial Studies, 1/4 , 1978, fq. 379-88

35 Shih Elie Kedourie, Nationalism. London:Hutchinson, 1960, fq. 71-81, 99-102.

36 Shih Will and Ariel Durant, The Age ofNapoleon: The Story of Civilization 11. New York:MJF Books, 1975, fq.667, 668.

37 Këtë thënie e kam dëgjuar nga profesori i sëdrejtës ndërkombëtar publike, Zejnullah Gruda, nënjë bisedë të lirë duke debatuar për temën eidentiteteve. Në të vërtetë, modeli gjerman i krijimittë kombit njihet si nacionalizëm etnik, përkundërmodelit francez, që konsiderohet nacionalizëm civil.Modeli italian anon më shumë nga modeli gjerman.

Për këtë temë, shih Rogers Brubaker, Citizenshipand Nationhood. Cambridge, Mass.: HarvardUniversity Press, 1992, fq.184-9. Gjithashtu shihHans Kohn, The Idea of Nationalism. New York:Macmillan, 1945, fq.231. Për faktin se nuk ka modeltë pastër, por se ato gjatë historisë janë përzier nëvazhdimësi, shih Anthony D. Smith, Nationalismand Modernism. London and New York: Routledge,1998, fq.212.

38 Shih Huge Seton-Watson, Nations andStates. London: Methuen, 1977, fq.6-10. Percilësimin e kurdëve si komb shih Ted Robert Gurrdhe Barbara Harff, Ethnic Conflict in WorldPolit ics. Boulder, San Francisko, Oxford:Westview Press, 1994, fq.27-43.

�� 63��

Hobsbaum dhe Anderson, por vetëmtregon se popuj të ndryshëm kanë përvojatë ndryshme dhe se është vështirë që njëmodel, sado perfekt qoftë, ta zbatosh mepërpikëri në rrethana dhe kontekste të tjeranë mënyrë të njëjtë.

5.Po kthehemi te pyetja fillestare: a

ekziston identiteti kosovar? Nuk ka dyshimse identiteti kosovar ekziston. Mirëpo aiekziston vetëm në kuadër të hapësirëskombëtare shqiptare, pra është një pjesë etërësisë kombëtare. Është identitet regjionalme veçantitë e veta kulturore, çka është krejte zakonshme për çdo komb. Është identitetsi identiteti i shkodranit, labit, devolliut apoi tropojanit. Ky identitet, duke qenë gjithsesii fuqishëm dhe specifik e ka pasuruar dhe epasuron vazhdimisht kulturën tonëkombëtare duke i dhënë asaj larminë dhebukurinë e saj. Dhe është specifik dhe ifuqishëm ngaqë lidhet me përpjekjet evazhdueshme për të ruajtur karakterin e tijshqiptar duke qenë në vazhdimësi nëfunksion të bashkimit me pjesën tjetër tëkombit. Ka qenë i fuqishëm sepse, siç thotëUkshin Hoti: “Nga konfrontimi ivazhdueshëm me forcën e madhe e pësuanvazhdimisht (shqiptarët v.i.), por edhemësuan të mbeten shqiptarë”.39

Ndarjet e shumta dhe të gjata që kapasur kombi shqiptar, pa dyshim që kanëlënë gjurmë në zhvillimin e tij. Këto gjurmëpërbënin pengesë në komunikimin dhezhvillimin normal e të përbashkët të kombittonë. Mirëpo këto gjurmë nuk kanë qenëaq të thella sa ndarjet e dhunshme t’ishndërronin në ndarje që do të krijonin dyidentitete të pavarura kombëtare. Identitetikosovar nuk është në kundërshtim me

identitetin shqiptar, përkundrazi ai ështëpjesë përbërëse e atij identiteti. Andaj, sirrjedhojë, identiteti kosovar në kuptimin eidentiteti si komb i veçantë nuk ekzistonsot, nuk ka ekzistuar as dje e nuk ka kurrfarënevoje as objektive, as politike e as historikeqë të ekzistojë nesër.

6.Pjesa e kombit shqiptar që mbeti jashtë

Shqipërisë, nuk e ka reshtur luftën përbashkim me shtetin amë, që nga çasti indarjes. Me këtë luftë të vazhdueshme, siçthotë Ismail Kadareja, ai nuk ka kërkuar“veç normalitetin e vet”40. Kjo luftë evazhdueshme politiko-ushtarake është ndërelementet kryesor për të vërtetuar tezën epjekurisë kombëtare shqiptare të pjesës sëmbetur të kombit. Gjatë kësaj periudhe,kërkesat e shqiptarëve nën regjimetjugosllave kanë qenë të ndryshme – që ngakërkesa për shkëputje të menjëhershme ederi tek ajo për republikë në kuadër tëfederatës jugosllave – por që kanë pasur njëqëllim dhe synim të vetëm: krijimin ekushteve që populli shqiptar të vendosë vetëpër fatin e tij, në mënyrë të lirë dhe pa trysni.Për këtë ideal kanë vdekur bijtë më të mirëtë Kosovës dhe të Shqipërisë, për këtë idealme qindra e mijëra të rinj kanë vuajturburgjeve të Serbisë.41 Vetë lufta e UÇK-sëpati si qëllim bashkimin e Kosovës meRepublikën e Shqipërisë. Dhe me gjithëndryshimet që pësoi ky qëllim në mes tëluftës (u shndërrua nga qëllim për bashkimme Republikën e Shqipërisë, në qëllim përpavarësinë e Kosovës administrative) betimizyrtar i ushtarëve deri në ditët e fundit tëekzistencës së UÇK-së ka qenë betimi përluftë deri në realizimin e bashkimitkombëtar. Dhe ky ideal politik e kombëtar

39 Shih Ismail Kadare dhe Ukshin Hoti, Bisedëpërmes hekurash. Tiranë: Onufri, 2000, fq.171.Edhe Hantigtoni, në veprën e cituar më lart, e trajtonforcimin e identitetit amerikan në raport të drejtëme rrezikimin që ai ka hasur. Në këtë mënyrë, ai

thekson se sulmet e 11 shtatorit kanë forcuaridentitetin e zbehur amerikan kohët e fundit.

40 Ismail Kadare, Kombi shqiptar në prag tëmijëvjeçarit të tretë. Tiranë: Onufri, 1998, fq. 44.

41 Shih Qosja supra note 2, fq.181-246


edhe sot është i brumosur në zemrat e atyreish-ushtarëve, të shumë subjekteve politiketë Kosovës, por edhe në vetëdijen eshumicës së qytetarëve të Kosovës. Ështëabsurde të pretendohet se populli shqiptarnë të dyja anët e kufirit nuk e do bashkimin.Le t’i hiqen këtij populli kufizimetpolitike dhe ekonomike, le të lihet tëdeklarohet vetë pa asnjë trysni dhekushtëzim, dhe pastaj do të shihet se ciliështë vullneti i tij. Nuk mund të flitet përrespektim të këtij vullneti, kur atij, nëkëto 15 vitet e fundit, nga bashkësiandërkombëtare, ideja e bashkimitkombëtar vazhdimisht i është paraqitursi gogol, si pengues i pavarësisë sëKosovës. Njësoj ndodh edhe me shtetinshqiptar. Atij në vazhdimësi i është bërëpresion se ideja e bashkimit kombëtarmund t’i dëmtojë marrëdhëniet e tij mebashkësinë ndërkombëtare e sidomosprocesin e integrimeve europiane! Për t’uçuditur! Integrimet europiane janë tëdobishme, ndërsa integrimet shqiptare tëdëmshme.

Sidoqoftë, angazhimi i vazhdueshëmpolitiko-ushtarak për lirinë e Kosovës dhebashkimin e saj me shtetin shqiptar që ngaviti 1913 e deri më sot është argumenti mëi mirë se identiteti kosovar si identitet ikombit nuk ekziston. Edhe ideja përrepublikën e Kosovës në kuadër të ish-RSFJ-së dhe më vonë ajo për pavarësinë eKosovës, që nga përkrahësit e idesë sëkrijimit të kombit kosovar merret siargument se edhe politika në Kosovë mekërkesat e veta për pavarësi po e shtronrrugën për krijimin e këtij kombi, kanëlindur si projekte kompromisi të çastit, dukemenduar se është më lehtë të realizohen nëmomentin e dhënë, por që duke qenë edheato zgjidhje gjysmake, duhet kuptuar vetëmnë funksion të bashkimit kombëtar.42

7.Çdo komb duhet të ketë një histori të

veten, duhet të ketë një kulturë, letërsi,muzikë e gjuhë të veçantë në të cilën duhettë bazohet (në aspektin e gjuhës kapërjashtime, si p.sh. anglezët, amerikanët,australianët, irlandezët, një pjesë ekanadezëve flasin gjuhën angleze, porpërbëjnë kombe të ndryshme, por nëpërgjithësi kombet dallohen edhe për ngagjuhët që flasin). Po ky kombi kosovar, meçka do të krenohej? Me Lidhjen Shqiptaretë Prizrenit, që ishte vazhdimësia politiko-ushtarake e Rilindjes Kombëtare Shqiptare?Me Bajram Currin, Isa Boletinin dhe HasanPrishtinën, që luftuan për pavarësinë e tërëtokave shqiptare nga Perandoria Osmanedhe më pas, pas mbetjes se Kosovës nënSerbi, për bashkimin me Shqipërinë? MeAdem Jasharin dhe Zahir Pajazitin, qësynonin gjithashtu bashkimin meShqipërinë? Me pikturën e krijuar nëKosovë, që i ka fillesat pas LDB-së? Meletërsinë, që zë fill gjithashtu pas LDB-së(me ndonjë përjashtim të rrallë)? Memuzikën folklorike dhe popullore, që ështëaq e ngjashme dhe në shumë raste e ndikuarnga muzika e Shqipërisë? Me veshjentradicionale kombëtare, që është identikesidomos me veriun e Shqipërisë zyrtare?

Nuk mund të krijohen kombet mevendime administrative, qofshin edhe tëatyre që na shiten si miqtë tanë. Kombetjanë krijuar nëpër një proces të gjatëhistorik. Dhe me gjithë vështirësitë, kombishqiptar e ka kapërcyer fazën e pjekurisëkombëtare. Në vetëdijen e shqiptarit tëKosovës është e ngulitur thellë figura eSkënderbeut si hero kombëtar, e NaimFrashërit si poet kombëtar, e Kadaresë sishkrimtari më i madh shqiptar, e Agollit sipoeti i popullit etj.43 E tërë historia eKosovës është e mbushur me luftëra për

42 Shih Ukshin Hoti, Filozofia politike e çështjesshqiptare. Prishtinë: UNIKOMB, 1997, fq. 87-91.Gjithashtu shih Ejup Statovci, Të drejtat, liritë e njeriut

dhe skllavërimi. Prishtinë: Bota e Re, 1999, fq.259-261.43 Për cilësimin e Kadaresë si gjeni i kombit dhe i

Agollit si gjeni i popullit, shih Hoti Ibid, fq.172, 173.

�� 65��

pavarësinë e Shqipërisë dhe më pas përbashkim me të. Kryengritja e UÇK-së nukmund të paramendohet pa ndihmën eshtetit shqiptar dhe të shqiptarëve të asajpjese të atdheut. Pak përmendet në opinion,por përveç ndihmës logjistike, ndihma eeprorëve vullnetarë nga Republika eShqipërisë ka qenë thelbësore përkonsolidimin organizativ dhe ushtarak tëUÇK-së. Edhe për shkak të oportunizmitpolitik të panevojshëm, pak përmendet nëopinion, por është e vërtetë e pamohueshmese eprorët nga Republika e Shqipërisë kanëqenë ndër më të suksesshmit në operacionetushtarake si të shkallës më të gjerë, ashtuedhe të atyre të shkallës së aksioneveluftarake më të kufizuara.

Realisht as Shqipëria nuk mund tëmendohet pa Lidhjen Shqiptare tëPrizerenit, pa kryengritjet e Kosovës, parolin e Ymer Prizerenit e të Haxhi Zekës,Isa Boletinit, Hasan Prishtinës, BajramCurrit e Hoxhë Kadrisë në luftërat përpavarësi, si dhe në mbrojtjen e pavarësisësë shtetit shqiptar dhe të demokratizimit tëtij; pa Adem Demaçin e UÇK-në; pa AdemJasharin, që është ndër vlerat më të mëdhatë kombit tonë, të cilin shumë qytete tështetit shqiptar e kanë shpallur qytetarnderi. Pa dashur të bëj krahasim, por mëshumë për ilustrim të realitetit të sotëm,mund të thuhet se Kombëtarja shqiptarenë futboll (përfaqësuesja e vetme e tërëshqiptarëve në fushën e sportit në botë),sot nuk mund të mendohet pa pjesënkosovare në të.

8.Pra, megjithëse jetuam dhunshëm

ndaras, vlerat që e bëjnë kombin komb, qëi bëjnë njerëzit e një gjuhe të ndihen një

komunitet, i zhvilluam dhe i kishim tëpërbashkëta. Me gjithë përpjekjet eregjimeve pushtuese, që të krijonin kombinkosovar (edhe përmes ndarjeve në shprehje,si “ata janë albanci, ndërsa ju shiftari”), nei rezistuam. Dhe me përpjekje të mëdhaarritëm që vlera të tilla, si Skënderbeu,Naim Frashëri, Rilindja Kombëtare,luftërat për pavarësi të shtetit shqiptar,prejardhja jonë ilire, gjuha standarde, t’ifusim si vlera që fëmijët i mësuan që ngadita e parë në shkollë, si në Prishtinëashtu edhe në Tiranë.44 Madje në Kosovë,shumë normalisht, këto ishin më tëpërforcuara, si reaksion ndaj shtypjes sëvazhdueshme dhe përpjekjeve përasimilim dhe tjetërsim kombëtar.

Në fund të fundit, vetë krijimi iUniversitetit të Prishtinës si një nga arritjettona më të mëdha, u bë edhe me ndihmëne intelektualëve nga Shqipëria, çka la gjurmëtë thella në vetëdijen e studentëve dheintelektualëve tanë. Lirisht mund tështrohet pyetja; a mund të mendojmë neshqiptarët e Kosovës letërsi të ndarë, letërsiqë nuk do të kishte pjesë të sajën përbërëseIsmail Kadarenë dhe veprën e tij letrare?Apo letërsi që në gjuhën e re hipotetike dotë duhej ta përkthente Kadarenë.45 Vepra eKadaresë është ndër vlerat tona më tëmëdha. Çdo shqiptar ndihet krenar për të,sepse është vlerë që e ka pranuar si të vetenedhe bota bashkëkohore. Le tëparamendohet situata hipotetike kur ne nukdo ta konsideronim Kadarenë pjesë tëletërsisë sonë. Nuk do ta konsideronimpjesë tonën njeriun që më shumë se të gjithëautorët tanë ka botuar jashtë për Kosovën,i cili më shumë se cilido autorë ka ndikuarmbi shkrimtarët e Kosovës, i cili më shumëse kushdo ka ndikuar për ngritjen politike

44 Për zellin e futjes së këtyre vlerave në Prishtinëvitet 70-të e 80-të të shekullit të kaluar, shih Xhaferrisupra note 5, fq.12

45 Ideja e një gjuhe të re do të ishte e paqëndrueshmekrejtësisht edhe në planin ekonomik. Të gjitha veprat e

përkthyera në shqip do të duhej të ripërktheheshin, ndërsaedhe librat e rinj do t’i drejtoheshin pastaj një tregutmerrësisht më të vogël se ky i tanishmi edhe ashtu ivogël e me probleme të shumta për shkak të rënies sëkulturës së leximit në të gjitha trevat shqiptare.


të një brezi të tërë intelektualësh, që kanëbartur dhe mbajnë ende barrën e luftëspër l irinë e Kosovës. Pra, edhe nëdrejt imin kulturor, tërë lufta eintelektualëve të Kosovës ka konsistuarnë forcimin e identitetit shqiptar dhe jonë krijimin e një identiteti të ri.

Në dritën e këtyre që u thanë më lart,mund të arrihet në përfundimin se përpjekjapër krijimin e një identiteti kosovardomosdo do të shkaktonte konfuzione tëmëdha në hapësirën shqiptare. Ky kuazi-identitet do të rrezikonte tadefunksionalizonte tërësisht faktorinshqiptar në rajon. Si koncept ai bie ndeshme tërë projektet dhe përpjekjet politike përliri të shqiptarëve, së paku që nga koha eLidhjes Shqiptare të Prizrenit e këtej.46 Përdy arsye themelore, ai është joracional.Së pari, nuk do të thotë domosdo sekrijimi i shtetit të Kosovës duhet tërezultojë me krijimin e kombit kosovar.Për këtë dhamë mjaft shembuj më lart.E dyta, shteti i Kosovës nuk është krijuarende dhe në horizont nuk duket se do tëkrijohet së shpejti. Ngutja për të ndërruaridentitet e komb është sa naive, aq edhejo dobiprurëse në aspektin gjeopolitik.Ne vetëm si shqiptarë jemi faktor edhenë lojërat e të mëdhenjve, përndryshe sidy milionë kosovarë jemi kafshatë shumëmë e lehtë për të gjithë.

9.Disa fjalë edhe për çështjen e kulturës.

Shpesh është zënë në gojë se Tirana epërçmon Prishtinën në aspektin kulturordhe se ka filluar të ndihet një lloj inferioritetikulturor i Prishtinës ndaj Tiranës.47 Nuk kadyshim se niveli i komunikimit, megjithësekohëve të fundit është rritur ndjeshëm, lëshumë për të dëshiruar. Në relacionet

kulturore nuk ka vend për krijimin einferioritetit të Prishtinës ndaj Tiranës. Palënë anash problemet e shumta nëkomunikim normal, realisht vetëm ata qëvetë nuk përfaqësojnë ndonjë vlerë tëmirëfilltë mund të ndihen inferiorë karshiTiranës. Mirëpo nuk duhet të harrojmë seshumë nga vlerat që Tirana promovon, kanëedhe pjesën kosovare në to. Shumë ngapersonalitetet e shquara të kulturësshqiptare sot, që janë produkt i Tiranës,kanë prejardhje nga Kosova. Inva Mulaështë në këtë drejtim shembulli më i mirë.Sa të varfër janë në aspektin kulturor tëgjithë ata që duan të krijojnë një komb tëri, e që nuk do të mund të ishin krenarë meInva Mulën, sepse nuk e konsiderojnë sipjesë të kulturës së tyre “kosovare”!

E keqja më e madhe qëndron në faktinse për një kohë të gjatë në Prishtinë dhe nëpërgjithësi në Kosovë mbretëron njëatmosferë mbytëse kulturore dheintelektuale. Madje Tirana ka bërë shumëmë tepër se ne këto vitet e fundit përpromovimin e disa vlerave tona, që i bëjnënder kulturës shqiptare, të cilat i kishimharruar. Të mos harrojmë se Tirana e ngjalliNexhmije Pagarushën duke e kthyer nëskenën e jetës kulturore me tërë fuqinë evlerave që ajo përfaqëson; mos të harrojmëse aktorin më të madh shqiptar, BekimFehmiun, të harruar në Kosovë, Tirana engjalli si sfinksin dhe e ngriti në vitin 2002gati si një mit në spektaklin “Ta duam mëshumë Shqipërinë”. Ishte dhe është edhespektakli i madh “Ethet e së premtes”, qëtregoi se këngët e këndej kufirit nuk janëfare inferiore dhe dëgjohen e këndohen ngarinia e Tiranës. Grupet muzikore të të gjithazhanreve janë mjaft të dëgjuara edhe atje.Madje kohët e fundit repi kosovar ështëshumë i dëgjuar dhe kërkuar nga rinia e

46 Shih Arbën Xhaferri, “Frika iracionale nganormalja”, Shekulli, intervistë (intervistoi Ylber Lili),29.01.2004.

47 Shih për defektet në këto raporte qëndrimet

kritike të Mehmet Krajës në Mirupafshim në një luftëtjetër, fq.298-317. Gjithashtu për të njëjtin problemshih Rexhep Qosja, “Frymë kritike apo gjedhekritike”, Përpjekja, 4(2), 1995, fq.28-29

�� 67��

Republikës së Shqipërisë. Në edicionin evjetëm të “Këngës Magjike”, këngëtarët ngaKosova zunë dy vendet e para. Në konkursete bukurisë, në të cilat janë specializuar njëpjesë e shoumenëve nga Tirana, kosovaretderi më tani kanë zënë dy herë vendet epara dhe me dhjetëra herë kanë hyrë nëtreshen e artë. Të mos injorojmë realitetin.Sivjet në bienalen e Venedikut, Republikae Shqipërisë është përfaqësuar nga SislejXhafa, një artist pejan me njohjendërkombëtare. Tani së voni, në tetor të vitit2006, në Festivalin e Filmit Shqiptar tëmbajtur në Tiranë, filmi nga Prishtina,Kukumi, zuri vendin e parë, e së bashkume të edhe regjisori i filmit, Isa Qosja, ushpërblye me çmimin e regjisë më të mirë.

Të gjitha këto nuk do të thotë se janëtë kënaqshme, përkundrazi, por janë fakteqë mohojnë se në Tiranë ka ndonjërezistencë të organizuar karshi Prishtinës,nëse eliminojmë nga ky trajtim ndonjë xhelozidhe kapriçio artistësh. Kritika në të vërtetëduhet t’u drejtohet institucioneve kulturoretë shtetit shqiptar dhe atyre të Kosovës, nëmënyrë që më mirë dhe më me produktivitett’i shfrytëzojnë rrethanat e krijuara, për taoptimalizuar bashkëpunimin dhe integriminkulturor.48 Është e pahijshme që ne shqiptarë,nga frika e të huajve, që është një frikë ngainferioriteti, i bëjmë një autocensurë tëpakuptimtë bashkëpunimit të thelluarkulturor dhe arsimor të kanalizuar përmesinstitucioneve. Autocensura institucionale nëkomunikimet ndërshqiptare është bërë njëpengesë që vërtet duhet hequr shpejt qafe.Në veçanti një barrë e madhe u bieinstitucioneve të shtetit shqiptar, që të jenëmë aktive, në mënyrë që kultura eshqiptarëve jashtë Shqipërisë të jetë më epranishme në Tiranë (të jetë njëkonkurrente që çon përpara kulturënkombëtare) dhe kështu kjo kulturë të ndihet

sa më e integruar brenda kulturës kombëtare.Mirëpo, sipas të gjitha gjasave, hëpërhë këtë punëpo e bën ekonomia e tregut (projekti dhefenomeni Digit Alb është tani për tani shembullimë tipik), e cila, duan apo nuk duan politikanëttanë, do t’i detyrojë në një të ardhme jo të largëttë shpejtojnë projektet e integrimeve më tëthelluara në fushat përkatëse. Në fund të fundit,nevoja ekonomike do të jetë përcaktuese edhepër realizimin e projektit të bashkimit kombëtar,jo vetëm si koncept kulturor, por mbi të gjithaekonomik dhe së fundi politik. Dhe në situatëne ardhshme, që sot po konturohet gradualisht,por me shumë probleme, siç u theksua më lart,Tirana dhe Prishtina do të jenë dy qendrat mëtë mëdha kulturore, politike dhe ekonomikeshqiptare, që në konkurrencë do të zhvillohen,por edhe do të ndikojnë në ngjalljen e qendravetë tjera, si Shkodra, Prizreni, Gjakova,Gjirokastra, Korça, Vlora e Tetova, e që sot janënë margjina të jetës kulturore, politike dheekonomike shqiptare.

10.Përpjekjet për krijimin e një kombi të

ri janë edhe në kundërshtim me proceset epërgjithshme politike, ekonomike dhekulturore në planin europian. Kjo prirje ështënë kundërshtim edhe me vetë proceset eglobalizimit dhe të integrimeve. Sot, kur pojetojmë në kohën e heqjes së kufijve nëkuptimin tradicional, kur po jetojmë kohëne kombeve të mëdha kozmopolite, siamerikanët, britanikët, francezët etj, krijimii dy kombeve prej një kombi, fragmentarizimii kombeve ekzistuese, është më shumë seabsurd, është më shumë se konservativ, ështëtërësisht reaksionar.

Sot projekti i krijimit të identitetiteuropian është një projekt sfidues për tëardhmen e kontinentit.49 Në këtë debat janëinkuadruar mendjet më larta të inteligjencëseuropiane, duke u munduar që në

48 Ibid, fq.300-302.49 Për historinë e identitetit europian nga

Antikitetit e deri në ditët e sotme, shih Edgar Morin,

Europa në mendje. Tiranë: Ora, 2001 (në origjinalvepra është kompletuar në vitin 1990, ndërsa nëshqip është përkthyer nga Besnik Mustafaj)


kontekstin e kohës nëpër të cilin po kalonEuropa, e ndeshur nga konkurrenca e fortëme SHBA-të, me Kinën, me Rusinë dhebotën islame, të gjejnë ato fusha dhepremisa që mund të shërbejnë si baza e njëidentiteti të përbashkët evropian, pashkatërruar ndërkaq identitetet kombëtaretë kombeve europiane. Pas integrimeveekonomike disavjeçare, që kulmuan mekrijimin e monedhës së përbashkët për njëpjesë të shteteve të BE-së, nevoja për tëkrijuar edhe bazat më të thelluara politiketë këtij identiteti, por edhe kulturore poshtrohen më shumë se kurrë.50 Filozofët enjohur Jurgen Habermas dhe JacquesDerrida theksojnë se sistemi i mirëqeniessociale, krijimi i institucionevembinacionale, siç është BE, në të cilën ështëbartur një pjesë e sovranitetit, si dhe aftësiaqë tensionet e ashpra nacionale dhe socialetë së kaluarës të zgjidhen përmes dialogutdhe të kanalizohen përmes institucioneve,duhet të jenë baza të një identitetieuropian.51 Kjo Europë, që aq gjatë dhepamëshirshëm ka luftuar me veten, si bazëtë identitetit të saj, ndër të tjera, është dukevendosur edhe mësimin e të bërit paqe meveten.52 Nuk ka dyshim se, në planin politik,hap i rëndësishëm konsiderohet krijimi i njëpolitike të jashtme të përbashkët, e cilafillimisht do të ishte projekt i asaj qëHabermasi dhe Derrida e quajnë bërthamaapo zemra e Europës (kryesisht gjashtështetet që e kanë filluar projektin e BE-sënë vitit 50-të të shekullit të kaluar).53 Nëvazhdën e këtij mendimi, Umberto Eko

thekson nevojën jo vetëm për politikë tëjashtme të përbashkët, por edhe sistemmbrojtës të përbashkët, që sipas tij do t’isiguronin Europës një mundësi mbrojtjejedhe do ta promovonin atë si polin e tretënë botë në mes të SHBA-ve dhe Lindjes(Kinës apo Japonisë).54

Pra sot jemi dëshmitarë të përpjekjevepër definimin e identitetit europian nëshumësin e identiteteve nacionale dhe nëkontrastin e kulturave të ndryshme. Ështëmë shumë se paradoksale që në këto çastesfiduese historike, ne të fillojmë një luftëdonkishoteske me veten, për të copëzuaridentitetin tonë, që me aq xhelozi e kemiruajtur për shekuj. Më shumë është kohatë mendojmë sesi ky identitet mund tëjapë vlera universale, që ta pasuroninidentitetin europian të së nesërmes e qëpo krijohet çdo ditë nëpër një kontekst tëashpër gjeopolitik.

11.Nuk ka dyshim se në këtë situatë

identiteti shqiptar, ashtu si edhe shumëidentitete të tjera, nuk është pa problemedhe ndikime të jashtme. Globalizimi dhengjarjet aktuale politike në arenënndërkombëtare, sidomos ashpërsimi indarjeve fetare, e bëjnë pozicionin eidentitetit qytetërues shqiptar shumë tëndjeshëm dhe sfidues.55 Megjithësepersonalisht jam i bindur se këto ndarjefetare shërbejnë për të maskuar problemete vërteta, që janë kryesisht ekonomike, atopo arrijnë të mobilizojnë masat e

50 Shih Gianni Vattimo, “The European UnionFaces the Major points of its Development”, në nëDaniel Levy, Max Pensky dhe John Torpey (eds.),Old Europe, New Europe, Core Europe:Transatlantic Relations After the Iraq War.London&New York: Verso, 2005, fq.fq.28-33.

51 Jurgen Habermas dhe Jacques Derrida,“February 15, or, What Binds European Together:Plea for a Common Foreign Policy, Beginning inCore Europe”, në Daniel Levy, Max Pensky dhe JohnTorpey (eds.), Old Europe, New Europe, CoreEurope, fq.7-10.

52 Adolf Muschg, “Core Europe; Thougts Aboutthe European Identity” në Daniel Levy, Max Penskydhe John Torpey (eds.), Old Europe, New Europe,Core Europe, fq.24

53 Habermas, Derrida, February 15, or, WhatBinds European Together, fq.4-7

54 Umberto Eco, “An Uncertain Europe BetweenRebirth and Decline” në Daniel Levy, Max Penskydhe John Torpey (eds.), Old Europe, New Europe,Core Europe, fq.19.

55 Shih Arbën Xhaferi, “Religjioni, politika eshqiptarët”, MM, viti i 6 i botimit, 8/9, 2005, fq.7-17.

�� 69��

pavetëdijshme të qytetarëve nga të gjithareligjionet.56 Shqiptarët, gjithsesi në hap esipër dhe sidomos duke e zgjidhurproblemin e tyre kombëtar përmes krijimittë shtetit unik shqiptar në Ballkan, duhettë kenë parasysh modelin e vet te identitetitnë raport me të tjerët. Qenia e tyre nëshumicë myslimanë, ndonëse nuk ështëfaktor përcaktues në identitetin kombëtar,nuk mund të injorohet. Në radhë të parënuk mund të injorohet si një realitetobjektiv, nga i cili nuk kemi nevojë tëturpërohemi. Në radhë të dytë, nuk mundtë injorohet edhe për shkak të përpjekjevetë grupeve të ndryshme radikale islamikepër të gjetur terren të përshtatshëm rritjejenë mjedisin tonë të mbarsur me varfëri dheprobleme të shumta sociale. Deri më tanipërkatësia myslimane e shqiptarëve nuk kaqenë në kontradiktë me të qenit shqiptardhe as me të qenit europian. Në këtë vazhdënuk mund të injorohet edhe tendencakryesore për të qenë një popull me identitetqytetërues europian gjithashtu. Kjotendencë ka marrë hov të fuqishëm sidomosgjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare.57

Sidoqoftë identiteti qytetërues europian nëperceptimin tonë është dhe duhet të jetëgjithëpërfshirës, pra jopërjashtues dhesidomos jo vetëm kristian, por mbi tëgjitha shekullar. Ndonëse me debate tëshumta, identiteti shekullar europianështë ai që ka krijuar vlerat universale qëmund të merren edhe prej të tjerëve. Nëpajtueshmërinë e këtyre tendencave dhenë forcimin e identitetit kombëtar shekullar,si përfaqësues i tërë kësaj larmie identiteteshtë ngërthyera në qenien tonë kombëtare,duhet të qëndrojë përcaktimi ynëqytetërues. Të pasurit disa fe, përfshirëedhe atë myslimane, nuk është nëkundërshtim me të qenit shqiptar dhenjëkohësisht europian.58

12.Nga aspekti racional, por edhe ai

strategjik, pra duke e lënë të kaluarën dheduke u marrë me të tashmen dhe tënesërmen, siguria e këtij identiteti të rikombëtar gjithmonë do të ishte e rrezikuar.Serbia në vazhdimësi do ta rrezikonte këtëidentitet dhe realisht do të kishte mundësi

56 Për ndikimin e ekonomisë në konfliktet qëparaqiten si fetare, prej kohës së Kryqëzatave ederi më sot, shih Loretta Napoleoni, “ModernJihad: The Islamist Crusade”, SAIS Review,XXIII:2, 2003, fq. 53-69

57 Përpjekja e shqiptarëve që të bëhen pjesë ekulturës europiane daton që nga koha e RilindjesKombëtare. Për këtë shih: Stefanaq Pollo, “Mbiproblemin fetar gjatë Rilindjes Kombëtare”, nëStefanaq Pollo, Në gjurmë të historisë shqiptare 2.Tiranë: Instituti i Historisë, Akademia e Shkencavetë Shqipërisë, 2003, fq. 15, 120-132. Po ashtu, shih:Enis Sulstarova, Arratisje nga Lindja: Orientalizmishqiptar nga Naimi te Kadareja. Tiranë: BotimetDudaj, 2006, fq.33-60, si dhe Gëzim Krasniqi,“Elementi fetar në identitetin kombëtar shqiptar”,punim seminarik për lëndën “Historia dhe identiteti”në departamentin e shkencave politike dheadministratës publike të Universitetit të Prishtinës,si dhe Lulzim Mjeku, Kosova neoshqiptarizma përshekullin e ri. Prishtinë, 2001, fq.14.

58. Shih Sulstarova, ibid, fq.269-279. Përçështjen e identitetit qytetërues shqiptar, ndikimit tëfesë në të dhe ndikimet e tjera kulturore shih edhe

Faton Abdullahu, Dimensionet e identitetitqytetërues: kultura, feja, politika. Prishtinë: Rilindja,1998. Është interesant një konstatim i Abdullahutnë të njëjtin libër fq.95 se “shqiptarët në Ballkan itakojnë Europës dhe janë pjesë e qytetërimitperëndimor, më pak se që do të donin të jenë tillë...por se shqiptarët janë Europë dhe i takojnëqytetërimit perëndimor, më shumë sesa për të tillë ika pranuar ndonjëherë Europa dhe të gjithë ata popujqë e përbëjnë qytetërimin perëndimor” Gjithashtushih edhe Shkëlzen Maliqi, Shqiptarët dhe Europa.Pejë: Dukagjini, 1994, fq.7-31, Maliqi konstaton se“ndërtimi i shoqërisë stabile mbi partikularitetet ebrendshme është detyra më europiane e shqiptarëve”.Për dilemat e orientimit qytetërues shqiptar dhe përpozitën e tyre të ndjeshme në udhëkryqet në mesLindjes dhe Perëndimit, shih gjithashtu librin shumëtë debatuar dhe kontravers të Aurel Plasarit, Vija eTeodosit rishfaqet: Nga do t’ia mbajnë shqiptarët?.Tiranë: Marin Barleti, 1995 (botmi i parë i veprësështë bërë më 1993). Për çështjen e orientimitproeuropian të shqiptarëve të Kosovës dhe nevojësqë në këtë linjë të ndihmohet çështja shqiptare edhenga Tirana zyrtare, shih të njëjtin libër fq.81-83.


që më lehtë ta gllabëronte. Prandaj përpjekjapër krijimin e kombit kosovar është shumëe rrezikshme, shumë e dëmshme për ne,por tepër e parapëlqyer nga politikashoviniste serbe. Po të ishte për ndërrimidentiteti, ne në Kosovë prej kohësh do tëkishim përfunduar të gjithë në Turqi osedo të asimiloheshim nga pushtetetshoviniste serbe. Mbetja shqiptarë i kaegërsuar gjithnjë shovinistët, sepse vetëmduke mbetur si të tillë, planet e tyre nukmund të realizoheshin. Edhe sot, vetëmduke qenë gjashtë-shtatë milionë shqiptarënë Ballkan, ne jemi faktorë dhe një forcëpotenciale. Jemi të tillë edhe para Serbisë,por edhe para bashkësisë ndërkombëtaredhe para shteteve të tjera ballkanike. Kështu,një komb që nuk e projekton të ardhmen evet politike dhe ekonomike duke u nisurnga këto premisa, nuk është serioz dhemund të ndeshet në të ardhmen mevështirësi serioze. Duhet kuptuar se edheprojekti europian është duke kaluar nëpërnjë fazë të vështirë, se atij projekti mundt’ i ndihmojmë mbi të gjitha si tëbashkuar, sepse vetëm si të tillë do tëkrijonim rrethana zhvillimi në rajon, dukei mbyllur kapitujt e konflikteve.

13.Në situatën hipotetike të krijimit të një

kombi të ri, që do të ishte ai kosovar, do tëlindnin edhe disa probleme të tjera shumëkonkrete e deri në dhembje të prekshme.Çka do të ishin banorët e Tetovës dhe tëShkupit, çka do të duhej të ishin ata tëPreshevës dhe të Ulqinit? Pra, do tëlindnin probleme të pronësisë për njëpjesë të mbetur të ish-shqiptarëve, qëmund të jenë edhe kosovarë.

