1 - IMPRESUMveselindraskovic.me/files/Co-author_monographs...na evoluciji složenih, dinamičkih, otvorenih i vurtualnih poslovnih sistema, zasnovanih na principima fleksibilne samoorganizacije,

Veselin Drašković, Radislav Jovović i Mimo Drašković

PARADIGMATIČNOST ZNANJA

CIP – Каталогизација у публикацији Централна народна библиотека Републике Црне Горе, Цетиње ISBN 978-86-80031-50-7 (Fakultet za pomorstvo) ISBN 978-9940-9222-3-8 (ELIT – ekonomska Laboratorija za istraživanje tranzicije) COBISS.CG-ID 21683216


PARADIGMATIČNOST ZNANJA

Podgorica, 2013. godine

Izdavači:

Fakultet za pomorstvo Kotor

ELIT – Ekonomska laboratorija

za istraživanje tranzicije Podgorica

Recenzenti:

Evgeny Popov, redovni član Ruske akademije nauka, Moskva i

glavni sekretar uralskog odjelenja Ruske akademije nauka

Miomir Jakšić, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Srbija

Dragoljub Stojanov, Ekonomski fakultet, Sveučilište u Rijeci, Hrvatska

Zdravko Todorović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Banja Luci, Bosna i Hercegovina

Lektor i korektor: autori

Priprema štampe: autori

Štampa: „Grafokarton“ Prijepolje

Tiraž: 500 primjeraka

Sva prava zadržavaju autori. Objavljivanje ove naučne knjige odobrilo je Vijeće Fakultet za pomorstvo Kotor na sjednici Vijeća 13.02.2013. godine


5

SADRŽAJ

PREDGOVOR .......................................................................... 7

Prvi dio: NOVA EKONOMIJA ............................................. 15

1. DRUŠTVO ZNANJA ............................................................... 19 2. PARADIGMATIČNOST NOVE EKONOMIJE ......................

2.1 Ekonomska teorija i nova ekonomija .................................. 2.2 Nova ekonomija i progres ................................................... 2.3 Paradigmatičnost vještine nove ekonomije ......................... 2.4 Nova ekonomija i izbor ....................................................... 2.5 Karakteristike nove ekonomije ............................................ 2.6 Informacija kao specifičan resurs ........................................

25 28 32 35 39 42 47

3. STARA I NOVA EKONOMIJA ............................................... 3.1 Informaciona asimetrija ....................................................... 3.2 Transakcioni troškovi i informacije .................................... 3.3 Informacione tehnologije i ekonomske performanse .......... 3.4 Analiza razlika između stare i nove ekonomije ..................

53 58 59 61 62

4. MREŽNA EKONOMIJA …………………………………….. 4.1 Mrežna klasterizacija privrede …………………………...

77 74

Drugi dio: EKONOMIJA ZNANJA ...................................... 81

1. PARADIGMATIČNOST EKONOMIJE ZNANJA .................

1.1 Revolucija znanja ............................................................... 1.2 Inovacije ..............................................................................

1.2.1 Proces inovacije ..........................................................

87 89 96 100

2. SOCIJALNI KAPITAL ............................................................. 105 3. KONCEPCIJA INTELEKTUALNOG KAPITALA ................ 111 4. STRUKTURA KAPITALA FIRME U EKONOMIJI

ZNANJA ...................................................................................

123

Treći dio: UPRAVLJANJE ZNANJEM ............................... 127

1.

KONCEPT UPRAVLJANJA ZNANJEM ................................ 1.1 Koncept menadžmenta znanja ...........................................

131 135

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – SADRŽAJ

6

2. MODELI UPRAVLJANJA ZNANJEM ................................... 2.1 Modeli transformacije znanja ..............................................

143 153

3. KREIRANJE ZNANJA ............................................................. 3.1 Organizaciono učenje .......................................................... 3.2 Organizaciono učenje i sposobnosti strategijskog odgovora .............................................................................. 3.3 Kreiranje i menadžment znanja ........................................... 3.4 Dinamičke sposobnosti ....................................................... 3.5 Strategijska znanja u funkciji razvoja dinamičkih sposobnosti firmi .................................................................

157 159

162 166 170

174

4. USPJEŠNA ORGANIZACIJA ZNANJA ................................. 4.1 Primjena znanja na individualnom nivou ............................ 4.2 Bloomova taksonomija ciljeva učenja ................................ 4.3 Analiza zadatka i modeliranje ............................................. 4.4 Primjena znanja na raznim nivoima .................................... 4.5 Ponovna upotreba znanja ....................................................

177 179 182 185 186 189

5. INOVACIJA PROCESA ZNANJA – DINAMIČKI PRILAZ PROMJENAMA ...................................................................... 5.1 Tok znanja i njegova dinamika ........................................... 5.2 Inovacija procesa znanja ..................................................... 5.3 Inkubatori znanja .................................................................

195 199 202 206

REZIME ……………………………………………………… 211 SUMMARY ………………………………………………….. 215 LITERATURA .......................................................................... 219 INDEX AUTORA ..................................................................... 241 REČNIK .................................................................................... 247 IZVODI IZ RECENZIJA .......................................................... 265 BILJEŠKE O AUTORIMA ...................................................... 275


7

PREDGOVOR

_____________

„Duša ekonomije znanja je neprekidna težnja prema inovacijama,

a izvor njene snage je obrazovanje. U današnjem svijetu konkurencija moći država

suštinski predstavlja konkurenciju nivoa znanja“.

Li Tein, Predsjednik Akademije društvenih nauka Kine

oslednjih 15-tak godina naglo raste značaj mnogih pitanja ve-zanih za znanje i upravljanje njime, kako u biznisu, tako i u akademskim i istraživačkim krugovima. Sve veći značaj dobi-

jaju globalni procesi, bez obzira na njihove prednosti i nedostatke, uzroke i posledice. Oni su iznjedrili konkurentsku sposobnost na globalnom tržištu kao najvažniju komponentu ekonomske moći pojedinih država, nezavisno od međusobne zavisnosti država, koja je rezultat globalizacije.

Uspjeh i stabilnost savremenih firmi dominantno zavisi od neprekid- nosti inovacija. Ona nameće skraćenje životnog ciklusa roba i usluga. Eko- nomski rast i razvoj zavise od kontinuiteta tehnoloških revolucija, koje mijenjaju strukturne karakteristike društveno-ekonomskih odnosa. U svim navedenim oblastima znanje je obavezujuća komponenta, zbog čega nam se, pored ostalog, i nametnula ideja o njegovoj paradigmatičnosti.

Paradigmatičnost znanja je danas nesporna iz više razloga, ali prvenstveno zbog njegovog dominantnog značaja za budućnost čovječanstva i održivi razvoj. Pored toga, dodatni razlog je nekoliko teorijskih koncepcija u kojima se pojavljuje znanje, i to:

− koncepcija znanja kao jedinog neograničenog resursa i ključnog faktora održivog razvoja,

− koncepcija znanja kao proizvoda, jer je proizvodnja znanja najzna- čajniji determinator savremene ekonomije,

P

PARADIGMATIČNOST ZNANJA - PREDGOVOR

8

− koncepcija kodifikovanog znanja, koje postaje najvažnija komponenta ekonomskih odnosa,

− koncepcija ekonomije znanja i društva znanja kao najvažnijih posledica razvoja informacionog društva i

− koncepcija nove ekonomije (u daljem tekstu n.e.) kao diskutabilne teorijsko-metodološke konstrukcije, koja je zaživjela u žargonu i djelima mnogih autora. Ekonomska i društvena stvarnost se mijenjaju i usložnjavaju izuzet-

no brzo. Promjene sustižu jedna drugu. Uspostavljaju se i razvijaju nove veze među pojedincima, firmama, organizacijama i državama. Složenost, neizvjesnost i promjenjivost okruženja su jedine stalne komponenta u živo-tu organizacije. U takvim uslovima, održivost bilo kojeg poslovnog sistema zahtijeva znanje, njegovu primjenu i stalno usavršavanje. To je takođe raz-log za prihvatanje ideje o paradigmatičnosti znanja.

Razmišljanja o stvarnom funkcionisanju privrede postindustrijskog tipa (n.e.) i društva znanja, kao i postsocijalističkog „tranzicijskog tipa" us- mjeravalo nam je pažnju tokom pisanja ovog teksta na tri kolosijeka zna-čajnih pitanja:

prvo, kako u praksi ostvariti efikasno privređivanje, ekonomski rast i održivi razvoj (dakle, kako izaći iz krize),

drugo, znači li n.e. u teorijskom smislu novu paradigmu ili ne i treće, koji su to ključni uslovi (institucionalni ili neki drugi) koji

određuju značaj i ulogu znanja u društvu? Odgovor na prvo pitanje podrazumijeva prilagođavanje i korišćenje

tuđih uzornih modela. U odgovoru na drugo pitanje, smatramo da n.e. stva-ra novu paradigmu, ali isključivo u strategijskom menadžmentu (V. Draš-ković 2003, s. 30) i dijelu privredne prakse, u smislu potrebe paradigmat-ske promjene načina razmišljanja ekonomskih subjekata i njihovog eko-nomskog ponašanja.

Odgovor na treće pitanje je rezultat naših dugogodišnjih istraživanja respektivne neoinstitucionalne ekonomije i primjene njenih pozitivnih ideja i rezultata u praksi razvijenih država i privreda. Bez obzira na sve ostale potrebne uslove, nesumnjivo je da je karakter institucionalnih uslova ključ-ni za određivanje značaja i uloge znanja u nekom društvu i privredi.

Posmatrajući s aspekta nove paradigme, čini nam se da n.e. zaslužu-je taj epitet samo u pogledu formiranja sasvim nove ekonomske stvarnosti, vještine privređivanja, nove prirode firme, njene strukture i organizacije.


9

Ugovorni pristup je realitivizirao ulogu firme kao „crne kutije" u koju ulaze resursi, kombinuju se i onda iz nje izlaze gotovi proizvodi. N.e. pred ekonomsku nauku postavlja nova pitanja, od kojih je najviše protivurečno sle-deće: zašto unutar firme kao tržišnog subjekta sve više djeluju netržišni odnosi (intrafirmska razmjena)?

Koliko god se n. e. pridaje manji ili veći paradigmatski značaj, u periodu njenog formiranja su prouzrokovane značajne i revolucionarne promjene, koje se naučno prate, analiziraju i proučavaju. Ekonomska nauka i ekonomska stvarnost su odavno zakoračili u novu epohu, koja se može oz- načiti kao pluralistička institucionalna i ekonomska sinergetika. Ona počiva na evoluciji složenih, dinamičkih, otvorenih i vurtualnih poslovnih sistema, zasnovanih na principima fleksibilne samoorganizacije, ravnopravne i „pli- vajuće“ (pokretne, privremene) partnerske saradnje i ograničene autonomi-je. Može se očekivati da će brze promjene ekonomske stvarnosti (pod utica-jem n.e.), strukture protivurječnosti, prioriteta, sistema i kriterijuma vrijed-nosti uticati na razvoj mnogih novih pravaca ekonomske misli.

Znanje, fundamentalna i primijenjena nauka su uvijek mijenjali svijet nabolje. Oni su rešavali većinu razvojnih problema. Značaj tržišta znanja kao elementa ekonomije znanja sve više nadmašuje značaj tržišta materijalnih tokova. Na taj način se povećava uloga efikasnog upravljanja znanjima.

U ovom rukopisu se ukazuje na:

− rastuću ulogu i značaj znanja za stvaranje konkurentskih prednosti u savremenim turbulentnim uslovima, u kojima je jedina izvjesnost - neizvjesnost,

− imperativnu neophodnost njegovog maksimalnog forsiranja i najšire primjene, na svim nivoima i u svim segmentima društva,

− potrebu stalnog učenja i usvajanja novih znanja, bez kojih je održivi razvoj privrede i društva odavno postao nezamisliv,

− činjenicu da je razvijeni institucionalni ambijent najvažniji uslov postojanja uspješnih modela kreiranja, primjene i upravljanja znanjem,

− potrebu civilizacijskog odnosa prema znanju, − potrebu adekvatnog ulaganja u znanje, širenja znanja, usavršavanja

postojećih i raspoloživih znanja, − potrebu produktivne primjene tuđih znanja i inovacija u najvećem

mogućem stepenu, − potrebu nepristrasne selekcije, vrednovanja i uvažavanja znanja na

svim nivoima i u svim djelatnostima društva i − potrebu kritičkog odnosa prema kvazi-znanju.


10

U ovom rukopisu su zanemareni mnogi značajni istraživački aspekti znanja, kao što su npr. formiranje uslova za njegovu reprodukciju, mentalni modeli u sistemu znanja, inovacioni biznis, detaljna analiza pojmovnog definisanja, poslovna inteligencija i dr. Manje pažnje je posvećeno menadž- mentu znanja, jer je to na našim prostorima davno i kvalitetno uradio B. Mašić sa saradnicima. Nijesmo mogli izbjeći pojedina funkcionalna ponav-ljanja, jer bi to oštetilo smisao i koncepciju tekstova, koje smo kao autori objavili u raznim časopisima. Smatrali smo da neke od njih treba djelimič-no, prerađeno i/ili u cjelosti otrgnuti od zaborava prezentacijom u ovom tek-stu i prilagoditi ih naslovu. Na takav korak smo se odlučili isključivo zbog dominantnog značaja znanja za društveni i privredni razvoj i uvjerenja da ga nikad i niko ne posjeduje u dovoljnoj mjeri.

O znanju je već sve ili skoro sve napisano, s pozicija savremene na-uke i metodologije. Znanje je naučna oblast koja je obimno obrađena u me-đunarodnoj literaturi iz perspektive mnogih naučnih disciplina: ekonomije, organizacije, menadžmenta, informatike, psihologije i dr. Ovo je pokušaj kratke sistematizacije obimne građe i njene konceptualizacije u rukopis koji je usmjeren da je prilagodi i fokusira na isticanje značaja paradigmatičnosti znanja. Zato je tekst u značajnoj mjeri preglednog karaktera. U našim uslovima nema sredstava za veća naučna istraživanja, ni mogućnosti za neka nova i originalna objašnjenja tako značajnog, višedimenzionalnog i multidi-sciplinarnog fenomena kao što je znanje i brojni njegovi aspekti.

Vjerujemo se da će naša poruka o potrebi maksimalnog forsiranja i primjene znanja, kao i brojne druge poruke iz ovog rukopisa, motivisati ne-kog od čitalaca i studenata da se posvete naučnom istraživanju, kreiranju i širenju znanja. To bi nam bila najljepša zahvalnost za uložene napore na koncipiranju i oblikovanju ovog rukopisa.

Budućnost će samo zaoštriti navedenu potrebu za znanjem. Prednje je posebno značajno u aktuelnoj situaciji hiper-produkcije diploma bez realnog pokrića u znanju. Valjda će se uskoro i na ovim prostorima realno uva-žavati i motivisati znanje, a ne samo retorički i formalno pominjati i priziva-ti u medijima, a suštinski zaobilaziti u stvarnosti. Smatramo da kriterijumi ocjenjivanja i standardi prenošenja znanja trebaju i moraju biti na najvišem mogućem nivou, u svakom pogledu. To je jedini pravi recept za uspješnu budućnost i izlaz iz svakog oblika krize. Na polju znanja nijesu poželjne improvizacije, nedorečenosti, zatajivanja i manipulacije.

Ovaj rukopis je u metodološkom pogledu zasnovan na podacima, stavovima, istraživanjima i analizama poznatih autora iz multidisciplinarne oblasti kakva je znanje. Predmet istraživanja je objašnjenje glavnih savre-


11

menih razvojnih tendencija u oblastima u kojima dominira znanje i afirma-tivan odnos prema njemu u n.e., ekonomiji znanja i upravljanju znanjem. Riječ je o civilizacijskom i paradigmatičnom iskoraku i fenomenu, koji zas-lužuje svestrano razmatranje.

U skladu s navedenim predmetom istraživanja, postavljen je naučni problem istraživanja, koji se sastoji u

a) analizi, istraživanju i objašnjenju svih značajnih savremenih fe-nomena, faktora uticaja, razvojnih tendencija i strategija vezanih za znanje i

b) pokušaju da se u pojedinim osnovnim i zaključnim razmatranji-ma afirmativno i/ili kritički ukaže na neke elemente koji karakterišu uspje-šan savremeni uzorni model razvijanja, primjene i upravljanja znanjem.

Onovna polazna hipoteza i dvije pomoćne hipoteze su determinisa-

ne predmetom i naučnim problemom istraživanja. Osnovna hipoteza glasi:

dominacija znanja i njegov značaj u savremenom društvu i privredi bitno određuju konkurentske sposobnosti na korporativnom i nacionalnom nivou i sve više predstavlja faktor definisanja i uspjeha razvojnih vizija, strategija i odgovara-jućih politika na mikro i na makro nivou, Pomoćne hipoteze glase: prva, za razvoj znanja su, pored ulaganja i ostalih faktora uticaja, potrebni razvijeni i stabilni institucionalni uslovi, i druga, paradigma znanja je dovela do njegove revolucionarne kreacije i primjene na svim nivoima ekonomske, političke i druš- tvene stvarnosti, a novi fenomeni u ekonomiji nazvani nova ekonomija, društvo znanja i ekonomija znanja upravo su rezultat njegove suštinske prirode - paradigmatičnosti. Osnovni cilj istraživanja je da se:

− pruži jedan novi pristup problematici znanja, kroz prizmu gradacij- ske povezanosti nove ekonomije, ekonomije znanja i upravljanja znanjem,


12

− sistematizuju i komparativno analiziraju najvažniji dosadašnji teorijski i empirijski pristupi predmetnoj temi,

− prikažu relevantni teorijsko-metodološki stavovi poznatih autora iz predmetne oblasti,

− prikažu savremene razvojne tendencije i fenomeni vezani za znanje, − objasni paradigmatičan značaj znanja i potreba njenove primjene i − uputi osnovna poruka knjige o imperativu razvijanja znanja i stvara-

nja novih znanja, njegovog maksimalnog uvažavanja i primjene.

Nastojali smo da pružimo određeni naučni doprinos u uslovima brojnih istraživačkih ograničenja. Taj doprinos će najbolje ocijeniti čitaoci i kri- tičari, a može se tražiti u:

− analizi i sintezi obimne teorijske građe, mnogih modela znanja, definicija i stavova o znanju, kao i načinima njegove primjene u dijelu organizovanog učenja,

− originalnoj koncepciji rukopisa, koja je funkcionalno usmjerena na gore pomenutu revolucionarnu paradigmatičnost znanja i motivaciju za dalja istraživanja i

− originalnom, modifikovanom i/ili prilagođenom grafičkom modeliranju, usmjerenom na potenciranje osnovne ciljne funkcije znanja - pružanje mogućnosti za djelotvornu i inovativnu akciju. Nadamo se da smo izborom relevantnih naučnih stavova, njihovom

klasifikacijom, funkcionalnom i komparativnom analizom koje smo sprove-li i ponuđenim zaključcima u potpunosti verifikovali navedene hipoteze. Kakva god empirijska istraživanja da smo sprovodili, ona bi pokazala da ni-vo znanja u većini tranzicijskih država (kojima pripadamo) nije dovoljan, da treba stalno i sve više učiti, usvajati nova znanja i primjenjivati ih u pra-ksi. To je osnovna poruka i jedna od ciljnih funkcija ove knjige. To ubjed-ljivo dokazuje da je „znanje moć“, ali samo u razvijenom institucionalizo-vanom okruženju. U istoj mjeri kao što je neznanje nemoć.

Ali, neznanje (svjesno ili nesvjesno) se pokazalo da ponekad može biti upotrijebljeno kao uspješni interesni metod i primitivno sredstvo navo-dnih „elita“ i alibi-reformatora za izazivanje masovnih zabluda, konfuzija, zamjena teza i sl. Koliko god to zvučalo (i bilo) apsurdno, paradoksalno i nelogično. Primjera zato ima mnogo. Jedan je forsiranje kvazi-institu-cionalnog monizma (ekonomskog vulgarizovanog neoliberalizma) i ignori-sanje institucionalnog pluralizma. Drugi je nametanje „ekspertskog“ stava


13

da je najnovija globalna finansijska i ekonomsku kriza izazvana navodnom prekomjernom javnom potrošnjom i nekontrolisanim rastom plata (a ne da su uzrok banke i finansijska tržišta sa nekontrolisanim tokovima virtualnog kapitala i nerazumnom sekjuritizacijom na tržištu nekretnina). Treći je reto-ričko negiranje institucije vladinog regulisanja u elementarnim funkcijama, uz uzimanje od vlade projektnih sredstava „kapom i šakom“. Četvrti je pro-glašavanje najprostijih radnih operacija, (koje čak nijesu ni zanat) i nekak-vih kurseva za nauku (!). Riječ je o dizanju i spuštanju čamca, upotrebi vat-rogasnog aparata, obuci na simulatoru koji je deceniju zastareo u odnosu na dječije kompjuterske igrice i sl. „Instruktori“ za prednje „vještine“ primaju enormne svote u rasponu od nekoliko do 17 hiljada € svako 2-3 mjeseca, u skladu s pravilnikom, koji omogućuje nerelan broj časova dnevno (preko 100– podatak je za Ginisa).

Rukopis je strukturiran u tri dijela, koji čine kompaktnu cjelinu i logičan slijed u istorijskom, istraživačkom i metodološkom pogledu. Raz-matranje paradigmatičnosti znanja počinje s karakteristikama i fenomenima n.e., društva znanja i mrežne ekonomije, dalje se širi na ekonomiju znanja i njene najvažnije odrednice (znanje, inovacije, intelektualni i socijalni kapi-tal), a završava sa složenim i brojnim aspektima i modelima upravljanja znanjem.

Posmatrajući kroz prizmu odnosa između naših ograničenih moguć- nosti istraživanja i ogromnih potreba za novim znanjima, svjesni smo da nijesmo postigli rezultate koji bi mogli generisati i kreirati nova znanja i inovacije. To ne bi trebalo da umanji značaj ovog rukopisa za širu čitalačku publiku, iz više razloga.

Prvo, ponuđeni rukopis predstavlja veliki, skoro decenijski napor autora na obradi obimne bibliografske građe, izboru, strukturisanju i prevo-đenju mnogih tekstova poznatih i priznatih autora iz razmatrane oblasti, kao i komponovanju i sintetizovanju velikog broja tumačenja, aplikacija i mo-dela znanja i pratećih kategorija.

Drugo, rukopis u potpunosti, od korice do korice, ukazuje na hitnu potrebu civilizacijskog naučnog iskoraka u pravcu uvažavanja znanja, koje determiniše paradigmatičnost znanja, zbog čega je knjiga tako naslovljena, kao i tranziciji od „destruktivne konstrukcije“ (izraz D. Stojanova) prema Shumpeterovoj „konstruktivnoj destrukciji“.

Treće, rukopis kao putokaz upućuje sve releventne društvene strukture, djelatnosti i nivoe odlučivanja na neophodnost bezuslovnog prihvata-nja te nove paradigme znanja kao razvojnog imperativa u svim društvenim i privrednim oblastima. Samim tim, on jasno upozorava da bilo kakvo igno-


14

risanje, zaobilaženje i supstituisanje znanja vodi na stranputicu, koja se na-ziva kriza i zaostajanje u razvoju. Nekritički odnos prema znanju u svim oblicima isto je što i njegovo zapostavljanje i negiranje. Neznatna ulaganja u znanje proizvode slične efekte, kad se zna da razvijene države izdvajaju 3-4% svog GDP za istraživanja i razvoj, plus za razne oblike obrazovanja, istraživanja za potrebe vojne i kosmičke industrije itd. Intelektualni kapital nije moguće stvoriti u uslovima zapostavljanja znanja, forsiranja neznanja i negativne selekcije kadrova.

Četvrto, rukopis treba da provocira pažnju mladih istraživača i moti- više ih da ga produbljuju, usavršavaju, proširuju, razrađuju i naučno obliku-ju u mnogim nedorečenim aspektima. Poželjno je da ih usmjeri ka novim istraživanjima na polju znanja i inovacija.

Peto, rukopis treba da pomogne studentima i svim zainteresovanim čitaocima da usvoje savremena shvatanja i principe znanja, da shvate nje-gov izuzetan, strategijski značaj i ulogu u savremenom i budućem periodu.

Finalizaciji rukopisa doprinijeli su nesebičnim i stručnim savjetima, predlozima i nadahnutim recenzijama uvaženi profesori ekonomije, kojima smo veoma zahvalni: Evgeny Popov, Ekonomski institut Ruske akademije nauka, Yekaterinburg, Russia, Miomir Jakšić, Ekonomski fakultet, Univer-zitet u Beogradu, Srbija, Dragoljub Stojanov, Ekonomski fakultet, Sveučili-šte u Rijeci, Hrvatska i Zdravko Todorović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Banja Luci, Bosna i Hercegovina.

Autori


15

Prvi dio:

NOVA EKONOMIJA

________________________

„Koncepcija postindustrijskog društva je analitička konstrukcija,

a ne slika specifičnog i konkretnog društva… neka paradigma, socijalna šema,

koja zadaje nove koordinate socijalne organizacije u savremenom zapadnom društvu“.

Daniel Bell

istoriji ljudskog društva smjenjivale su se razvojne etape, karakterisane dominantnim specifičnostima ekonomske i društvene stvarnosti. One su odgovarale konkretnim razvoj-

nim nivoima civilizacije. Uvijek su imale uočljive razlike. Uslovno i uop-šteno tumačeći, to su bili naivni optimizam antike, religiozni misticizam sre-dnjeg vijeka, racionalni scientizam industrijskog društva i savremeni globa-lizam postindustrijskog društva. Navedena podjela zanemaruje brojne „ela-stične”, propustljive granice (vremenske, geografske i dr.) i prelazne perio-de, u kojima je dolazilo do „sudara s budućim” (izraz A. Tofflera).

Svaka od tih etapa imala je svoju razvojnu paradigmu s odgovaraju-ćim kriterijumima i sistemima vrijednosti. Oni su se revolucionarno mije-njali (različitom dinamikom u vremenu i prostoru), i to upravo na tim dugo-trajnim prelazima između pojedinih etapa. Svaki novi istorijski period zahti-jevao je (najčešće paradigmatičnu) promjenu načina razmišljanja i ponaša-nja. Ona se u principu svodila na prilagođavanje civilizacijskim normama, dostignućima i izazovima (V. Drašković 2002, s. 11).

Brzina, obim i dinamika savremenih promjena, koje sobom donose globalizacija i informaciono društvo su revolucionarniji nego ikad. Dinami-

U

PARADIGMATIČNOST ZNANJA - I dio: NOVA EKONOMIJA

16

ka pomjena uopšte i tehnoloških promjena posebno je dominantna karakte-ristika današnjice. Ona je praćena kreiranjem super-aktivnih razvojnih stra-tegija i odgovarajućih aktivnosti za njihovu realizaciju. One se zasnivaju na shvatanju progresa kao permanentnog procesa razvoja znanja i nauke, pra-ćenog formiranjem novih struktura društva i organizacija. Inovativna ora-ganizacija počiva na stalnom učenju, tj. usavršavanju postojećih i sticanju novih znanja, koja su u funkciji primjene i/ili kreacije novih tehnologija. Bez inovacija promjene imaju kozmetički karakter i kratkog su vijeka. Za razvoj su neophodne stalne inovacije, evolucione i revolucionarne.

Brzina promjena se eksponencijalno povećava. Tehnološko obnav-ljanje je potrebno svakoj privredi i/ili organizaciji koja teži ostvarenju us-pjeha, opstanka i održivog razvoja. Zato je izbor savremenog poslovanja vr-lo jednostavan: „Biti brz ili brzo zaboravljen“!

Tehnološki progres se podržava stalnom ekspanzijom kapitala, nje-govim ulaganjem u profitabilne djelatnosti i njime probuđenom konkurenci-jom. Tako se napajaju i stimulišu nova dostignuća tehnološkog progresa, koja su rezultat znanja. Ono ima praktično neiscrpne potencijale kreiranja i usavršavanja svega postojećeg. Tehnološke inovacije utiču na značajno po-boljšanje performansi firmi, stvaranje konkurentskih prednosti i kompeten-cija. Nove tehnologije stvaraju nove šanse, uklanjaju barijere za međunaro-dnu trgovinu i investiranje, povećavaju transparentnost poslovanja i mogu-ćnosti diversifikacije, intrafirmske razmjene i virtualizacije.

Inovacije u oblasti informacionih tehnologija, kompjuterskih mreža, telekomunikacionih i transportnih sistema doprinijele su povezivanju tržišta na svim rastojanjima i prostorima. Kvalitetno nove razvojne perfomanse za-snivaju se na izvanrednom tehnološkom uzletu u poslednjoj četvrtini XX vi-jeka na polju automatike, informatike, telekomunikacija, transporta, bioteh-nologije, genetičkog inženjeringa, aerokosmičke tehnologije i dr. U tome prednjači globalni „bum“ informatičkog, komunikacionog i transportnog monitoringa. Tehnološku superiornost obično prate savremene organizaci-one sposobnosti, marketinška i menadžmentska znanja i širenje sektora us-luga. Kao rezultat tehnološke revolucije povećano je učešće uslužne sfere u stvaranju BDP, koje je npr. u SAD 1990. iznosilo čak 73% (Statistical Abs-tract of the Unitetd States 1995, p. 452).

Rast uslužne djelatnosti praćen je odgovarajućim promjenama u strukturi zaposlenosti. Radna snaga se sve više usmjerava u uslužni sektor, čije učešće u zaposlenosti razvijenih država odavno premašuje 70%. Na taj način se u velikom stepenu ostvaruju Bellove prognoze iz 1967 (p. 102), prema kojima će se ekonomija transformisati od dominantne proizvodnje


17

roba na dominantnu proizvodnju usluga, klasa profesionalaca i specijalista tehničkog profila će postati najveća grupa zaposlenih a intelektualni institu-ti će postati vodeći.

Smatra se da budućnost pripada rastu koji će se ostvarivati na bazi znanja i inovacija (a ne nikako na rastu u tzv. „inovacionim granama“, kako to neki autori pogrešno tumače). Treća revolucija znanja dogodila se s Internetom. Omogućila je upravljanje i organizovanje na potpuno novi na-čin, zasnovan na produktivnom korišćenju znanja. Ono je sve više potrebno za normalno funkcionisanje i preživljavanje tržišnih subjekata i ljudi uopšte. Znanje je postalo svima lako i relativno jeftino dostupno. Bilo gdje i bilo ka-da, ono je tu, lebdi oko nas u vazduhu, u neograničenom kompjuterskom prostoru, prvenstveno zahvaljujući brzom razvoju World Wide Web-a. Revo-lucija znanja se širi ogromnom brzinom. Ono se ne može ni izolovati, ni og-raničiti.

Informaciona infrastruktura omogućuje da se znanje širi svijetom skoro trenutno. Obrazovanje se pretvorilo u izuzetno efikasnu „tehnologi-ju“, koja prati sve savremene promjene. Upravo ljudi sa svojim znanjem či-ne organizacije različitim, manje ili više uspješnim (ili neuspješnim). Znanje je postalo prioritetan i strategijski resurs firmi. Ali, ono traži nove načine organizovanja. Poslovi se moraju obavljati na drugačiji način od tradicio-nalnog, što zahtijeva fleksibilne i inovativne (često virtualne) oblike organi-zacija, koje stvaraju uslove za konstantan protok kreativnih dostignuća.

Nova ekonomija (u daljem tekstu n.e.) zasnovana na znanju je stvori-la nova pravila poslovanja. Kako je definisano neoklasičnom proizvodnom funkcijom, proizvodnja u staroj ekonomiji je rezultat upotrebe inputa: zem-ljišta, radne snage i kapitala. Iako ti tradicionalni inputi još igraju ulogu u novoj ekonomiji, znanje se pojavljuje kao najvažniji faktor proizvodnje. Pre-ma klasičnoj ekonomiji, tradicionalni resursi su preovlađujući kao izvor komparativne prednosti. U n.e. komparativna prednost se zasniva na inova-tivnoj aktivnosti, čiji je najvažniji izvor transfer znanja. Dok stara ekonomi-ja zavisi od kontinuiteta (Chandler, 1990), n.e. provocira promjene i buja na njima. Inovacija je prisutna u oba slučaja. Razlika je u priorodi inovaci-ja (inkrementalne i radikalne).

N.e. karakteriše izuzetna turbulentnost. Ona je sva u pokretu, s veli-kim brojem novih firmi koje se pojavljuju svake godine. Zasniva se na hete-rogenosti. Svijet homogene ekonomije promoviše širenje, a ne inovacije. U heterogenoj populaciji, svaka individua ima jedinstven informacioni set. Nove ideje će se vjerovatno pojaviti daleko prije kroz komunikacije u hete-rogenom, nego u homogenom svijetu. Glavno obilježje rada u heterogenoj


18

sredini je bavljenje neizvjesnošću, pošto ona zamjenjuje predvidljivost, tako da se mijenja radno okruženje i sami rad u smislu da su svi koji su sposobni da rešavaju neizvjesne situacije više vrijedni. Zato n.e. motiviše ljude da učestvuju u stvaranju i komercijalizaciji novih ideja.

U uslovima ekonomije znanja formirao se do skoro neviđeni feno-men - otvorena virtualizacija ekonomije, njena dematerijalizacija i velika nezavisnost od državnih granica. Na račun ljudskog kapitala i znanja otpa-da ogromni rast kapitalizacije visokotehnoloških firmi i Internet kompanija. Njihova tržišna vrijednost akcija premašuje stotinama puta njihov godišnji profit. Fundamentalne promjene ljudskog saznanja su pretpostavka novog pogleda na svijet: holističkog, globalnog, ekološkog, humanog i kolektivis-tičkog. Na tim osnovama se rađa nova kultura, novo shvatanje svijeta, nova filozofija i novi vrijednosni orijentiri.

Aktuelni razvojni trendovi i globalni ekonomski pokazuju da se kom-parativne prednosti geografskih predjela ne baziraju samo na inputima zas-novanim na tehnološkim inovacijama, već i na neopipljivim resursima kao što su stil, brend, dizajn, estetske i simboličke vrijednosti. Novom epohom razvoja, odnosno novom ekonomijom dominiraju znanje, kreativnost, vješ-tine i originalnost. To uslovljava promjenu integralne razvojne paradigme, ekonomske i društvene, koju moraju prihvatiti svi koji iskreno žele razvoj.

Ekonomsku, političku, državnu i društvenu moć u svijetu više neće određivati samo količina resursa koju posjeduje konkretna društvena i/ili državna zajednica, njena površina i ekonomska moć, nego znanje i sposob-nosti da to njeno bogatstvo i moć najefikasnije oplemene. Nije slučajno što najmoćnije svjetske sile (ekonomske, vojne, političke i dr.) najviše ulažu u znanje, imaju najveći nivo razvijenosti i raspolažu najvećim zalihama zna-nja i inovacija, koje predstavljaju odgovarajuću nagradu ili povraćaj od tog ulaganja.

Najzad, treba napomenuti da se termin n.e. upotrebljavao 1980-ih da opiše sferu proizvodnje usluga, dok se poslije 1990-ih koristi u dva zna-čenja: prvo, kao dio privrede koji čine visokotehnološke inovacione grane (sredstva veze, digitalna tehnika, informaciona primjena u medijima i sl.) i drugo, kao uticaj tih visokih tehnologija na okruženje i promjenu pojedinih makroekonomskih i tržišnih parametara. Kako navodi K. Kelly (1998, p. 2) „svijet prefinjenih (virtualnih – prim. autora) tehnologija počinje upravlja-ti svijetom mašina – svijetom realnosti“.


19

1. DRUŠTVO ZNANJA

“Ipak se kreće!”

Galileo Galilei

ruštveno-ekonomske promjene koje su se dogodile posled-njih decenija direktna su posledica snažnog naučno-tehno-loškog razvoja, posebno u oblasti informacionih i komuni-

kacionih tehnologija, koje potenciraju ulogu znanja – uslovno intelektualnog kapitala. M. McLuhan je 1960-ih godina napisao da je zahvaljujući savre-menim elektronskim i komunikacionim tehnologijama svijet postao “glo-balno selo”. Mislio je na sve veće elektronsko povezivanje i umrežavanje firmi i ljudi širom svijeta. U “društvu znanja”, kojem se teži, firme i nacio-nalne privrede sve više zasnivaju svoje konkurentske prednosti na znanju. Među osnovnim razvojnim ciljevima svih ekonomski propulzivnih država figuriše povećanje ulaganja u znanje i inovativne aktivnosti kroz kontinuira-no učenje i obrazovanje ljudskih resursa.

Najširi pristup „društvu znanja“ datira iz ranih 1960-tih godina. On se fokusira na porast nove industrije zasnovane na nauci i njenoj ulozi u so-cijalnim i ekonomskim promjenama. Neki analitičari tu uključuju profesio-nalne usluge i druge industrije bogate informacijama, u kojima je primijetan porast zaposlenosti (Machlup, 1962; Porat, 1977, Stanback; 1979; Noyelle, 1990). Suštinska ideja ujedinjavanja ovog elementa rada je teorijsko znanje kao izvor inovacija (Bel, 1973). Širenje znanja se uključuje u novu teoriju ekonomskog rasta (Romer, 1986; 1990), uz napomenu da se inovacije razli-kuju od drugih inputa jer nemaju konkurenciju i podstiču dalje inovacije.

Koncept „društva znanja“ („knowledgeable societies“) je 1966. me-đu prvima pomenuo američki sociolog R. Lane. Nešto kasnije (1973) ame-rički sociolog D. Bell je takođe popularizovao društvo znanja u svojoj knizi The Coming of Post-Industrial Society. Lane-ov pristup je tijesno povezan sa mrežnim pristupom, jer je M. Castells (2000) konstatovao da po prvi put u istoriji više nije osnovna organizaciona jedinica subjekat, nego mreža po-vezanih subjekata. Strukturu „društva znanja“ prvi je put definisao Institut Svjetske banke, u okviru programa “Znanje za razvoj”. Ona uključuje dugo-ročna ulaganja u obrazovanje, razvoj inovacionih sposobnosti, modernizaci-

D


20

ju informaciono-komunikacione infrastrukture i efikasan pravno-ekonomski (institucionalni – prim. autora) okvir, koji treba da stimuliše inovativnost, preduzetništvo i održiv ekonomski razvoj.

Brojne promjene su uslovile značajnu transformaciju organizacio-nog ponašanja u dijelu shvatanja neophodnosti sticanja i primjene novih znanja u svim sferama ljudskog djelovanja. One su uticale da se savremeno društvo naziva “društvom znanja” ili “društvom koje uči” (da bi steklo i usa-vršilo znanje). Pod “društvom koje uči” S. Ranson (1994) podrazumijeva „novi moralni i politički poredak, koji koristi učenje kao glavno sredstvo za ostvarenje istorijske tranzicije“.

Stalno sprovođenje procesa učenja i obrazovanja postaje značajan oblik savremenog razvoja ljudskih resursa. Znanje se koristi kao najznačaj-niji resurs u proizvodnji i upravljanju složenim procesima (informacionim, organizacionim, projektnim i drugim). Mnogi se slažu da već živimo u vije-ku informacija, iako je jasno da savremene privrede predstavljaju koegzis-tenciju masovne (industrijske) ekonomije obima, koja prema P. Hawkenu (1983) obuhvata period od 1880. do danas i informacione ekonomije (eko-nomije znanja).

Navedene discipline se naglo razvijaju, jer se shvatilo da intelektual-ni kapital, znanje, informacije, intelektualna svojina i iskustva predstavljaju neograničeni i strategijski resurs, koji donosi konkurentsku prednost na trži-štu („nuklearno oružje u savremenoj konkurenciji” – T. Stewart). Znanje je postalo osnovni faktor proizvodnje, rad je postao fleksibilan a birokratska uniformisanost se zamjenjuje sofisticiranim oruđima sistemske integracije i informacionog menadžmenta, kako smatra A. Aune (2001, p. 45).

Neki ekonomisti (Bresnahan i Trajtenberg 1995; Rosenberg, 1976, 1982) posmatraju informacione tehnologije (u daljem tekstu IT) kao opšte namjenske, slične telegrafu, parnoj mašini i električnom motoru. Njihova prava vrijednost potiče iz serije komplementarnih inovacija, a ne direktno od neke originalne tehnologije. Zato je dobit od opštih namjenskih tehnolo-gija ograničena sposobnostima menadžera da stvore nove organizacione procese i strukture, a ne tehnološke kapacitete (David 1990; Brynjolfson i Hit 2000). Uvođenjem nove tehnologije bez adekvatnih organizacionih pro-mjena može dovesti do značajnih gubitaka u proizvodnji, jer su moguće negativne interakcija postojeće organizacione prakse.

Velika korporacija 20. vijeka je bila napravljena da ispuni ciljeve po-većanog obima proizvodnje i smanjenja cijena po jedinici proizvodnje. A. Chandler (1962, 1977) je detaljno objasnio rast funkcionalne hijerarhije i posledičnu multi-diobnu strukturu i širenje masovne proizvodnje, za koju je


21

bila potrebna detaljna podjela rada i delegiranje admistrativnih obaveza. Uloga menadžera u velikoj birokratskoj firmi je „nastala kao čuvar organi-zacione centralizovane baze znanja“ (Zuboff, 1995, p. 202).

Tehnološke promjene, koje su omogućile postepena dostignuća u kompjuterskom kapacitetu su u početku bile usporene, kako bi se pojačale hijerarhijske, kontrolisane organizacione strukture. Menadžeri su se borili da kontrolišu informacije, jer se na njima zasnivao njihov autoritet, čak i pošto su nove IT stvorile mogućnosti za široku distribuciju informacija. Distribui-sano znanje može ugroziti staru bazu menadžerske kontrole. Dobit od IT ni-je se mogla ostvariti sve dok se stariji, centralizovani organizacioni aranž-mani nijesu napustili i razvili alternativni načini organizacije.

Novija literatura o „društvu znanja“ u dijelu organizacije i menadž-menta tvrdi da mu odgovaraju fleksibilni radni aranžmani (Kelly, 1998; At-kinson i Court, 1998.) Oni olakšavaju uključenost radnika i dozvoljavaju im da koriste svoje specijalističko znanje za rešavanje problema.

U članku iz 2000. u časopisu People Management H. Scarborough (Leicester University Management Centre) je upozorio da „nije cjelishodno tumačenje intelektualnog menadžmenta isključivo s pozicija tehnoloških do-stignuća i pristupa”. On ističe značaj ljudskih resursa i razvijanja kulture, koja u svojoj osnovi sadrži kreiranje, prenos i širenje znanja. Slično je tuma-čenje mnogih autora, koji smatraju da treba obratiti pažnju na intelektualnu mrežu, koja se tumači kao “mobilnost intelekta”. To se uklapa u osnovne razvojne perspektive čovječanstva, koje su povezane s ekonomijom znanja, što potencira savremenu ulogu obrazovanja i nauke.

Prednost ekonomije znanja (n.e.) u odnosu na “standardnu” (tradici-onalnu) ekonomiju zasnovanu na principu alternativnosti resursa je u tome što razmjenom znanja dolazi do njegove multiplikacije u kojoj niko ništa ne gubi. To radikalno, pa čak i paradigmatično mijenja teorijski pristup proce-su razmjene. Kao osnovni problem za rješavanje i regulisanje pojavljuju se prava intelektualne svojine, što zahtijeva nadogradnju postojeće teorije pra-va svojine. Znanje i inovacije su postali ključni elementi civilizacijskog shvatanja društva i njegovog razvoja.

Pri tome se moraju uvažavati i teorijske kritike “ekonomije zasnova-ne na znanju”, koje ističe C. Vercellone (2006, ss. 809-822), suprotstavlja-jući joj tzv. „kognitivni kapitalizam”, odnosno činjenicu da ključna uloga znanja nije per se neka istorijska novost. Ovdje je vjerovatno više riječ o terminologiji, nego suštini, jer izraz „ekonomija znanja“ konkretnije i preci-znije apostrofira savremeni značaj znanja, inovacija i turbulentnih promjena u okruženju. Uvijek je ekonomija bila zasnovana na znanju, ali ono nikad do


22

danas nije bilo toliko razvijeno i presudno u svim ekonomskim aktivnostima i društvu uopšte, niti je ikad ranije društveni i ekonomski razvoj toliko zavi-sio od znanja.

Koliko god su danas popularni termini „ekonomije znanja”, „inova-ciona ekonomija”, „menadžment znanja” i sl., čini se da još uvijek domini-ra naučni pristup zasnovan na IT i odgovarajućim tehničkim (instrumental-nim) pitanjima predaje znanja preko raznih vrsta veza. Naravno, sve više se ulaže u kreaciju i dijeljenja znanja, kao i u modeliranje njegovog prenošenja dijalogom među ljudima. Bez obzira na ogromnu moć industrije IT, činjeni-ca je da znanje i intelekt čine isključivo ljudi.

„Društvo znanja“ se shvata kao proizvodnja usluga zasnovanih na aktivnostima intenzivnog sticanja znanja, koje doprinose ubrzanju naučno-tehnološkog progresa, ali i rapidnom zastarijevanju inovacija. Ključna kom-ponenta društva znanja je veća zavisnost od intelektualnih sposobnosti istra-živačko-razvojnih (R&D) laboratorija nego od fizičkih i/ili prirodnih resur-sa, odnosno od povećanja relativnog doprinosa bruto domaćeg proizvoda koji se pripisuje “nematerijalnom” kapitalu (Abramovitz i Dejvid, 1996).

Ekonomisti su davno primijetili da se promjene u proizvodnji kreću u pravcu od materijalnih prema nematerijalnim ili informacionim dobrima (Shapiro i Varian, 1999). Objašnjen je doprinos onih sektora, koji su zasno-vani na intenzivnom znanju i rastu produktivnosti (Brynjolfsson i Hitt, 2000; Gordon 2000).

Da bi postalo „društvo znanja“, ono mora stalno učiti (life-long lear-ning society). Pri tome se kvalitet obrazovanja mjeri upotrebljivošću usvo-jenih znanja, vještina i navika, koje su potrebne za racionalno i uspješno dje-lovanje u složenim i eksponencijalno promjenjivim uslovima razvijenog društva (Pastuović 2008, s. 17).

Nekoliko karakteristika razlikuje „društvo znanja“ od industrijskog društva.