Në radhë të parë, në këtë moment kjosituatë do të vështirësonte pozicionin e tyrepolitik në vendet ku jetojnë, sepse politikatshoviniste të Serbisë, IRJM-së dhe Malit tëZi do të shfrytëzonin situatat e tilla për tëvazhduar edhe më tej diskriminimin e tyre.Në mënyrë ironike, do të mund të thuhej

se lindja e këtij kombi të ri do të shtontenumrin e serbëve, malazezëve dhesidomos të maqedonëve në raport meshqiptarët në Ballkan. Ja edhe njëshembull se sa absurde dhe joracionaledo të ishte krijimi i këtij kombi të ri.

14.Kjo ide-përpjekje e pushtuesve tanë,

kohëve të fundit ka filluar të gjejë përkrahje,edhe pse ende fillestare tek disa qarqe tëcaktuara të shoqërisë dhe politikës sonë nëKosovë. Fillimisht e depërtuar përmes idesëpër shtetin e Kosovës, e ndihmuar nga njëpropagandë e tmerrshme disavjeçare anti-Shqipëri, që është bërë nga qarqe tëndryshme e me qëllim ftohjenndërshqiptare, ka prirje që kjo ide tani tëdepërtojë si arsyetim se kështu mund t’imashtrojmë edhe ndërkombëtarët, se “ja,krijuam kombin e ri dhe tani nuk ka rreziktë bashkohemi me Shqipërinë”. Arsyetimetë tilla janë qesharake dhe nuk i gëlltitaskush. Krijimi i kombit kosovar nuk eshpejton procesin e krijimit të shtetit tëKosovës. Përkundrazi, ai i hap rrugëjostabilitetit të vazhdueshëm për sa i përketidentitetit, por edhe të politikës dhe të tërëshoqërisë në Kosovë. Për më tepër këtopërpjekje do të shkaktojnë përçarje të mëdhanë shoqëri, që do të përcilleshin mekonflikte të vazhdueshme të brendshme.Nuk ka dyshim se një situatë e tillë,pozicionin e Kosovës në raport me Serbinëe lë shumë të dobët dhe të brishtë.

Realisht, një pjesë e politikanëve nëKosovë dhe në Republikën e Shqipërisëmund të jenë të interesuar në njërën mënyrëose në tjetrën që të krijojnë njëfarë identitetikosovar (ndoshta jo tërësisht kombëtar),sepse frikësohen se procesi i bashkimitkombëtar do t’i lërë jashtë loje. Klanetpolitike, të frikësuara se mund ta humbinrëndësinë e tyre në tërësinë unike shqiptare(për shkak të mungesës së vizioneve të qartapër të ardhmen, për shkak të pseudovleravepolitike që përfaqësojnë, për shkak të

�� 71��

servilizmit ndaj të huajve, por edhe nga frikae humbjes së influencës mbi monopoletekonomike), mund të jenë një pengesë nërrugën normale të integrimevendërshqiptare, që do të finalizohej mekri j imin e shtetit unik shqiptar.Normalisht, këto klane asnjëherë këtë nukdo ta pranonin dhe nuk do ta thoshinhapur apo publikisht, por ato po punojnëqë të krijohen rrethana të atilla që do tëzvarrisnin këtë proces natyror dhe tëpashmangshëm

15.Në këto rrethana polit ike të

brendshme dhe në këtë raport të forcavenë aspektin ndërkombëtar, nuk kamundësi që Kosova të jetë e pavarur sishtet. Shtyrja e zgjidhjes së statusit tëKosovës për vitin 2007, përfshirë edhefaktin se ka gjasa që prapë bisedimet tërifillojnë pas propozimit të draftit tënegociatorëve ndërkombëtarë, nuk ështëogur i bardhë për ata që besojnë sepavarësia është në prag. Të gjithavariantet e tjera janë më pak se pavarësidhe sovranitet dhe loja e fjalëve si‘pavarësi e kushtëzuar’ po bëhet vetëm evetëm të mbulohet thelbi i çështjes e t’ihidhet hi syve popullit. Pavarësia dhevetëvendosja e vërtetë janë ende larg dhepresin ditë të tjera. Por edhe vetë projektii shtetit të Kosovës është një projektrelativisht joracional dhe vështirë për t’urealizuar nga ana ekonomike.59 Ashtu siçthotë Arbën Xhaferri “tendenca historikeafirmon sistemet kompakte, kohezive dhe

funksionale”60. Sidoqoftë, zgjidhja emundshme nga negociatat, patjetër do tëjetë e veçantë në të gjitha drejtimet dhe epërbërë nga një mori paketash, ku secilapalë mund ta konsiderojë veten fituese.Kosova do të ketë më shumë të drejta seç’ka sot, por shumë më pak se ç’duhetdhe me komplikime të brendshmefunksionale. Gjithashtu edhe lidhjet meSerbinë, ndonëse formale, mund tëmbeten në fuqi edhe në këtë zgjidhje tëardhshme. Por edhe opsioni i dështimittë negociatave nuk duhet hedhur poshtë,ngaqë me ndonjë modifikim mund tëzgjaste edhe për një kohë. Por, sado qëkjo zgjidhje e ardhshme do ta komplikojëzgjidhjen përfundimtare të çështjesshqiptare (ashtu siç e komplikon edhevazhdimi i kësaj status quo-je me ndonjëndërrim ambalazhi), ajo do ta bëjëgjithnjë e më të domosdoshëm dhe tëpashmangshëm kanalizimin e të gjithaenergjive të popullit tonë në drejtim tërealizimit të bashkimit kombëtar sikoncepti më modern i politikës shqiptaredhe si zgjidhja më e qëndrueshme përBallkanin dhe Europën e së nesërmes.61

Kjo do të ishte edhe zgjidhja që do tëqetësonte rajonin. Çdo zgjidhje tjetërështë riciklim i problemeve të vjetraballkanike. Në fund të fundit, integrimii shqiptarëve në një shtet është jo vetëme drejtë natyrore dhe historike e tyre, poredhe në përputhje të plotë me procesetnëpër të cilat po ecën sot Europa, esidomos nëpër ato të cilat synon t’i ecnesër. Shqipëria e bashkuar do të bëhej

59 Për jorentabilitetin e shtetit të mundshëm tëKosovës, shih Xhaferri, supra note 29, si dhe “Temattabu”, Shekulli, 24.01.2004, dhe “Kosovës duhet t’indërrohet emri”, Gazeta Express, intervistë (AstritGashi), 31.11.2005.

60 Xhaferri, “Kosovës duhet t’i ndërrohet emri”.61 Shih Bahri Fazliu, Kundër mistifikimit për të

vërtetën. Prishtinë: Çlirimi, 2001; gjithashtu shih“Bashkimi kombëtar - zgjidhja e vetme e mundshmee çështjes shqiptare”, Çlirimi, nr. 14, gusht 1994,

Prishtinë; i njëjti artikull gjendet edhe në Liri aVdekje: Përmbledhje artikujsh nga gazeta “Çlirimi”I (korrik 1993- shkurt 1996). Tiranë: Eurorilindja,1998, fq.201-207. Në përgjithësi rreth elaborimittë idesë së bashkimit kombëtar shih të dypërmbledhjet e artikujve të “Çlirimit” (Liri a Vdekje:Përmbledhje artikujsh nga gazeta “Çlirimi” I (korrik1993- shkurt 1996) dhe II (mars 1996 – gusht1998). Gjithashtu shih edhe artikullin dhe dyintervistat e lartcekura të Arbën Xhaferrit.


një shtet normal, qytetar, me mundësi tëzhvillimit të lirshëm ekonomik dhe menjë rregull im shtetëror që do t ’upërshtatej të gjitha pjesëve të kombit.Shqipëria e bashkuar do të ishte faktor ivërtetë paqeje dhe stabiliteti në rajon.Shumë kundërshtarë të bashkimit kombëtardhe promotorë të idesë së identitetitkosovar marrin si bazë vepruese ekzistencëne një identiteti politik të Prishtinës, që do

të jetë vështirë t’i jepet Tiranës. Duke mose injoruar krejtësisht këtë problem, aiështë minor në raport me dobishmërinëe realizimit të projektit. Në këtë bashkimedhe Tirana, edhe Prishtina do tëhumbnin diçka nga rëndësia e tyre, pordo të përfitonte Shqipëria dhe qytetarëte saj. Shqipëria e bashkuar, siç thotëAgolli, nuk do të ishte më “leckamaneme xhubletë të grisur”62.

62 Shih Dritëro Agolli, “Parathënie: Mesazhi ilartë i një libri”, në Liri a Vdekje. Përmbledhje

artikujsh nga gazeta “Çlrimi”, Tiranë: Eurorilindja,1998, fq.8.

Hyrje - parashtrimi i problemit

Nga 23 vajza të Jetimores së Korçës,15 prej tyre janë trafikuar. Disa janë bërënëna dhe ende vazhdojnë të (ri)trafikohen63.Ndër 245 vajza të trafikuara, por tëriatdhesuara, 87 prej tyre (pra 35.5 përqind), janë adoleshente të grupmoshës 13-18 vjeç. Edhe pjesa tjetër është trafikuar përherë të parë kur ka qenë brenda kësajgrupmoshe dhe, përgjithësisht, kanëpërsëritur ciklin e trafikimit disa herë(CRCA, 2003; Vatra, 2002)64. Sipias tëdhënave zyrtare, që u referohendenoncimeve të familjarëve, mbi 600 femrashqiptare ende quhen të zhdukura65.

Të dhënat për trafikimin e graveshqiptare, sado kontradiktore, janëtronditëse. Është pohuar se vetëm nëEuropën Perëndimore ka 30-36 mijëprostituta shqiptare (shih: Çupi, 2001;Zholi, 2002; Sokoli, 2003), pa folur përvendet e tjera, duke përfshirë vetëShqipërinë. Në perceptimin e shqiptarëve

të anketuar, rreth ½ e tyre e quajnëprostitucionin si “një veprimtari tëdetyruar” (Katro & Shimani, 1999), tëlidhur me trafikimin.

Objekt i këtij studimi është pikërishtajo pjesë e grave dhe adoleshentëveshqiptarë që trafikohen, domethënë qëdetyrohen nga trafikantët me forcë, mepremtime për martesë apo forma të tjeramashtrimi për të hyrë në rrjetin e shfrytëzimitpër qëllime fitimi, nëpërmjet shitblerjes së tyreapo të aftësisë së tyre për shërbime fitimprurëse,kryesisht seksuale.

Nga ky studim del se në perceptimin eshqiptarëve trafikimi vazhdon të jetëshqetësim. Megjithatë vlerësimet e tyre përtrafikimin janë të ndryshme dhe, shpeshvariojnë midis ekstremeve: shumica eshqiptarëve të sotëm e percepton trafikiminsi një “hulokaust shqiptar” (Spektër, 2003),por ka ndër ata që mendojnë se trafikimi ifemrave zhvillon ekonominë dhemirëqenien, e bën jetën më të mirë, më tëbukur, më luksoze”66.

VËSHTRIM SOCIOLOGJIK MBI TRAFIKIMIN E

GRAVE DHE ADOLESHENTËVE NË SHQIPËRI

LEKË SOKOLI - Instituti i Sociologjisë;ILIR GËDESHI - Qendra e Studimeve Ekonomike e Sociale


63 Nga intervista me kryetarin e Shoqatës sëJetimëve të Korçës, qershor 2005.

64 Sipas një studimi të Qendrës së Rehabilitimittë Femrave të Riatdhesuara në Shqipëri, pas

trafikimit në vendet fqinje, “Vatra”-Vlorë.65 Hoxha, Edmond. 2005. Mbi femrat e

zhdukura në Shqipëri. Gazeta Metropol, 21 korrik.66 Intervistë me një të ri nga Vlora (qershor 2005).

�� 74 Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dhe adoleshentëve në Shqipëri

Të ndara janë edhe opinionet estudiuesve. Disa mendojnë se trafikimiështë një fenomen tipik shqiptar (Benzi,2003: Parathënie). Disa e lidhin me veset eshqiptarëve. Të tjerë madje e lidhin edheme virtytet e cilësitë e tyre morale: besën,fjalën e dhënë, familjen biologjike etj.(Raufer & Quere, 2003).

Sidoqoftë, nga studiuesit socialë dheopinioni i gjerë është pranuar se trafikimi igrave dhe adoleshentëve është një ndërdukuritë më të dhimbshme dhe më tragjiketë tranzicionit paskomunist shqiptar. Për tëflitet e shkruhet çdo ditë. Por analizat dhekomentet janë mbështetur më shumë nëhistori të izoluara individësh të trafikuar,në dëshmi të viktimave të trafikimit67,dëshmi të një bote barbare nga e cilanganjëherë vdekja përbën të vetmenrrugëdalje (Arlecchi, 2000)68.

Por trafikimi mbetet, gjithsesi, më ipërfolur se i studiuar. Studimet empirikepër këtë dukuri janë të pakta, shpesh tënjëanshme. Nga njëra anë, trafikimi ështëidentifikuar me dhunën. Dhuna, ana më eprekshme dhe më e dënueshme e problemit,ka eklipsuar ndikimin e faktorëveekonomikë, socialë, politikë, juridikë, etiko-moralë etj., që ndikojnë mbi të. Nga anatjetër, varfëria thuajse është cilësuar sishkaku i parë dhe i fundit i trafikimit.

Neve nuk na rezulton kështu. Nënjëqind vjetët e fundit, për shembull,Shqipëria ka kaluar në tri forma regjimipolitik: monarkik (deri më 1939),komunist (deri më 1990) dhe, më pas,

demokratik. Por edhe në vitet më të varfratrafikimi nuk është njohur si fenomen, aqsa vetë fjala trafikim nuk ka figuruar nëfjalorin e shqipes69. Ka pra edhe faktorë tëtjerë. Nga vëzhgimet tona del gjithashtu seshumica e të trafikuarve nuk vinë ngarajonet më të varfra të Shqipërisë. Në këtëstudim janë evidentuar edhe dy faktorë mendikim jo të vogël në trafikimin e grave dheadoleshentëve shqiptarë: rënia morale dherënia e krenarisë tradicionale.

Por cila është panorama e trafikimit tëgrave dhe adoleshentëve në Shqipëri, siperceptohet ai për nga përmasat dheshkaqet, nga ç’zona (rajone) vijnë tëtrafikuarit, cila është mosha, niveli arsimor,niveli i punësimit dhe gjendja familjare e tëtrafikuarve, cilat janë format më tëzakonshme të trafikimit, sa të informuarjanë të rinjtë, sidomos vajzat, për rreziqet etij, nga e marrin ata këtë informacion, cilëtjanë faktorët që ndikojnë më negativisht nëprocesin e trafikimit dhe si vlerësohet nëperceptimet qytetare puna e institucionevetë shoqërisë (familja, shkolla, feja, masmediatdhe institucionet e shtetit) lidhur metrafikimin? Këto përfaqësojnë, në thelb,objektin e këtij hulumtimi mbi trafikimin egrave dhe adoleshentëve në Shqipëri.

Metodologjia dhe “kampioni” istudimit

Për realizimin e këtij studimi janëzbatuar metodikat bazë të studimeveempirike. Është shfrytëzuar, si pikënisje, një

67 Një libër me dëshmi të tilla është ai i disastudiuesve italianë. Shih për shembull: Moroli,Emanuela & Sibona, Roberta. 2000. Skllavet ePerëndimit. Pas gjurmëve të tregtarëve të mishit tëbardhë. Tiranë: Korbi; ose Benzi, Don Oreste. 2003.Prostitutat do t’ju kalojnë pranë në mbretërinëqiellore. Tiranë: Marin Barleti.

68 Ky pohim është, për fat të keq, i vërtetë. JulianaG., 23 vjeçe, u detyrua nga bashkëshorti i saj tëvetësakrifikohej, për të mos u shfrytëzuar seksualisht.Ajo i dha fund jetës vetëm një vit pas martesës, përtë mos bërë prostitutën në Itali (shih: “Zgjedh

vdekjen në vend të prostitutës”, Gazeta Korrieri, 24dhjetor 2000: 18).

69 Ky nuk është një pohim i figurshëm, porpraktikisht i vërtetë. Në “Fjalori i gjuhës së sotmeshqipe”, botim i Akademisësë Shkencave (1985:2011), fjalës trafikim i është dhënë ky shpjegim ivetëm: lëvizje e njerëzve dhe mjeteve në rrugëtokësore, detare, ajrore; rrjet i qarkullimit. Madjefjalët trafikant, i trafikuar etj., nuk figurojnë në të.Në të tjerë fjalorë, kjo fjalë ka 12 (Zingarelli,1970:1849), deri në 20 kuptime (Webster’s, 1989:1502).

�� 75��

bibliografi relativisht e gjerë me libra,studime, artikuj shkencorë apo edhe tështypit të përditshëm të autorëve shqiptarëapo edhe të huaj, që kanë shkruar më parëpër trafikimin. Por metoda bazë epërdorur për grumbullimin e të dhënaveështë anketimi. Anketa e këtij sondazhipërmbante 53 pyetje (ose nënpyetje),çdonjëra prej tyre kishte nga 2-10alternativa përgjigjesh, gjithsej me rreth330 alternativa të mundshme.

Intervista dhe bashkëbisedimi në grupishte një tjetër metodë paralele ndihmëse,e zbatuar në kërkim të fakteve dheopinioneve mbi trafikimin. Ato janëzhvilluar në grupe me nga 8-10 persona, tëkrijuara në çdonjërën nga të gjashtëprefekturat që u përfshinë në studim(Shkodër, Kukës, Elbasan, Vlorë,Gjirokastër dhe Korçë). Grupet ishin tëveçanta për gratë (pavarësisht moshës),adoleshentët (të rinj e të reja të grupmoshës16-19 vjeç), sikurse ato me djem e vajza tëgrupmoshës deri në 16 vjeç, që nuk ështëpërfshirë në anketimin e studimit.

Një informacion interesant ështësiguruar përmes intervistave individuale meekspertë dhe studiues, përfaqësues të OJQ-ve që merren drejtpërdrejt me trafikimin,sikurse me drejtues të organizatave të gravenë Tiranë dhe në rrethet respektive.Përmes intervistave të drejtpërdrejta janëmarrë mbi 400 prononcime, opinioneapo sugjerime individësh.

Veç metodave të testimit të problemit,në këtë punim janë përdorur, sado pak, edhemetoda historike si dhe metoda krahasuese,gjithnjë si metoda të hulumtimitsociologjik, duke mbetur gjithnjë brendapërvojës shqiptare. Kjo ka bërë që, nga njëraanë, problemi i trafikimit të shihet nëdinamikën e tij dhe jo vetëm me përmasatdhe problematikën e tij në një çast të dhënë(qershor-korrik 2005).

Nga ana tjetër është bërë e mundur qëperceptimi i trafikimit të vlerësohet jo vetëmnë bllok, por në vartësi të një numri

relativisht të madh variablesh apo faktorëshqë u korrespondojnë karakteristikave tëndryshme demografike apo sociale të atyreqë janë përfshirë në këtë studim, pra të vetëperceptuesve të problemit.

Me këto metoda është mundësuar (aqsa lejon një studim afatshkurtër), vlerësimii kompleksit të faktorëve politikë,ekonomikë, juridikë, socialë, moralo-psikologjikë, historikë e të traditës etj., qëkanë ndikuar dhe vazhdojnë të ndikojnë nëshkallën e trafikimit të grave dheadoleshentëve shqiptarë.

Kampioni i këtij studimi përbëhet nga1030 përgjigjedhënës të anketës, afërsisht170 të anketuar për çdonjërën nga të gjashtëprefekturat ku u shtri ky studim. Rreth ½e të anketuarve ishte nga qytete me mbinjëzet mijë banorë (qytete të mëdha), 22.7për qind nga qytezat dhe 27.5 për qind ngafshatrat. Mosha mesatare e të anketuarveishte afërsisht 21 vjeç, duke patur parasyshqë objekt trafikimi janë pikërisht moshat ereja. Me të njëjtën logjikë synuam më shumëtë hulumtonim perceptimin e grave dhevajzave për trafikimin, ndaj 67.8 për qinde të anketuarve ishin femra. Sipas arsimimit,përbërja e përgjigjedhënësve është: pakurrfarë arsimi – 1.2 për qind; deri fillor -1.7 për qind; deri në tetëvjeçar - 14.0; tëmesëm (qoftë edhe të pambaruar) - 37.7;ndërsa 45.4 për qind e tyre ishin studentëapo me arsim të lartë. Të anketuaritdiferencoheshin sipas gjendjes civile(beqarë, të martuar, të divorcuar, të ve),llojit të familjes (një apo shumë kurorë),përkatësisë etnike dhe asaj fetare etj.

Veç këtyre, për të anketuarit janështruar edhe disa pyetje të tjera që kanë tëbëjnë me shndërrimet e ndodhura nëShqipëri pas vitit 1990 dhe synimit për tëhulumtuar ndikimin e tyre mbi trafikimine grave dhe të adoleshentëve. Të tilla janëato që lidhen me migrimin e brendshëm(në kushtet e lirisë së lëvizjes), me nivelin ebesimit fetar (shoqëria shqiptare para viteve‘90-të ishte zyrtarisht ateiste) dhe me


integrimin si kohë fizike të individit nëfamilje (të qëndruarit larg familjes është njëndër dukuritë e sotme) etj.

Përmasat e trafikimit të grave dheadoleshentëve

“Në ç’masë trafikimi i grave dheadoleshentëve është shqetësim përkomunitetin tuaj?”. Si një pyetje e anketëssonë, ajo mori këto përgjigje:

vendbanimin, moshën, gjininë, përkatësisëetnike dhe fetare etj., etj. (Tabela 3).

Siç shihet, trafikimi perceptohet me“shumë shqetësim” më shumë në fshatra(57.1 për qind), se në qytetet e vogla (45.5për qind) dhe qytetet e mëdha (40.2 përqind). Kjo ende nuk do të thotë se trafikimika përmasa më të mëdha në fshatra se nëqytete. Për këtë duhet të kemi edhereferenca të tjera. Tani për tani mund tëpohojmë se, lidhur me trafikimin, fshati

Tabela 1: Përmasat e trafikimit, sipas perceptimit të të anketuarve(Në numër e përqindje)

��

��

��

Por trafikimi i grave dhe adoleshentëvenuk rezulton të jetë i njëjtë në të gjithë vendin.Nëse rreshtojmë prefekturat e përfshira nëkëtë studim, sipas pohimeve se trafikimi igrave dhe adoleshentëve përbën shumëshqetësim, do të kishim këtë renditje:

Tabela 2: Prefekturat sipas shkallës së trafikimit(Në përqindje)

��

��

��

��!�� "�� #�

$�� #��

Për të analizuar më në detaje përmasate trafikimit, vendosëm në një vartësifunksionale shkallën e trafikimit sipasperceptimit të individëve të anketuar, medisa ndryshore që përfaqësojnë

shqiptar është më i ndjeshëm se qyteti,prandaj ai e percepton trafikimin si mëproblematik.

Grupmosha që e percepton më meshqetësim trafikimin është ajo 19-21 vjeç(53 për qind). Por grupmosha më e

rrezikuar është ajo deri në 18 vjeç. Të kësajgrupmoshe janë 64 për qind e të trafikuarve(shih më poshtë). Por grupmoshat e vogla,ndonëse janë më të rrezikuara nga trafikimi,nuk kanë ndjeshmërinë apo nivelin e

�� 77��

perceptimit të të rinjve të grupmoshave mëtë rritura. Më pas vërtetohet njëfarë uljeje epërqindjes së individëve që e konsiderojnëtrafikimin “shumë shqetësues”, për shkaktë sigurisë më të madhe që fitojnë ata mekalimin e moshës së adoleshencës.

Në vlerësimin e masës së perceptimittë përmasave të trafikimit sipas përkatësisëgjinore, vërehet një rezultat i pritshëm:femrat e perceptojnë trafikimin si mëshqetësues se meshkujt, qoftë se ato janëdrejtpërdrejt më tepër objekt trafikimi semeshkujt, por edhe për shkallën më të lartëtë humanizmit që i karakterizon ato.

Të dhëna për t’u vlerësuar janë ato qëmorëm nga hulumtimi i perceptimit tëpërmasave të trafikimit në vartësi të statusitsocial. Konstatohet se kategoria që epercepton me më shqetësim trafikimin janëtë divorcuarit, madje me një diferencë qëshkon deri në 20 për qind (66.7 me 46.2dhe 47.4), kundrejt individëve të martuar dhebeqarë. Martesa konsiderohet një “mburojë”edhe ndaj trafikimit, ndërsa pasmartesa(divorci) vlerësohet si një “tranzicion” ivështirë në planin ekonomik, social dhe atëtë sigurisë (shih: Beqja & Sokoli, 2003).

Objekt hulumtimi ishte edheperceptimi i përmasave të trafikimit sipasmigrimit të brendshëm, shkallës sëintegrimit në familje, sipas tipit të familjes,nivelit të besimit fetar, faktit nësepërgjigjedhënësit kanë apo jo ndërfamiljarët apo të njohurit ndonjë tëtrafikuar, të nivelit e mënyrës së informimitpër rreziqet e trafikimit etj. Në mënyrë tëpërmbledhur rezulton se:

1. Përqindja e atyre që e konsiderojnëtrafikimin “shumë shqetësues” është më emadhe tek individët që kanë migruar pasvitit 1990, kundrejt atyre me vendbanimtë qëndrueshëm. Kjo mund të vlerësohet sinjë tregues i vartësisë së perceptimit(rrezikut) të trafikimit me shkallën eintegrimit në komunitet. Sa më i plotë tëjetë integrimi, aq më i mundur është evitimii rrezikut të trafikimit dhe anasjelltas.

2. Nga perceptimi i përmasave tëtrafikimit, sipas mënyrës së të jetuari (pranë apolarg familjes), del sërish lidhja trafikim-integrim në familje. Më të integruarit në familjee quajnë trafikimin “shumë shqetësues”, shumëmë pak se individët që banojnë larg familjesdhe janë më pak të integruar në të.

Tabela 3: Perceptimi i përmasave të trafikimit në vartësi të vendbanimit, moshës, përkatësisëgjinore, nivelit të arsimimit dhe statusit civil

(Në përqindje)

��

��

��

��

��

��!"�� #"��$�� %�$ &&'�%��

(��'�� &�� )�*��

(�+�,��"�� (�+�,�� '�-"��


3. Nga analiza e perceptimit tëpërmasave të trafikimit sipas përbërjesfamiljare (numrit të kurorave), del se kurkalon nga familjet me një prind në atë menjë kurorë dhe në familjet me shumë kurorë,perceptimi i rrezikut të trafikimit bie nga 57në 48.8 dhe 39.1 për qind. Konfirmohet faktise më të cenuara nga trafikimi janë familjetbërthamë (nukleare) dhe, brenda tyre,familjet me një prind, ku në 8/10 e rasteveprindi (kryefamiljari) është nëna.

4. Ndërkaq nuk ka ndonjë diferencimtë madh në perceptimin e trafikimit sipasnivelit të besimit fetar, megjithëse ata qëbesojnë shumë e perceptojnë trafikimin sishumë shqetësues (50 përqind), kundrejtatyre që janë indiferentë në çështjen e besimit(35.5 për qind). Siç duket, kjo lidhet mendjeshmërinë morale më të madhe tëbesimtarëve ndaj trafikimit se me ndonjëlidhje në të qenit më i (pa)rrezikuar në vartësitë shkallës së besimit fetar.

5. Të dhënat tregojnë se perceptimi ipërmasave të trafikimit ndikohet jo pak nganjohja personalisht e të paktën një tëtrafikuari. Ata që njohin dhe, për këtë arsye,kanë njëfarë përjetimi emocional më të madhndaj trafikimit, pohojnë në masë më të madhe(55.5 për qind) se trafikimi përbën “shumëshqetësim”, kundrejt atyre që nuk njohinndonjë të trafikuar (37, 1 për qind).

6. Perceptimi i trafikimit ndikon në njëmasë jo të vogël edhe në marrëdhëniet djem-vajza, në dilemat e vajzave kundrejt djemve.Ato që pohojnë se trafikimi përbën “shumëshqetësim” besojnë në një marrëdhënie tësinqertë me djemtë në një masë shumë më tëvogël se ato që mendojnë se trafikimi nukpërbën shqetësim, respektivisht në masën25.8 me 42.6 për qind.

7. Të dhënat tregojnë se informimi kanjë ndikim jo të vogël në perceptimin etrafikimit. Ndër të painformuarit, përshembull, perceptimi i trafikimit është 2.6herë më i vogël kundrejt perceptimit të atyreqë janë të informuar mbi rreziqet dhemënyrat e trafikimit.

Debat rreth çështjes “pse trafikohenshqiptarët?”

Ky “debat” lidhet me vetë burimin esë keqes, me shkaqet e trafikimit dhe nxitetnga ballafaqimi i të dhënave të studimittonë me përfundime studimesh apo mepohime të mëparshme të studiuesvesocialë, analistëve etj., sipas të cilëvetrafikimi lidhet para së gjithash mevarfërinë dhe papunësinë. Ngaadministrimi dhe interpretimi i tëdhënave tona rezulton se trafikimi lidhetjo vetëm me shndërrimet ekonomike epolitike, por edhe me shndërrimetsociale, demografike, psikologjike e tëmentalitetit, sikurse me shndërrimetmorale, me jetën tradicionale dhe formate shfaqjes së saj, me ligjet (cilësinë dheshkal lën e zbatimit të tyre), membeturinat e të drejtës zakonore (dora ezgjatur e kanunit), me rendin publik,drejtësinë, me grupet sociale, familjenetj., etj., deri me të mësuarit (dijet,njohja, informimi).

Të dhënat që u referohen vajzave tëtrafikuara, por të riatdhesuara (Vatra,2002), del se të parat në renditje për ngatrafikimi i vajzave janë Tirana, Vlora dheDurrësi, praktikisht qytetet me nivelin mëtë lartë të mirëqenies. Edhe të dhënat mbitrafikimin e fëmijëve dëshmojnë se gjatë njëperiudhe mbi dhjetëvjeçare disa zona janëkthyer në qendra të trafikimit të tyre(CRCA, 2003: 13). Përmenden Berati,Fieri, Shijaku, Vlora etj. Gjithsesi jozonat më të varfra të Shqipërisë. Sipas tëdhënave zyrtare mbi femrat e zhdukuragjatë këtyre viteve (bazuar në denoncimete familjarëve të tyre), 360 nga 600 (pra 3/5 e tyre) janë nga Tirana, Durrësi, Elbasanidhe Shkodra (Hoxha, 2005).

Le t’u referohemi të dhënave sasiore ecilësore të sondazhit tonë. Ngainformacioni për individët që kanë përjetuarngjarje personale të lidhura me trafikimin,për shembull, del se në disa qyte si Kukësi

�� 79��

apo Kruma, sikurse në mjaft fshatra të largëtqë janë përfshirë në studimin tonë, siBushtricë, Shëmri e Zapod (Kukës), Voskope Drenovë (Korçë), Picar (Gjirokastër) etj.,nuk ka asnjë përgjigjedhënës që të ketë pohuarse është ndjerë, qoftë edhe një herë të vetme,i rrezikuar për të qenë i trafikuar. Ndryshendodh me zonat e tjera.

Të dhënat e studimit tregojnë gjithashtuse trafikimi e tremb rininë e qytezave dhe tëqyteteve të mëdha 6-7 herë më shumë se atëtë fshatrave. Pra mund të pohojmë se shumicae të trafikuarave nuk vijnë nga zonat më tëvarfra të Shqipërisë. Këtej rezulton pesha efaktorëve të tjerë, nga të cilët, tani për tani,po theksojmë vetëm grupin e faktorëve qëkanë të bëjnë me rënien morale të shqiptarëvedhe rënien e krenarisë (lack of the pride)tradicionale të tyre.

si vlerë morale e të shqiptarëve (shih përshembull: Burkari, 2004)). Nën regjiminkomunist u vendos një “shpërndarje ebarabartë e varfërisë”, por varfëriapërfaqësonte një realitet “të pranuar”, ndajsë cilës thuajse nuk mund të reagohej.Gjithsesi mospërfillja ndaj parasë “mbeti nëfuqi” deri në vitet ‘90-të. Më pas shumëçka(thuajse gjithçka), u përmbys. Shqiptarët,në mënyrë spontane dhe kaotike, u vunënë kërkim të asaj që u ishte mohuar(pasuria), thuajse duke flakur shumë ngavlerat morale.

Trafikimi i grave dhe adoleshentëve(gjë e ndyrë) u vlerësua si një ndër rrugët epasurimit të shpejtë. Të dhënat e njëanketimi kombëtar shprehin ëndrrënshqiptare për t’u pasuruar shpejt, në raportme vlera të tjera të shoqërisë (tabela 4):

70 Burimi: ORT. 1999. Udha e Shqipërisë drejtdemokracisë. Një vend magjepsës në tranzicion“.Tiranë, mars, fq. 61

71 Shqiptarët kanë pasur një shprehje populloretradicionale lidhur me raportin miqësi-para, sipas sëcilës është “më mirë një mik se një çiflik”

Tabela 4: Cila është dëshira apo ëndrra juaj më e madhe?70

��

�� .��$�� /"!� %�� *�0 � �� .� 1� � � �� 2��"��'��3* 4��

�� 2��!��0��0'��&�� *��

��

Të dhënat sasiore dhe dëshmitë eindividëve të intervistuar gjatë këtij sondazhitregojnë se në 10-15 vjetët e fundit kandryshuar sidomos qëndrimi i shqiptarëve ndajparasë. “Jemi bërë një shoqëri materialiste,që jetojmë vetëm për para”, thotë një eintervistuar nga Elbasani. Kjo gjendje nukpërkon me traditën tonë, të karakterizuar nganjëfarë mospërfillje për paranë.

Kjo, krahas respektit për nderin,vlerësimit për mikun etj., është konsideruar

Luksi (mirëqenia), emigrimi dhe ëndrrapër të parë botën (të gjitha të lidhura metrafikimin), janë në vendet 2-4 në renditjenme 24 shkallë, pas synimit për të siguruar tëardhmen e fëmijëve (familja vazhdon tëkonsiderohet vlera kryesore), por shumëshkallë më lart, krahasuar me “jetën normale”(e 13-ta në renditje). Ndërsa miqësia (njëvlerë tradicionale e shqiptarëve71) zë vendine fundit, e vlerësuar si e rëndësishme vetëmnga 0.7 për qind e të anketuarve.


E lidhur me këtë dukuri është edhe rënia ekrenarisë tradicionale, për të cilën akademikufrancez Zhak Burkari (2004), ka thënë:

“Fshatari, malësori apo ushtari shqiptar, metë cilët unë jetova e hëngra bukë, në shtëpinëe të cilëve banova, duket si një zotëri i madh,po ta krahasojmë me fqinjët e tij ballkanikë...”

Pse shqiptarët/et janë sot kaq “të gatshëm”për t’u përfshirë në trafikim, në kushtet kurShqipëria nuk është bërë më e varfër se ç’kaqenë? Duket se ka edhe shkaqe të karakteritmoral dhe ndoshta më shumë se me varfërinë,kjo lidhet me njëfarë lack of pride (humbje tëkrenarisë), me rënien e nivelit të vlerësimit përvetveten, me mungesën e një qëllimi kolektiv, tënjë ëndrre të përbashkët (kombëtare), tek e cilatë gjithë mund të besonin.

Kush trafikohet?

Lidhur me grupmoshat dhe nivelin earsimimit të të trafikuarve morëm të dhënat

si në tabelat 5 e 6. Siç shihet 12-18-vjeçarëtjanë individët që përbëjnë shumicën e tëtrafikuarve, 64 për qind të totalit prej 587individësh të trafikuar të marrë në shqyrtim.Sidomos për këtë kategori socialepërgjegjësia e institucioneve të shoqërisëështë më e madhe.

Shumica e individëve të trafikuar, nëçastin e trafikimit vazhdonin ose kishinkryer arsimin deri në 8-vjeçar (47.9 përqind), ose të mesëm (40.3 për qind).Megjithatë në ndonjë rast janë trafikuaredhe individë me arsim të lartë ose studentë(2.7 për qind). Dominimi i nivelit të ulëtarsimor lidhet jo vetëm me problemet earsimimit të popullsisë shqiptare në këto10-15 vjet të tranzicionit, por edhe mefaktin se të rinjtë që trafikohen nuk mundtë kenë nivel më të lartë arsimor, derisashumica e tyre është e grupmoshës 12-18vjeç (tabela 5).