− Prvo, mijenja se oblik organizacije proizvodnje. Nema više potrebe za velikom koncentracijom, jer čovjek može sada punopravno učes-tvovati u proizvodnim procesima i sa određenih udaljenosti;

− Drugo, smanjuje se značaj birokratskog upravljanja, radnici se sve više osamostaljuju u ispunjavanju svojih osnovnih funkcija;

− Treće, mijenja se sistem vrijednosti, jer javnost zahtijeva od firmi ne samo rješenja ekonomskih, nego i socijalnih (zaštita interesa potro-šača) i ekoloških problema (zaštita okruženja);


23

− Četvrto, raste uloga i značaj nadnacionalnih institucija i nadnacio-nalnog regulisanja. Gubi se dominantno nacionalno obilježje proiz-vedenih dobara;

− Peto, pojavljuju se internacionalne društvene mreže, sa komunikaci-ono-informacionim kanalima veza, različitim međusobnim dejstvima među učesnicima (razmjena informacija, materijalnih i nematerijal-nih resursa) i decentralizovanim upravljanjem i

− Šesto, pojavljuje se pojam mrežnog dobra, koje karakterišu komple-mentarnost, standardnost, korišćenje efekta obima proizvodnje, spe-cifični mrežni spoljni efekti (svaki dopunski korisnik mrežnog dobra povećava korisnost za ostale korisnike), kao i efekti zamke (lock-in effects), koji su povezani s međusobnom tehnološkom zavisnošću jednih firmi i grana od drugih (npr. različita obuka na operacionim sistemima Windows i Macintosh, konverzija informacija sa jednog programa u drugi, troškovi priključivanja uređaja itd).

Što je ekonomska nauka postajala formalnija, instrumentalnija i stro-

žija (često tautološka i previše ideologizovana), manje pažnje je poklanjala pojedinim praktičnim pitanjima i problemima iz privrednog okruženja (koji su više interesovali političku ekonomiju i institucionalizam). Navešćemo primjer teorijski savršenog tržišta i/ili konkurencije kao neoklasičnog stan-darda, od kojeg se svaka razlika smatra patološkom, iako je u stvarnosti sve potpuno drugačije. Ili npr. održivi razvoj je u direktnoj suprotnosti sa stvar-nim tržišnim cijenama, koje se objektivno ni približno ne zasnivaju na real-nim eksternalijama, tako da ne mogu odraziti sve ekološke štete koje se de-šavaju u okruženju zbog tržišnih dejstava.

Šta se tek može reći o narastajućem sukobu između konkurišućih ekonomskih ciljeva - efikasnosti i socijalne pravednosti, koji mnogi prakti-čari (nosioci ekonomske politike) i teoretičari (posebno oni sa kvazi-neoli-beralnom orijentacijom) ignošišu, svrstavanjem u etičku problematiku. U tom pogledu, ekonomska teorija se nalazi u velikom raskoraku s praksom. Tranzicijska dešavanja su dobar primjer za navedeno rezonovanje.

Bez obzira na to što ekonomska teorija (takva kakva je, opširna po sadržaju i nejedinstvena, sastavljena iz mnoštva teorija) “zaobilazi” mnoga esencijalna i egzistencijalna pitanja ekonomske stvarnosti i brojne promaša-je (zatajivanja) ekonomskih politika (posebno kvazi-neoliberalnih), ne mo-žemo se složiti s mišljenjem nekih autora da se ona nalazi u krizi. Skloniji smo objašnjenju da se radi o klasičnoj ekonomskoj apologetici, nego o eko-nomskom neznanju. Ekonomska apologetika, po prirodi stvari, ograničava


24

mogućnosti djelovanja ekonomske nauke i omogućuje ispoljavanje privatnih interesa svojih protagonista, navodnih “ekonomskih reformatora”. U nave-denom kontekstu se za ekonomsku nauku uvijek može naći “opravdanje” u davno otvorenoj dilemi da li je (i u kojoj mjeri) ona nauka ili umjetnost. Ni-je zanemarljiva ni činjenica da broj i brzina promjena u ekonomskoj stvar-nosti daleko prevazilaze tempo i mogućnosti njihovog izučavanja.

Nesumnjivo je da n. e. i društvo znanja u značajnoj mjeri ruše i/ili relativizuju teze o vječnosti i univerzalnosti principa (i mitova) ”tržišnog izbora i samoregulacije” i ”državno-planskog diktata” (odnosno ”spontane evolucije i saznajne kontrole” u žargonu F. Hayeka). Jer, ona modifikuje tr-žišni izbor i verifikuje konvergenciju i kombinaciju tržišne konkurencije (kao horizontalne dimenzije) i ekonomske prinude (kao vertikalne dimen-ziju), dok ih s druge strane itekako redukuje monopolizacijom proizvodnje i tržišta (intrafirmska razmjena, mrežno poslovno povezivanje i sl.).


25

2. PARADIGMATIČNOST NOVE EKONOMIJE

„Uprkos novim tehnologijama i oblicima privredne djelatnosti,

stari zakoni, koje je opisala tradicionalna ekonomska nauka, počev od vječnog zakona ponude i tražnje, još uvijek djeluju”.

G. Kolodko (2002)

zazovi, posledice, mogućnosti i dometi n.e. su veliki i brojni. Oni zaslužuju naučnu pažnju i fenomenološki pristup, posebno u objašnjenju karaktera njene paradigmatičnosti. U ovom dijelu se

objašnjavaju neki teorijski i praktični aspekti n.e. kao metafore, koja odra-žava duh postindustrijsko-informatičke ere, kroz prizmu ocjene stepena i fernomenologije njene paradigmatičnosti. Daju se odgovori na neka aktuel-na pitanja odnosa n.e. i ekonomske teorije, progresa, civilizacijskog pristu-pa, vještine privređivanja i ekonomskog izbora.

S aspekta teorije, naša analiza pokazuje da je paradigma n.e. krajnje diskutabilna, jer nema objektivnih elemenata koji dokazuju njeno postoja-nje. Naime, još uvijek djeluju i važe tradicionalni zakoni, principi i kategori-jalni aparat ekonomske nauke. U tom dijelu, n.e. suštinski nije ništa promi-jenila. Nije zahvalno dodijeliti joj epitet teorijske paradigmatičnosti, kad se zna da ona značajno redukuje izbor kao suštinu ekonomije, stvaranjem top kompetencija pojedinih ekonomskih subjekata (monopolista), forsiranjem intrafirmske razmjene i mrežnih partnerstava, koji na određeni način pred-stavljaju savremenu sofisticiranu „naturalizaciju” robnonovčanih odnosa i ograničavanje konkurencije.

S aspekta prakse, nijesu sporna informatička, telekomunikaciona, inovaciona, organizaciona, globalizaciona i druga dostignuća i manifestaci-je, koje ekonomiju čine “novom”, čak i u paradigmatskom smislu riječi. Najnovija tehničko-tehnološka revolucija (posebno u oblasti komunikacija i transporta, u kojima se upotrebljavaju mikro procesori, optička vlakna, baze podataka, računari, digitalne mreže, laseri i sl.) ima velike ekonomske impli-kacije. Najznačajnija se sastoji u stvaranju osnovnih infrastrukturnih pretpo-stavki za tzv. postindustrijsku (postfordovsku) eru, u kojoj se relativizuju

I


26

mnoge razlike (prostorne, vremenske, kulturne, etičke, političke, ideološke i druge) i verifikuje teorija konvergencije, ali ne i ekonomska konvergencija.

Preko znanja i informacija nezaustavljivo nadiru talasi globalizacije. Uslužni sektor je krajem prošlog vijeka postao dominantan na globalnom planu sa 61% u dodatoj vrijednosti GDP (World Bank, 1999), s tendencijom ubrzanog širenja. Inovacije u oblasti IT, kompjuterskih mreža, telekomuni-kacionih i transportnih sistema doprinijele su povezivanju tržišta na svim ra-stojanjima i bumu međunarodnog kretanja kapitala, roba, usluga, ljudi, ideja i kulturnih vrijednosti.

U navedenim uslovima, ekonomija se naziva bestežinskom, infor-macionom, mrežnom, digitalnom, tehnotronom, E-konomijom i sl. Smatra se da je F. Machlup idejni tvorac koncepta informacionog društva. U radu “The production and distribution of knowledge in the United States” iz 1962. on je istakao da “industrija znanja predstavlja 29% ukupnog nacio-nalnog proizvoda Amerike” (prema: Clark, 2004). Po mišljenju mnogih au-tora, pojam n.e. predstavlja sinergističku cjelinu koju čine: znanje (intelektu-alna svojina), digitalizovane komunikacije i informacije, Internet, mrežno poslovno povezivanje s veoma labavim granicama, inovacije, virtualno i di-namično poslovanje, intrafirmska razmjena s eliminisanjem posrednika i re-dukcijom tržišta, globalna konkurencija, Web elektronski biznis, fleksibilni proizvodni sistemi i organizacione strukture, svojinska i nesvojinska part-nerstva itd. (Kotlica, 2000, ss. 197-199).

U skladu s navedenim trendovima formiraju se nove privredne gra-ne, modifikuju klasični oblici poslovanja, eliminišu i/ili relativizuju tradici-onalne vertikalne organizacione hijerarhije i horizontalne strukture, mijenja-ju strukture zaposlenosti i pomjeraju u pravcu uslužnog sektora, multipliku-je ljudsko znanje dostupnošću informacija i njihovom brzom obradom i dis-tribucijom, automatizuju poslovne transakcije, doživljavaju pravi bum elek-tronska trgovina, bankarski On-line servisi i elektronski mediji. Posledice po ekonomiju su raznovrsne, ali ćemo istaći samo pozitivne: skraćivanje vre-mena obavljanja poslovnih transakcija, smanjenje troškova poslovanja i ci-jena, povećanje prihoda i dobiti, smanjenje angažovanja poslovnih sredsta-va, povećanje produktivnosti, efikasnije popisivanje, bolje i brže opsluživa-nje kupaca itd. (Bjelić, 2001, s. 29).

Paradigmatičnost n.e. se ogleda u praktičnom smislu i u činjenici da su visoke tehnologije direktno uticale na ekonomsko okruženje i promijenile neke uobičajene zakone, prvenstveno tržišne. Pošto se mrežna dobra mogu proizvoditi praktično pri nultim graničnim troškovima i pošto proizvode mrežne spoljne efekte za korisnike, to dovodi do netradicionalnog ponašanja


27

ponude i tražnje. Poznato je da je standardna (neoklasična) ekonomska teo-rija izlagala ponašanje proizvođača i kupaca preko krivih ponude i tražnje. Kriva ponude ima pozitivan nagib (zbog rastućih graničnih troškova koji se nalaze u njenoj osnovi), a kriva tražnje ima negativan nagib (zbog opadajuće granične korisnosti dobra).

U situaciji mrežnih dobara, krive ponude i tražnje mijenjaju tradici-onalna mjesta. Kriva njihove ponude S0 ima negativan nagib, zbog težnje graničnih troškova ka nuli u značajnim intervalima, dok kriva tražnje D0 ima pozitivan nagib, jer se granična korisnost mrežnih dobara uvećava u mjeri rasta količine korisnika tih dobara. Ako se navedeni proces bude u dugom roku razvijao dosadašnjom dinamikom, krive će težiti ravnotežnoj tački u koordinati koja označava sve nižu cijenu i sve veću količinu (slika 1).

Slika 1: Tržišna ravnoteža kod mrežnih dobara

Na slici 1 se vidi da se ravnotežna tržišna cijena smanjuje sa p0 na p1, a ravnotežna količina sa q0 na q1. Tržišna ravnoteža se pri tome pomjeri-la iz tačke E0 u tačku E1.

Na taj način, mrežno dobro povećava svoju vrijednost u mjeri rasta njegove količine, a pri tome njegova cijena opada u mjeri rasta njegove vri-jednosti za korisnike. Iz toga se može zaključiti da najveću vrijednost u uslovima društva znanja ima ono dobro koje se dostavlja besplatno! To je paradoksalan zaključak, ali samo na prvi pogled, jer je riječ, naravno, ne o svim dobrima, nego samo o mrežnim dobrima, koja čine suštinu društva znanja. Navedeni slučajevi u praksi već postoje: Microsoft, Netscape i drugi besplatno dostavljaju svoje brauzere. Da ne govorimo o piratstvu u oblasti programskih proizvoda i njihovom besplatnom kopiranju.

Postoji još jedan značaj fenomen za društvo znanja, vezan za stvara-nje novih monopolista, kao što je npr. Microsoft, koji su zasnovani na zna-nju i inovacijama. C. Shapiro (1999, p. 352) je dokazao da kombinacije efe-kta obima na strani ponude i na strani tražnje pojačava monopolske tenden-cije. Pored toga, ovdje je prisutan još jedan paradoks: monopoli na tržištu informacionih proizvoda povećavaju obim proizvodnje i smanjuju cijenu!


28

Prvi hard disk od 5Mb je 1956. koštao 50.000USA$ (što znači da je 1Mb koštao 10.000 USA$).Od početka 1980-ih do danas cijena hard diska kapa-citeta 0,1 GB je smanjena sa 20.000 USA$ na 300 USA$ (1000GB). Dakle, u periodu od 30 godina (1980-2010) cijena 1Mb je smanjena sa 200 USA$ na 0,0003USA$, odnosno za 666.666 puta! A u periodu od 1956-2010 čak za 33,3 miliona puta! Naizgled nevjerovatno, ali – tačno.

2.1 Ekonomska teorija i nova ekonomija

„Ideološki savez liberalizma i ekonomske znanosti nije, međutim, ostao bez štete za ekonomsku znanost...

Ideološki dogmatizam je postao ’standardni’ obrazac ekonomskog mišljenja“.

Zvonimir Baletić

ko imamo u vidu da se pod ekonomskom teorijom podrazu-mijeva naučno uopštavanje činjenica i dokaza o procesima i fenomenima koji se odvijaju u ekonomskoj stvarnosti, jasno

je da se termin n.e. može odnositi samo na nove uslove ekonomske stvarno-sti, tj. na specifične i nove oblike organizovanja privrednih aktivnosti, nasta-le pod dominantnim uticajem faktora opisanih u uvodnom dijelu. N.e. se ne može poistovjetiti s novom ekonomskom doktrinom (učenje o nečemu izlo-ženo kao sistem; skup mišljenja jednog teorijskog pravca), jer ne polazi od unaprijed postavljenih principa i stanja, nego ih dinamično formira, prilago-đava, usklađuje i razvija.

Za razliku od ekonomije shvaćene kao ekonomska teorija ili eko-nomska nauka, koja je u teorijsko-metodološkom smislu ograničena (aps-traktna, relativna, hipotetična, pluralistična, kasni s objašnjenjem pojava, ideologizovana, modelski instrumentalizovana, otvorena prema promjena-ma), n.e. predstavlja zbir manifestacija ekonomske stvarnosti i kao takva ima svoje konkretne i/ili virtualne organizacione oblike, razvojnu logiku, zakone postojanja i mijenjanja „spoljašnjeg svijeta”. Zato je zadatak savre-mene ekonomske nauke da objasni razne probleme, procese i fenomenologi-ju n.e., da istraži i otkrije njene najopštije, fundamentalne principe organiza-cije ekonomskih aktivnosti, u njihovim tijesnim međusobnim odnosima za-visnosti i povezanosti sa socijalnim, političkim, ideološkim, institucional-

A


29

nim, kulturnim, ekološkim, etičkim i drugim procesima (npr. odnos prema tržišnom privređivanju, konkurenciji, preduzetništvu, korporativnmom upravljanju, svojini, državnom regulisanju, pojedinim oblicima društveno-ekonomskog poretka, održivom razvoju itd.).

Sličnost između ekonomske teorije i n.e. nazire se u primjeni sinteti-zovanog i multidisciplinarnog znanja, koje omogućuje prilagođavanje opš-tim zakonima ekonomskog razvoja, usavršavanje mehanizama funkcionisa-nja i organizacije makro i mikro privrednih (poslovnih) sistema (na nacio-nalnom i međunarodnom nivou) i afirmaciju principa racionalnog ekonom-skog ponašanja privrednih subjekata. Ali, dok ekonomska nauka kao nasta-vna disciplina sintetizuje dostignuća više nauka i objašnjava zakone biznisa i mehanizme njegove realizacije, metode privređivanja i konkurisanja, eko-nomsku politiku, probleme i protivurječnosti prakse raznih ekonomskih oblasti (odnosno ponašanja ljudi u procesu ekonomskih aktivnosti u cilju efikasnog korišćenja ograničenih proizvodnih resursa i/ili upravljanja nji-ma), n.e. predstavlja isključivo oblike njihovog ispoljavanja (realizacije, ma-nifestovanja). Nije zanemarljiva još jedna sličnost između ekonomske nauke i n.e., koja se odnosi na manju ili veća ideologizovanost. U tom smislu se može M. Castells definiše n.e. kao „novu kapitalističku ekonomiju“, koja zaobilazi područja koja za nju ne predstavljaju vrijednost (prema: V. Draš-ković 2002, s. 24).

Ekonomsku nauku interesuju svi savremeni ekonomski problemi (inflacija, nezaposlenost, državni rashodi, energetska kriza, regionalne raz-like u razvijenosti, spoljna zaduženost, budžetski deficit, glad, siromaštvo, nejednakost, zagađivanje čovjekove okoline i sl.). N.e. interesuje samo (ili uglavnom) ostvarenje konkurentske prednosti, kompetentnosti i odgovaraju-ćeg poslovnog uspjeha, koji se izražava preko raznih ciljnih pokazatelja (profit i sl.), a koji je moguć (ostvarljiv) putem najboljeg funkcionalnog, organizacionog, vremenskog i prostornog kombinovanja ograničenih faktora proizvodnje i alternativnih načina njihove upotrebe.

Većina tumačenja suštine ekonomije kao nauke o racionalnom izbo-ru oslanja se na definiciju L. Robbinsa, prema kojoj ekonomija proučava ljudsko ponašanje kao odnos između neograničenih ciljeva (ljudskih potre-ba) i oskudnih resursa koji imaju alternativne upotrebe. Interesantno je da autori većine savremenih udžbenika iz ekonomije isključivo veličaju zasluge L. Robinsa, zaboravljajući pri tome da je mnogo vremena prije njega pop Thomas Robert Malthus ukazao na ograničenost hrane (kao resursa koji se razvija po aritmetičkoj progresiji) u odnosu na porast broja stanovnika kao


30

nosioca potreba (koji se uvećava po geometrijskoj progresiji). Čini se da je nosilac ideje, ipak - Malthus.

Pošto ekonomska teorija izučava funkcionisanje ekonomije (privre-de), a n.e. doživljavamo kao specifičan i savremen oblik privređivanja, proi-zilazi da ekonomska teorija, pored ostalog, kao predmet izučavanja mora imati i fenomenologiju n.e. Drugim riječima, ekonomska teorija je „filozofi-ja privrede”, koja istražuje tipove ekonomskog ponašanja, organizovanja i privređivanja (uopšte, pa i n.e. posebno), njihovu evoluciju, ciljeve, kriteri-jume, svojinske i ugovorne oblike, sistem interesa, motivaciju subjekata pri-vredne djelatnosti itd.

Nobelovac M. Allais je ukazivao na „neophodnost sinteze i bezuslo-vnog potčinjavanja lekcijama prakse” savremene ekonomske nauke, aludi-rajući na njenu apstraktnost i sve veću specijalizaciju na razne oblasti (teori-ja cijena, instituta, rizika, novca, razvoja, međunarodne razmjene, tržišne ravnoteže, racionalnog ponašanja, itd.). Ta specijalizacija je, prema njego-vom mišljenju, potrebna i poželjna, ali mora uvažavati neophodnost naučne sinteze. Potpuna objektivnost u odražavanju prakse je nemoguća (jer je nemoguće donositi konačne zaključke o odnosu ljudi i predmeta, kako on kaže), ali je potrebno ulagati napore da joj se što više približimo. U tom smislu, Allais (1989, с. 27) se zalaže za „približavanje ekonomske teorije realnosti i pronalaženje osnova na kojima se može normalno izgrađivati ekonomska i socijalna politika”.

N.e. je, u svakom slučaju, praktični fenomen za uvažavanje, pokla-njanje pune pažnje i temeljne naučne analize, posebno s aspekta potrebe pri-lagođavanja lokalnog preduzetničkog ponašanja, a ništa manje i aktuelne ekonomske politike. Еkonomska teorija stalno mora biti otvorena prema promjenama u realnoj praksi.

Promjene koje sobom donosi n.e. su na određeni način izvjesne i predvidive: dinamične, složene, neravnomjerane, informaciono bogate, teh-nološki savremene i inovaciono intenzivne. Navedena realnost n.e. se mora respektovati i implementirati u svim razvojnim planovima, koji se zasnivaju na prilagođavanju spoljnom okruženju, što većem mogućem zadržavanju sopstvenih specifičnosti i potrebi maksimizacije sopstvene korisnosti. Jer, n.e., volens-nolens, istupa kao novo socioistorijsko i ekonomsko okruženje, koje (u sprezi s globalizacijom kao njenim generatorom) relativizuje čak i nacionalni suverenitet, institucija državnog regulisanja i primjenjivost bilo koje poznate ekonomske teorije u objašnjenju njenih fenomena. Ali, o novoj originalnoj teoriji zasnovanoj na odgovarajućoj paradigmi se, prema našem mišljenju, ne može govoriti.


31

Iako počiva na sintetizovanom mišljenju, multidisciplinarnom nauč-nom pristupu, relativiziranoj skali vrijednosnih kriterijuma, prevazilaženju jednostranosti i isključivosti, najsavremenijim naučno-tehnološkim dostig-nućima i sl., n.e. ipak, ne znači stvaranje neke nove teorijske ekonomske pa-radigme1, čijim bi se formiranjem osavremenila i obogatila ekonomska nau-ka, odnosno ekonomska misao. U prošlosti je bilo nekoliko naučno zasnova-nih i originalnih teorijskih ekonomskih paradigmi: fiziokratska, merkantilis-tička, klasična, marksistička, institucionalna, keynesijanska, neoklasična, neoinstitucionalna i dr. Bez obzira na sve greške i prigovore koji im se mo-gu uputiti, kao i koncepcijsko-metodološke protivurječnosti, sve navedene ekonomske teorije su analizirale složenu ekonomsku stvarnost, izbor kao način rešavanja osnovne protivurječnosti ekonomske stvarnosti i izvorne ekonomske motive.

Savremene ekonomske teorije rješavaju iste zadatke u uslovima kompleksne n.e. i dinamičkih promjena koje ona inicira. Heterogeni svijet ekonomije nikada se nije mogao teorijski objasniti kao homogena i neproti-vurječna konstrukcija. Pogotovo to važi za izuzetno složeni i virtualni svijet n.e. Posmatrajući s ontološkog aspekta, preko objekta istraživanja ekonom-ske nauke, jasno je da je postindustrijska era već nastupila u privredno raz-vijenim državama. Težište privređivanja je prešlo na uslužnu sferu, a limiti-rajući (samim tim i strategijski) resursi su postale informacije i akumulisano znanje. Tržišna privreda i „homo economicus” ne iščezavaju, ali ih značajno zamjenjuju mrežna i virtualna ekonomija, elektronska trgovina, intrafirm-ska razmjena, kreativni specijalisti slobodne individualnosti i partnerska jed-nakost (koja zamjenjuje hijerarhičnost). Savremeno privređivanje, ipak, stvara određene ontološke pretpostavke za formiranje postindustrijske para-digme, koja se često poistovjećuje sa n.e. Posmatrajući razvoj kroz prizmu relacije industrijsko-postindustrijsko, jasno je da je prvi član relacije iscrpio sebe. To znači da privrede u krizi (kao što je naša) na putu oporavka trebaju da se orijentišu na postindustrijske vrijednosti i principe privređivanja.

Naravno, ništa manje nijesu značajne ni gnoseološke pretpostavke nove paradigme, jer je postindustrijska civilizacija itekako uticala na usavr-šavanje procesa saznanja. Iako formalna logika, dijalektički metod, matema-

1 Paradigma je grčka riječ (παραδειγμα) koja znači primjer za ugled, uzor, obrazac, ali se

upotrebljava u različitom smislu. U našem slučaju se misli na fundamentalnu ekonomsku teoriju koja dominira u određenom momentu (periodu) njenog razvoja. U osnovi svake paradigme leži neka opšta ideja vodilja ili koncepcija, koja svoj konkretni izraz nalazi u a) polaznim ili prvobitnim shvatanjima i b) sistemu osnovnih principa, zakona ili dovolj-no vjerovatnih hipoteza.


32

tički metod (linearno programiranje i sl.), sistemski pristup i dr. zadržavaju svoj naučno-istraživački značaj u ekonomskoj nauci postindustrijske ere, či-ni se da porast značaja informacija, poslovnog umrežavanja i virtualnosti sve više stavlja akcenat na dominaciju analitičkih modela, sistemsko-struk-turnih i funkcionalnih analiza, kao i drugih savremenih metoda za obradu in-formacija. To znači da jednostrani monistički pristupi ustupaju mjesto kom-pleksnijim – pluralističkim (Nurejev, 1993, s. 144).

2.2 Nova ekonomija i progres

„Kulture se, takođe, mijenjaju! Sjutra će svakako biti drukčije nego danas“.

Jean-Marie Pelt

ovjek i društvo uvijek teže progresu. Progres je prirodni, isto-rijski i zakonit proces kretanja. Osnovu društvenog progresa čini ekonomski razvoj. Otuda potreba za stalnim proučavanjem

faktora i zakona ekonomskog razvoja (koji su promjenjivi u vremenu i pros-toru) i objašnjenjem procesa i fenomena u prošlosti i sadašnjosti, u cilju predviđanja budućnosti, smanjenja neizvjesnosti i stohastičnosti i identifiko-vanja pokretačkih snaga društveno-ekonomskog progresa.

N.e. ostvaruje progres zahvaljujući novim i originalnim metodama privređivanja, organizovanja, komuniciranja, obrade i distribucije informa-cija, razmišljanja i djelovanja. Ona svoj uspjeh zasniva na prevazilaženju, ujednačavanju i neutralizaciji razlika u razvijenosti, kulturi, naciji, politici i sl., na harmonizaciji poslovnih interesa i razlika i na konvergenciji polarizo-vanih društveno-ekonomskih sistema. Ona počiva na globalizaciji razvojnih ciljeva i djelatnosti iz svog domena. U navedenom kontekstu se može pos-taviti suštinsko pitanje: da li se na taj način smanjuje ili povećava osnovna suprotnost ekonomske stvarnosti između neograničenih ljudskih potreba i ograničenih prirodnih resursa? Analize raznih autora, s raznih aspekata, dale bi različite i protivurečne odgovore.

N.e. dobro korespondira s civilizacijskim pristupom, koji posmatra razvoj društva kroz prizmu jedinstva svih oblasti društvenog života i odno-sa, a privredu kao njihov podsistem, koji ima a) organizacioni ili tehničko-

Č


33

ekonomski aspekt (u kojem su ekonomski odnosi usmjereni na racionalno i efikasno korišćenje raspoloživih resursa), i b) socijalno-ekonomski aspekt (u kojem su ekonomski odnosi određeni karakterom svojinskih odnosa). Nave-dene aspekte n.e. u praksi uspješno rešava i koristi, uvažavajući:

− složene međusobne veze i uticaje između ekonomskih, socijalnih, političkih, kulturnih i drugih subjekata privredne djelatnosti,

− multidisciplinarni i sistemski naučni pristup, − relativiziranu skalu vrijednosti i standarda, − razvojne specifičnosti (različite uslove i nivoe razvijenosti), − virtualizaciju poslovnih odnosa, − fleksibilnost vremenskih rokova, prostornih dimenzija, konkretnih

organizacionih oblika, uslova partnerske saradnje itd.

Tendencija pretvaranje jednostranih obilježja (unification) u njihovo istinsko jedinstvo (unity), koju je davno primijetio A. Toynbee (1934, p. 150) je savremena realnost, koju n.e. sadrži, podrazumijeva i maksimalno uvažava. To je postao kriterijum civilizacije, pored dostignutog nivoa eko-nomskog razvoja, uvažavanja istorijskih tradicija, socijalne motivacije, institucionalne izgrađenosti, demokratskih dostignuća i ljudskih prava. Na neophodnost i afirmaciju civilizacijskog metodološkog pristupa društvenom razvoju uticale su mnoge evolucione i revolucionarne (u smislu u kojem ovaj termin upotrebljava T. Kuhn, 1974) promjene kapitalističkog i socijali-stičkog sistema (koje su poslije dugotrajnih ideoloških polarizacija potvrdile princip njihove konvergencije), kao i najnovija naučno-tehnološka dostig-nuća. Na taj način su prevaziđene zastarjele predstave o linearnom, nealter-nativnom i determinisanom razvoju, tradicionalna šema faktora proizvodnje2 i ekonomskog rasta (rad, zemlja, kapital), apsolutizovanje bilo kojeg oblika svojine, zastarjelo tumačenje socijalno-ekonomske uloge države i jednostra-ne ”mesijanske” monističke teorije razvoja (liberalizam, monetarizam i sl.). Navedena koncepcija maksimalno uvažava brzi tehnološki napredak i pove-ćani značaj uslužne (i u okviru nje informacione) komponente ekonomskog rasta, kao i razna ekološka, socijalna i druga ograničenja,

2 Pretvaranje informacije u važni proizvodni resurs na određeni način podriva radnu teoriju

vrijednosti, proširuje šemu faktora proizvodnje i prouzrokuje mnoge praktične posledice. Naime, tehnika istiskuje čovjeka iz pojedinih oblasti materijalne proizvodne sfere, što se odražava na socijalni sistem (preko porasta nezaposlenosti, itd.). U vezi sa tim, niče cijeli kompleks pitanja vezanih za preispitivanje izvorne uloge živog rada u stvaranju viška proizvoda, za mogućnost mjerenja vrijednosti različitih informacionih usluga na bazi aps-traktnog rada itd.


34

Vjerovatno se ne može u potpunosti govoriti o „dolasku sasvim nove civilizacije u najširem smislu riječi”, kako je metaforično predviđao A. Tof-fler (1980, p. 30), mora se n.e. priznati formiranje nove razvojne kon-cepcije, koja je oslobođena mnogih tradicionalnih balasta. U razvojnom smislu, n.e. objektivno može pretendovati na novu paradigmatičnost. Ona temeljno mijenja sve oblasti života i privređivanja, kao i opšti oblik sociju-ma. U radu I. Naisbita iz 1982. Mega-trendovi: deset novih pravaca koji mi-jenjaju naš život, on je skoro nepogrešivo prognozirao mnoge od dominant-nih tendencija 80-ih i 90-ih godina: prelaz od industrijskog društva ka in-formacionom, od „forsirane tehnologije” ka „visokom ljudskom elementu”, od nacionalne ekonomije ka svjetskoj, od kratkoročnih orijentacija ka dugo-ročnim, od centralizacije ka decentralizaciji, od institucionalne pomoći ka samopomoći, od predstavničke demokratije ka demokratiji participacije, od hijerarhijskih sistema ka sistemima druženja. U kasnijoj knjizi Mega-značajni izbor: varijante sjutrašnjice Naisbit (1985, p. 13-6) je sve na-vedene tendencije zbirno obuhvatio u najznačajniju karakteristiku naše epo-he: „prelaz od izbora ili - ili ka društvu sa širokim dijapazonom izbora”.

Ne možemo se složiti s ovim poslednjim kao univerzalnim načelom. Diskutabilan je ne samo obuhvat društva koje ima širok dijapazon izbora, nego čak i sama sloboda izbora, koja se često guši i redukuje na razne na-čine, na svim nivoima (individualnom, lokalnom, nacionalnom, internacio-nalnom i globalnom). Redukcija izbora je direktno proporcionalno srazm-jerna institucionalnom vakuumu, a on je, na žalost, široko rasprostranjen i onemogućuje razvoj mnogih država i regiona. U tom smislu, koristeći širo-ko rasprostranjeni pojam postindustrijsko društvo, koje se u literaturi različi-to naziva (kibernetsko, informaciono, civilizacija trećeg talasa, ekološko, postkolektivističko, humanitarno, postoptimalno, tehnotrono, digitalno itd.), moramo biti svjesni njegove ograničenosti, uslovnosti i nesavršenosti, pose-bno s aspekta njegove rasprostranjenosti u svijetu. Iako n.e. pruža velike mogućnosti konkretizacije i samodokazivanja, postoji značajan (rekli bi mo-žda fatalan) raskorak između razvijenog i nerazvijenog svijeta u pogledu primjene njenih pozitivnih efekata.

Savremena ekonomska nauka, u skladu s Pareto principom, raznim etičkim i demokratskim načelima, podrazumijeva da je maksimizirajuće po-našanje ekonomskih subjekata dopušteno samo ako ne ugrožava interese drugih privrednih subjekata. Njihovi interesi ekonomskih su zaštićeni prav-nim normama, čija je razvijenost mjerilo razvijenosti ”pravne države”. Po-smatrano s tog aspekta, pravo predstavlja kompromis između ekonomije i morala. Analiza ovog aspekta n.e. prevazilazi okvire naše teme, ali smo uv-


35

jereni da bi dovela do dramatičnih i razočaravajućih rezultata, koji se medij-ski samo pominju i naziru. Etičko-ekonomska analiza obuhvatila bi mnoge problematične aspekte, među kojima su: preispitivanje doslednosti primjene tržišnih principa poslovanja i privatizacije, valorizacija novih vrijednosti, narušavanje i redukcija konkurencije, eksploatacija resursa, stepen protivur-ječnosti privatnih interesa društvenim, poštovanje standarda profesionalne etike, disharmonija materijalnih i opšteljudskih vrijednosti, položaj malih i nerazvijenih zemalja, izazivanje ekoloških problema itd.

2.3 Paradigmatičnost vještine nove ekonomije

“Ključna osobina novog društva, kao i prethodnih,

biće nove institucije, nove teorije, nove ideologije i novi problemi”.

Peter Drucker

nogi autori pridaju n.e. paradigmatičan značaj, ali ne u teorijskom, nego isključivo u praktičnom smislu. Ključne elemente te „nove naučne paradigme” A. Dragičević i D.

Dragičević (2003, s 36) vide u samorazvijajućoj sposobnosti obrade podata-ka (u pogledu obima, složenosti i brzine), sposobnosti njihovog rekombino-vanja i decentralizovanoj fleksibilnosti. Nameće se zaključak da se prije može govoriti o tehnološkoj paradigmi (informacionoj, komunikacionoj, transportnoj) nego ekonomskoj, gdje se prva primjenjuje u n.e., koja se na tu paradigmu oslanja i od nje prima dominantan uticaj.

Ne slažemo se s konstatacijom B. Ilića (2004, s. 115) da „nastaje no-va ekonomija u teorijskom ... smislu”, jer je ona, pored ostalog, kontradik-torna čak i sa njegovim (Ibid., s. 106) prethodnim pravilnim shvatanjem da ona „ne ukida ekonomske zakone”, nego samo „demonstrira novi kvalitet ekonomskog rasta i otkriva nove mogućnosti saradnje i razvoja”. Pored to-ga, čini se da n.e., makar u pojedinim segmentima (npr. u dijelu konkurenci-je), značajno relativizuje i redukuje izbor i ekonomske zakone, ali ne formu-liše neke nove. To je možda njena najveća paradoksalnost, jer ona u princi-pu povećava informisanost i suštinski širi horizonte izbora. Tu očigledno

M


36

postoji raskorak između prividnog i stvarnog, koji je logičan s aspekta raz-nih nivoa, asimetričnosti i selektivnosti informisanja.

Ekonomska stvarnost se drastično mijenja pod uticajem navedenih visokih tehnologija. Rađaju se novi oblici proizvodnih, poslovnih i organi-zacionih odnosa, povećavaju se se sistemska kompleksnost, integracija, vir-tualnost, spontanost, komunikativnost, alternativnost, samostalnost, adapti-bilnost, globalnost, inovativnost, dinamizam, organizovanost i institucional-nost, a smanjuju se konfliktnost, predvidivost, modulska zavisnost, uprav-ljačka hijerarhičnost i birokratičnost.

Uz relativizaciju i redukciju konkurencije, kao i sve veću virtualiza-ciju i umrežavanje poslovnih odnosa, n.e. karakteriše:

− obezbjeđivanje fleksibilnih uslova za poslovno partnerstvo, − pravedno nagrađivanje učesnika u poslu shodno dogovoru, − zaštita prava svojine, preduzetništva i inovatorstva, − sistemska, organizaciona i poslovna prilagodljivost, − vremenska oročenost poslovne saradnje, − relativizacija prostornih udaljenosti, − brzina i pouzdanost komunikacija i kontrole, − dinamičko usklađivanje partnerskih odnosa, − sužavanje granica organizacione hijerarhičnosti i − prevazilaženje konflikta između „slobode ujedinjavanja i slobode

konkurisanja“ (u žargonu M. Friedmana).

Poslije fiziokratske, merkantilističke, klasične, marksističke, keyne-sijanske, neoklasične, monetarističke, institucionalne, novoklasične i novo-keynesijanske teorijske ekonomske paradigme, postavlja se pitanje: da li se u istom smislu može govoriti o teorijskoj paradigmatičnosti n.e.? Epiteti informaciona, virtualna, mrežna, digitalna, participirajuća i „učeća“ ekono-mija ne predstavljaju novu teorijsku konstrukciju, koja bi se mogla označiti novom ekonomskom paradigmom (nezavisno od stepena konzistentnosti, apstraktnosti i aplikativnosti navedenih ekonomskih paradigmi). N.e. ne nu-di neku novu teorijsku koncepciju, niti kontrasno protivurječi starim i posto-jećim. To joj, očigledno, nije ni cilj, ni potreba. Jer, ona kao specifičan, sav-remen i tehnološki intenzivan oblik privređivanja realizuje sopstvene cilje-ve, koje su trasirali njeni kreatori.

Na ekonomskim teoretičarima je da utvrde sličnosti i odstupanja s postojećim ekonomskim modelima, i da ih eventualno dorade i prilagode novim fenomenima, protivurječnostima i paradoksima (od kojih je možda


37

najveći globalno širenje tržišta i sužavanje konkurencije putem intrafirmske razmjene i raznih oblika partnerske i mrežne saradnje).

Cjelokupna dosadašnja privredna istorija svjedoči o traženju nekog idealnog ekonomskog poretka i pokušajima da se on ostvari. Na utopijski karakter takvih pokušaja stvaranja ekskluzivnog i unikatnog ekonomskog modela pravilno ukazuje M. Jakšić (2005, s. 65), koji umjesto utopije prefe-rira sistem evolucije, a umjesto „velikog poretka” – kompleksnost raznovrs-nih sistema. Ne postoji univerzalna ili meta-ekonomska teorija i paradigma za sva vremena. U praksi konkretno postoji economy u smislu privrede, a ona se mnogo više zasniva na vještinama, znanjima, razvojnim strategijama i ekonomskim politikama, nego na teorijskim apstrakcijama iz udžbenika.

U smislu ekonomije kao vještine (mnogi tvrde da ekonomija nije nauka nego ars, shvaćena kao umjetnost i vještina privređivanja), nema sumnje da se n.e. može pripisati originalna paradigmatičnost. Nije slučajno J. N. Keynes, otac J. M. Keynesa, isticao vještinu ekonomije kao treću di-menziju, koja ekonomskom politikom balansira pozitivnu (šta jeste) i nor-mativnu ekonomiju (šta treba da bude). Posmatrano s aspekta pozitivne i normativne ekonomije, smatramo da n.e. nema odgovarajuću teorijsku para-digmu, ali ima s aspekta vještine i ekonomske politike (makro i mikro). U tom smislu, podržavamo shvatanje M. Jakšića (Ibid., s. 67) da je „metodolo-gija vještine ekonomije obuhvatnija, kompleksnija, manje deterministička, podrazumeva poznavanje institucija, mreža i tkiva privrede i društva”. Ona je vremenski i po značaju raznovrsnija, dinamičnija, prilagodljivija i priori-tetnija. Navedeni kontekst potencira paradigmatičnost vještine n.e., koja razvoj usmjerava u skladu s realnim okolnostima u okruženju, a na njih pre-sudno utiče informaciono-komunikacijski tehnološki bum i odgovarajući porast uslužnih djelatnosti.

N.e. svojim konkretnim praktičnim manifestacijama zaobilazi sve do sada poznate paradigme teorijske ekonomije, pa čak i institucionalizam, i to na paradoksalan način: vodeći akteri maksimalno forsiraju slobodu sopstve-nog izbora, zasnovanu na dostupnosti savremenih tehnologija ograničava-jući izbor onihdrugih, kojima iste nijesu dostupne. Ali, to nema veze s teo-rijskom ekonomijom, to je samo nova paradigma dominacije i eksploataci-je, ovaplođena u navodnoj globalnoj konkurenciji, čiji je moto u grupno-partnerskom konkurisanju i top kompetencijama najrazvijenijih u odnosu na sve ostale, nadnacionalnom institucionalizovanju i kontroli, kao i prevazila-ženju mnogih razlika (zbog dominacije ekonomskih interesa), uz zadržava-nje i forsiranje najvažnije razlike – u ekonomskoj razvijenosti i moći (odsus-tvo ekonomske konvergencije).


38

Kad se kontroliše (i globalno eliminiše) konkurencija, širenje moći i njeno pretvaranje u svemoć postaje rutinska stvar tehnike (operacionalizaci-je), taktike i strategije. Uvijek se preko tehnike i tehnologije – sada informa-cione, komunikacione, transportne i druge, ostvarivala konkurentna pred-nost, dominiralo tržištem i uvećavala svojina. Zato tajna ekonomije, ako uopšte postoji, nije ni u tržištu, ni i svojini, nego u konkurenciji, kako su istakli ruski i američki akademici na jednom okruglom stolu održanom 1994. u Moskvi.

N.e. ima izuzetne razvojne performanse, zasniva se na intenzivnoj razvojno-praktičnoj paradigmi, kojom se superiornost i moć pretvaraju u svemoćne kompetencije, koje u mnogim segmentima poprimaju globalna obilježja. U tom kontekstu niču mnogi novi praktični aspekti njene paradi-gme, čija analiza prevazilazi okvire ove teme, uz napomenu da potreba i neminovnost prilagođavanja nemaju alternativu.

Promjene brzometno nastupaju, smjenjuju se i mijenjaju praktične aspekte ekonomske paradigme. Sukobljavaju se mišljenja o navedenim aspektima, ali osnovni ekonomski motivi ostaju vječni i nepromjenjivi, a ekonomska nauka kaska u potrazi za zakašnjelim objašnjenjima dinamične privredne prakse. Ekonomija kao nauka je previše interdisciplinarna i potči-njena politici da bi mogla često mijenjati i definisati paradigmatične teorij-ske modele koji bi bili univerzalno prihvaćeni.

Budućnost je neizvjesna, ona bitno zavisi od ekonomije i politike, ali sve više od čovjekovog odnosa prema ekologiji, moralu i ekonomskim insti-tucijama. Ali, kako izgleda – najviše zavisi od znanja i inovacija. Iako „pos-toji vječna istina da će sve proći“ (ruska poslovica), činjenica je da široko nastupa era neprolazne paradigme znanja. To je možda najvažnija pouka za napaćeno stanovništvo većine post-socijalističkih i mnogih drugih neraz-vijenih država. Najveća i paradoksalna vrlina n.e. je upravo u tome što gradi mnoge kolektivne (umrežene) vrijednosti i odnose upravo preko forsiranja, afirmacije i valorizovanja individualnih znanja. Jedino za znanje nema bari-jera. To je za sve najveća šansa i izazov budućnosti.


39

2.4 Nova ekonomija i izbor

„Suprotstavljajući staro s novim, nalazimo da ono što je važno kod novog

nije snaga ljudskih mišića, nego snaga mozga; sposobnost da se čini inteligentno korišćenje informacija,

radi stvaranja ideja koje daju vrijednost i podržavaju konkurentnost“.

Bernard Burnes

ećina autora svodi suštinu ekonomske nauke na izbor, pola-zeći od limitiranosti resursa. Pri tome se efikasnost, racio-nalnost i drugi oblici ekonomskog ponašanja funkcionalno

posmatraju u kontekstu izbora. Slobodan ekonomski izbor je uvijek bio i ostao neostvareni ideal za mnoge ekonomske subjekte, koliko god bio pože-ljan, demokratičan i prirodan. Na putu slobodnog ekonomskog izbora bila su mnoga ograničenja, koja su u raznim vremenima i prostorima imala manji ili veći uticaj na njegovu redukciju: pseudo-tržišne strukture (mono-polska vlast – monopoly power i dr.), državna intervencija (government con-trols), društvena dobra (public goods), spoljni efekti (externalities), fijasko tržišta (market failures) i asimetrične informacije (asymetric information).

Dok je suština teorijske ekonomije u analizi izbora, suština prakse n.e. na globalnom, a često i na nacionalnom planu je u monopolskim tež-njama da se izbor što više redukuje, posebno u dijelu konkurencije kao osnovnog problem, koji se teži prevazići stvaranjem top kompetencija i međunarodne kontrole tržišta. Pri tome se interesno, virtualno, mrežno, organizaciono, informatički, komunikacijski, inovacijski, strategijski i na drugi način prevazilazi pluralizam poslovnih odnosa u ekonomskoj stvarno-sti, brojnost i složenost elemenata, brojne protivurječnosti, kulturološke i druge razlike i sl. Formalizam, sofisticiranost, nestalnost i neproceduralnost partnerske saradnje, kao i kombinovanje znanja, vještina i kompetencija se koristi u cilju eliminisanja moguće konkurencije, stvaranja ključnih i/ili top kompetencija, smanjenja i podjele troškova i rizika, lakšeg pristupa nedosta-jućim resursima itd.

V


40

Ako je tačno da je suština ekonomije u izboru, onda je tačno da se u uslovima redukovanog izbora (koji u pojedinim segmentima važi i za n.e.) redukuje i sama ekonomija. Da li to dalje znači da n.e., koja je velikim dije-lom orijentisana na eliminisanje ekonomske konkurencije (stvaranjem part-nerskih mreža i tzv. „globalne” konkurencije kao providne fasade, virtuali-zacijom koja zaobilazi regularne ekonomske zakone i pravila ponašanja, intrafirmskom razmjenom, monopolizacijom itd.) predstavlja redukovaniju ekonomiju od dosadašnje privredne prakse?

Za pravilan i naučno zasnovan odgovor su potrebne šire analize i elaboracije. Skloni smo da se u ovom slučaju odreknemo naučnog opreza i zaključimo da nam razmišljanja idu u pravcu pozitivnog odgovora. Jer, ve-liko je učešće intrafirmske razmjene u ukupnom svjetskom izvozu - 1993. je iznosilo 33,3% (Unctad, 1995, p. 193), a danas je ono mnogo veće, iako ga je teško ustanoviti u realnom iznosu. Unutar transnacionalnih korporacija ne djeluju zakoni slobodnog tržišta, nego se formiraju unutrašnje cijene, koje one diktiraju. Kad se uzme u obzir njihova brojnost, razgranatost, veličina i ekonomska moć, proizilazi da samo 1/4 svjetskog tržišta funkcioniše u uslo-vima „slobodnog“ tržišta, dok su ostale 3/4 obuhvaćene specifičnim korpo-raciono-komandnim, intrafirmskim i mrežnim „planskim“ sistemom. Te či-njenica nas upućuju na zaključak da na globalnom nivou egzistira specifi-čan, konvergentan i redukovan ekonomski sistem, koji predstavlja strategij-sku kombinaciju tržišnih i planskih regulatora.