Në kërkuam të informohemi edhe mbinivelin e punësimit dhe gjendjen familjaretë të trafikuarve (tabelat 7 e 8).

��

��

��

��

Tabela 5: Grupmoshat e personave të trafikuar, sipas vendbanimeve(Në përqindje)

Tabela 6: Niveli arsimor i të trafikuarve, gjithnjë në vartësi të vendbanimit(Në përqindje)

�� !�� "��

��

�(+�,�4�!'&&"��

� &&'��+�� !��,� � �� 2��

(�� (�&��

�� 81��

Nga të dhënat del se të trafikuarit janë,në shumicën dërmuese, midisadoleshentëve që nuk janë punësuarndonjëherë. Ky është një rezultat i pritshëmderisa shumica e të trafikuarve(respektivisht 64 për qind) janë të moshësderi në 18 vjeç. Trafikimi midis tëpapunësuarve ndonjëherë është gati dyfishmë i theksuar në qytete (të mëdha apo tëvogla), se në fshatra. Ky diferencim lidhetnë një masë të madhe me faktin se fshati eka gjithnjë gati një front për(vetë)punësimin e të rinjve të vet:ekonominë fshatare.

Fakti që vetëm 5.5 për qind e tëtrafikuarve kanë qenë të punësuar në çastine trafikimit, e bën gati të pamundurhulumtimin e ndikimit të grupeve(kolektivave) të punës e të vetë punës mbitrafikimin e grave dhe të adoleshentëve.Nga shifrat e tabelave, sikurse nga logjika etrajtimit të problemit, mund të arrihet nëpërfundimin se trafikimi shkon në

përpjesëtim të zhdrejtë me shkallën eintegrimit në kolektivat e punës.

Meriton të theksohet, nga ana tjetër,se një në çdo tre të trafikuar (32.5 për qind),në çastin e trafikimit ka qenë nxënës apostudentë. Siç duket, shkolla si institucionende nuk mund të konsiderohet një barrierëme peshë në trafikimin e të rinjve, nxënësapo studentë. Të qarta janë diferencimetqytet-fshat. Në fshatra trafikimi midis atyreqë në çastin e realizimit vijonin shkollën,rezulton të jetë dukshëm më i theksuar senë qytete (51.7 me 24.5).

Një pjesë e të trafikuarve, në çastine trafikimit kanë qenë minorenë që ekishin braktisur shkollën ose që nuk ekishin fi l luar atë ndonjëherë. Disadiferencime lidhur me këtë kategorivërtetohen midis kontingjenteve tëmundshme për t ’u trafikuar sipaspërkatësisë etnike. Ndër to, romët janëkomuniteti më i palidhur me shkollëndhe, njëherësh, më i disponueshmi për

Tabela 7: Niveli i punësimit të të trafikuarve, sipas vendbanimit

Tabela 8: Gjendja familjare e të trafikuarve, sipas vendbanimit

�� !�� "��

��

�(�+�,�4"0��"��

(�44"0��"��0�'0�� 56�0��'��"��0��

� 0'��0�+0�0��,�*��! ��!� �"��!'&&�0�

� ��

��

��

��%�&�� #� �� ##�� #��

'��&�� #�� #��

��(��)��*��)��(��)��

��


të nxjerrë kontingjente trafikimi (shih:De Soto, Beddies, Gëdeshi. 2004: 87-97).

Mashtrimet përmes premtimeve përmartesë - mënyra më e zakonshme etrafikimit

Si bëhet trafikimi? Për 587 raste tëshqyrtuara individësh të trafikuar, del setrafikimi është realizuar si në tabelën 9.

Të dhënat e mësipërme përmbysin njëperceptim të gabuar të trafikimit, tëpërhapur gjerësisht në Shqipëri. Nëmungesë të studimeve empirike, nëmungesë të informacionit të saktë apo tërëndimit të problemit, kryesisht përsensacion nga mediat etj., trafikimi ështëparë njëanshmërisht. Ai është identifikuarme rrëmbimin. Por përqindja më e madhee trafikimeve është realizuar me mashtrime,përmes premtimeve për martesë. Përkampionin e studimit tonë, kjo kategori të

trafikuarish përbën më shumë se ½ erasteve, ndërsa në prefektura të ndryshmevarion nga 43.5 për qind (Kukësi), në 61.2për qind (Shkodër). Fakti që trafikimidominohet nga mashtrimi (në rreth 85 përqind të rasteve) sugjeron forma më tëgjithanshme të informimit, trajnimit,edukimit apo të të mësuarit, sidomos metë rinjtë nga institucionet e shoqërisë, dukefilluar nga familja.

Trafikimi: shkalla e njohjes së tij dhenevoja për informim

Të dhënat tregojnë se suksesi lidhurme parandalimin e fenomenit të trafikimittë grave dhe adoleshentëve varet shumë ngashkalla e njohjes dhe informimit të të rinjvepër këtë fenomen dhe format konkrete tërealizimit të tij. Në përgjigje të pyetjes lidhurma shkallën e informimit (anketa, pyetja 14),morëm këtë përgjigje (tabela 11).

��

��

��

Tabala 9: Mënyrat e realizimit të trafikimit për rastet e shqyrtuara - në total dhe sipasprefekturave

(Në përqindje)

* Mënyrat e hulumtuara të trafikimit: 1. Me mashtrime, përmes premtimeve për martesë. 2. Rrëmbyer me forcënga dikush. 3. U mashtrua me premtime për punësim jashtë shtetit. 4. U mashtrua me premtime për vazhdimin eshkollës jashtë shtetit. 5. U mashtrua me premtime për të fituar shpejt para, në rrugë të ndryshme. 6. U trafikua përt’u bërë lypës. 7. U josh nga premtimet për të pare botën. 8. U trafikua me joshje, mashtrime apo në rrugë të tjera.

Tabela 11: Të (pa)informuar për trafikimin

��

��

�� 83��

Siç shihet, raporti i të painformuarveme të informuarit është 1:9. Ndërsa nëtabelën 12 jepen përgjigjet e marra nga tëanketuarit në qytetet e mëdha, qytezat dhefshatrat.

Rezulton se në mënyrë të grupuar,informimi mbi rreziqet e trafikimit merret,së pari, nga familjarët dhe të afërmit: nëna,babai apo të tjerë pjesëtarë të fisit (1+2+3).Informacioni merret, së dyti, ngainstitucione të shoqërisë: media, shkolla,shoqatat (5+6+8) dha nga shoqëria:shokët/shoqet ose të njohurit duke përfshirëedhe individë të trafikuar (5+6+9).

Të dhënat tregojnë se institucione eshoqërisë zënë vendin kryesor nëinformimin e opinionit publik mbitrafikimin. Të rinjtë pohojnë, rreth 50 përqind e te anketuarve, se media ështëinstrumenti kryesor i informimit mbitrafikimin. I papritur, ndoshta, ishterezultati sipas të cilit media është njëinstrument më informues në fshat (73.9 përqind) se në qytetet e mëdha (45.4) dhe mëshumë se në qytetet e vogla (38.5 për qind).Krejt i pamjaftueshëm rezulton të jetë roli ishkollës në informimin e të rinjve mbitrafikimin, me vetëm 3.5 për qind (në fshatvetëm 1.5 për qind). Jo i papërfillshëmështë vlerësimi i masës së informimit ngashoqatat, përmes përfshirjes në projekte,

nëse kjo gjykohet në raport me mundësitë.Por në fshat ky “zë” informimi është vetëm0.7 për qind.

Ndër familjarët dhe të afërmit, nënaështë informuesja më kryesore, sidomos përvajzat. Babai, përkundrazi, del sekomunikon pak apo aspak me fëmijën e vetpër çështjet e trafikimit. Duket paradoksale,por sidomos në fshat, pakkush ka pohuarqë të ketë folur ndonjëherë me babanë evet për trafikimin.

Në analizën sipas grupmoshave duketrënia e nivelit të informimit nga familjarëtapo të afërmit, me kalimin në rritje nga njëgrupmoshë në tjetrën (nga 19.4 në 12.2për qind); dhe rritje thuajse në të njëjtënmasë e rolit të institucioneve të shoqërisë.Në analizën sipas përkatësisë gjinore duketndikimi më i madh i familjes mbi vajzatdhe i shoqërisë mbi djemtë.

Për nga shkalla e arsimimit, duket qartëdiferencimi i shkallës së informimit midisindividëve me nivel të ulët dhe të lartë. Tëpainformuarit nga grupi i parë janë mbikatër herë më shumë se të painformuaritnga grupi i dytë (26.6 me 6 për qind). Tëpainformuarit e paarsimuar apo me niveltë ulët arsimimi rezulton të jenë edhekontingjentet potencialë të trafikimit.

Nga shkala e informimit është ndikuaredhe perceptimi i përmasave të trafikimit.

Tabela 12: Niveli dhe mënyrat e informimit për trafikimin, sipas vendbanimeve

��

��

��

��

!�"��#$�%� ��&��"��'� �� (�� )��*� � ��(� (�� (�� (�

�$��+�� *� � ��*��,�-��

�� +�� $�� (� ��


Ata që pohojnë se trafikimi “nuk ështëshqetësim”, janë të painformuar 2.6 herëmë tepër se ata që pohojnë se ai “ështëshqetësim”.

Perceptimi i trafikimit në raport meproblemet e sotme të Shqipërisë

Për të anketuarit ishte e vështirë të“zgjidhnin” problemin më të rëndësishëm,midis problemeve të mëdha të Shqipërisësë sotme. Vështirësia shtohet nga fakti sefenomenet për të cilat kërkuam tëinformohemi nuk janë të izoluara.Korrupsioni, varfëria dhe papunësia, nivelii kriminalitetit dhe konfliktualiteti në

familje, niveli i shkollës dhe shoqërisë civile,deri përdorimi i drogës etj., ndikohen dhendikojnë mbi njëra-tjetrën. Megjithatëkërkesës sonë për të hulumtuar rreth kësajçështjeje, të anketuarit i janë përgjigjur sinë tabelat 13 dhe 14.

Siç shihet, trafikimi i grave dhe iadoleshentëve perceptohet si një ndër pesëproblemet themelore të shoqërisë së sotmeshqiptare. Ai vjen fill pas problemeve të tillamadhore, si korrupsioni, niveli i varfërisë,i zbatimit të ligjeve dhe perceptohet si mëproblematik në raport me nivelin e shkollës,mënyrën e të bërit politikë, nivelin eshoqërisë civile, përdorimin e drogës apokonfliktet familjare.

��

��

��

�� ! � ��

�� "�"#$�%��%��$� ��

�

�� !�� &��$��' ��$� ��" �� !(��$��)��$�� ! ��

�$�*��$�$�� $ �� "�! ��+'�,$��-��%��$� �� ! �� $�� ! !� � �!

Tabela 13: Problemi më shqetësues, sipas vendbanimeve

Tabela 14: Renditja e problemeve sipas shkallës së shqetësimit në qytete të mëdha, qyteza e fshatra

� ��

�� !�� !�� !�� "� # �$��%�� # �$��%�� # �$��%��"� ��

�� 85��

Faktorët që ndikojnë më negativisht nëtrafikim

Në tabelën 15 janë renditur përgjigjet epyetjes së anketës, përmes së cilës ne kërkuamtë informohemi lidhur me faktorët që nëperceptimin e të anketuarve kanë ndikiminnegativ më të madh në procesin e trafikimittë grave dhe të adoleshentëve. Për çdonjërinnga faktorët, të anketuarit kanë vendosur“notë” nga 1-10, duke filluar me ndikiminnegativ më të madh të mundshëm - “nota” 1- deri në ndikimin negativ më të vogël tëmundshëm (ndikim të papërfillshëm) -“nota” 10. Renditja në tabelë e faktorëve qëndikojnë në trafikimin e grave dhe tëadoleshentëve është bërë sipas peshës specifikeqë ata kanë në trafikim, gjithnjë sipas perceptimittë përgjigjedhënësve (I-XIII). Për efekt analize,në tabelë janë pasqyruar vetëm vlerësimet me“notat” 1-3. Ndërsa në grafiku vijues, janë dhënëvlerësimet 1-3 (ndikimet negative më të mëdha)dhe 8-10 (ndikimet më të vogla).

Pastrafikimi, familja dhe komuniteti.Integrim apo riciklim në trafik?

Por ç’ndodh me të trafikuarit erikthyer? Nga ky studim del se kjo është

një ndër çështjet më të rëndësishme, ka njëngarkesë të madhe, sidomos moralo-psikologjike, lidhet me shkëputjen eindividëve të trafikuar dhe integrimin nëshoqëri e familje ose, në të kundërt,riciklimin e tyre në trafikim.

Nga të dhënat e siguruara rezulton semarrëdhëniet familje - i rikthyer nga trafikimi- komunitet janë relativisht problematike. Kjopasqyrohet në shkallën e ndryshme tëpranueshmërisë së të kthyerve nga trafikiminë rajone e zona të ndryshme të Shqipërisë.Përqindja e rasteve në të cilat “familja emirëpriti, por jo komuniteti” luhatet, përshembull, nga 27.5 për qind (Kukësi), në50.8 për qind (Korça). Diferencime në shkallëne (pa)pranueshmërisë së të trafikuarve ngafamilja e komuniteti konstatohen edhe sipasvendbanimeve: qytet-fshat (tabela 16).Përqindja e rasteve “familja e mirëpriti, por jokomuniteti” është më e madhe në fshatra(54.2 për qind), se në qytetet e mëdha (37.7për qind) e sidomos në krahasim me qytetet evogla (33.7 për qind).

Por më shumë se diferencimet“gjeografike” (midis zonave apovendbanimeve), për t’u vlerësuar janëdiferencimet që konstatohen midis familjevedhe komuniteteve (opinionit shoqëror).

Tabela 15: Faktorët që ndikojnë më negativisht mbi trafikimin

�� !"�#$�

�(� 74"0�� ((� 8�$�� (((� �"01�� & �� 4'& � !� �� (8� 9�1�� '�&� ��!"��$ !0�� 8� 9�� 44��"��4��4�� 8(� �"01��4�� 8((� 9'�� $� &�� 8(((� 9�1�� '�&� �$��*��$ !'�0� �� (:� 3��"� � �"&�� $��0��'*�� 0��* 4�� :� 9"0��!"&&'��0��1�� :(� 9�� 44��"��4��4�� :((� 3�0 � �4��;"��"��'�!"�� :(((� 5� ! � � ��"��


Rastet e vlerësimeve e qëndrimeve tëndryshme familje-komunitet (1+2)përfaqësojnë shumicën e rasteve që po ureferohemi. Jo pak shqetësim përbën nivelimjaft i lartë i braktisjes së të trafikuarvenjëherësh nga familja dhe komuniteti. Polemë mënjanë, për efekt analize, ata që nukkanë dhënë vlerësim për këtë çështje (pyetja24/5) dhe formojmë një tabelë (24/p4) mepërgjigjen 4 të kësaj pyetje. Shifrat dukentronditëse. Përqindja e të braktisurve ngafamilja dhe komuniteti shkon nga 18.8(Korça), në 42.5 (Kukësi).

“Nota” e vlerësimit të institucioneve tëshoqërisë përkundrejt trafikimit

Cili është vlerësimi i institucioneve tëshoqërisë shqiptare, në këndvështrimin endikimit mbi trafikimin e grave dhe të

adoleshentëve? Në perceptimin epërgjigjedhënësve të anketës sonë, “nota” evlerësimit për punën e institucioneve kundrejttrafikimit (nga 1 -vlerësim shumë i keq, në10 - vlerësim i shkëlqyer), pasqyrohet nëtabelat 35 dhe 36.

Në perceptimet qytetare, institucioni mëi vlerësuar kundrejt trafikimit është media.Më pas vjen shoqëria civile, komunitetetfetare, komunitetet qytetare dhe, pas tyre, nërendin e fundit institucionet e shtetit: policia,gjykatat dhe prokuroria. E fundit nëvlerësimin e bërë është qeveria shqiptare, ecila ka vetëm nga 5.7 për qind e të anketuarveështë vlerësuar me notat e larta 8-10.

Përfundime e rekomandime

Trafikimi i grave dhe i adoleshentëveështë një dukuri e re e periudhës së

Tabela 16: Qëndrimi ndaj të trafikuarve të rikthyer, sipas vendbanimeve(Në përqindje)

��%��

&��

�� !�� "��

'��

��

� �� &�� 4� � %�4'��'�!'�"0 ��

��

� �#'�"0 �� 4� � %�4'��'�$� &��

� ��

� �.�� 4� ��0��!"� �� 5"!�� 4� � ��$� &�%��

!'�"0 ��

� �5"!�� &��'��

Tabela 17: Renditja e institucioneve për nga shkalla e vlerësimit pozitiv përkundrejt trafikimit

(�� )��*��+�,�"-��

�� 3'*��%�<=��

#'�"0 ��$�� #'�"0 ��*��'4 0 '0 �4"�& !� ��

7'& - � � ��>��!��4�'!"�'� � � ��

�� * 4��

�� 87��

tranzicionit paskomunist shqiptar. Ai nuklidhet me faktorë historikë e të traditës, porme shndërrimet e gjithanshme politike,ekonomike, demografike, sociale, familjare,moralo-psikologjike etj., të ndodhura në 15vjetët e fundit. Ai ndikohet nga një vargfaktorësh, si varfëria dhe qëndrimi ndaj saj,niveli i lartë i informalitetit të ekonomisë dhemënyra e pasurimit të shqiptarëve, sikursenga rënia morale dhe e krenarisë, prishja ekomuniteteve tradicionale dhe komercializimii marrëdhënieve shoqërore.

Trafikimi perceptohet si një ndër pesëproblemet themelore të shoqërisë së sotmeshqiptare. Ai perceptohet si më shqetësuesnë fshatra (57.1 për qind) se në qytetet e vogla(45.5 për qind) apo qytetet e mëdha (40.2për qind). Kjo lidhet më shumë mendjeshmërinë ende më të madhe të fshatitshqiptar ndaj qytetit kundrejt trafikimit.

Femrat e konsiderojnë trafikimin mëproblematik se meshkujt, afërsisht në raportindy me një. E qartë është gjithashtu vartësia eperceptimit të trafikimit nga shkalla eintegrimit në familje. Individët që pohojnëse shumicën e kohës e kalojnë larg familjes, eperceptojnë trafikimin si një problem rrethdy herë më shqetësues, kundrejt atyre qëpjesën më të madhe të kohës e kalojnë nëfamilje. Grupmosha që e percepton me mëshqetësim trafikimin është ajo 19-21 vjeç (53për qind). Por grupmosha më e rrezikuarështë ajo 12-18 vjeç. Sidomos nga të dhënatcilësore të këtij studimi del se të miturit,ndonëse janë më të rrezikuara nga trafikimi,nuk kanë ndjeshmërinë apo nivelin eperceptimit të të rinjve të grupmoshave mëtë rritura, për shkak të mungesës sëinformimit. Konstatohet se familjet më tërrezikuara nga trafikimi janë ato bërthamë(nukleare) dhe, brenda tyre, familjet me njëprind, ku në 8/10 e rasteve prindi(kryefamiljari) është nëna.

Përqindja më e madhe e trafikimeve(rreth 85 për qind), është realizuar memashtrime, më e zakonshmja ndër të cilatështë mashtrimi me premtimin për martesë.

Fakti që trafikimi është bërë më i kamufluardhe dominohet nga mashtrimi, sugjeronforma më të gjithanshme të informimit,trajnimit, edukimit apo të të mësuarit,sidomos me të rinjtë nga institucionet eshoqërisë: nga familja, shkolla, shoqëria civile,institucionet e shtetit.

Parandalimi i trafikimit varet nga shkallae informimit të të rinjve rreth tij. Por në rreth½ e rasteve nuk merret informim tjetër veçatij që merret nga media. I konsiderueshëmështë vlerësimi i masës së informimit ngashoqatat, përmes përfshirjes në projekte, pornë fshat ky “zë” informimi është vetëm 0.7për qind. Vihet re rënia e nivelit të informimitnga familjarët apo të afërmit, me kalimin nganjë grupmoshë në tjetrën (nga 19.4 në 12.2për qind) dhe rritja, thuajse në të njëjtën masëe rolit të institucioneve të shoqërisë, sikursendikimi më i madh i familjes mbi vajzat dhei shoqërisë mbi djemtë. Marrëdhëniet“familje-i rikthyer nga trafikimi-komunitet”rezulton të jenë relativisht problematike.Shqetësim përfaqëson sidomos niveli mjaft ilartë i braktisjes së të trafikuarve njëherëshnga familja dhe komuniteti, që shkon nga18.8 për qind (Korça), në 42.5 (Kukësi). Kjopërfaqëson, afërsisht, edhe përqindjet erasteve të riciklimit në trafik, që mbetetalternativa më e mundshme.

Shkolla vlerësohet si një institucionet qëndikon pak ose aspak në minimizimin etrafikimit. Ndaj marrja e informacionit përtrafikimin e qenieve njerëzore përmespërfshirjes në programet shkollore apoformave të tjera që aplikon shkolla, duket seështë forma më e mirë për institucionalizimine një informimi të kualifikuar për rininëshkollore, e cila është në skalionin e parë tëpërfshirjes në trafikim. Një pjesë e tëtrafikuarve kanë qenë minoren në çastin etrafikimit, që kishin braktisur shkollën osenuk e kishin filluar atë ndonjëherë. Romëtjanë komuniteti më i palidhur me shkollëndhe, njëherësh, më i disponueshmi për tënxjerrë kontingjente trafikimi. Ne biseduam,për shembull, me një grup prej 13 fëmijësh


romë të moshës deri në 12 vjeç në fshatinNovoselë të Vlorës. Ata nuk kishin asnjëdijeni për rreziqet e trafikimit të mundshëmtë tyre. Për më tepër ata nuk figuronin nëregjistrat e shtetit shqiptar dhe as që mundtë bëhej fjalë për vijimin e ndonjë shkolle.“Disiplinimi” i këtij komuniteti me mjeteligjore (të paktën për arsimin e detyruar) dhejo ligjore (shoqëria civile etj.), dhe sidomoslidhja me shkollën duhet të përbëjë njëfarëpërparësie më vete.

Por braktisja e shkollës apo mosvijimi isaj rezulton të jetë një dukuri që po përhapetme shpejtësi. Ne na rezultoi se 1.2 për qind etë anketuarve të ishin “pa kurrfarë arsimi”.Rikthimi i analfabetizmit, pas zhdukjes së tijpër disa dhjetëvjeçarë, duket se është një tjetërproblem me të cilin ballafaqohet shoqëria

shqiptare. Të paarsimuarit janë kontingjentetmë të predispozuara për t’u përdorur ngatrafikantët për prostitucion, krime etj.

Ndër më problematiket midisinstitucioneve të shtetit, lidhur me trafikimin,rezulton të jenë gjykatat dhe prokuroritë.Legjislacioni antitrafik duket i plotë, por nukzbatohet. Siç duket trafikantët e seksit janëmirorganizuar, kanë krijuar rrjete të mirëfilltatë tipit mafioz, janë të aftë për të korruptuarprokurorë, gjyqtarë, policë, politikanë etj.Lidhja që këto rrjete kanë krijuar mesegmente të pushtetit, përfaqëson njëproblem themelor.

Shqiptarët besojnë, gjithsesi, nëminimizimin dhe zhdukjen e trafikimit tëgrave dhe adoleshentëve. Për ta shpresa vdese fundit.

REFERENCAT

Arlecchi, Pino. 2000. Parathënie e Skllavet ePerëndimit. Tiranë: Korbi

Benzi, Don Oreste. 2003. Prostitutat do t’ju kalojnëpranë në mbretërinë qiellore. Tiranë: Marin Barleti.

Çupi, Alma. 2001. Prostitucioni, epidemi pa fund.Gazeta Albania: 18 prill

Children’s Human Rights Center of Albania(CRCA, 2003). Trafikimi i fëmijëve në Shqipëri.Tiranë, qershor 2003.

De Sotto, Harmine; Beddies, Sabine; Gëdeshi, Ilir.2005. Roma and Egyptians in Albania. FromSocial Exclusion to Social Inclusion. Warld Bank,Washington DC.

Fjalori i gjuhës së sotme shqipe. 1985: Tirënë: Botimi Akademisë së Shkencave të Shqipërisë.

Gazeta Korrieri, 24 dhjetor 2000Hoxha, Edmond. 2005. Mbi femrat e zhdukura

në Shqipëri. Gazeta Metropol, 21 korrikKatro, Jeta; Shimani, Liri. 1999. Prostitucioni dhe

trafiku i gruas në Shqipëri. Tiranë: LiloKodi Penal i Republikës së Shqipërisë (KPP). Tiranë:

Botim i Qendrës së Publikimeve ZyrtareLeskaj ed al. 2004. Shoqëria shqiptare përballë sfidave

të trafikut të grave dhe vajzave. Tiranë, qershorMoroli, Emanuela & Sibona, Roberta. 2000.

Skllavet e Perëndimit. Pas gjurmëve të tregtarëve

të mishit të bardhë. Tiranë: KorbiRevista Spektër, (Spektër, 2003). Prostitucioni,

holokausti shqiptar. Nr. 171, 19 prill, fq. 19-21Raufer, Xavier & Quere, Stefane. 2003. Mafia shqiptare

- një rrezik për Europën. Tiranë: Kumti.Sokoli, Lekë. 2003. Prostitution and the Human

Rights. In Ballkan Yearbook of Human Rights,pp. 174-195

_____. 2004a. Prostitucioni, një studim “klandestin”për një biznes klandestin. Revista Politika &Shoqëria, Vëll. 7, Nr. 1 (13): pp. 21-37.

_____. 2005b. Prostitucioni profesionist në Shqipëridhe debatet rreth (keq)vlerësimit“prostitucioni është një fenomen tipikshqiptar!”. Revista Të drejtat e njeriut. Nr.2(42), pp. 55-72.

Vatra, Qendra Psiko-Sociale. 2002. Vajzat dhetrafikimi. Vlorë

UNICEF. 2000. Gratë dhe fëmijët në mileniumin eri-Shqipëria. Tiranë, dhjetor.

Zholi, Albert. 2002. Greqia, tregu ilegal i prostitutaveshqiptare. Gazeta Ballkan: 15 dhjetor

Zingarelli, Nicola. 1970. Vocabolario della linguaitaliana. Bologna: Zanichedi SPA

Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictionary ofEnglish Language (New Revised Edition). 1989

Hyrje

Romët përbëjnë një pakicë kulturore73

në Shqipëri. Ata, si grup shoqëror, megjithëmetamorfozën e ndryshimit që kanë pësuargjatë shekujve, kanë tipare dalluese ngapopullsia shqiptare si dhe nga pakicat e tjerakombëtare. Ata dallojnë edhe nga jevgjitët,apo ballkano-egjiptianasit74. Ndryshimetpolitike e shoqërore të fillim viteve ’90-tënë Shqipëri, që sollën ndryshimin e sistemitnga totalitar në demokratik, patën ndikimtë madh në jetën e komunitetit rom.Këndvështrimi i ri i trajtimit të problemevesociale e politike, veçanërisht fakti që çdoditë e më tepër fiton terren filozofia enjohjes dhe respektimit të të drejtave tënjeriut, në një klimë ndërkombëtare nxitësepër këtë, po e sjell në vëmendjen estudiuesve edhe këtë grup shoqëror. Kystudim modest nuk ka si objekt komunitetinrom të Shqipërisë si të tillë, term ky që filloitë përdorej në këtë dhjetëvjeçar të fundit,por familjen aktuale rome, marrëdhënien esaj me familjen shqiptare, funksionimin e

saj në kushtet e ndryshimeve të mëdha tëtranzicionit, veçoritë dalluese historiko-kulturore dhe ndikimin e tyre në ecurinë efamiljes. Analiza synon jo vetëm të hedhëmë shumë dritë së brendshmi në këtë tipfamiljeje, por edhe të ndihmojë nëpërcaktimin e disa rekomandimeve, zbatimii të cilave të mund të sjellë ndryshimprogresiv më të shpejtë.

Metodologjia e studimit

Qëllimi kryesor i këtij studimi ishtembledhja e analizimi i të dhënave mbi jetëne familjes rome dhe funksionimin e saj nëkushtet e shoqërisë shqiptare. Objektivat estudimit ishin të analizohej se si i kryenfunksionet kryesore familja rome dukedalluar veçoritë, mangësitë apodisfunksionet në këtë proçes; tëevidentoheshin faktorët që ndikojnë në njëfunksionim/mosfunksionim të saj; tëpërpunoheshin disa rekomandime dhesugjerime për një funksionim sa më tëshëndetshëm të familjes rome, për

FAMILJA E KOMUNITETIT ROM

DHE FUNKSIONIMI I SAJ72

ITENA HOXHALLARI


72 Ky artikull është pjesë e një studimi të realizuarnga autorja e saj, si punim diplome në vitin 2006, eudhëhequr nga dr. Saemira Pino.

73 Vlerësim zyrtar. Studiues të ndryshëm sot ecilësojnë edhe si pakicë etnokulturore.

74 Term i përdorur nga kryetari i shoqatës NEFRETA.

�� 90 Familja e komunitetit rom dhe funksionimi i saj

dobësimin e prirjeve të përjashtimit socialdhe rritjen e shkallës së integrimit tëkomunitetit në tërësi.

Studimi u shtri në disa zona të Tiranës,ku përqëndrimi i komunitetit rom është mëi madh, si Kinostudio, Allias, Kombinat,Breglumas si dhe buzë Lanës (rruga IrfanTomini). Gjithashtu, në fokusin e studimitështë përfshirë edhe komuna Levan nërrethin e Fierit, që njihet për një përqëndrimtë madh të komunitetit rom. Kjo zgjedhjeu bë me qëllim krahasimin meskomuniteteve të të njëjtit minoritet nëvendbanime të ndryshme.

Mbledhja e të dhënave të sudimit ubazua në disa metoda kërkimi. Fillimisht ukërkuan dhe u përzgjodhën studime, botimee artikuj nga literatura shqip dhe ajo e huaj,që ndihmonin për temën e studimit.

Për të marrë një informacion sa mëobjektiv, prioritet i është dhënë intervistavetë thelluara me disa grupe personash sipërfaqësues të komunitetit rom, drejtues tëorganizatave rome, drejtues dhe përfaqësuestë pushtetit vendor, si dhe mësues jo-romëe punonjës social, të cilët kanë punuar epunojnë me fëmijë romë.

Intervistimi u mbështet në pyetësorëtë posaçëm për secilën kategori. Në disaraste u përdor edhe fotografimi i mjedisitduke marrë paraprakisht lejen epjesëmarrësve. U kryen gjithsej 40intervista, prej të cilave 25 me përfaqësuestë komunitetit, 5 me përfaqësues tëorganizatave, 5 me përfaqësues të njësivebashkiake përkatëse të zonave të studimitdhe të bashkisë së Tiranës, 3 mësues, njëpsikologe shkolle dhe një punonjëse sociale.

Vëzhgimi ishte një tjetër element imetodologjisë së përdorur, pasi intervistimiu krye në shtëpitë dhe mjediset e përshtaturapër jetesë të komunitetit. Vizitat në shtëpii bënë më të prekshme të dhënat e marra

nga inervistat dhe lehtësuan njohjen mënga afër të situatës reale të tyre dheproblemeve që ata shtronin.

Për një informacion më të detajuar mbiçështje specifike si: planifikimifamiljar,dhuna në familje etj. u përdor edhefokusgrupi me gra të këtij komuniteti.

Familja rome, disa veçori

Brenda kuadrit të studimit, në njëkëndvështrim sociologjik, është me interestë kujtojmë një përkufizim75 të sociologjisë,si shkencë e institucioneve, gjenezës dhefunksionimit të tyre. Pra për të shpjeguarshoqërinë e veprimet e individëve të sajsociologjia në qëndër të saj duhet të ketëinstitucionet që nga krijimi e funkionimi i tyre.

Dihet se sociologjikisht, familja është njëgrup social që karakterizohet nga bashkëpunimiekonomik dhe riprodhimi i anëtarëve të saj.Ajo përfshin të rritur të të dy sekseve ku tëpaktën dy prej tyre kanë raporte seksuale tëpranuara nga shoqëria dhe shpeshherë një apomë shumë fëmijë të lindur apo të birësuar ngakëta e të rritur prej tyre76. Nga kykëndvështrim jemi përpjekur të analizojmëtiparet e familjes rome shqiptare.

Përshkrimi i të dhënave demografikepër komunitetin rom përbën një ngavështirësitë kryesore për studimet që ireferohen këtij komuniteti, pasi ende nukekzistojnë të dhëna zyrtare të veçanta përtë. Mungesa e një regjistrimi të saktë e tëplotë të romëve përbën faktorin kryesor tëmungesës së të dhënave për ta dhe sjell njëvarg problemesh për familjen rome dhekomunitetin rom në tërësi. Vështirësia përregjistrimin e romëve lidhet me faktorë tëndryshëm të cilët ndikojnë dhe ndikohenprej njëri tjetrit. Liberalizimi i lëvizjesmigruese brenda dhe jashtë vendit, që ufavorizua pas vitit 90-të, preku komunitetin

75 E. Dyrkheim.Leksione sociologjike.f.49.Tiranë 204

76 G.Murdock.Citimi i mësipërm është një nga

përkufizimet më të pranuara në sociologji. ShihJ.Macionis, Sociology, f.460. New Jersey, 2002

�� 91��

rom ashtu si edhe pjesën tjetër të popullsisë,por legjitimimi i lëvizjes së brendshmeshërbeu si një nxitës i mëtejshëm i këtijmigrimi. Kjo lëvizje ashtu si edhe drejtimii përgjithshëm i migrimit të brendshëmedhe për romët ishte kryesisht nga zonatrurale drejt atyre urbane në kërkim tëpunësimit e një jete më të mirë pas prishjessë ndërmarrjeve bujqësore, në të cilat ishtepunësuar një pjesë e konsiderueshme e tyre.Kështu synimi u bënë qendrat dhe periferitëe qyteteve, por siç shprehen edhe studiuestë dukurive urbane: “Lëvorja e VezësUrbane është e fortë për t’u çarë”.

Vështirësisë së integrimit në jetënurbane të romëve i shtohet edhe një vargfaktorësh të tjerë, si niveli më i ulët i arsimittë tyre krahasuar me pjesën tjetër tëpopullsisë e sidomos asaj urbane,njëkohësisht edhe zbehja e profesionevepërgjatë kohës i bën më pak konkurues nëtregun e punës. Në kushtet e njëmosstabilizimi në punë, vështirësitë pasojnënjëra tjetrën duke u privuar nga të qenitpronar/pronare e një shtëpie, e duke udetyruar të gjejnë mundësinë e “strehaveprovizore” të vendosura ilegalisht në zonapa kriter, ose të strehohen me qira në banesatë vjetra kostoja e të cilave është e ulët. Këtokushte nuk u sigurojnë atyre stabilitet, dukei detyruar të lëvizin herë pas here për tëgjetur një strehë të përkohshme.

Kjo lëvizje dhe ndryshim njësish evështirëson regjistrimin e tyre. Duke qenëtë paregjistruar ata privohen dhe jo rrallëanashkalohen nga një sërë shërbimesh, dukefilluar nga arsimi, shërbimet shëndetësoree shërbime të tjera sociale si dhe mbështetjaekonomike. Gjithashtu një pasojë tjetër erëndë e tij në disa raste është edhe mungesae shtetësisë, çka sjell si rrjedhojë edhepapërgjegjësinë e shtetit në rast incidentipër një rom jashtë kufijve të Shqipërisë,

e shoqëruar kjo edhe me mohimin e tëdrejtave politike.

Nga intervista e kryer me një ngadrejtuesit77 e komunitetit rom në Levan tëFierit, i cili punonte njëkohësisht edhe nëkomunë, mësuam se martesa në moshë tëvogël shpesh nën moshën minimale tëpërcaktuar nga Kodi i Familjes sëRepublikës së Shqipërisë, sipas së cilit:“Martesa mund të lidhet ndërmjet një burridhe një gruaje që kanë mbushur moshën 18vjeç 78”, përbën një tjetër veçori të kësajfamiljeje çka bën që këto martesa të mosregjistrohen në zyrën e gjendjes civile.Rrjedhimisht fëmijët e lindur nga këtomartesa mbeten të parregjistruar, çkapërbën një shkak edhe për mosregjistriminnë shkolla të tyre.

Vlen të theksohet se ky fenomen uidentifikua në një zonë ku komuniteti romka një shkallë të lartë stabilizimi, krahasuarme njësitë e Tiranës, gjë që na bën tëmendojmë se gjendja e regjistrimit duhet tëjetë edhe më keq në zona të tjera të vendit.Gjithashtu faktorë të tjerë jofavorizues përregjistrimin, integrimin e mirëfunksionimine kësaj familjeje përbëjnë edhe mungesa einformacionit lidhur me njësitë e gjendjevecivile dhe varfëria, pasi përgatitja edokumentacionit kërkon një shumë monetaresado simbolike që të jetë ajo, por që për këtofamilje rëndon, duke i bërë romët migrues tëjenë “ilegalë” brenda shtetit ku jetojnë.

Ndërsa sot familja rome ndeshet meproblemin e regjistrimit të anëtarëve të saj,ekzistojnë disa të dhëna, mbi numrin efamiljeve rome në vitin 1976 dhe raportine popullsisë fshatare në krahasim me atëqytetare të këtij viti. Kështu sipas të dhënavearkivor të Këshillit të Ministrave në këtëvit rezultojnë të regjistruar 965 familje prejtë cilave 366 në fshat e 599 familje në qytet.Pra thuajse 38 për qind e popullsisë rome

77 Intervistë me R.D. kryetar i bordit drejtues tëAmaro-Drom. Levan. Fier 6.Maj 2006

78 Qendra e Publikimeve Zyrtare. Kodi i Familjes

i Republikës së Shqipërisë, 2003, Neni 7.f39.Kristalina KF.Tiranë.2003.


në këtë vit është rurale dhe 62 për qind ështëpopullsi urbane79.

Krijimi i familjes rome dhemarrëdhëniet në çift

Ashtu si çdo familje edhe familja romekrijohet përmes martesës. Martesat në këtëkomunitet janë endogame, brenda të njëjtitgrupim si për shembull, brenda grupit tëmeçkarëve apo të karbuxhinjve, pra brendakomunitetit, por edhe pse si rregull martesatnuk janë të një gjaku nuk përjashtohen edheraste të tilla. Gjithashtu rrallë, por ndeshen edheraste të martesave të përziera me ballkano-egjiptianas apo edhe shqipar etnik, të cilat i kemindeshur edhe gjatë intervistimit. “Daja im ështëmartuar me jevgë (ballkano-egjiptianase), motrame të bardhë dhe xhaxhai me meçkare”, na thaVioleta, një vajzë e fisit të Karbuxhinjve.

Në përgjithësi martesat rome bëhen memblesëri dhe janë prindërit e djalit qëndërhyjnë vetë ose nëpërmjet të tretëve përtë gjetur nusen e ardhshme. Rëndësi ikushtohet nderit të vajzës, aftësive të saj përpunët e shtëpisë, por gjithashtu i rëndësishëmështë edhe emri i familjes. Siç shprehetValbona, një e intervistuar “Ne romët po nukpamë rrënjën nuk e kapim degën” Vitet e funditsi në të gjithë Shqipërinë ka fituar terrenmartesa ku bazën e lidhjes e përbën afeksionimes vetë të rinjve. Në këto martesa ndeshetedhe numri më i madh i martesave të përzjera.Të gjitha martesat e përziera të identifikuaragjatë intervistimit, rezultojnë në këtë formëlidhjeje. Ka një kontradiksion mes asaj qëndjejnë romët për martesat e përzjera. Nëpërgjithësi nuk u pëlqen të zbehet identiteti ityre, por në raste të veçanta të lidhjeve meshqiptarë etnik kjo martesë shihet si një shenjëintegrimi e arritjeje e madje dobësim iparagjykimeve mes grupeve të ndryshme80.

79 Republika Popullore e Shqipërisë, Ministria ePunëve të Brendshme, Drejtoria e Policisë Popullore.Mbi vendosjen e arrixhinjve me vendbanim tëpërhershëm e punë. f. 3 1976.

80 Intervistë me S.V.Kryetar i Unionit Amaro-Drom.81 H. De Soto. S. Beddies. I. Gëdeshi. Roma

and Egyptians in Albania. f.28.World Bank.Washington D.C.2005.

Rrëmbimi i nuses është një tjetër mënyrëe martesës rome. Kjo bëhet për arsye, si reagimindaj refuzimit të prindërve, pamundësisëekonomike për të kryer ceremoni etj.

Martesa në moshë të vogël përbën njëtipar dallues të familjeve rome dhe kryesishtlidhet me arsye kulturore të traditës ementalitetit të këtij komuniteti. Por gjatëintervistimeve duket se jo vetëm arsyetkulturore e përcaktojnë këtë lloj devijance.Rezulton se edhe varfëria, shkalla e ulët eedukimit dhe pasiguria, përbëjnë shkaqe tësaj. Gjithashtu është e rëndësishme tëtheksohet se varfëria e niveli i ulët arsimorvijnë edhe si pasoja të kësaj martese dukekrijuar kështu një rreth vicioz, prej të cilitështë vështirë të dalin si këto familje ashtuedhe brezat e tyre. Kjo na shtyn të mendojmëse këto të fundit janë përcaktuese.

Ndërsa mosha mesatare në nivelkombëtar e martesës së gjithë popullsisëshqiptare është për meshkuj 28.3 dhe femra23.3, për romët kjo moshë mesatare është:meshkujt 18.2 dhe femrat 15.581. Pormartesa siç tregohet edhe në tabelën emëposhtme me të dhëna të grumbulluaragjatë intervistave, shpesh lidhet që nëadoleshencë të hershme në moshën 12, 13-14 vjeç veçanërisht për vajzat.

Figura 1: Mosha e martesës për romët

�� 93��

Siç paraqitet edhe në grafik, ajo qëkarakterizon martesat në familjen romeështë se me rritjen e moshës, zvogëlohetedhe përqindja e martesave të vajzave,ndërsa për djemtë pëson një rritje, por edhekjo përsëri zbret pas moshës 19 vjeçare.Përqindjen më të lartë të martesave,meshkujt e intervistuar e kanë nëgrupmoshën 16-19 vjeç dhe moshënmaksimal e 27 vjeç. Ndërsa për vajzatmosha 12-15 vjeç përbën edhe kohën kurmartesat kanë numrin më të lartë tëmartesave, ndërsa kufiri maksimal i ndeshurgjatë intervistave është 25 vjeç.

Martesa në moshë të vogël shpesh ishteedhe mosha e preferuar prej tyre, të cilën ejustifikonin me vdekshmërinë e lartë të tyrenë moshë relativisht të re.

Vlerat dhe mentaliteti i familjes rome

Në traditën rome martesa në moshë tëvogël konsiderohet si diçka normale dhefrytdhënëse për sigurimin e rigjenerimit tëkomunitetit. Kjo vlerë bën që vajzat tëshihen si burim i këtij rigjenerimi dhe atyreu atribuohen vetëm role të tilla si nëna tëardhshme e shtëpiake, ndaj që të vogla atyreu kërkohet të kujdesen për fëmijët më tëvegjël të familjes e për punët e shtëpisë. Njërëndësi e madhe sipas mentalitetit të familjeverome i kushtohet asaj që konsiderohet si“fundi i pafajsisë së vajzës”. Pra nderi i vajzësështë një kriter i rëndësishëm me të cilin lidhetngushtë edhe vlerësimi e statusi i saj vajzërordhe si nuse e ardhshme. Nëse ky kriter nukpërmbushet nga nusja ditën e marteses ajokthehet te prindërit dhe konsiderohet si turppër familjen e saj.(Një kriter i tillë vlerësohetpo kaq i rëndësishëm edhe në disa familjeetnike shqiptare). Në emër të këtij konceptipër nderin dhe për të qënë sa më të qetëpërgjithësisht prindërit i martojnë vajzat nëmoshë të vogël dhe këto martesa bëhen metepër me shkuesi.

Në kushtet e një familjeje të varfër meshumë fëmijë, martesa e vajzave shërben si

një lehtësim i prindërve, të cilët ndihen tëdobët jo vetëm për mbajtjen por edhembrojtjen e tyre nga rrëmbimi apotrafikimi. Nga kjo frikë vajzat hiqen edhenga shkolla që në moshën e pubertetit dhembahen në shtëpi derisa të martohen.

Martesa në moshë të vogël përbën njëvarg problemesh për familjen e krijuar.Përgjithësisht familjet rome kanë fëmijë qënë vitin e parë të martesës. Prindërit të cilëtjanë martuar shumë të rinj, janë ende nëadoleshencën e tyre duke mos i kaluar tëgjitha fazat e pjekurisë së tyre dherrjedhimisht kjo vështirëson edhe detyrat etyre si prind e si bashkëshort. Duke qenënë moshën më të paqëndrueshme edhegrindjet mes tyre janë të shpeshta, si rrjedhojëedhe divorcet, madje ata ndahen e bashkohendisa herë. Një nënë e intervistuar pohon:“Djali im është ndarë e është bashkuar pesë herëme gruan, se ata janë akoma të vegjël. Djaliishte 16 vjeç kur u martua” 82.

Nënat e reja e kanë të vështirë tëkujdesen për fëmijët e tyre, duke qenë ende“fëmijë” vetë. Martesa në moshë të vogëlndikon gjithashtu, në uljen e nivelit tëarsimimit të tyre, çka ndikon në jetën e tyretë mëtejshme. Duke mos qenë të arsimuarae të përkushtuara më tepër në rritjen efëmijëve e kujdesjen e punëve të shtëpisëato janë të varura financiarisht nga burrat etyre, të cilët shpesh janë “fituesit e bukës”.Kjo përcakton edhe varësinë e grave në çdodrejtim tjetër, pasi pushteti ekonomik ështëi lidhur me pushtetet e tjera. Duke qenë tëvarura ato bëhen rob të burrave të tyre tëcilët në shpesh janë përdorues të alkoolit etë dhunës ndaj tyre. Në këto kushte gruajai nënshtrohet një dhunimi sistematik fizik,seksual e psikologjik madje në disa raste ajofillon të mësohet me një trajtim të tillë dukee quajtur atë pjesë të normalitetit të jetës.“Epo familje pa sherr nuk ka”, shprehet njëraprej grave të reja rome të intervistuara. Nëkushtet e një shfaqjeje të shpeshtë të dhunës

82 Intervistë me R.Xh.Fier.2006.


para syve të fëmijëve e madje edhe tëmanifestimit të saj ndaj tyre, dhuna fillon ebëhet traditë familjare e trashëgohet nëbrezat pasardhës, duke përbërë një nga anëte errta të familjes rome, pavarësisht ngaarsyet e ushtrimit të saj.

Përsa i përket lindshmërisë në familjetrome, ajo përgjithësisht ka qënë e lartëpërgjatë historisë së këtij komunitetit. Vihetre një përqindje më e lartë e dominim ifëmijëve e të rinjve në këto familje, por ngaana tjetër edhe jetëgjatësia e tyre është më eshkurtër në krahasim me jetëgjatësinë nënivel kombëtar. Kjo dukuri lidhet ngushtëme kushtet e vështira, në të cilat jetojnëanëtarët e këtyre familjeve.

Të njëjtën karakteristikë studiues tëhuaj e paraqesin edhe për strukturën epopullsisë rome në Bullgari, duke pohuarse ajo i ngjan strukturës së moshës sëpopullsisë së shoqërive paraindustriale, tëkarakterizuara nga një shkallë e lartëlindshmërie e vdekshmërie.83 Gjithashtushpjegohet se dekadën e fundit, numri ilindjeve ka pësuar rënie ndonëse mbetetpërsëri më i lartë se lindshmëria mesatare epopullsisë në përgjithësi.

Kjo prirje ndeshet në kushtet endryshimeve të mëdha e krizave ekonomikepër këtë komunitet, si dhe me kushtet e njëpasigurie për të ardhmen që nuk mund tëparashikohet. Por siç theksohet nga këtastudiues dhe siç duhet të pranojmë edhe përrealitetin shqiptar, nuk është se ka ndryshuarvlera tradicionale për pasjen e sa më shumëfëmijëve (numri i madh i të cilëve shihej siburim krenarie për burrat e familjes), por ajoqë do të thuhej këtu është një vetëdijësim mëi madh për kushtet e sipërpërmendura, qëpohojnë se është e pamundur që në kushtete një krize mbijetese, të rriten e mbrohen njënumër i madh fëmijësh.

Në ilustrim të asaj çka shprehëm me

sipër po citojmë dy thënie të tëintervistuarve, lidhur me pyetjen se sa fëmijëdo të dëshironin të kishin. “Fëmijët janë silulet, sa më shumë të kesh, aq më shumë tëzbukurohet shtëpia84”. Ndërsa një gruatjetër: “Mua më kanë vdekur tre fëmijë, dhetani kam pesë. Më faltë Zoti, por kur vjijnëvaktet e ngrënies dhe me çfarë po shohimsot, them me vete: -më mirë që i more oZot se atje janë më të sigurt”85.

Prirjen e lindshmërisë së lartë nëkrahasim me lindshmërinë e përgjithshmetë popullsisë shqiptare të shprehur më sipëre kemi paraqitur mbështetur në të dhënat emarra gjatë intervistimeve. Ndërsa numri ifëmijëve në familjet rome varionte nga dynë dhjetë fëmijë, numri modë, pra qëndeshej me shpesh ishte katër fëmijë.Pyetjes se sa fëmijë do të dëshironin tëkishin, 35 për qind iu përgjigjën se do tëdonin më shumë fëmijë, madje sa më shumëaq më mire, pasi sipas tyre fëmijëtkonsiderohen si pasuri. 45 për qind e tyreu shprehen se, ndonëse i donin fëmijët, nukdo të donin më shumë nga sa kishin, pasikushtet ekonomike nuk i lejonin. Rreth 20për qind e tyre u shprehën se do të donin tëkishin më pak fëmijë, përsëri për shkak tëpamundësisë ekonomike e të strehimit

Mungesa e planifikimit familjar ështënjë ndër arsyet kryesore që favorizonnumrin e lartë të fëmijëve e aborteve përgratë rome. Arësye kryesore tëmospërdorimit të mjeteve kontraceptive etë planifikimit familjar te romët janë:mungesa e informacionit, mungesa ebesimit ndaj këtyre mjeteve, frika ngaefektet anësore, tradita konservatore erefuzimi i meshkujve për t’i përdorur,marrëdhëniet spontane, gjendja e dehur ebashkëshortëve, arsyet ekonomike dhevështirësitë që ndjejnë për t’i blerë.

Sipas një studimi rezulton se

83 I. Tomova. The Gypsies in the transitionperiod. f.30 International Center for MinorityStudies and Intercultural Relations. Sofia, 1995.

84 Interviste me A.P..Breglumas, Tiranë. Mars2006.

85 Interviste me F.P. Breglumas,Tiranë. Mars 2006.

�� 95��

perceptimi i rrezikut për sëmundjetseksualisht të transmetueshme, që vjennga mospërdorimi i këtyre mjetevembrojtëse është i ulët ndër romët,përkatësisht 27.3 për qind për meshkujtdhe 28,2 për qind për femrat86.

Numri i aborteve ndër gratë romeështë i lartë dhe i rrezikshëm për shëndetine tyre, pasi një pjesë e konsiderueshme etyre kryhet në shtëpi. Një 38 vjeçare eintervistuar kishte kryer 18 aborte,shumicën e të cilave në shtëpi. Ndërkohëintervista me punonjësen sociale87 të një prejzonave të studimit, na ofroi shifra edhe metronditëse sipas të cilave, një 37 vjeçare kishtekryer 32 aborte. Ndërsa një 60 vjeçare kishtekryer 50 aborte, e cila tashmë dyshohej edhepër kancer në mitër. Edhe një herë këto faktevërtetojnë dhunimin dhe një jetë të rrezikuartë grave rome në familjet e tyre.

Strehimi dhe infrastruktura

Familja rome përgjithësishtkonsiderohet si një familje me numër tëmadh anëtarësh. Numri mesatar i anëtarëvetë familjeve të intervistuara gjatë këtijstudimi ishte 5.8 anëtarë, ndërkohë që nënivel kombëtar ai varion nga 6,1 në zonaturbane, në 6,4 dhe 6,5 anëtarë për familjepërkatësisht, për zonat rurale e periferike88.Ky numër i krahasuar me numrin mesatartë familjes shqiptare në përgjithësi është mëi lartë, por brenda familjes rome në rrjedhëne viteve ai ka pësuar rënie. Përgjithësishtkjo familje është patrilineale, pra çifti i ri imartuar jeton me prindërit e djalit dheshpesh brenda së njëjtës strehë, madje kaedhe raste kur çifi i ri jeton në të njëjtëndhomë me anëtarët e tjerë të familjes sëdhëndrit. Këtë e kemi ndeshur edhe gjatë

vëzhgimit tonë. Kur në ditët e sotmestudiues të urbanistikës theksojnë se niveliminimal i hapësirës për banor në banesëduhet të jetë jo më pak se 9 m², kuptohetse kushtet e jetesës të anëtarëve të shumicëssë familjeve të intervistuara, të cilëve u duhettë ndajnë 16 m², janë jo normale.

Rreth 68 për qind jetojnë në shtëpi menjë ose dy dhoma, prej të cilëve 64 për qindjetojnë në një dhomë dhe në dy prej këtyrerasteve në të njëjtën dhomë jetonin dy çifteme fëmijë. Shumica shpreheshin se ishinbashkëpronarë të shtëpive ku banonin mevëllezërit apo të afërmit e tyre. Një pjesëtjetër jeton me qira në banesa të gjeturapërkohësisht, një pjesë tjetër kanë ndërtuarbaraka në periferi e madje edhe pranëqendrës së Tiranës (si buzë Lanës), meshpresën se dikush do të trokasë një ditë nëderën e tyre e do t’iu ofrojë shtëpi, pasi kjogjë duket e pa arritshme me forcat e tyre.

Ndërsa në Levan (Fier), një pjesë emirë e banorëve romë jetonin në shtëpitë etyre private ose apartamente të privatizuardhe të stabilizuar, edhe në Tiranë një pjesëe mirë e familjeve ishin pronarë të banesavetë tyre ndonëse shpesh të rrënuara e menevojë për rikonstruktim, por nukmungonin gjithashtu një pjesë ekonsiderueshme e familjeve që kishinngritur nga një strehë provizore, apo qëbanonin në ndonjë dhomë me qira.

Një informacion më të gjerë për zonëne Tiranës e siguruam nga burime zyrtare tëBashkisë së Tiranës89, sipas të cilit, rezultonnjë gjendje e banesave të evidentuara në 179familje rome të njësive bashkiake Nr.1; 8;10 dhe 11. Prej tyre 120 jetojnë në shtëpi,që kanë domosdoshmëri rikonstruksioni,27familje janë të pastreha, 12 jetojnë nëbaraka, 6 në ambjentet e ish shkollës së

86 UNICEF.Vlerësim i shpejtë dhe përgjigje përHIV/AIDS në Shqipëri. f.48 Tiranë, 2005 .

87 Intervistë me H.M. punonjese sociale e FBSH-D.N-së, që punon në shkollën Bajram Curri dhe mefamiljet në këtë zonë.

88 H. De Soto. S. Beddies. I. Gëdeshi. Roma amdEgyptians in Albania. Banka Botërore. Washington 2005

89 Bashkia e Tiranës, Drejtoria e ShërbimeveNjerëzore. Relacion mbi punën e realizuar përevidentimin e popullsisë rome.Nëntor 2005.


partisë, 2 familje në bodrum dhe vetëm 3familje kanë apartamente.

Si konkluzion, mund të themi sestrehimi përbën një nga çështjet mëproblematike të familjes rome, i cilishkaktohet nga një sërë faktorësh dhendikon negativisht në jetën dhefunksionimin normal të kësaj familjeje.

Figura 2: Kushtet e jetesës së familjes rome

Siç duket edhe në grafik nga ngaintervistat e bëra,në 40 për qind të familjevemungonte uji i pijshëm. Ndërsa në familjetku uji ekzistonte, i marrë ilegalisht ngatubacionet e pallateve pranë tyre, ose isiguruar me puse të hapur vetë, nuk ishte ikontrolluar për cilësinë. Gjithashtu disapajisje të konsideruara sot si tëdomosdoshme për një jetë normale si:frigorifer, soba me korent/gaz, apo lavatriçe,mungonin në më shumë se gjysmën efamiljeve të intervistuara. Rreth 60 për qinde familjeve nuk kishin shtrat për secilinanëtar duke u detyruar kështu të flinin dytre veta në një shtrat ose në dysheme, e cilashpesh, ishte e pashtruar.

Pajisja e vetme që zotërohej gjerësishtnga këto familje ishte televizori, i cilipërbënte të vetmin argëtim për prindërit esidomos për fëmijët, shumë prej të cilëvenuk e kishin provuar ndonjëherë gëziminqë mund t’u ofronte një lodër e blerë enkaspër ta. Një ndjenjë të tillë ata përpiqeshinta gjenin në kazanët e plehrave, të cilët nëdisa raste përbënin burimin e vetëm tëveshjes e të lodrave të tyre.

Duke marrë në konsideratë aftësitë eveçanta dhe dëshirën e madhe të romëve përmuzikën, menduam se magnetofoni duhejtë ishte një ndër mjetet që mund të gjendejnë këto familje, por siç rezulton edhe ngatabela ai mungonte në 60 për qind të tyre.

Telefoni fiks/me kabëll dhe makinapërgjithesisht shiheshin si “lukse të paarritshme” duke i privuar ata ngatelekomunikacioni e transporti, të cilat nëraste të domosdoshme si sëmundjet, që nukndeshen rallë në këto familje, mund t’ukushtonin edhe jetën por duke shërbyergjithashtu si një tjetër faktor izolues eshkëputës i tyre.

Jetesa në kushte të tilla të vështiratregon një mosfunksionim të strehës sëpërbashkët të anëtarëve e cila jo vetëm nuksiguron as pajisjet më të domosdoshmejetike, por krijon edhe një jetë të stresuar.

Për më tepër, kur flihet në kushte ku nukmund të shtrihen këmbët plotësisht nga frikase do të prekin kokën e tjetrit, si mund tëpretendohet për një funksionim normal tëfamiljes, e aq më pak për një zhvillim të saj?

Shëndeti dhe shërbimet shëndetësore

Një tregues i kushteve të jetesës ështëedhe vdekshmëria foshnjore. 28 për qinde familjeve të intervistuara deklaruan përvdekje të foshnjave të tyre. Gjithashtu ngaintervistimi mësuam se sëmundjet qëpreknin më shpesh anëtarët e këtyrefamiljeve, ishin: ftohja, astma, sëmundjetvirale, të zemrës, apo ato lidhur meqarkull imin e gjakut, sëmundjetkanceroze e reumatizma. Raste tësëmurësh me AIDS dhe që njihen ngakomuniteti nuk rezultuan.

Sigurisht jetesa në shtëpi, të cilatshpesh ishin me lagështirë e të pasuvatuarabrenda tyre, dhe, në një gjendje të paveshurmirë, romët e sidomos fëmijët është vështirët’i rezistojnë ftohjes apo astmës, nga e cilavuanin disa fëmijë. Gjithashtu mungesa engrohjes në këto shtëpi dhe fjetja edhe në

�� 97��

dysheme, ishin një tjetër disfavor. Një tjetërarsye, të cilën e kemi përmendur edhe mësipër, është mungesa e banjave dhe e ujitnë këto familje. Gjithashtu, gropatseptike,të cilat zëvendësonin WC-të, qëshpesh krijoheshin shumë pranë shtëpisë,shërbenin si një tjetër burim infeksioni.

Faktorëve të mësipërm favorizues tësëmundjeve u shtohej edhe mungesa eimunitetit të trupit, që shkaktohej ngamungesa e vaksinimit dhe ushqimi jo ipasur, përgjithësisht përsëritej reth vetëmdisa gatimeve të tilla si fasule, patate esupë makaronash.

Gjithashtu 60 për qind e të intervistuarvenuk kishin kartelë mjekësore, madje edhe disaqë pohonin se i kishin, këto ishin hapur vonëvetëm për fëmijët, çka tregon për njëmosfrekuentim të rregullt të institucioneveshëndetsore në rast sëmundjeje.

Shpesh personi konsiderohej i sëmurëatëherë kur ai ishte bërë për spital, pasiftohjet e shpeshta e sëmundjet që mundtë kaloheshin në këmbë nuk idrejtoheshin mjekut. Madje ndeshëmedhe një rast të një fëmije me astmë, tëcilin edhe pse e kishte vizituar, nëna e tijnuk i kishte marrë mjekim prejpamundësisë ekonomike. Sigurisht, nukmund të bëhet një përgjithësim për tëgjithë, sepse kishte edhe ndonjë familjeqë ishte në gjendje më të mirë ekonomikee i kushtonte një rëndësi më të madheshëndetit, krahasuar me familjet e tjera.

Bashkëpunimi ekonomik

Në shoqërinë e sotme, që njihet edhesi shoqëri e informacionit, pushteti më imadh konsiderohet dija dhe kualifikimi.Një proçes sa vjen e më karakterizues ikësaj shoqërie është globalizimi, i cilis ipas një përkufizimi të pranuargjerësisht: “pasqyron një ndjenjë të njëzmadhimi gjigand të komunikimit botëror,si dhe atë të horizonteve të tregut botëror,pasi që të dyja duken shumë më të prekshme

dhe më afër se sa në fazat e para tëmodernitetit”90. Në kushtet e një Shqipërietë “hapur” ndaj fenomeneve të kohës, njënga kriteret kryesore që kërkon tregu isotëm i punës është kualifikimi ipunonjësve. Po në ç’shkallë janë anëtarët efamiljeve rome konkurojnë në këtë treg dhenë ç’mënyrë e zgjidh familja romefunksionin ekonomik të saj?

Ky proçes në një masë të madhe lidhetngushtë me shkallën e arsimimit dhe tëkualifikimit.

Rreth 30 për qind e të intervistuarvedhe të bashkëshortëve të tyre rezultuananalfabetë. Pjesa tjetër kishte një arsim fillorderi në klasën e tetë përveç dy personave,që kishin kryer përkatësisht 2 dhe 1 vitarsim profesional pas shkollës tetëvjeçare.Të dy këta persona banonin në Levan, kunë krahasim me Tiranën numri i viteve tëshkollimit ishte më i lartë. Ndërsa arsimi imesëm mungonte në masë të gjerë, ai i lartë,që shpesh lidhet me shanse më të mëdhapunësimi, mungonte në 100 për qind të tëintervistuarve, ( jo të liderave tëorganizatave). Në shkallë kombëtare përkomunitetin rom arsimi i lartë është 0.3 përqind sipas studimit të Bankës Botërore.

Lidhur me profesionet apo aftësitë qëzotëronin të intervistuarit, prindërit dhefëmijët në moshë aktive të punës së tëintervistuarve rezultoi se në pjesën më tëmadhe ata nuk zotëronin asnjë profesion apozanat, të mësuar vetë apo të trashëguar ngaprindërit. Kështu rreth 60 për qind e tëintervistuarve u shprehën se nuk zotëroninasnjë profesion dhe se nuk kishin mësuarndonjë zanat. Pjesa tjetër përgjithësisht kishtepunuar në bujqësi e komunale.

Në kategorinë e prindërve të tëintervistuarve, rezultoi se niveli i atyre qënuk kishin asnjë profesion, apo zanat,pësonte një rënie në 20 për qind nga 60për qind që ishte te fëmijët e tyre. Ndërsapunët e bëra prej tyre kishin larmishmëri

90 M. Steger. Globalizimi. Co-plan. f.22, Tiranë 2003.


më të madhe. Ndër to renditen aftësi siinstrumentist veglash muzikore, apo thurjeshportash dhe kanistrash. Madje një prindkishte qenë oficer me shkollë ushtarake.Pavarësisht nga larmishmëria më e madhee aftësive të prindërve, përsëri dominontepuna në komunale e bujqësi,që nukkonsiderohen si profesione.

Duke iu referuar kërkesave të larta tëtregut të ri të punës, i cili kërkon punonjëstë kualifikuar dhe duke pasur parasyshnivelin e arsimimit dhe kualifikimit tëanëtarëve të familjes rome, kuptohet se përta është i vështirë adaptimi ndaj këtijrealiteti, duke krijuar kështu një shtresë tëulët të shoqërisë.

Këtë përfundim e ilustrojnë edheshifrat e papunësisë mes romëve dhe tëpapunësisë në nivel kombëtar për gjithëpopullsinë shqiptare. Ndërsa shkalla epapunësisë në nivel kombëtar në fund tëvitit 2002 ishte rreth 16 për qind,91 ajo eromëve po në nivel mesatar kombëtar tëmoshës aktive të punës ishte 71 për qind,92

ndonëse vitet e fundit kjo shifër deklarohetnga 90 për qind deri në 100 për qind përzona të caktuara93.

Varfëria dhe kultura e varfërisë, tiparetë familjeve rome

Niveli i lartë i papunësisë, i cili në masëtë madhe krijohet nga mungesa e shkollimitdhe arsimimit sjell si pasojë varfërinë edeprivimin ekonomik në familjet rome. Kjosituatë ndikon në krijimin e asaj që quhet‘kultura e varfërisë’94, e cila karakterizohet nëvetvete nga vlera e qëndrime pesimiste, pasivee të një mungese të shpresës për të ardhmen.

Studiuesi O. Levis, e shpjegon këtëkulturë duke u shprehur: “Individi që rritet

në këtë kulturë, ka një ndjenjë të fortëfatalizmi, braktisjeje, varësie dhe inferioriteti,ka një referim të fortë për të sotmen, me njëkarakter disi relativ për të shtyrë për më vonëkënaqësinë dhe planin për të ardhmen, si dhenjë tolerancë të lartë për patologjipsikologjike të të gjitha llojeve”95

Nga ky shpjegim i kulturës së varfërisëdhe qëndrimeve e vlerave që karakterizojnëanëtarët e saj, mund të thuhet se elementë tëkësaj kulture ndeshen edhe në familjet rome.

Pasiviteti, pesimizmi e mungesa eshpresës për të ardhmen krijojnë një tëveçantë tjetër të kësaj kulture, sipas së cilësanëtarët e saj preferojnë kënaqësi të çastit,e përfitime të shpejta, të cilat janë edheafatshkurtra duke shmangur investimetafatgjata, siç është edhe shkollimi. Kështubashkëpunimi i familjes me shkollën siinstitucioni i dytë socializues pas familjes,në shoqëri është mjaft i dobët. 60 për qinde fëmijëve në familjet e intervistuara nukshkonin në shkollë dhe në 20 për qind tërasteve shkonte vetëm një nga disa fëmijë.Pra në kushtet e një jetese me nivel të ulëtvlerësimi ndaj arsimimit e përfitimeve prejtij, tashmë pengesë e zhvillimit të familjesrome është edhe mosarsimimi, i cili shpeshndikohej edhe nga faktorë si: pamundësiaekonomike, rolet gjinore, niveli i ulët iarsimit të prindërve, puna e fëmijëve,diskriminimi, vështirësitë me gjuhënshqipe, pasiguria, si dhe roli i dobët i shtetit

Studiuesit pohojnë gjithashtu se kurkultura e varfërisë zhvillohet, ajo vazhdontë ekzistojë edhe pas mungesës së faktorëveekonomikë, të cilët ndikuan në formimin esaj. Kjo vihet re edhe nga informacioni imarrë në lidhje me të ardhurat dhe kushtete varfërisë. Në mentalitetin e anëtarëve tëkëtyre familjeve ekzistonte bindja se ishin

91 INSTAT.2002.92 H. De Soto. S. Beddies. I. Gedeshi. Roma

and Egyptians in Albania. f.66 Banka Botërore.Washington. 2005.

93 Amaro Drom. Buzëqeshje të pafajshme.

Raport mbi trafikimin e personave ne komunitetinrom shqiptar. f. 4 Qershor 2005.

94 Vepër e cituar në Puna Sociale, Universiteti iTiranës, grup autorësh. f.52-54.Tiranë 1996

95 Po aty.

�� 99��

të varfër dhe këtë gjë e tregonin edhekushtet në të cilat jetonin. Ndërkohë, po tëbëhej analiza e të ardhurave ditorerezultonte se shpesh ato ishin tëkonsiderueshme, por shpesh tëintervistuarit nuk dinin t’i llogarisnin përtë gjithë muajin, pasi, sipas tyre, ato nukshkonin deri në fund të muajit, sepsefitoheshin e shpenzoheshin brenda ditës edisa herë nuk mjaftonin as per bukë.

Nga analiza e të ardhurave në muajrezultonte mesatarisht në 21,087 lekë nëmuaj për familje, ndërkohë që standartiminimal i jetesës në Shqipëri i llogariturnga INSTAT është 4,891lekë96 në muaj. Pore krahasuar me të ardhurat mesatare në nivelkombëtar për familjen urbane, të cilat janë37,232 lekë97, të ardhurat e këtyre familjevejanë më të ulta. Megjithatë kjo është njëshifër e konsiderueshme të ardhurash nëmuaj, më e lartë se ajo e minimumit jetik.Vlen të theksojmë se burimet e të ardhuravetë tyre sigurohen kryesisht nga punainformale, si mbledhja e hekurave, shitja errobave të përdorura si dhe lypja, prej sëcilës shpesh nuk përjashtohen edhe fëmijët.

Përgjithësisht romët e papunë nëmoshë aktive pune, nuk ishin të regjistruarnë zyrat e punësimit. Duke e bërë të vështirëidentifikimin e papunësisë së tyre eshmangjen e përfitimeve nga institucionetshtetërore të mbrojtjes shoqërore në formate tyre të prekshme e jo të prekshme98.Tëralla ishin rastet ku deklarohej marrja endihmës ekonomike. Megjithatë, ngakontaktimi më përfaqësues të pushtetitvendor rezultoi se në njësitë administrativesi njësia bashkiake nr.4, 11, dhe 5 ekzistonintë regjistruar në gjendjet civile dhe merrninndihmë ekonomike përkatësisht: 112; 280dhe 200 familje. Por gjithashtu ngapërfaqësues të këtyre njësive administrative

u pranua se në këto zona banonin edhefamilje të tjera rome, të cilat nuk përfitoninndihmë e nuk figuronin as të rregjistruara.Atje ku familjet rome ishin të regjistruaradhe u ishin identifikuar kushtet e vështiratë jetesës përfitohej një ndihmë ekonomikeqë varionte nga 1,340 lekë për 1 anëtar, në2,070 lekë për familjet me tre persona ederi në 2,800 lekë për familjet me 6 anëtarë,të ardhura këto që janë nën standardin eminimumit jetik.

Sipas studimit të Bankës Botërore tëvitit 2005, rezulton se 65 për qind efamiljeve rome klasifokohen si shumë tëvarfëra dhe rreth 9 për qind si të varfëra.

Duke pasur parasysh përqindjen e lartëtë familjeve rome që jetojnë në kushtet enjë varfërie të plotë, e cila lidhet ngushtë,përveç të tjerash, me mungesën e punësimit,arsimimit dhe kualifikimit, por gjithashtuedhe mugesa e informimit e bëjnë këtëkomunitet viktimë të trafikimit dhepasojave të tij. Disa prej të intervistuarve ushprehën se ata e kishin përjetuar këtëfenomen negativ tek të afërmit por edheanëtarët e familjeve të tyre.

Disa përfundime

Familja rome ka rezistuar si instiucion,por familja konkrete ka vështirësi nëfunsionimin e saj, lidhur kjo me martesënnë moshë të vogël, kushtet e vështira,strehimin e keq, mosplanifikimin familjar,dhunën në familje, të ardhurat e pakta eshpërdorimin e tyre.

Niveli i ulët i arsimit dhe papunësiarezultojnë si shkaqe dhe pasoja të varfërisë.

Mungesa e të dhënave të sakta dhemosregjistrimi i romëve ndikon negativishtnë përfitimin e shërbimeve e hartimin epolitikave efikase për këtë grup.