S druge strane, može se postaviti jedno sasvim suprotno, ali logično pitanje: šta bi stvarno bilo u uslovima postojanja mogućnosti idealnog i pot-punog izbora, da li bi on tada možda nestao, kako smatra B. Loasbi, da li bi zaista ostali samo stimulans i reakcija (prema: M. Jakšić, Ibid., s. 66)? Vje-rujemo, ipak, da bi i tada postojao izbor, jer je on imanentan ljudskoj priro-di, kao što mislimo da ne treba ići iz jedne utopije u drugu, pa pretpostavlja-ti nemoguće stvari, kao što je konkretno Loasbi pretpostavio izvjesnu budu-ćnost, u kojoj, kako navodi, ne bi bilo izbora.

Pored toga što analizira izbor pravaca (načina) korišćenja ograniče-nih resursa kojima društvo raspolaže za zadovoljenje narastajućih i praktič-no neograničenih potreba (kao alternativnih i konkurišućih ciljeva) i složenu ekonomsku stvarnost (koja se nalazi u stalnom preobražaju), ekonomska teorija izučava i izvorne ekonomske motive. Oni su veoma malo ili ni malo podložni promjenama, čak i u dužem vremenskom periodu. Ako se kroz tu prizmu posmatraju osnovni interesno-profitni ekonomski motivi n.e., može se doći do zaključka da je ekonomska motivacija praktično ostala ista, pa se prema tom kriterijumu ne može ni govoriti o n.e. To ne umanjuje potrebu


41

značajnih promjena u tematskoj problematici ekonomske teorije, izazvanih odgovarajućom dinamizacijom konkretnih promjena u ekonomskoj stvarno-sti, koje su nastale pod direktnim uticajem fenomena n.e., odnosno niza no-vih ekonomskih pojava i procesa koji su u toku i koji se inovaciono ubrza-vaju i usavršavaju.

Mrežno poslovno povezivanje značajno redukuje ekonomiju, jer u principu najviše koristi tri faktora proizvodnje: informacije (software), ljud-ska znanja i infrastrukturu (hardware). Povećava se njihova mobilnost, mul-ti-funkcionalnost i fleksibilnost. Pored toga, mrežna ekonomija zavisi od klasičnih ekonomskih zakona, kao npr. ekonomije obima, jer vrijednost mreže raste s povećanjem broja njenih korisnika. Navedeni fenomen mijenja ustaljene predstave o rijetkosti kao osnovi korisnosti („vrijednosti”). S druge strane, sve više se prevazilazi klasična trgovina i modifikuje tradicionalni pojam tržišta, jer se veliki dio kupoprodajnih transakcija obavlja elektronski, u virtualnom prostranstvu. Fizičke kontakte zamjenjuju digitalni. Povećava se informisanost učesnika razmjene, asimetričnost informacija gubi na zna-čaju na srednjim i nižim nivoima. Ekonomija informacija je drugačija od ekonomije stvari, u pogledu zadržavanja i prenosa prava svojine, mo-gućnosti kopiranja, troškova skladištenja, zastarijevanja.

Ekonomija kao privreda se tranformiše organizaciono, strukturno i funkcionalno. I teorija marginalne korisnosti se dovodi u sumnju u slučaju proizvodnje i distribucije digitalnih proizvoda. Usluge više nijesu jedina ne-opipljiva vrsta vrijednosti. Tržište u pravom smislu riječi postaje konverza-cija u kojoj dominira značaj kupca. Kupac drastično plaća eventualnu želju da prati sustižuće promjene i inovacije, što pogađa njegov standard. Neza-pamćenom brzinom se mijenjaju strukture potreba, znanja i vrijednosti.

Dakle, iako nova teorijska ekonomska paradigma nije stvorena, stara paradigma se preispituje i urušava, čak i njena najopštija mjesta. Sve se to događa u kratkom periodu neviđenih polarizacija i paradoksa između mar-ginalizacije i globalizacije, individualizma i sinergizma, institucionalne dez-integracije i operacione integracije, sloboda i diktata, liberalizma i protekci-onizma, demokratije i totalitarizma, tolerancije i isključivosti, kreacije i im-provizacije, konstruktivnosti i destrukcije, otvorenosti i uslovljenosti, kon-kurencije i monopola (spojenih unikalnih kompetencija), konzervativnosti i revolucionarnosti, razvojnog kontinuiteta i diskontinuiteta, brisanja starih i stvaranja novih granica, retorike i stvarnosti, ekonomije i politike.


42

2.5 Karakteristike nove ekonomije

„U modernim kompanijama, između 70 i 80% rada zahtijeva intelekt”.

J. Riderstrake, K. Nordstrom

redinom 1980-ih godina u literaturi se pojavio naziv n.e., in-formaciona ekonomija ili ekonomija znanja. D. Bell je kreirao koncept postindustrijskog informacionog doba, koji je kasnije

preimenovao u informaciono društvo. On pod njim podrazumijeva preobra-žaj društva od proizvodnog prema ekonomiji pružanja usluga u kojoj će teo-rijsko znanje, tehnologije i informacije postati glavni proizvod. I pred toga što im je proizvonja skupa, prednost im je što imaju jeftinu reprodukciju. Pa ipak, smatra se (Ilić, Ibid.) da se ona formirala tek krajem 20. vijeka. Nave-deni period se poklapa sa prelazom iz 3. u 4. naučno-tehnološku revoluciju, odnosno iz industrijske u informacionu ekonomiju.

Tabela 1: Industrijska i nova (informaciona) ekonomija

Industrijska ekonomija Nova informaciona ekonomija energetski intenzivna industrijski intenzivna

standardizovana prilagođena mjeri stabilan proizvod brze promjene proizvoda

fiksirani pogoni i oprema fleksibilni proizvodni sistemi automatizacija sistematizacija

pojedinačna kompanija mrežna virtuelna organizacija hijerarhijska struktura upravljanja kooperativno upravljanje

segmentacija u radne jedinice integracija proizvodi su praćeni uslugama usluge su praćene proizvodima

centralizacija moći i znanja distribucija moći / Podjela znanja specijalizacija vještina i znanja generalizacija vještina i znanja

državna svojina i kontrola gržavna koordinacija i regulacija

Termin n.e. se upotrebljava u istom smislu kao i termin ekonomija znanja). U tom kontekstu se savremeno društvo naziva informacionim (zbog dominacije informacija kao novog faktora proizvodnje), društvom znanja,

S


43

mega-društvom, društvom komunikacija, tehnodruštvom, digitalnim druš-tvom i sl.

Osnovne karakteristike n.e. su:

− informaciona osnova proizvodnje (informacija postaje najvažniji faktor proizvodnje),

− brze promjene proizvoda i usluga, − fleksibilni proizvodni sistemi, − mrežna organizacija proizvodnje, − integracija, − usluge su praćene proizvodima, − generalizacija znanja i vještina i − obrazovanje, znanje i nadarenost postaju najvažniji faktori druš-

tveno-ekonomskog rasta i razvoja. Pod n.e. mnogi autori podrazumijevaju skup privrednih grana, koje

se odlikuju najvišim tehnološkim dostignućima i dominantnom proizvod-njom usluga u globalizovanom privrednom okruženju. Ilić (Ibid.) navodi da se n.e. zasniva se na tri principa:

- složenost (pojava, uticaja, sistenskih komponenti, nelinearnih procesa, dinamičkih struktura),

- haos (kao klica “stvaralačke destrukcije” – J. Shumpeter) i - sinergija (nepostojanje unutrašnjih sistemskih konflikata; cjelina

je jača od mehaničkog zbira njenih delova).

Značaj informacije u sistemu n.e. objašnjava se shvatanjem organi-zacije kao kvaliteta odnosa, a ne fizičke podjele funkcija i nadležnosti), tj. načina uspostavljanja veza unutar nje. Te veze su kvalitetnije ako je brži protok informacija između elemenata organizacije.

Neke karakteristične manifestacije n.e. su:

− materijalna proizvodnja zahtijeva sve manji broj zaposlenih ljudi, − razvija se nova, globalna i kvalitetnija komunikaciona infrastruktura, − proizvode se novi, inteligentni radni i proizvodni alati, primjenjivi u

humanijim radnim sredinama, − slobodnog kapitala ima u izobilju i on nesmetano kruži svijetom i − razvija se preduzetnički duh.

Specifičnosti n.e. P. Drucker svrstava u tri grupe:


44

− industrijska proizvodnja se u troškovnom smislu osamostaljuje od sirovina i povezuje se pretežno sa uslugama (dokaz: kontinuirani pad cijena sirovina i porast učešća troškova usluga u cijeni proizvoda od 1977),

− industrijska proizvodnja se realizuje i povećava uz stalno smanjenje broja direktno zaposlenih proizvodnih radnika (težište zapošljavanja se prenosi iz materijalne proizvodne u uslužnu sferu) i

− transformacija globalne privrede vrši se od realne prema simboličkoj (količina raspoloživog kapitala uveliko nadmašuje vrijednost ukup-nog prometa robe). Konkurentska prednost zavisi prvenstveno od znanja, umijeća i vješ-

tine zaposlenih. Zato je obrazovni sistem jedna od ključnih pretpostavki pre-laza u n.e. On treba da odgovori na promjenljive i zahtjevne potrebe infor-maciono-komunikacionih industrija.

A. Toffler u knjizi The Third Wave (1980) najavljuje novu kulturu i civilizaciju, koje su zasnovane na informacijama. Osnovna ideja njegove knjige je u mogućnosti podjele složene i kontradiktorne ljudske istorije pre-ma određenim obrascima ponašanja i karakteristikama društva. On je svoju podjelu metaforički zasnovao na talasima, koji nose određene civilizacijske promjene u tehnološkom i socijalnom smislu. Prvi talas je počeo kada je čovek napustio nomadski način života i počeo da se bavi poljoprivredom. Drugi talas je počeo sa industrijskom revolucijom u 18. vijeku. Treći talas označava prelazak u informaciono društvo (eru znanja).

U knjizi: “Nova pravila za novu ekonomiju...” K. Kelly (1998) je naveo tri osnovne karakteristike n.e.:

− globalni karakter promjena, − operisanje neopipljivim bogatstvima: idejama i informacijama i − preplitanje i uzajaman uticaj pojedinih segmenata n. e.

Prema Hawkenu (1983), masovna ekonomija karakteriše industrijsko

doba od 1880. do danas. Izraz masovna je nastao kao ekonomska kategorija, kojom se označava ekonomija koja svoju paradigmu zasniva na dvije domi-nantne kategorije: u proizvodnji, na ekonomiji obima i masovnoj eksploata-ciji energenata (nafta, ugalj, plin itd.) i u potrošnji, na masovnoj potrošnji materijalnih dobara i akumulaciji materijalnog bogatstva, kapitala (nekretni-na, novca, luksuznih roba itd).


45

Razlika izmedu masovnog i informacionog u ekonomiji se ogleda u primjeni njihovog odnosa koji je ugrađen u proizvod (Hawken, Ibid., p. 35). Masovna ekonomija još uvjek postoji zahvaljujući masovnoj potrošnji ma-terijalnih dobara, koje su nezamjenljive za ljudski opstanak. Informaciona ekonomija ili ekonomija znanja je nastala na drugim osnovama. Ona postaje dominirajuća paradigma ukupnog razvoja društva, svuda u svjetu. Pri tome, ekonomija znanja neće zamijeniti masovnu ekonomiju, nego će je samo absorbovati u mjeri u kojoj je to potrebno i dovoljno i uključiti u svoju sop-stvenu evoluciju. Ne postoji jasno jasna razlika, koja dijeli masovno od informacionog u ekonomiji. On (Ibid., p. 37) ističe da je ta granica defini-sana količinom informacija ugrađenih u proizvod. Proizvodi informacione ekonomije koriste inteligentna rješenja (infor-macije i znanje) i troše mnogo manje energije po jedinici proizvoda.

Tabela 2: Ekonomija znanja i masovna ekonomija

Ekonomija znanja Masovna ekonomija

Nova razvojna paradigma : inovativnost i unapređivanje, predviđanje globalnih potreba, dizajn, korisnost, funkcionalnost, trajnost (snaga - izdržljivost), znanje - ugrađeno u proizvod, novi kvalitet proizvoda, opšta obrazovanost, ekološki pristup održivom rastu.

Dugoročno: pozitivni ekonomski i neeko-nomski učinci, zdravlje , ekologija, mobilnost i održivost privrednog rasta itd.

Invazivna, ekspanzionistička strategija: masovna potrošnja, ekonomija obima, prljave tehnologije, trošenje velike količine energije, društvo “blagostanja”, industrijalizacija agrikulture i turiz-ma. Dugoročno: negativni ekonomski i neekonomski učinci ekološko zagađenje i nestabilna tržišta sirovina

Izvor: prilagođeno prema Hawken, 1983, p. 39

M. Castells izdvaja pet karakteristika n. e.:

− proizvodnja sve više zavisi od korišćenja naučnih dostignuća i kvali-teta informacija i menadžmenta,


46

− u razvijenim državama dolazi do pomjeranja pažnje proizvođača i korisnika od materijalne proizvodnje na informacionu,

− duboka transformacija organizacije proizvodnje (od standardizovane masovne proizvodnje na atomiziranu i od vertikalno integrisane organizacije na horizontalne mreže uzajamnih odnosa između djelo-va),

− globalni karakter ekonomije, u kojem se kapital, proizvodnja, mena-džment, tržište, rad, informacija i tehnologija organizuju izvan naci-onalnih granica i

− revolucionarni karakter tehnoloških promjena u čijoj su osnovi IT. IT “skraćuju” vrijeme i prostor, jer stvaraju više mogućnosti za brzu komunikaciju između udaljenih privrednih subjekata. Rastojanje više nije prepreka za saradnju, jer nove komunikacije omogućuju direktne i istovre-mene kontakte kupca i prodavca. Velike mogućnosti za istraživanje ponude, tražnje i cijena pruža Internet, koji drastično smanjuje transakcione troško-ve. Kelly piše da “komunikacije nijesu više sektor ekonomije, nego per se predstavljaju samu ekonomiju”.

D. Tapskott (1999) ističe da društvo novog tipa karakteriše sledećih 12 osobina:

− orijentacija na znanje, − numerička forma iskazivanja predmeta, − virtualna priroda, − molekularna struktura, − integracija i mrežna povezanost, − uklanjanje i/ili smanjenje posrednika, − konvergencija, − inovaciona priroda, − transformacija odnosa proizvođač-potrošač, − velika dinamika, − globalne razmjere i − postojanje protivurječnosti.


47

2.6 Informacija kao specifičan resurs

Bez materijala ništa ne postoji. Bez energije se ništa ne dešava.

Bez informacija ništa nema smisla“.

Harvard University, The program of Information Resourses Policy 1989.

nformacija znači davanje značenja podacima. Za razliku od po-dataka, informacija ima svoje značenje, svrhu i relevantnost. In-formacija je podatak s kontekstom (Amidon, 1997). Ona ima zna-

čaj i smisao kad pojedinac koristi podatke za predviđenu namjenu.To zna-čenje može biti od koristi i imati vrijednost za primaoca (ali ne mora). Infor-macija se kreće kroz organizaciju preko postojećih komunikacionih mreža. Rezultat pretvaranja podataka u informaciju je dodavanje vrijednosti i zna-čenja, koje će poboljšati kvalitet donošenju odluka.

Informacija ima unikalne karakteristike:

− ne troši se prilikom upotrebe, tako da se mogu višestruko koristi-ti (“Ako Vi i ja imamo po jednu jabuku, pa ih razmijenimo, opet ćemo imati po jednu jabuku. Ali, ako Vi i ja imamo po jednu ide-ju, pa ih razmijenimo, imaćemo po dvije ideje” (B. Show),

− koristi se u raznim oblicima i na razne načine, − proizvodnja joj je mnogo skuplja od umnožavanja (kopiranja), pa

se zato na tržištu najčešće kupuje pravo korišćenja, a ne pravo kopiranja informacije,

− postoji nezavisno od prostora, jer se istovremeno može nalaziti i koristiti na različitim mjestima,

− njena prodaja je jednosmjerna: ne može se povratiti nazad otku-pom,

− može se prodati više puta (ako to nije u suprotnosti sa zakonom), pa da i dalje ostane u svojini prodavca,

− brzo joj opada vrijednost s protokom vremena, jer zastarijeva i moralno se amortizuje, za razliku od materijalnog dobra,

I


48

− lakše od drugih resursa prelazi sve granice i prepreke, pa se pojavljuje kao provodnik globalnih procesa,

− njena realizacija prolazi kroz mrežne strukture, zbog čega posje-duje sve osobine mrežnih dobara,

− predstavlja društveno dobro (Martin, 195, p. 89) jer „mnogi mo-gu posjedovati jednu istu informaciju istovremeno, a pri tome fakt postojanja informacija kod jedne individue ne smanjuje ste-pen posjedovanja informacije za druge“ i

− ogromni obim informacija (zagušenost) otežava proces njihovog traženja i izbora značajnih informacija.

Slično tumačenje informacije kao društvenog dobra nalazimo kod M.

Hallgrena (2000, pp. 455-478). Naravno, to dovodi do problema obra-zovanja cijena, raspodjele, procjene i dr., koji su svojstvei svim društvenim dobrima. Informacije i znanje se značajno razlikuju od tradicionalnih proiz-vodnih resursa prvenstveno svojom neiscrpnošču i neograničenošću, kao i nemogućnošću preciznog mjerenja troškova stvaranja tzv. “informacionog proizvoda”. Za potrebe naše analize navešćemo neke osnovne razlike izme-đu informacija i znanja (Inozemcev 2000, s. 4):

− kad se informacija jednom proizvede, može postati dostupna širokom krugu korisnika, koji je usvajanjem (prijemom i predajom) ne otuđuju od ostalih korisnika; drugačije je sa znanjem, koje ne postoji u objek-tiviziranom obliku, tako da je u autentičnom obliku dostupno isključi-vo svom kreatoru i nije otuđivo, a kada se predaje, mijenjaju se nje-gova prvobitna svojstva,

− informacija je tiražna, može se umnožavati, a troškovi proizvodnje svake sledeće kopije opadaju i teže nuli uporedo s tehničkim progre-som; stvaranje novih znanja zahtijeva sve šire informacije, veće napo-re i veće troškove,

− dobijene informacije su dostupne i demokratične; znanja su rijetka, a rezultat su stvaralaštva ingenioznih pojedinaca visokog intelektualnog nivoa,

− informacije mogu biti objekt svojine (property), dok se znanja pojav-ljuju kao objekt vladanja (possession) i

− informacija ima karakteristike javnog dobra (public good - Poster, 1996, p. 73), dok se znanje tretira kao personalizovano dobro (perso-nalized good ili customized good – Gay, 1996, p. 82).


49

Informacija minimizira neizvjesnost i rizik. „Informacija je pojam koji je direktno suprotstavljen terminu neizvjesnost“, smatra K. Arrow. Ona omogućuje pouzdanije planiranje budućnosti, povećava kvalitet odluka i širi horizonte tržišnog izbora (Clark 1985, p. 27). Za razliku od informacije, znanje je unikalni atribut, ostatak razmišljanja, ono što zapamtimo iz relacija razmišljanja o nekom problemu. Ono dolazi iz iskustva koje je su potvrdili teorije, činjenice i shvatanje.

Informacija je podatak (obavještenje) o nekom stanju ili promjenama strukture ili funkcije sistema, neophodna za rad svakog sistema, a posebno za funkcionisanje sistema upravljanja. Ona je specifičan proizvod, koji ima svoju korisnost i tržišnu cijenu, jer povezuju ekonomske odluke (kojoj pret-hode) s ekonomskom aktivnošću (akcijom). Danas ona ima strategijski kara-kter. Mnogi je uključuju u faktore proizvodnje (pored rada, kapitala, prirod-nih faktora i preduzetništva). Nedovoljna količina informacija znači entropi-ju izbora, odnosno jednak značaj svih varijanti. Dopunska informacija sma-njuju entropiju, a njen gubitak je povećava. Informacija se može nalaziti u raznim oblicima: dokumentima, izvještajima, analizama, prognozama (teh-nološkim, statističkim, knjigovodstvenim, finansijskim, operativnim i plan-skim itd.

Informacija kao faktor proizvodnje sve više dobija na značaju kao važan uslov efikasne proizvodnje. Ona se odavno posmatra kao značajan ekonomski resurs (Compain 1988, s. 10), jer ima mnoga svojstva kao i sva-ka druga roba ili usluga, tako da se na tržištu pojavljuje ponuda i tražnja informacija koje imaju svoju korisnost, cijenu, troškove i sl. Pravovremena sistematična, naučno zasnovana informacija je osnova kvalitetnog donošenja ekonomskih rješenja, jer povećava mogućnost izbora i doprinosi smanjenju rizika i nesigurnosti.

Informaciona sfera obuhvata širok spektar raznih oblika proizvodnje i primjene informacija: komunikacije, obrazovanje, štampa, reklama, bios-kop, televizija, naučno-tehnička istraživanja, upravljačka djelatnost itd. F. Machlup (1962, s. 28) je sve oblasti koje su povezane s proizvodnjom zna-nja podijelio na pet grupa:

− obrazovanje, − nauka, − sredstva masovne komunikacije i veza, − informaciona tehnologija i − informacione usluge.


50

On je proučavao različita značenja izraza informacija i otkrio je da postoji najmanje 11 zahtjeva koji su svojstveni njenim različitim definicija-ma. Prema nekima od tih zahtjeva, informacija treba da:

− kazuje nešto što je predhodno nepoznato primaocu, − utiče na količinu i strukturu znanja primaoca, − bude upotrebljena u primaočevom odlučivanju, − proizvodi zamišljene, razmatrane ili stvarno preduzete akcije prima-

oca, − smanjuje neizvjesnost primaoca, − isključuje neka od alternativnih stanja stvari i − mijenja vjerovanje primaoca.

Mnogi autori su pokušali da riješe pitanje poistovjećivanja termina

informacija i podatak, pa su definisali informaciju kao podatak koji je pro-cesuiran i organizovan za neku svrhu, a proces transformacije konstituiše informaciju samo ako je neka osoba razumije. Zamjenu podatka s informa-cijom Davis (1993, p. 201) objašnjava sličnošću njihovog odnosa sa odno-som sirovog materijala i finalnog proizvoda.

Termin informacija se pojavljuje kao fundamentalni koncept ne sa-mo u inovaciji procesa, nego i u teoriji predmeta kao što su komunikacije, ekonomija, kibernetika, bibliotekarstvo i dr. Međutim, uprkos veoma česte upotrebe ovog termina, kao i njegove fundamentalne pozicije u mnogim dis-ciplinama, nedostaje jedinstvena teorija sposobna da objasni informaciju na jedinstven i opšteprihvaćen način. Mnogoznačnost izraza informacija je pos-ledica mnoštva teorija informacija: a) probabilističko-statističkih (R. Fisher, R. Hartley, C. Shannon, W. Weaver i dr.), b) matematičko-nestatističkih: to-poloških (N. Rashevsky), algoritamskih (A. N. Kolmogorov) i dr., c) seman-tičkih (R. Carnapi, J. Bar Hillel, J. Kemeny, R. A. Wells, J. Hintikaka) i dru-gih. Pomenutoj višeznačnosti su doprinijeli jednostranost, isključivost i res-triktivnost pri određivanju značenja izraza informacija.

Korisnu i prihvatljivu definiciju informacije dao je R. Daft (1991, p. 200): „Informacija je podatak koji je obrađen u formi koja ima značaj za primaoca i on je od stvarne ili opažljive vrijednosti u tekućim ili proskripti-vnim akcijama ili odlukama“.

Informacija se suštinski razlikuje od znanja. Mnogi mislioci smatraju i dalje prihvatljivim shvatanje znanja kao relativno istinitog uvjerenja, pri-hvaćenog na osnovu stroge i nepristrasne procjene vrijednosti i relevantnosti svjedočanstva. Osnovne odlike znanja su strukturiranost, koherentnost i re-


51

lativna trajnost, za razliku od informacije čije su odlike djelimičnost, frag-mentarnost, izrazita privremenost i kratkotrajnost.

Faktori kvaliteta informacija su: relevantnost, korektnost, tačnost, preciznost, kompletnost, pravovremenost, korisnost, pristupačnost, konzis-tentnost i potvrda očekivanja. Oni moraju da opravdaju troškove informa-cija. Od kvaliteta informacija zavisi kvalitet odluke.

Tržište informacija je u stalnom porastu, na njemu se svakodnevno pojavljuju novi sadržaji, pa je zato konkurencija veoma izražena. Cijenu in-formacija određuju njena unikalnost, atraktivnost, upotrebljivost, značaj, do-stupnost, originalnost, potpunost, oblik predaje i sl. Informacije posjeduju mnoga svojstva kao i svaka druga roba ili usluga, povećavaju mogućnost izbora tržišnih subjekata i doprinose smanjenju njihove nesigurnosti.

Tržišnu privredu karakteriše relativno visok stepen nesigurnosti i pored toga što je princip racionalnosti osnova tržišne teorije i ponašanja trži-šnih subjekata. Zbog tržišne nesigurnosti i rizika, očekivanja tržišnih subje-kata često mogu biti nerealna. Kvalitet odluka zavisi od količine dostupnih informacija.

Na tržištu gdje su informacije teško dostupne djeluju posrednici, koji imaju zadatak da sakupljaju i prodaju tržišne informacije. U svim zemljama svijeta, nezavisno od nivoa razvijenosti, posljednjih godina je porastao zna-čaj informacionog sektora ekonomije. Tržište informacionih usluga se veo-ma dinamično razvija, što je u skladu s porastom informacionih potreba i brzim razvojem informacione tehnike, koja je omogućila izuzetan napredak informacione razmjene.

Informacije se dijele prema raznim kriterijumima na socijalne, nauč-no-tehničke i upravljačke, saznajne i razonodne, itd. One mogu imati kratak životni ciklus, ali njihova primjena donosi velike koristi (operativne uprav-ljačke informacije, meteorološka prognoza i sl.). Uticaj informacija na čov-jeka i društvo u stalnom je porastu. Zaostajanje u primjeni savremenih infor-macija uslovljava zaostajanje u razvoju u najširem smislu riječi.

Često je tržište informacija monopolisano, što je omogućeno veli-kom koncentracijom proizvodnje, kapitala i znanja. Tako npr. najveća tele-komunikaciona kompanija u svijetu, američka ”ATT” je prije 20-tak godina (1992) imala 320.000 zaposlenih, promet od 65 mlrd USA$, a kontrolisala je 99% od ukupnog broja međunarodnih telefonskih razgovora (Delovije lju-di, br. 12/1993).

Na tržištu se pojavljuju novi sadržaji (proizvodi i usluge), što dopri-nosi povećanju količine i vrijednosti ponude i tražnje. Tako je npr. vrijed-nost informacionih usluga u 1986. bila veća od trilion USA$, a u 1990. se


52

dvostruko povećala, iako su u međuvremenu cijene mnogih informacionih roba i usluga pojeftinile (Vestnik Moskovskogo Universiteta, br. 1/1995, s. 59). Navedeni podaci svjedoče o brzom rastu informacionog tržišta, na kojem je konkurencija izuzetno izražena (posebno u fil-mskoj, televizijskoj, video i kompjuteskoj proizvodnji). Značajan je napredak informacione teh-nike u dijelu različitih novih materijalnih podloga jednog istog informacio-nog proizvoda. Kao primjer možemo navesti kompjuterske informacije koje se nalaze na raznim vrstama disketa i kompakt diskovima. Na tržištu infor-macija cijenu određuju mnogi faktori, među kojima su najvažniji unikalnost, značaj, atraktivnost, dostupnost, upotrebljivost, potpunost, originalnost, ob-lik i način predaje, dužina životnog ciklusa itd.


53

3. STARA I NOVA EKONOMIJA

„Poslije 2010. godine cijelo svjetsko znanje će se udvostručavati

svakih 11 sati“.

N. Bontis

o brzih i radikalnih promjena dovode IT. One mijenjaju ljudske odnose u vremenu, prostoru, privredi i društvu. S kompjuterskim i komunikacionim tehnologijama (Internet i

dr.) omogućuje se uspostavljanje mreža i virtualnih elemenata, tako da in-formacije kao nematerijalni faktor dobijaju značajnu, a često glavnu ulogu u proizvodnji. N.e. uslovljava nove komunikacije i konvergencije, što dovodi do povezivanja svijeta i njegove unifikacije u mnogim segmentima. Globa-lizacija je generisala sve najvažnije promjene u veoma izražen paradoks: ljudi se sve više približavaju prostorno i vremenski, ali se sve više udaljava-ju zbog rastućih ekonomskih i socijalnih nejednakosti.

Uspon informacione ekonomije obilježen je razvojem nove organi-zacione logike, koja je povezana tekućim procesom tehnoloških promjena. Interakcija između nove tehnološke paradigme i nove organizacione logike predstavlja istorijsku okosnicu n.e.

Dominantna karakteristika ekonomije znanja je korišćenje informa-cionih resursa, koji se značajno razlikuju od tradicionalnih. Izgradnji eko-nomije znanja mora prethoditi državno obezbjeđenje zaštite socijalnih slo-boda, dobrog obrazovnog sistema, kvalitetne institucionalne sredine, garan-tovanih pravila vođenja biznisa i razumnog bilansa između državne kontrole i tržišnih sloboda. Odsustvo navedenih uslova govori da je samo riječ o obi-čnoj paroli. Navedeni uslovi mogu poslužiti kao dobri kriterijumi za ocjenu realne mogućnosti razvoja ekonomije znanja.

Ekonomiju znanja karakteriše postojani rast učešća naučno-istra-živačkog rada u troškovima države i privatnih firmi, kao i stabilni rast kapi-talizacije naučno intenzivnih firmi. Naučna istraživanja svjedoče o stabil-nom rastu vrijednosti intelektualnog kapitala (postojanje registrovanih pate-nata, metoda rada i organizacije i dr.).

D


54

Tabela 3: Razliku između “stare” i “nove“ ekonomije

OKRUŽENJE Tržišna dinamika Nivo konkurencije

Izvori konkurentske prednostiKljučni pokretači rasta

Ključni tehnološki trendovi

Stara ekonomija Niska

Nacionalna konkurencija Niski troškovi, diferencijacija

fokusiranja Jeftina radna snaga i kapital (pro-

izvodni činioci) Mehanizacija i automatizacija

Nova ekonomija Visoka

Globalna konkuren. Inovacije, kvalitet i brzi-

na isporuke „totalne usluge“

Znanje, ideje, inovacije, tehnološka infrastruktura Digitalna komunikacija i

virtualizacija PREDUZECE

Prevladavajući oblik organiza-cije

Organizacija proizvodnje Značaj istraživanja i upravlja-

nja znanjem Odnosi s drugim firmama

Hijerarhijska, birokratska Masovna proizvodnja

Nizak do srednji Konkurencija

Preduzetnička, umrežena Fleksibilna proizvodnja, prilagođena specifičnim

zahtevima kupaca Jedan od ključnih izvora konkurentne sposobnosti Saradnja kroz strategijska

partnerstva

Tabela 4: Razlike između industrijske ekonomije i ekonomije znanja

kategorija industrijska ekonomija

ekonomija znanja

TRŽIŠTE promjene spore brze

životni ciklus roba i tehnologija dug kratak

osnovne pokretačke snage privrede krupne industrijske firme

inovacione preduz. firme zasnovane na zna-

njima karakter konkrencije lokalna globalna

djelovanje kokurencije krupni guta malog brzi guta sporog FIRME

zasnovanost na stabilnosti na upravljanju promje-nama

pokazatelj uspjeha profit tržišna kapitalizacija usmjerenost organizacije

proizvodnje masovnost gibkost i mala serija

ključni faktor rasta kapital znanja, inovacije, integra-cija, stvaranje novih firmi, zajednička ulaganja


55

ključni faktor razvoja teh-nologija

automatizacija i mehani-zacije

informacione i komunika-cione tehnologije, elek-

tronski biznis, kompjuteri-zacija projektovanja i proi-

zvodnje

glavni izvor konkurentskih prednosti

pristup sirovinama, jeftina radna snaga i obrtni kapital, smanjenje troškova preko

ekonomije obima

institucionalne prednosti, radni resursi, kontrola vri-jednosti, upravljanje kvali-tetom uz uvažavanje zah-tjeva kupaca, istraživanje

tržišta nedostajući resursi finansijski kapital ljudski kapital

proces donošenja odluka po vertikali po raspodjeli inovacioni procesi periodični, linijski neprekidni, sistematični

orijentacija proizvodnje unutrašnji procesi potpuni lanac vrijednosti

strategijske alijanse rijetke, dominacija mišljenja da se nastupa samostalno

raširene, s ciljem pristupa dopunskim resursima

organizacione strukture hijerarhijske, birokratske, piramidalne

uzajamno povezani podsis-temi sa delegiranim puno-

moćima, mrežna strukt. VOĐSTVO

rukovođenje vertikalno liderstvo radnika

navike u jednoj sferi, standardizovane višesferne, fleksibilne

zahtjevi za obrazovanjem kvalifikacije, naučni stepen stalno učenje odnosi rukovodilaca prema

podčinjenima konfrotacija saradnja, timski rad

zaposlenost stabilna zavisna od konjunkture tretman radnika troškovni investicioni

Za razumijevanje promjena u poslovnom okruženju i osposobljava-

nje za nove modele i koncepte poslovanja potrebno je napraviti poređenje najosnovnijih elemenata nove ekonomske realnosti s odgovarajućima u sta-roj ekonomiji (tabele 2 i 3). Preko identifikovanja novog objektiva ideja i kategorija, koje su u osnovi n.e. mogu se sagledati razlike u odnosu na kla-sičnu ekonomiju. Zajednička nit tih razlika je povećanje uloge znanja, infor-macija i tehnologije. Za razumijevanje razlike “nove” i „stare“ ekonomije vratimo se pra-početku ili klici ekonomije (pojednostavljenje) – transakciji. Danas, u kom-pleksnoj ekonomiji, vršenje transakcija zahtijeva različite aktivnosti ko-je generišu troškove. Transakcioni troškovi zavise od a) funkcionisanja prav-nog sistema (sistem prava na vlasništvo, primjena prava na vlasništvo, mo-gućnost predviđanja pravnih odluka) i b) političkog, obrazovnog, socijalnog


56

i kulturnog sistema. To znači da se ekonomski sistem na može objasniti sa-mo ekonomijom. Potrebna su i druga znanja (pravna, socijalna, politička, psihološka, tehnička, tehnološka, institucioalna) kako bi razumjeli kako eko-nomski sistem stvarno funkcioniše. Nivo transakcionih troškova je takođe pod uticajem IT. Najveća komponenta transakcionih troškova je cijena dobijanja informacija. S obzi-rom da IT, u stvari, smanjuje cijenu dobijanja informacija, one smanjuju i transakcione troškove. Kao rezultat tehnoloških promjena, možemo tvrditi da IT donose značajne promjene u ekonomiji kroz smanjivanje transakcio-nih troškova poslovanja. Ovu temu je razmatrao H. Varian (1999, p. 42): “Nikad novi ekonomski koncepti nijesu nastajali paralelno s novim ekonom-skim fenomenima. Svakako, puno se diskutovalo o rastućim povraćajima, efektima umreženosti, troškovima ulaza itd. Teško se može reći da su to novi koncepti, to su djelovi ekonomske literature već decenijama. Iako su to veo-ma važne ideje, to nijesu velike ideje. Oni objašnjavaju određene fenomene veoma dobro, ali im je opseg ograničen. Mislim sa se te velike ideje (kada je u pitanju ekonomska literature) mogu naći ako se vratimo unazad i prouči-mo rad ‘Priroda firme’ iz 1937”.

R. Coase (1997, p. 4) se ne slaže s njim. On ističe da je interesantno što je njegov rad iz 1937. „Priroda firme“ postao dio literature za Internet i dodaje : “Transakcioni troškovi su smanjeni: kakavi su efekti?“ Prema Vari-anu, zastupnici n.e. ovo smatraju (kategoriju transakcionih troškova – prim. autora) veoma privlačnom idejom. Jedna od posledica Interneta je, svakako, jeftinija komunikacija. To bi, za uzvrat, smanjilo transakcione troškove i promijenilo granice kompanija. Kompanije bi smanjile i izmjestile funkcije koje nijesu neophodne i vršile bi sve više transakcija upotrebom Interneta, umjesto internih dopisa.

Varian preispituje tu opasku. On kaže da, “iako Internet smanjuje troškove transkacija između firmi, on takođe smanjuje troškove komunikaci-je u okviru firmi i na taj način olakšava velikim organizacijama funkcioni-sanje i organizaciju“. Prema mišljenju Coasea, to nije kraj analize. Smanji-vanje transakcionih troškova omogućuje firmama da smanje troškove njiho-ve osnovne aktivnosti, što može voditi većoj aktivnosti, većoj proizvodnji i ukrupnjivanju firmi. Mislimo da se u n.e. bitno mijenja suština firme, kao i shvatenje tržišta.

U periodu ekonomije znanja, ekonomska politika se mora zasnivati na sledećim fundamentalnim principima:

− razvoj nauke i tehnologije kao propulzivnih faktora ekonomskog ras-ta,


57

− stvaranje povoljne investicione klime i stimulisanje investicija u vi-sokotehnološke proizvodnje,

− stvaranje fleksibilne institucionalne sredine u svim ekonomskim seg-mentima (institucionalni pluralizam), a posebno u dijelu državnog regulisanja, koje mora biti sposobno da reaguje na fijasko tržišta, naročito u oblastima kao što su nauka i obrazovanje, u kojima se sti-ču nova znanja,

− podrška konkurentnih uslova u dijelu stimulisanja inovacija i produ-ktivnosti rada,

− osposobljavanje radnih resursa za upravljanje promjenama, rizicima i krizama i

− primjena stimulativnih ekonomskih, pravnih i organizacionih reše-nja.

Postoje dva konteksta shvatanja ekonomije znanja. Prvi je naučni, u

kojem se ona tretira kao empirijska hipoteza, tj. kao uopštavanje tendencija i karakteristika savremenog društva (znanja, informacija itd.). Drugi je politi-čki, u kojem se ona posmatra kao programski cilj i vizija budućnosti. Nave-deni konteksti su na određeni način međusobno povezani u svakodnevnoj praksi preko fenomenoloških elaboracija u literaturi. Pa ipak, čini se da oni funkcionišu prema raznim pravilima: u naučnom kontekstu funkcionišu kao hipoteza, a u političkom kao deklaracija. Npr. u naučnom smislu se ekono-mija znanja uglavnom tumači s aspekta rastuće uloge znanja i informacija, a u političkom se fokus stavlja na proizvodnju i korišćenje informaciono-komunikacionih tehnologija, u duhu tehnološkog determinizma.

Dejstva ekonomije znanja su zapanjujuća. Kao primjer se može navesti slučaj ruskog programera A. Pažitnova, koji je zaradio 15.000 USA$ za kreaciju popularne kompjuterske igre „Tetris“, od koje je računski centar Ruske akademije nauka zaradio četiri miliona USA$, a transnacionalna kor-poracija „Nintendo“ koja je kupila patent više od milijarde USA$. Danas Pažitnov radi u kompaniji „Microsoft“, čiji su osnovni fondovi procjenjuju na 10 mlrd. USA$, a tržišna vrijednost firme 350-400 mlrd. USA$, uz godi-šnji profit od 70 mlrd. USA$.

Proizvodnja znanja u svijetu je izuzetno lokalizovana, a njihova pot-rošnja široko i uglavnom ravnomjerno globalizovana. Još jedan paradoks vezan je za ekonomiju znanja: znanje je praktično neograničeni resurs, ali je ekspertski ljudski potencijal izuzetno rijedak (ograničen), u apsolutnom i relativnom smislu.


58

3.1 Informaciona asimetrija

“Onaj ko smatra da ima isključivu mogućnost pristupa istini,

poriče svakom ko misli drugačije pravo na makar mali dio istine...

U krajnjoj liniji, to je odbacivanje drugog u njegovoj različitosti”.

Jean-Marie Pelt

va predhodna razmišljanja potvrđuju da stvarni ekonomski život zahtijeva razvoj teorije, koja će objasniti nove ekonom-ske fenomene. To je teorija n.e. u kojoj efekat inovacija zam-

jenjuje paradigmu maksimizacije. Fleksibilnost i učenje zamjenjuju pretpos-tavku o racionalnom agentu, koji je sposoban da identifikuje optimalnu stra-tegiju u svakoj situaciji, bez bilo kakvog procesa učenja. Neoklasična eko-nomija je nijema kad su u pitanju troškovi sticanja znanja potrebnog za pos-tizanje optimalnih izbora (kod alternativnih izbora agenata) i efekata novog znanja o preovlađujućim pravilima (Pejovich, 1998, p. 6). A. Schotter (2003, p. 675) je pravilno konstatovao: “Jedine instituci-je koje postoje (u neoklasičnom modelu – prim. autora) su konkurentna trži-šta u kojima sve informacije o ekonomiji moraju biti prenesene kroz cijene koje se formiraju na tim tržištima. Dakle, ekonomija je pretpostavila da nema nijedne od mnogih socijalnih institucija koje je stvorilo društvo u cilju bolje koordinacije svojih ekonomskih i socijalnih aktivnosti putem nuđenja informacija koje nisu raspoložive u konkurentnim cijenama”.

Da li neoklasični model odgovara stvarnom svijetu? U kojoj mjeri je on apstraktan ? Glavno pitanje je: da li je informacija savršena? Odgovor je negativan. Nesavršene informacija provladavaju u ekonomiji. Teško je za-misliti, kako navodi J. Stiglitz (2000, p. 56), kako bi izgledao svijet sa savr-šenim informacijama. Očigledno je da različiti ljudi znaju različite stvari: radnici znaju više o njihovim sposobnostima od firme, osobe koje kupuju osiguranje znaju više o svom zdravlju (npr. da li puše ili piju neumjereno) od osiguravajuće kuće. Vlasnik kola zna više o njima od potencijalnog kup-ca. Vlasnik firme zna više o firmi od potencijalnog investitora. Onaj koji pozajmljuje novac zna više o riziku od onoga koji daje novac.

S


59

Osnovna karakteristika decentralizovane tržišne privrede je da razli-čiti ljudi znaju različite stvari. U tom smislu, Stiglitz (Ibid.) navodi : “Eko-nomisti su dugo razmišljali o tržištima s informacionom asimetrijom. Ranija literature se nije bavila time kako ona nastaje ni kakve su njene posledice. Dok se većina literature fokusirala na jednostavne situacije informacione simetrije, problemi informacionih nesavršenosti su bili sve dublji”. Osoba može znati malo o stvarnom stanju svog zdravlja. Osigurava-juća kuća, kroz jednostavne pretrage, može biti bolje informisana (u najma-nju ruku u pogledu relevantnih aspekata, tj. implikacija koje se tiču određe-nih očekivanja). Neke od ovih informacionih asimetrija su inherentne: osoba svakako više zna o sebi od bilo koga drugog. Neke asimetrije prirodno proi-zilaze iz ekonomskih procesa. Aktuelni poslodavac zna više o zaposlenom od drugih potencijalnih poslodavaca. Firma može dobiti dosta informacija kroz poslovanje sa snabdjevačima. Vlasnik kola, normalno, zna nedostatke kola bolje od drugih. Dok su ovakve informacione asimetrije neminovne, njihove posledice i obim zavise od načina strukturisanja tržište i razumije-vanja uticaja na tržišno ponašanje. Važan rad na ovom području objašnjava-kako informaciona asimetrija dovodi do slabih tržišta, ili čak donjihovog nefunkcionisanja (Akerlof, 1970).

3.2 Transakcioni troškovi i informacije

„Firme postoje kao ekonomski entiteti samo zato što postoje transakcioni ili marketing troškovi

koje one mogu svesti na minimum“.

R. Coase

eorija prava svojine predstavlja napuštanje neoklasične eko-nomije. Razmjena i proizvodnja su glavne metode pomoću kojih ljudi teže da riješe probleme koji imaju izvor u rijetkos-

ti. Težnja za razmjenom uključuje dva nivoa socijalne aktivnosti. Prvi je razvoj, modifikacija i specifikacija institucija. Drugi je razmjena u okviru preovlađujućih socijalnih aranžmana. Prvo su pravila igre, drugo je sama ig-ra. Pravila igre su skupa za kreiranje i primjenu.

U kreiranju i primjeni pravila igre nastaju transakcioni troškovi, koji predstavljaju sve resurse potrebne za vršenje razmjene (npr. otkrivanje, mo-

T


60

gućnosti razmjene, pregovaranje, monitoring i primjena) i razvoj, održava-nje i zaštita institucionalne strukture (npr. sudstvo, policija, oružane snage). R. Coase, D. North, S. Pejovich i drugi naglašavaju važnost transakcionih troškova za bolje razumijevanje socijalnog i ekonomskog procesa. J. Stiglitz i drugi razmatraju značaj informacija za razumijevanje ekonomije. Razlog zašto su ekonomisti griješili i još griješe je što teorijski sistem nije uzimao u obzir faktor koji je esencijalan za ekonomski razvoj, a to su pravila (zakoni) i novi važan resurs – informacije, znanje, kreativnost i inovacije. Neoklasična ekonomija je proizvod perioda racionalizma, sa svojom konvencionalnom mudrošću da je priroda obdarila pojedince sposobnošću da otkrivaju i primjenjuju racionalna rješenja za postojeće probleme. Ona sumira želju za više koristi, kao glavno uočeno svojstvo ljudskog ponašanja, generisano u paradigmi maksimizacije i analizira ekonomske rezultate toga ponašanja u svijetu neosporne dominacije privatnog vlasništva i beznačajnih transakcionih i informacionih troškova. Prilagođavanjem pretpostavki i og-raničenja s kojima se suočava individualni donosilac odluka, neoklasična ekonomija je bila u mogućnosti da identifikuje niz apstraktnih ravnoteža. Sve one su predstavljale idealizovane iskaze o tome kako bi svijet izgledao ako bi nestalo neizvjesnosti i nekompletnog znanja. Informacija nije besplatna roba. U svijetu neizvjesnosti, nekomplet-nih i asimetričnih informacija, potrebni su stvarni resursi (uključujući novac i vrijeme) za sakupljanje, obradu i čuvanje informacija. Naravno, troškovi istraživanja mogu spriječiti otkrivanje najbolje alternative. Kupci znaju da tražeći okolo mogu postići najbolju kupovinu, ali, to možda nije najefikasni-je rješenje, imajući u vidu cijenu goriva i vremensku dimenziju. Međutim, ako je smanjena cijena po kojoj se mogu dobiti dodatne informacije, dodat-ne mogućnosti razmjene bi se iskoristile i povećao bi se obim razmjene. Nameće se važno pitanje u novom svijetlu: uticaj IT na smanjenje transakcionih troškova. U ekonomiji privatne svojine i preduzetničkih slo-boda, resursi služe za stvaranje i prodaju informacija. Trošak pregovaranja može biti bitan. Strane možda ne poznaju jedna drugu. Možda nemaju sve relevantne informacije o robi i uslugama. Roba i usluge imaju mnogobrojne atribute koji su skupi za utvrđivanje. Posledica utvrđivanja svih atributa bi bila redukcija obima razmjene. Obavljanje razmjene stvara trošak.