96 INSTAT. Dimensionet kombëtare tëvarfërisë. Tiranë, 2004.

97 H. De Soto. S. Beddies. I.Gedeshi. Romaand Egyptians in Albania. Banka Botërore.

Washington. f.xxvii. 2005.98 Xhumari (Vaso). M. Procesi edhe

Institusionet e Politikës Sociale. Shblu. f.102.Tiranë. 2003.


Mund të thuhet se aktualisht romëtjetojnë në kufijtë e shoqërisë shqiptare.

Elementë shpresëdhënës, si faktorindërkombëtar i mbrojtjes së të Drejtave tëNjeriut, Ojf-të rome e jo-rome dhe Strategjiakombëtare për romët, nuk mungojnë, mbetetpër t’u parë aplikimi i tyre.

Krij imi i kushteve normale tëstrehimit, punësimit, arsimimit,si dhekushtimi i një rëndësie të veçantë, rritjessë moshës së martesës e metodave të

planifikimit familjar për familjen rome,duhet të jenë prioritete për qeverinë dheOJF-të e interesuara për të ndihmuar këtëkomunitet.

Përfshirja e anëtarëve të komunitetitrom në institucionet politike, ekonomikee sociale,si dhe në zbatimin emonitorimin e Strategjisë përpërmirësimin e kushteve të jetesës së këtijkomuniteti, do të rriste besimin dheshpresat për të ardhmen në komunitet.

REFERENCAT

Amaro Drom. Buzëqeshje të pafajshme. Raportmbi trafikimin e personave në komunitetinrom shqiptar. Qershor 2005

Amaro Drom. Të barabartë. Tiranë, 2004Amaro Drom. Zëri i fëmijëve na thërret. 2003Bici. V. Çështje të dygjuhësisë në shkollat e pakicave.

Panteon & Afërdita. Tiranë, 2001Courthiade M. Prejardhja e romëve. Botim i

Qendrës së të drejtave të njeriut. Tiranë 2002Couthiade M. & Duka. J. Një profil social dhe

historik i romëve në ShqipëriCRCA Qendra për mbrojtjen e të drejtave të

fëmijëve në Shqipëri. Fëmijët e harruar.Raport mbi situatën e të drejtave të fëmijëverom në Shqipëri. Prill. 2000

De Soto. H. Beddies S. Gëdeshi. I. Roma andEgyptians in Albania. Banka Botërore.Washington 2005

Dervishi Z. Vështrime të Kryqëzuara në Det.Jeruzalem, Tiranë 2003

Dragoti E. Karaj. Th. Tamo A. Haxhiymeri E. PunaSociale. Tiranë, 1996

Dyrkheim. E. Leksione sociologjike. Plejadë.Tiranë, 2004

ERRC Një rast i panjohur. Raport i Qendrës Europianepër të drejtat e romëve. Korrik 1997

Fondacioni Zigjidhja e Konflikteve dhe Pajtimi iMosmarrëveshjeve. Raport mbi gjëndjen eedukimit të fëmijëve romë. 2006

Fonseca I. Bury me standing. New York, 1995Forumi Rinor Rom i Shqipërisë. Amaro Drom.

Romët e Shqipërisë. Buletini 1.Prill. 2001

Fuga A. Majtas jo djathtas. ORA Tiranë 2003Gazeta Albania 1 Tetor 2005Giddens A. Sociologjia. Çabej 1997Hancock. F.I. Origins of Romani People http://

www.geocities.com/Paris/5121/law.htmINSTAT. Dimensionet kombëtare të varfërisë. 2004Këshilli i Ministrave të Republikës së Shqipërisë.

Mbi vendosjen e arrixhinjve me vendbanimtë menjëhershëm dhe në punë. 1976

Kocani A. Probleme të integrimit të komunitetit romnë shoqërinë shqiptare. 1999. Romët në vendine tyre, Qendra Mesdhetare, Tiranë, 2000

Kohl H. I won’t learn from you. The New Press. 1994Komiteti i Helsinkit Shqiptar. Minorities in Albania.

Kristalina Tiranë, 2003Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë. Tiranë.

21.Tetor 1998Leci E. Marrëdhëniet dhe integrimi i romëve në jetën

shoqërore shqiptare. Q.D.Nj.Sh. Tiranë, 2001Leci. E. Kontributi i romëve të Shqipërisë në

Problemet e mbrojtjes. Romët në vendin etyre. 2000

Macionis J. Sociology. New Jersey.2002 Qëndra ePublikimeve Zyrtare. Kodi i Familjes. 2003

Raport i fondacionit Zgjidhja e Konflikteve dhePajtimi i Mosmarrëveshjeve. 2006

Steger. M. Globalizimi. Co-plan. OMBRA GVG.Tiranë 2003

Tomova I. The Gypsies in the transition period.Sofia, 1995

Xhumari (Vaso) M. Procesi edhe institucionet epolitikës sociale. Shblu, Tiranë 2003

Autobiografi dinjitoze dhemësimdhënëse

Nga Hajrullah KOLIQIFakulteti Filozofik, Universiteti i Prishtinës.

Rreth “Gjurmë jete, shënimeautobiografike”Të prof. Hamit Beqjes, akademik &Kryetar Nderi i Institutit tëSociologjisëTiranë, 2004: Shtëpia botuese Uegen.

“Gjurmë jete” është një model çiltëriedhe objektiviteti i një autori nga

intelektualët më konsistentë të kohës.

Prof. Hamit Beqja, personalitet ishquar shkencor, arsimor dhe shoqëror,profesor universiteti, akademik, Mësues iPopullit, autor i shumë punimeve shkencoredhe profesionale, ndër të cilët edhe 40 libra(përveç teksteve shkollore), u shfaq paralexuesit edhe me një vepër tjetër me interes,me titull “Gjurmë jete (shënimeautobiografike)”.

Vepra “Gjurmë jete…” përfshin disanga “gjurmët” e jetëshkrimit të prof. HamitBeqja, të mbështetura në kujtimet e tij, “nëtakime e kontakte personale, në dialogje eballafaqime” me njerëz që “e ka lidhurpuna”. I vetëdijshëm se kujtesa mund të“tradhëtojë”, mund t’i “shtrembërojë

ngjarjet”, mund të ndikojë në qasje dhevlerësime subjektive, tendencioze, tënjëanshme etj., Hamit Beqja ështëpërqendruar në ato “gjurmë” dhe në“ngjarje me peshë që janë regjistruar fortnë kujtesë, që janë ngulitur aty si tëpashlyeshme, që janë të lidhura mepërjetime të forta, që kanë vlerë edhe përata që i lexojnë, kur autori jep në to disamesazhe.” Ai, gjithashtu, që në fillim tëlibrit zotohet se “do të përpiqemmaksimalisht të jem objektiv, transparent, isinqertë dhe do të shmang mostrajtimin endonjë ngjarjeje që mund të duket se ështënë “disfavorin tim”.

Tipologji personaliteteshProf. Hamit Beqja, as në këtë libër (as

kurrë më parë), jo vetëm që nuk përpiqett’a anashkalojë apo t’a “minimizojë” faktinse ishte “në shërbim të regjimitkomunist”(në fushën e arsimit), por edhekëtu ai është shumë transparent dhe shkruanshumë hapur për këtë, si dhe për raportetdhe komunikimet e tij me autoritetet më tëlatrta shtetërore dhe partiake të kohës, sime Enver Hoxhën, Mehmet Shehun,Ramiz Alinë, Nexhmije Hoxhën etj. (në fq.87 të librit ka, madje edhe një foto me E.Hoxhën, nga viti 1973). Gjithashtu prof.Hamit Beqja, erudit, i çiltër dhe fjalëbrisk,komunikon me shumë dashamirësi dhe paasnjë paragjykim edhe me shumë njerëz të

LIBRA & AUTORË

Studime Sociale 2007, 1 (1): 101-121

�� 102 Recensione

tjerë për halle e probleme ndër më tëndryshmet, me studentë e protestues, tëmajtë e të djathë, intelektualë e artistë,nëpunës e gazetarë, vendorë e të huaj,dashamirës e provokues. Si profesor i tëgjithëve, ai jep mësim, ref lekton,këshillon, por edhe mëson me shumëkënaqësi nga ata, madje edhe “nga fëmijëtgjashtë e shtatëvjeçarë”.

Përmes përshkrimit të këtyrekomunikimeve, ai nxjerr në pah tipologjitë ndryshme personalitetesh, tipare tëveçanta të tyre dhe të tij. Vlerësimet e prof.Hamit Beqjes janë komplekse, objektive dheshumë të logjikshme, asnjëherë tendencioze,gjithnjë duke u mbështetur në filozofinë enjohur të tij se dyzimet janë “përcjellës tëpashmangshëm të jetës” së njeriut.

Filozofi të njëjtë ndjek edhe kur paraqet“gjurmë” nga jeta e tij familjare, dukepërfshirë këtu edhe prindërit (babai “namuzlii Zotit”, nëna “e përmbajtur dhe e urtë”),bashkëshorten e tij, Lirinë, për të cilën thotëse “psikologjikisht është ca sanguine”, por efalënderon për faktin se ajo i sajoi njëalbum të veçantë me fotografitë e tij dhetë ish-të dashurës së tij nga koha estudimeve, pastaj djemtë (Ilirin, që, siçshkruan, ngjet mjaft nga ai dhe Fatosinqë “ngjet më shumë nga e ëma”) etj.

Mjeshtër i shkrimit, mjeshtër i fjalësProf.Hamit Beqja nuk ngurron të

pohojë se ishte komunist, ndërkohë që sotpohon se është “socialist dhe demokratnjëherësh”, “partizan i pluralizmit të tëgjitha ngjyrave”.

¨shtë kritik dhe autokritik, pornjëkohësisht ai është kundërshtar ipakompromis ndaj përdhosjes së vlerave,ndaj vlerësimeve bardh e zi, ndaj atyre“militantëve” të demokracisë (pluraliste,apo moniste), të cilët, siç thotë ai “nuk edinë as ku rri me shtëpi demokracia”.Karakteri i tij i fortë dhe burrëror nukzbehet për asnjë çast dhe në asnjë rrethanë(as si student me dekanin e Fakultetit në

Moskë, as në takimet me Mehmet Shehun,as në debate e replika me njerëz, autoritetedhe me institucione të tjera të shumta).Kushdo që pretendon të shkruajë apo tëflasë për prof. Hamit Beqjen, është epamundur të mos konstatojë se ai është njëintelektual përmasash të mëdha, punëtor ipalodhur dhe me patos qytetar, modest dheliberal në sjellje, optimist i patjetërsueshëmnë jetë. Ai rrezaton fuqi pozitive.

Prof. Hamit Beqja është edhe talentdhe mjeshtër i fjalës; është elokuent si nëligjërime, ashtu edhe në debate e replika.Ai është mjeshtër i madh i shkrimit dhe,për rrjedhim, përmbajtja e librit që keminë shqyrtim, për shumçka i ngjan një prozepoetike, me fjali përmbajtësore, të thukta(tingëllojnë si të rimuara) e plot shpirt. Kasens për humor dhe e përdor atë memjeshtëri. Libri shquhet për forcën e fjalëssë argumentuar, e shoqëruar në mënyrëkrijuese edhe me elemente e mjete letrare,sidomos me ato nga gurra popullore(shkodrançe). Prandaj përveç përmbajtjes,“gjurmëve” dhe porosive që ngërthen kjovepër, një segment shumë të rëndësishëmpërbëjnë edhe gjuha e rjedhëshme dhe epasur, retorika e fuqishme dhe përshkrimete gjalla e mbresëlënëse.

E veçantë dhe jokonvencionale ështëedhe metodologjia e hartimit të kësaj vepreautobiografike. Jo vetëm për faktin se kemitë bëjmë vetëm me “gjurmë” nga jeta dhevepra e prof. Hamit Beqja, por assistematizimi i tyre nuk është bërë sipasparimit tradicional kronologjik. Librin efillon (menjëherë pas hyrjes) me tema “tënxehta” (Mehmet Shehu, Enver Hoxha),për t’iu qasur jetëshkrimit të tij (nga fq.271), të cilin e përfundon, gjithashtu nëmënyrë jo fort të rëndomtë, me HamitBeqen si “pijetar e jo pijanec”. Parantezatjanë një e veçantë tjetër e kësaj vepre dhe eshkrimeve të tij, përgjithësisht.

Në mbyllje të librit prof. Hamit Beqja,ndër të tjera, shpreh dufin e shpirtit të tijme këto fjalë: “Kam patur nevojë të

�� 103��

shprehem. Ta them atë çka ndiej përbrënda.Atë çka kam përjetuar. Të mos mbajrezerva”, për të reflektuar sipas filozofisë sëtij të njohur: “Të jem plotësisht i sinqertë,unë nuk jam penduar për jetën që kamkaluar dhe punën që kam bërë. I shikoj atome dinjitet, madje edhe me njëfarë krenarie.Por për ‘mëkatet’ nuk mund të mos mëvrasë ndërgjegja. Prandaj edhe përpiqem tëbëj një farë katarsisi”.

Model i shkrimit autobiografikNdonëse krahasimet midis

personaliteteve të epokave të ndryshme nukjanë të preferueshme, unë do t’i lejoja vetestë theksoj faktin se edhe Naim Frashëri ishtezëvendësministër në Qeverinë Osmane, seedhe Luigj Gurakuqi ishte drejtor iDrejtorisë së Përgjithshme të Arsimit nëShqipëri në kohën e pushtimitaustrohungarez, se edhe AleksandërXhuvani ishte nënkryetar i Presidiumit tëKuvendit Popullor të Shqipërisë komuniste,se edhe Dritero Agolli ishte kryetar i Lidhjessë Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisëkomuniste e shumë të tjerë. Por kjo, jovetëm që nuk e cënon aspak dhe për asnjëçast personalitetin dhe veprën e tyre mepeshë historike, por i bën edhe mëmadhështor për faktin e thjeshtë se ata, sirrallë kush tjetër, qoftë në kushtet e regjimitanadollak, të atij austrohungarez, apo tëregjimit totalitar komunist, arritën të bëjnëmë të mirën e mundshme për popullin dheAtdheun e tyre. Ata ishin dhe janë kolosëtë kombit. I tillë është edhe prof. HamitBeqja, me personalitetin dhe kontributin etij të çmuar në pedagogjinë, psikologjinë,sociologjinë dhe kulturologjinë shqiptare.

Si përfundim, vepra autobiografike“Gjurmë jete (shënime autobiografike)”, qëkemi në shqyrtim, është një vepër meinteres të shumëfishtë, e veçantë dhe përlakmi, si nga përmbajtja, ashtu edhe ngaforma dhe porosia, e denjë për subjektindhe autorin e saj. Ajo është model, shkollëpër t’u ndjekur.

Pluralizmi politik në skanerin e njëstudiuesi

Nga Lekë SOKOLI

Rreth librit “Pluralizmi politik,përvoja dhe sfida”Të Servet PËLLUMBITTiranë, 2006: Botim i Institutit tëSociologjisë

Këto ditë u vu në qarkullim libri“Pluralizmi politik, përvoja dhe sfida” iprof. Servet Pëllumbit. Para se të themdiçka për përmbajtjen dhe vlerat e librit,e gjykoj të nevojshme të them diçka përvetë autorin e tij. Aq më shumë që aiështë në pragun e 70 vjetorit të lindjes.Pra, kush është Servet Pëllumbi?

Ai është, së pari, një pedagog dhestudiues social. Ka kryer studimet e lartapër filozofi, në San Petërsburg, në vitin1960. Dhe, për më se 30 vjet, deri në vitin1991, ka qenë pedagog i filozofisë dhesociologjisë teorike në shkollat e larta,kryesisht në Universitetin e Tiranës. Aiështë autor ose bashkautor i disa tekstevepër shkollat e larta, i disa monografive, i“Fjalorit të filozofisë”, në dy edicione, sidhe i një numri të madh artikujsh shkencorëe studimesh të botuara në revista shkencore,brenda e jashtë vendit. Librat e tij më tëfundit janë: “Dritëhijet e tranzicionit”(2000), “Të mendosh ndryshe” (2001),“Gjurmime sociologjike” (2002), “Sprovënë sociologjinë politike” (2002), “Edhepolitika do moral” (2005). Ai është një ndërbashkëthemeluesit e Institutit të StudimevePolitike e Sociale (ISPS) dhe President i tij,sikurse ndër drejtuesit e botuesit e revistësshkencore “Politika & Shoqëria”. Nëmbledhjen themeluese të datës 21 nëntor2006, ai u zgjodh kryetar i Bordit Akademiktë Institutit të parë shqiptar të Sociologjisë.

Ai është, së dyti, edhe politikan. Madjenjë ndër plitikanët më me emër të epokëssë paskomunizmit. Është zgjedhur


zëvendëskryetar i Partisë Socialiste tëShqipërisë, në kongresin e themelimit tësaj, në qershor të vitit 1991 (madjedefakto, në 3-4 vjet, ishte kryetar i saj).Ka qenë deputet në disa legjislatura dheKryetar i Kuvendit të Shqipërisë, deri nëzgjedhjet e 3 korrikut 2005.

Por e ndjej se duhet thënë diçka, tejkronologjisë “së thatë” të jetës së tijshkencore e politike. Duke qenë ish-studenti prof. Pëllumbit, në gjysmën e dytë të viteve’80-të. Më pas, si një ndër bashkëpunëtorëte tij të afërt në Institutin e StudimevePolitike e Sociale e në revistën “Politika &Shoqëria”. Më tej akoma, si ndërbashkëthemeluesit dhe bashkëdrejtuesit eInstitutit të parë të Sociologjisë. Për mëtepër edhe si një ndër lexuesit e parë (madjeedhe recensent) i librave të tij të këtyreviteve. Pra, diçka më shumë. Në rini ai morinjë arsim solid, në një universitet të vërtetë.U formua si filozof, duke qenë i dhënësidomos pas historisë së filozofisë. Madjeu stërvit në analizën e shkollave të ndryshmetë filozofisë botërore. Ai u zhyt, shumë mëshpejt se ne të tjerët, në mendimin filozofikpluralist. Sepse e tillë ishte vetë filozofia.Ai ishte ndër të paktët që, pavarësishtfilozofisë zyrtare të kohës, pati rastin dhemundësinë, të studionte të gjitha shkollat emendimit filozofik e sociologjik. Po tëshfletojmë “Fjalorin e filozofisë”,bashkautor i të cilit ai është, do tëkonstatojmë, madje pa shumë mundim, senë të janë të gjithë filozofët, siç janë të gjithashkollat e filozofisë. Pra, ai ka kaluar nëdorë, gjatë jetës së tij si pedagog emësimdhënës, studiues e autor tekstesh apolibrash të tjerë, veprat e filozofëve tëmëdhenj. Ai ka ballafaquar idetë kryesoretë tyre, pavarësisht tendenciozitetit tëimponuar nga ideologjia zyrtare, paçkase “zakoni i kohës” e donte që, ndërshkollat e mendimit, të shpallej vetëm njëfitues: marksizmi.

Ai qe ndër të parët që zhvilloi lëndën esociologjisë në shkollat tona të larta, pas

një miratimi gjysëm zyrtar, më 1986. Aiështë, gjithashtu, studiuesi i parë shqiptarqë mbrojti doktoraturën në fushën esociologjisë së përgjithshme.

Prof. Pëllumbi, nuk është një filozofapo sociolog marksist, apo kryesishtmarksist, siç është perceptuar, paragjykuarapo keqgjykuar. Jo se është mëkat të jeshfilozof apo sociolog marksist aponeomarksist. Në botën e sotme ata janëtë shumtë. Madje nuk ka ndonjë tekstsociologjie për shkollat e larta, pa folurpër botime të tjera, që të mos i referohetsociologjisë marksiste. Por, sepse në faktServet Pëllumbi është filozof pluralist. Ai njeh(sot për sot ndodhta si askush tjetër), çmondhe vlerëson të gjitha shkollat e mendimiotfilozofik, ndër të cilat edhe marksizmin.

Por, pavarësisht njohjes së mapërshme,u desh “viti i madh 1989”, siç shprehet ainë parathënien e librit, për një reflektim mëtë plotë e një pozicionom më të qartë. Qëtë kuptonte, pa ndonjë hezitim, vlerat epluralizmit të mendimeve e ideve, madjeedhe vlerat praktike të pluralizmit politik.Servet Pëllumbi, për më tepër, pati guximintë kërkonte zyrtarisht institucionalizimin epluralizmit politik, siç dëshmon një letër etij për Ramiz Alinë. Autori vetë fjalënguxim e ka vënë, për modesti, në thonjëza.Por, në fakt, ishte vërtet guxim të kërkojepluralizmin politik në një kohë kur shumë“demokratë” nuk besonin se komunizmi dotë binte në të gjallë të tyre.

Në këtë kontekst, vetë tematika e libritnuk është e rastit. “Pluralizmi politik” nukështë një libër më shumë në bibliotekën epasur të autorit. Edhe nëse nuk do të mbetetlibri më i rëndësishëm i jetës së tij, të paktënai duket se do të mbetet libri i tij më i dashur.

Janë disa arsye që e legjitimojnëbotimin e këtij libri mbi pluralizmin politik.

Së pari, biblioteka shqiptare e filozofisëe sociologjisë politike është ende mjaft evarfër. Në gjykimin tim, ky është libri i parëtërësor me këtë problematikë.

Së dyti, edhe ato që shkruhen mbi

�� 105��

politikën, pluralizmin, partitë dhe jetën etyre të brendëshme etj., vuajnë nganjëanshmëri të skajshme. Përkundrazi, librinë fjalë nuk ka kurrfarë njëanshmërie.

Së treti, ky është një libër tërësishtprofesional, i bazuar në kriteret shkencoretë studimeve sociale. Pra, nuk është një“sprovë”, siç thuhet rëndom. Nga ana tjetër,autori e ka shkruar këtë libër pas ka kaluarnjë jetë mbi libra (deri më 1990) dhe njëjatë të dytë (pas vitit 1990), në politikënaktive, duke mos iu ndarë sërish librit dheshkencës. Madje duke lëvruar, ndoshta siaskush tjetër, disa nëndegë të shkencavesociale të lidhur drejtpërdrejt me pluralizmin,demokracinë dhe rregullat e lojësdemokratike etj. Servet Pëllumbi është njëndër tranzicionalistët e parë, një ndër politologëte parë, një ndër partitologët e parë, sikurse njëndër lëvruesit e parë të sociologjisë së re politiketë 15-20 vjetëve të fundit.

“Pluralizmi politik” është, më tej, libëri një autori me interesa shkencore. Ai është(nuk besoj ta teproj) njëfarë “abetareje”,njëfarë manuali i terminologjisë së një fusheshumë të përfolur e pak të studiuar.Megjithëse ai vetë thotë pak a shumë tëkundërtën, kur shkruan: “Në këtë libër tëri nuk i kam vënë vetes si qëllim përgatitjene ndonjë manuali për pluralizmin politik,apo të shkruaj për historinë e tij…”. Aisqaron se të tjera shtysa e kanë vënë nëlëvizje. Punën e tij ai e lidh, së pari, memotive të një rendi më praktik. Si pikënisjemund të merret “formula” se normaliteti idemokracisë dhe cilësia e jetës së qytetaritshqiptar, shkojnë në përpjestim të drejtë mefunksionimin nomal të “krahëve” tëpolitikës pluraliste. Por, ai vëren se nëpraktikë, përballë domosdoshmërisë për njëpluralizëm politik funksionues,kundërqëndrojnë mjaft deformime. Disamund të përligjeshin në vitet e para tëtranzicionit, thotë ai, por kurrësesi në ditëte sotme. Sepse, ndër të tjera, ato ushqejnëderi edhe dyshimin në vlerat e vetëdemokracisë. Ndaj papajtueshmërinë me

këto deformime autori i “Pluralizmi politik”e konsideron si një mision i kohës.

Prof. Pëllumbi është, gjithsesi,kundër hyjnizimit të pluralizmit politik icili, sipas tij, nuk është një bibël, pra nukka “mundësi të pakufizuara”. Ai, pashprehur ndonjë parapëlqim të ndonjërësndër alternativat e sotme pluraliste,mendon se siç ka rëndësi garantimi i njëbote me shumë alternative, ka rëndësiedhe respektimi i ndryshimeve midis tyre.

I pakënaqur me stadin e sotëm tëzhvillimit demokratik (sikurse shumëkushndër ne), ai mendon se është koha për tëngritur pluralizmin shumëpartiak në njëstad të ri, në atë të funksionimit si sistempolitik. Ai, mbështetur në metodologjinëdisi specifike të politologjisë, nuk ngulkëmbë në përshkrimin e fakteve, por në tëkuptuarit, në interpretimin e tyre. Ai e merrfaktin kryesisht nga realiteti politik shqiptar,por e analizon atë dhe, siç e kanë zakonsociologët e politikës, përgjithëson, i jeppërmasat e një fakti shkencor. Ai u referohetedhe përvojës së vendeve të tjera dheletërsisë së autorëve më me emër tëpolitikës, madje nga Aristoteli e këtej.

Në këtë kuptim libri ka edhe vlerapërgjithësuese, pra vlera teorike. Por ai kavlera të veçanta praktike. Së pari, përstudiuesit socialë. Së dyti, për ata që merrenmirëfilltazi me politikë. Së treti për lexuesinmasiv, për publikun e gjerë. Autori“udhëton” në rrjedhat e pluralizmit politikshqiptar, duke filluar me kalimin ngamonizmi në pluralizëm, vlerëson si “hile”të ashtuquajturin “pluralizëm socialist”,analizon rrethanat historike dhe veçoritë elindjes e vendosjes së tij në Shqipëri, raportete pluralizmit politik me demokracinë, mefilozofinë politike, me proceset globalizueseetj. Si një epilog logjik i këtij “udhëtimi”analitik, ai arrin në disa përfundime erekomandime lidhur me të sotmen e tëardhmen, mbi tranzicionin (në aktet e fundittë tij) dhe pastranzicionin, mbi integrimin,sfidën e zhvillimit ekonomik etj.


Në mbyllje të analizës së tij, ai theksonnevojën e menaxhimit të pluralizmit politike partiak. Ndryshe ai shoqërohet me dukuriatipike, si konfliktualiteti gangrenë,steriotipet, arroganca autoritariste, pazaret,klanet etj. Autori u drejtohet të gjithë atyreqë kanë në dorë seleksionimin e “elitëspolitike” pa të cilën, siç pohon ai dukeperifrazuar Ajnshtajnin, bota do të bëhejnjë vend i rrezikshëm për t’u jetuar.

Prof. Pëllumbi na ka dhënë një libër tëshkruar me merak të vaçantë. Pas njëpërvoje të gjatë edhe si politikan aktiv, portanimë në njëfarë largësie të nevojshmepër t’u çliruar nga “presioni” i politikëssë ditës. Na ka dhënë një l ibër tëkëndshëm, një libër të shkruar nga një“dorë e stërvitur”. Ai na ka dhënë një libërshoqërisht të dobishëm. Le ta urojmë, sëbashku i dashur lexues, e ta falënderojmëpër këtë kontribut në të mirën tonë tëpërbashkët. Le t’i urojmë këtij profesori tëfilozofisë, sociologjisë dhe politikës: “Jetëtë gjatë e krijimtari të mbarë!”

Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri

Prof. Kristo FRASHËRI, akademikAnëtar Nderi i Institutit tëSociologjisëTiranë, 2006: Botim i Akademisë sëShkencave të Shqipërisë

ParathënieHistoria e lëvizjes së majtë në Shqipëri,

e cila parapriu themelimin më 8 Nëntor1941 të Partisë Komuniste Shqiptare(P.K.Sh.-së), deri sot është trajtuar vetëmnga historiografia e disiplinuar e Partisë sëPun-ës së Shqipërisë. Si e tillë ajo ështëtrajtuar nga këndi i platformës ideologjike,politike dhe organizative të P.K.Sh.-së, mëvonë të P.P.Sh.-së. Si rrjedhim, ajokarakterizohet të paktën nga dy difektethemelore, të palejueshme për njëhistoriografi objektive. E para, ajo e paraqet

lëvizjen majtiste në Shqipëri parathemelimit të P.K.Sh.-së, tepër të cunguar.Është kufizuar vetëm me trajtimin e katërgrupeve komuniste që ekzistonin nëShqipëri para 8 nëntorit 1941, kurse në tëvërtetë lëvizja majtiste fillon shumë herëtdhe përfshin një numër më të madh grupeshmajtiste. E dyta, ajo e ka vlerësuarplatformën ideologjike, politike dheorganizative të katër grupeve nga këndi iideologjisë dogmatike të Partisë së Punëssë Shqipërisë, pa zhvilluar asnjë debat meto. Si rrjedhim, ato janë paraqitur siorganizata të ngarkuara me një morigabimesh – vetëm se nuk përputheshinme platformën ideologjike, politike dheorganizative të P.K.Sh.-së, të cilën e kanëvlerësuar si arritjen më shkencore tëlëvizjes majtiste.

Për themelimin e P.K.Sh.-së dhe përletërnjoftimin e saj historik janë dhënë, paradhe pas vitit ’90, siç është e natyrshme,njoftime dhe vlerësime të ndryshme,thellësisht kontraditore midis tyre. Nëpërgjithësi ato mund të ndahen në dykampe. Nga njëra anë, qëndrojnëpanegjiristët e dikurshëm, të cilët përdekada me radhë kanë propaganduar sePartinë Komuniste Shqiptare e themeluankomunistët shqiptarë të udhëhequr ngaEnver Hoxha, madje dekadat e fundit atashkuan aq larg sa e cilësuan Enver Hoxhënsi themeluesin e vërtetë të saj. Nga ana tjetër,qëndrojnë kundërshtarët e saj, të cilët nuku njohin asnjë meritë komunistëveshqiptarë, por ngulin këmbë se PartinëKomuniste e themeloi Partia Komuniste eJugosllavisë, nëpërmjet dy emisarëve të saj,Miladin Popoviçit dhe Dushan Mugoshës.Këtë tezë e kanë mbrojtur dhe vazhdojnëta mbrojnë, në mënyrë të veçantë, anëtarëte “Ballit Kombëtar”, të Partisë së Legalitetitdhe pasardhësit e kolaboracionistëve. Tënjëjtin qëndrim kanë mbajtur në shkrimete tyre edhe titistët jugosllavë.

Nuk ka dyshim se të dyja palët, sipanegjiristët, ashtu dhe kundërshtarët e saj,

�� 107��

e teprojnë. Në të dyja palët ka patur dhe kaakoma motive politike - te të parët bindjedhe simpati, te të dytët zemëratë dhe mllefe.Natyrisht të dytët kanë motiv ta denigrojnëthemelimin e Partisë Komuniste Shqiptare– titistët, sepse në kohën kur kujtonin se ekishin bërë atë zap, ajo u shkau nga duart;kundërshtarët e brendshëm sepse e humbënluftën dhe më vonë vuajtën nga diktaturastaliniste që sundoi në Shqipëri për më tepërse katër dekada. Në fakt regjimi komunistnë Shqipëri ishte një diktaturë për të gjithëbrezat që e përjetuan, duke përfshirë edhevetë komunistët. Madje Enver Hoxha, pasii likujdoi, në vitet e para të pasluftës,llogaritë me kundërshtarët e LuftësNacional Çlirimtare, shpatën e drejtoikundër vetë komunistëve, pa kursyer asanëtarët e forumeve të larta të P.K.Sh.-së.Por as simpatitë, as mllefet nuk duhet tapengojnë historianin që ta analizojë këtëperiudhë historike me gjakftohtësi.Historianët objektivë duhet t’i lënë mënjanënostalgjitë, pasionet, mllefet dhe me kurajëduhet t’i përgjigjen pyetjes: Kur lindi lëvizjamajtiste në Shqipëri? Cilat qenë tiparetideologjike të saj? Kur u formua PartiaKomuniste Shqiptare? Si u formua? Kushe themeloi? Cili ishte programi i saj politiknë kohën e themelimit? Pyetjet e tjera qëlindin në mënyrë të vetvetishme – se si ajoe siguroi fitoren e Luftës NacionalÇlirimtare, e dyta, se si arriti ta vendosëdiktaturën staliniste në Shqipëri dhe e treta,se kush është përgjegjës përpara historisëpër vendosjen e saj, do të trajtohen në njëpunim të dytë.

Për Partinë Komuniste Shqiptare, e cilamë 1945 u quajt Partia Komuniste eShqipërisë dhe më 1948 Partia e Punës eShqipërisë - në Shqipëri është hartuar vetëmnjë tekst “zyrtar”, i botuar më 1968 ngaInstituti i Studimeve Marksiste-Leninistepranë Komitetit Qëndror të Partisë së Punëssë Shqipërisë (pa emrat e autorëve). Porsipas zakonit të Enver Hoxhës teksti ështërishikuar disa herë për t’u “pastruar” nga

emrat e bashkëluftëtarëve që binin nëmërinë e tij dhe për të vënë më tepër nëdukje rolin e tij vendimtar në themelimin eP.K.Sh.-së. Si rrjedhim, duke përmbysur mëvonë pohimet e tij të mëparshme EnverHoxha ka goditur pa dashje, mëse njëherë,edhe veten e vet. Si dëshmi më të spikaturtë kundërvënies së Enverit ndaj vetë Enveritkemi, sikurse do të shihet në vendin e duhur,dy vlerësimet e tij krejt të ndryshme mbikontributin që ai dha në themelimin eP.K.Sh.-së, njëri i mbajtur në nëntor 1944në Pleniumin e Dytë të Beratit, tjetri nëfaqet e veprës së tij “Kur lindi Partia”,botuar gati dyzet vjet më vonë, më 1981.

Ato që janë botuar në Shqipëri mbithemelimin e P.K.Sh.-së, në organe dhe nëvepra të ndryshme, deri në përmbysjen eregjimit komunist janë, pa përjashtim, nësintoni me botimet e Intitutit të StudimeveMarksiste-Leniniste të Tiranës. Si rrjedhim,ato nuk sollën asgjë të re në fushën edokumentacionit historik dhe të analizësshkencore. Nga ana tjetër, kundërshtarët esaj brenda në Shqipëri vetkuptohet se, përshkak të censurës, nuk patën asnjë mundësiqë ta trajtonin në shtyp, nga këndi i tyre,themelimin e saj.

Edhe rrethet e emigracionit shqiptar,ndonëse gëzonin lirinë e shtypit, nuk etrajtuan në mënyrë serioze themelimin eP.K.Sh.-së. Ato u kufizuan duke e akuzuarP.K.Sh.-në si një pjellë ose si një degë tëPartisë Komuniste të Jugosllavisë nëShqipëri, pa sjellë asgjë të re nga fusha edokumentacionit historik.

Pas kthesës së vitit 1990 në Shqipërimorën fund botimet panegjirike përP.K.Sh.-në. Përkundrazi, kundërshtarët e sajshpërthyen një fushatë të zjarrtë përdenigrimin e mëtejshëm të P.K.Sh.-së, porkjo fushatë deri tani është përqëndruarvetëm në faqet e shtypit të përditshëm dhenë valët e medias elektronike. Deri sot nukkemi parë asnjë botim shkencor që tatrajtojë me burime dokumentare dhe kritereshkencore, sipas këndvështrimit të tyre,


historinë e lëvizjes majtiste në Shqipëri dheatë të themelimit të P.K.Sh.-së. Ca më tepërnuk ka dalë asnjë studim shkencor që tëvërtetojë me të dhëna historike pikëpamjene tyre mbi themelimin e saj nga P.K.J.-ja.Argumenti kryesor që ata përdorin – praniae dy emisarëve komunistë jugosllavë nëthemelimin e P.K.Sh.-së - për ta cilësuarP.K.Sh.-në si “vegël” të P.K.J.-së, nuk ështëbindës për arsyen e thjeshtë se dy njerëz tëhuaj, të panjohur nga opinioni shqiptar, nukmund të formonin një parti që ngriti nëkëmbë një popull, në atë shkallë sa tëtriumfonte mbi autoritetin e personalitetevetradicionalisht të njohur, siç ishin krerët eBallit Kombëtar dhe të Lëvizjes Legaliste.