D. North i J. Wallis su prvi izvršili mjerenje transakcionih troškova. Prema njihovom mišljenju, dobit od trgovine je posledica specijalizacije i raspodjele rada. Ona se realizuje kroz razmjenu, koja nije besplatna. Važna implikacija je da su transakcioni troškovi limitirajući faktor u ekonomskom razvoju. Znači da su podsticaji za efikasna poboljšanja u transakcionom sek-


61

toru važni kao i oni u proizvodnom sektoru. Pitanje je koje institucije (pod ovim terminom Coase podrazumijeva određenu hijerarhijsku strukturu pos-tupaka) obezbjeđuju podsticaj za inovacije u transakcionom sektoru privre-de.

North i Wallis su došli do zaključka da transakcioni troškovi značaj-no rastu tokom perioda koji su istraživali: od 26,09% u 1870. do 54,71% u 1970. (prema: Pejovich, Ibid., p. 34). Oni nude tri objašnjenja za širenje re-sursa korišćenih u transakcionom sektoru rastuće privrede:

− sve više razmjene bez prisustva partnera, tako da bezlična razmjena zahtijeva sakupljanje više informacija i prateće mehanizme za njeno sprovođenje,

− proizvodne tehike povećavaju podsticaje firmama za dalji rast i − potrebno je razviti više resursa za transakcione usluge u okviru fir-

me. 3.3 Informacione tehnologije i ekonomske performanse

“Živjeti djelotvorno znači biti uvijek dobro informisan”.

Norbert Viner

rošlih nekoliko godina karakteriše značajan porast istraživanja odnosa između informacija, znanja i ekonomskih performansi. Jedan od znakova da se radi o fudamentalnom prelazu je što

direktna proizvodnja robe i usluga više ne apsorbuje prednosti radničkog vremena. Proizvodnja roba i usluga je već 1975. prestala biti zanimanje većine radnika u SAD. Nikad ranije društvo nije bilo tako produktivno da bi većina radnika imala poslove poput menadžmenta, prodaje, kancelarijskih i kreativnih angažmana. Proizvodni radnici vezani za robu i usluge predstav-ljali su 1900. čak 82% radne snage SAD. Taj broj je značajno opao na 64% u 1950. i na 41% u 1999. Menadžeri, profesionalci i tehničko osoblje, koji su uključeni u kreativne aktivnosti, su povećali učešće u radnoj snazi sa 10% u 1900, na 17% u 1950. do 33% u 1999 (Nakamura, 2000, p. 16).

P


62

Savršena konkurencija je centralna kategorija na koju se oslanjaju ekonomisti kad opisuju zapadnu ekonomiju. Ona predstavlja temelj teoreme A. Smitha o tzv. “nevidljivoj ruci”, fokusira se na proizvodne procese i dje-love informacionih zadataka koje obavljaju menadžeri, profesionalci, služ-benici i radnici u prodaji. Ideju savršene konkurencije su formulisali W. Jevons, L. Walras i C. Menger u 19. vijeku, kad je direktna proizvodnja ro-be i usluga predstavljala dominantan posao. Da li ona još djeluje u vremenu u kojem je inovacija tako važna za ekonomske aktivnosti?

Milioni radnika su zaposleni u kreativnim aktivnostima poput dizaj-na, inovacija i marketinga novih proizvoda. Sve više ekonomskih aktivnosti je okrenuto prema stvaranju tehničkog i procesnog napretka. Teorija A. ne objašnjava zašto se ekonomija mijenja. Teorija koju je postavio J. Schumpe-ter, za koju se često navodi da predstavlja kreativnu destrukciju je bolja ide-ja za objašnjenje n.e.

3.4 Analiza razlika između stare i nove ekonomije

“ Pamet oplođuje novac”.

Latinska izreka

nastavku se ukazuje na neke ključne razlike između “stare”, klasične ekonomije i savremene n. e. preko analize odnosa između lokalizacije i globalizacije, promjene i kontinuiteta

promjena, turbulentnosti i stabilnosti, raznovrsnosti i specijalizacije, hetero-genosti i homogenosti, motivacije i kontrole, tržišne razmjene i transakcije, konkurencije i saradnje (kao komplemenata i supstituta), fleksibilnosti i ekonomije obima, stimulacije i regulacije, ciljanih inputa i ciljanih outputa.

Lokalizacija vs. globalizacija. Ekonomisti pridaju različit značaj geografskom prostoru u staroj i n.e. U staroj ekonomiji standardizacija proi-zvoda i proizvodnje smanjuje važnost regionalnih specifičnih karakteristika. Kao što je predstavljeno neoklasičnom proizvodnom funkcijom, proizvod-nja u staroj ekonomiji je rezultat inputa: zemljišta, radne snage i kapitala (Romer, 1992). Dok ovi tradicionalni inputi još igraju ulogu u n.e., pojavi-lo se znanje kao najvažniji faktor proizvodnje. U najnovijoj literaturi se isti-če da se znanje bitno razlikuje od tradicionalnih faktora proizvodnje po to-

U


63

me što ne može biti preneseno bez troškova kroz geografski prostor (Krug-mman, 1991a, 1991b; Lucas, 1993). To je razlog zašto u n.e. geografija igra važniju ulogu, jer se znanje razvija u kontekstu lokalnih mreža poznatih kao inovacioni klasteri. Empirijski podaci jasno pokazuju da istraživanje i razvoj (R&D) i drugi izvori znanja ne samo što stvaraju eksternalije, već širenje takvog zna-nja teži da bude geografski vezano u okviru regiona gdje je stvoreno novo ekonomsko znanje (Audretsch i Feldman, 1996; Audretsch i Stephan, 1996, Jaffe et al., 1993; Jaffe, 1989). Novo ekonomsko znanje se može širiti, ali mu je geografski opseg ograničen. U stvari, geografske dimenzije znanja ostaju lokalni fenomen, u većini slučajeva nepromijenjen globalizacijom, koja je omogućila besplatan prenos pojedinih informacija duž geografskog prostora. Kod stare ekonomije, tradicionalni proizvodni faktori (zemljište, radna snaga i kapital) su preovlađujući kao izvor komparativne prednosti, dok se u n.e. komparativna prednost zasniva na inovativnoj aktivnosti. Va-žan izvor inovativnih aktivnosti je saznanje da prelivanje znanja ne može lako da se širi geografskim prostorom. Promjena vs. kontinuitet. Postoji inherentna razlika između prom-jene i kontinuiteta. Stara ekonomija zavisi od kontinuiteta (Chandler, 1977), n.e. provocira promjene i zasniva se na njima. Inovacija je prisutna i kod promjena i kod kontinuiteta. Razlika je opredijeljena distinkcijom između radikalne i inkrementalne inovacije. Inovacije se mogu smatrati inkremen-talnim kada su kompatibilne s glavnom kompetencijom i tehnološkom traje-ktorijom firme (Teece et all., 1994). Implementacija inkremen-talnih inova-cija ne zahtijeva značajne promjenu u firmi. Nasuprot tome, ra-dikalna ino-vacija se može definisati kao širenje van granica glavnih kompetencija i tehnološke trajektorije firme. Teorijska istraživanja i empirijski podaci po-državaju mišljenje da firmu karakteriše tehnološko zatvaranje. Stara ekono-mija je oblikovana na način da može apsorbovati promjene unutar date teh-nološke paradigme, pa se tipična firma odlikuje inkrementalnim inovacija-ma. Obrnuto, ojačan je kapacitet n.e. da prevazilazi tehnološku zatvorenost u okviru postojeće paradigme. Turbulentnost vs. stabilnost. Staru ekonomiju je karakterisala iz-vanredna stabilnost u pogledu homogenosti proizvoda i trajnosti tražnje, što rezultira konstantnim poslovima i nepokretljivošću radnika. Ova stabilnost je korisna kod masovne proizvodnje. Upravo je Tejlorizam pružao margi-nalni mehanizam za obezbjeđivanje stabilnosti i pouzdanosti radnika u proi-zvodnom procesu, pošto je konkurenciju fokusirao na cijene a ne nužno na


64

diferencijaciju proizvoda (Chlander, 1977). N.e. se odlikuje izuzetnom tur-bulentnošću. Ona je stalno u pokretu, s velikim rastom broj novih firmi. Raznovrsnost vs. specijalizacija. Specijalizacija je preduslov neo-klasične ekonomije. Raznovrsnost se preporučuje u n.e. Najnovije studije su obezbijedile evidencije testiranjem uticaja raznovrsnosti nasuprot specijali-zaciji na performansu regiona, mjerenu u pogledu razvoja i inovativne akti-vnosti (Feldman and Audretsch, 1999). Ove studije obezbjeđuju sistematsku empirijske dokaze tezi da je raznovrsnost bolja za širenje znanja i inovativ-nu aktivnost nego specijalizacija. Heterogenost vs. homogenost. Postoje dvije dimenzije koje obliku-ju stepen homogenosti/heterogenosti. Prva dimenzija se odnosi na genetičke osobine pojedinaca i njihovo lično iskustvo (Nooteboom, 1999). Druga dimenzija se odnosi na informacije. Stara ekonomija se bazira na homoge-nosti, a n.e. na heterogenosti. Svijet homogene ekonomije promoviše difuzi-ju, a ne inovaciju. U heterogenoj populaciji svaki pojedinac ima jedinstven set informacija (Olson, 1982). Nove ideje će vjerovatnije nastati iz komuni-kacije u heterogenom, a ne homogenom svijetu. Motivacija vs. kontrola. U industrijskoj eri, rad se smatrao neprim-jetnim u odnosu na druge inpute. Zato je radni input u proizvodnom procesu bio sveden na rutinu (Chandler, 1990). Međutim, s obzirom da se kompara-tivna prednost razvijenih industrijskih zemalja bazira na novom znanju, ko-mandni i kontrolni pristup radu postaje manje efikasan. Značajno je motivi-sanje radnika da olakšaju otkrivanje i implementaciju novih ideja. Glavna odlika današnjeg života i rada je suočavanje s neizvjesnošću, a radnici koji su spremni da se suoče s njom su “vredniji” u n.e. Zato ona motiviše zapos-lene da učestvuju u stvaranju i komercijalizaciji novih ideja, a ne samo u kontroli i regulisanju njihovog ponašanja. Tržišna razmjena vs. transakcije u firmi. U eri u kojoj je neizvje-snost velika a informacija nesavršena, tržišna razmjena je oskudnija nego u intra-kompanijskim transakcijama u odnosu na tržišnu razmjenu. U staroj ekonomiji, kojom je dominirao veliki stepen izvjesnosti i predvidljivosti in-formacija, transakcije u okviru firme bile su efikasnije od tržišne razmjene. To je elaborirano u radovima R. Coasea (1937) i O. Williamsona (1975), u kojima je napravljena analitička dinstinkcija razmjene na tržišta i transakcije unutar firme. Veličina kompanije je definisana odgovorom na pitanje Coa-sea (1937, p. 30): “Koliko koštaju transakcije unutar firme?” Coase i Wil-liamson su dokazali da neizvjesnost i nesavršene informacije povećavaju ci-jenu transakcija u firmi.


65

Konkurencija i saradnja kao komplementi vs. konkurencija i saradnja kao supstituti. Modeli konkurencije pretpostavljaju da se kompa-nije ponašaju autonomno, a modeli saradnje uključuju veze između firmi, koje zahtijevaju razne forme, uključujući zajednička ulaganja, strategijske saveze, formalne i neformalne mreže (Gomes-Casseres, 1996; 1997). U sta-roj ekonomiji, konkurencija i saradnja su posmatrane kao supstituti, zato što su se firme vertikalne integrisale i takmičile prije svega na tržištima proiz-voda. Saradnja među firmama na tržištu smanjuje broj konkurenata i ublaža-va stepen konkurencije. U n.e. firme su vertikalno nezavisne i specijalizova-ne za tržište proizvoda. Veći stepen vertikalne dezintegracije u novoj eko-nomiji znači da saradnja među nezavisnim firmama mijenja interne transak-cije u okviru velike vertikalno integrisane kooperacije. U isto vrijeme, pos-toji više firmi što rezultira povećanjem konkurentnosti kao i kooperativnim interfesjom. Vjerovatnoća da će firma konkurisati i/ ili sarađivati sa drugom firmom je veća u novoj ekonomiji. Pored toga, nova i poboljšana konfigura-cija vodi nezavisne firme zajedno u nove i neočekivane puteve. Fleksibilnost vs. obim. Klasični način smanjivanja cijene po jedini-ci proizvodnje u staroj ekonomiji bio je preko širenja obima proizvodnje. Velike firme su u tome imale prednost. To je vodilo koncentrisanoj indus-trijskoj strukturi (Chandler, 1977). Alternativni izvor smanjivanja prosječne cijene u n.e. je fleksibilnost. Teece (1993, p. 218) navodi da “fleksibilna specijalizacija… i ugovaranje mogu dovesti do većih prednosti nego eko-nomija obima. Industrije gdje se tražnja za određenim proizvodima stalno mijenja zahtijevaju fleksibilan sistem proizvodnje koji može ispuniti prom-jenjljivu tražnju. Postoje četiri glavna izvora fleksibilnosti: tehnološki, organizacioni, tražnja i kvalitativni. Oni rezultiraju smanjivanjem važnosti ekonomije obima”. Stimulacija vs. regulacija. Javne politike koje su nastajale poslije II svjetskog rata u periodu stare ekonomije, koje su se bavile firmom na tržiš-tu, su bile ograničavajuće prirode. Postojala su tri vrste javnih politika pre-ma biznisu - antitrust (politika konkurencije), regulacija i javna svojina. Sva tri prilaza ovih politika su ograničavala slobodu firme kod ugovaranja pos-lova. Iako su specifični prilazi uglavnom više vezani za jednu zemlju, više nego za druge, poput antitrusta u SAD, ili javne svojine u Francuskoj i Švedskoj, većina zemalja je imala zajednički prilaz intervenisanja, radi og-raničenja velike tržišne moći firmi. Javne politike koje su ograničavale slo-bodu firme su bile konzistentne sa onim što je nastajalo u teoriji i empirij-skim evidencijama. Ako se ne kontroliše, velika korporacija, koja posjeduje tržišnu moć, alociraće resurse na način koji smanjuje socijalno blagostanje.


66

Kroz intervenciju države, odnos između efikasnosti i pravednosti bi se riješio na način koji bi, vjerovatno, bio socijalno zadovoljavajući. J. K. Galbraith (1956) je komentarisao ulogu vlade u staroj ekonomiji, u kojoj je intervencija države uključivala socijalno partnerstvo velikog biznisa, vlade i sindikata. Ova socijalna partnerstva su postojala u skoro svakoj zapadnoj ekonomiji. U n.e. releventno političko pitanje više nije “kako vlada može ograničiti firmu od zloupotrebe svoje tržišne moći?“ nego “kako da vlade stvore atmosferu koja će voditi uspjehu i vitalnosti firmi?“ Glavno pitanje n.e. je prešlo sa problema viška prihoda i zloupotrebe tržišne dominacije na međunarodnu konkurenciju, razvoj i zaposlenost. Briga o korporacijama ni-je zbog njihovog značajnog uspjeha i moći, već zbog toga što nijesu dovolj-no uspješne. Jorde i Teece (1991) su zastupali potrebu slabljenja antitrustnih zakona, kako bi omogućili američkim firmama da sarađuju i budu konku-rentne na što je moguće efikasniji način u odnosu na Japan i evropske firme. Ciljani inputi vs. ciljani outputi. Zbog relativne izvjesnosti u pog-ledu tržišta i proizvoda u kontrolisanoj ekonomiji, odgovarajući politički odgovor je ciljani rezultati i output. Specifične industrije zajedno s određe-nim firmama se mogu promovisati kroz vladine programe. Ciljne specifične firme u odabranim industrijama su predstavljale uspješnu politiku Japana u posleratnom periodu, koja mu je pomogla da postigne konkurentsku pred-nost u industrijama poput au-tomobilske i elektronske. J. Stiglitz (1996, p. 151) je zaključio u Nekim lekcijama Isotočno-Azijskog čuda da ”vladine intervencije djeluju koordinisano”. One su doprinijele, makar djelimično, po-leratnom japanskom razvojnom čudu. Uspjeh japanske industrijske poli-tike u promociji kriterijuma performansi, koja je širila trgovinske perfor-manse na ekonomski razvoj je dokumentovan nizom empirisjkih studija (Pugel, 1984; Audretsch, 1989; Noland, 1993; Okuno-Fujiwara, 1991). Lokalna politika vs. nacionalna politika. Važan aspekt razlike iz-među stare i n.e. predstavlja lokacija politike. Kod stare ekonomije, odgova-rajuće mjesto donošenja politike je na nacionalnom ili federalnom nivou. Dok ciljani primaoci politike mogu biti lokalizovani u jednom ili više regio-na, najvažnije institucije politike su na nacionalnom nivou. Nasuprot tome, prema n.e. mjesto vladine politike prema biznisu teži da bude decentralizo-vano i regionalne prirode. Rizični kapital vs. nisko rizični kapital. Prema n.e. tradicionalna sredstva finansiranja nijesu više odgovarajuća. Od velikog značaja je ulaga-nje kapitala u djelimično rizične projekte, što predstavlja formu finansiranja visoko rizičnih novih formi i neformalnog tržišta kapitala (Gaston, 1989; Gompers, 1999).


67

4. MREŽNA EKONOMIJA

“Više ništa nije iz inostranstva”. Kenichi Ohmae

ojačana konkurencija je neminovnost savremenog privređiva-nja. Ona nameće povećane zahtjeve u pogledu prilagođavanja preduzeća brzim i velikim promjenama. Poslednjih 15-tak go-

dina bitka za tržište ponovo se vodi, pored ostalih metoda, ukrupnjivanjem (spajanjem i preuzimanjem kompanija). Radi se o petom velikom talasu tzv. strategijskih preuzimanja (1993. do danas), jer su do sada bili poznati mo-nopoli (1897-1904), oligopoli (1916-1929), konglomerati (1966-1974) i ne-prijateljska preuzimanja (1981-1989). Bum mergera i akvizicija (MA) je do-stigao vrhunac 2000. Taj talas je već u znatnom opadanju i pri kraju. Postav-lja se pitanje: da li se može govoriti o šestom talasu virtualnih spajanja pre-ko mrežnog poslovnog povezivanja, koje čini suštinu mrežne ekonomije?

Inovacije, povećanje nivoa znanja i vještina, modernizacija, kontinu-irano praćenje tržišnih zahtjeva, know-how i maksimalna informisanost su imperativ vremena. Ali, pokazalo se da sve to nije dovoljno za sticanje odlu-čujuće konkurentske prednosti. Jer, tradicionalni hijerarhijsko-birokratski oblici organizacije i menadžmenta, s odgovarajućim funkcionalnim elemen-tima organizacione kulture su postali ozbiljna prepreka strategijske dinami-zacije savremenih firmi i organizacija.

Prirodna je težnja svakog biznisa da se snize troškovi poslovanja i ostvare što veći sinergijski efekti. Pokazalo se da se, pored strategije preu-zimanja, i umrežavanjem dolazi do ključnih znanja, vještina i ostalih pred-nosti, koje se na tržištu valorizuju kao konkurentske. Savremeni biznis je već odavno afirmisao mrežnu ekonomiju u strategijskom, organizacionom i upravljačkom smislu.

Mežna ekonomija je tijesno povezana s globalizacijom, alternativ-nom zaposlenošću i razvojem autonomnih oblika rada. Ona je posebno ka-rakteristična za globalna preduzeća u uslužnoj oblasti. Omogućio je bum in-formacionih i komunikacionih tehnologija, koje su doprinijele transparent-nosti tržišta, snjiženju troškova traženja informacija, deregulaciji i domina-ciji tržišta kupaca. Kada su u praksi omogućeni multiplikovani i multivari-

P


68

jantni komunikacioni tokovi na daljinu, cilj komunikacionih tehnologija i mrežnih sistema je brzo realizovan. Ostala je samo njegova primjena i usa-vršavanje u praksi, za koje se pobrinuo inovativni biznis.

Mrežna ekonomija se sprovodila istovremeno na dva fronta i na dva načina: a) interno, intra-firmski, vođenjem tržišnih mehanizama unutar fir-me, razvojem preduzetničkog duha i kombinacijom upravljački metoda) i b) eksterno (širenjem kooperativnih mreža sa sub-isporučiocima, klijentima, sličnim preduzećima, pa čak i konkurentima.

Slika 2: Hijerarhijsko i mrežno organizaciono povezivanje

hijerarhijska struktura mrežna struktura

Tabela 5: Razlika između hijerarhijske i mrežne organizacione strukture

struktura

kriterijum hijerarhijska mrežna

povezanost vertikalna, organizaciona,

nametnuta horizontalna, filijalna, slo-

bodna organizaciona struktura uniformna policentrična hjerarhijska zavisnost velika zanemarljiva punomoćja i odgovornosti centralizovana decentralizovana

karakter partnerskih odnosa zavisni, birokratski, for-malni

nezavisni, antibirokratski, neformalni

korišćenje kompetencija individualno sinergistički fleksibilnost i mogućnost širenja ograničena neograničena

nastup jedinstveno, statično jedinstveno, dinamično podjela rada velika mala

komunikacija subordinirana multiplikovana i multivari-jantna

status i položaj radnika zamjenjivost, zavisnost, pokornost

informisanost, angažova-nost, lojalnost, nezavisnost,

motivisanost korisni efekti kooperativni, pojedinačni sinergistički


69

mrežno povezivanje zanemarljivo razgranato sastav partnera stabilan, pravno regulisan nestabilan, dogovoran radni procesi zanemarljivi fleksibilni, situativni organizacioni okviri trajni, homogeni privremeni, labavi

uticaj, vlast zavisna od hijerarhijskog nivoa zavisna od znanja i vještine

mogućnosti saradnje zanemarljive izuzetno velike

osnovni cilj maksimizacija obima proi-zvodnje, profit

optimizacija koristi, kvali-tet, konkurentska prednost,

inovacija, imidž,

Praksa je pokazala da se umrežavanjem organizacionih struktura, poslovnih procesa, naučnoistraživačkog rada i sl. dolazi do ključnih znanja, vještina i ostalih prednosti koje se na tržištu valorizuju kao konkurentske. Umreženi partneri u poslovnim procesima sve više zajednički koriste svoje ključne kompetencije u cilju bržeg, jeftinijeg, fleksibilnijeg, kvalitetnijeg i većeg rezultata, kojim se stvara konkurentska prednost na globalnom tržištu.

Mrežna ekonomija se u literaturi definiše na razne načine. Njen klju-čni cilj je ostvarivanje korisnih ekonomskih i organizacionih efekata (direk-tnih i indirektnih). Smatramo da se ona može objasniti preko njenih osnov-nih principa i funkcionalne specifike, koja se sastoji u tendenciji organizaci-onog razvoja i usavršavanja u cilju ostvarivanja što većeg uspjeha na tržištu. Ono suštinski predstavlja samoorganizovanu policentričnu privrednu struk-turu, koja je ciljno orijentisana na konkretne zadatke, a počiva na sledećim principima:

− elitističko povezivanje kompetentnih poslovnih partnera (Rajss, 1997, s. 94)

− poslovni i partnerski anti-birokratizam i anti-formalizam, − decentralizacija punomoćja i odgovornosti (tzv. „demokratska hije-

rarhija“), − visokosofisticirana komunikaciono-informaciona integracija, − filijalni karakter povezivanja, − slobodno povezivanje na bazi ravnopravnosti i nezavisnosti, na od-

ređeno vrijeme i na bazi konsenzusa, − koordinacija zajedničke saradnje, zasnovana na jasnim pravilima,

ambicioznim ciljevima i razvijenim sistemom kontrolinga, − vertikalna i horizontalna komunikacija, − promjenjivost u zavisnost od novonastale problemske situacije,


70

− dinamizacija poslovne i organizacione strategije uvođenjem institu-cije tzv. „internih tržišta“ (kompenzacionog karaktera), ekspertskog znanja, inovacionih kombinacija upravljačkih i organizacionih mo-dela, motivisanja preduzetničkih inicijativa itd.,

− hibridne i netradicionalne organizacione strukture i − „bezgraničnost“ širenja, tj. brisanje organizacionih i poslovnih gra-

nica i razlika između firmi koje se na bilo koji način udružuju. Na navedenim principima se stvaraju novi oblici alijansi, strategij-

skih mreža i virtualnih preduzeća, koji su sastavljeni iz više organizacionih jedinica s jedinstvenim ciljem davanja sinergističkog doprinosa povećanju kvaliteta zajedničke organizacione komunikacije i saradnje. S ekonomskog i organizacionog aspekta, osnovni cilj mrežne ekonomije je ostvarivanje kori-snih efekata (rezultata). V. Rolf (2003, s. 84) razlikuje direktne i indirektne mrežne efekte. On smatra da direktni mrežni efekat karakteriše situacije u kojima se korist od robe direktno povećava zahvaljujući većem korišćenju od strane mnogih ljudi (npr. telefon, telefaks, internet i sl.). Telefon sam po sebi ne donosi nikakvu korist vlasniku, ako ne može da komunicira s drugim licima, ali širenje kruga korisnika telefona povećava ukupnu korist za sva-kog korisnika. Navedenu zavisnost je B. Metcalf izrazio relacijom:

VM=K2 - K , koja povezuje zakonitu zavisnost vrijednosti mreže VM od količine priklju-čenih korisnika K (Ibid.). Ako npr. VM za jednog korisnika mreže iznosi 1 €, primjenom navedene formule vrijednost mreže za 10 korisnika iznosi 90€, za 100 korisnika iznosi 9.900€. Mogu se postaviti pitanja adaptacionog perioda, adaptacionih gubitaka i minimalnog broja korisnika mreže. Indirek-tni efekti karakterišu svakodnevne tržišne situacije u kojima kompletirani proizvodi ili usluge (rezervni djelovi, servis, programi i sl.) postaju jeftiniji i dostupniji. Ti efekti se ostvaruju u slučajevima kad se s rastom tražnje za nekom robom povećava zamjenjivost rezervnih djelova, poboljšava servis i formiraju tržišni standardi koji stimulišu masovnu proizvodnju, doprinose povećanju kvaliteta i sniženju troškova proizvodnje (Ibid.).

Mrežna ekonomija je novi preduzetnički organizaciono-procesni mo-del, koji se razvija zahvaljujući osnovnim gradivnim elementima (informa-cije, inovacije, komunikacije, nove tehnologije i sl.). Ona bitno mijenja per-formanse međunarodne trgovine i konkurencije uopšte. Ona se ne pojavljuje kao supstitut tradicionalnih hijerarhijsko-birokratske organizaciono-uprav-ljačkih struktura, nego kao nova menadžment strategija, pa čak i paradigma,


71

koju koriste mnoga svjetska (posebno globalna) preduzeća, koja svoj uspjeh i razvoj zasnivaju na savremenom strukturiranju poslovnih procesa. Mrežno povezivanje poboljšava sposobnosti prilagođavanja promjenama, inovativ-nosti, modernizovanja i obuke u odnosu na hijerarhijsko-birokratske organi-zacione strukture. Pored toga, strategijsko upravljanje mrežnim organizaci-jama omogućuje snižavanje troškova, povećanje profita i bolje reagovanje na promjenu tržišne konjunkture (M. Drašković, Ibid., s. 169).

Pošto je mrežna ekonomija direktno povezana s informacionim pro-izvodima, kad se govori o njenim efektima, treba imati u vidu sledeće:

− kreacija informacionih proizvoda povezana je s visokim fiksnim tro-škovima (originala) i niskim graničnim troškovima (kopije),

− tehnološke inovacije stalno skraćuju životni ciklus informacionih proizvoda i dovode do „erozije“ cijena,

− vrijeme je postalo strategijski faktor uspjeha, jer ko prvi ponudi svoj originalni proizvod na tržištu, imaće najveću korist od početnih vi-sokih cijena i moći će da brzo amortizuje visoka kapitalna ulaganja i

− inovacije utiču na pojavu fenomena tzv. „odložene tražnje“, jer po-tencijalni kupci čekaju sniženje cijena ili pojavu novih proizvoda, npr. kompjutera (M. Drašković, Ibid., s. 86). U privredi industrijskog društva je djelovao zakon opadajuće grani-

čne dohodnosti s negativnom povratnom vezom koja, prema shvatanjima klasične teorije, doprinosi stabilizaciji i uravnoteženju prvrednog sistema preko racionalnog korišćenja i alokacije resursa. Za razliku od nje, u privre-di orijentisanoj na informacije i mrežnoj ekonomiji dominiraju direktni mre-žni efekti i pozitivna povratna veza. To se odražava preko rastuće granične dohodnosti, što je prikazano na slici 3.

Smatra se da se navedena pozitivna povratna veza formira i pojačava pod dejstvom četiri faktora (prva dva djeluju na tražnju, a druga dva na po-nudu):

− djelovanje direktnog mrežnog efekta na porast faktorskih dohodaka pod uticajem rasta obima proizvodnje,

− porast očekivanja da će sa širenjem mreže rasti spremnost korisnika da se na nju priključe i da joj se tako poveća korisnost,

− dominacija fiksnih troškova i niskih graničnih troškova proizvoda, zbog čega proizvođač teži maksimalnom obimu proizvodnje da bi kompenzovao vsoke početne fiksne troškove i


72

− obučenost i akumulirano iskustvo poačavaju djelovanje pozitivne povratne veze (Rolf, Ibid., s. 87).

Slika 3: Razlika između industrijske i mrežne ekonomije

Empirijska istraživanja su pokazala da nije sve tako jednostavno, a

pogotovo idealno kod mrežne ekonomije. Tako. npr. Rajss (1997) ističe po-javu tri specifična supstituta tradicionalnih oblika poslovanja, koji se pojav-ljuju kao ograničavajući faktori uspješnosti mrežne ekonomije. Radi se o:

− mrežnoj kulturi, − uzajamnoj zavisnosti i − klimi povjerenja.

Ističe se da je organizaciona kultura stalni limitator rasta transakcio-

nih troškova. Mrežni pristup insistira na strogoj primjeri dogovorenih pravi-la igre, koja, kako na-vodi Rajss, predstavljaju integracioni i identifikacioni integrator. Jasno je da mrežne organizacije, čiji je projekat često vremenski ograničen, nemaju tradiciju, niti vremena za razvoj sopstvene organizacione kulture.


73

Princip uzajamne zavisnosti, koji u tradicionalnim organizacionim strukturama istupa kao stabilizator, nije karakterističan za složene i privre-mene mrežne konstrukcije sa mnoštvom novoformiranih veza i odnosa. Sli-čno je i sa povjerenjem između partnera, koje je moguće samo poslije „du-gih staza“, što najčešće nije slučaj sa mrežnom ekonomijom, zasnovanom na sinergističkom povezivanju partnera.

Sve češće se pominje virtualno preduzeće, koje je u pojmovnom smislu teško razgraničiti od projektnih i modulskih organizacija. Zbog toga se ističe ono predstavlja organizacioni oblik koji nema pravnu osnovu. Pod virtualnim preduzećem se podrazumijeva skup firmi, koje na bazi zajednič-kih ciljeva isporučuju tržištu konkretnu robu ili uslugu, a koje su u ekonom-skim odnosima zavisni, informaciono umreženi, u pravnom pogledu samos-talni, najčešće bez institucionalizovanja funkcija top menadžmenta, uz me-đusobno povjerenje partnera. Izraz „virtualno“ se prvenstveno odnosi na stvaranje vremenski oročene situacione upravljačke kompetencije radi brzog reagovanja na promjene u okruženju i realizacije tržišnog cilja. Ona naj-češće obuhvata alokaciju resursa, upravljanje znanjima i marketing.

Ideja virtualnosti je jednostavna. Ona potiče od želje da se smanji ri-zik i relativizuje konkurencija (povećanjem broja umreženih partnera), uz dobijanje konkurentske prednosti i upravljačke kompetencije. Ona se u pra-ksi realizuje na više načina, od kojih izdvajamo:

− stvaranje spoljnih filijala i zajedničkih kompanija, kojima krupne fir-me delegiraju pojedine kompetencije, na bazi „susretnog kretanja“ partnera kao oblika evolucione kvazi-eksternalizacije, u kojoj se ugovorima regulišu uslovi saradnje, pravila ponašanja, strategijski lider i sl.,

− obratni put od prethodnog, u koje mala i srednja preduzeća nude svi-je kompetencije krupnom preduzeću koje ima poslovni imidž, know-how, informacionu infrastrukturu, liderstvo i sl. i

− međusobno vertikalno i horizontalno povezivanje malih i srednjih preduzeća.

Prelaskom od industrijskog na „društvo usluga“, tradicionalne hije-rarhijsko-birokratske organizaciono-upravljačke strukture pokazaju neefika-snim u pogledu zadovoljavajućeg odgovora na zahtjeve i izazove sve bržih i većih promjena u okruženju i sve oštrije konkurencije. Mrežna ekonomija se ne pojavljuje kao njihov supstitut, nego kao nova ekonomska i menadžment strategija, koju koriste mnoga svjetska (posebno globalna) preduzeća, koja svoj uspjeh i razvoj zasnivaju na savremenom strukturiranju poslovnih pro-


74

cesa. Proces mrežnog povezivanja se strategijski, funkcionalno i principijel-no razlikuje od tradicionalnih organizacionih struktura, jer ono, pored osta-log, podrazumijeva zajedničko kreiranje nove vrijednosti.

„Umrežavanje“ predstavlja revolucionarni prelaz na nove metode upravljanja znanjem i organizacijom. Znanje i informacije kao jedini neo-graničeni proizvodni resursi su ključni faktor razvoja mrežne ekonomije. Svaka nova konekcija do bazena znanja multiplicira vrijednost cjeline. Što više čvorova postoji u mreži, to veću korist svaki pojedinačni čvor ima od mreže. Rezulatat su nova pravila konkurencije, nove vrste organizacije, novi izazovi za menadžment.

Nova ekonomija podrazumijeva donošenje menadžerskih odluka u uslovima postojanja mrežne infrastrukture i informaciono-komunikacijske konvergencije. Praksa je pokazala da mrežno povezivanje poboljšava spo-sobnosti prilagođavanja promjenama, inovativnosti, modernizovanja i obuke u odnosu na hijerarhijsko-birokratske organizacione strukture. Pored toga, strategijsko upravljanje mrežnim organizacijama omogućuje ežavanje troš-kova, povećanje profita i bolje reagovanje na promjenu tržišne konjunkture.

4.1 Mrežna klasterizacija privrede

“Ako imate hardver pete generacije, softver četvrte, kadrove treće i

organizaciju druge generacije, sistem će raditi u drugoj generaciji”.

pektar globalne konkurencije se brzo širi preko raznih modali-teta, od kojih je u poslednje vrijeme naročito došla do izražaja virtualizacija mrežnih struktura (legalnih i ilegalnih), koje

funkcionišu pod uticajem ekonomskih i neekonomskih metoda (M. Draško-vić, 2006, s. 173). Mnogi autori smatraju da je nagli razvoj i komercijaliza-cija mrežnih poslovnih struktura omogućen elektronskom trgovinom i bu-mom komunikacionih tehnologija. One predstavljaju podlogu mrežne logis-tike, poslovne standardizacije (kvaliteta, znanja, ponašanja, načina konkuri-sanja i sl.) i institucionalizacije savremenog biznisa. Ne otvarajući priču o raznim nivoima, oblastima, domenima i protivurječnostima globalizacije,

S


75

čini se da je klasterizacija biznisa jedna od njenih dominantnih i suštinskih ekonomskih odrednica.

E. Toffler razmatra klasterizaciju kao „novi talas razvoja kapitaliz-ma“. Koliko god se piše o prevaziđenosti formacijskog pristupa, odnosno o tekovinama „mješovitog društva“ i „mješovite ekonomije“, „društva znanja“ i sl., pojedini respektivni autori i dalje forsiraju termin kapitalizam, što objektivno relativizira civilizacijsku teoriju razvoja društva koja preferira navedene termine. Formiranje privrednih blokova (klastera) sastavljenih od firmi i organizacija, koje ujedinjuju ljudski kapital i drugi resursi (tehnološ-ki, naučni, inovacioni i drugi potencijali) ima za cilj stvaranje, održavanje i povećavanje sopstvene konkurentske sposobnosti (prednosti).

Evolucija savremenih globalnih tržišta počiva na potpuno novim pravilima ponašanja (visok stepen uslovljenosti i međusobne zavisnosti) i konkurisanja, kao i na novoj paradigmi povezanosti znanja, koja se prak-tično manifestuju preko umreženosti i klasterizacije. Slijedeći logiku stalnih i gotovo eksponencijalnih promjena, tehnološke, organizacione i druge ino-vacije se javljaju kao neminovnost i uslov uspjeha na umreženim tržištima (networked markets – M. Drašković, Ibid., s. 174).

Mrežno poslovno povezivanje je savremena strategijske potreba, no-vi model preduzetničkog ponašanja i globalni mega-trend, koji se upravo za-sniva na traženju ključne kompetentnosti preduzeća i efikasnosti organiza-ciono-procesne mreže, a sastoji se u stvaranju prilagodljive, sinergističke i konkurentne organizacione strukture (V. Drašković, 2004, s. 126). U nave-denom obliku savremenog poslovnog povezivanja klasterizacija ima sve ve-ći značaj i ulogu.

Razvoj klasterizacije iniciran je radovima M. Portera o programima formiranja klastera u Arizoni. Klaster je mreža nezavisnih proizvodnih i/ili služnih firmi, koja obuhvata isporučioce, autore tehnologija i know-how (univerziteti, naučno-istraživački instituti, inženjering centri i dr.), pove-zujuće tržišne institute (brokeri, konsultanti, logistički posrednici i sl.) i pot-rošače. Svi navedeni subjekti su povezani karikama jednog jedinstvenog lanca stvaranja vrijednosti. Kao baza za funkcionisanje klasterske strukture preuzet je „dijamantski“ model Porterovog nacionalnog romba, kojim se predstavlja koncepcija konkurentske prednosti zemlje, koju determinišu četiri faktora:

− uslovi faktora i nacionalna pozicija u faktorima proizvodnje (kao što su kvalifikovana radna snaga ili neophodna infrastruktura da se kon-kuriše u konkretnoj privrednoj grani),


76

− uslovi tražnje, odnosno karakter domaće tražnje za proizvodima ili uslugama konkretne privredne grane,

− povezane ili podržavajuće grane, odnosno prisustvo ili odsustvo gra-na koje su dobavljači i drugih grana koje su međunarodno konku-rentne i

− strategija, struktura i rivalstvo firmi, odnosno način na koji se firme stvaraju, organizuju i kako se njima upravlja (Porter 1990, p. 77).

Slika 4: Opšta struktura klastera

M. Porter je na primjeru raznih zemalja dokazao direktnu zavisnost

inovacija i stvaranja konkurentske prednosti (Ibid., p. 630), a samim tim i poboljšanja ukupne pozicije međunarodne firme. Povezane i pomoćne grane omogućuju uvođenje inovacije na liniji rezervnih djelova i tehnološke opre-me. Za povećanje konkurentske sposobnosti klastera veoma je značajno pos-tojanje mogućnosti za rast produktivnosti, koju je moguće ostvariti raznim inovacijama u tehnološkoj i organizacionoj oblasti, kao i stimulisanjem po-jave novih oblika biznisa. Na taj način se šire granice klastera. Do sličnih re-zultata dovodi i presjek djelatnosti različitih klastera koji funkcionišu u is-tom geografskom prostoru (slika 5). Presjek uzajamnih dejstava je obilježen osijenčenom površinom.


77

U klasterima se ostvaruju složene kombinacije konkurencije i koope-racije, koje postoje u raznim ravnima i najčešće se dopunjuju, posebno u inovacionim procesima. Upravo to omogućuje klasterima da na svjetskom tržištu istupaju kao unikalni subjekat mreže i konkurencije, zbog čega se odupiru razornim talasima globalne konkurencije. Naravno, navedene oso-bine klastera utiču na realizaciju jedinstvene strategije i inovacione politike, koje se zasnivaju na značajnom smanjenju transakcionih troškova.

Slika 5: Formiranje novih oblika biznisa u zoni presijecanja klastera

Izvor: prilagođeno prema: Afanasjev i Mjasnikova, 2005, s. 81 Fenomen klasterizacije privreda razvijenih zemalja zapaža se već

skoro dvije decenije, od momenta kada postaje jedan od temelja odgovara-juće ekonomske politike koja forsira informaciono-analitički rad i koordina-ciju obrazovnih programa na svim nivoima, u skladu s potrebama klastera. To podrazumijeva visok stepen podrške nauci, inovacijama, izvoznoj orijen-taciji, izgradnji informacione infrastrukture, obrazovanju i makrologistici. U literaturi se navodi primjer Finske, koja raspolaže sa svega o,5% svjetskih resursa drveta, ali učestvuje sa 10% u svjetskom drvoprerađivačkom izvozu,


78

25% u izvozu papira, 30% u izvozu opreme za mobilnu telefoniju i 40% u izvozu telefona (Ibid., s. 82).

U mrežnim organizacijama sve više se primjenjuje ideja virtualnosti, koja je je omogućen razvojem elektronskog tržišta i trgovinskih operacija, virtualnih proizvoda i virtualnih organizacija. Prije deceniju i po W. Davi-dov i M. Malone (1992) pominju “virtualnu korporaciju” kao novu strategi-ju reorganizacije koja će možda dominirati u 21. vijeku. Njena suština je u fleksibilnom i dinamičkom organizacionom sistemu (koji je mrežnom i kompjuterski povezan) i koji je kao takav veoma sposoban da vrši izbor naj-boljih (nehomogenih i dislociranih) resursa i kombinuje ih (po potrebi, vre-menski ograničeno) sa resursima drugih preduzeća u cilju najboljeg prilago-đavanja tržištu. Virtualne organizacije se često zasnivaju na informacionoj integraciji resursa, pa se zato nazivaju kvazi-preduzećima. Ali, pošto takve organizacije integrišu i koordinišu razne kulture, ciljeve, znanja, tradicije, udaljene i heterogene resurse, radna iskustva, navike i sl., nazivaju ih i meta-preduzećima. Kriterijumi razlikovanja virtualnih preduzeća su pravni, geo-grafski, privredni, sistemsko-mrežni i drugi.

Uloga i značaj “virtualnosti” postaje sve veća, jer odgovarajuća or-ganizacija ima sve osobine tradicionalne, samo što nema tako fiksirane stru-kturne, institucionalne i vremenske okvire. Definiše se kao dobrovoljna koo-peracija horizontalno i informaciono umreženih, ravnopravnih i nezavisnih partnera (firmi, institucija, privatnih lica i sl.) koji funkcionišu na bazi me-đusobnog povjerenja radi optimizacije poslovnih procesa i zajedničke koris-ti, koja se dijeli prema veličini ulagačkog uloga. Iako virtualno preduzeće nema pravnu osnovu, ono ipak istupa jedinstveno, kao dinamična mreža, zahvaljujući najnaprednijim informacionim i komunikacionim tehnologija-ma. Funkcija top menadžmenta nije institucionalizovana, a izraz “virtualno” se prvenstveno odnosi na stvaranje vremenski oročene situacione upravljač-ke kompetencije koja omogućuje brzog reagovanja na promjene u okruženju i optimalnu realizaciju tržišnog cilja. Ta kompetencija najčešće obuhvata alokaciju resursa, upravljanje znanjima i marketing.

Tvrdi se da „virtualnim organizacijama“ pripada poslovna buduć-nost. Misli se na mrežu nekoliko nezavisnih firmi, koje mogu biti rivali, ku-pci, dobavljači, instituti i druge zainteresovane organizacije i sl. Mrežna po-vezanost se zasniva na visoko sofisticiranim informacionim sistemima, koji omogućuju brz dogovor i usaglašavanje oko podjele znanja, troškova, rizi-ka i pristupa pojedinim tržištima, iako nemaju zajednički organizaciju i me-nadžment. Komunikacija između partnera je brza, potpuna, otvorena, bez


79

procedura, uz veliko povjerenje i ulaganje top specijalnosti i sposobnosti za efikasno obavljanje pojedinih poslova.

Navedena partnerstva su formalnog i nestalnog karaktera, traju samo dok postoji obostrani zajednički interes. To potvrđuje činjenicu da je mrežna poslovna saradnja i kooperacija efikasniji način opstanka na tržištu od kon-kurencije, u kojoj se partnerstvo kombinuje sa vlasništvom. Savremeni vir-tualni timski partnerski „savezi“ zasnovani na fleksibilnim poslovno-organi-zacionim sistemima predstavljaju pouzdanu i moćnu alternativu transnacio-nalnoj diverzifikaciji i vertikalnoj integraciji. Oni obezbjeđuju adaptibilnu sinergističku kompetenciju raznih firmi skoncentrisanu u jakom virtualnom konkurentu, koji svima donosi koristi.

Neki smatraju da je društvo znanja viši oblik informacionog društva, uzdižući na taj način znanje iznad informacija. To ima svoju logiku, jer je ipak znanje glavni razvojni resurs, pokretač svih promjena i kreator inovaci-ja. U strukturi temelja društva znanja, pored informaciono-komunikacionih tehnologija (ICT) učestvuju sistemi obrazovanja, inovacija i ekonomskih in-stitucija (ekonomski stimulansi). Navedene četiri oblasti (tzv. „stubovi“) društva znanja su, radi mjerenja nivoa razvijenosti, podijeljeni na 109 struk-turnih i kvalitativnih pokazatelja, koji se za pojedine države mjere prema The Knowledge Assessment Methodology.