Por edhe pikëpamja e historiografisëenveriste se P.K.Sh.-në e themeloi një grushtkomunistësh dhe ca më tepër vetëm EnverHoxha, nuk është bindëse. Si kudo në botëedhe në Shqipëri, partitë komuniste janëkrijuar pasi janë përhapur më parë idetësocialiste apo komuniste dhe pasi këto idekanë vënë në lëvizje grupe të ndryshmeshoqërore. Dihet se idetë paraprijnëaksionet dhe organizatat. Asnjë partirevolucionare nuk mund të formohet pa njësituatë revolucionare dhe pa një masënjerëzish që të kenë përqafuar më parë idetërevolucionare. Fëmijët i lindin prindërit dhejo kumbarët që asistojnë në pagëzimin etyre. Në “Historinë e P.P.Sh.-së”, botuar ngaInstituti i Studimeve Marksiste-Leninistetë Tiranës më 1968, ky kriter metodologjik– parahistoria e lëvizjes majtiste në Shqipëri- nuk është respektuar plotësisht. Historiae ideve socialiste dhe e organizatavekomuniste në Shqipëri që duhet tëjustifikojë formimin e partisë së këtyreideve, këtu është trajtuar shkurt, madjeështë deformuar, ashtu siç është deformuar,edhe vetë kuvendi që formoi në fillim tënëntorit 1941 P.K.Sh.-në. Si rrjedhim, ështëe domosdoshme që të fillohet me historinëe përhapjes në Shqipëri të ideve majtiste,pastaj me historinë e zhvillimit të lëvizjessocialiste apo komuniste, gjithashtu me

mënyrën sesi e kuptonin socializmin apokomunizmin simpatizantët e tyre shqiptarë,për të nxjerrë konkluzionin nëse formimi iP.K.Sh.-së ishte ose jo një krijesë e rastit,nëse ishte pjellë e një njeriu të vetëm apo enjë grupi shokësh, apo një nevojë e kohës,më në fund nëse ajo lindi si një shtab irevolucionit proletar me synim diktaturënkomuniste, apo si një organizatë patriotikeqë synonte të rifitonte pavarësinë e atdheutdhe të vendoste në Shqipëri një regjimdemokratik popullor. Vendosja, pas Luftëssë Dytë Botërore e diktaturës komuniste nëShqipëri, është një periudhë historike mëvete. Sadoqë rrënjët e saj u hodhën që nëvitet e luftës antifashiste nacional-çlirimtare,gabimet që ajo bëri nuk mund të përbëjnëargument për të paragjykuar themelimin eP.K.Sh.-së. Historia e P.K.Sh.-së gjatë luftësme atë të pasluftës duhet gjykuar për atoqë ndodhën në suazat e tyre.

Vëllimi shoqërohet me një shtojcë prej77 dokumentesh dhe dëshmish të ndarë nëdy pjesë. Në pjesën e parë janë renditur 55dokumente dhe dëshmi kryesore, të cilatpasqyrojnë idetë dhe veprimet e lëvizjesmajtiste të shqiptarëve para themelimit tëP.K.Sh.-së. Në pjesë e dytë janë përfshirë22 dokumente dhe dëshmi që kanë lidhjeme vetë themelimin e P.K.Sh.-së.

Mendimi sociologjik shqiptar,bibliografi (1986-2006)

Fatos TARIFA & Lekë SOKOLITiranë, 2006: Botim i Institutit tëSociologjisë

ParathënieKy vëllim është vetëm një përpjekje e

parë për të eksploruar, identifikuar dheparaqitur në një mënyrë pak a shumësistematike krijimtarinë teorike dhepubliçistike të autorëve shqiptarë në fushëtë sociologjisë dhe në disiplina të tjera tëafërta me të. Si çdo përpjekje e parë, edhe

�� 109��

kjo e jona është e papërsosur. Por njëbibliografi e papërsosur, nëse ajo është enevojshme dhe e dobishme, është gjithnjëmë e mirë se një mungesë e ndjeshme dhee pajustifikuar e saj. Kjo është arësyeja qëne vendosëm të përgatisim këtë bibliografi,të bindur se ajo do të jetë e dobishme përcilindo studjues shqiptar apo të huaj, brendaapo jashtë vendit, që dëshiron të eksplorojënjë terren, i cili sa vjen e bëhet më produktivdhe më i begatë.

Edhe pse në kalendarin historikperiudha 20-vjeçare (1986-2006) e marënë shqyrtim në këtë bibliografi nuk ështënjë periudhë e gjatë, ajo ka qenë njëperiudhë tepër e ngjeshur me ngjarje dhedukuri, të cilat paraprinë, shoqëruan dhavazhdojnë të shoqërojnë shndërrimet emëdha politike, ekonomike e sociale tëshoqërisë shqiptare në një periudhë krejt tëveçantë të historisë së saj, siç është ajo etranzicionit nga socializmi shtetëror në njësistem të demokracisë pluraliste dhe tëekonomisë së tregut të lirë.

Pse pikërisht periudha 1986-2006? Nëpamje të parë këto vite nuk shënojnë njëperiudhë e cila të përcaktojë në mënyrë paka shumë rigoroze “kufijtë” kohorë të njëkapitulli të veçantë në shoqërinë aposhkencën shqiptare. Dikush mund tëmendojë se viti 1986 është zgjedhur për tëshënuar fillimin e një periudhe“liberalizimi” dhe “hapjeje” në jetën politikedhe atë shoqërore të Shqipërisë, një vit pasvdekjes së liderit komunist Enver Hoxha.Sidoqoftë nuk është kjo arësyeja pse ështëzgjedhur viti 1986. Ky vit vërtet i jepkuptim dhe motivimin kryesor hartimit tëkësaj bibliografie njëzet vjet më vonë, porpër një arësye tjetër. Kjo arësye, mepërjashtim të pak njerëzve, kryesisht atyreqë më 1986 kanë qenë studentë në vitin etretë të degës së filozofisë në Fakultetin eShkencave Politike e Juridike tëUniversitetit të Tiranës, ka qenë dhe mbetete panjohur për shumicën e studjuesveshqiptarë në disiplinat e shkencave

shoqërore, madje edhe për studentët esotëm të sociologjisë në Fakultetin eShkencave Sociale. Më 1986, për të parënherë në historinë e arësimit të lartëshqiptar, sociologjia filloi të jepej mësimsi një disiplinë e veçantë, ndonëse akomanë atë kohë e palegjitimuar nga politikaarësimore zyrtare.

E konsideruar deri në atë kohë ngasistemi politik ekzistues dhe propaganda etij si një “shkencë borgjeze”, më 1986, pasnjë “aprovimi” gjysëm zyrtar, sociologjia upërfshi në programin mësimor të degës sëfilozofisë si një “kurs special” mbi“probleme dhe metoda të sociologjisë”. Përherë të parë studentët shqiptarë filluan tëdëgjojnë në një auditor universitar t’u flitejpër sociologjinë krahas me (dhe 3-4 vjetmë vonë në vend të) materializmit historikmarksist, me të cilin ajo ishte identifikuarderi në atë kohë. Dr. Servet Pëllumbi dheDr. Fatos Tarifa ishin të parët lektorë tësociologjisë në një universitet shqiptar.Leksionet e tyre në atë kohë shënuan, nënjë kuptim real të fjalës, krijimin e disiplinëssociologjike në Shqipëri dhe hapin e parëdrejt institucionalizimit të saj në kulturënakademike në vendin tonë.

Ne qëllimisht e evituam këtutogfjalëshin “mendimi sociologjikshqiptar”, pasi embrionet e mendimitsociologjik shqiptar i përkasin një periudheshumë më të hershme. Ato i gjejmë në mosnë të njëjtën kohë me lindjen e mendimitsociologjik evropian, të paktën që me SamiFrashërin në fund të shekullit të 19-të dhenë fillim të shekullit të 20-të, pak a shumënë të njëjtën kohë që Émile Durkheim botoiveprat e tij klasike Ndarja e punës në shoqëri(1893), Rregulla e metodës sociologjike(1896) dhe Vetvrasja (1897), ndërsa MaxWeber botoi veprën e tij madhore Etikaprotestante dhe shpirti i kapitalizmit (1904).

Një shqyrtim i vëmendshëm i kësajbibliografie mund të verë në pah si meritat,ashtu edhe dobësitë e saj. Për dobësitë e sajle të gjykojë lexuesi që do ta marë në dorë.


Ne dëshirojmë të vemë në dukje, sidoqoftë,dy ndër veçoritë që i japin kësaj bibliografievlerë të veçantë për këdo që është iinteresuar ta përdorë atë.

Së pari, ajo që vihet re në këtë vëllimështë se zhvillimi i sociologjisë shqiptaregjatë dy dekadave të fundit është kryerpërgjatë dy profileve të saj: profilit apodimensionit akademik dhe atij publik.

Sociologjia akademike është zhvilluar,ndonëse me disparitetet e veta, si në rrafshinempirik, përmes studimeve empirikekonkrete në mikromjedise socialë të caktuarapo në shkallë kombëtare, ashtu edhe nëatë teorik, si për çështje dhe dukuri tërealitetit shoqëror shqiptar, ashtu edhe nënjë kuadër më të gjerë krahasues,transnacional, siç vihet re në disa ngastudimet e përfshira në këtë bibliografi.

Përsa i përket sociologjisë publike, ajo jovetëm ka qenë forma e parë në të cilën ushfaq dhe u lëvrua mendimi sociologjikshqiptar në fund të viteve 1980-të dhe nëfillim të viteve 1990-të, por vazhdon të jetëedhe sot e kësaj dite “zhanri” më i lëvruar isaj, siç dëshmohet kjo në qindra shkrimedhe artikuj publiçistikë të botuar në shtypinshqiptar të përditshëm apo periodik por,ndonjëherë edhe në shtypin e huaj dhe qënë këtë vëllim përfshihen në pjesën e tretëtë tij. Kjo krijimtari e gjerë ekstra-akademike i jep një frymëmarrje tëshëndetshme rolit publik të sociologjisë nëshoqëri dhe bashkë me të, vetë disiplinëssë sociologjisë për dy arësye kryesore: epara, sepse duke qenë një pasqyrim idrejtpërdrejtë, imediat, i ditëpërditshëm irealitetit shoqëror, ajo përmbanpotencialisht dhe sugjeron lëndën e parë përmjaft studime sociologjike akademike tëmirëfillta; e dyta, sepse ajo stimulon dherigjeneron çdo ditë natyrën dhe aftësinëdiagnostikuese dhe transformuese tësociologjisë dhe të shkencës sociale nëpërgjithësi duke i kontribuar sa zhvillimittë metodologjisë dhe teorisë së saj, aq edheprogresit shoqëror.

Së dyti, ky vëllim biobliografikdëshmon qartë se mendimi sociologjikshqiptar, por edhe ai politik apo ekonomik,është bërë, veçanërisht në këta dhjetë vjetëte fundit, pjesë integrale e tregutbashkëkohor të ideve. Punime shkencore qëkanë për autorë studjues shqiptarë përveçsejanë kumtuar e kumtohen në dhjetrakonferenca ndërkombëtare, janë botuar dhebotohen çdo vit në revista akademikendërkombëtare, të cilat dalin në Shtetet eBashkuara apo në Angli, në Gjermani aponë Francë, në Hollandë apo në Itali.

Shkenca nuk është një epifenomen iizoluar nacional. Edhe sociologjia si shkencëtranscedenton kufijtë nacionalë të shteteveduke pasqyruar shoqërinë në dimensionete saj lokale dhe globale, duke investiguarprobleme e dukuri që kanë të bëjnë meshoqëri periferike rurale por edhe meqëndra metropolitane, duke shqyrtuarkulturat “e vogla” tradicionale, ato qëantropologu i Shkollës së Çikagos RobertRedfield i quan “little tradition cultures”,por edhe kulturën urbane të megaqytetevetë tillë si Meksiko, Seuli, Nju Jorku, SaoPaulo, Tokio, Mumbai, Delhi, Shanghai,apo Los Anxhelos, çdo njëri prej të cilëveka një popullsi mbi 18 milion banorë.Sidoqoftë, duke qenë një disiplinë epërgjithsme mbi shoqërinë, sociologjiabashkëkohore është njëkohësisht ekompartamentalizuar (apo e “ballkanizuar”,siç thuhet ndonjëherë) në dhjetranëndisiplina, të cilat duke pasur çdonjërafokusin e tyre të veçantë të studimit, krijojnësë bashku, si pjesë të një mozaiku të madh,tablonë e përgjithshme të realitetit shoqërorglobal, pjesë e të cilit është edhe realitetishoqëror shqiptar. Këtë realitet shqiptar sotnuk e studjojnë më vetëm apo kryesishtsociologë e huaj, por në radhë të parësociologë dhe studjues shqiptarë tëshkencave sociale, duke i kontribuar në këtëmënyrë zgjerimit dhe thellimit të dijessociologjike në tërësi.

Edhe pse nuk përfshihen në këtë

�� 111��

bibliografi, është i konsiderueshëm numrii librave dhe artikujve të botuar nga autorëtë huaj vitet e fundit, të cilët u referohendhe citojnë studime të autorëve shqiptarë.Kjo tregon se shkencat shoqërore shqiptarepo bëhen gjithnjë e më shumë pjesëintegrale e kulturës akademike evropianedhe asaj botërore dhe vetë sociologjiashqiptare, disiplinë e cila 20 vjet më parënuk njihej në Shqipëri veçse si emër, pobëhet gjithnjë e më shumë pjesë e asaj qëquhet “Sociology without borders”.

Si hartues dhe redaktorë të vëllimit qëmbani në dorë, ne u shprehim mirënjohjetë gjithë atyre individëve apo institucioneveqë iu përgjigjën pozitivisht kërkesës sonëpër të bashkëpunuar në hartimin e kësajbibliografie. Në mënyrë të veçantëdëshirojmë të falenderojmë administratorëte Alb-shkencës, rrjeti i studjuesve shqiptarënë Internet, dhe ata anëtarë të këtij rrjeti,të cilën e kanë mbështetur këtë projekt dhekanë kontribuar për realizimin e tij.

Kjo bibliografi, sidoqoftë, do të kishteqenë më e plotë nëse disa autorë shqiptarëdo u ishin përgjigjur në mënyrë afirmativeftesës sonë për bashkëpunim në këtëprojekt. Fatkeqësisht, asociimet aposimpatitë politike dhe xhelozitë akademikekanë bërë që në ndonjë rast ky bashkëpunimtë ketë munguar, gjë për të cilën ne, siredaktorë, kemi qenë qysh në fillim tëpërgatitur. Në raste të tjera, kemi qenë neqë s’kemi mundur të tërheqim sa duhetbashkëpunimin e disa autorëve të tjerë përarësye të cilat kanë qenë jashtë mundësivetona. Sidoqoftë, ndërsa meritat e kësajbibliografie u përkasin tërësisht atyreautorëve shqiptarë, të cilët me krijimtarinë etyre të botuar brenda apo jashtë vendit u kanëdhënë përmbajtje dhe raison d’être kësajbibliografie, përgjegjësia për çdo mangësitë saj është e redaktorëve dhe vetëm e tyre.

Për ta saktësuar, plotësuar dhepërmirësuar më tej këtë bibliografi në njëbotim të dytë të saj në të ardhmen, të gjithëata studjues dhe individë që kanë botuar

apo do të botojnë studime të mirëfillta nëfushë të shkencave shoqërore apo shkrimepubliçistike që trajtojnë probleme shoqërorenë një plan të përgjithshëm janë të ftuar tëinformojnë redaktorët e këtij vëllimi, të cilëtmund të kontaktohen me e-mail në adresatqë vijojnë: [email protected] [email protected]

To Albania, with Love (Me dashuri përShqipërinë)

Fatos TARIFAUSA, 2007: University Press ofAmerica

Pasthënie nga prof. JayWEINSTEINEastern Michigan University;Anëtar Nderi i Institutit tëSociologjisë

Pasi mbaron së lexuari këtë vëllim mespektër kaq të gjërë, i cili përmbledh artikuj,fjalime, letra dhe shënime, nuk është evështirë për lexuesin të kuptojë dilemëntime, pasi unë kisha menduar ta mbyllja këtëvëllim me një shënim të shkurtër. Sidoqoftë,asnjë lloj shënimi përbyllës që mund tëshkruaj unë, i shkurtër apo i gjatë, nuk dotë ishte i denjë për këtë libër të Dr. Tarifës,i cili përmbledh një koleksion të pasurvëshgimesh shumë interesante mbiShqipërinë, Ballkanin, Shtetet e Bashkuara,demokracinë, çështjet etnike,nacionalizmin, historinë, median,diplomacinë dhe shumë më tepër se kaq.Sidoqoftë, si një koleg sociolog i autorit,që kam pasur nderin të punoj me të në njëprojekt që ndihmoi krijimin e disiplinëssonë në Shqipëri, unë mund të them se çfarëe dallon perspektivën tonë sociologjike dhevetë Dr. Tarifën si autor. Kjo, besoj unë,demonstron se me gamën e gjërë tëproblemeve dhe thellësinë e trajtimit të tyre,libri “Me dashuri për Shqipërinë” është mbi


të gjitha një vëllim koherent dhe ijashtëzakonshëm.

Thelbi i kësaj koherence dhe, ipso facto,i këndvështrimit të autorit gjëndet nëkonceptin “imagjinatë sociologjike”(“sociological imagination”), të cilin përherë të parë e formuloi C. Wright Mills nëfund të viteve 1950-të dhe në fillim të viteve1960-të. Mills e përdori këtë koncept përtë përshkruar atë çka ai besonte se është njëkusht i domosdoshëm për analiza shkencoretë suksesshme në fushën e shoqërisë. Ai epërdori atë si titullin e njërit prej librave tëtij (Oxford University Press, 1959), i cilika qënë dhe mbetet një best-seller në qarqetakademike dhe jo akademike qysh ngabotimi i tij. Në një nga pasazhet më shpeshtë cituara në të gjithë shkencën sociale, Millsthekson se “imagjinata sociologjike nandihmon të kuptojmë historinë dhebiografinë si edhe marrëdhënien midiskëtyre të dyjave në shoqëri. Kjo është detyradhe premtimi i saj. Të kuptuarit e kësajdetyre dhe të këtij premtimi është ajo vetiqë e dallon një analist klasik të jetës sociale”.

Libri “Me dashuri për Shqipërinë”demonstron pikërisht këtë kuptimmjeshtëror të historisë dhe biografisë dhetë marrëdhënieve midis tyre nga FatosTarifa. Shpesh herë hapur, por në shumicëne rasteve në mënyrë të përsosur, letrat,flalimet publike dhe refleksionet qëpërmblidhen në këtë vëllim na kujtojnë semendimet dhe veprimet individuale nukmund të kuptohen pa marë në konsideratëkontekstet historike në të cilat individëtnjerëzorë mendojnë dhe veprojnë. Libri iDr. Tarifës na kujton gjithashtu sekontekstet historike nuk janë konstruksioneteorike abstrakte apo “forca” tëpashpjegueshme. Ato krijohen përmesveprimeve dhe mendimeve të individëvenjerëzorë që u japin atyre kuptim. Me njëshkallë të lartë sensibiliteti dhe vërtetësiendaj disiplines së tij, Dr. Tarifa bën të qartëse parime të tilla janë njëlloj të aplikueshme,po të përdorim metaforën e Peter Lucasit,

si kur bëhet fjalë për fshatarë ashtu edhepër presidentë, dhe njëlloj të vlefshme sipër ngjarje të zakonshme ashtu edhe përevenimente që bëjnë epokë.

Dr. Tarifa kupton qartë dhe përdor meefektivitet imagjinatën sociologjike në njëmënyrë të tillë që vetëm një sociolog iarësimuar si ai dhe me eksperiencën e tijmund ta bëjë. Por, përtej kësaj, ai epersonifikon imagjinatën sociologjike në njëmënyrë të pazakontë, si rrallëkush tjetër. Ilindur dhe i arësimuar në Shqipëri, ai erdhinë moshë në një kohë kur vendi i tij filloi tëhapej ndaj botës në një mënyrë që s’e kishbërë për dekada me radhë. Ai aplikoi dhefitoi një grant Fulbright në një kohë kurDepartamenti i Sociologjisë nëUniversitetin e Karolinës së Veriut nëChapel Hill (një ndër departamentet më tëmirë të sociologjisë në botë) tregoi interestë priste dhe të bashkëpunonte me njëstudjues nga një vend i pamundur, siç ishtemë 1992 Shqipëria. Dr. Tarifa e laUniversitetin e Karolinës së Veriut përtë hyrë në shërbimin e jashtëm tëShqipërisë në një kohë kur zyrtarë të lartënë vendin e tij, të cilët e njihnin atë dhe iaçmonin vlerat dhe përkushtimin, vendosënta emërojnë atë në fillim ambasador nëHagë dhe më vonë në Uashington.

Përmes një sërë rrethanashjashtëzakonisht refleksive biografia e Dr.Tarifës u ndërlidh me historinë në njëmënyrë të tillë që ai vetë u gjënd në njërol, në të cilin ai ka mundur të instruktojëtë t jerët mbi ndërvarësinë midisbiografisë dhe historisë.

Unë theksova më lart se situatat dhetalentet e Dr. Tarifës janë të rralla dhe tëpazakonshme. Por unë qëllimisht e evitovafjalën “unike” pasi ka edhe individë të tjerë,të cilët janë gjëndur në një pozicion të tillëpër të vëzhguar, komentuar dhe përdorurimagjinatën sociologjike siç ka bërëAmbasadori Tarifa. Kjo, natyrisht, në asnjëmënyrë nuk i pakëson dhe nuk ua ul vlerënarritjeve të tij. Përkundrazi, po të shohësh

�� 113��

disa nga individët që i përkasin këtij grupitë vogël njerëzish, kontributet e Dr. Tarifësspikasin akoma më shumë si tëjashtëzakonshme.

Ky grup i shquar njerëzish përfshinAhmad Husayn (Egjypt, 1902-1984),Zelma Watson George (SHBA, 1903-1994), Laurent-Marie Biffot (Gabon,1925-), Frederic Martel (Francë, 1967-),Alva Myrdal (Suedi, 1902-1986) dhe TerjeRød-Larsen (Norvegji, 1947-). Nëse jenitë njohur me jetën dhe veprën e një apo mëshumë prej këtyre individëve, ju mund tëkeni vënë re paralelet biografike me Dr.Tarifën. Ju mund të keni vënë re gjithashturekordin e tyre të jashtëzakonshëm nëshërbim të kombit të tyre dhe të njerëzimitsi edhe të njëjtën aftësi për t’u bërëpersonalisht pjesë e historive sociale dhe ekohës së tyre. Merrni, për shëmbull, emrinqë përmënda të fundit: Terje Rød-Larsen.Ai është ndoshta më i njohuri në këtë grupnjerëzish si autor i Marrëveshjes së Paqespër Lindjen e Mesme që u arrit në Oslo.

Ashtu si Dr. Tarifa, Rød-Larsen dhetë tjerët, të gjithë kanë qënë apo janësociologë dhe diplomatë. Arritjet e tyreilustrojnë në mënyrë bindëse natyrënplotësuese të të dy këtyre misioneve. Pasi anuk është imagjinata sociologjike gjithashtuedhe një imagjinatë diplomatike? Unë besojse po dhe unë besoj se Fatos Tarifa e kademonstruar këtë në mënyrën më efektivenë librin e tij “Me dashuri për Shqipërinë”.

Politika moderne dhe konceptimifilozofik i saj

Nga Shpëtim GJIKARreth librit “Politika dhe qytetari”Të Gëzim TUSHITTiranë 2006: Botimet “Emal”.

Libri “Politika dhe Qytetari” i autoritGëzim Tushi, është për mua një rast ikënaqshëm që më sjell në mëndje shumë

gjëra, që kanë të bëjnë me marrëdhëniettona, personale, shoqërore, miqësore,intelektuale dhe politike. Që na kanë lidhursë bashku në këto 15 vitet e fundit.

Personalisht mendoj se Gëzim Tushi,është një nga përfaqësuesit publikë tëintelektualëve vlonjatë, i njohur përkontributet e tij jo vetëm politike, por dheprofesionale në qytetin e tij të lindjes.Natyrisht edhe dekada e fundit, në të cilënai nuk ka qënë në Vlorë, nuk ka qënë e“humbur” për të, pasi edhe kjo periudhëka qënë e ngjeshur me veprimtari të dëndurintelektuale, botuese dhe profesionale. Idetëe tij politike dhe sociale tashmë njihen ngakushdo që lexon artikujt e tij në shtypin epërditshëm si dhe botimet e tij të fundit.Në intensitetin e tij të botimit ndihet ishfaqur profili i një njeriu që është qytetari shqetësuar për zhvillimet politiko socialenë vendin e tij. Pavarësisht nga pozicionetqë ka patur apo ka, ai gjithnjë ka qënë aktivdhe ndikues në përpunimin e opinionitpublik, duke shfaqur pa frikë idetë dhemendimet e tij, politike, morale, kulturore,sociale. Idetë e tij, në të gjithë këto fushainteresimesh dhe intervenimesh, janë të bërapublike përmes shtypit, medias dhebotimeve të vecanta.

Libri “Qytetari dhe Politika” që keninë dorë, është tregues i jetës intensivepolitike, intelektuale dhe profesionale tëautorit. Gëzimi e ka patur dhe e ka pasionpolitikën profesioniste. Ai është i njohurpër interesimin dhe kontributin e tij që nëfillim të viteve 90, kur nisën procesetdemokratike, si një nga penat e njohura tëelaborimit të ideve të reja të politikësmoderne. Në një farë mënyre kontributiteorik, ka qënë i lidhur disponimin e tijintelektual dhe professional, por edhe meorientimin e tij botëkuptimor të majtëdemokratik, të zgjedhur që në fillim dhe tëcilit i ka shërbyer teorikisht por dhepraktikisht. Pas librit të parë “Politika,fatalitet i kohës” (1998), ai po i jep lexuesitkëtë libër, që bën fjalë për zhvillimet politike


më të fundit në Shqipëri. Në këtë rast aiështë në pozicionin e studiuesit dhe analistitteorik të politikës së ditës, duke e parë atë nëtë gjithë shfaqiet e saj. Materiali është ishkruar në harkun kohor të dy viteve tëfundit, gjë që flet jo vetëm për intensitetinme të cilin autori punon, por dhe përshqetësimin dhe perceptimin e vecantë metë cilin ai ndjek zhvillimin e politikës. Mjaftontë shikoni tematikën, për t’u bindur përgjërësinë e interpretimeve me të cilat autorie kqyr dhe gjykon politikën. Diapazoni ianalizave, i këndshikimit është shumë igjërë. Libri ka një gamë tematike, duke sjellëpasuri të shumëanëshme teoriko filozofike,këndshikime konkrete me natyrë të pastërpragmatiste. Ai e shikon politikën në tëgjithë këndshikimet e mundëshme, simision, si profesion, si identitet personaltë lidhur me cilësitë dhe kualitetet epolitikanit. Në artikujt e shumtë, të shkruarme kulturë dhe informacion të gjërë,qarkullojnë shumë probleme të politikësteorike dhe aplikative, në të cilat “qarkullon”politika jonë në vitet e fundit.

Në se do ta shikosh me vëmëndjekëndshikimin e autorit, nuk është e vështirëpër të kuptuar tendencën e tij konstante qëtë bëjë trajtesa të kombinuara teorikofilozofike dhe praktike të politikës shqiptare.Në përgjithësi ka një këmbëngulje të qartë tëautorit, për të qënë më shumë si analist jo ipolitikës fare konkrete, por më shumë i ështëkushtuar gjetjes së modelit dhe praktikave mëtë mira të politikës bashkëkohore që duhettë shërbejnë si modele për politikën tonë. Nëse do të shikosh shkrimet me kujdes do tëdallosh këtë orientim të autorit dhe do të vëshre se ka një tentativë të evidentuar të trajtimit tëcështjeve të “politikës së tërthortë”, që e largojnëshpesh nga trajtesat e personalizuara, të cilatgjithashtu nuk mungojnë në librin e tij.

Në gjykimin tim, libri i Gëzim Tushitështë një përpjekje për të qënë i pranishëmnë të gjithë këndshikimet dhe interpretimete politikës bashkëkohore. Herë është shkrimisi “filozofi politike” e herë të tjera analiza

politike, diku politika e perceptuar si mision,e diku tjetër, analiza e politikës së ditës dhepak më tutje personaliteti i politikanit siprofesionist. Në këtë kurbë me diapazon tëgjërë, ka shkrime të bukura dhe mbresëlënëse,në të cilat pasqyrohen njohuritë e të autorit,mënyra elegante e të shkruarit, stili i tij injohur për lexuesin, i vecantë dhe gjuha tipikee tij, në të cilën përzihet fraza e gjatë ealmbikuar e “filozofisë politike”, me fjalën eshkurtër të stilit polemik, vështrimi filozofik,linear i zhvillimit politik me interpretimin ekonteksteve të teorisë politike dhe tëpraktikave të mira të njohura të politikës siveprimtari konkrete.

Në kohën moderne politika është bërënjë veprimtari e demokratizuar. Ajo nuk ështëmë vetëm monopol profesional i politikanit,por dhe cështje e madhe e shoqërisë, sepseme zhvillimin, cilësinë dhe vlerat e politikësështë i lidhur zhvillimi i shoqërisë modernebashkëkohore. Në këtë kontekst interesimetpër politikën kudo janë të larta. Vecanërishtpër vende si Shqipëria, që janë në procesin ekalimit nga periudha “postkomuniste” nëdemokracinë e konsoliduar, lidhja e qytetaritme politikën është shumë e lartë dhe etensionuar. Në këtë vështrim, në libër kaanaliza të gjëra sipas parimeve të “politikëskrahasuese”, në të cilën bëhen ballafaqime tëteorive politike, tendencave, zhvillimeve dhedeformimeve me të cilat shfaqet politikashqiptare në aktualitetin tonë. Në të vërtetëme sa duket autori jo pa qëllim në shumicëne shkrimeve të tij, ka tentuar t’i shmangetinteretimit militant të politikës, shikimit tësaj nga “llogoret” e njohura të saj. Nuk ështëe lehtë që në kushtet tona të shkruash përpolitikën, duke dashur të qëndrosh largpasioneve të natyrshme të saj.

Mirëpo jo pa qëllim Gëzim Tushi në këtëlibër, i ka vënë vetes një synim më selektivdhe teorik, duke dashur që të sjellë një sasinjohurish të teorisë politike modernebashkëkohore, më qëllim që praktika epolitikës sonë kombëtare, të jetë eballafaquar me standartet e politikës

�� 115��

moderne. Ndaj nëpër faqet e libritshpërfaqet një sasi shumë e madhe einformacionit bashkëkohor politik, e teorivedhe autorëve bashkohorë, që kanë kanë lënëgjurmë në modelimin e saj, duke sjellëkontribute të fuqishme në “formatimin” epolitikës së kohës. Autori është një njohës ithellë i autorëve më të shquar dhe i teorivepolitike dhe sociopolitike bashkëkohore. Aindjek me këmbëngulje “diturinë politike tëkohës”, autorët më të shquar që kanë lënëgjurmë të thella me njohuritë dhe prurjet etyre të shumta në teorinë politike, filozofikedhe sociologjike. Janë me dhjetra autorëidetë e të cilëve i ndesh në librin “Qytetaridhe politika”, jo si qëllim në vetvete dhe aspër ekzibicione universaliteti, por si mjetpër të reflektuar jo në mënyrë intuitive, porduke u ballafaquar me performanca tëpolitikës së sukseshme teorike, me idetë eautorëve më të shquar bashkëkohorë, siJurgen Habermas, Karl Poper, RalfDahrendorf, Erhard Epler, SamuelHantington, Josep Ramoneda, etj, vepratpolitike të të cilëve janë kthyer në “manualeaplikative” të politikës moderne.

Unë mendoj se Gëzim Tushi në këtëlibër, e ka parë politikën shqiptare jo vetëmsi “entitet i mbyllur” por dhe si një realitetsocial, si shprehje interesash publike, sirelacion i përgjithësuar i saj me qytetarin.Lidhja e qytetarit me politikën, interferimireciprok midis tyre, është një cështje tjetër ecila në libër është një realitet i vecantë që duhetparë me vëmëndje. Kjo “lidhje bipolare” engushtë e politikës me qytetarin, është njënga risitë e politikës moderne, e cila nëkushtet e një “shoqërie të hapur”, nuk mundtë jetë asnjëherë një veprimtari e mbyllur. Nukmund të demokratizohet politika, në se ajonuk është veprimtari transparente, qytetare elidhur me publikun dhe interesat e tij jetike,në se ajo “kalon anash”, në “periferi” apoakoma më keq, kundër interesave të qytetarit.

Pasioni politik i qytetarit, pjesmarrja etij aktive në procesin e zhvillimit të saj, ështënjë nga treguesit e ndërtimit dhe funksionimit

të shoqërisë demokratike, në të cilënbashkëjetojnë dhe bashkëveprojnë në mënyrëparalele dhe të integruar qytetari, qeveria,ekonomia, politika dhe shoqëria civile. Kjolidhje është sinkron. Secili ka rolin, detyratdhe misionin e tij. Natyrisht, në qëndër tëkësaj “lidhjeje” është padyshim qytetari, i ciliqëndron i lidhur me politikën aktive, vetëmatëherë kur ajo bëhet vërtetë përfaqësuese dheinterpretuese adekuate e interesave të tij. Nëkëtë koncept, në libër ka analiza të gjëra tëkëtij binomi, trinomi, apo lidhjeje polivalentetë qytetarit me politikën.

Autori njihet për sensibilitetin e vecantëqë ka për shoqërinë civile dhe lidhjet e saj tënatyrshme me politikën. Në libër ndihetvazhdimësia e kontributit të tij tashmë të njohur,në trajtimin e problemeve që kanë të bëjnë meqytetarin, politikën dhe shoqërinë civile.

Unë, e njoh mirë disponimin e tij qytetardhe intelektual, i cili është i manifestuar edhenë librin që lexuesi ka në dorë dhe që mesiguri do të jetë një kontribut tjetër i tij idobishëm. Në libër, kushdo ka mundësi tëgjej dicka që i duhet në përputhje mepozicionin e tij social si qytetar, intelektual,si politikan profesionist. Sepse aty ka shumëide, njohuri, informacion, nga i cili askushnuk humbet duke e njohur. Me siguri, që kylibër është për autorin një hap i sigurt nërrugën që ka nisur…

Gjeneologjia e orientalizmit shqiptar

Nga Blerim LATIFI

Rreth librit “Arratisje nga Lindja:Orientalizmi shqiptar nga Naimi teKadareja”Të Enis SULSTAROVËSTiranë, 2006: Botimet Dudaj

Libri i Enis Sulstarovës “Arratisje ngaLindja, Orientalizmi Shqiptarë nga Naimite Kadareja”, i botuar gjatë këtij viti ngashtëpia botuese “Dudaj” e Tiranës, që në


shikim të parë hetohet se nuk i ka punëthiç mirë me paradigmën romantike dheiluministe, e cila ende dominon tërësishtnë kulturën shqiptare. Është një libër krejti veçantë për kontekstin e kësaj kulture, sidhe për debatin politik e intelektual qëzhvillohet brenda këtij konteksti. Ky libërflet me një gjuhë tjetër dhe, hë për hë, ështënjë zë i vetmuar në të folurit e tij. Veçantinëe tij e ndërton origjinaliteti i temës dhemetodologjia që ndjek autori gjatë këtijtrajtimi. Origjinaliteti qëndron në faktin seSulstarova rreket të zbërthej një fenomenshumë interesant, por për të cilin tek ne,shqiptarët, nuk është folur pothuajseasnjëherë. Edhe nëse ka pasur ndonjëtrajtesë, ose diçka tjetër, ato kanë qenëfragmentare, stihike dhe joserioze. Kyfenomen është diskursi orientalist nëkulturën dhe politikën shqiptare, dukefilluar nga pjesa e fundit e shekullit të XIX,kur fillon procesi i ndërtimit të identitetitkombëtarë të shqiptarëve, e deri në ditët esotme. Segmenti tjetër i rëndësishëm iveçantisë së këtij libri është metodologjiaqë ndjek autori në studimin e tij. Edhe këtuautori sjell një risi në fushën e studimevekulturore tek ne, përmes aplikimit tëmetodës gjeneologjike të Michel Foucault,e cila zbërthen raportet shumë kompleksenë mes dijes dhe pushtetit në kontekstin eatyre që në filozofinë e Foucaultpërcaktohen si formacione epistemike.Metoda që ka zgjedhur Sulstarova nëstudimin e tij është plotësisht e qëlluar, sepsedihet se dija orientaliste ështëpazgjidhmërisht e lidhur me fuqinëperëndimore. Por që të mund të kuptohetky studim, ashtu siç edhe duhet, është enevojshme të qartësohet fillimisht raporti itij me izmat e shumtë që sot mbushindebatin filozofik, politik dhe kulturologjiknë rrafshin global. Këta izma të shumtëshpeshherë grupohen brenda një izme tëmadhe, e cila që nga vitet shtatëdhjetë tëshekullit të kaluar nominohet sipostmodernizëm. Flitet për postindustrializëm

e postfordizëm në ekonomi e shoqëri, përposthistoricizëm, poststrukturalizëm epostlogocentrizëm në filozofi, përpostpatriarkalizëm në fushën e studimevegjinore, për postkolonializëm në rrafshin erelacioneve të botës perëndimore me pjesëttjera të botës. Lista e këtyre post-izmave nuksoset me kaq. Ajo është shumë më e gjatë.

Në kontekstin e këtij pluraliteti tëmadh rrymash studimi Arratisje nga Lindjamund të vendoset në kuadrin e atij që sotnë filozofinë perëndimore njihet si diskursipostkolonial, diskurs brenda të cilit zhvillohetkritika radikale e trashëgimisë së sundimitkolonial, trashëgimi që në rrafshin mendormanifestohet në trajtën e eurocentrizmitdhe orientalizmit. Të dy këto fenomene janëkomplementare me njëra tjetrën.Eurocentrizmi e paraqet Evropën,Perëndimin, si qendrën dhe kulmimin ezhvillimit të civilizimit, pikëmbërritjen dhetelosin, apo kuptimin e historisë botërore.Të kujtojmë vetëm Hegelin dhe Marksin,dy figura pa të cilat moderniteti perëndimornuk mund të kuptohet. Filozofia e të dyvepërshkohet nga fillimi deri në fund prejeurocentrizmit. Derisa eurocentrizmi ështëvetëdija për vetën e botës perëndimore, apovetëvetëdija (das Selbstbewusstsein) siç dothoshte Hegeli, orientalizmi ka qenëvetëdija për tjetrin e botës perëndimore,rrëfimi për antipodin e saj, orientin, tëparagjykuar sipas kësaj skeme si jashtëCivilizimit dhe Historisë, me C dhe H tëmadhe. Kjo vetëdije për vetën dhe përtjetrin siç e evidencojnë studimetpostkoloniale në thelbin e saj ka qenë njëkonstrukt ideologjik përmes të cilit sundimikolonial është justifikuar, por edhe ështëstimuluar. Orientalizmi ka ndërtuar njësistem stereotipash dhe paragjykimesh përtjetrin, përmes një vetëdukje iluzore të dijesshkencore, duke e reduktuar tjetrin eperëndimit, pra orientin, në atë që CvetanTodorov i quan “trajta të reduktimit të tjetritnë objekt, kafshë ose demon”, thjeshtë në njëqenie inferiore. Diskursi postkolonial në

�� 117��

filozofinë perëndimore i gjen fillesat e tijnë studimin e famshëm të Edward Said,me titull “Orientalizmi”, i botuar në vitetshtatëdhjetë të shekullit të kaluar, kohë kuratmosfera postkolonialiste po e përshkontemendimin perëndimor, me një fuqi të atillëe cila do të ndikoj që edhe një filozof aq imadh si Michel Foucault të shprehej menota admirimi për Revolucionin Islamik tëAjatollahëve në vitin 1979 në Iran. Studimii Said-it i dha një shtytje edhe më të madhekësaj atmosfere. Ndikimi i tij ishte shumë imadh. Pesha e këtij ndikimi hetohet edhenë studimin e Sulstarovës, i cili i qasetdiskursit orientalist në kulturën shqiptare,për të hulumtuar siç thotë ai “gjeneologjinëe orientalizmit shqiptar”.

Zbërthimin e kësaj gjenealogjie, autorinë studimin e tij e ka struktuar përmesndjekjes së linjës historike, që shtrihet ngaperiudha e Rilindjes Kombëtare Shqiptarenë shekullin e XIX, deri në ditët e sotme.Në kapitullin e parë jepet një analizë enocionit të orientalizmit, siç kuptohet nëdiskursin postkolonial. Kjo analizë është edomosdoshme në mënyrë që të kuptohetdrejtë studimi dhe të shmangenkeqkuptimet teorike, të cilat janë shumë tëmundshme të ndodhin duke patur parasyshkontekstin e kulturës shqiptare, për të cilindiskursi postkolonial është ende diçka ehuaj. Si rezultat i kësaj, rreziku qëorientalizmi, të cilin e ka parasyshSulstarova të merret si ndonjë ideologji evendeve të lindjes, ose të ngatërrohet me“orientalistikën”, është shumë i madh.Prandaj kapitulli i parë është porta e vetmepërmes të cilës mund të hyhet nëpërmbajtjen e studimit.

Në kapitullin pasues “Shfaqja eorientalizmit shqiptar” autori merret meorigjinën e orientalizmit shqiptar, të cilën egjen në përpjekjet kulturore dhe politike tërilindësve për të ndërtuar identitetinkombëtarë shqiptar, në kohën kur procesi iformimit të kombeve e kishte përshkuar tërëkontinentin evropian, pra edhe Ballkanin,

ku veç sa kishte filluar procesi i rënies dhetërheqjes së Perandorisë Osmane, proces qëdo të përmbyllet gjatë viteve të luftëraveballkanike. Në këtë kapitull Sulstarovandalet gjerësisht në analizën e orientalizmitnë veprën e Naim Frashërit, e cili ishte njëndër figurat qendrore të projektit rilindës.Që në këtë kapitull ai arrin të identifikojëbrengën themelore të orientalizmitshqiptar: arratisjen nga lindja të shqiptarëvedhe oksidentalizimin e tyre. Duke ukonsideruar si e pazgjidhur përfundimishtnga rilindja kombëtare, kjo brengë u bë temëqëndrore e diskutimeve intelektuale dhepolitike të cilat e karakterizuan shoqërinëshqiptare pas Luftës së Parë Botërore.

Në kapitullin “Oksidentalizimi iShqipërisë”, jepen karakteristikat bazike tëkëtyre diskutimeve gjatë kësaj kohe, përmesdekonstruimit të teksteve të autorëve tënjohur të viteve njëzet dhe tridhjetë nëShqipëri si Branko Merxhani, Ismet Toto,Krist Maloki, etj. Duke i dekonstruar tekstete tyre Sulstarova nxjerr në shesh bërthamëntërësisht orientaliste të pikëpamjeve të tyrembi identitetin shqiptar. Përmes njëshmangie të përkohshme nga ndjekja e linjëshistorike të zbërthimit të gjeneologjisë sëorientalizmit shqiptarë, në mënyrë që tapërforcojë edhe më shumë paraqitjen e tij,në një kapitull të veçantë autori analizonstereotipat orientaliste duke marrë nëshqyrtim dy që ai i quan personazheorientaliste: Ali Pasha dhe Xheladin Beu.Këtu hetohet tërë pesha e paragjykimevetë orientalizmit për “njeriun e Orientit”, tëcilit i vishen të gjitha antivlerat

Nga argumentet që ofron studimimund të arrihet në përfundimin se elitatpolitike dhe intelektuale shqiptare gjatëprocesit të ndërtimit të identitetit kombëtar,në masë të madhe kanë operuar me këtostruktura opozitare binare të orientalizmit.Skema të tilla binare si “Oksidenti dheOrienti”, “Civilizimi dhe Barbaria”,“Evropa dhe Azia”, siç vëren autori janëkategori të shpikura dhe imanente. Këto


kategori në diskursin orientalist implikojnënjë konceptim të gabuar për kulturat si“njësi të mbyllura, të pandryshueshme, e tëpapërshkueshme nga ndikimet e ndërsjella”.Identiteti krijohet përmes manifestimit tëaftësisë për tu dalluar nga tjetri, dhe tjetripër shqiptarët ka qenë orienti i përfaqësuarnga perandoria osmane dhe religjioni i saj,islamizmi, si dhe “tjetri i brendshëm”, tëcilin e kanë përfaqësuar pjesa islame ekombit shqiptarë. Siç mund të shihet ngaargumentet që ofron studimi i Sullstarovës,veprimtarët arsimues shqiptarë, rilindësitdhe të tjerët që erdhën pas tyre i morënskemat stereotipike të orientalizmitperëndimor dhe i aplikuan te “tjetri” ishqiptarëve. Gjatë këtij aplikimi umanifestua ajo që rëndom e bën çdokonstruksion ideologjik: projektimi i tëgjitha të mirave tek vetja dhe projektimi itë gjitha të këqijave tek tjetri. Përmes njëanalize të thuktë te teksteve klasike tëkulturës shqiptare, duke filluar nga NaimFrashëri, Sulstarova na shpërfaqë brendinëe këtij projektimi. Orientalistët shqiptarë,duke filluar nga Naimi, e deri te Kadarejandërtuan përfytyrimin për kombinshqiptarë të vendosur në hapësirënaksiologjike ndërmjet Perëndimit dheLindjes. Brenda këtij përfytyrimi pozicionii kombit shqiptarë u konstruktua me skemamanikeiste si pozicion ndërmjet të mirës dhese keqes, si dhe përfytyrimi për përkatësinë ekombit shqiptarë në anën e të mirës në këtëpërleshje, përfytyrimi i një kombi qëpandërprerë lufton për tu arratisur nga orientidemoniak, drejt perëndimit. Orientalistëtshqiptarë, siç e evidenton studimi, kohën esundimit osman e përfytyruan përmes mitittë kohës së errët dhe mitit heroik të rezistencëssë vazhdueshme, duke eliminuar faktografinëhistorike, e cila na rrëfen mes tjerash edhepër fenomenin e një bashkëjetese shumë tëgjatë të elitave shqiptare me strukturën epushtetit osman.

Gjatë shtjellimit të teksteve tëorientalistëve shqiptarë, Sulstarova na

zbulon gjëra mjaft interesante që deri metash studimet kulturore dhe politike tek nenuk i kanë hetuar. Këtu do të përmendshembullin e racizmit të Naim Frashërit, icili në një tekst poetik të tij nga shpërfaqetsi një racist tipik, plotësisht në të njëjtat linjame racistët perëndimorë të kohës së tij, tëcilët ishin zërat qendrorë të diskursitorientalist kolonial. Kjo vetëkuptohet pasiqë dihet se racizmi është element qendror iideologjisë orientaliste. Ja dhe teksti racisti Naimit të cilin e analizon Sulstarova(fq.54): Njerëzit në disa farë (raca) / secilandryshe e ka tiparë / far’e bardhë është m’emir’e tyr / si pej së gjithash dhe pej ftyre.

Me këtë Enis Sulstarova hap një fushëtë re të studimeve në kulturën shqiptare, ecila ka të bëjë me hulumtimin e diskursitracist në këtë kulturë. Shqiptarët gjithmonëkanë folur se si kanë qenë viktima tëracizmit por asnjëherë nuk i kanë hetuarpërmasat e racizmit në të menduarit dhekulturën e tyre.

Një analizë shumë të thelluar tëskemave orientaliste Sulstarova e bën edhenë leximin e teksteve të Kadaresë, nëkapitullin e pestë të studimit, ku analizohetorientalizmi shqiptar gjatë periudhës sërealizmit socialist. Autori e zgjedh Kadarenëduke patur parasysh se në këtë periudhëvepra letrare e tij është autoritet dominues,një vepër e cila përshkohet tej e për tej ngaskemat orientaliste të nacional-romantizmitshqiptarë, ku Perandoria osmane ështësinonim i të keqes dhe ferrit për shqiptarët.Përmes leximit kritik të disa teksteve të tijgjatë dhe pas periudhës komuniste,Sulstarova bën që Kadare të na shpërfaqetme të gjitha elementet e një ideologu tipikorientalist, i cili përmes imagjinatës letrare,e ndihmuar nga historiografia nacionaliste,projekton tek Orienti të gjitha të këqijat ekësaj bote. Sulstarova citon një fragmentnga libri “Kohë barbare” të Kadaresë ku kye përkufizon lindjen si “një fatkeqësi, njëmynxyrë”, ndërsa kulturën shqiptare si njëkulturë që në vazhdimësi lufton për t’i prerë

�� 119��

lidhjet me Lindjen. Autori shtjellon edheorientalizmin bashkëkohor shqiptarë(kapitulli VI), për ta përmbyllur librin mepjesën të cilën ai e titullon: “Mjerimi iorientalizmit shqiptar” (kapitulli VII).

Argumentet e bollshme që sjell studimina japin të kuptojmë se mjerimi iorientalizmit shqiptarë është vetë mjerimii kulturës shqiptare, sepse dominimi idiskursit orientalist në këtë kulturë ështëdominimi në të i një dije të rrejshme, njëkonstruksioni ideologjik dhe sistemistereotipash e paragjykimesh. Kjo dije errejshme, ky konstruksion ideologjik ështëaq i fuqishëm në kulturën shqiptare saqë eka arritur efektin final të cilin e aspiron çdoideologji, efekti i të dukurit si e vërtetëpërfundimtare dhe e pandryshueshme.Terry Eagleton shkruan se “një prejfunksioneve të ideologjisë është pikërishtkonceptimi i realitetit social si i natyrshëm,shfaqja e tij si i pafajshëm dhe ipandryshueshëm si natyra”. I tillë duket sotorientalizmi shqiptar, i cili siç argumentohetnë studimin e Sulstarovës, bie ndesh mevetë interesin themelor të shqiptarëve përt’u integruar në Bashkimin Evropian, sepsesiç shkruan ai “orientalizmi bashkëkohorëshqiptarë është problematik, sepse aibazohet mbi koncepte binare, homogjene,thelbësore, transhendentale dhe reduktuese,të cilat nuk janë të përshtatshme për t’ikuptuar dinamikat politike dhe shoqërorenë Shqipëri dhe në botë”. Ky orientalizëmqë operon me fjalorin dhe konceptet e kohëssë imperializmit evropian të shekullit tëXIX, kohë kur dominonin temat edarvinizmit social dhe trajtat e shumta tëracizmit, siç thotë autori, bie ndesh meprojektin e ndërtimit të një shoqëriemoderne, të lirë, të bazuar mbi respektimine të drejtave dhe dinjitetit njerëzor dhe tëhapur ndaj dallimeve kulturore. Përveç kësajorientalizmi bashkëkohor shqiptarë biendesh edhe me tendencat aktuale tëmendimit filozofik perëndimor, ku prejshumë kohësh bëhet përpjekje për

tejkalimin e perceptimeve eurocentriste dhekolonialiste. Këto përpjekje sot janë temaqendrore në filozofi dhe shkencat humane.Relativizmi postmodern dhemultikulturalizmi janë dy shembuj të shquarpër këtë. Studimi i Enis Sulstarovës është njëthirrje që i bëhet kulturës shqiptare për t’uzgjuar nga gjumi dogmatik e ideologjik iorientalizmit, në mënyrë që ti hapet rruganjë mendimi kritik, i cili përbën një përmasëshumë të munguar në kulturën shqiptare.Shqiptarët kanë vuajtur nga logjika epërjashtimit të tjetrit, prandaj nuk ështëracionale që kultura dhe mendimi i tyrepolitik të jetë një manifestim i një logjike tëtillë, sepse logjika e orientalizmit është logjikëe përjashtimit të tjetrit. Libri i Sulstarovësme origjinalitetin tematik dhe metodologjikka hapur një perspektivë shumë interesantenë studimet kulturore dhe politike tek ne.Përfundimisht ai e meriton të quhet njëngjarje shumë e rëndësishme kulturore.

Portreti i një studiuesi99

Prof. Hamit BEQJA, akademikRreth librave “Analiza Sociologjike”,“Sociologjia dhe jeta e përditshme” etj.Të Lekë SOKOLITTiranë, 2006: Botime të Institutit tëSociologjisë

1.Këto ditë, më 1 nëntor 2006, përjetova

një gëzim të veçantë. Kisha përpara 4 libratë botuara nga kolegu dhe miku im,sociologu i njohur, dr. Lekë Sokoli. Libratë freskët të të njëjtit autor. Nuk është pakkur të bien në duar brenda një dite. Nuk kese si të mos emocionohesh.

Ç’janë këta libra? Të gjithë nga fushae sociologjisë.

99 Botuar me titullin “Studiues e botues me vlerëe rendiment të lartë”, në Tirana Observer, datë 11nëntor 2006.


I pari “Sociologjia dhe jeta epërditshme”. Shkrime nga sociologjiapublike. Një tufë asish të botuara këta tetëmuajt e fundit (shkurt – gusht 2006) nëgazetën “Tirana Observer”. Shkrime tëgjinive nga më të ndryshmet. Nga njëopinion, po themi tepër i këndshëm për njëudhëtim turistik në Moskë, te një shkrim injë natyre krejt tjetër. Analitik, kritik, madjeedhe disi direktiv. Për problemet e botimevetë sotme dhe për rrugët e përmirësimit tëtyre. I dyti “Bibliografia e mendimitsociologjik shqiptar” (vitet 1986 - 2006) ehartuar në bashkëautorësi. Edhe këtu Sokolika tërhequr mendimin e kolegëve. Që i janëpërgjigjur shpejt kërkesës së tij. Por ka lënëvend edhe për të tjerë. Që nuk kanë paturmundësi ta bëjnë këtë kaq shpejt dhe që dota bëjnë kur t’u krijohet mundësia. Nuk poflas për librin tjetër të vlefshëm, i cili quhet“Trafikimi, rasti i Shqipërisë”. Temë edhekjo e trajtuar në bashkëautorësi. Nuk pozgjatem, gjithashtu, as me librin e tij tëkatërt. Quhet “Analiza sociologjike”. Katërlibra në një ditë. Dhuratë e çmueshme. Aqmë tepër kur të nderojnë me të.

2.Kush është Lekë Sokoli? Cili është

zhvillimi i këtij njeriu që arrin të të japë nëduar momentalisht tre-katër libra? Si e arrinai këtë? Si paraqitet kjo në rrugën ezhvillimit të tij? Cilët janë gurët kilometrikëtë kësaj rruge? Kësaj pyetjeje mund t’i japëpërgjigje kushdo që sot e njeh veprimtarinëe shumëanshme e shumëvlerëshe të Sokolit.Është ndër sociologët më të shquarshqiptarë. Drejtor i Institutit tësapoformuar të Sociologjisë. Botues irevistës tepër serioze, do të thosha nga mëseriozet, “Politika dhe Shoqëria”.

3.Ndeshemi me një sociologji pjellore në

vëllim, në cilësi dhe në teknika. Pa e rritur,mund të themi, për t’u habitur! Librafondamentale nga historia e sociologjisë.

Për autorë të huaj dhe shqiptarë. Manualetë një bagazhi të lartë teorik, tëharmonizuara me vëzhgime përditësore, tëdala nga një dorë që e njeh shkëlqyeshëmteknikën e paraqitjes të materialitsociologjik. Anketime me mjetet më tëpasura të studimit. Të një niveli krejtbashkëkohor. Pjesëmarrje në diskutimesociologjike publike. Bashkëbisedime përprobleme sociologjike me njerëz tështresave e qarqeve të ndryshme shoqërore.

4.Çfarë spikat në këtë veprimtari? Cilët

janë kriteret themelore që e udhëheqinsociologun? Po shënojmë të parin: Parimine gjithëpërfshirjes të njerëzve në diskutimesociologjike. Së dyti: Parimin e pranimit tëdebatit të lirë, të diskutimeve kupjesëmarrësit mund t’ i shtrojnë çështjetashtu si u duhet atyre.

5.Cilat janë “levat” që e kanë mundësuar

Sokolin të arrijë në këtë nivel veprimtarie?Ato janë shumëvlerëshe dhe shumëkahëshe.Ka në to edhe nga fëmijëria. I rritur nëmjedise të lira ku ka mundur të çmojëkomunikimin pa pengesa dhe synimin përtë bërë gjithçka vetë. I ndërfutur shpejt nëjetë. Edhe në kushte të vështira të periudhëssë monizmit të njohur shqiptar. Tëshoqëruara këto me përpjekje krejtësisht tëreja për kohën. Që i dolën atij nëkapërcyellin e kalimit nga totalitarizmi nëdemokraci. Është për t’u theksuar përfitimii tij nga pjesëmarrja në emigracion e jetajashtë vendit. Në dy drejtime themelore. Përt’u njohur me jetën duke bërë çfardo pune.Në anën tjetër duke përfituar nga mundësitëedhe për t’u marrë me studime. Duke efilluar me botime revistash që jashtë shtetit.

6.Nuk mund të le pa përmendur fillimet

e njohjes time personale me Sokolin. Nëfundin e viteve të regjimit monist kam pasur

�� 121��

rastin të asistoj në mbrojtjen e disertacionittë tij. Madje kam qenë edhe recenzent.Është fjala për një studim të mirëfilltë mbiorganizimin e punës, i cili rezulton edhe silibri i parë sociologjik i botuar prej tij. Pastajbashkëpunimi ynë ka ardhur duke u rritur.Në radhë të parë me iniciativën e vetëSokolit. Nëpërmjet studimeve dhebotimeve të tij mbi drogën. Deri te njëstudim i përbashkët, i botuar – “Divorci,vrojtime e refleksione”. Kuptohet për tavazhduar këtë rrugë intensivebashkëpunimi. Në të cilën kolegu im inderuar ka ardhur duke u rritur çdo ditë.

7.Njeri që kombinon studimin shkencor

dhe ngarkesat e tjera të shumta, me një punëtë frutshme edhe si sipërmarrës privat. Pranë biznes. Mos u çuditni. Mund të jetë diçkapak e rrallë, por unë nuk po zgjatem pasinuk e njoh aq mirë biznesin.

8.Ndoshta është e nevojshme të bëhet

edhe një portret pak intim i pamjeve qëparaqet personaliteti i Sokolit.

Fizikisht - një burrë tepër i mbajtur, ishkathët, në mish të vet, që e ruan dhe di tapërdorë shëndetin.

Në praktikën jetësore njeri igjithanshëm. Nuk harton vetëm libra. Mosu çuditni, bën edhe muratorin, edhezdrukthëtarin, edhe karpentierin.

Për anën intelektuale është e tepërttë flasim, pasi ajo del qartë. Por faktet flasin

vetë. Një nga shqiptarët e paktë, në mos ivetmi, që ka lexuar gati të tërë Frojdin dheqë ka shkruar vërtetë oponime shumë tëvlefshme për të.

Politikisht - njeri i depolitizuar nëkuptimin më të mirë të kësaj fjale. Që ruhettë mos bjerë në njëanshmëri subjektive. Qërespekton mendimin ndryshe. Që i haprrugë paraqitjes së mendimeve ndryshe.

Moralisht - njeri me ambicie tëshëndoshë. Edhe kjo në kuptimin më tëmirë të fjalës. Që synon të nxjerrë veprimtaritë dobishme e jo për të kaluar radhën.

Familjarisht - njeri tepër korrekt dheqë përballon detyrime nga më të mëdhatë.Si bashkëshort, si baba dhe në marrëdhënietë tjera me shokë, miq, bashkëpunëtorë.

Nga tërë kjo paraqitje mund tëmendohet se unë, Hamit Beqja, po bëj njëportret pak idilik të Sokolit. Nuk ka njeripa ndonjë të metë. Do të veçoja atë qëndodh me një njeri që punon shumë. Nukpërjashtohen edhe elementët e nxitimit.Sado që nuk e zbehin në asnjë mënyrëfigurën e tij.

Pas kësaj paraqitje tërësore tëveprimtarisë se Sokolit, ne i dëshirojmëkolegut tonë arritje gjithnjë e më të reja.Dhe kemi besim të plotë se ai do t’ipërmbushë urimet tona. Nuk mund të jetëndryshe.

Në fund po japim një gjykim tërësor.Kemi folur për një njeri që është në kulmine lulëzimit të forcave, të talentit, të punëvetë tij të shumënumërshme.

I uroj të gjitha të mirat !


PAJAZIT NUSHI - The Albanianissue and the views of students (those studyingpolitical sciences and law) regarding it

The multitude of views (political),among those surveyed in different areasinhabited by Albanians regarding the“Albanian issue”, shows greater accordrather than discord between them. Withregard to this, those who are affiliated topolitical parties had more active viewstowards the Albanian issue rather than thosewho are not politically affiliated. Amongthose who are politically affiliated therewere differences regarding certain issues (indirection and intensity). Among thoseaffiliated to right wing parties one couldnotice that they were very well informedon the Albanian issue, whereas among thoseaffiliated to left wing parties greaterimportance is paid to the solution to theAlbanian issue.

These views regarding the Albanianissues are a product of psychodynamicfactors among those surveyed, who havegrown and developed in differentenvironments. The totality of political,economic and social conditions in whichthey have grown and developed has resultedin the creation of dissonant views. Thedifferent levels of dissonance between thosesurveyed can be explained with a lack ofeconomic, social, cultural and spiritual links

between different areas inhabited byAlbanians. The views expressed provide uswith knowledge regarding the nationalsentiment of those surveyed.

Among those surveyed the nationalsentiment is highly developed. Based on theintensity of views regarding the Albanianissue it can be said that the nationalsentiment developed in harmony with longlasting political developments in thecountries in which those surveyed and theirpredecessors lived (different politicalsystems and ideologies). As a consequenceof this we have different views, which aregenerally balanced between the energy ofthis sentiment, different factors (local) andcontemporary political developments.

KRISTO FRASHËRI - NationalIdentity, religion and civilization

The academic debate between I.Kadare and R. Qose regarding the Albanianidentity was essentially productive. Theirpolemic views invited intellectuals tocontribute ideas regarding the connectionor lack thereof between the Albaniannational identity and the European culturalidentity. The debate turned out to be acurrently relevant subject, especially inreference to Albania’s signing of the firstserious agreement with the European

ABSTRACTS IN ENGLISH

Studime Sociale 2007, 1 (1): 123-127

�� 124 Abstracts in english - përmbledhe në anglisht

Union and Kosovo’s path toward therecognition of independence. However, thedebate over the Albanian identity as it wasportrayed by the media, became discursiveand prolix, at times even dreary. Perhaps,this is due to the fact that both of theseacademics, renowned Albanian culturalpersonalities, have not debated in their ownfields of expertise. The subject of Albanianidentity does not fall under literature;therefore, it cannot be subject to literarycriticism. This subject falls under thedomain of individual disiplines, respectively- history, sociology, philosophy, ethnology,anthropology, and linguistics. Accordingly,the underlying merits or features of theAlbanian national identity, which isessentially cultural, differ from those ofother nations with respect to language,historical heritage, popular culture, socialmentality, common law, way of life, politicalaspirations as well as religious factors withinsome specific historical contexts. However,the debate appears to have emerged fromscientific research. The debate is partiallylinked to the inaccurate perception of theabstract concept of identity in regards toAlbanian popular history specifically, andto the broader European history in general.One cannot expect to fully exhaust the issueof identity though this cursory analysis;however, this paper is projected to enlightenits readers as much as possible.

ALFRED UÇI - The aesthetic universeof Antiquity and the crisis of aesthetic ideals

We live in a time when our faith in

many ideological truths, which not long agowere considered as axiomatic, has beenupset. This disbelief has deepened to thepoint that one would question anyhypothetical possibility of accepting asystem of accurate knowledge and truth inthe field of aesthetics, even though this is adiscipline of erudition with an ancient

history. But could one affirm one’s faithtowards a new and acceptable choice? If yes,one should firstly be founded on exacttheoretical and methodological principlesof study of the aesthetic phenomena.Secondly, one should turn their attentionto the history of the ideas and doctrines ofaesthetics, since the ancient times, reachingour present day, as we have tried to do inthe first volume of our work, “The AestheticUniverse of Antiquity”. This shift in researchis not a departure, or a flight from the acuteproblems of contemporary aesthetics. Onthe contrary, the present confrontation withthe history of aesthetics seems like the taskon hand, because without history there canbe no theory and vice-versa…Umberto Ecowas right when he said that we refer to pastcivilizations and their cultural experiencesnot because they were higher then any othercivilization, but because, inside of them, wecan find Adrianne’s thread so as to answersome of the issues that concern us today.

ENIS SULSTAROVA - The Enemiesof Albanians: In Search of the Foundation ofPolitics

Despite the rhetoric, the considerationof the Albanian nation question is missingfrom the discourses of Albanian politicalelites. However, this article argues that theAlbanian elites cannot escape the logic ofnationalism, because of its situational andrelational characteristics. From theperspective of Carl Schmitt’s definition ofthe political as the distinction betweenfriends and enemies, the author analysis theemergence of the Albanian nation andnationalism during the time of the Leagueof Prizren in the late 19th century, largely asa response to the then existential situationof Albanians. During the 20th century theflames of Albanian nationalism were notextinguished, because of the open nationalquestion, which presently lies beneath the

�� 125��

unresolved status of Kosovo, the fragileconstitutions arrangements of OhridFramework Agreement in Macedonia, orthe surfacing of the Çamëria issue atbilateral relations between Greece andAlbania. Therefore when the Albanianpolitical elites in the Balkan states announcethe end of Albanian nationalism, they do itin vain and at the expense of the delay theaddressing of national and social grievancesof their constituents. The dispersion of theAlbanians in several Balkan states, and thelatter’s animosity towards them, makesAlbanian nationalism a salient domestic andregional issue, which should be dealtproperly by the Albanian politics.

TONIN ÇOBANI - The rejected Albanian

There have been manymisunderstandings regarding the wordsused to call Shqipetaret and Shqiperia,which are, respectively, Albanians andAlbania. Scientists have both intentionallyand unintentionally created a gap betweenthe Illyrian-Shqipetare and their land in theBalkans, by producing artificial linguisticmodels for the words, by which Albania ofPtolemy (2nd century) was replaced in the19th century by Shqiperi by its owninhabitants. Foreigners continue callingShqiperia Albania to this day. However, thewords “Shqiperi” and “Shqipetar” werederived from the word for eagle(Shqiponje), which was an ancient symbolof Epirus’ Pellazgs, the predecessors ofIllyrians, Arbers, and today’s Albanians. Forthe Pellazgs, the eagle was the symbol ofDodonis’ Zeus and Pellazg-Illyrians heroes;homonym of Pirro of Epirus, emblem ofthe Arber state, and, in continuation of thissymbolism, manifests itself in its two-headed form in the flag of Scanderbeg.Important Albanian renaissance figureschose this symbol for Shqiperia presicelyfor these historical values.

VALON MURATI – The challenge ofNational Identity

National identity is the culmination ofthe political and cultural homogenizationand economic development of a certaingroup of people. Nations that have reachedsooner this stage of development hadmoved forward faster and more confidentlyin the course of human history.Undoubtedly in our modern worldindividuals are under various influences ofglobalization, which is attacking nationalidentity with various transnational,subnational and religious identities. In spiteof this new situation it is widely acceptedin the socials sciences so far the existenceof national identity.

There is no doubt that Albanians havebeen delayed in many historical processes.They have been delayed even in the processof the foundation of the strong nationalidentity. However, in spite of this delay,national identity was created and it achievedto preserve the very existence of Albaniansethnicum in Balkan. This identity wasshaped mainly in 19th and the beginningof 20 century in the course of the AlbanianNational Renaissance strengthened alsoduring many liberation wars that Albaniansfought in their way to create national stateand afterwards to preserve it. In the processof the creation of the independent Albanianstate 1912/13 half of Albanian lands wereoccupied by its neighbors and as a resulthalf of its population remained out of newindependent state.

Even though repression was very highnational identity of Albanians occupied bythe Kingdom of Serbia (latter on Kingdomof Serbs-Croats and Slovenes and Tito’sYugoslavia) never vanquished. Furthermoreit was the main ground that influenced,fostered and kept alive this very longresistance of occupation and suppression ofbasic national and human rights. Duringthis long period of occupation Serbian and


Yugoslavian regime tried to work inweakening Albanian national identitystressing that Albanians (‘Albanci’) livingin Republic of Albania and ‘Shiftari’(Serbian derogatory word for Albanians)living in Yugoslavia are different ethnicgroups. However the Belgrade regimesfailed to create conditions which wouldbring to the situation in which Albanianswould have been divided into two nations.

In the new created circumstances inKosova, after the internationaladministration was established in 1999following the war in Kosova, there arevoices that new nation was already createdduring the resistance against Milosevicregime. Their main argument is thatpolitical claim for independence of Kosovaand not for the unification with Albaniahas laid down basis for this new nationalidentity. In our work we will explain whythis separate identity was not created uptill now and why it is not worth to becreated in the future as well from differentpoint of view (economic, political, culturaletc.). The recent resurgence of the religionin the world is not having any seriousimpact in the Albanian national identitywhich encompasses three different religion.We will also compare our situation with thesituation of other nations that led to thecreation of different nations from one ethnicgroup (Austrians and Germans, Rumaniansand Moldavians) explaining why thesesituations differ from one in which isAlbanian nation now days.

LEKË SOKOLI & ILIR GËDESHI– A sociological survey about trafficking ofAlbanian women and adolescents

The object of this article is theperception of Albanians on the problem oftrafficking of the Albanian women andadolescences. As a starting point of thissurvey, on the measuring of the percentage

of women and adolescents who feelvulnerable to trafficking, is the assumptionthat the perception of this phenomenon isinfluenced, first of all, by personal storiesassociated directly to trafficking. Accordingto the received responses results that 15.1percent of the national sample have felt, atleast once, in danger of being involved intrafficked, in one of the types ofrecruitment. On the perception oftrafficking is influential the fact of whetherthe participants have any trafficked memberof the family, acquintanance or relative.From the research resulted that the majorityof the surveyed (57.4 percent) know at leastone trafficked person and give data overthe type of trafficking, age, level ofeducation, employment etc., of thesevictims of trafficking. Furthermore 43percent of the national sample gives aresponse that they do know returnedtrafficked individuals. Beside, as ameasure of the perception on traffickingthis has made possible the analysis of therelation trafficked individual-family-community, after return and thepossibility of the recycling in traffickingof the same individuals.

Around ½ of the surveyed (47.6percent) percept women and adolescentstrafficking in Albania as a “high concern”,over 1/3 of them as a “low concern” (34.8),but only 8.3 percent give the response “noconcern”. This study shows anyhow, thattrafficking in Albania continues to be aconcern. It is percepted as one of the fiveessential problems of the present Albaniansociety. Nonetheless their evaluations fortrafficking are different and often they varybetween the extremes. At any rate, fromthe social researchers and Albanian publicopinion, it is accepted the fact thattrafficking of women and adolescents isamong the most painful and tragicoccurrences of the Albanian post-communist transition. For thisphenomenon it is written and spoken every

�� 127��

day. Especially the media continues to workat full capacity. But the analysis and thecomments are supported by many isolatedindividual stories, moving testimonies bythe victims of trafficking, testimonies of abarbaric world, a life from which only deathcould give a way out. Upon everything,what can we do, how can we face theproblem under the conditions when, as itis asserted, the trafficants of sex are well-organized, have created authentic networksof the mafia type, able to corruptprosecutors, judges, police, politiciansetc, in a time when trafficant could beanyone: a boy or a girl, an acquaintance,police judge, a spouse, up to a father ormother (!). These represent the essenceof this article/survey, regarding thephenomenon of the trafficking of womenand adolescents in Albania.

ITENA HOXHALLARI – The Familyof Roma Community and its functioning inAlbania

The object of this study (which coversareas with a high concentration of thiscommunity in Tirana and Levan in Fier)was the Roma family and its functioning,which was based on the data collectedthrough a deep literature review, 40interviews, close observation and 2 focusgroups. Roma in Albania are officiallyconsidered as a cultural minority. Romafamily has resisted as an institution, but theactual family is facing huge difficulties incarrying out all its duties. This is mainlyconnected with: The young age of marriage(since 12 years old), which is accompaniedby lack of maturity, registration andsustainability as well as presence of domesticviolence. Also, lack of knowledge on familyplanning as well as reproductive health

results in a large number of children andaborts. The poverty, bad housing and badliving conditions. Around 68 per cent ofthe families interviewed stated that theylived in 1 or 2 rooms, while 64 per cent ofthem lived in only one room and, in twocases, there were two couples living withtheir children in the same room. Whereas60 per cent of the families had no bed forevery person. Low level of education and ahigh rate of unemployment (in some placesgoing from 90 to 100 per cent) are twodominating elements in those families thatare causes and effects of poverty. 30 per centof the interviewees were illiterate and mostof the literate ones had only a partialprimary education. High education amongthe interviewees was 0 per cent, while atnational level it gets to only 0.3 per centamong Roma. Also more than 60 per centof the children of these families did notattend school because of poverty and theinvolvement in different kinds of work,migration, gender related mentality,discrimination, difficulties in Albanianlanguage and so on. “Culture of Poverty”with its “values” like: pessimism, passivity,feeling of inferiority, and the desire for shortterm enjoyments characterizes most ofRoma families, which takes us into theconclusion that Roma families are in themargins of the Albanian society. However,based on a number of new initiatives ofdifferent NGOs as well as National andInternational factors, including theNational Strategy for the Romacommunity, in the promotion of Rights ofminorities, there is hope for improvement.However, success needs also an activeinvolvement of representatives from thosecommunities in their own developmentprocess. They need to understand and fighttheir culture of poverty.