Tabela 6: KEI za izabrane dežave u 2012. godini

Država (mjesto) KEI Ekon. stimulansi Inovacije Obrazovanje ICT Švedska (1) 9,43 9,58 9,74 8,92 9,49 Finska (2) 9,33 9,65 9,66 8,77 9,22 Danska (3) 9,16 9,63 9,49 8,63 8,88 Njemačka (8) 8,90 9,10 9,11 8,20 9,17 USA (12) 8,77 8,41 9,46 8,70 8,51 Japan (22) 8,28 7,55 9,08 8,43 8,07 Češka (26) 8,14 8,53 7,90 8,15 7,96 Mađarska (27) 8,02 8,28 8,15 8,42 7,23 Slovenija (28) 8,01 8,31 8,50 7,42 7,80 Hrvatska (39) 7,29 4,23 6,47 5,98 7,39 Srbija (49) 6,02 4,23 6,47 5,98 7,39 Rusija (55) 5,78 2,23 6,93 6,79 7,16 BiH 5,12 5,55 4,38 5,77 4,77 Albanija (82) 4,53 4.69 3.37 4.81 5.26 Kina (84) 4,37 3.79 5.99 3.93 3.79

SVIJET 5,12 5.45 7.72 3.72 3.58 Izvor: http://info.worldbank.org (preuzeto 12.01.2013)


80

Slika 6: Evolucija i glavni faktori masovna proizvodnje znanja u “novom značenju”

Izvor: UN, 2005, p.

Cilj čovječanstva je masovna proizvodnja znanja. Prema izvještaju UN (2005) u njoj aktivno učestvuju ljudi (kao nosioci prećutnog znanja) i informacije (javno znanje) koje su odraz ljudskog stvaralaštva i dovode do pojave “novog značenja”. Dobiti od revolucionarnog uvođenja ICT su ogro-mne. Ali, doći će vrijeme (tačka A na slici 6) kad će se iscrpiti ubrzani ras-tući trend toga načina proizvodnje masovnih znanja. Od toga momenta, teret masovne proizvodnje znanja prevaliće se na ljudsko stvaralaštvo. Udaljenost između tačaka A i B će zavisiti od stepena institucionalnih promjene i prim-jene odgovarajućih institucionalnih aranžmana. Poslije tačke B, razvoj zna-nja u “novom značenju” te riječi će isključivo zavisiti od skrivenog znanja i kvaliteta informacija.


81

Drugi dio:

EKONOMIJA ZNANJA

_________________________

„Imperije budućnosti biće imperije znanja“.

Winston Churchill

rajem 20. vijeka društvo je stupilo u informacioni stadijum razvoja, za koji se navodi da predstavlja prvi stepen post-in-dustrijskog društva. Riječ je o nastupanju kvalitetno nove

etape u razvoju ljudske civilizacije, čija je suština u osvajanju i širokom ko-rišćenju informacija u svim oblastima privrede i društva. O tome svjedoči:

a) burni razvoj procesa informatizacije, koji ima karakter globalne tehnološke revolucije i

b) dominirajuća uloga informacija u procesu funkcionisanja savre-mene privrede.

Dubina promjena, nivo razvijenosti, obim korišćenja i značaj infor-

macija i znanja, njihova uloga u procesu izuzetno velike transformacije svih oblasti privrede i društva, kao i u formiranju principijelno (paradigmatično) novih mogućnosti njihovog korišćenja, daju im poseban i strategijski značaj.

Ekonomija znanja se može posmatrati kao civilizacijski iskorak u sistem institucija, koji regulišu ekonomske odnose na način koji pogoduje proizvodnji, formalizaciji, širenju i korišćenju znanja. Ona je direktno pove-zana sa reprodukcijom nejavnih i formalizovanih znanja, koja utiču na raz-voj ljudskog kapitala.

Paralelno s procesom globalizacije formirane su nove oblasti ekono-mije, koje se u zapadnoj literaturi označavaju terminima “knowledge eco-nomy” (ekonomija znanja) i “information economy” (informaciona ekono-

K

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – II dio: EKONOMIJA ZNANJA

82

mija). Ekonomije znanja je specifičan i samostalan fenomen, koji odgovara savremenim promjenama u okruženju, informacionim i komunikacionim tehnologijama. Ona je otvoreno i diskusiono pitanje o tome da li se i u kojoj mjeri radi o kvalitetno novoj razvojnoj etapi, koja smjenjuje industrijsku eru. Ona se zasniva na jačanju izražene tendencije akumulacije bogatstva i povećanja konkurentskih sposobnosti na bazi nematerijalnih aktiva (ljud-skog kapitala, znanja). U tom smislu, OECD navodi spisak pokazatelja sav-remenog razvoja:

− učešće najviših tehnoloških sektora privrede (high technologies) ili vodećih visokih tehnologija (leading edge),

− inovaciona aktivnost, − obim investicionih ulaganja u oblasti znanja (visoko obrazovanje,

naučna istraživanja, razrada programskih obezbjeđenja i sl.), − proizvodnja i primjena informaciono-komunikacione opreme, prog-

ramskih proizvoda i usluga, − porast broja zaposlenih u oblasti nauke i visokih tehnologija, − obim međunarodne saradnje u oblasti nauke i tehnologije itd.

Tri osnovne pokretačke i strategijske sile savremene ekonomije zna-

nja su:

− znanje (uslovno: intelektualni kapital), − promjene (koje stvaraju neizvjesnost i rizik i smanjuju predvidlji-

vost) i − globalizacija (unifikacija proizvodnje, trgovine, finansija, sredstava

komunikacije i informacija, tehnologije, naučno-istraživačkog rada, konkurencije i drugih oblasti).

Ideologema „znanje je moć“ F. Bacona iz 17. vijeka u potpunosti se

ostvaruje u ekonomiji znanja. U njoj se znanje pojavljuje kao novi faktor proizvodnje, temelj razvoja uslužne sfere, osnovni faktor ljudskog kapitala, informaciono-komunikacionih tehnologija i inovacija, ključni izvor konku-rentskih prednosti i ekonomskog rasta firmi, regiona i nacionalnih privreda.

Ekonomija znanja se formira i širi na bazi korišćenja znanja kao unikalnog, neograničenog i samostalnog faktora proizvodnje, koji se ne mo-že supstituisati drugim resursima. U njoj se znanje pretvara u ekonomska dobra i dohodak u većini privrednih djelatnosti, a ne samo u onima koje su direktno povezane s najvišim tehnologijama. Organizacije se sve više pret-varaju u inovacione. Pri tome predmet inovacija postaju ne samo proizvodi


83

i tehnologije, nego i načini organizacije i uzajamnog djelovanja sa kupcima. Preko povećanja konkurentske sposobnosti organizacija i privrede znanje omogućuje njihov održiv ekonomski rast i razvoj.

Ekonomiju znanja karakteriše veći stepen rizika, jer se promjene eksponencijalno povećavaju, a pojava novih znanja i inovacija sve brže obe-zvređuje i materijalne i nematerijalne elemente i faktore proizvodnje. Ona znači kombinovanje konvencionalnih ekonomskih teorija, zasnovanih na za-konima trzišta i korisnosti ekonomskih dobara, s pojmom neopipljivih vri-jednosti. Konkurentska prednost se seli od fizičkog prema neopipljivom i od vidljivog prema nevidljivom (Mujić, Legčević 2008, s. 197).

Ekonomija znanja se može posmatrati kao:

− dio (sektor, podsistem) privrednog sistema koji je povezan s proce-sima formiranja, širenja i korišćenja (primjene) znanja,

− nauka koja izučava navedene procese, i koja bilježi vjerovatno najdi-namičniji razvoj od svih pravaca svjetske ekonomske nauke i

− u metaforičnom smislu, kao karakteristika konkretnog stanja privre-de, u kojem se znanje pojavljuje kao ključna razvojna determinanta njenog rasta i razvoja, odnosno kao ekonomija zasnovana na znanji-ma kao efikasnom faktoru proizvodnje i upravljanja znanjima (ma-naging knowledge do sredine 80-ih godina, a kasnije knowledge management) na svim nivoima. Znanje, informacije, umijeće, inovacije i nove ideje revolucionarno

pomjeraju granice društvenog i ekonomskog rasta i razvoja, postaju ključno bogatstvo i proizvodni resurs. Mnogi autori smatraju da oni dominantno usmjeravaju kretanje tzv. "globalnog poretka" prema postindustrijskoj eri. O tome svjedoči radikalan razvoj informacionih, komunikacionih, kosmič-kih, biogenetičkih, transportnih i drugih savremenih tehnologija, čiji je bum doprinio stvaranju realnih uslova za postojanje makar virtualnog „svijeta svjetova" (termin M. Geftera), koji karakteriše homogenizacija i sinergija raznih ekonomija, politika, kultura, naroda, prostora i civilizacija.

A. Toffler je u knjizi The Third Wave (1980) najavio novu kulturu za-snovanu na informaciji. On dijeli ljudsku istoriju prema određenim obras-cima ponašanja i karakteristika društva na talase, koji nose civilizacijske promjene u tehnološkom i socijalnom smislu. Prvi talas je počeo kada je čo-vjek napustio nomadski način života i počeo da se bavi poljoprivredom. Drugi talas počinje industrijskom revolucijom u 18. v. Treći talas predstav-lja prelazak u informaciono društvo ili eru znanja. Sjetimo se da je Toffler (1990, p. 12) pisao da će većina informacija postati svima dostupna, a da će


84

informacije i znanje postati objekti svojine kao tzv. “simbolički kapital”. Uopšteno govoreći, taj simbolički kapital predstavljaju specifični proizvodni resursi (nematerijalne investicije). Savremeni menadžeri moraju imaju ve-liki osećaj za nevidljivu i neopipljivu imovinu ljudi, sadržanu u umovima i iskustvima zaposlenih. Bez te imovine, kompanije ne mogu imati dobru vi-ziju i sposobnost predviđanja budućnost.

Doindustrijsku eru je karakterisala „igra čovjeka s prirodom“, industrijsku eru „igra čovjeka s vještačkom prirodom“ (koju je čovjek stvorio), a postindustrijsku civilizaciju karak-teriše “igra među ljudima”, koja podrazumijeva prevazilaženje tradicional-nih načina mišljenja, ponašanja i organizacije, jer “asocijativni ljudi” po-sjeduju veći stepen kreativnog mišljenja (znanja).

Živimo u vremenu sve bržih, dramatičnijih, složenijih i nepredvidi-vijih promjena. Tehnološki, tržišni, ekonomski, politički, društveni i global-ni faktori utiču na ubrzanje promjena, kao i na oblikovanje teorije i prakse ekonomije i menadžmenta. Koncept menadžmenta znanja (KM) je postao jedan od ključnih za kreiranje konkurentske prednosti u novoj ekonomiji i menadžmentu. On je jedan od osnovnih načina na koji će se izazovi i opas-nosti savremenog i neizvjesnog poslovnog okruženja moći pretvoriti u šan-su za uspješno poslovanje modernih organizacija i na tim osnovama izgra-diti konkurentska prednost. Njegova perspektiva je u posmatranju savre-menih problema u svijetlu kritičnih pitanja adaptacije organizacije i njenog opstanka u uslovima diskontinuitetnih promjena u okruženju, uz iznalaženje jedinstva IT i kreativnih i inovativnih kapaciteta ljudi.

Novi poslovni svijet nameće potrebu raznovrsne i kompleksne inter-pretacije informacija, koje nastaju uz pomoć informacionih sistema. Ovakva raznovrsnost i složenost su neophodne za dešifrovanje mnogobrojnih pogle-da na svijet i neizvjesnu budućnost. Shvatanje nelinearnih promjena zahtijeva

a) odgovarajuće strategije, zasnovane na dinamičkim informacijama, koje se nalaze u modernim bazama podataka kompanije i

b) razvijenu fleksibilnost i sposobnost da se razumiju i izgrade konzistentni pogledi na budućnost.

Znanje, informacije, umijeće, inovacije i nove ideje revolucionarno

pomjeraju granice društvenog i ekonomskog rasta i razvoja, postaju ključno bogatstvo i proizvodni resurs i dominantno usmjeravaju kretanje „glo-balnog poretka” prema postindustrijskoj eri.


85

D. Grey (1996) navodi: „Znanje je puna iskorištenost informacija i podataka, koji su povezani s potencijalom ljudskih vještina, navika, spo-sobnosti, ideja, intuicije, obveza i motivacije... Znanje je akcija, usmjerena na inovacije, ujedinjenje eksperata, posebnih odnosa i savezništva. Znanje je dodanom vrijednošću ponašanja i aktivnosti. Da bi znanje imalo vri-jednost, ono mora biti usmjereno, aktuelno, testirano i djeljivo“.

Davenport i Prusak (1998, 5) pišu da je znanje „žitka smjesa uok-virenog iskustva, vrijednosti, kontekstualnih informacija i stručnih shvata-nja onoga što predstavlja osnovu (okvir) za ocjenu i uključivanje novih iskustava i informacija“.

Poslije svega navedenog, jasno je da bi značaj znanja trebalo uzdići na najveći mogući nivo, što znači da ga treba institucionalno regulisati i forsirati, po uzoru na razvijene države, kako bi se izbjegle sve moguće nje-gove supstitucije, manipulacije, negativne selekcije i neprincipijelno (zlo)-upotrebe.


86


87

1. PARADIGMATIČNOST EKONOMIJE ZNANJA

“Osnovni resursi u ekonomiji

nijesu više kapital, prirodni resursi ni radna snaga,

to jeste i biće znanje”.

Peter Drucker

načaj znanja za ekonomiju i društvo je među prvima uočio P. Drucker, pa je upotrijebio termine ekonomija znanja i društvo znanja. U 12. poglavlju knjige The Age of Discontinuity: Gui-

delines to Our Changing Society, koje nosi naziv The Knowledge Economy, on objašnjava sile koje mijenjaju ekonomiju sadašnjosti i kreiraju društvo budućnosti. Pored ubrzanog razvoja tehnologije, globalizacije i pojave no-vih političkih i socijalnih izazova, kao osnovno obilježje n.e. on navodi zna-nje i obrazovanje, kao i njihove uticaje na rad, liderstvo i društvo u cjelini.

Tebela 7: Karakteristike tradicionalnih i informacionih resursa

tradicionalni resursi informacioni resursi

ograničenost opipljivost tradicionalna zanimanja opadajuća granična korisnost materijalni tokovi i zalihe smanjivanje u procesu korišenja privatno dobro serijska (masovna) proizvodnja s velikim troškovima ekonomija obima prljave tehnologije ekstenzivnost

neograničenost (dostupnost) neopipljivost diskretnost postojanost (neiščezavanje) nova struktura i kvalitet zaposlenosti mrežni efekti s rastućom graničnom ko- risnošću nematerijalni tokovi i zalihe uvećevanje u procesu korišenja društveno dobro tiražiranje s malim troškovima inovativnost i unapređivanje dizajn, korisnost i funkcionalnost novi kvalitet proizvoda

Izvor: prilagođeno prema Gaponenko, Orlova 2008, s. 15; Hawken 1983, pp. 3-56.

Z


88

Savremena ekonomija znanja ima u praktičnom smislu paradigmati-čan karakter i zasniva se na četiri temelja: obrazovanju, informacionoj in-frastrukturi, razvijenim i efikasnim ekonomskim institutima i razvijenim inovacionim sistemima (mreža univerziteta, laboratorija, naučnih centara, instituta i sl.). Ona ima dva konteksta u kojima se terminološki koristi i shvata:

− naučni, kao empirijska hipoteza o uopštavanju karakteristika i ten-dencija razvoja savremenog društva i

− društveno-politički, kao deklaracija, razvojni orijentir, cilj i vizija bu-dućnosti.

Nezavisno od toga da li se pod znanjem podrazumijeva sposobnost

konkretnog skupljanja i primjene informacija, skup sposobnosti i ideja, skup iskustva, informacija, mišljenja, intuicije i ekspertske pronicljivosti, ili spo-sobnost rješavanja problama, uočavanja promjena i sl., za našu temu je važ-niji zaključak P. Druckera (1950, 1968) i F. Machlupa da korišćenje znanja kao jednog od efikasnih proizvodnih resursa i upravljanja u preduzeću do-vodi do kvalitetnih osnova privrede i društva u cjelini, tj. do ekonomije znanja i društva znanja. Jer, „budućnost pripada onima koji rade glavom, a ne rukama“ (F. Bacon).

Slika 7: Struktura nove paradigme znanja

Paradigmatičnost ekonomije znanja ogleda se, pored ostalog, u sve većem preuzimanju koncepta kreativnih industrija sa Zapada od strane nekih azijskih država (Južna Koreja, Singapur, Tajvan, Hong Kong i Kina). Neki teoretičar (npr. S. Cunningham, 2009) apostrofiraju dinamizam kreativnih industrija na području Azije.


89

1.1 Revolucija znanja

“Sakupljanje podataka nije informacija. Sakupljanje informacija nije znanje.

Sakupljanje znanja nije mudrost. Sakupljanje mudrosti nije istina”.

Neil Fleming

udsko znanje je dinamička kategorija koja se s razvojem nau-ke i tehnologije konstantno usavršava. To za svoju direktnu posledicu ima brzo zastarijevanje postojećeg znanja. Zbog

toga, koncept permanentnog učenja sve više dobija na značaju i postaje je-dan od dominantnih strategijskih ciljeva menadžmenta svih savremenih or-ganizacija. Da bi firma zadržala ostvarene konkurentske prednosti, ona mora stalno da analizira i predviđa poslovno okruženje i bira najbolju strategiju. To nije moguće bez raznih oblika ekspertskih znanja, koja se moraju stalno razvijati, u cilju povećanja kreativnosti i inovativnosti kod svih zaposlenih.

Zahtjevi društva i privrede za visoko kvalifikovanim, samostalnim i obučenim radnicima šire polje djelovanja i primjene znanja i obrazovanja. Stepen investiranja u znanje i obrazovanje je postalo dominantan pokazatelj razumijevanja savremenog razvoja. Sve savremene i napredne organizacije stavljaju u prvi plan znanje, jer je stalno inoviranje i učenje uslov njihovog opstanka. Znanje je postalo ključni temelj društvenog i ekonomskog razvo-ja. Smatra se da više od 50% DBP u razvijenim privredama bazira na zna-nju, tj. intelektualnoj imovini i stučnosti ljudi. To pokazuje da znanje u sav-remenim privredama ima ključnu ulogu.

Pojam znanja pokušali su odrediti mnogi filozofi. Jedan od prvih je bio Platon, koji je smatrao da se znanje karakteriše postojanjem dokazivosti, istinitosti i subjektivnog uvjerenja. U oksfordskom rečniku znanje se tumači kao osvjedočenost o nečemu koja se dobija iz iskustva.

Savremeno shvatanje znanja se odnosi na proizvod saznanja (misao-ne djelatnosti čovjeka) stvarnosti, koji je provjeren u praksi i vjerno presli-kan u ljudskom mišljenju. U ekonomiji znanja se pod navedenim terminom podrazumijeva ne samo skup korisnih informacija, koje imaju konkretni lju-di, nego i dio proizvoda (usluge).

Lj


90

Pošto se ponekad miješaju pojmovi podaci, informacije i znanje, pot-rebni ih je terminološki razgraničiti i objasniti. Pojmovno razgraničenje iz-među podatka, informacije, znanja i mudrosti dao je R. Ackoff (1989) u “hi-jerarhiji” ili tzv. “piramidi” znanja“. Prema njegovom mišljenju, ljudski um se može klasifikovati u pet kategorija:

− Podatak je neorganizovana i neobrađena činjenica, koja je statična, ne omogućuje sudove, ne predstavlja osnov za akciju, postoji sam za sebe bez posebnog smisla i konteksta. On opisuje samo dio onoga što se dešava, ali ne i interpretaciju događaja, niti objašnjenje osnove događanja. Podaci su skup različitih činjenica o objektima.

− Informacija je davanje značenja podacima. Pored značenja, ona ima svrhu, relevantnost i vrijednost za primaoca. Informacija je hijerar-hijski skup podataka o raznim aspektima realne stvarnosti.

− Znanje je svrsishodno sakupljanje informacija zbog realizacije težnje da se postigne njegova korisnost i upotrebna vrijednost. Ono je de-terministički proces. Prostim memorisanjem informacija, dobija se nagomilano i bez reda sistematizovano znanje. Znanje je dublji i širi pojam od informacije, jer predstavlja kombinaciju mudrosti, iskus-tva, obrazovanja, ideja, pristupa, vrijednosti, kontekstne informacije, podataka, ekspertskih ocjena i dr. koji stvaraju opšti okvir za ocjenu i primjenu novog iskustva i informacije. Znanje sadrži opšta svjedo-čanstva o strukturama, procesima, pojavama i njihovim odnosima. Znanje koje zahtijeva prave saznajne, kognitivne i analitičke sposob-nosti, moći pamćenja i rasuđivanja, postiže se u fazi razumijevanja.

− Razumijevanje je kognitivan i analitički proces. Ono omogućuje po-vezivanje i sintezu znanja sa ranije usvojenim znanjem. Razlika iz-među razumijevanja i znanja jednaka je razlici između učenja i me-morisanja. Razumevanje povezuje različite nivoe i omogućuje prelaz iz jednog u drugi. Ljudi koji razumiju mogu, na bazi povezivanja no-vog i ranije usvojenog znanja, preduzeti odgovarajuću akciju i dje-lovati na racionalan način.

− Mudrost se nalazi iznad svih navedenih nivoa, Ona sadrži odnos pre-ma savjesti, moralu i sl. Omogućuje razlikovanje dobrog i lošeg, tač-nog i pogrešnog. Znanje je rezultat procesa učenja. Učenje na svim nivoima društva je

postala trajna potreba i imperativ. Znanje je značajan elemenat organizacio-ne kulture. Ono predstavlja kritični faktor održivog razvoja. Davenport i


91

Prusak (2000, p. 5) tretiraju znanje kao “promjenjivi miks iskustva, vrijedno-sti, kontekstualnih informacija i ekspertskih stavova, koji daju okvir za evaluaciju i inkorporaciju novog iskustva i informacija. Ono nastaje i po-javljuje se u mislima onoga ko ga već posjeduje. U organizacijama je često ugrađeno ne samo u dokumentima ili izveštajima, već i u organizacionoj ru-tini, procesima, praksi i normama”.

Slika 8: Hijerarhija znanja

Izvor: prilagođeno prema Ackoff (1989)

Znanje je uvijek bilo osnova ljudskog progresa i izvor bogatstva sva-kog subjekta koji ga posjeduje. A. Tiwana (2000, p. 63) smatra da se ono generiše u relevantnim informacijama, koje su dostupne u pravom obliku, u pravo vrijeme, na pravom mestu, a neophodne su za donošenje odluka.

Znanje se može posmatrati kroz prizmu širenja ukupnih saznanja, mogućnosti, vještina i sposobnosti koje omogućuju samostalno odlučivanje pojedinca. Na taj način se stvara osnova za dalji razvoj ličnosti. Smatra se da je cca 90% postojećeg obima znanja u svijetu stvoreno poslednjih 30-tak godina. Eksperti i ekonomisti OECD B. Lundvall i B. Johnson (1994) pred-ložili su četiri osnovna tipa (kategorije) znanja (Mindeli 2007, s. 121):

a) Znati - šta (know what), koji predstavlja skup informacija o od-ređenim činjenicama i odnosi se na poznavanje činjenica. Takav tip znanja je najbliža definiciji informacije kao sredstva, koje se može upotrebiti u proizvodnji. Ta vrsta znanja je relativno dostupna većini subjekta u društvu, što ga čini manje strategijski važnim u odnosu na konkurenciju;


92

b) Znati - zašto (know why), predstavlja poznavanje uzroka i pravila odvijanja određenih procesa i aktivnosti. Taj tip znanja se odnosi na naučno znanje, koje je od velikog značaja za tehnološki razvoj npr. hemijske, nuk-learne, elektronske i druge industrije. Usvajanje ovakvih znanja znači ula-ganje u razvoj tehnologije i proizvodnju “pametnih proizvoda” (smart devi-ces), koji su značajni za strategiju konkurentnosti u globalnom poslovanju;

c) Znati - kako (know how), podrazumijeva vještine i sposobnosti

da se nešto uradi, a predstavlja znanje u obliku posjedovanja specijalizo-vanih vještina: preduzetnici, naučnici, kompjuterski stručnjaci, talentovani pojedinci itd. Riječ je o specifičnoj vrsti znanja, koju kreira specijalizovani tim stručnjaka, koji ne moraju biti te firme, niti živjeti u državi u kojoj je ona locirana;

d) Znati - ko (know who) – podrazumijeva poznavanje izvora infor-

macija i sposobnost da se uspostave kontakti sa njihovim individualnim no-siocem, od kojeg bi se dobila neophodna ekspertiza. Odnosi na profil struč-njaka koji su uključeni u pojedine značajne naučne i poslovne projekte na nacionalnom i/ili međunarodnom nivou. U svijetu danas preovladava trend prema sve većoj kompleksnosti naučne baze, koja je sastavljena od različi-tih izvora znanja i stručnjaka iz različitih država.

Danas preovladava interakcija između pojedinih firmi koje su speci-

jalizovane za određena područja tehnologije. Ona se zasniva na razmjeni znanja i zajedničkim projektima u oblasti fizike, hemije, biohemije, medi-cine, biotehnologije, informacionih sistema itd. U literaturi se pominje di-lema u pogledu diseminacije znanja kao javnog dobra, jer know-how nije nikada postao javno dobro, dostupno svim ekonomskim subjektima u druš-tvu. Smatra se (Ibid.) da u navedenom četvorouglu osnovnih tipova znanja treba tražiti mogućnosti za pravilno i racionalno korišćenje raspoloživih nacionalnih resursa, bez kojeg nije moguće ostavriti komparativne prednosti i održivi ekonomski rast i razvoj.

Znanje je postalo glavna komponenta vrijednosti. C. Meyer (1998) je nabrojao pet važnih karakteristika koje utiču na sposobnost firme (orga-nizacije) da efikasno konkuriše u stvaranju vrijednosti posredstvom znanja:

− materijalni rezultat intelektualnog rada predstavlja javno znanje, ali sam stvaralački proces ima više skriveni karakter,

− javna znanja se brže i lakše šire u globalnim razmjerama,


93

− poslije preobražaja u robu ili uslugu, javna znanja snažno smanjuju vrijednost čitave bazne infrastrukture, neophodne za održanje konku-rentske sposobnosti,

− sva znanja stvaraju nova znanja i umnožavaju se zahvaljujući njiho-voj primjeni, dok se istovremeno materijalne aktive od korišćenja samo troše i smanjuju i

− brzi rast znanja suštinski otežava duže očuvanje liderstva u nekoj ob-lasti, tako da globalna ekonomija nagrađuje ne samo kreatore, nego i imitatore koji znaju efikasno da koriste znanja.

Iako se smatra aksiomom da viši nivo obrazovanja znači bolji i brži

razvoj privrede, nižu nezaposlenost i produžetak životnog vijeka ljudi, to ne znači da ono samo po sebi može riješiti sve ekonomske probleme. Proiz-vodnja fundamentalnih znanja koncentrisana je u nekoliko svjetskih centara, koji se nalaze u pet država, dok se primijenjena znanja i njihova primjena brzo širi po cijelom svijetu.

S aspekta tržišne ekonomije značajne su tri karakteristike znanja:

− diskretnost znanja kao proizvoda (ili postoji ili ne postoji), pri čemu je original skup a kopija jeftina,

− dostupnost bez isključenja (dakle, ima karakter javnog dobra), iako je nemoguće prodati sve „kopije znanja” i

− informacioni karakter (ne iščezava poslije potrošnje). U modernom informatičkom društvu zasnovanom na znanju (Know-

ledge Based Society) uloga obrazovanja je odlučujuća za funkcionisanje nji-hovih privreda. Znanje postaje ključni faktor ekonomskog razvoja i konku-rentnosti proizvoda na tržištu. U savremenim ekonomskim modelima znanje i informacija se pojavljuju u dvostrukoj ulozi: pokazuju kako i koliko infor-macija poznaju ekonomski subjekti u društvu u kojem djeluju, i koliko su oni sposobni procesuirati te informacije u svoju korist.

Znanje se u društvu pojavljuje kao imovina (asset), ali za razliku od fizičke imovine (phisical asset), znanje kao imovina se javlja i kao input (kompetencija, vještina itd.) i kao output (inovacije, patenti itd. - Lundvall and Johnson, Ibid.). Ekonomija znanja operiše sa znanjem kao robom naj-boljeg kvaliteta tj. kao sredstvom proizvodnje i modusom konkurentske prednosti na tržištu. U tom slučaju, ono može biti:

− upotrebljeno (proizvodni proces),


94

− kupljeno na tržištu (zapošljavanje radnika znanja, kupovina patenta itd.) i

− odloženo ili arhivirano (biblioteke, baze podataka). Posredovanje državne administracije u održavanju obrazovnog sis-

tema predstavlja racionalnu alokaciju resursa znanja u proizvodnji u društvu (Arrow 1962, p. 67). To implicira zaključak da je i samo znanje - javno dob-ro, na osnovu čega bi ekonomski subjekti bili neopterećeni dodatnim zaht-jevom ulaganja u znanje kao strategiju konkurentnosti na tržištu. Analizira-jući znanje kao imovinu, u kontekstu ekonomije znanja, postavlja se pitanje : da li je znanje javno ili privatno dobro? Atributi javnog su sadržani u činje-nici da je proizvodnja znanja kao obrazovanja - javno dobro, i da služi u svrhu javne koristi. Ipak, to nije tačno, jer; nijesu sva znanja dostupna. Up-ravo zahvaljujući “nevidljivom znanju” koje posjeduju određene firme i po-jedinci moguć je na tržištu njihov uspjeh.

Schoetze (OECD Papers 2000, p. 169) razlikuje tri tipa protoka zna-nja, i to:

− obrazovanje i trening, − sinteze znanja iz različitih disciplina i − difuzija, transfer i razmjena znanja.

Pregled i analiza mnogobrojnih definicija znanja prevazilazi potrebe

i cilj ovog rukopisa. Zato ćemo navesti samo neka selektivno izabrana odre-đenja i karakteristična tumačenja, koja su dovoljna da se shvati pojmovna suština znanja.

P. Drucker je istakao da znanje predstavlja sposobnost primjene in-formacije u konkretnoj djelatnosti. Dakle, znanje obuhvata skup obavješte-nja i sposobnosti koje individue koriste za rešavanje zadataka i interpreta-ciju informacija. Tu spadaju ideje, metode, vrijednosti i norme.

Princip racionalnosti je osnova neoklasične tržišne teorije i ponaša-nja tržišnih subjekata. Ali, praksa ubjedljivo pokazuje da tržišno privređi-vanje karakteriše visok stepen rizika, neizvjesnosti i entropije, tako da oče-kivanja tržišnih subjekata često mogu biti nerealna. Znanje i informacije mi-nimiziraju neizvjesnost i rizik, ili, kako kaže K. Arrow (1995, s. 98): „In-formacija je pojam koji je direktno suprotstavljen terminu neizvjesnost“. Oni omogućuju pouzdanije planiranje budućnosti, povećavaju kvalitet od-luka i šire horizonte tržišnog izbora.


95

A. Toffler (1990, p. 172) smatra da se globalno društvo kreće prema slobodno organizovanoj i otvorenoj informaciji, koja će dovesti do revolu-cije u mišljenju, analiziranju, sintetizovanju i izražavanju informacija i do skoka ljudskih kreativnih mogućnosti.

Jedan od mogućih načina pojmovne analize znanja je metodološki pri-stup razmatranja odnosa znanja i organizacije. On se sagledava s dva osno-vna aspekta: epistemološkog (pozicija teorije saznanja) i ontološkog (pozi-cija bića, tj. postojanja, čuvanja, izgradnje i kretanja znanja u raznim struk-turnim jedinicama organizacije).

S aspekta epistemologije znanja postoje dva pravca: racionalizam, prema kojem je razum kao misaoni proces izvor znanja, a ostvaruje se de-duktivno (od opšteg prema pojedinačnom: koncepcije, zakoni i teorije koje važe za pojedinačne slučajeve), i empirizam, prema kojem je čulni prijem izvor znanja, a isti se ostvaruje induktivno (od pojedinačnog prema opštem, od činjenica prema hipotezama).

Slika 9: Proces kreiranja znanja s aspekta ontologije

Izvor: prilagođeno prema Glušica, 2004, s. 87

S aspekta ontologije znanja kao procesni nivoi kreiranja znanja pojav-

ljuju se individualno, grupno, odjelenjsko, organizovano i međuorganizo-vano znanje (slika 9).


96

1.2 Inovacije

“Inovacije su mala, ali vrijedna,

od ljudi stvorena poboljšanja na svim organizacionim nivoima”.

Paul Romer

napređivanje postojećih i uvođenje novih proizvoda moguće je ostvariti kroz sistematsko i kontinuirano sprovođenje pro-cesa inovacija i učenja u preduzećima. Smatra se da inovacije

u ekonomiji znanja nijesu samo proces stvaranja novih proizvoda, nego ele-ment proizvodnih i drugih poslovnih procesa, jer preduzeće ili ostvaruje ino-vacije ili nestaje. Znanje i efektivno upravljanje organizacionim znanjem podstiče kreativnost zaposlenih, koja se ostvaruje kroz različite inovacije. Sposobnost inoviranja je jedan od značajnih faktora promjena i uspeha. Zbog toga su inovacije neophodne za opstanak i vitalnost preduzeća, nacio-nalnih ekonomija i društva u celini,.

U ekonomiji znanja, preduzeća konkurentsku prednost zasnivaju na znanju i iskorišćavanju šansi za čiju eksploataciju je ono neophodno. Me-nadžment sve više shvata da su stalno obrazovanje i usavršavanje zaposle-nih jedan od najefikasnijih načina ostvarenja konkurentske prednosti, teme-ljna pretpostavka ulaska u tržišnu utakmicu i nadmetanje s konkurencijom za naklonost i povjerenje potrošača. To postaje sine qua non, ne samo dalj-njeg razvoja nego i opstanka preduzeća.

Posmatrane sa ekonomskog stanovišta, u funkciji sticanja i poboljša-nja konkurentske prednosti kao pretpostavke razvoja, savremene firme omo-gućuju efikasniju upotrebu znanja, koja se ogleda u realizaciji inovacija. Pri tome se smanjuje vrijeme koje je potrebno za njihovu praktičnu primjenu. Naravno, ne treba zaboraviti da se znanje ne može transplantovati, ali se može sticati.

Economist Intelligence Unit (EIU) je 2007. razvila indeks inovativ-nosti, prema kojem su 82 države rangirane na bazi njihovog inovacionog ka-paciteta izmjerenog u periodu od 2002-2006. Japan, Švajcarska i Finska su tri prve države na ovoj listi, a na kraju se nalaze Srbija, Indija i Rumunija.

U


97

Inovacija u principu predstavlja promjenu. Ali, treba imati u vidu da svaka promjena nema karakter inovacije. Mnoge promjene se stalno događa-ju, ali su inovacije veoma rijetke u odnosu na broj promjena. Npr. prijem novog člana je za organizaciju određena promjena, kao i prijem novog raču-na, ali ne predstavljaju inovaciju. Inovacija se odnosi isključivo na novu, korisnu i realizovanu ideju. Samo oni odgovori koji sadrže nešto novo, mo-bilišu kreativnu energiju i odnose se na bitne izazove (promjene) u okru-ženju mogu se nazvati inovacijom. U tom smislu, inovacije (procesne, teh-nološke, organizacione, upravljačke, tržišne) se najčešće povezuju s predu-zetništvom, jer su one njegova glavna funkcija, a mogu se shvatiti i kao „po-buna” protiv postojećeg stanja (Pokrajac 1997, s. 106).

Slika 10: Suština inovacije

strategijska promjena

KAO IZAZOV strategija inovacija

KAO ODGOVOR

Inovacija se može uslovno definisati i posmatrati kao strategijski od-govor na strategijsku promjenu (izazov), jer se radi o prihvatanju i primjeni nekog novog rješenja starog problema. Ona se definiše kao korisna kreacija i implementacija neke nove ideje u dijelu organizacije, ponašanja, dizajna, kvaliteta, novog proizvoda, tehnologije i sl. U navedenom smislu, inovacija predstavlja uspješnu operacionalizaciju (korišćenje) neke nove ideje. U ve-ćini slučajeva brojni odnos između kreacije (osnove inovacije) i njene imi-tacije ubjedljivo je u korist ove druge.

Inovacije se zasnivaju na multidisciplinarnom, sintetizovanom i slo-ženom znanju. One su rezultat istraživačko-razvojnih projekata, koji naj-češće imaju naučni karakter. Strategijske inovacije se odlikuju sposobnošću da mijenjaju ustanovljena ponašanja i pravila igre u odgovarajućoj grani, u okruženju ili na konkretnom tržišnom segmentu. Inovacija kao dio strategije koji vodi uspjehu i prestižu pretpostavlja:

− način da se nešto uradi ne samo različito, nego i bolje od drugih, − iniciranje idejnog odgovora na promjenu (izazov), pri čemu se inici-

jativa često javlja bez bilo kakve promjene, tako da je izazov potreba i želja za nečim novim i originalnim koje će donijeti uspjeh,

− podržavanje potrebe za inovacijom i − sprovođenje inovacije u djelo.


98

M. Porter (1993, p. 630) je na primjeru raznih zemalja dokazao di-rektnu zavisnost inovacija i stvaranja konkurentske prednosti, a samim tim i poboljšanja ukupne pozicije organizacije. U opštem smislu takođe važi pra-vilo da strategijska inovacija vodi stvaranju konkurentske prednosti na tr-žištu. Razne organizacije imaju razne inovacione kapacitete, tako da veći inovacioni kapacitet vodi stvaranju većih konkurentskih prednosti.

P. Drucker (1991, s. 62) je naveo uzroke pojave inovacija: − neočekivani: uspjeh, promašaj i spoljni događaj, − nepodudarnost između sadašnje i normativne stvarnosti, − potreba uzrokovana nekim procesom, − promjene u strukturi privrede i/ili tržišta, − demografska kretanja, − promjene u opažanjima, raspoloženjima i značenjima i − nova saznanja naučna i druga.

Upravljanje inovacijama je značajan elemenat strategijskog menadž-

menta, koji je orijentisan na restrukturiranje organizacija (preduzeća) u smi-slu pružanja odgovora na strategijske promjene. Savremeni uslovi privređi-vanja i dinamika znanja nameću potrebu uočavanja promjena u okruženju i pravovremeno prilagođavanje. Inovacija kao organizovan, sistematski i racionalan odgovor na promjene je specifično oruđe preduzetnika u nemilo-srdnoj tržišnoj konkurenciji (Drucker 1985, p. 19). Upravljanje inovacijama kao novi koncept SM polazi od činjenice da su promjene permanentna i di-namička kategorija i ključna karakteristika turbulentnog poslovnog okruže-nja. P. Petrović (2000, s. 41) ističe da navedeni koncept podrazumijeva:

− uočavanje i uvođenje promjena u organizacionoj strukturi, − uvođenje promjena u proizvodnoj i tržišnoj strategiji, − promjenu razvojne strategije preduzeća, − promjenu načina upravljanja, − promjenu načina korišćenja kadrovskih i drugih resursa, − uvođenje i korišćenje znanja, obuke zaposlenih i dr.

Za upravljanje inovacijama T. Peters (1990, p. 21) sugeriše sledeće

pravce akcija:

− napuštanje hijerarhijskih i formiranje tzv. „plitkih” organizacionih struktura,


99

− napuštanje koncepta centara i filijala i stvaranje fleksibilnih partner-stava s dobavljačima i distributerima ,

− uklanjanje funkcionalnih prepreka u organizaciji, − stalno učenje i poboljšanje treba da bude životni i poslovni stil, − neophodno uvođenje informacionih tehnologija, − racionalisanje vremenom, − interna konkurencija među organizacionim jedinicama, − revolucija u dizajnu, kvalitetu i uslugama, − prihvatanje globalizacijskih vrijednosti i prednosti, − treba uvažavati i koristiti promjene i − preduzimanje akcija i prihvatanje strategija koje nijesu spremne za

eksperiment nije pogodno u turbulentnoj sredini. Strategija stimulisanja inovacionih ideja se sprovodi u tri faze i to:

− generisanje ideja (definisanje područja traženja, pronalaženje ideja, formiranje, pregledanje i provjera ideja),

− prihvatanje ideja (ispitivanje i testiranje ideja, donošenje odluke o prihvatanju ideja i

− realizacija ideja (distribucija ideja zainteresovanima, ostvarenje ide-ja, evidentiranje efekata – prema: Petrović, 2000, s. 44). Smatra se da su intuicija, iskustvo, znanje i realnost u kvalitetnoj

kombinaciji najbolje komponente za realizaciju preduzetničkih ideja i ino-vacija. Jedna komponenta bez duge ne stvara šanse, ne rešava probleme, ne uočava opasnosti, ne sagledava domet preduzetih poslovnih odluka i ne omogućuje stvaranje inoivacije. Inovativna firma prihvata filozofiju da uvi-jek postoji bolji način poslovanja. Zato ona traga za novim idejama, koje će smanjiti troškove poslovanja i povećati mogućnosti za stvaranje inovacija, novih vrijednosti i rezultirajućeg profita.


100

1.2.1 Proces inovacije

„Ekonomski procvat se zasniva na znanjima i njihovoj korisnoj primjeni“.

D. Teece

va pravila su se promijenila. Novo menadžement pravilo se zalaže za kastomizaciju, unakrsno funkcionalnu integraciju, edukaciju zaposlenih i samostalne radne timove. Ako kompa-

nija ima oblik i strukturu, tj. određenu organizaciju resursa, procesa i odnosa sa okruženjem, output bilo koje ozbiljne inovativne inicijative je promjena u tom obliku i strukturi. Teren za budućnost će biti formiran unapređivanjem znanja, timskog rada i procesa. Da bi se promijenio način na koji ljudi misle o organizacijama, pot-rebna je radikalna promjena uma svih nas. Jer, dolazi do promjene u organi-zacionim bilansima i razultatima koje se kreću od:

− izvjesnosti do prihvatanja kompleksnosti i različitosti, − “manuelnog“ rada ka “umnom” radu, − prenaglašavanja značaja organizacione strukture do prihvatanja zna-

čaja organizacionog procesa, − posmatranja organizacije kao fiksne, krute hijerarhije do pogleda na

nju kao kompleksnog sistema za učenje, − snažne potrebe za više nivoa menadžmenta do prihvatanja samoup-

ravljanih timova, koji mogu funkcionisati bez nadređenog menadž-menta,

− fokusiranja odvojenih funkcionalnih grupa do prihvatanja integrativ-nog rada i razmišljanja i

− bespomoćnog osjećaja zaposlenih, koji su psihički „zarobljeni“ do njihovog aktiviranja kao vrijednih članova organizacije koji su spre-mni i sposobni za stalno učenje i usavršavanje.

Nonaka je ubjedljivo demonstrirao da je znanje potrebno kompaniji

da bi konvertovala prećutno znanje u kodificirano ili eksplicitno, da bi po-stala inovativnija i produktivnija. Kad znanje postane eksplicitno, lakše ga

S


101

je uskladištiti, prenijeti i razmjestiti. D. Teece, direktor Instituta za menadž-ment, inovacije i organizaciju na Haas School of Business - UC Berkeley (poznatijeg kao Institut znanja) je u radu „Uloga strukture firme i indus-trijskog konteksta“ (1999) opisao neka strukturna pitanja organizacije, koja se odnose na migraciju kompetetivne prednosti od materijalnih sredstava ka nematerijalnim.

U globalnoj ekonomiji s kojom se suočavamo, nematerijalni kapital je nadmoćan, ali pored njegove zaštite od opasnosti rekonstrukcije, firme se moraju fokusirati na generisanje, sticanje, prenos i kombinovanje znanja u cilju ispunjavanja zahtjeva potrošača. Da bi postigla uspjeh, firma mora imati niz osobina, koje uključuju: fleksibilne granice, favorizovanje saveza, izmještanje (outsourcing) sporednih funkcija, moćne inicijative, podsticanje agresivnog odgovora na konkurentne razvoje, nebirokratsko odlučivanje (decentralizacija) ili plitka hijerarhija - oboje u cilju olakšavanja brzog do-nošenja odluka i protoka informacija sa tržišta onima koji donose odluke, inovativna i preduzimačka kultura (koja favorizuje brze odgovore i njegova-nje specijalizovanog znanja). Moderna korporacija, pošto prihvata izazove ekonomije novog znanja, mora evoluirati prema generisanju znanja, integri-sanju znanja i organizovanju zaštite znanja (Teece, 1999, p. 23).

Slika 11: Proces inovacije

Koliko vrijedi znanje? P. Strassman (1980, p. 44) VP strategijskog planiranja Xerox Corporation je dao zapanjujuće zapažanje: “Kao pojedinci, istraživači u Xerox Palo Alto Research Center (PARC) su poštovani kao je-dni od najboljih svog vremena. Godinama kasnije su podsticali stvaranje ni-za multimilionskih poduhvata. Ipak, kao zaposleni, njihov doprinos kapita-lu znanja dok su radili za Xerox, je bio ravan nuli, vjerovatno negativan”. On (Ibid., p. 12) je istraživao šta je vrijedno kod zaposlenog: „Ne radi se o tome koliko se plaća radna snaga ili koliko kompjutera se daje zaposlenima, nego o tome koliko organizacija doprinosi transformaciji latentnih sposob-nosti u ekonomsku vrijednost. Kapital znanja je odraz toga koliko dobro or-


102

ganizacija integriše talente zaposlenih, potrebe klijenata, vještine snabdje-vača za prilagođavanje eksternim uslovima”.

Da bi prednje dokazao, izračunao je kapital znanja po zaposlenom u pet farmaceutskih firmi. Njih je iz praktičnih razloga izabrao po sličnosti (veličina, zapošljavaju ljude sličnih kvalifikacija, locirane su u područjima sa sličnom socio-ekonomskom strukturom, njihovi istraživači dobijaju in-formacije iz istih izvora, pokušavaju da zadovolje potrebe sličnih grupa kli-jenata, podložni su istim regulatornim zahtjevima, imaju pristup identičnim tehnologijama računanja i rade u sličnim procesima proizvodnje). Strassman je izračunao da Merck&Co ima kapital znanja po zaposlenom 1.423.916$ a Warner-Lambert-a samo 261.847$. Između ova dva ekstrema su Glaxo Wel-come sa 784.215$, Abbott Laboratories sa 702.468$ i Johnson&Johnson sa 562.568$. Uočene razlike je objasnio činjenicom da je “kapital znanja način organizovanja ekstrakata znanja iz resursa informacija“.

Šta firme rade da upravljaju znanjem i šta smatraju najvećim barije-rama sa kojima se suočavaju u svojim naporima? Centar za poslovne infor-macije firme Ernst&Young je 1977. sproveo studiju od 3.431 američkih i evropskih organizacija. Tim koji je sprovodio istraživanje je predložio osam glavnih kategorija aktivnosti fokusiranih na znanje:

− generisanje novog znanja, − pristup vrijednom znanju sa spoljnjih izvora u upotrebi dostupnog

znanja pri odlučivanju, − ugrađivanje znanja u procese, proizvode i/ili usluge, − predstavljanje znanja u dokumentima, bazama podataka i softveru, − olakšavanje razvoja znanja kroz kulturu i podsticaje, − prenos postojećeg znanja na druge djelove organizacije, − mjerenje vrijednosti sredstava znanja i/ili uticaj upravljanja znanjem i − olakšavanje stvaranja znanja i distribucija kroz fizičku sredinu.

R. Ruggles (1998, p. 5) u California Management Review ističe da re-

zime navedene studije obezbjeđuje neka vrijedna zapažanja: „Direktori koji su odgovarali nijesu imali visoko mišljenje o učinku organizacije u bilo ko-joj od kategorija. Samo 13% je smatralo da su vješti u prenosu znanja koje ima jedan dio organiacije na druge djelove. Čak je ’generisanje novog znanja’ kao proces u koji su oni koji su odgovarali imali najviše povjerenja kad su u pitanju organizacione sposobnosti, imao rejting isznad prosjeka kod manje od polovine direktora (46%). Međutim, 94% direktora se usa-


103

glasilo da je moguće, preko boljeg menadžmenta, znanje koje postoji u or-ganzaciji postaviti na viši nivo“.

D. Lajović i dr. (2012, s. 139) navodi da proces inovacije teče u tri koraka i to:

− invencija - koncipiranje nove ideje i kreacije uslova i mogućnosti za novi proizvod, uslugu i/ili proces, pri čemu se uglavnom koriste tehnički kriterijumi,

− inovacija - tržišna potvrda invencije, odnosno uvođenje nove ideje u opštu upotrebu, pri čemu tehničke kriterijume zamjenjuju komerci-jalni i

− difuzija - naknadna masovna primjena inovacije, koja vodi standar-dizaciji proizvoda (imitiracije, poboljšanja i sl.).

Dalje, D. Lajović i i V. Vulić (2012, s. 61) navode definiciju P.

Trott-a: „Inovacija je proces pretvaranja ideje u praktičnu primjenu“, koju modeliraju na sledeći način:

inovacija = teorijski koncept + tehnički izum + komercijalna eksploatacija. Naravno, prednje predstavlja organizaciono-strukturni pristup inova-

ciji. On se razlikuje od filozofsko-ekonomskog pogleda, koji pretpostavlja glavni dio preduzetništva, njegovu suštinu, ovaplođenje znanja, kao i ele-mentarni faktor i uslov konkurentske prednosti.


104


105

2. SOCIJALNI KAPITAL

“Socijalni kapital je sposobnost individua da rasporede organičene resurse

na bazi svog članstva u određenoj socijalnoj mreži ili široj socijalnoj strukturi ...

To je proizvod uključenosti čovjeka u socijalnu strukturu”.

Alejandro Portes

ekonomskoj literaturi se pojedini termini često koriste kao sinonimi, ili u sličnim kontekstima, pa ih je radi razlikovanja potrebno detaljno objasniti i definisati, da bi se shvatila nji-

hova međusobna povezanost i relacije. Jedan od najopštijih termina koji se koristi je socijalni kapital. Pod njim se podrazumijevaju kapitalizovane eko-nomske koristi, koje dobija društvo od komuniciranja, saradnje, uzajamnog djelovanja i povjerenja, koji se formiraju u ravni ekonomskih odnosa izme-đu pojedinih ličnosti. Riječ je o kapitalu trajnih i manje ili više institucio-nalizovanih (mreža) odnosa između individualaca i organizacija, koji olak-šavaju aktivnosti i stvaraju novu vrijednost.

Na Wikipediji se navodi da je socijalni kapital “stari koncept, koji datira iz 18. vijeka i tek je nedavno ponovo revitalizovan u jeku rasprava o civilnom društvu”. On se shvata kao :

− “sistem normi i mreža (unutar zajednice/društva) koje olakšavaju kolektivnu akciju” i

− “društveni (zajednički) resurs koji olakšava i/ili otežava pristup po-jedinca drugim društvenim, ekonomskim ili prirodnim resursima”. Ističe se da se radi o konceptu koji je baziran na specifičnim društve-

nim vrijednostima. Njegov značaj je u tome što olakšava razumijevanje uče-šća građana u grupnim aktivnostima, kao i nemonetarnih oblika društvenih interakcija kao izvora materijalne i/ili finansijske dobiti, ali i moći. Razmat-rani termin se koristi u sociologiji za opis ljudskog u dijelu dobrog upravlja-nja državom, demokratskog ponašanja i razvoja jedne zajednice.

Razvoj modernog koncepta socijalnog kapitala počinje 1990-ih godi-na, kad je R. Putnam počeo funksionalno da povezuje efikasnost države di-

U


106

rektno sa sposobnošću udruživanja individua u konkretnoj zajednici. To je značilo da socijalne interakcije u društvu i privredi formiraju socijalni kapi-tal. Njegov koncept podrazumijeva sinergiju ekonomije, političkih nauka, teorije razvoja i sociologiju, kao i funkcije tržišta, državne uprave i socijal-nog razvoja. On (2000, p. 19) tretira socijalno društvo kao veze među poje-dincima i na njima izgrađene društvene mreže i norme reciprociteta i povje-renja. Pri tome, pojedinačno djelovanje subjekata u sistemu reciprociteta društvenih odnosa posmatra u stilu M. Taylora, kao kombinaciju kratkotraj-nog altruizma i dugoročnih ličnih interesa (koji su netržišno ispoljeni i reali-zovani- prim. autora). Interesantan je zaključak Putnama o obrnuto propor-cionalnom odnosu socijalnog kapitala i individualizma, koji može poslužiti za objašnjenje neuspjeha neoliberalno orijentisanih ekonomskih politika.

Sociolog J. Coleman (1988, p. 98) socijalni kapital definiše kao skup odnosa raznih entiteta, koji se sastoje od nekog aspekta socijalne strukture i podržavaju aktivnosti individualnih i korporativnih aktera u njoj. Struktura odnosa između socijalnih aktera može pomoći uspostavljanju njihovih dob-rovoljnih veza i međusobno preuzetih obaveza, stvaranju društvenog ambi-jenta zasnovanog na povjerenju, otvaranju informativnih kanala i definisa-nju normi i sankcija za određene oblike ponašanja (Ibid., pp. 102–104). Coleman (1990, p. 302) razlikuje socijalni kapital (kao relacioni, koji se de-finiše preko svoje ciljne funkcije, koji je ugrađen u socijalnu strukturu kao javno dobro i inherentan je strukturi odnosa između entiteta - ali ne unutar entiteta), od ljudskog kapitala, koji je usmjeren prema privatnim interesima i odgovrajućim koristima. On (Ibid., p. 305) smatra da socijalna stuktura po-staje socijalni kapital tek onda kad je akter efikasno koristi za ostvarivanje svojih interesa.

P. Bourdieu navodi da čovjek istovremeno živi u nekoliko socijalnih sfera: kulturnoj, naučnoj, ekonomskoj, političkoj, religioznoj i dr. Položaj čovjeka u društvu vlast definiše obimom i strukturom njegovog akumulisa-nog kapitala u različitim oblicima, među njima i socijalnog kapitala, koji formira socijalne mreže, preko kojih se razmjenjuju informacije brže i s ma-njim transakcionim troškovima nego što je to slučaj pri pomoći tržišta. On ističe da „korist koja se akumulira zahvaljujući članstvu u grupi predstavlja bazu moguće solidarnosti“.

Većina autora razmatra socijalni kapital kao potencijal društvenih struktura i stavova koje podržavaju da povećaju efikasnost kolektivne akci-je. U tom smislu, A. Krishna (2002, p. IX) tumači društveni kapital kao “sklonost ka uzajamno korisnoj kolektivnoj akciji, koja proističe iz kvaliteta odnosa izmedu ljudi u jednoj grupi ili zajednici”. Jasno je da se radi o mre-


107

žama, normama i povjerenju, koji olakšavaju koordinaciju i saradnju zbog zajedničke koristi.

Socijalni kapital učesnika u tržišnoj utakmici ima veliki značaj, jer svaki učesnik ima svoju mrežu kontakata: povezani su, nekima vjeruju, neke podržavaju, međusobno su zavisni u robno-novčanoj razmjeni. Struktura mreže svakog tržišnog subjekta može da kreira konkurentsku prednost s as-pekta koeficijenta povraćaja investicija. Svaki od učesnika na tržištu (i u društvenom životu) posjeduje tri vrste kapitala:

− finansijski kapital (gotovina, ušteđevina, kreditne linije, imovina), − humani kapital (prirodne osobine: šarm, zdravlje, inteligenciju, zna-

nje, vještine, obrazovanje, radno iskustvo itd.) i − socijalni kapital (veze s drugim subjektiuma preko prijatelja, rođaka,

kolega, tj. kontakte koji mu omogućuju da uspješno realizuje svoj finansijski i humani kapital). Po prirodi stvari, socijalni kapital ljudi u organizaciji se integriše u

socijalni kapital organizacije. S aspekta organizacije, finansijski i humani kapital determinišu sposobnost organizacije da proizvodi neke robe i/ili us-luge. Relacije u organizaciji i izvan organizacije definišu njen socijalni ka-pital. Finansijski i humani kapital se razlikuju od socijalnog, jer su u svojini pojedinca i vezani su za pojam investiranja. Socijalni kapital je svojina obje strane u relaciji, jer ni jedan pojedinac nema nad njim ekskluzivnost. Kad se neko povuče iz relacije, nestaje socijalni kapital koji je bio u njoj sadržan. Dalje, socijalni kapital direktno utiče na stepen povraćaja uloženog finansij-skog i humanog kapitala i ostvarenje profita.

Socijalni kapital pozitivno utiče na realizaciju ekonomskih transak-cija i smanjenje njihovih troškova, proizvodnju, povjerenje, spremnost preu-zimanja rizika, kvalitet pregovaranja, redukciju pogrešnih informacija itd. Svjetska banka tu ubraja institute, odnose i norme koji formiraju kvalita-tivno i kvantitativno socijalno uzajamno djelovanje u društvu.

Razlikuju se tri oblika socijalnog kapitala:

− strukturni (asocijacije, mreže, instituti, propisi i zakoni koji regulišu funkcionisanje),

− relacijski ili povezujući (bonding - kvalitet povezanosti, mreža) i − kognitivni (norme, ponašanje, odnosi, povjerenje, vrijednosti).

L. Araujo i G. Easton (1999, p. 563) navode tri osnovne osobine soci-

jalnog kapitala:


108

− Svrsishodnost. Mnoge društvene mreže ne prerastaju obavezno u so-cijalni kapital, nego samo ako ti linkovi pomažu da pojedinac posti-gne određeni cilj. Društvena mreža i socijalni kapital su različite stvari. Društvena mreža je element socijalnog kapitala, samo ako su te socijalne veze korisne.

− Svijest. Socijalni radnik treba da shvati da se koristi društvenim kapi-talom. Socijalna struktura kojoj osoba pripada, može ponuditi odre-đene prednosti, čak i ako ono to ne zna. Svrsishodno neiskorištene prednosti socijalnih struktura ne stvaraju socijalni kapital.

− Formiranje na temelju postojećih društvenih struktura. Socijalni ka-pital se formira u određenim društvenim strukturama i predstavlja iz-vor za realizaciju određenog cilja. Mnogi autori koriste institucionalni pristup za istraživanje socijalnog

kapitala. Na taj način, oni razmatraju načine na koje formalne i neformalne institucije utiču na akumulaciju socijalnog kapitala u društvenim grupama. Istraživanja M. Woolcocka i D. Narayana (2000, pp. 225-251) su pokazala da je održivi za razvoj privrede neophodno partnerstvo privatnog biznisa, društva i države. Država ne samo što stvara društvena dobra, nego pomaže dugoročnoj i efikasnoj alijansi između različitih društvenih grupa i klasa.

Slika 12: Nivoi akumulacije socijalnog kapitala

Mikro nivo

porodica drugovi komšije kolege

Makro nivo

mreže asocijacije država društvo

U državama sa razvijenim institucionalnim pluralizmom, podrazumi-

jeva se postojanje snažnog društvenog konsenzusa, koji predstavlja bilans interesa različitih društvenih slojeva i grupa povodom raspodjele društvenog proizvoda, minimalne plate, transfernih plaćanja i sl. Taj konsenzus garantu-je i povećava socijalnu sigurnost, doprinosi rastu investicija i poboljšanju in-vesticionog ambijenta, ubrzanju ekonomskog rasta i sl.

Naučnici vode diskusije o strukturi socijalnog kapitala. Jedni izdva-jaju četiri elementa: socijalne mreže, opšte norme, vrijednosti i povjerenje. Drugi izdvajaju tri elementa: društvene mreže, opšte norme i ubjeđenja, kao


109

i dva faktora koji su obavezni za formiranje socijalnog kapitala: povjerenje i pravila (na svim nivoima). Sigurno je da je iskustvo takođe važan faktor.

Slika 13: Elementi socijalnog kapitala

Socijalno okruženje se može podijeliti na mikro i makro sredinu, ko-

je nemaju stroge granice. Kojem okruženju pripadaju ovi ili oni socijalni od-nosi zavisi od njihovog karaktera i direktnog socijalnog kontakta. Socijalni elementi jednog i drugog okruženja međusobno djeluju jedni na druge i ne-raskidivo su povezani.

Na mikro nivou socijalni kapital se formira u horizontalnim socijal-nim slojevima i vezama među individuama, koje se odvijaju prema opštim normama i vijednostima domaćinstava. Od kvaliteta tih odnosa zavisi efi-kasnost djelatnosti grupe i, posledično, uspjeh na nivou organizacije. Adek-vatno, korist od socijalnog kapitala, koju stvara mreža individua može se os-tvariti ne samo na mikro, nego i na makro nivou, preko stabilnosti i usagla-šenosti društvenih interesa. Strelice koje na slici 14 povezuju socijalne strukture sa socijalnim kapitalom pokazuju da upravo one generišu socijalni kapital, koji koriste svi društveni nivoi.


110

Slika 14: Uzajamno dejstvo raznih nivoa analize socijalnog kapitala

Slika 15: Razlika između ljudskog i socijalnog kapitala


111

3. KONCEPCIJA INTELEKTUALNOG KAPITALA

„Pojam kapitala se transformisao od moćnog i preciznog oruđa analize

u besadržajni oblik riječi“.

Paul DiMaggio

eke elemente koncepcije intelektualnog kapitala (i.k.) raz-matrao je H. Simon u djelu Administrative Behavior (1945). Proučavao je limite ljudskih saznajnih kapaciteta i nazivao

ih ograničenom racionalnošću. Negirao je neoklasična shvatanja o ograni-čenim resursima, smatrajući da su tradicionalni inputi kapitala ograničeni fi-zičkim količinama ili finansijskim uslovima, a i.k. samo ograničenom racio-nalnošcu zaposlenih.

Nobelovac G. Becker (1962, p. 12) je razmatrao ljudski kapital kao intelektualne resurse na individualnom nivou, tj. kao skup ljudskih sposob-nosti koje mu daju mogućnost dobijanja dohotka. Poznata je njegova kasnija (2003, s. 39) definicija prema kojoj se „ljudski kapital formira na bazi in-vesticija u čovjeka, među kojima se ističu obuka, priprema za proizvodnju, troškovi zdrave ishrane, migracija i traženje informacija o cijenama i doho-cima”. Naravno, postoje teškoće i nekonzistentnosti u raznim teorijskim pri-stupima mjerenja ljudskog kapitala.

M. Polanyi je 1967. i knjizi The Tacit Dimensio uveo pojmove eks-plicitne i implicitne dimenzije znanja. On pod eksplicitnim podrazumijeva ono znanje koje može biti kodifikovano, zaštićeno patentom ili trgovinskom tajnom, ima oblik komercijalnog proizvoda ili je sadržano u mašinama i procedurama koje preduzeće koristi u proizvodnim sistemima. Ono je jasno izraženo, a njegovo širenje je lako, jer se radi o nacrtima, tehničkim specifi-kacijama ili standardizovanim dizajnima. Iskustveno ili implicitno znanje se oblikuje iz industrijskog know-howa. Ono predstavlja nevidljivu imovinu preduzeća. Nije jasno izraženo, a nalazi se u međusobnim odnosima zapos-lenih, u rutinama i kulturi koju je preduzeće razvilo, preko kojih se rješavaju različiti problemi. Preko interakcije između eksplicitnih i implicitnih eleme-nata znanja ostvaruje se uspjeh preduzeća.

N


112

P. Romer je u drugoj polovini 1980-ih objavio seriju članaka, koji su kasnije nazvani nova ili endogena teorija rasta. Njegov glavni doprinos je u isticanju presudne uloge znanja i ideja u ekonomskom rastu, koji proizlazi iz unutrašnjosti sistema. On je 1986. u članku Increasing Returns and Long Run Growth predložio model prema kojem privredni rast zavisi od akumula-cije znanja na svim nivoima. Svijet se dijeli na fizičke objekte i ideje. Obje-kti su deficitarni i podložni zakonu opadajućih prihoda, ali znanje i ideje ni-jesu. U članku Endogenous Technological Change iz 1990. Romer je kao sastavne djelove modela endogenog rasta naveo četiri osnovna inputa:

a) kapital, mjeren u jedinicama potrošnih dobara, b) rad kao vještine kojima raspolažu ljudi, c) ljudski kapital, koji obuhvata aktivnosti, kao npr. formalnu edu-

kaciju i trening zaposlenih i d) indeks nivoa tehnologije.

Tabela 8: Razvoj koncepcije i.k.

I. k. organizacije T. Stewart, E. Brooking, D. Klein, L. Edvinsson, M. Malone, P. Sullivan

Nove makroekonom. koncepcije Nove teorije ekonomskog rasta:

P. Romer, R. Lukas Evoluciono-inovacioni pristup:

P. Nelson, S. Winter Nova koncepcja nacionalnog

bogatstva: J. Kendrik, T. Shults

Japanska škola: H. Itami, I. Nonaka, S. Tsuchiya

Inicijatori ideje i. k. A. Smith (ljudski kapital)

K. Marks (uloga u proizvodnji nauke i

tehnike) J. S. Mill (količina i

kvalitet ljudskih sposobnosti za rad) F. Taylor (naučni

menadžment) J. Shumpeter

(rekombinacija znanja i inovacioni procesi kao

faktor ekonomskog rasta) H. Simon (ograničena

racionalnost)

Tvorci koncepcije

ljudskog kapitala

G. Becker T. Shults

K. E. Sveiby

Ocjena i. k. društva

N. Bontis, A. Bonfour, L. Edvinsson,

Romer je zaključio da države koje žele podsticati ekonomski rast

moraju u svojim ekonomskim politikama a) ohrabriti ulaganja u istraživanja i razvoj novih ideja i b) subvencionirati akumulaciju ukupnog ljudskog ka-pitala na nivou države. On je dokazao da pokretač ekonomskog rasta nijesu vladine mjere, nego konkurencija između firmi preduzeća, koje se takmiče


113

preko inovacija. Inovacije moraju biti stvarane unutar firme, jer inovacije koje su dobijene iz okruženja predstavljaju javna dobra, pa su raspoložive i konkurentima, pa se na bazi njih ne može steći konkurentska prednost.

Tabela 9: Godine, autori i djela značajni za razvoj koncepcije i. k.

Godina Autor Naziv knjige / članka / modela

1980 Hiroyuki Itami Mobilizing Invisible Assets 1986 Karl-Erik Sveiby The Know-How Company 1986 David Teece “Profi ting from Technological Innovation”

1987 Debra Amidon Managing the Knowledge Asset into the Twenty- First Century

1988 Karl-Erik Sveiby “The New Annual Report” 1989 Karl-Erik Sveiby The Invisible Balance Sheet

1989 Peter Drucker The New Realities: in Government and Politics, in Economics and Business, in Society and World View

1990 Charles Savage Fifth Generation Management, Dynamic Teaming, Virtual Enterprising and Knowledge Networking

1990 Karl-Erik Sveiby Knowledge Management 1990 Peter M. Senge The Fifth Discipline

1991 Thomas Stewart “Brainpower - How Intellectual Capital Is Becoming America’s Most Valuable Asset “

1992 Robert Kaplan i David Norton su izumili Balanced Scorecard model zamjerenje neopipljive imovine

1993 Hubert St. Onge koncepciju potrošackog kapitala 1994 Thomas Stewart “Intellectual Capital”

1995 Ikujiro Nonaka i Hirotaka Takeuchi Knowledge Creating Company

1995 “Skandia” objavljuje prvi javni izvještaj o intelektualnom kapitalu 1996 “Skandia” osniva svoj Future Centre na čelu s Leifon Edvinssonom 1997 Karl-Erik Sveiby The New Organizational Wealth 1997 Thomas Stewart Intellectual Capital

1997 L. Edvinsson i M. Malone Intellectual Capital

1998 Nick Bontis svjetski kongres o intelektualnom kapitalu u Hamiltonu, Kanada

Izvor: http://www.fer.unizg.hr/download/repository/uvod u upravljanje znanjem R. Nelson i S. Winter (1982, p. 134) su zaslužni za razvoj evolucio-

narne teorije ekonomskih promjena. Oni posmatraju firme kao skladišta znanja i posebno ističu značaj organizacionih rutina, tj. “generičkog materi-jala firme, koji omogućuje interakciju eksplicitnog i iskustvenog znanja”.


114

C. K. Prahalad i H. Hamel su 1990. u članku The Core Competence of the Corporation razvili teoriju ključnih kompetencija, koje predstavljaju ona bitna područja organizacije koja definišu njen glavni zadatak i značaj u cjelini. To su intelektualna imovina, aspekti know-howa, intelektualna svo-jina i mrežna distribucija.

U članku Profiting from Technological Innovation iz 1986. D. Teece je sintetizovao različita istraživanja i razmišljanja. On je razvio novi pristup tehnološkim inovacijama kao izvoru vrijednosti. Definisao je mehanizme i korake koji su potrebni za komercijalizaciju znanja preko inovacija, koje svoju vrijednost potvrduju na tržištu.

G. Feiwal je 1975. predložio termin i. k. za označavanje intelekta kao kapitalnog resursa. S. Sweetland je 1996. u članku Human Capital The-ory: Foundations of a Field of Inquiry istakao da proučavanje ljudskog ka-pitala počinje 1776. djelom A. Smitha i završava 1960-ih. Smatra da najve-će zasluge pripadaju Nobelovcu G. Beckeru, koji je u knjizi Human Capital iz 1964. osnovao teoriju ljudskog kapitala, koji definiše kao aktivnosti za povećanje poslovnih mogućnosti, jer razvijaju ljude kao najvredniji resurs.

Bez obzira na prethodna tumačenja, smatra se da članak T. Stewarta Brainpower-How Intellectual Capital Is Becoming America’s Most Valu-able Asset iz 1991. predstavlja “rođenje” koncepcije i.k. On ga definiše kao: “zbir svega što svi zaposleni u kompaniji znaju, a što joj daje konkurentsku prednost na tržištu. To su znanje, informacije, intelektualna imovina, isku-stvo, koji mogu biti iskorišćeni za stvaranje bogatstva” (tj. nove vrijednosti – prim. autora).

Slika 16: Struktura tržišne vrijednosti organizacije

vidljiva imovina (finansijski kapital)

nevidljiva imovina (intangible assets) ljudski, strukturni i potrošački kapital

Dakle, i.k. predstavlja skup svih znanja (ljudskih resursa, nemate-i-

jalnih aktiva) firme i njihovo efektuiranje u konkretne inovacije, proizvod-ne i poslovne procese u svim fazama i domenima stvaranja vrijednosti, kon-kurentske prednosti i profit kao kriterijumu poslovnog uspjeha. Danas se smatra da ukupan kapital preduzeća čine finansijski i i.k., pri čemu je pos-lednji „nevidljiv“, tj. „neopipljiv“ (non-tangible assets), „nešto što ne može-te da dodirnete, ali vas ipak čini bogatim“ (Scandia Future Centre, prema: Milićević 2004, ss. 51-2).


115

Za razliku od realne i opipljive imovine (tangible assets), koju čine zemljište, zgrade, oprema itd., i.k. je neopipljiv (intagible assets). Tu spa-daju: znanje zaposlenih, informacije, intelektualna svojina i iskustva, koji se mogu upotrijebi za kreiranje dodatne vrednosti organizacije. Teško ga je potpuno identifikovati, a možda ga je još teže efikasno razviti (Stewart, 1997, p. X). On je glavni pokretač inovacija i konkurentske prednosti u sav-remenoj ekonomiji znanja. Predstavlja temelj strategijskih i konkurentskih prednosti organizacije.

Slika 17 : Struktura tržišne vrijednosti kompanije Skandia

Izvor: Skandia, Intellectual Capital, Supplement to Skandia’s Annual

Report 1995 Po mišljenju T. Stewarta (1991, p. 36), kompanije sve više zavise od

znanja (patenti, procesi, vještine i strategije menadžmenta, tehnologije, in-formacije o klijentima i dobavljačima, iskustvo itd.). Kad se sve prednje po-veže, dobija se i.k. organizacije. On predstavlja kapitalizovano znanje, koje omogućuje prelaz prema ekonomskoj valorizaciji znanja kojom organiza-cija raspolaže. Čine ga tržišne nematerijalne aktive, intelektualna svojina, ljudske i infrastrukturne aktive (tabela 10). Njegov značaj odražava sve ve-ća zavisnost organizacija od nematerijalnih aktiva. Stewart (Ibid.) ga objaš-njava kao zbir svega onoga što znaju radnici kompanije i što joj daje kon-kurentsku prednost na tržištu: „patenti, procesi, upravljačke navike, tehno-logije, iskustvo, informacije o potrošačima i dobavljačima. Zajedno uzevši, ta znanja čine intelektualni kapital”. Radi se o strukturiranim znanjima i sposobnostima kao intelektualnim potencijalima, kojima raspolaže organi-


116

zacija i koja se preko stvaranja dodatne vrijednosti (kapitalizacijom) lako mogu pretvoriti u neko ekonomsko dobro.

T. Stewart (1997a) smatra da ljudski kapital otkriva sledeće: novac ima moć govora ali ne i mišljenja; mašine obavljaju poslove vrlo često i bo-lje nego što bi to mogao čovjek, ali nemaju mogućnost da izume nešto. Pri-marna svrha ljudskog kapitala je inovacija – bilo da je riječ o novim proiz-vodima ili uslugama, ili pak o poboljšanjima poslovnih procesa. Izumi, raz-mišljanje i inovacija u potpunosti destabilišu organizacionu rutinu. Oni kon-tinuirano mijjenjaju strukturni kapital i ponovno ga stvaraju kako bi odgo-varao novim situacijama i vezama.

Tabela 10: Detaljna struktura i.k. firme

tržišne nematerijalne

aktive intelektualna

svojina ljudski kapital

infrastrukturni kapital

marke opsluživanja robne marke korporativne marke privrženost kupaca robnoj marki firme korporativno ime trezor narudžbi mehanizmi distribucije poslovna saradnja licence i franšize

patenti autorska prava know-kow robni znaci uslužni znaci programsko obezbjeđenje prava na dizajn proslovne tajne znaci oplsuži-vanja

obrazovanje profesionalne kvalifikacije znanja potrebna za rad akumulisana iskustva i umijeća

korporativna kultura upravljački procesi informacione tehnologije mrežni sistemi veze odnosi s finansijskim krugovima zahtijevani stan-dardi

Izvor: Mil’ner, 2003, s. 29. U literaturi postoje mnoge definicije i.k. Jedni smatraju da se radi o

zbiru korisnog i upotrebljivog znanja zaposlenih u organizaciji i njenih kli-jenata, a drugi da je riječ o sinergiji kompanijskog znanja, iskustva, veza, procesa, otkrića, inovacija, prisustva na tržištu i uticaja na društvo. Činje-nica je da u opštem smislu i.k. čine sva znanja koja posjeduju zaposleni u nekoj organizaciji. Komparacijom raznih definicija i.k. može se uočiti da su njihove sličnosti i razlike više nijansirane nego suštinske prirode.

Prema J. Roosu i dr. (1997), i.k. čine misaoni dio (ljudski kapital) i nemisaoni dio (strukturni kapital). Ljudski kapital potiče od znanja, pona-šanja i intelektualne spretnosti zaposlenih.


117

Mnogi autori su istakli jasnu razliku između znanja i i.k., koji pred-stavlja znanje kao dinamičan ljudski proces, ali tek onda kad su znanje i in-teligencija zaposlenih primijenjeni i transformirani u nešto vrijedno za firmu i njene potrošace. Tek tada je znanje vrijedna imovina, odnosno i.k. firme (nematerijalna imovina). U suprotnom, znanje može ostati samo neiskoriš-ćeni intelektualni potencijal.

Tabela 11: Komparativni pregled osnovnih tumačenja i.k.

autor struktura i.k. E.

Brooking tržišne aktive, intelektualna svojina, ljudske aktive i

infrastrukturne aktive T. Stewart ljudski kapital, organizacioni kapital i klijentski kapital

P. Dojl tehnološke aktive, strategijske aktive, reputacione aktive, ljudski resursi i organizaciona kultura

J. Hope i T. Hope

a) spoljna struktura: marke, potrošački aspekti (povjerenje potrošača, kanali prodaje i distribucuje) i ugovori, b) interna struktura: intelek-tualna svojina (patenti, prava, licence, marke), infrastruktura (procesi, modeli, komunikacioni sitemi, baze podataka) i kultura i c) sposobno-sti: sposobnosti ljudi (znanje, iskustvo, obrazovanje, metodi obuke), sposobnosti učenja i rješavanja zadataka i sposobnosti menadžmenta

(liderstvo, preduzetništvo) Scandia

Future Centre ljudski kapital (kompetencije, stavovi, intelektualna agilnost) i struktu-rni kapital (veze s okruženjem, organizaciona i razvojna sposobnost).

Značajan korak u razvoju koncepcije i. k. napravio je Karl-Erik Sve-

iby. On je prepoznao potrebu računovodstvenog mjerenja ljudskog kapitala kao nematerijalne imovine. Objavio je 1989. knjigu The Invisible Balance Sheet u kojoj je predložio tri kategorije kapitala znanja: individualni, struk-turni i potrošački. Istakao je ideju o tzv. “nevidljivom” bilansu stanja. Kas-nije je 1990. u knjizi Knowledge Management istakao da je ljudski kapital dimenzija i.k. Tri vrste (“familije”) kapitala znanja, između kojih granice ni-jesu precizne, nego uslovne, su:

− Interna (unutrašnja) struktura, koja uključuje sve sisteme, baze po-dataka, procese i rutine, koje podržavaju poslovne operacije i za-poslene. Sastoji se od patenata, koncepata, modela i kompjuterskih i administrativnih sistema. Kreiraju je zaposleni, svojina je organiza-cije i čini njen sastavni dio. Tu spadaju organizaciona kultura, teh-ničko i programsko obezbjeđenje, patenti, zaštićena prava, baze po-dataka, dizajn, informacioni sistemi, organizaciona struktura i or-ganizaciona kultura.


118

− Eksterna (spoljna) struktura, koja se sastoji od spoljnih veza i odno-sa s korisnicima i dobavljačima, kao i i mreža koje podržavaju pos-lovne operacije. Tu spadaju marka, žig, reputacija i sve ono što čini imidž organizacije. Vrijednost ovog oblika imovine organizacije za-visi od načina rešavanja probleme korisnika uslug. Ova vrsta imo-vine u literaturi se često označava kao relacioni ili potrošački ka-pital.

− Individualne kompetencije zaposlenih je sposobnost pojedinca da djeluje u različitim situacijama. Ona uključuje radne vještine, obra-zovanje, stručnost, ideje, navike, komunikativnost, iskustvo, stvara-lačke sposobnosti, moralne vrijednosti, kultura. liderske osobine, motivacija, i socijalne vještine zaposlenih. Ljudi sa svojim kompe-tencijama teže da budu lojalni kompaniji, ako ih ona adekvatno nagrađuje.

To znači da resursi i.k. uključuju ljudske resurse (vještine, know-

how, kompetencije), stejkholderske odnose (odnose s korisnicima usluga, licence, distribuciju) i organizacione resurse (sisteme, procese, organizacio-nu kulturu, filozofiju menadžmenta, intelektualna dobra, brend).

Slika 18: Međusobni odnos strukturnih elemenata i.k.

Kasnije je i L. Edvinsson tretirao i.k. kao skup ljudskog, strukturnog

i potrošačkog kapitala, koji u interakciji stvaraju vrijednost za preduzeće. Dakle, paradigmu i.k. čine ljudske i organizacione karakteristike koje obli-kuju profil savremenog preduzeća. On je okarakterisao nematerijalnu imovi-nu kao i. k., koji je ključan za uspjeh savremenih znanjem intenzivnih firmi. U Skandiji je 1995. razvio model upravljanja i.k., tj. “skrivenim vrijedno-stima”. Edvinsson i Malone (1997) razmatraju i.k. kao znanje koje se može konvertovati u vrijednost. Oni (2003) metaforično ističu da i.k. čine „kori-jeni kompanije, skriveni uslovi razvoja, koji se kriju iza vidljive fasade njene


119

zgrade i robnog asortimana”. U praksi menadžeri koriste jednostavnije od-ređenje i.k. i smatraju da se radi o zbiru nematerijalnih aktiva, koje se ne is-kazuju u finansijskim bilansima kompanije („skrivena imovina”). Ali, one se mogu ocijeniti i njima se može upravljati. Edvinsson prevodi Smithovu me-taforu „nevidljive ruke” tržišta na i.k. na sledeći način: “Nevidljiva ruka eko-nomije, o kojoj govori Adam Smith, postala je još više neuhvatljiva” (prema: Kolaković 2003, s. 927). Jer, poslovanje organizacije postaje je sve više znanjem intenzivno, a sve manje kapitalno-intenzivno, upravo zato što i.k. postaje najznačajniji i razvojno najpropulzivniji.

Činjenica je da u ekonomiji znanja uloga intelektualne komponente u kapitalu stalno raste. Određena saznanja o tome mogu dobiti iz tzv. koe-ficijenta Tobina (q), koji predstavlja odnos tržišne kapitalizacije firme pre-ma osnivačkoj (najčešće bilansnoj) vrijednosti njenih aktiva (Hej, Morris 1999, s. 249). Obično se smatra da kada cijena firme značajno premašuje ci-jenu njenih materijalnih aktiva, onda je riječ o pravilnoj valorizaciji njenih nematerijalnoh aktiva (Quinn 1992; Quinn et al. 1997).

S. Cantrell i dr. (2006) su istraživali tri nivoa faktora uticaja na raz-voj ljudskog kapitala u preduzećima: kreiranja razvojne strategije ljudskog kapitala u skladu s poslovnom strategijom, obezbjeđenje podržavajućeg rad-nog okruženja i razvoj znanja kod zaposlenih, koji su spremni da uče.

Slika 19: Odnos termina i.k., nematerijalne aktive i intelektualna svojina

Izvor: Gaponenko, Orlova Ibid., s. 112 Istraživanje je pokazalo da preduzeća koja razvijaju svoj ljudski ka-

pital imaju mnogo bolje finansijske rezultate od onih koje to ne čine. Pre-poručuje se privrednim subjektima da identifikuju tražnju za učenjem i tre-ningom i osiguraju da manadžeri više rade sa zaposlenima kao učitelji i mentori i da s njima razvijaju plansko učenje. Termin i.k. obično koriste me-


120

nadžeri, termin intelektualna svojina koriste pravnici a termin nematerijalne aktive koriste računovođe i profesionalni ocjenjivači. Termin i.k. širi pojam, jer uključuje u sebi nematerijalne aktive i intelektualnu svojinu.

Slika 20: Pogled na i.k.

Slika 21: Brend i i.k.

Za razliku od fizičkog kapitala koji je materijalne prirode, finansijski

se ocjenjuje, odnosi se na troškove u prošlosti, aditivan je i njime organiza-cija vlada u potpunosti, i.k. je nematerijalne prirode, neaditivan je, odnosi se na rezultate u budućnosti, predstavlja kombinaciju vrijednosnih i nevrijed-nosnih ocjena, a organizacija vlada njime samo djelimično, dok osoblje u njoj radi.

Istraživanje sprovedeno 2011. u izabranim crnogorskim firmama, u kojima su bilansni podaci bili dostupni, pokazuje veliku disperziju koefici-jenta koeficijenta Tobina (odnos između tržišne cijene kompanije prema ci-jeni njenih realnih aktiva: zgrade, oprema, zalihe i dr.). Bez obzira na krizne


121

uslove i kvalitet selektivnog izbora firmi, tabela pokazuje da veličina koe-ficijenta Tobina značajno zavisi od stepena intelektualnog kapitala, koji de-terminiše nivo konkurentnosti firme, odnosno zavisi od stepena korišćenja savremenih metoda menadžmenta, tehnologija znanja i primjene informa-ciono-komunikacione tehnologije.

Tabela 12: Koeficijenat Tobina u izabranim crnogorskim firmama

uslovni naziv firme privredna djelatnost koeficijenat Tobina

A naučno-obrazovna 7,85 B Konsalting firma 7,12 C projektna 5,63 D veze i telekomunikacije 3,23 E distribucija nafte 3,12 F sklapanje i prodaja računara 2,84 G turizam 1,07 H trgovina 0,83

Izvor: istraživanje autora Razvoj i.k. je uslov za uspješno poslovanje u savremenom okruže-

nju. Naučno-tehnološki napredak je praćen razvojem informacionih i komu-nikacionih tehnologija. On je povećao dostupnost informacija, brzinu i mo-gućnosti učenja pojedinaca, kao i transfer znanja. Međusobna razmjena po-dataka, informacija i znanja dovodi do stvaranja novih znanja i povećanja postojećeg fonda znanja. Smatra se da stvaranje konkurentskih prednosti i obezbjeđivanje održivog razvoja pretpostavlja situaciju u kojoj je stopa uče-nja veća od stope promjena u okruženju.

S aspekta inovacionog procesa i inovacionog biznisa bitna je krea-cija znanja, kao i njihovo širenje, i multiplikaciona predaja (distribucija), ta-ko da posebna uloga pripada bazi znanja, koja je neophodna za realizaciju biznis procesa i operacija i ukupnog inovacionog i investicionog projekta. Baza znanja je potrebna na svim navedenim nivoima organizacije, a definiše se kao naučna (teorijska i metodološka) znanja, umijeće njihove primjene, navike rješavanja problemskih situacija, akumulacija sopstvenog i tuđeg is-kustva i sistematizacija u obliku stvaranja kompetencije. Ako se i.k. pos-matra kao baza znanja, moguće ga je prikazati u obliku integracione pira-mide, u kojoj on povezuje sopstvene komponente s poslovnim uspjehom firme (slika 22).


122

Slika 22: Integraciona piramida i.k.

Slika 23: Perspektiva intelektualnog kapitala

Izvor: Skandia IK Navigator


123

4. STRUKTURA KAPITALA FIRME U EKONOMIJI ZNANJA

“Jedinu pravu sigurnost u današnjem svijetu čovjeku mogu pružiti

znanje, iskustvo i sposobnost”.

Henry Ford

avremena strategija ekonomskog razvoja sve više se zasniva na razvoju znanja (uslovno: nauke i tehnologije), odnosno i.k. kao najkonkurentnijeg resursa. Naravno, privreda se još uvijek

zasniva na koegzistenciji masovne ekonomije (industrijskog doba) i ekonomije znanja (postindustrijskog doba). Ekonomija znanja kao tzv. treći talas (termin Aune-a, 2001) obuhvata sledeće značajne promjene: znanje postaje glavni faktor proizvodnje (s rastućim učešćem u kapitalu firme), rad postaje sve manje sentralizovan i sve više okrenut individualnim oblicima organizacije, rad postaje sve interesantniji i fleksibilniji, a birokratsku uni-formisanost zamjenjuju sofisticirana oruđa sistemske integracije i informaci-onog menadžmenta (Ibid., s. 45).

Za našu analizu je bitna davnašnja konstatacija P. Hawkena (1983, p. 35) da se osnovna razlika između masovne iekonomije i ekonomije znanja prelama kroz razmjeru između masovnog (energija, sirovine, radna snaga, mašine i organizacija) i informacionog (kognitivnog) koje je ugrađeno u proizvod i/ili uslugu. Masovnim faktorima proizvodnje znanje daje dodatnu vrijednost, odnosno, dodatno znanje se ugrađuje u proizvod i/ili uslugu, tako da se „primjenom znanja i informacija proizvodima dodaje novi kvalitet: dizajn, korisnost (funkcionalnost), trajnost, izdržljivost i dr.“ (Ibid., s. 36).

Pored navedenih osobina, nova razvojna paradigma zasnovana na znanju obuhvata inovativnost (kao stalno usavršavanje), predviđanje global-nih i ostalih promjena, rastući stepen znanja ugrađenog u proizvod, poveća-nje nivoa opšte obrazovanosti, uvažavanje ekološkog aspekta i održivog ras-ta, pojavljivanje znanja u ulozi imovine (asset), inputa (vještina, kompeten-cija) i outputa (inovacije, patenti i dr), diversifikacija proizvoda i usluga, novi proizvodi i novi proizvodni procesi itd.

S


124

Razmatranje strukture kapitala firme u ekonomiji znanja ne može za-nemariti klasifikacija kapitala P. Bourdieu-a (1986), koja obuhvata:

− ekonomski kapital (koji se direktno konvertuje u novac i instituciona-lizuje u obliku prava svojine),

− kulturni kapital (koji se institucionalizuje preko obrazovnih kvalifika-cija) i

− socijalni kapital (koji se obrazuje od socijalnih „veza“ i odnosa s ok-ruženjem).

Slika 24: Logički model menadžmenta znanja u firmi

Izvor: Kecmanovic-Cecez, 2002, s. 897

Naučna intenzivnost privrednih grana i posledični rast učešće nema-terijalnih aktiva u kapitalizaciji preduzeća je karakteristika savremenog pri-vređivanja, odnosno „ekonomije znanja“. Informacije i znanje se u teoriji i praksi sve više tretiraju kao direktne proizvodne snage (immediately pro-ductive force) i strategijski faktor proizvodnje. Ako zanemarimo diskutabil-nost hipoteza na kojima se zasniva matematičko modeliranje uticaja znanja na privredni rast i razvoj, primijenjeni matematički i statistički instrumen-tarijum i alternativnost dobijenih scenarija (rezultata), bitna su dva njihova opšta zaključka, i to:

− investicije u grane ekonomije znanja su značajno profitabilnije od ostalih investicija i

− pozitivan uticaj investicija u grane n.e. na rast GDP u dugoročnom periodu veći je od odgovarajućeg uticaja investicija u ostale grane (vidi npr. Makarov 2007, ss. 50-1).


125

Koristeći različite izvore podataka, V. Meljancev (2001, s. 4) je kon-statovao interesantne promjene strukture ukupnog kapitala (fizičkog i inte-lektualnog) za Zapadne zemlje i Japan u periodu dva poslednja vijeka (1800-1998). Odnos između fizičkog i ljudskog kapitala 1800. bio je 80% : 20% i stalno se mijenjao u korist ljudskog kapitala. Krajem prošlog vijeka navedeni odnos je bio 31% : 69%. Interesantno je da je tek 1950. taj odnos bio skoro identičan (52% : 48%), da bi se u periodu od 1913-1998. potpuno preokrenuo (sa 69% : 31% na 31% : 69%).

Isti autor navodi da je broj kompjutera od kraja 50-ih godina prošlog vijeka do 1999. povećan sa 2.000 na 200 miliona, od kojih su gotovo svi vlasnici bili korisnici Interneta (Ibid., s. 5). Smatra se da se tokovi infor-macione razmjene preko Interneta udvostručavaju svakih 100 dana, jer su transakcioni troškovi slanja informacija elektronskom poštom 2000. bili ma-nji od uobičajene nekoliko desetina, pa čak i 100 puta. Danas su vjerovatno manji i do hiljadu puta.


127

Treći dio:

UPRAVLJANJE ZNANJEM

_____________________________

“Što više znaš, manje rizikuješ”.

Irving Fisher

nanje je u n.e. najvredniji poslovni resurs. Zato je upravljanje znanjem ključna komponenta savremenog menadžmenta zna-nja, koju ljudi posjeduju u mnogo većem stepenu nego što je

koriste u poslovnim sistemima i organizacijama. O tome svjedoči izjava L. Platt-a, bivšeg izvršnog direktora Hewlet Packarda: “Da je HP znao što HP zna, bio bi tri puta profitabilniji”(prema: Frappaolo, 2002, p.2). Prela-zak razvijenih i dijela nerazvijenih država u ekonomiju znanja rezultirao je iz povećane svijesti o znanju kao ključnoj poluzi rasta i razvoja nacionalne privrede. Poslovni subjekti danas djeluju u okruženju sa snažnom konkuren-cijom i razvijenim logističkim kanalima. Roba i usluga je prema procjenama cca 30% više nego što je to potrebno.

Da bi se opstalo u takvom okruženju nije dovoljno biti prosječan, nego treba težiti poslovnoj izvrsnosti. Treba znati kako opstati u takvom ok-ruženju i na bazi informacija i znanja stalno pripremati kvalitetne planove i donositi prave i pravovremene odluke. One moraju biti adaptabilne i fleksi-bilne, jer će se suočavati s promjenjivom dinamikom ukupnog poslovnog i konkurentnog okruženja i odgovarajućim trendovima tržišta. Informacije su neophodne da bi se dešifrovale promjene i poruke iz okruženja i koliko-toliko predvidjela budućnost.

Radikalne promjene u poslovnom okruženju traže novu koncepciju upravljanja u odnosu na dosadašnju praksu. Nametnula se potreba za up-ravljanjem znanjem preko upotrebe raznih upravljačkih alata i tehnologija, koje omogućuju sveobuhvatno, brzo i efikasno korišćenje svih dostupnih po-

Z

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – III dio: UPRAVLJANJE ZNANJEM

128

dataka i informacija, unutar i van firme. Jedan od konkretnih savremenih sistema, koji omogućuje sveobuhvatno i efikasno korišćenje informacija je npr. koncept poslovne inteligencije (upravljanja poslovnim informacijama). Smatra se da danas jedna tipična organizacija analizira samo 10% prikup-ljenih podataka, dok najviše 20% firmi koristi više od 50% prikupljenih po-dataka. Upravljanje poslovnim informacijama omogućuje iskorišćavanje i preostalih prikupljenih podataka i njihovo pretvaranje u upotrebljive infor-macije. Upravljanje znanjem primjenom raznih koncepta, koji su u nastavku razmotreni i korišćenjem savremenih alata poslovne inteligencije danas je neophodno za sticanje konkurentske prednosti i opstanka na tržištima. Na-glašavanje uloge znanja u novije vrijeme je posledica značajnih strukturnih promjena u razvoju ekonomije. Najviše dodatne vrijednosti u nekom proiz-vodu i/ili usluzi danas proizlazi iz znanja, a ne iz ugrađenih materijala. Po-sledica toga je sve veća prodaja inovacija, a ne sirovina i materijala.