PAJAZIT NUSHI ka lindur më 1933 dheka kryer studimet për psikologjieksperimentale, në Universitetin eBeogradit. Është psikolog, profesoruniversiteti, redaktor enciklopedie, anëtarkorespondent i Akademisë së Shkencavedhe Arteve të Kosovës, nga viti 2000. Përveprimtarinë e tij në fushën e shkencavesociale, sidomos në atë të psikologjisë,mban titujt shkencorë “Profesor” dhe“Doktor”. Është marrë që heret mehulumtime empirike. Fusha të ngushta tëinteresave të tij shkencore janë inteligjencadhe zhvillimi i saj, tiparet etnopsikologjiketë shqiptarëve etj. Kryesisht në këto fushaka botuar dhjetra studime monografike,tekste shkollore e universitare, artikujshkencorë etj. Nga studimet monografiketë botuar prej tij përmendim: “Bazatpsikologjike të kultrurës së të folurit tënxënësve”, “Fjalori i psikologjisë”, “Sistemi igrafisë së tingujve të shqipes ...”, “Orientimiprofesional dhe individaliteti psikofiziologjik izgjedhësit të profesionit”, “Inteligjenca dhemasa e zhvillimit të saj ndër shqiptarët e moshësmadhore”, Psikologjia e përgjithshmë” (në dyvëllime) etj. Është ndër pedagogët veteranëtë disiplinës së psikologjisë në Fakultetin eFilozofisë të Universitetit të Prishtinës.Libri kryesor i tij është Psikologjia epërgjithshme – kaptina të zgjedhura, botuarnë vitin 1995, si tekst bazë i studimit nënivel universitar të shkencës së psikologjisë,

si dhe varianti i ripunuar e i plotësuar i këtijbotimi, libri voluminoz me rreth 700 faqe,Psikologja e përgjithshme (Shtëpia Botuese eLibrit Shkollor Prishtinë, 2002). Rezultatete hulumtimeve të tij i ka paraqitur në mbi120 kumtesa dhe studime. Është,gjithashtu, edhe një veprimtar shoqëror epërfaqësues i shoqërisë civile kosovare, ishquar sidomos në fushën e të drejtave tënjeriut. Është ndër themeluesit e Këshillitpër Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive tëNjeriut në Kosovë dhe kryetari aktuali i tij.

KRISTO FRASHËRI u lind në Stamboll,më 4 dhjetor 1920 dhe është riatdhesuarmë 1927. Ai ka jetuar e krijuar në klimën ekatër regjimeve politike: në kohën emonarkisë; të Luftës së Dytë Botërore; nëregjimin komunist dhe në demokracinëpaskomuniste. Ai është diplomuar përhistori, ka qenë anëtar i Institutit tëShkencave, pedagog në Fakultetin eHistorisë dhe punonjës shkencor nëInstitutin e Historisë. Ai është Doktor ishkencave dhe, nga viti 1991, mban titullinProfesor. Në maj të vitit 2003 ai u zgjodhanëtar i Akademisë së Shkencave dhe, përnjë farë kohe, ka qenë edhe nënkryetar isaj. Veprimtaria krijuese e prof. KristoFrashërit është shumë e gjerë. Ajo përfshinShkrime të rinisë ose të Paraluftës (1933-38), shkrime të Luftës së Dytë Botërore dheato të Pasluftës. Në këto të fundit përfshihen

TË DHËNA PËR AUTORËT

Studime Sociale 2007, 1 (1): 129-132

�� 130 Të dhëna për autorët

qindra monografi, tekste shkollore,kumtesa, referate, artikuj shkencorë ekritikë, albume, teza, prospekte etj., etj.,të botuar në shqip e në gjuhë të tjera. Aika botuar Krediti bankar (bashkautor,1952), Sami Frashëri, jeta, pikëpamjet,veprat (1954 & 1955), Historia eShqipërisë për shkollat e mesme(bashkautor, 1954, 1963, 1973, 1978,1982, 1986), Historia e Shqipërisë, Vëll.I, bashkautor, botuar në Tiranë (1959)dhe Prishtinë (1964), Gjergj Kastrioti –Skënderbeu (botuar në frëngjisht,anglisht, rusisht, esperanto, 1962),Rilindja Kombëtare Shqiptare (1962),Historia e Shqipërisë (botuar në frëngjisht,anglisht, rusisht e në gjuhën kineze,1964), Historia e Shqipërisë, Vëll. II(bashkautor, botuar në Tiranë më 1965dhe Prishtinë më 1979), Historia eShqipërisë, nga origjina deri sot(bashkautor, botuar në frëngjisht,anglisht, greqisht, 1974), Mbi gjurmët eqyteteve peneste (1975), Mbi Kanunin eSkënderbeut (1977, 1989), VëllëzëritFrashëri (album, 1978), Mbi ciklin ekreshnikëve (1984), Abdyl Frashëri (shqip,1984; frëngjisht, 1990), Historia eShqipërisë, Vëll. III (bashkautor, 1984),Tirana në thellësinë e shekujve (1989),Kush ishte Faik Konica? (1991), Diasporamesjetare shqiptare (1991), Tolerance dheintolerance fetare në Shqipëri (shqip,frëngjisht, gjermanisht, 1994), Fillimet ekrishterimit në viset shqiptare (shqip efrëngjisht, 2000) etj., etj. Veprat mëvoluminoze të tij janë Lidhja e Prizrenit,1978-1881 (1997), me 510 faqe dhemonografia Skënderbeu - jeta dhe vepra,(Toena, 2003), me 500 faqe. NgaAkademia e Shkencave dhe Lidhja eHistorianëve të Shqipërisë, atij i ështëkushtuar libri Kristo Fashëri - jeta dhe vepra,me rastin e 80-vjetorit të lindjes (Toena:2000). Botimet më të fundit të tij janëHistoria e lëvizjes së majtë në Shqipëri(Akademia e Shkencave, 2006) si dhe libri

historiko-sociologjik Identiteti kombëtarshqiptar dhe çështje të tjera (Edisud, 2006).Prof. Kristo Frashëri është anëtar nderi iInstitutit të Sociologjisë.

ALFRED UÇI ka kryer studimet e lartanë fakultetin e Filozofisë të Universitetit“Llomonosov” të Moskës, në vitet 1949-1954. Më pas ka punuar si pedagog nëInstitutin e Lartë Ekonomik të Tiranës.Që me krijimin e Universitetit të Tiranësai ka qenë pedagog i estetikës dhe ifilozofisë në fakultete të ndryshme të tij.Në vitin 1970 iu dha titulli profesor. Kaqenë, gjithashtu, drejtor i Institutit tëKulturës Popullore, pranë Akademisë sëShkencave (vitet 1979-1987) dhe kryetari Komitetit të Kulturës dhe Arteve (1987-1990). Ka marrë pjesë në kongrese,konferenca e simpoziume shkencorendërkombëtare në Sofje, Athinë, Ankara,Beograd, Prishtinë, Vjenë, Itali, Suedi,Francë etj. Ka shkruar një numër të madhartikujsh, referatesh e kumtesash metematikë nga fusha e f i lozofisë,sociologjisë, estetikës, etnografisë,folkloristikës, kritikës letrare etj. Ndërlibrat që ai ka shkruar dhe botuarpërmendim: Estetika, jeta, arti (1970),Probleme të estetikës (1976), Labirintet emodernizmit (1978), Probleme të estetikës(1980), Mitologjia, folklori, letërsia (1982),Çështje teorike të estetikës dhe të kulturës(1986), Estetika – Vëllimi I, II, III (vitet1987-1988), Shekspiri në botën shqipare(1996), Dostojevski në kohën tonë (1997),Ferrparajsa Danteske (1998), Prometeu dheHamleti (botuar në greqisht, në Athinë, më1998), Grotesku kadarean (1999), Estetikae groteskut – Teoria dhe historia (2001),Estetika në folklor dhe në letërsinë shqipe(2001), Paradigma të ndërgjegjes shoqërore -estetikë filozofike e politike (2001) etj. Prof.Alfred Uçi është anëtar i Akademisë sëShkencave. Ai është, gjithashtu, anëtar iInstitutit të Sociologjisë nga themelimi sidhe anëtar i Bordit Akademik të tij.

�� 131��

ENIS SULSTAROVA ka lindur në Tiranënë vitin 1978. Ka kryer studimetuniversitare në degën e sociologjisë, pranëMiddle East Technical University nëAnkara. Në të njëjtin universitet ka kryeredhe studimet pasuniversitare, në degën eshkencave politike dhe të administrimitpublik. Aktualisht punon pranë Institutitpër Demokraci dhe Ndërmjetësim në Tiranë,si kordinator i projekteve rajonale. Ai ështëautor i disa artikujve studimorë të botuarnë organe të ndryshme, brenda dhe jashtëShqipërisë, si dhe i librave Ligjëriminacionalist në Shqipëri (Afërdita, 2003) eArratisje nga Lindja: Orientalizmi shqiptarnga Naimi te Kadareja (Botimet Dudaj,2006). Është pedagog i sociologjisë dhe ishkencave politike pranë UniversitetitEuropian të Tiranës, anëtar i Institutit tëSociologjisë nga themelimi si dhe anëtar iBordit Akademik të tij.

TONIN ÇOBANI ka lindur në Shkodër,ku ka kryer edhe shkollën e mesme. Ai kakryer studimet e larta, universitare dhepasuniversitare, pranë fakultetit Histori-Filologji, të Universitetit të Tiranës. Kapunuar si mësues në shkollën e mesme tëpërgjithshmë Lezhë dhe, në këtë rreth, kaqenë edhe drejtor i Drejtorisë Kulturore dheshef i kulturës. Ka qenë, gjithashtu,pedagog në Universitetin “Luigj Gurakuqi”të Shkodrës, Kryetar i Këshillit të Etikëspranë KKRT-së, si dhe gazetar i rubrikavesociale e kulturore në organe të ndryshme.Aktualisht është zëvendëskryeredaktor igazetës “Koha Jonë” dhe drejtues i shtëpisëbotuese “Lisitan”. Ka botuar mjaft artikujstudimorë, si dhe disa libra e monografime problematikë socio-kulturore e përfigura të shquara të kulturës e shkencëskombëtare. Për krijimtarinë e tij ështëvlerësuar me çmime të ndryshme, si dheme medaljen “Naim Frashëri”. Ndër librate tij përmendim: Kërkime letrare (1988),Miti dhe antimiti fishtjan (1999), Paralelekulturore (2001), Princi i përfolur Lekë

Dukagjini (2003), Variacione me fjalënkomb (2004), Frang Bardhi dhe relacionete tij (2006) si dhe Fishtologji (2006).Libri i tij i fundit është Pjetër Zarishtidhe krijimi i rruzullimit (Botimet Toena,2007). Është ndër anëtarët themelues tëInstitutit të Sociologjisë dhe anëtar iBordit Akademik të tij.

VALON MURATI është i lindur nëPrishtinë në vitin 1975, ku ka kryer edheshkollën e mesme. Në vitin 2002 ështëdiplomuar në Fakultetin Ekonomik tëUniversitetit të Prishtinës, ndërsa në vitin2004 përfundoi studimet pasuniversitare në“European Regional Master Programe inDemocracy and Human Rights” nëUniversitetin e Sarajevës dhe të Bolonjës.Prej vitit 1995 ka botuar në revista dhegazeta të Prishtinës, Tiranës e Shkupit. Qënga viti 1993 ka qenë aktiv në jetën politikenë Kosovë, si anëtar i Lëvizjes Kombëtarepër Çlirimin e Kosovës dhe, në këtë kuadër,ka qenë i ngarkuar me një sërë përgjegjësishdhe detyrash. Aktualisht është drejtor iQendrës për të Drejta të Njeriut tëUniversitetit të Prishtinës. Së fundmi kabotuar punimin “The Role of CivilSociety in Good Governance in Kosova”(Roli i shoqërisë civile në qeverisjen emirë në Kosovë), në Woflgang Benedek(ed.) Civil Society and Good Governancein Societies in Tranistion, Belgrade andVienna (2006, fq.77-114). Ka marrë pjesësi pjesëmarrës dhe ligjërues në shumë kursedhe seminare të mbajtura në Kosovë dhejashtë saj. Është anëtar korespondent iInstitutit të Sociologjisë.

LEKË SOKOLI ka kryer studimet e lartanë Fakultetin e Inxhinierisë, dega mekanikedhe, më pas, si fakultet i dytë, në atë tëShkencave Politike e Juridike, dega filozofi,pranë Universitetit të Tiranës. Prej më se20 vjetësh ai është marrë me studime,botime e mësimëdhënie në fushën esociologjisë. Në vitin 1991 fitoi gradën

�� 132 Të dhëna për autorët

doktor i shkencave sociologjike. Ka qenëbashkëpunëtor shkencor i Sektorit të Filozofisëtë Universitetit të Tiranës (1986-1990), një ndërbashkëthemeluesit e Shoqatës SociologjikeShqiptare (dhjetor 1990), si dhe nëndrejtor iQendrës së Re të Studimeve Sociologjike (1993-1999), etj. Është autor i mjaft studimeve eartikujve shkencorë të botuar në Shqipëri e nëvende të tjera. Është bashkëthemelues dhebashkëbotues i revistës ndërkombëtareSociological Analysis (SA), botuar në Karolinën eVeriut, SHBA (1998-1999). Nga veprimtariastudimore e botuese e tij veçojmë librat:Sociologjia (1997), Droga - historia, përkufizime,klasifikimi, efektet, terapia (1999), Themeluesit esociologjisë (2000); Droga-ribotim i përshtatur përnivelin shkollor (2000), Divorci – vrojtime erefleksione, bashkautor me prof Hamit Beqja,akademik (2001), Demokracia dhe problemetsociale, Studime sociologjike, I (2002), Interesatdhe harmonizimi i tyre, Sociologji e punës, I(2003), Prostitucioni si profesion, vështrimsociologjik (2006); Sociologjia dhe jeta epërditshme, Sociologji publike, I (2006);Trafikimi, rasti i Shqipërisë, bashkautor me dr.Ilir Gëdeshi (2006); Analiza sociologjike (2006);Mendimi sociologjik shqiptar, 1986-2006, bibliografi(bashkautor me dr. Fatos Tarifa). Ka qenë drejtorezekutiv i Institutit të Studimeve Politike e Sociale(ISPS) dhe i revistës Politika & Shoqëria (vitet1999-2006). Është drejtues kërkimesh (parttime) pranë Qendrës së Studimeve Ekonomikee Sociale (QSES). Ai është drejtor themelues iInstitutit të Sociologjisë.

ILIR GËDESHI ka kryer studimet e larta nëFakultetin e Ekonomisë të Universitetit tëTiranës, në vitin 1982. Është doktor i shkencaveekonomike. Ka kryer tre specializimepasuniversitare në Francë (Grenobël e Paris).Ka qenë lektor (vitet 1983-1993) dhe drejtor iDepartamentit të Ekonomisë (vitet 1992-1993), në Fakultetin e Ekonomisë tëUniversitetit të Tiranës si dhe, për gjashtë muaj(viti 1994), lektor në Universitetin “PierreMendes France”, në Grenobël. Ka marrë pjesënë rreth 70 projekte kërkimore-shkencore dhe

është autor ose bashkautor i reth 50 artikujve ebotimeve shkencore, të publikuara në Shqipërie në vende të tjera, si në Bullgari, Greqi, Francë,Angli etj. Ndër librat e tij veçojmë Emigrimi ielitës intelektuale nga Shqipëria gjatë periudhës sëtranzicionit, bashkautor me Hekuran Mara,Rolanda Dhimitri & Ksenofon Krisafi (1999),Poverty in Albania. A Qualitative Assessment,Washington, D.C.: The World Bank,bashkautor me Hermine De Soto, PeterGordon, & Zamira Sinoimeri (2002), Romaand Egyptians in Albania: From social exclusion tosocial inclusion. Washington D.C: The WorldBank, bashkautor me Hermine De SotoHermine dhe Sabine Beddies (2005),Competing for remittances, bashkautor me N. DeZwager, Englantina Germenji & Ch. Nikas(2005) dhe Trafikimi, rasti i Shqipërisë,bashkautor me dr. Lekë Sokoli (2006).Aktualisht është anëtar i disa institucioneveshkencore evropiane (EADI, EACES etj.) dhedrejtor i Qendrës së Studimeve Ekonomike eSociale, Tiranë. Është anëtar i Institutit tëSociologjisë, nga themelimi i tij.

ITENA HOXHALLARI ka lindur në Fier,në vitin 1981. Ka kryer studimet e larta pranëFakultetit të Shkencave Sociale, të Universitetittë Tiranës, në degën filozofi-sociologji, gjatëviteve 2002-2006. Ka marrë pjesë në grupediskutimesh mbi të drejtat e njeriut (2005) dhembi politikat e Bashkimit Evropian (2004). Nëshkurt-mars 2004 ka marrë pjesë në “Winterschool” të organizuar nga Fondacioni Soros mbishkrimin akademik dhe të menduarit kritik. Nëkohë të ndryshme ka punuar pranë OJF-ve apofondacioneve të ndryshme, si Fondacioni“Zgjidhja e Konflikteve dheMosmarrëveshjeve”, organizatënndërkombëtare “Plan Albania” etj. Ajo ështëpërfshirë në projekte të ndryshme, si ai mbivlerësimin e marrëdhënieve ndërfetare nëShqipëri (ZKF & World Learning, 2004),për ndihmën ndaj fëmijëve të familjeve tëvarfëra (Plan Albania, 2005) etj. Është ndëranëtaret më aktive të Institutit tëSociologjisë.

Krijohet Instituti i Sociologjisë

Më 21 nëntor 2006, me iniciativën e studiuesve të Institutit të Studimeve Politike eSociale (ISPS) dhe të organit shkencor të tij, revistës “Politika & Shoqëria”, në “TiranaIntsrnational Hotel”, u mblodh Asambleja e Parë e Institutit të Sociologjisë. Kjo datëshënon themelimin këtij instituti. Anëtarët themelues të tij janë:

Hamit Beqja (akademik); Alfred Uçi (akademik); Servet Pëllumbi; Lekë Sokoli; IlirGëdeshi; Sejdin Cekani; Ismet Elezi; Zamira Sinoimeri; Olta Xhaçka; Tonin Çobani; EnisSulstarova; Enkeleda Stefani; Sotiraq Hroni; Bonina Graceni; Erjona Këruti; Ervisa Jusufaj;Manuela Xhuti; Pranvera Goxhaj; Kledia Boni; Drini Demolli; Eva Dafa; Endri Lohja;Silvana Haxhiaj; Jashar Demiri; Gezim Tushi; Skëndër Demaliaj; Edison Zylalaj; EglantinaGjermeni; Milva Ekonomi; Vadiola Muça; Denis Behluli; Elda Dakli; Estela Mano; BlendiÇeka; Nora Malaj; Fatos Tarifa, Sabri Kiçmari, Mirela Bogdani, Klejda Mulaj, Rando Devole,Enkeleda Tahiraj, Marina Dalla, Roland Sejko, Judith Blau (Anëtare Nderi), Jay Weinstein(Anëtar Nderi), Barbara Heyns (Anëtare Nderi) dhe Liqun Cao (Anëtar Nderi).

Asambleja e parë e Institutit të Sociologjisë miratoi statutin, aktin e themelimit etj.,si dhe zgjodhi (me votim të fshehtë) Bordin Akademik, si organi më i lartë shkencor i tij,prej shtatë vetësh:

Servet Pëllumbi (kryetar), Nora Malaj (zëvendëskryetare), Alfred Uçi, Enis Sulstarova,Tonin Çobani, Gëzim Tushi dhe Silvana Haxhiaj.

JETA SHKENCORE & VEPRIMTARIA E

INSTITUTIT TË SOCIOLOGJISË

Studime Sociale 2007, 1 (1): 133-140

Në këtë rubrikë do të pasqyrohen aktivitetet shkencore (konferenca, simpoziume,promovime etj.) të Institutit të Sociologjisë; aktivitete shkencore të zhvilluara, në Shqipëriapo jashtë saj, në të cilat kanë marrë pjesë përfaqësues të Institutit te Sociologjise apoanëtarë të tij, individualisht; njoftim për botime shkencore të Institutit të Sociologjisë;njoftime për botime nga botues të tjerë, në të cilat anëtarët e Institutit të Sociologjisëjanë autorë apo bashkaurorë; veprimtari e zhvillime të tjera të cilat vlerësohen si ngjarjeshkencore, si dhe veprimtaritë kryesore të Institutit të Sociologjisë.

�� 134 Jeta shkencore & veprimtaria e Institutit të Sociologjisë

Asambleja e parë e Institutit të Sociologjisë emëroi dr. Lekë Sokoli, në detyrën edrejtorit ekzekutiv të tij, si dhe dr. Fatos Tarifa, në atë të drejtorit për MarrëdhënietNdërkombëtare.

Profesor Hamit Beqja, akademik, u zgjodh unanimisht Kryetar Nderi i Institutit tëSociologjisë.

Promovohet “Pluralizmi politik, përvoja dhe sfida”

Më 14 dhjetor 2006, në hotel “Sheraton” u promovualibri “Pluralizmi politik, përvoja dhe sfida”. Autori i libritështë dr. Servet Pëllumbi, Kryetar i Bordit Akademik tëInstitutit të Sociologjisë, studiues e politikan si dhe Kryetari Kuvendit të Shqipërisë në vitet 2002-2005. Kjoveprimtari u zhvillua në ditën e 70 vjetorit të lindjes së tij.Me këtë rast, Servet Pëllumbi është dekoruar ngaPresidenti i Republikës me urdhërin “Gjergj Kastrioti-Skenderbeu”.

(foto - Oresti, aktiviteti, Serveti duke dhene autografe+ kopertina, foto)

�� 135��

Konferencë debati mbi emigracionin shqiptar në Itali.Promovohet “L’immigrazione albanese in Italia”(Emigracioni shqiptar në Itali) i Rando Devoles

Më 7 dhjetor 2006, në “Tirana International Hotel”,u zhvillua një konferencë shkencore mbi emigracioninshqiptar në Itali. Ajo u organizua në kuadrin e “Javëvetë shkencës dhe teknologjisë italiane në Shqipëri”(Settimane della scienza e della tecnologia italiana inAlbania), të organizuar në Tiranë më 1-16 dhjetor, nënkujdesin e prof. Adriano Ciani, i ngarkuari për shkencënnë ambasadën italiane në Tiranë. Konferenca u drejtuanga z. Massimo Iannuci, ambasador i Republikës Italianenë Shqipëri. Në qendër të debatit ishte l ibri“L’immigrazione albanese in Italia”, me autor sociologun Rando Devole, anëtar iInstitutit të Sociologjisë. Ky libër u bë shkas për trajtimin e një sërë çështjesh tërëndësishme, si multikulturalizmi, integrimi social, politikat për emigracionin,integrimi evropian i Shqipërisë, marrëdhëniet italo-shqiptare etj.”

Konferencë në Stamboll-Turqi

Më 14-15 dhjetor 2006, në Stamboll u zhvillua konferenca shkencore “Zgjerimi iBE-së, ekonomia informale dhe proceset e reja migratore”, në të cilën morën pjesë dhereferuan studiues nga vendet e Bashkimit Evropian, vendet kandidate për anëtarësim nëBashkimin Evropian, si dhe vende fqinje me vendet e Bashkimit Evropian.

Në këtë konferencë morën pjesë edhe anëtarët e Institutit të Sociologjisë, LekëSokoli dhe Sotiraq Hroni. Ata mbajtën referatin e përbashkët “Emigracioni ilegal, rastii Shqipërisë”. Ky aktivitet shkencor u organizua nga Swedish National Institute for


Working Life (NIWL) & Marmara University Research Center for International Relations(MURCIR).

Konferencë shkencore në Zagreb-Kroaci

Më 17-18 mars 2007, në Zagreb u zhvillua konferenca shkencore “Shtjefën Gjeçovidhe Kanuni i Lekë Dukagjinit”. Në këtë konferencë morën pjesë dhe referuan studiuesnga vende të ndryshme si Kroacia, Kosova, Shqipëria, Italia, Anglia, Sllovenia, Zvicraetj. Ndër referuesit përmendim prof. dr. Zef Mirdita (Kroaci), prof. dr. Mark Tirta dheKolec Topalli (Shqipëri), prof. dr. Fahmi Pushkolli (Kosovë), prof. dr. Sardjo Dokoza(Slloveni), studiuesi i mirënjohur kroat, autor i veprës “Ilirët”, Aleksander Stipçeviq etj.

Në konferencë morën pjesë dhe kumtuan tre anëtarë të Institutit të Sociologjisë:Tonin Çobani me kumtesën “Princi i përfolur Lekë Dukagjini”; Lekë Sokoli me “Leçitjaose ‘vdekja morale’ në Kanunin e Lekë Dukagjinit”, si dhe Martin Berishaj (Slloveni)me “Kisha dhe hieja e saj në Kanunin e Lekë Dukagjinit”.

Ceremonia e dorëzimit tëçertifikatave të anëtarësisë nëInstitutin e Sociologjisë

Kjo veprimtari u zhvilluan nëTiranë, më 28 mars 2007, nërestorant “Egnatia”, që ishte edhesponzorizuesi i saj. Në vijim ështënjë përmbledhje nga përshëndetjae drejtuesve të Institutit tëSociologjisë:

“…. Instituti ka sot 68anëtarë, në Shqipëri e në disavende të tjera. Ai ka anëtarë tëmoshave të ndryshme, nga më imoshuari prof. Ismet Elezi, te më të rinjtë, tek ata që kanë përfunduar studimet e larta nëdegën e sociologjisë gjatë vitit akademik 2005-2006. Pra ai bashkon studiues të shkencavesociale të tre brezave. Një numër relativisht i madh personalitetesh të shkencave socialeshqiptare janë tanimë anëtarë të Institutit të Sociologjisë, si akademikët Hamit Beqja(Kryetar Nderi), Alfred Uçi (anëtar i Bordit Akademik), Kristo Frashëri apo edhe PajazitNushi, nga Akademia e Shkencave të Kosovës etj. Institutit të Sociologjisë dhe organitshkencor të tij, i janë bashkuar, gjithashtu, disa personalitete të shquara të sociologjisëbotërore. Së shpejt do të aplikojmë për t’u bërë anëtarë me të drejta të plota të ShoqatësBotërore dhe asaj Evropiane të Sociologjisë. Instituti i Sociologjisë ka tani rrjetin e vet tëkomunikimit, përmes internetit, sikurse edhe faqen e vet në internet. Bordi Akademiksapo ka vendosur themelimin e oganit shkencor të Institutit të Sociologjisë, themelimine revistës “Studime Sociale”, e cila do të botohet katër herë në vit. Një numër i saj do tëjetë në anglisht. Instituti i Sociologjisë ka tanimë degët e tij në rrethet që kanë universitete,sikurse edhe në Kosovë e disa vende të tjera.

�� 137��

Mbi të gjitha, Instituti i Sociologjisë lindi si një institucion i vërtetë e do tëmbetet i tillë. Ai është një institucion demokratik, institucion i një anëtarësie tëlirë, një institucion që shquhet për nivel akademik, një institucion që shquhet përvullnetarizëm akademik, një institucion që dallohet për punë në grup, një instituciongjithëpërfshirës, një institucion i vendimmarrjes kolegjiale, një institucion i vleravenjerëzore e shkencore, një institucion të barabartësh e kontributesh të përbashkëta, tëdomosdoshme për zhvillimin e kërkimit në shkencat sociale, një institucion transparent,në të cilin, sikurse në një familje të mirë sekreti i suksesit është, para së gjithash, mungesae sekreteve. Në këtë fjali e kemi përmendur plot dhjetë herë fjalën institucion. Sepsemendojmë, urojmë dhe shpresojmë që Instituti i Sociologjisë pikërisht në të qënitinstitucion të marrë notën 10 (dhjetë). Pastaj në “lëndët” e tjera…. Përshëndesim, nëmënyrë të veçantë, kolegët tanë anëtarëtë Institutit të Sociologjisë që punojnë e jetojnënë vende të tjera, sikurse edhe kolegët tanë të huaj, Anëtarë Nderi të Institutit tëSociologjisë...”.

Botohet “Mendimi sociologjik shqiptar, bibliografi(1986-2006)”

Autorë të kësaj përmbledhjeje bibiografike janë FatosTarifa & Lekë Sokoli, anëtarë themelues të Institutit tëSociologjisë. Ai shoqërohet me një parathënie tëautorëve dhe me një koment nga Jay Weinstain (EasternMichigan University & Anëtar Nderi i Institutit tëSociologjisë). Ky botim është i ndarë në tre seksione:“Libra sociologjikë”, “Studime, artikuj studimorë” dhe“Artikuj publicistikë mbi sociologjinë dhe dukuritësociologjike”.Ky libër përfaqëson botimin e parë zyrtar të Institutit tëSociologjisë (Tiranë, 2006; ISBN 99927-819-8-X).

Botohet “Kanuni i Labërisë”

“Kanuni i Labërisë” është kodifikuar e përgatiturpër botim nga prof. dr. Ismet Elezi, anëtar iInstitutit të Sociologjisë. Botimi i këtij libri u bë mendihmën financiare të Ministrisë së Turizmit,Kulturës, Rinisë dhe Sporteve. Libri ndahet në 10pjesë, me 50 krerë dhe 883 nene. Ai është pajisuredhe me një fjalorth terminologjik.Libri është botuar nga shtëpia botuese “Toena”(Tiranë, 2006; ISBN 99943-1-144-1).


Botohen “Historia eLëvizjes së majtë nëShqipëri...” &“Identiteti kombëtarshqiptar dhe çështje tëtjera” të prof. KristoFrashëri

“Historia e Lëvizjes sëmajtë në Shqipëri...”është një vepër e re eprof. Kristo Frashërit(akademik dhe AnëtarNderi i Institutit tëSociologjisë). Ai përfaqëson një vështrim historik të periudhës 1878-1941 dheështë pajisur me me një shtojcë dokumentare.Libri është botim i Akademisë së Shkencave (Tiranë, 2006: ISBB 99943-909-3-7). “Identiteti kombëtar shqiptar dhe çështje të tjera” është një tjetër vepër e këtijautori dhe përfaqëson një ndërhyrje në debatin Ismail Kadare-Rexhep Qosja, mbiidentitetin evropian të shqiptarëve.Libri është botim i “Edisud Spa” (Tiranë, 2006: ISBB 99943-940-0-2).

Dy botime të reja tëstudiuesit GëzimTushi: “Probleme dhedilema sociale” dhe“Politika dhe qytetari”

Pas librit voluminoz, merreth 500 faqe,“Probleme dhe dilemasociale” (Tiranë, 2006;Botimet “Dudaj”, ISBN99943-33-85-2),studiuesi Gëzim Tushi,anëtar i Institutit tëSociologjisë dhe i Bordit Akademik të tij, ka botuar edhe një libër tjetërvoluminoz: “Politika dhe qytetari” (Tiranë, 2006; Botimet “Emal”, ISBN 99943-948-2-7).

�� 139��

Botohet“Trafikimi, rasti iShqipërisë”

“Trafikimi, rasti iShqipërisë” ka përautorë dr. LekëSokoli (drejtor iInstitutit tëSociologjisë) dhedr. Ilir Gëdeshi(drejtor i Qendrëssë Studimeve Ekonomike e Sociale, si dheanëtar themelues i Institutit tëSociologjisë). Ai është frut i punësshumëvjeçare të autorëve në kuadrin edisa projekteve, lokale, kombëtare dherajonale, të QSES, mbi fenomenin etrafikimit të qënieve njerëzore, shkaqetdhe rrugët e parandalimit të tij. Materialii tij është bazuar kryesisht në sondazhedhe punën hulumtuese në terreninshqiptar e më gjërë.Libri është botim i Institutit tëSociologjisë (Tiranë, 2006; ISBN:99943-937-0-7).

Botohet “Fjalorenciklopedik itermave historikëA”

“Fjalorenciklopedik itermave historikë,A” ka për autorstudiuesithistorianë AgronGani dhe Hysen Shabanaj. Ai është ipari në serinë e fjalorëve historikë tëtermave të historikë të këtye autorëve.Libri është botim i Institutit tëSociologjisë (Tiranë 2006; ISBN 99927-819-5-5).

Një botim i ri iInstitutit tëSociologjisë përpushtetinvendor

Në prag tëzgjedhjevevendore 2007, uvu në qarkullimlibri “Durrësi -magjia e njëqyteti”, me nëntitull “260 ide përprojekte zhvillimi”. Autori i librit ështëBesnik Alibali.Libri është botim i Institutit tëSociologjisë (Tiranë, 2007; ISBN:978-99943-937-1-8). Në ‘parathënien’e librit, dr. Lekë Sokoli shkruan:

“Ky libër nuk ka nevojë përparathënie. Siç nuk ka nevojë përkomente, analiza, recensione apolavdërime. Më mirë se kushdo këtëlibër e komenton, analizon,recensionon apo e lavdëron ai qëgjen në të idenë që i duhet, aponxitet për një ide, si dhe ekonkretizon atë në një projektkonkret. Autori i tij, Besnik Alibali,është njeri i veçantë për idetë qëgjeneron. Është, si të thuash, një‘minierë’ idesh. Falë përvojës dhekulturës që ai zotëron në shumëfusha. Ky nuk është një libër vetëmpër një kryetar bashkie. Është për tëgjithë pushtetarët vendorë e jovetëm vendorë. Nuk është një libërvetëm për Durrësin, por për çdoqytet. Është, më tej, një libër përorganizatat e shoqërisë civile, përinstitucionet kulturore, arsimore,shkencore, për shoqëritë private. Njëlibër për të gjithë…”.


Botohet “PjetërZarishti dhekrijimi irruzullimit”

“Pjetër Zarishtidhe krijimi irruzullimit” ështëlibri i tetë istudiuesit ToninÇobani, anëtar iInstitutit të Sociologjisë dhe i BorditAkademik të tij. Libri përfaqëson njëmonografi kushtuar Pjetër Zarishtit, icili në letërsinë shqipe hyn si “mjeshtëri parë i madh i vargut shqip dhe tëshumllojshëm” (Sabri Hamiti).Libri është botuar nga shtëpia botuese“Toena” (Tiranë, 2007; ISBN 978-99943-1-224-5).

Botohet “ToAlbania, withLove” (Medashuri përShqipërinë)

“To Albania, withLove” ka për autordr. Fatos Tarifën,anëtar i Institutittë Sociologjisë dhedrejtor i MarrëdhënieveNdërkombëtare të tij. Ai është botuarnë SHBA, nga Hamilton Books (ISBN13: 978-0-7618-3590-5; ISBN 10: 0-7618-3590-3).Libri shoqërohet me një parathënie tëPiter Lucas dhe një pasthënie të prof.Jay Weinstein, Eastern MichiganUniversity, anëtar nderi i Institutit tëSociologjisë.

Dy botime tëInstitutit tëSociologjisë meautor LekëSokolin

“Sociologjia dhejeta e përditshme,sociologji publikeI” dhe “Analizasociologjike” janëdy libra të rinj tëdr. Lekë Sokolit.Ato janë botimetë Institutit tëSociologjisë:“Sociologjia dhejeta e përditshme,sociologji publikeI” (Tiranë 2006;ISBN 99927-819-7-1) dhe “Analizasociologjike”(Tiranë 2006;ISBN 99927-819-9-8).

Documents

1 No 1... · 2019. 12. 9. · STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë SEJDIN CEKANI ALEKSANDRA ÅLUND University of Linköping, Suedi MARTIN BERISHAJ Universiteti