Kreiranjem intelektualnog potencijala i savremenim upravljanjem njime stvara se novo konkurentsko oružje n.e. u kojoj je znanje glavni proiz-vod. U takvom okruženju, znanje postaje temeljna životna potreba. Glo-balno tržište se usmjerava na tražnju, kreaciju i pohranjivanje znanja (ne samo u dokumentima ili bazama znanja, nego sve više postaje dio organi-zacionih procesa i organizacione kulture). Pri tome značaj znanja dolazi do izražaja u poslovnom upravljanju. Zato se može govoriti o upravljanju zna-njem kao jednoj od bitnih poslovnih funkcija.

Znanja postoje u ljudima i timovima, što čini ukupno organizaciono znanje i potencijal firme koji se može mjeriti. To je intelektualni kapital fir-me, koji ulazi u njenu ukupnu tržišnu vrijednost. Zato svoj primarni interes zadnjih decenija firme i organizacije usmjeravaju na investiranje u infor-macionu tehnologiju, koja se prvenstveno fokusira na eksplicitno znanje, je se ono lakše skuplja, prenosi i njime se može upravljati.

Smatra se da je sposobnost organizacije da širi nivo iskustvenog znanja i dijeli ga unutar zaposlenih glavni zadatak funkcije upravljanja znanjem. Još ne postoji način kojim bi se u potpunosti moglo upravljati is-kustvenim znanjem, ali dio njega je moguće “zahvatiti” od pojedinaca u or-ganizaciji, uz pomoć odgovarajućih alata i tehnika, identifikovati ga i izmje-riti na način da postane pristupačno za sve zaposlene. Navedenim procesom se dio iskustvenog znanja može kreirati u treći tip znanja u organizaciji - tzv. implicitno znanje. Njegova je karakteristika da je specifično za određe-nu firmu i da se teško kopira. Ono predstavlja značajan element konkurent-ske prednosti firme.


129

Za uspješno odvijanje procesa upravljanja znanjem u organizaciji bitno je poznavanje koncepta koji prikazuje niz međusobnih interakcija bit-nih za proces kreiranja organizacionog ciklusa inovacije znanja. Riječ je o tzv. lancu znanja (knowledge chain), koji su 1997. uveli T. M. Koulopoulos, R. Spinello i T. Wajne u knjizi ”Corporate Instinct: Building a Knowing En-terprise for the 21st Century“. On sadrži četiri elementa, koji su korisni za upravljanja znanjem: unutrašnja svjesnost organizacije (internal awarness), unutrašnja reaktivnost (internal responsiveness), spoljna svjesnost (external awarness) i spoljna reaktivnost (external responsiveness).

Unutrašnja svjesnost organizacije je sposobnost brze procjene njene ključne kompetencije i ukupnih vještina. Unutrašnja reaktivnost je sposob-nost organizacije da iskoristi svoja znanja i ključne kompetencije tako što će ih što brže ugraditi u novi proizvod i/ili uslugu i ponuditi kupcima na tržištu. Spoljna svjesnost (svijest o okruženju) je sposobnost organizacije da što bolje procijeni položaj svojih proizvoda ili usluga na tržištu, pravovremeno uoči tržišne trendove, želje i navike kupaca, prepozna opasnosti od novih aktivnosti konkurenata, vodi brigu o institucionalnim ograničenjima i novim propisima i pravovremeno procijeni buduće zahtjeve tržišta. Spoljna reakti-vnost je sposobnost organizacije da se prilagođava zahtjevima tržišta brže i uspješnije od konkurenata. Ona je od suštinskog značaja za konkurentske prednosti i opstanak na tržištu.


130


131

1. KONCEPT UPRAVLJANJA ZNANJEM

"Sposobnost kompanije da uči brže od svojih konkurenata

biće jedina održiva konkurentska prednost"

Arie de Geus

pravljanje znanjem u organizaciji je sistematski proces tra-ženja, identifikacije, generisanja, sistematizacije, čuvanja, korišćenja i dijeljenja informacija i znanja, koje zaposleni

mogu stvarati, usavršavati i primjenjivati u cilju dobijanja konkurentskih prednosti. Radi se o kombinaciji pojedinih aspekata kadrovskog, inovacio-nog, strategijskog, projektnog i komunikacionog menadžmenta, kao i koriš-ćenja informacionih tehnologija u upravljanju organizacijom.

V. Makarov (2003, s. 450) smatra da je upravljanje znanjem ključni ele-menat ekonomije znanja, o čemu govore tehnologije vještačke inteligen-cije i semantičkog predstavljanja znanja preko računarskih tehnika i infor-maciono-komunikacionih tehnologija. Jer, znanje samo po sebi ne može donijeti organizaciji konkurentsku prednost, nego pravilno upravljanje zna-njem, kako smatraju mnogi autori. Savremene kompanije su orijentisane na efikasnu organizaciju svojih biznis funkcija, što zahtijeva visoke kvalifikaci-je personala, veliko iskustvo i savremena znanja.

Na taj način se krajem prošlog vijeka u teoriji menadžmenta pojavio pravac upravljanje znanjima (knowledge management - KM), kao „sistemat-sko formirane, obnavljanje i primjena znanja s ciljem maksimizacije efikas-nosti firme” (K. Wiig). Njegov predmet je zbir znanja i iskustva svih rad-nika kompanije (organizaciona komponenta, skrivena znanja - tacit know-ledge), kao i formalizovana (dokumentovana, javna - explicit knowledge) znanja koja se čuvaju u bazama podataka (informaciono-komunikaciona komponenta). Definicija znanja u okviru navedene discipline obuhvata in-formacije koje postoje u organizaciji i mogu ih primijeniti radnici u procesu realizacije svakodnevnih operacija i biznis ciljeva organizacije.

B. Mašić (2004, s. 16) ističe da se KM razmatra kao proces u kojem se znanje kreira, osvaja, čuva, dijeli i primjenjuje, i da s ciljnog aspekta predstavlja efikasnu primjenu znanja u svim situacijama odlučivanja. Smat-

U


132

ra se (Gaponenko, Orlova Ibid., s. 221) da se strategije upravljanja znanjima zasnivaju na uzajamnim odnosima između osnovnih oblika i. k.

Slika 25: Uzajamno djelovanje osnovnih oblika i. k.

Poslovanje savremenih organizacija sve više se zasniva na neopiplji-voj imovini, koja ima mogućnost da stvara konkurentsku prednost i dodatnu vrijednost. Paralelno s razvojem paradigmatične ekonomije znanja, koja po-tencira ulogu znanja u stvaranju ekonomskih dobara, raste značaj upravlja-nja znanjem, čija primjena povećava šanse za perspektivnim razvojem, a za-sniva se na ljudskim resursima kao generatorima znanja i informacionim tehnologijama kao instrumentalnoj pretpostavci čuvanja, prenosa i primjene znanja. Postoji više strategija upravljanja znanjima, koje su usmjerene na razvoj osnovnih oblika i. k. Prva strategija je usmjerena na formiranje i ko-rišćenje znanja u okviru ljudskog kapitala. Ona odgovara na pitanja:

a) Na koji način se sprovodi razmjena znanja među zaposlenima u organizaciji? i

b) Kako se povećavaju njihove kompetencije i kako se one koriste u cilju povećanja konkurentske sposobnosti?

Druga je usmjerena na formiranje i korišćenje znanja u okviru orga-

nizacionog kapitala, a odnosi se na organizacione strukture, informacione sisteme, baze podataka, autorska prava, patente, licence, know-how i dr. Treća je usmjerena na formiranje i korišćenje znanja i sferi spoljnih veza organizacije, gdje se koriste marketing tehnologije. Četvrta je usmjerena na optimizaciju odnosa ljudskog kapitala i kapitala odnosa (metodi međusob-nih odnosa s kupcima i dobavljačima, benčmarking i dr.). Peta je usmjerena na optimizaciju odnosa ljudskog i organizacionog kapitala. Ona odgovara na pitanja: kako individualne kompetencije zaposlenih utiču na izgradnju ele-


133

menata organizacione strukture i kako se one mogu povećati dejstvom pov-ratne sprege organizacione strukture na zaposlene? Šesta strategija je us-mjerena na optimizaciju veze kapital odnosa i organizacionog kapitala, a sedma na kretanje znanja istovremeno (sinergistički efekti) između svih ob-lika i.k.

Tabela 13: Razne škole upravljanja znanjem

škola kriteri-

jum osnovne karakteristike

sistemska

tehno- kratski

najduže postojanje; zasniva se na tradicijama sistemskih zna-nja i ekspertskih sistema; centralna ideja je da se dobije znanje i napravi se dostupno svima koji ga mogu upotrebiti.

karto-grafska „

škola povezana s prikazivanjem organizacionog znanja na bazi uspostavljanja veze između znanja i ljudi, uz pomoć podrške informacionih tehnologija.

proce- sna „

ova škola je rezultat reinženjeringa biznis procesa, a zasniva se na dvije osnovne ideje: a) biznis procesi jačaju kad se operati-vnim kadrovima obezbijedi znanje potrebno za izvršavanje zadataka i b) pretpostavlja se da su procesi upravljanja u poče-tku mnogo intenzivniji znanjem od biznis procesa, što znači da su veoma značajni kontekstualno znanje i znanje na bazi obra-zaca iz prakse.

komercijalna

ekonomski

zasniva se na komercijalnoj zaštiti i korišćenju znanja kao aktive (dobra, intelektualne svojine) - patenti, autorska prava i trgovačke marke.

organizaciona

bihejvio- ristički

intenzivno korišćenje društava za aktiviranje razmjene i stva-ranje znanja, koja su najčešće multidisciplinarna, a mogu biti interorganizaciona i intraorganizaciona; koriste se i neformalni susreti i direktna lična razmjena iskustava

pros-torna „

zasniva se na korišćenju prostora i prostornog dizajna u cilju poboljšanja razmjene znanjima: npr. kancelarija otvorenog tipa kao „zgrada“ znanja, jer se smatra da zajedničko prisustvo i socijalizacija doprinose razmjeni znanja i stvaranju novih zna-nja

strate-gijska „

upravljanje znanjem se posmatra kao pokazatelj konkurentske strategije; npr. neke firme su proglasile intelektualni kapital kao ključnu kompetenciju

Izvor: Barančev 2007, ss. 118-9) Sve razvijene države u svijetu zasnivaju svoju razvojnu strategiju na

širenju i.k. kao glavnog resursa koji može obezbijediti konkurenske pred-nosti u proizvodnji. Znanje kao i.k. (uslovno) je postalo osnovni izvor stva-


134

ranja održivih konkurentskih prednosti organizacija i zadovoljenja dinamič-no rastuće potrošačke tražnje. Interes za upravljanje znanjem je u stalnom porastu, jer je odavno postalo jasno da je njegov uticaj presudan za stvaranje konkurentske prednosti, ekonomski rast i razvoj. U tom smislu, pojavili su se mnogi modeli i teorijski pravci koje je G. Marinko (2004) klasifikovao prema tehnokratskom, ekonomskom i bihejviorističkom pristupu, kriteriju-ma koje je preuzeo od M. Erla.

U uslovima globalizacije, privredna kompetitivnost države zavisi od nivoa na kojem su društvo i privreda zasnovani na stvaranju novog i prim-jeni postojećeg znanja. Komparativne prednosti nacije pomjeraju se od re-sursa prema sposobnosti stanovništva da primjenjuje relevantno znanje u donošenju i realizaciji značajnih odluka. Prelaz prema društvu i ekonomiji znanja pretpostavlja usklađenu modernizaciju svih društvenih podsistema, a posebno političkog, privrednog, obrazovnog i kulturnog. Zaostajanje jednog od njih dovodi do zastoja u svima ostalima, jer se nalaze u tijesnoj povratnoj sprezi, tj. odnosima direktne međuzavisnosti i međusobne uslovljenosti. S aspekta društva znanja, riječ je o dominantnom uticaju društvenog okruže-nja na obrazovni sistem i razvojne performanse.

Slika 26: „Dijamant“ znanja

Izvor: prilagođeno prema: Krsmanović 2004, s. 35 Usvajanje znanja (sistem obuke) obično se razmatra kroz prizmu sis-

tema upravljanja znanjima, koji može biti različite složenosti, u zavisnosti od razvojnog nivoa biznisa. Preduzeće malog biznisa uglavnom rješava i/ili


135

izvršava konkretne zadatke, tako da je riječ o upravljanju zadacima i pro-stom sistemu obuke. Srednje preduzeće (npr. tipa akcionarskog društva) rje-šava više (grupu) zadataka, koji čine određeni biznis proces (ili više njih), tako da se radi o drugom nivou, tj. upravljanju biznis procesima sa slože-nijim sistemom obuke. Na trećem nivou biznisa rade se investicioni i inova-cioni projekti, a odgovarajući sistem obuke je upravljanje po ciljevima i projektima. Najveće kompanije formiraju specifični sistem vrijednosti, kor-porativnu i inovacionu kulturu i odgovarajuću razvojnu filozofiju, tako da na četvrtom nivou sistema obuke figurira upravljanje po vrijednostima. Na slici 22 šematski se prikazuje kombinacija raznih aktivnosti upravljanja zna-njima, koja je simbolički nazvana „dijamant“ znanja.

Akumulacija, predaja i upravljanje znanjima (i na njima zasnovanim inovacijama) je odavno postalo imperativ ekonomskog rasta i razvoja. Zna-nje i inovacije su inače po svojoj prirodi, sadržaju i ciljnoj usmjerenosti me-đusobno komplementarni i interdisciplinarni (predmet su mnogih naučnih disciplina). Zbog značaja naučno-istraživačkog rada za ekonomski rast i raz-voj, u inostranoj literaturi je poslednjih 15-tak godina razrađeno mnogo mo-dela koji razmatraju i objašnjavaju navedenu zavisnost i uzimaju u obzir akumulaciju znanja (Romer 1990; Jones 1998 i dr.).

1.1 Koncept menadžmenta znanja

„Jedina konkurentska prednost je sposobnost da se uči i mijenja“.

Michael Porter

matra se da sposobnost neke organizacije da uči, da se mijenja, da uči brže od drugih i da naučeno brzo pretvori u akciju, predstavlja najveću prednost koju ona može da posjeduje. Ze-

mlja, kapital i oprema nemaju više odlučujuću ulogu na tržištu. Pojedinci, kompanije, pa čak i nacije, sve više su zavisne od načina na koji razvijaju svoje sposobnosti i primjenjuju svoje znanje radi realizacije postavljenih ci-ljeva. Cilj savremene organizacije je da se svi poslovni procesi posmatraju kao procesi znanja. To uključuje stvaranje, osvajanje, čuvanje, podjelu i pri-mjenu znanja, koje se pojavljuju kao faze životnog ciklusa menadžmenta

S


136

znanja (KM - Knowledge Managemet). U brzo promjenjivom i nepredvidi-vom okruženju u kojem kompanije traže način da kreiraju i održe konku-rentsku prednost, znanje koje organizacija posjeduje postaje odlučujući fak-tor konkurncije. Nije više dovoljno individualno učenje, već je potrebno raz-vijati kolektivno, organizaciono učenje i znanje. Kolektivno, eksplicitno znanje i i. k., tj. u najširem smislu „neopipljiva imovina“ (intangible assets – property), postalo je najbolje konkurentsko oružje našeg doba.

U eri digitalnih tehnologija nalazimo se oko tri decenije, a Internet i Intranet okruženje mijenjaju iz temelja načine poslovanja. B. Gates i C. He-mingway, pišući o poslovanju brzinom misli i izgradnji „digitalnog nervnog sistema“, uočili su da nastajući hardverski, softverski i komunikacioni stan-dardi mijenjaju poslovanje i ponašanje kupaca. Predvidjeli su da će se pos-lovanje u sledećih 10 godina promijeniti više nego u poslednjih pola vijeka. P. Drucker je uočio da ni jedna teorija poslovanja vjerovatno neće važiti u narednih 10 godina. On ističe da teorija poslovanja ima tri dijela:

− pretpostavke o okruženju organizacije (društvo i njegove strukture, tr-žište, potrošači i tehnologija),

− pretpostavke o specifičnoj misiji organizacije i − pretpostavke o jezgru kompetentnosti koji je potreban za ostvarenje

organizacione misije.

Zbog sve bržih promjena, globalizacije i drugih složenih fenomena, potrebno je da tri navedene pretpostavke prakse i teorije poslovanja budu prilagođene novoj stvarnosti, novom društvu znanja. T. H. Davenport i L. Prusak navode da su u istraživanju informacionog menadžmenta okupili me-nadžere 25 kompanija, među kojima su bili Hewlett-Packard, IBM, AT&T i American Airlines. Pitanja koja su menadžerima postavili bila su: šta je to što im je neophodno da znaju, a što nijesu znali i kako im se može najbolje pomoći u tome. Na iznenađenje autora, skoro svi od prisutnih uspješnih me-nadžera ovih velikih firmi su priznali da zapravo nemaju tačnu ideju kako da upravljaju obogaćenim informacijama i znanjem u svojim kompanijama. Čak i one firme koje su bile tehnološki na visokom nivou i koje su uspjele da se uhvate u koštac sa informacionom revolucijom, priznale su da nemaju efikasan metod i pristup, koji bi omogućio upravljanje i razumijevanje infor-macija, na način koji bi poboljšao njihovo korišćenje.

Ono za čime su ove firme težile je, zapravo, sagledavanje suštine. One su tražile najbolju praksu, nove ideje i kreativnu saradnju, što ne može pru-žiti informacija, bez obzira koliko se dobro njom upravlja. Ova vrsta rezul-tata je moguća jedino, prema mišljenju navedenih autora, stvaranjem efekti-


137

vne koristi od znanja. Jasno je da većina potrebnog znanja već postoji unutar njihovih organizacija, ali nije pristupačna u trenutku kad se traži. Na taj na-čin je izrazio vjeru u potencijalnu vrijednost znanja, koje imaju mnogi izvr-šioci u organizaciji.

Firme kao što su Dow Chemical i Skandia i konsultantske kuće kao što su Ernst& Young i IBM Consulting su u svoje sistematizacije uveli radna mjesta “chief knowledge officers” i “director of intellectual capital” da bi proučili resurse znanja u svojim firmama. Ukazivali su na vrijednost čuva-nja, poboljšanja i produktivnog uvećavanja poslovnih rezultata koji nastaju pod uticajem KM.

Razmatranje koncepata koji oblikuju teoriju i praksu menadžmenta i doprinose stvaranju konkurentske prednosti i ključnih kompetencija na po-četku 21. vijeka nije lako, jer ih ima mnogo. Navodimo samo neke najzna-čajnije koncepte, koji su nastali kao odgovor na nove menadžment izazove.

− оrganizacija koja uči, − јezgro kompetentnosti, − кnowledge Management, − TQM (Total Quality Management), − Downsizing (smanjenje broja), − Оutsourcing (izmještanje pojedinih poslovnih funkcija), − reinženjering poslovnih procesa, − strategija kao revolucija, − patching, − Enterpise Resources Planning (ERP) – planiranje resursa preduzeća, − Balanced Score Card (BSC) – tablica rezultata i − E-commerce (elektronsko poslovanje)

Koncept KM se sve više razvija u praksi i teoriji menadžmenta. Per-spektive njegovog daljeg razvoja su velike. Proglašen „vijekom znanja“, 21. vijek nameće nepredvidivo i kompleksno konkurentsko okruženje, u kojem će opstanak i uspjeh organizacije zavisiti isključivo od njene sposobnosti da se prilagodi takvoj dinamici poslovanja. Faktori uspjeha, koji će biti opre-djeljujući za budućnosti kompanije su kvalitet, inovacije i kreativnost. Kom-panije se među sobom razlikuju prema onome što znaju. Otuda značaj KM kao koncepta kolektivnog znanja, čiji je cilj efikasna primjena znanja radi brzog donošenja kvalitetnih odluka. Ljudi će i dalje imati centralnu ulogu u razvoju koncepta KM. Zato treba razvijati ljudske potencijale da bi se ostva-rio uspjeh.


138

Slika 27: Ljudski, organizacioni i tehnološki faktori KM

Izvor: Mašić, Đorđević-Boljanović, 2005, s. 73.

KM je interdisciplinarni poslovni koncept, koji u svom fokusu ima or-ganizaciono znanje. Ukorijenjen je u mnogim disciplinama, kao što su pre-duzetništvo, biznis, ekonomija, organizacija, psihologija i menadžment in-formacionih sistema. Za današnje firme pitanje KM je ultimatum neophodan za postizanje konkurentske prednosti. On u sebi uključuje ljude, tehnologiju i organizacione procese kao međusobno povezane i preklapajuće djelove.

Ne postoji univerzalna definicija KM, ni saglasnost o tome šta on sa-drži. Iz tog razloga je najbolje da se KM posmatra u širem kontekstu. Naj-kraće rečeno, KM je proces kroz koji organizacija generiše vrijednost svoje intelektualne imovine zasnovane na znanju. Najčešće, to generisanje podra-zumijeva dijeljenje znanja među zaposlenima, odjeljenjima i/ili čak sa dru-gim kompanijama ako je to u interesu najboljih rezultata i prakse. KM olak-šava primjenu tehnologije, ali ona sama po sebi ne predstavlja dio KM.

Svaka definicija KM sadrži nekoliko djelova:

− korišćenje dostupnog znanja iz spoljnjih izvora, − ugradnja i čuvanje znanja u poslovnim procesima, proizvodima i uslu-

gama, − čuvanje znanja u bazama podataka i dokumentima, − promociju porasta znanja kroz organizacionu kulturu i motivaciju za-

poslenih, − prenos i korišćenje znanja kroz cijelu organizaciju i − procjenu koristi dobijenih primjenom znanja i njegovom ugradnjom u

osnovu organizacije. Neke koristi od KM su uočljive na prvi pogled, ali neke nijesu. Da bi

kompanija dobila što je moguće više koristi od KM, znanje se mora učiniti dostupno svima, a njegovo međusobno dijeljenje mora biti osnov za sarad-nju. Efikasan program KM treba da pomogne kompaniji da uradi nešto od dolje navedenog:


139

− ubrzavanje inovacija ohrabrivanjem slobodnog protoka ideja, − poboljšanje korisničkog servisa, − zadržavanje pažnje zaposlenih preko prepoznavanja vrijednosti njiho-

vog znanja i odgovarajućeg nagrađivanja, − poboljšanje svih aktivnosti i radnji i − redukovanje troškova preko eliminisanja nepotrebnih procedura.

KM je proces usvajanja i korišćenja kolektivnog znanja i iskustva or-ganizacije bilo gdje u poslovnom procesu – na papiru, u dokumentima, ba-zama podataka (explicit knowledge – vidljivo znanje) ili u umovima zapos-lenih (tacit knowledge – prećutno, nevidljivo znanje). Oko 95% informacija postoji kao skriveno znanje. To je pokretačka snaga za inovacije – jedinu konkurentsku prednost, koja održava kompaniju u nepredvidivom poslov-nom okruženju. Svrha savremenog poslovanja je korišćenje tehnologije, koja omogućuje da se znanje čuva, distribuira i širi kroz cijelu organizaciju, i preko sistema KM povezuje zaposlene s dokumentovanim znanjem.

Cilj savremene organizacije je da se svi poslovni procesi posmatraju kao proceci znanja (stvaranje znanja, njegovo širenje, nadgradnja i primje-na) u cijeloj organizaciji. Stvaranje dodatne vrijednosti vrši se kroz identifi-kovanje, primjenu i korišćenje znanja. Organizacije i menadžeri u njima tre-ba da teže stvaranju što više eksplicitnog znanja, koje je po svojoj prirodi kolektivno. Ono ne može nestati kao što npr. pojedinac može napustiti neku organizaciju, jer je sadržano u bazi podataka, informacija i znanja i iznosi 10–20%, a primjenom koncepta KM ovaj dio može da se udvostruči.

Y. Malhotra (2000, p. 7) smatra da „KM obuhvata najvažnija kritič-na pitanja organizacione adaptacije, opstanka i kompetencije u susretu sa sve rastućim i bržim promjenama poslovnog okruženja. U osnovi, KM je otelotvorenje organizacionih procesa koji teže sadejstvu i kombinaciji poda-taka i informacija, koji povećavaju kapacitete informacionih tehnologija i kreiraju i inoviraju potencijalne ljudske kapacitete”. To je koncept kolekti-vnog znanja jedne organizacije, čiji je krajnji cilj efikasna primjena znanja u situacijama u kojima se donose odluke. To znanje treba da je raspoloživo uz malo napora i da se može primijeniti. Dalje, on (Ibid., p. 9) ističe da koncept KM predstavlja, “sposobnost da se za relativno kratko vrijeme dođe do informacije, koja će omogućiti svakome u organizaciji da donese najbolju odluku, bilo da se radi o uslovima na tržištu, proizvodu, usluzi, procesu, planiranim aktivnostima konkurenata ili nekim drugim informacijama važ-nim za uspjeh kompanije”.


140

Potreba za navedenim jedinstvom je zasnovana na razlikama između “starog” i “novog” poslovnog svijeta. Stari poslovni svijet karakterišu pred-vidivo okruženje, optimalna efikasnost, kompetencija bazirana na informa-ciji i znanju. Novi poslovni svijet karakteriše visok stepen nemogućnosti predviđanja budućnosti. Korist od informacija, kontrolni sistem i najbolja praksa više nijesu dovoljni da se omogući dugoročna kompetencija organi-zacije. Novi svijet je “re-everything” (reorganizacija svega) i pretpostavlja prevazilaženje uobičajenog načina mišljenja i činjenja. Primjena KM je pi-tanje opstanka u novom poslovnom svijetu konkurencije, koji drugačije od tradicionalnih načina rješava probleme i u kojem fokus nije u iznalaženju pravih odgovora, već na postavljanju pravih pitanja. Ono što je uspijevalo juče, možda neće uspjeti sjutra. Suština nije „raditi pravu stvar“ (doing the right thing) nego „raditi stvari na pravi način“ (doing things right), tako da osnova konkurentnosti ne bude krutost i neprilagodljivost.

Proces KM prolazi kroz niz faza u svom životnom ciklusu. P. Sydän-maanlakka (2002) smatra da se proces KM sastoji od pet faza: stvaranje (Creation), osvajanje (Capture), čuvanje (Storing), podjela s drugim (Sha-ring) i primjena znanja (Application).

Slika 28: Životni ciklus procesa menadžmenta znanja i organizacija

Ljudski resursi

Proces donošenja odluka

Kultura

↔

↔

Životni ciklus Menadžment znanja

Stvaranje Osvajanje Čuvanje Podjela

Primjena

↔

↔ Informacione Tehnologije

Na slici 28 se može uočiti veza između životnog ciklusa procesa KM

i četiri ključne oblasti u organizaciji. Svaka od navedenih oblasti može ima-ti uticaj na način na koji se KM ugrađuje i podržava u organizaciji.

E. M. Award i H. M. Ghaziri (2004) navode glavne oblasti na koje treba obratiti pažnju pri uvođenju sistema KM.

Kultura. Promjena organizacione kulture nije proces koji se može brzo sprovesti. Prvi izazov je navesti ljude da svoje znanje dijele umjesto da ga drže za sebe. Da bi se to postiglo, potrebno je promijeniti stavove i pona-šanje zaposlenih. Kompanija koja razvije pravu motivaciju za zaposlene da sarađuju i dijele svoje znanje, na najboljem je putu da uvede uspješan sistem


141

KM. Tradicionalno, zaposleni čuvaju svoje znanje jer veruju da će, dajući ga izgubiti položaj u organizaciji. Po njihovom shvatanju znanje je moć, koju niko ne želi da izgubi. Sistem KM treba da dijeljenje znanja učini dovoljno atraktivnim da bi potrajalo.

Procjena znanja. Procjena vrijednosti informacija je ključni korak ako organizacija želi da preispita svoj metod ili da kreira sistem nagrađiva-nja za zaposlene koji stvaraju „najbolje“ znanje.

Obrada znanja. Efikasan sistem KM mora omogućiti kvalitetno pri-kupljanje, čuvanje, obradu i distribuciju informacija.

Implementacija znanja. Tehnologija je već učinila mogućom sarad-nju u oblasti znanja bez obzira na mjesto i vrijeme. Jedan od važnih zada-taka KM je izvlačenje značenja iz informacije, koje će imati uticaj na prim-jenu znanja za rješavanje određenog problema.

Kompanije sada zahtijevaju kvalitet, vrijednost, inovacije i brzinu kao faktore koji će biti opredjeljujući za uspjeh u budućnosti. One će se di-ferencirati između sebe prema onome što znaju. Definicija firme Sidney Winters kao “organizacije koja zna kako da radi stvari” će se vjerovatno promijeniti u “organizaciju koja zna kako da radi nove stvari dobro i brzo”.

American Productivity and Quality Center (APQC) je identifikovao glavne barijere za dijeljenje znanja. U svojoj knjizi Kada bi samo znali šta znamo, C. J. Grayson, direktor APQC i predsjednik APQC, C. O’Dell na-glašavaju četiri razloga zbog kojih ne dolazi do pravilnog dijeljenja znanja:

− Ignorisanje. Autori vjeruju da onaj ko ima znanje ne shvata da ga (znanje) neko drugi može smatrati korisnim. S druge strane, neko ko može imati korist od znanja, možda ne zna da ga neko drugi u kom-paniji već posjeduje.

− Nepostojanje apsorbljivih kapaciteta. Često zaposleni troše vrijeme, novac i resurse tražeći informaciju koja im je potrebna.

− Nedostatak veza među zaposlenima. − Nedostatak motivacije. Ljudi ne vide jasan poslovni razlog da bi težili

transferu znanja. Osnovni faktori koji objašnjavaju potrebu proučavanja i integrisanja

KM u savremeno poslovanje su sledeći:

− tržišta su sve više kompetitivna a brzina nastajanja inovacija je u po-rastu,

− redukcija osoblja rađa potrebu da se neformalno znanje zamijeni for-malnim,


142

− pritisak konkurencije smanjuje radnu snagu, koja zadržava dragocjeno poslovno znanje,

− vrijeme posvećeno iskustvu i usvajanju znanja je smanjeno, − penzionisanje i porast mobilnosti radne snage dovodi do gubitka zna-

nja, − promjene u strategiji mogu rezultirati gubitkom znanja u određenoj

oblasti. − većina poslova se zasnivaju na informacijama, − organizacije se takmiče na bazi znanja, − proizvodi i usluge su sve složeniji i sadrže značajnu informacionu

komponentu i − potreba za permanentnim učenjem je neizbježna realnost.

Najbolji način za prevazilaženje ljudskih barijera je ugradnja KM u

organizacionu hijerarhiju. Principi KM moraju biti ugrađeni u organizacionu strukturu da bi se postigao optimalan uspjeh. Danas organizacije ulažu mili-one dolara u tehnologije koja treba da omoguće bolji protok informacija. Ali, duboko pohranjeno znanje, koje postoji unutar same organizacije ostaje neiskorišćeno. Dijeljenje znanja na pravi način i traženje novih puteva koji uključuju rušenje barijera i ugradnju KM u organizacionu strukturu, treba da omogući njegovim korisnicima bolje poslovanje. Navedena nepovezanost između troškova informacione tehnologije i rezultata organizacionog poslo-vanja pripisuje se prelazu iz ere konkurentske prednosti bazirane na infor-maciji prema eri zasnovanoj na kreiranju znanja.


143

2. MODELI UPRAVLJANJA ZNANJEM

“Znanje je promenjivi miks iskustva, vrijednosti, kontekstualnih informacija i ekspertskih stavova,

koji daju okvir za evaluaciju i inkorporaciju novog iskustva i informacija”.

T. Davenport i L. Prusak (2000, p. 5)

aučna intenzivnost privrednih grana i posledični rast učešća nematerijalnih aktiva u kapitalizaciji preduzeća je karakteris-tika savremenog privređivanja, odnosno „ekonomije znanja“.

Informacije i znanje se u teoriji i praksi sve više tretiraju kao direktne pro-izvodne snage (immediately productive force) i strategijski faktor proizvod-nje. Ako zanemarimo diskutabilnost hipoteza na kojima se zasniva matema-tičko modeliranje uticaja znanja na privredni rast i razvoj, primijenjeni ma-tematički i statistički instrumentarijum i alternativnost dobijenih scenarija (rezultata), bitna su dva njihova opšta zaključka, i to:

− investicije u grane ekonomije znanja su značajno profitabilnije od ostalih investicija i

− pozitivan uticaj investicija u grane n. e. na rast GDP u dugoročnom periodu veći je od odgovarajućeg uticaja investicija u ostale grane. U poslednje vrijeme se mnogo piše o n.e. koja se zasniva na znanju,

informacijama i uslužnim djelatnostima, u kojoj dominiraju: a) visokotehno-loške grane, sa niskom materijalnom i radnom intenzivnošću i visokim troš-kovima naučno-istraživačkog rada u dodatnoj vrijednosti i b) grane tzv. „mekih“ tehnologija (soft technology), koje se bave razradom programske podrške, sistemske integracije i sl. Pošto je riječ o sektorima sa visokim rizi-cima i dugim rokovima povraćaja uloženih sredstava, privatni kapital ih u mnogim državama (npr. većini postsocijalističkih zemalja) uglavnom izbje-gava, jer teži mnogo profitabilnijim ulaganjima u poslove i grane sirovin-skog, građevinskog, trgovačkog i dr. karaktera. Zato je u razmatranoj inova-cionoj oblasti često potrebna aktivna uloga instituta državnog regulisanja.

Uprošćeni i najopštiji model znanja može izgledati kao na slici 29.

N


144

Slika 29: Opšti model znanja

B. Kogut i U. Zander (1992) su među prvima uspostavili temelje teo-rije menadžmeta znanja, koja naglašava strategijski značaj znanja kao izvora konkurentsku prednosti. Njihov rad se zasniva na ideji da je „ono što će fir-me učiniti bolje od tržišta stvaranje i prenos znanja unutar organizacije“. Znanje se sastoji od informacija i know-how-a, a može biti individualno i zajedničko. Firme djeluju kao „spremište sposobnosti“, koje je određeno sa socijalnim znanjem, dobijeno kroz individue koje su povezane kroz organi-zacione principe. Oni su konstatovali: a) firme su efikasnije ako se oslanjaju na znanje, b) zajedničko razumijevanje se razvija od strane pojedinaca i gru-pa u firmi kroz interakcije transfera znanja od ideje do proizvodnje i tržišta, c) firma mora da se oslanja na znanje da bi pobijedila nedostatke tržišta i d) limiti firme su odrađeni znanjem, a ne tržišnim nedostacima.

Skorašnji radovi M. Earla predstavljaju skup heuristika, koje gene-riše model CKO (Chief Knowledge Officer – glavni menadžer znanja). Riječ je o funkciji znanja unutar organizacije, kojoj propisuju aktivnosti znanja. On pravi distinkciju između podataka, informacija i znanja i navodi tri kate-gorije znanja:

− primljeno (accepted) – nauka (podaci), − ostvareno (workable) – zaključak, mišljenje (informacija) i − potencijalno (potential) – iskustvo (znanje), koje je po njegovom

mišljenju najvrednije, jer ima najveću mogućnost primjene. M. Earl (1998, p. 7) ističe da “ova banalna klasifikacija s nedostacima

ukazuje da znanje čine ekspertiza, iskustvo, know-how, vještine i kompetent-nost’’. Dalje, on prepoznaje dva organizaciona stanja, koja su značajna za menadžment znanja: znati i znanje. Smatra da organizacija treba da brine za stvaranje, zaštitu i podsticaj svoje aktive znanja koristeći četiri funkcije:


145

− inventarisanje: mapiranje individualnog i organizacionog znanja, − revizija: ocjena karaktera i obima neznanja i razvoj znanja putem

saznajnih djelatnosti, − socijalizacija: iniciranje događaja koji stvaraju mogućnost dijeljenja

neformalizovanog, iskustvenog znanje i − provjera: ukazuje se na problem neznanja tako što se uči iz iskustva,

kroz aktivnosti i savladavanje neobičnih situacija.

Na navedenim osnovama Earl formira svoj model upravljanja zna-njem, koji se sastoji iz četiri tehničke i socijalne komponente: sistemi zna-nja, mreže, radnici znanja i organizacije koje se obučavaju (prema: Baran-čev 2007, s. 119).

Model E. Carayannisa se zasniva na “mreži organizovanog znanja“ (Organizational Knowledge Network – OK Net) i “spirali organizovanog saznanja” (OCS -Organizational Cognition Spiral). On (1999, p. 219) pred-laže “sinergističku simbiozu informacione tehnologije, upravljačkog i orga-nizacionog saznanja”, čija je spona upravo mendažment znanja. Informaci-onim tehnologijama se pristupa tako što se dodaje vrijednost tehnološke in-frastrukture, upravljačko/ organizacionom saznanju kao “sposobnosti za in-dividualno i uzajamno djelovanje, učenje, ispoljavanje emocija i predviđa-nje”, a menadžmentu znanja kao “socio-tehničkom sistemu prećutne i ekspli-citne poslovne politike i prakse”.

On pokušava da definiše sisteme i strukture, realne i virtualne, koji bi dozvolili određenoj organizaciji da postigne maksimum efikasnosti i efe-ktivnosti svojih kognitivnih procesa. Iskristalisana forma ove namjere spada pod termin mreža organizovanog znanja ili OK Net (Organizational Kno-wledge Net). Na bazi tri ključna elementa (meta-saznanje, meta-obuka i meta-znanje) i matrice (2x2) “koja se sastoji iz kruženja sukcesivnog znanja, u kojem individue i/ili organizacije prevazilaze četiri nivoa shvatanja i neznanja”, on (Ibid., p. 224) je formulisao model kojim objašnjava situacije iz kvadranta navedene matrice (neznanje o neznanju, neznanje o shvatanju, shvatanje neznanja i shvatanje shvatanja). Pri tome su djelovanja usmjerena na prelaz iz jednog stanja u drugo, koji se ostvaruje na dva načina: sposob-nošću uzajamnog djelovanja i usaglašenošću djelovanja, uz pomoć informa-cionih tehnologija. Pravilno usmjeravana djelovanja dovode ne samo do spi-ralnog (rastućeg) znanja, nego i do povećanja znanja o metodima obuke. On tvrdi da je veza između znanja (knowledge) i meta-znanja (meta-knowledge) od ključne važnosti za menadžement znanja, što je poznata tema u zajednici organizovanog učenja.


146

Model Viiga (znanje-tehnologija-biznis-upravljanje) se zasniva na če-tiri pretpostavke (temelj i tri stuba) na kojima treba da se usmjeri upravljanje znanjem, i to:

− temelj upravljanja znanjem čine odgovori na pitanja ko stvara znanje, kako se ono upotrebljava prilikom rešavanja problema i donošenja odluka i kako se znanje ispoljava u kulturama, tehnologijama i proce-durama,

− stub stalnog istraživanja znanja, − stub ocjene znanja u svakom biznisu prije njegovog početka, za vri-

jeme i na kraju procesa i − stub aktivnog upravljanje znanjem u cijelom životnom ciklusu organi-

zacije, u svim fazama životnog ciklusa robe i inovacije (Ibid., s.120).

Model Edvinssona zasniva se na šemi organizacije firme u kojoj se vrednuju aktive znanja. Prema njegovom mišljenju, u njima dominiraju četi-ri komponente i. k., čija interakcija stvara novu vrijednost:

− Ljudski kapital sa znanjem i navikama, koji se može pretvoriti u vri-jednost, pri čemu je znanje smješteno u ljudima, organizacionoj rutini i procedurama;

− Strukturni kapital kao pomoćna infrastruktura firme. Definisan je kao fizička struktura (zgrade, kompjuteri itd.) i kao neopipljiva, tj. ne-materijalna infrastruktura (istorija, kultura, upravljanje)

− Biznis aktive, koje firma koristi u komercijalnim procesima (proizvo-dna sredstva, mreža za distribuciju) i

− Intelektualna svojina firme, koja je zakonom zaštićena.

Dinamički aspekat ovog modela se odnosi na stvaranje vrijednosti za koju, kako tvrdi Edvinsson, postoje dva ključna izvora. Prvi predstavljaju inovacije, koje su ljudski resursi firme pretvorili u zakonski zaštićena inte-lektualna sredstva, a drugi predstavlja proizvode i usluge, koji rezultiraju iz komercijalizacije inovacija.

Model Nonake (model četiri faze – SECI: socijalizacija, eksternaliza-cija, kombinacija i internalizacija), sastoji se iz sledećih elemenata:

− dva oblika znanja:

a) neformalizovano (zatvoreno: subjektivna shvatanja, ideali, po-dijeljene vrijednosti, emocije, predosjećanja, lična ubjeđenja, gle-


147

dišta i mišljenja, intelektualni modeli, izražena ubjeđenja, pristupi rješenju problema, vještine, tehnološke navike, kompetencije) i

b) formalizovano (otvoreno, javno: izražava se slovima i brojevi-ma, jednostavno se izlaže u obliku bilansa, opisnih modela, mate-matičkih i drugih formula, projekata, algoritamskih procesa, biznis planova, tehničke dokumentacije, metoda, udžbenika, predavanja, instrukcija, standarda, zakona, hipoteza i koncepcija),

− interatkivnu dinamiku, tj. transfer znanja uzajamnih djelovanja - predaju znanja od faze do faze, od ciklusa do ciklusa,

− tri nivoa socijalne agregacije: individua, grupa i kontekst, − četiri faze izgradnje znanja (SECI), − uslova za izgradnju znanja i − strukture organizacije, koja je orijentisana na znanje.

Pored navedenih elemenata, razmatrani model objašnjava:

− intelektualne pristupe i sistemsko mišljenje u organizacijama koje uče shodno koncepciji Senge-a,

− znanje koje se dobija i koristi u procesu dinamičkog modeliranja biznisa prema koncepciji Jansen-a,

− znanje koje je potrebno za razradu modela ostvarenja dobiti i modela inovacionog biznisa;

− znanje koje je potrebno za upravljanje intelektualnim kapitalom pre-ma koncepciji E. Brooking-a i A. Zinovjev-a,

− znanje koje se dobija i koristi u stvaralačkom procesu rešavanja za-dataka prema koncepciji G. Altshullera i u procesu obuke prema koncepciji G. Dryden-a i J. Voss-a i

− znanje i produktivnost umnog rada prema koncepciji P. Druckera.

Navedeni model omogućuje sagledavanje sledećih pitanja: povećanje vrijednosti ljudskih resursa, rast intelektualne svojine, povećanje konkurent-ske sposobnosti biznisa, povećanje produktivnosti umnog rada, podrška up-ravljačkih rešenja u strategijskom i inovacionom menadžmentu itd. On pre-dlaže da kompanija koja kreira znanje treba svjesno da olakša interakciju iz-među skrivenog i otvorenog znanja, odnosno četiri procesa kreiranja znanja. To se postiže korišćenjem sistema, struktura i korporativne kulture, koja olakšava interakciju. Pri tome:


148

− socijalizacija predstavlja podjelu prećutnog znanja između individua preko zajedničkih aktivnosti i fizičke blizine,

− eksternalizacija predstavlja izražavanje skrivenog znanja u javno ra-zumljive forme,

− kombinacija predstavlja konverziju eksplicitnog znanja u njegove kompleksnije oblike: komunikaciju, distribuiranje i sistematizaciju i

− internalizacija predstavlja pretvaranje eksternalizovanog u skriveno znanje na nivou individue ili organizacije, tj. otjelotvorenje eksplicit-nog znanja kroz akcije, praksu, procese i strateške inicijative.

Za Nonaku je od ključnog značaja dinamika uzajamnog djelovanja

između formi znanja i nivoa organizacije. On smatra da je spirala koja rezul-tira razmjenom formalizovanog i neformalizovanog znanja, kroz različite organizacione nivoe ključ stvaranja, a ujedno i ponovnog stvaranja znanja. Preporuka je da kompanije trebaju prepoznati važnost dinamike uzajamnog djelovanja znanja i ugraditi mehanizme, koji omogućuju interakciju različi-tih vrsta znanja.

Demerestov model akcentuje izgradnju znanja unutar organizacija. Ta konstrukcija nije ograničena samo na naučne inpute nego uključuje i socija-lnu konstrukciju znanja. Dakle, model pretpostavlja da je konstruisano zna-nje unutar organizacije plod ne samo eksplicitnih programa obrazovanja, ne-go i socijalne razmjene (McAdam i McCready, 1999). Takođe se odvija pro-ces širenja znanja kroz organizaciju i njeno okruženje. Znanje se vidi i kao ekonomski resurs. Model je atraktivan jer ne pretpostavlja nijednu definiciju znanja, a dosta teži holističkom pristupu.

Prema R. Fridovoj (2003) metodologiji upravljanja znanjem, ocjena nivoa zrelosti menadžmenta znanja i njegova implementacija se mogu podijeliti na pet nivoa:

− haos znanja, − svjesnost o neophodnosti znanja, − usmjerenost na znanje, − menadžment znanja i − znanje u centru organizacije.

Prvi nivo, kad je znanje haotično, odnosi se na fazu kad su organi-

zacije u procesu razumijevanja i implementacije Fridova metodologija me-nadžmenta znanja postavlja njegovu viziju, ciljeve i indekse. Drugi nivo (svjesnost o neophodnosti znanja) je korak više i na njemu se već poznaje


149

Fridova metodologija i počinje da se primjenjuje kod jedinica u okviru orga-nizacije. Treći nivo (usmjerenost na znanje) pokazuje da se organizacije us-mjeravaju na implementaciju menadžmenta znanja u procesu inženjeringa, da uspostavljaju početnu infrastrukturu, organizuju treninge, podržavaju za-jednicu znanja, nadgledaju i informišu o postizanju rezultata u primjeni menadžmenta znanja. Četvrti nivo podrazumijeva da su se primijenile fun-damentalne aktivnosti i da je menadžment znanja uspostavljen kao struktu-risan proces u organizaciji. Peti nivo je zrelost menadžmenta znanja, gdje se akcentuje znanje kao intelektualna aktiva.

M. Stankosky i C. Baldanza (2001) su razvili okvir upravljanja zn-anjem koji se odnosi na učenje, kulturu, liderstvo, organizaciju i tehnologije. Ovaj okvir prikazuje da upravljanje znanjem obuhvata širok raspon discip-lina: kognitivne nauke, komunikaciju, individualno i organizaciono ponaša-nje, psihologiju, finansije, ekonomiju, ljudske resurse, upravljanje, strategij-sko planiranje, sistemsko razmišljanje, reinženjering, sistemski inženjering, kompjuterske tehnologije itd. Oni su predložio četiri glavna temelja organi-zacije, koji su bitni za upravljanje znanjem: liderstvo, organizacionu struk-turu, tehnološku infrastrukturu i učenje. Liderstvo je odgovorno za primjenu strategijskog planiranja i sistemskog razmišljanja, najbolje korišćenje re-sursa, njegovanje kulture koja podstiče otvoreni dijalog, timsko učenje pod-sticanje i nagrađivanje poduzimanja rizika, učenja i razmjene znanja. Ključ-ni elementi za liderstvo su strategijsko planiranje, komunikacija, sistemsko razmišljanje i poslovna kultura.

Struktura organizacije da olakša pojedincima sticanje znanja i podrži zajednice za sakupljanje skrivenog i eksplicitnog znanja unutar organizacija. Ona treba da uliva povjerenje među ljudima unutar organizacija i podstiče slobodnu razmjenu znanja i upravljanje promjenama. Ključni elementi orga-nizacione strukture su procesi, procedure, performansa sistema upravljanja i komunikacije. Tehnološka infrastruktura omogućuje razmjenu informacija bez formalne strukture. Ona treba da proveća efektivnost transfera skrivenog u eksplicitno znanje i da podržava dijeljenje znanja u okviru organizacije. Komunikacija, elektronska pošta, intranet, Internet, skladištenje podataka i sistemi podrške odlučivanja su neki od ključnih elemenata koji to omogu-ćuju. Završni stub učenja je uspostavjanje organizacije koja uči i korišćenje znanja. Uloga učenja je da upravlja informacijama, da bi se izgradilo znanje širom poduzeća i koristitilo kao ključni resurs za ostvarivanje efektivnosti.

Model G. Hedlunda (organizacija N-oblika) polazi od organizacija ko-je se zasnivaju na znanju, koje može biti otvoreno i zatvoreno, pri čemu sva-ki od njih ima tri oblika znanja: saznajno, iskustveno i ostvareno, kao i četiri


150

nosioca: individue, male grupe, organizacije i međuorganizacione oblasti. Pokretačke sile prenosa znanja su procesi

− oblikovanja i internalizacije, s refleksijom kao njihovim uzajamnim djelovanjem,

− širenja i usvajanja, s dijalogom kao njihovim uzajamnim djelovanjem, − asimilacije i sijanja, koji se odnose na izvlačenje znanja iz sredine i

uvlačenje znanja u sredinu. G. Hedlund je 1994. uveo pojam korporacije N-oblika Ukazao je da

korporacija N-oblika prevazilazi M-oblik tako što je prilagodljivija novona-stalim imperativima organizacionog modeliranja zasnovanog na znanju. Pri tome on (1994, p. 74) ističe da korporacija crpi svoju mudrost iz “sive zone između ekonomije, teorije organizacije i strategijskog upravljanja”. On uka-zuje na glavnu osobinu modela - povezivanje dva skupa koncepata (skrive-nog i otvorenog znanja) i četiri nivoa socijalne agregacije. Tome dodaje po-kretačku silu stvaranja znanja, razvoja, prenosa i upotrebe, što rezultira stru-kturom izgrađenom u tri osnovne dimenzije:

− dvije vrste znanja (skriveno i otvoreno), i u sklopu svake od njih tri forme znanja (saznajno, iskustveno, ostvareno),

− četiri nosioca (individua, mala grupa, organizacija, međuorganiza-cione oblasti) i

− dinamika prenosa znanja i transformacije, koja je artikulisana sle-dećim procesima:

oblikovanje i internalizacija, sa refleksijom kao uzajamnim djelovanjem,

širenje i usvajanje, sa dijalogom kao uzajamnim djelovanjem i asimilacija i sijanje, koji se odnose na “… znanje koje crpimo i

šaljemo ga u sredinu” (Ibid., p. 76).

Hedlund postavlja temelje za svoj dinamički model tako što pravi razliku između vrsta, formi i nivoa znanja. On suprotstavlja skriveno i arti-kulisano znanje sa različith nivoa socijalne agregacije. To rezultira šemom klasifikacije, koja pretpostavlja da kognitivno, praktično i primijenjeno zna-nje postoji u dvije forme (skrivenoj i artikulisanoj) širom organizacije, tj. na njenim različitim nivoima. Na ovim temeljima on dalje gradi dinamiku pre-nosa i transformacije znanja. Prenos znanja, skladištenje i transformacija su prikazani kao skup procesa, čija interakcija kroz različite vrste i nivoe zna-


151

nja obezbjeđuje stvaranje znanja i, shodno tome, zagovara N-formu oga-nizacionog dizajna.

Model D. Snowdena, menadžera Cynefina, IBM-ovog Centra za or-ganizacionu kompleksnost počiva na pristupu programima menadžmenta znanja. On elaborira sistem znanja, koji je skoncentrisan na aktivnost i koji obuhvata četiri glavna elementa:

− eksplicitno / iskustveno znanje, − sredstva znanja, − povjerenje i − uvjerenost / nesigurnost kada su u pitanju odluke u vezi sa a) cilje-

vima i b) uzročnim vezama. Matrica i model odluka pokazuju da organizacija upravlja s četiri vr-

ste prelaznih aktivnosti:

− podjela formalizovanog, eksplicitnog znanja koristeći sisteme i stru-kture,

− podjela neformalizovanog, skrivenog znanja kroz psiho-socijalne mehanizme,

− transformaciju skrivenog u eksplicitno znanje uz pomoć BPR (Bu-siness Process Reeingeneering – reinženjeringa poslovnih procesa), dokumentacije i ostalog i

− oslobađanje skrivenog znanja kroz povjerenje i njegovu dinamiku.

A. Inkpen sa Thunderbird i A. Dinur Temple univerziteta su uveli empirijski model menadžmenta znanja, osmišljenog da objasni učenje i sti-canje znanja među partnerima u strategijskim savezima. Oni (1998, p. 454) su počeli s idejom da je, “firma dinamičan sistem procesa, koji uključuje ra-zličite vrste znanja”. Nastavili su istražujući na koji način firme usvajaju i koriste novo znanje, naročito u pogledu grupacije u savezu. Model koji oni zagovaraju pravi razliku između iskustvenog, skrivenog i eksplicitnog zna-nja, smatrajući da je ključni izazov konverzija skrivenog individualog zna-nja u organizacionu eksplicitnu kompetentnost. Oni (Ibid., p. 456) tvrde da “kreacija organizacionog znanja treba da se posmatra kao proces u kojem individue posjeduju znanje, koje je uvećano i internalizovano time što čini dio baze znanja određene organizacije”. Konverzija znanja, stvaranje i uče-nje se dešavaju u višestepenom kontekstu, koji prouzrokuje različite procese u zavisnosti od samog nivoa. Na individualnom nivou, ključ je u interpreta-


152

ciji i nalaženju smisla, na grupnom nivou je to integracija, a na nivou orga-nizacije, integracija i institucionalizacija.

Model Van Burena razrađuje upravljanje i. k., u koji autor uključuje ljudski, inovacioni, procesni i klijentski kapital. Van Buren, viši saradnik u odjeljenju Research & Enterprise Soluti-ons američkog društva za obuku i razvoj (American Society for Training and Development - ASTD), objavila je model menadžmenta efektivnog znanja (virtualna organizacija onih koji se bave menadžmentom znanja u različitim industrijama). Model uključuje dva skupa mjerila (pravila), koja se mogu upotrebiti za procjenu aktivnosti menadžmenta znanja u različitim kompanijama:

− skup mjerila koji se direktno odnosi na količinu intelektualnog kapi-tala, uključujući a) ljudski kapital, b) kapital inovacija, c) kapital procesa i d) kapital klijenata i

− skup mjerila koji se direktno odnosi na finansijski uspjeh i poslovnu efektivnost.

Polazna tačka leži u količini intelektualnog kapitala firme, čija iden-

tifikacija služi kao input za procese menadžmenta znanja i za tzv. katali-zatore. Uprkos činjenici da nijesu vidljivi, oni predstavljaju “polazne tačke koje su od ključnog značaja za poboljšanje sposobnosti menadžmenta zna-nja u kompaniji” (Ibid., p. 76). Vjeruje se da su ključni procesi menadmen-ta znanja, koji su uključeni u aktivnosti i inicijative firme sledeći: definicija, stvaranje, sticanje, podjela i upotreba znanja.

Katalizatori su korporacijske funkcije kompanije/sistemi/strukture, koje definišu, pokreću i sačinjavaju strukturu aktivnosti firme: vođenje, dje-lovanje, komunikaciju, procese, tehnologije, pravila, kada su u pitanju ljud-ski resursi itd. Naglašava se interakcija procesa i katalizatora, a sve to je smješteno u kontekst poslovne strategije firme: napori koji se odnose na me-nadžment znanja trebaju biti inicirani strategijskom namjerom. Output se postiže kroz mjere koje su u vezi s finansijskim uspjehom i promjenama ko-ličine i. k. Van Buren ukazuje na raznovrsna mjerila finansijskog uspjeha, uključujući i tržišnu-knjigovodstvenu vrijednost, povraćaj na kapital, prihod i dodatu vrijednost po zaposlenom. Ukazuje i na ukupno 50 mjerila i. k. koji su distribuirani kroz četiri kategorije kapitala (ljudi, inovacija, procesa i kli-jenata), a uključuje takve stavke kao što su nivoi obrazovanja, vrijeme obu-ke, broj autorskih prava i robne marke, prosječna starost patenata, IT pristup po zaposlenom i godišnja prodaja po klijentu.


153

2.1 Modeli transformacije znanja

„Kreativnost je misliti o novim stvarima.

Inovativnost je raditi nove stvari“.

Theodore Levitt

inamički model izgradnje znanja Nonaka-Tekučija pretpos-tavlja socijalnu međusobnu uslovljenost formalizovanog i neformalizovanog znanja između individua, koja se naziva

transformacija znanja. On ističe četiri faze transformacije znanja: socija-lizacija (iz neformalizovanog u neformalizovano), čiji je rezultat poziciono i ciljno znanje (partnersko, drugarsko), eksternalizacija (iz neformalizovanog u formalizovano), čiji je rezultat konceptualno znanje, kombinacija iz for-malizovanog u formalizovano (rezultat sistemsko znanje) i internalizacija iz formalizovanog u neformalizovano (rezultat operacionalizovano znanje).

Tabela 14: Proces izgradnje, korišćenja, transformacije i realizacije znanja

izvori znanja: spoljni i unutrašnji

epistemološki aspekt: neformalizovano i formalizovano znanje

ontološki aspekt: individualno i grupno znanje

objektivizacija: rešavanje problema, razrada projekata i realizacija inovacija

načini transformacije znanja: socijalizacija, eksternalizacija, kombinacija i internalizacija

realizacija znanja: robe, usluge i tehnološki sistemi

Poslije navedenih konstatacija, može se prikazati cjelovita logička

šema procesa izgradnje, korišćenja i transformacije znanja. Smatra se da se transformacija znanja ostvaruje na dva načina: ciklično i spiralno. Ciklično stvaranje znanja znači da se ono stvara i akumulira u određenom cikličnom procesu, koji podrazumijeva sledeće relacije:

intelektualni model – cilj – koncepcija – sistem – operacije – djelovanja.

D


154

Slika 30: Model cikličnog stvaranja znanja

Legenda: NZ- neformalizovano znanje; FZ- formalizovano znanje U svim ciklusima su prisutne četiri faze (načina) stvaranja, tj. trans-

formacije znanja (slika 30). Spiralno stvaranje znanja znači neprekidan i cikličan proces pretvaranja jednog znanja u drugo: od individualnog prema kolektivnom, od jednog nivoa znanja prema drugom, od neformalnog prema formalnom, i obratno. Pri tome su i u spiralnoj transformaciji, koja podrazu-mijeva više ciklusa koji se smjenjuju, moguće sve četiri pomenute faze, a konkretni ciklus se završava u okviru jednog zadatka. Teži zadaci se rješa-vaju u okviru više ciklusa, u kraćem ili dužem vremenskom periodu T, pri čemu se ciklusi smjenjuju spiralno (slika 31).

Prva faza ciklusa je socijalizacija, koja počinje od internalizacije, tj. izučavanja prethodnog iskustva, zatim slijedi shvatanje situacije, identifika-cija sopstvene pozicije, definisanje razvojnih ciljeva i formulisanje zadataka, pri čemu se izgrađuje poziciono ciljno znanje, uz otkrivanje skrivenog zna-


155

nja (kao neke vrste skrivenog, rezervnog potencijala). Poslednji korak soci-jalizacije je predaja znanja učesnicima sledeće faze - eksternalizacije.

Slika 31: Model spiralnog stvaranja znanja

Svijet se brzo mijenja pod uticajem inovacija. Budućnost postaje sve

neizvjesnija, sa sve manjom vjerovatnoćom tačnog predviđanja. Tome pre-sudno doprinose nove tehnologije, robe i usluge, novi metodi finansiranja i upravljanja. Sve to na svoj način stvara neophodnost stalnog učenja. Pri to-me se tri osnovna procesa (izgradnje znanja, obuke i rješavanja zadataka) moraju odvijati paralelno i istovremeno, što suštinski predstavlja spiralu znanja. Smatra se da model Nonake i Takeučija jasno objašnjava spiralu znanja, koja obuhvata više ciklusa, a svaki od tih ciklusa sadrži razmatrane četiri faze transformacije znanja (SECI).

U drugoj fazi se razrađuje hipoteza kao glavna projektna ideja, zatim koncepcija, pa se pravi model mogućih strategijskih rješenja. Na kraju se ta-ko akumulirana znanja predaju učesnicima treće faze – kombinacije, u kojoj se stvaraju sistemsko-detaljna znanja i donose odluke za izradu prototipa projekta i sistemskog plana. U četvrtoj fazi internalizacije znanja već imaju karakter iskustva sistemskog i operacionog tipa, jer se radi o kolektivnom


156

mišljenju o realizovanom projektu. S vremenom se potire pamćenje detalja, jer se ono pretvara u sisteme i blokove.

Slika 32: Kombinovani model cikličnog (4 faze) i spiralnog znanja

Izvor: Barančev Ibid., ss. 155-6.


157

3. KREIRANJE ZNANJA

„Od svih dobrih stvari znanje je najbolje:

zato što ga niko ne može ukrasti, zato što ga niko ne može kupiti,

zato što je neuništivo”.

Hitopadesha

ndividualno učenje je glavni preduslov efektivnosti organizacije. Pa ipak, ono nije dovoljno. Tokom zadnjih godina, istraživanja su doprinijela dubljem razumijevanju dinamike grupa i struktura

u organizaciji, kao i kreiranju konteksta u kojem učenje „cvjeta”, ili se sma-njuje. Ovdje se razmatra znanje u kontekstu učenja i načina na koji organi-zacija može uspjeti preko korišćenja učenja i znanja kao glavnih resursa za inovacije, produktivnost i konkurentnost. Prvo, kritički se razmatra široko prihvaćena pretpostavka da je har-monizacija između individualnog i kolektivnog razvoja ključ konkurentnos-ti. Iskustvo pokazuje da je teško postići tu harmonizaciju u praksi. Lični pla-novi i organizacioni kontekst ograničavaju volju i spremnost pojedinaca da iskažu i podijele ono što znaju. Metode i tehnike koje su osmišljene za pri-kupljanje znanja i iskustva pojedinaca često nijesu uspješne zato što ne rje-šavaju zategnutost koja postoji između organizacione potrebe za kontrolom (i sistematiskim pristupom) i neprilagodljivosti procesa učenja menadžmen-tu i kontroli. Veoma često firme nijesu sposobne da odgovore na radikalne promjene u poslovnom okruženju, jer planovi i atmosfera na kojima se od-vija proces učenja i sticanja znanja u organizaciji su takvi da ne omogućuju potpuno iskorištavanje iskustva menadžera i zaposlenih. Priznavanje pose-bne “političke” prirode organizacionog znanja je ključna pretpostavka za uspješno upravljanje tim procesima. Naša centralna premisa je da učenje predstavlja važan konceptualni most, koji povezuje firme s okruženjem,trategiju s operativnim nivoima or-ganizacije i prošlo iskustvo sa sadašnjom praksom. Ipak, da bi se realizova-lo potencijalno učenje, neophodno je odlučiti čije znanje je važnije, kako in-dividualno znanje može biti najbolje preneseno u organizaciono znanje (i

I


158

obratno), da li se može upravljati najkorisnijim formama znanja na sistema-tizovan način i kakvu težinu treba dati znanju koje se crpi sa vrha ili dna or-ganizacije? Vjerujemo da je suštinski značajno za menadžere da nađu pravi odnos između individualnog i organizacionog učenje, kako bi maksimizova-li njihov potencijal. Da bi se vidjelo kako se to može učiniti, razmotrićemo tri koncepta, koji su na sceni poslije 1990: organizaciono učenje, upravljanje znanjem i razvoj dinamičkih sposobnosti. Kratko ćemo se osvrnuti na njiho-ve glavne principe, dati primjere kako su se razvijali u najboljoj praksi i naglasiti lekcije koje se mogu naučiti iz toga.

Učenje i znanje su osnova dinamike organizacione konkurentnosti, ne samo kao organizacioni resursi, već i kao glavne prakse i rutine. Kao sredstvo povezivanja pojedinaca i organizacionog razvoja, učenje je kritički proces za podržavanje fleksibilnosti i inventivnosti, most između operativ-nih i strategijskih prioriteta, sadašnjosti i budućnosti, poznatog i nepozna-tog. Kao što će se vidjeli na bazi naših primjera, nije lako upravljati znanjem i učenjem, posebno s aspekta postizanja trajnih rezultata.

Navedeni primjeri naglašavaju važan zaključak da učenje i znanje ima socijalnu i “političku” prirodu. To nijesu materijalna sredstva, koja se mogu izmjeriti i kontrolisati. Učenje i znanje su nematerijalna imovina, a moć učenja i stečenog znanja se bazira na njihovoj primjeni u sistematičim načinima koji doprinose razvoju formalnih i neformalnih mehanizama za povezivanje internog i eksternog okruženja. Ključni izazov je usklađenost između individualnih i organizacionih ciljeva, koji treba da budu u funkciji ostvarivanja razvoja organizacije i njenih dinamičkih sposobnosti. Dakle, bitne su sledeće poruke:

− Kod učenja, za značajan doprinos korporativnom razvoju, menadže-ri treba da budu senzitivni na politike koje podržavaju učenje i zna-nje, svjesni pozitivnih i negativnih implikacija “politički” vođe-nih planova učenja;

− Njegovanje znanja i učenja iz internih i eksternih izvora i obezbjeđi-vanje konzistentnosti između operativne i strategijske prakse su bit-ni. Formalni i neformalni sistemi i strukture moraju podržavato, a ne sprečavati ideje i informacije;

− U cilju podržavanja kolektivnog učenja, menadžeri treba da obrate posebnu pažnju na legitimisanje ideja i iskustva koje proističe iz operativnih nivoa, a zahtijeva svjesnost o organizacionoj moći i poli-tikama;

− Učenje na osnovu uspjeha i neuspjeha je od esencijalne važnosti. Uspjeh je često dostižan, a uspješna formula se može ponoviti. Ne-


159

uspjeh je bolji učitelj ali, pošto ga niko ne želi, njegov potencijal za učenje nije veliki (ako se ne radi o dubokom neuspjehu);

− Kultura učenja zahtijeva kombinovanje agresivnog i rigoroznog, tra-ženje ideja uz učenje i na neuspjesima. 3.1 Organizaciono učenje

“Znanje nastaje i pojavljuje se

u mislima onoga ko ga posjeduje. U organizacijama,

znanje je često ugrađeno ne samo u dokumentima ili izveštajima,

već i u organizacionoj rutini, procesima, praksi i normama”.

T. Davenport i L. Prusak (2000, p. 5)

anih 1960-tih godina se pojavila ideja da organizacije mogu učiti na način koji je sličan (sa svim različitostima) individu-alnom učenju. Istraživači (R. Cyert, J. March, J. Cangelosi i

dr.) su uočili da su organizacije usvojile rutine i operativne postupke, koji su se tokom vremena razvili kao odgovor na komulirano iskustvo i krize. One su kroz taj proces inkorporirale praksu i kompleksnost, koje su bile iznad spoznaje bilo koje osobe. Neki istraživači su vodili debate o tome da li naj-vrednije znanje proizilazi iz inkrementalnih poboljšanja ili kao radikalan odgovor na ozbiljne krize. Ta se debata još vodi u literaturi o korporativnim strategijama i inovacijama (Argyris, Schön i dr.).

Sledeći veliki doprinos izučavanju organizacionog učenja je rad C. Argyrisa i D. Schona kasnih 70-tih godina. Oni su naglasili razliku između inkrementalnih i radikalnih formi učenja, s argumentom da organizacije tre-ba da razvijaju što veći kapacitet za radikalnu formu učenja. Nju su nazvali “dvostrukom petljom”. Riječ je o učenju koje uključuje otkrivanje i korekci-ju greške, koja nastaje prilikom modifikacije organizacionih normi, politika i ciljeva. Sugerisali su da, generalno, organizacije ne shvataju izazov učenja tipa “dvostruka petlja”, zato što menadžeri nevoljno prihvataju prirodu i posledice nepovoljnih vijesti, loše performanse ili organizacione nedostata-ke. Umjesto toga, oni uspostavljaju “odbrambenu rutinu” da bi zaštitili sebe. To dovodi do “gapa” između njihovih deklarativnih izjava i onoga što stvar-

R


160

no rade u praksi. Npr. viši menadžeri mogu verbalno ohrabrivati radikalno i kritičko razmišljanje, ali kažnjavati podređene zbog sugestija koje su radi-kalne ili kritičke u pogledu tekuće prakse.

Teorije Argyrisa i Schona su često kritikovane kao naivne i neprak-tične, jer zanemaruju uticaj širih organizacionih sistema. Ovim pitanjima se bavio Senge (1990) čitavu dekadu kasnije u knjizi Peta disciplina, koja je popularizovala ideju “organizacije koja uči”. On je dokazao da učenje mora biti široko organizaciono, a ne bazirano samo na ponašanju “prosvećenih” najviših menadžera. Njegov model uključuje pet elemenata:

− lične vještine - svi zaposleni moraju razviti sopstvene vještine kroz obuku i obrazovanje,

− mentalne modele –menadžeri moraju ispitati sopstvene pretpostavke u pogledu potencijalnih diskrepanci između teorije i prakse,

− timsko učenje - naglašavanje veće svjesnosti o tome kako timovi i grupe rade i kako se ponašaju, da li podržavaju ili ometaju kolektiv-no učenje,

− zajedničku viziju - podsticanje kreativnih ideja, koje mogu inspirisati organizaciju i njene članove i

− petu disciplinu - sistemsko razmišljanje, koje polazi od toga da svi predhodni elementi treba da budu prisutni, jer u ukupnom djelova-nju pojačavaju efekat.

Slika 33: Model organizovanog učenja

Izvor: prilagođeno prema: APQC, www.apqc.org


161

Senge nije bio prva osoba koja je koristila termin “organizacija koja uči”, ali je njegov rad imao veliki uticaj iz više razloga: njegove ideje su vješto sistematizovane, eksplicitno je dogradio rad Argyrisa i Schona i argu-mente J. Forrestera. Njegova knjiga sadrži praktične kompanijske primjere, a pratila ga je i mreža konsultanata i kompanija. U sledećih nekoliko godi-na, mnogo kompanije su slijedile koncept “organizacije koja uči”, mada iz-gleda da su neke bile više zainteresovane za korišćenje ovog koncepta za marketinške svrhe. Slijede primjeri iz 1990-tih godina koji pokazuju da se mogu naći i ispravni i pogrešni sadržaji, pod istim nazivom “organizacija koja uči”.

U prvoj studiji slučaja kompanije Rover razmatraju se sadržaji „or-ganizacije koja uči“. Rover je bio tema mnogih istraživanja koja su pokazi-vala kako je njegov pad i konačna propast proizvod loše strategije, načina odlučivanja, loših proizvodnih relacija itd. Samo dio Rovera koji je opstao je bio pionir “učeće organizacije”. Rover je osnovao nezavisnu kompaniju pod nazivom “Učeći biznis Rovera” u V. Britaniji 1990. s ciljem širenja principa učenja unutar kompanije. Vidljiva karakteristika toga biznisa bila je obezbjeđivanje mogućnosti za učenje za svih 35.000 zaposlenih kroz lične razvojne planove, a sve je to podržano alokacijom 100£ za potrošnju na bilo koji aspekt ličnog razvoja. Do 1994. viši menadžeri su ostvarivali značajne benefite. Za vrijeme prodaje grupe BMW-u 1994. procijenjeno je da su inicijative razvoja ljudi poboljšale akcionarsku vrijednost za nekih £650 million. Rover je osvojio nagradu Globalne učeće organizacije, kao globalni lider u razvoja organiza-cija koje uče i zbog njegove posvećenosti kontinuiranom učenju. Dalji put Rovera je veoma dobro dokumentovan: on je prodat BMW-u, za £800 mili-ona, novi vlasnik ga nije uspio oporaviti, a 2000. je kupljen od strane Pho-enix konzorcijuma za £1o. Ubrzo poslije toga Rover je bankrotirao. Njegova reputacija kao organizacije koja uči je nadživjela propast kompanije.

U jednom intervjuu, konsultant I. Rose je opisao kako je Rover “pos-tao svetionik za sve organizacije koje uče”. Ali, nova studija je pokazala da se veliki dio te reputacije bazira na retorici. Istraživanje je pokazalo da nije postajala sistematična kalkulacija finansijskih benefita od inicijativa učenja u Rover-u. Većina podataka koja se pojavila u novinama zasnovana je na površnim kalkulacijama viših menadžera na putu do mjesta prezentacije ili sastanka. Takođe, naglasak programa oganizacije koja uči je bio na zaposle-nima, ali se u praksi nije ozbiljno išlo u širinu, nego su svi iz ”grupe glavnih direktora radili na isti - stari način”.


162

S pozitivne strane, inicijativa je obezbjeđivala značajne benefite za pojedince od kojih su mnogi bili puni entuzijazma. Čak i zaposleni koji su otišli tokom smanjivanja radne snage su i dalje bili entuzijasti u pogledu ini-cijativa učenja kojima su bili izloženi. Međutim, to je imalo veoma malo uticaja na kompaniju kao cjelinu, iz dva glavna razloga. Prvo, nije se otišlo dalje od prvog principa iz Sengeovog koncepta od pet principa “organizacije koja uči”. Drugo, koncept su koristili viši menadžeri uglavnom kao marke-tinšku priču i inicijativa nije aktivno podržavana njihovim ponašanjem. Ukratko, učenje je služilo kao sredstvo za poboljšanje reputacije kompanije, bez fundamentalnog transformisanja bilo čega.

3.2 Organizaciono učenje i sposobnosti strategijskog odgovora

„Širenje torbe korisnih znanja i oblasti njihove primjene čini suštinu savremenog ekonomskog rasta“.

Simon Kuznets

rganizaciono učenje je zamišljeno na niz načina. Domini-rajuće shvatanje opisuje učenje kao aktivnost povećanja zna-nja kroz promjene u organizacionom ponašanju, koje su uz-

rokovane uočenim nedostacima u perfomansama kod kreiranja potpunijeg znanja (Argyris and Schön, 1978). Nedovoljna performansa se opisuje kao nedovoljna percepcija, komunikacija i inercija organizacione rutine. Zato se učenje događa kad se organizacioni članovi suprostave “postojećim teorija-ma” (Argyris,1991) ili mentalnim modelima (Senge et al., 1994), tj. kad se idividualna percepcija ne slaže s realnošću. Tada organizacija uči. Prednje ukazuje da se menadžerska percepcija može promijeniti i prilagoditi kroz proces učenja u cilju ovladavanja novom realnošću. Međutim, kreativno po-našanje firme i konstruktivno reagovanje u promjenjivom tržišnom okruže-nju su takođe neophodni. Navedena konceptualizacija učenja je u saglasnos-ti s hiper-konkurencijom, gdje stalne inovacije konstantno mijenjanju kon-kurentno okruženje.

Organizaciono učenje je definisano kao proces prečišćavanja i is-traživanja promjena postojećih rutina. Ta vrsta učenja se naziva “učenje prvog reda”, “učenje drugog reda”, “jednostruka petlja”, “dvostruka petlja”,

O


163

“prvo” i “drugo”. Prema učenju prvog reda, postojeće sposobnosti se pobo-ljšavaju usavršavanjem tekuće prakse. Suprotno tome, učenje drugog reda stvara novo znanje, koje omogućuje organizacijama da mijenjanju praksu. Privrženost određenim sposobnostima može postati “klopka”, koja sprečava organizaciju da razmatra nove odgovore na promjenjive tržišne uslove, tj. da ažurira znanja kroz učenje, što je imperativ, jer jedino tako može odgovoriti tržišnim promjenama i, vjerovatno, uz primijenu elemenata prvog i drugog nivoa učenja.

Učenje je individualno i odvija se u društvenoj organizaciji uz uklju-čivanje kongitivnih i socijalnih osnova komunikacije. Pojedinci su specijali-zovani za organizacione ideologije, uvjerenja, vrijednosti i norme. Ti ele-menti organizacione kulture utiču na formalnu i neformalnu organizaciju, kao i na odlučivanje. Ideologije/uvjerenja i norme su prethodile, a isto tako su i konsekvence, višeg i nižeg nivoa organizacionog učenja. Viši nivo uče-nja je dvosturka petlja (Argyris, 1991). Ona otkriva kontradikcije i rešava ih. Uočavanje kontradikcija stvara znanje, što rezultira promjenama indivi-dualnih i organizacionih ideologija (uvjerenja), vrijednosti i normi. Viši ni-vo učenja utiče na čitavu organizaciju, razvija razumijevanje uzroka i kom-pleksnosti, koje nose nove aktivnosti a karakteriše ga promjena u odlučiva-nju i samoj organizaciji. Suprotnos tome, učenje nižeg nivoa (jedna petlja) se razvija preko ponavljanja, u dobro poznatom kontekstu, s fokusom na re-zultate ponašanja i institucionalna formalna pravila. Učenje jedne petlje odr-žava organizacione ideologije (uvjerenja), vrijednosti i norme. Ono omogu-ćuje da se uoči greška u tom sistemu pravila.

Strategijski odgovor je moguć primjenom procesa učenja na višem nivou. To tokom vremena omogućuje razvoj korporativne vrijednosti, koja je izgrađena na poznatom aksiomu Rega W. Revans-a: da bi individua pre-živjela, njegova stopa učenja (L) mora biti jednaka ili veća stopi promjena (C) u svom okruženju, tj. L ≥ C. Ovaj stav postaje centralna vrijednost za rešavanje organizacionih pitanja. U vrijeme neizvjesnosti, to je vitalan stav, koji treba da postoji kod svih nivoa organizacije, od odbora di-rektora do sastanka menadžera odjeljenja, od tima za prodaju na terenu ili inženjera održavanja do radnika u call centru.

U kompleksnoj i turbulentnoj spoljnjoj sredini, tradicionalna hijerar-hijska organizacija ne može uspješno da implementira učenje višeg nivoa. Taj tip organizacije se fokusira samo na unutrašnjost organizacije. Efikasan pristup strategijskom reagovanju znači i okretanje naopako hijerarhijske piramide, kako je prikazano na slici 34. To omogućuje otvaranje organizaci-


164

je prema okruženju. Pri tome se postiže ažuriranje znanja, koje predstavlja važan aspekt pripremanja organizacije za strategijski odgovor.

Slika 34: Obrnuta hijerarhijska piramida

Perspektiva organizacionog učenja je komplementarna s konceptom dinamičkih sposobnosti, koje odražavaju korporativnu sposobnost modifiko-vanja postojećih i razvoja novih sposobnosti stvaranja konkurentskih pred-nosti u promjenjivom okruženju. Tvrdi se da konkurentska prednost proizi-lazi iz učenja i stvaranja znanja, koje povećava opseg mogućih korporativ-nih aktivnosti. Stvaranje potencijalnih aktivnosti je slično identifikaciji la-tentnih opcija, koje šire strategijske izbore raspoložive mendžementu. U mjeri u kojoj organizacije imaju više alternativnih aktivnosti, veća je mogu-ćnost promjene njihove tržišne pozicije u neizvjesnom okruženju.

Tabela 15: Organizaciono učenje i tržišno pozicioniranje

Odluka o učenju

Koncepti (varijable). Odlučivanje o novou učenja o tržištu (endo-gena varijabla odlučivanja)

Učenje o tržištu

Učenje koje upotpunjuje znanje o tržišnim uslovima (troškovi vezani za učenje)

Tržišno znanje

Sposobnosti zasnovane na znanju koje omogućuju firmi da adap-tira njenu tržišnu poziciju

Odluke o adaptiranju

Odlučivanje da li da se firma repozicionira na tržištu (endogena varijabla odlučivanja)

Tržišno pozicioniranje

Održavanje ili adaptacija strateške tržišne pozicije firme (troškvi adaptacije)

Ekonomski rezultati

Tok gotovine generisan iz strateških aktivnosti (prihodi, troškovi, profit, neto sadašnja vrijednost)


165

Konstantno istraživanje eksternih tržišnih uslova i otvaranje prema promjenama je neophodno za stvaranje konkurentskih sposobnosti kao stra-tegijskog odgovora. Na mogućnost učenja o promjenama u okolini utiče me-nadžersko kongitivno razumijevanje, koje se odražava u njihovoj strukturi uvjerenja. Da bi se odvijao proces učenja i prihvatala nova znanja i shvata-nja, organizacije moraju odbaciti djelove svoje postojeće dominantne logike. Promjena preovlađujućih uvjerenja olakšava usvajanje znanja. Čak i uspješ-ne firme pokazuju želju za promjenama. S protokom vremena se može ras-pasti menadžerski mentalni model, jer postojeća organizaciona praksa pos-tepeno zastarijeva. Učenje može obuhvatiti kombinaciju ovih tipova znanja, stvaranja, učenja i procesa raspadanja. Tabela 15 prikazuje proces realizaci-je predloženog pristupa organizacionom marketing učenju i pozicioniranju.

Marketing učenje bi trebalo da bude stalna aktivnost poslovnog pro-cesa. Njegov glavni cilj je da uskladi organizacione resurse (ljudske, finan-sijske i fizičke) sa željama i potrebama potrošača. To je dio konteksta ukup-ne konkurentske strategije, prema kojoj će imati prednost ona kompanija ko-ja uspije da se više približi kupcu. Taj proces je složen. On predstavlja iza-zov jer uključuje vješt menadžmenet i niz varijabli. Dok se neke od tih vari-jabli nalaze u okviru kontrole organizacije (raspoloživost, pristupačnost i održivost, ostale su van kontrole k(amatna stopa, novi zakoni i ekonomski trendovi). Uspješno sretanje onoga što želi potrošač i onoga što se nudi zah-tijeva organizovanu aktivnost. Monitoring i procjena tržišnog okruženja je primarna aktivnost za odgovor potrebama kupaca.

Marketing znanje doprinosi prilikom mendžerskog i/ili političkog donošenja odluka. Korporativnim i strategijskim menadžerima su potrebne pouzdane informacije o tržišnom okruženju i konkurentima da bi mogli odrediti strategijski pravac organizacije. Imajući u vidu njihov značaj, mar-keting informacije je potrebno sakupiti, srediti i prijaviti na način koji odgo-vara odlukama. Kad se traži marketing informacija, mora se jasno razumjeti šta je potrebno da se zna kako bi se donijela odgovarajuća odluka za koju se odgovara. Teme istraživanja mogu obuhvatiti interna u eksterna područja. U cilju poboljšanja marketing učenja, potrebno je razmotriti: analizu tržišnog učešća, potencijal tržišta i njegove karakteristike, učinak prodaje, poslovne trendove, ekonomska predviđanja, proizvode konkurenata, cijene studija, testiranje proizvoda i informacione sisteme. Integrisana s marketing aktiv-nošću, marketing informacija se posmatra kao resurs, ali prolazan i ograni-čenog trajanja. Kao i drugi resursi, ona ima vrijednost pri upotrebi. Što me-nadžeri manje znaju o marketing problemu i što je veći rizik koji prati pog-rešnu odluku, informacija postaje vrednija.


166

3.3 Kreiranje i menadžment znanja

“Ko je uzeo od mene ideju, koristi se njom ne siromašeći me,

kao što me dobijena svjetlost iz moje lampe ne uranja u tamu”.

Tomas Jefferson, jedan od autora Konstitucije i treći Predsjednik USA

ledeća ideja u istraživanju znanja u organizaciji koja je privla-čila pažnju je mogućnost “upravljanja” znanjem. Izvjesno vri-jeme, ekonomisti su naglašavali da je znanje krucijalna deter-

minanta konkurencije. Dva faktora su se pojavila sredinom 1990-ih. Oni su posebno doprinijeli toj ideji. Prvi je bio razvoj Interneta. Npr. IKMN – In-ternacionalna mreža upravljanja znanjem je počela s radom u Evropi 1989, a 1994. je prešla na rad preko Interneta. Njoj se uskoro pridružio Forum up-ravljanja znanjem sa sjedištem u SAD i povezane grupe i asocijacije. U isto vrijeme, međunarodne konsultantske firme poput Arthur Andersen i Booz-Allen&Hamilton su počele da shvataju da sistemi upravljanja znanjem mogu ponuditi poželjnu alternative TQM i inicijativama reinženjeringa poslovnih procesa. Kao rezultat, znanje i upravljanje njime je postalo veliki biznis.

Drugi ključni uticaj je bio izdavanje istaknute knjige Nonake i Takeu-chija pod nazivom The Knowledge-Creating Company. U njoj se tvrdi da organizaciono znanje nastaje direktnim iskustvom pojedinaca i onda se širi u organizaciji putem raznih sredstava. Njegov model uključuje 4 glavna pro-cesa, koja su ranije obrađena (socijalizacija, eksternalizacija, kombinacija i internacionalizacija).

Nonaka je tvrdio da je znanje moguće konvertovati iz tacit (skrive-nog) znanja u eksplicitno i iz pojedinačnog u kolektivni nivo znanja, i obra-tno. To je ilustrovano u pomenutoj knjizi primjerima proizvodnih inovacija npoput Matsushita mašine za pravljenje hleba i Hondinog automobila naz-vanog “visoki dječak”, koji su obuhvatali imaginaciju mnogih čitalaca i slu-žili kao dokaz njihovog modela. Od tih primjera i razmatranja, bio je potre-ban samo mali korak do ideje o tome da se znanjem može upravljati konver-tovanjem onoga što ljudi znaju i što su naučili u kodifikovano organizaciono

S


167

znanje, koje se može koristiti ponovo uz podršku tehničkih sredstava, koji omogućuju rad s velikom količinom podataka. Kao posledica ovoga gledišta, sistemi upravljanja znanjem koje su razvili konsultanti se, generalno, oslanjaju na implementacije IT sredstava, poput Intraneta, skladišta podataka, softvera za saradnju, interne ekspertize i radionice virtuelnog znanja, kao i mreža virtuelnih radnika znanja. Neki sis-temi upravljanja znanjem su visoko autimatizovani. Npr. Ernest & Young's konsultanti su koristili IT za standardizaciju rješenja za tipične male poslov-ne probleme. Centar za poslovne probleme ove kompanije zapošljava više od 200 ljudi za sakupljanje i sređivanje iskustava konsultanata, koji su se bavili tipičnim problemima i njihovim kodifikovanjem u “objekte znanja”.

Proces eksternalizacije, prema mišljenju Nonake, je vrijedan za biz-nis koji teži da riješi mnoge slične (tehničke) probleme velikom brzinom. Proizvođač kompjutera Dell koristi sličan visoko centralizovan i kodifiko-van sistem da poveže elemente lanca snabdijevanja, od naloga do isporuke, na način na koji kupci mogu prilagoditi svoje naloge u više od 40.000 razli-čitih konfiguracija. Uprkos uspjehu u oslanjanju na IT, kod upravljanja zna-njem je ubrzo prepoznato da ga same IT ne mogu omogućiti. U određenim okolnostima one su korisne kod formalizovanih sistema, ali imaju teškoće kod upravljanja znanjem kad su u pitanju složeni problemi i procesi. Kom-panije specijalizovane za kompleksne problem, ili jedinstvene procese, okre-nule su se interaktivnim i neformalnim modelima upravljanja znanjem. Konsultanti poput Bain i McKinsey-a, koji su specijalizovani za stra-tegijske probleme, koriste IT kao sredstvo podrške ljudskim mrežama. Ne-formalni načini interakcije podržani formalnim sredstvima razmjene znanja pretpostavljaju da se znanje stvara i prenosi kroz diskusiju i brainstorming (spontani sistem kreiranja ideja) između pojedinaca. Projekti često zahtije-vaju da vodeći konsultant sačini virtualni tim, koji ima različito iskustvo i ekspertizu iz djelatnosti firme. Slično, proizvođač kompjutera Hewlett-Pac-kard manje koristi IT za podršku razvoju inovativnih proizvoda, jer smatra da je znanje suviše kompleksno da bi se kodifikovalo. Ta kompanija se kon-centriše na prenos sticanja znanja kroz razmjenu, putovanja, sastanke i kon-ferencije. Osnovno pitanje je da li se osloniti na IT ili na ljude, pri transferu i širenju znanja kroz organizacije. Kod prvog pristupa (IT) je usmjerenje na eksplicitno znanje, a kod drugog (ljudi) usmjerenje na tacit znanju. Prethod-ni primjeri ukazuju da bazni nivo izbora zavisi od toga da li je moguće sta-ndardizovati pri-marni zadatak ili je svaki slučaj jedinstven. Da procedure menadžmenta znanja mogu značajno doprinijeti opera-cijama firme su dobro dokumentovali u kompanijama poput Dow Chemical


168

i Xerox. Ali, u praksi se, takođe, javlja niz problema. Kod ovih kompa-nija je u srcu poslovanja politika organizacionog znanja. Sistemi upravljanja znanjem se često naivno posmatraju zbog pretpostavke da su ljudi raspolo-ženi i da dobrovoljno dijele informacije zbog opšteg interesa kompanije. Međutim, istraživanja su pokazala da se znanje lakše razmjenjuje (prenosi) ako postoje odnosi reciprociteta i inicijativa da to bude urađeno. Npr. istra-živanje razmjene znanja između naučnika je pokazalo da su oni koristili raz-ličite kriterijume pri traganju za znanjem ili kod nuđenja znanja: oni su nu-dili znanje samo onima kojima su vjerovali, ali su tražili informacije od ljudi čiju su naučnu ekspertizu poštovali. To osvjetljava manje razmatrani aspekt upravljanja znanjem: odgovornost koju znanje zahtijeva.

Postoji jaka veza između znanja i onoga šta ljudi s njim rade. Biti dobro obaviješten (obrazovan) nije samo imati informaciju nego znati kako je iskoristiti u akciji i interakiciji s drugima. Ukratko, znanje odražava način na koji pojedinci i grupe balansiraju inherentne konflikte sadržane kod ono-ga što se od njih očekuje, šta oni očekuju i, konsekventno, šta rade u kontek-stu društava čiji su članovi. Socijalna i kolektivna priroda znanja je postala primarni fokus za istraživanja. Ona su pokazala da se praktično znanje često razvija i distribuira u okviru “društava prakse”- grupa ljudi koji se bave sli-čnim pitanjima, čija se povezanost zasniva na obavljanju poslova, a pojača-va se socijalnim vezama. Ovo neformalno znanje se često razlikuje od for-malnih sistema i priručnika, koji pružaju instrukcije o tome, npr. kako pop-raviti kompleksnu mašineriju ili kako vršiti navigaciju nosača aviona. U slučaju tehničkog servisiranja Xerox fotokopir mašina, menadžeri su uočili da tehničari obično ignorišu detaljne zvanične priručnike. U praksi, “identični” modeli mogu imati različite operativne karakterisitke, u zavisno-sti od toga kako su korišćeni. Da bi mašine održali u funkciji, tehničari treba da pronađu informacije o ljudima koji ih koriste i često su zajedno razmat-rali karakteristike klijenata (korisnika mašina). Na taj način, stvorili su skla-dište znanja i podijelili iskustva, koja nijesu postojala u priručnicima, ali ko-ja su bila od suštinskog značaja za rešavanje praktičnih problema na terenu.

Slična priča se odnosi na jednu pekarsku kompaniju, u kojoj su su viši menadžeri unajmili kompaniju za istraživanje tržišta, kako bi predvidje-li promjenjive ukuse potrošača. Za ironiju, potrebno znanje je već postojalo u kompaniji među vozačima distributerima, koji su na dnevnoj osnovi raz-govarali s vlasnicima radnji o tome šta se prodaje a šta ne i među sobom neformalno dijelili informacije. Ali one se nijesu dalje širile, jer je status vo-zača u kompaniji nizak, pa su imali perifernu ulogu u odlučivanju.


169

Ove dvije priče ilustruju kako organizacije potcjenjuju znanje i eks-pertizu mlađeg ili manje “moćnog” osoblja. Viši menadžeri imaju pravo da odrede koje vrste znanja su značajne, što je u osnovi politika kompanija, od-nosno procesa donošenja politika. Ali, jedno od najznačajnijih znanja je lo-kalno, nastalo u socijalnoj interakciji između zaposlenih, koji su u dnevnoj komunikaciji sa potrošačima, daleko od direktne kontrole menadžera. Pošto je značaj socijalne i lokalne dimenzije znanja postao jasniji, konsultanti i stručnjaci su došli do ideje da poboljšaju slabosti forme uprav-ljanja znanjem zasnovane na IT. Do kraja 1990-ih godina, brojne kompanije poput BP, Microsoft, Monsanto i Daimler Chrysler su pokušavale da djeluju na poboljšanje lokalnog znanja podstičući lokalne grupe profesionalaca i na-učnika, da dijele stavove i probleme. Firma Peer Assist je stvorila veoma efektivno lateralno društvo naučnika i menadžera za BP. Na prvi pogled, čini se da neformalna interakcija između pojedinaca može biti značajnija od formalnih sistema prikupljanja znanja. Ali, mada ne-formalne grupe (zajednice) prevazilaze neka ograničenja upravljanja zna-njem koje se bazira na IT, takođe su kritikovane (neformalne grupe) zbog nedovoljnog uzimanja u obzir političkih, sistemskih i strukturnih aspekata organizacije. U praksi, neformalne zajednice su često kruće od formalnih or-ganizacija, pa se može pojaviti veliki pritisak na pojedince da se povinuju mišljenju grupe. Tako nastala homogenost može smanjiti kreativnost i otvo-renu razmjenu idejama koje su vrline prirodnih zajednica. Prethodno navedeno ističe potrebu da menadžeri stvore kontekste u kojima socijalne i tehničke dimenzije upravljanja znanjem mogu koegzisti-rati. To vodi sledećem dijelu ovog rada, koji se fokusira na značaj veće in-tegracije između znanja, sistema učenja i strukturnih promjena u razvoju di-namičkih sposobnosti za podršku konkurentnosti organizacije.


170

3.4 Dinamičke sposobnosti

„Konkurencija je procedura otkrića novih znanja“.

F. Hayek

ao odgovor na tekući izazov održavanja konkurentnosti na nepredvidivim tržištima, stav koji se bazira na resursima određene firme jako naglašava značaj rutina, sistema i pro-

cedura, koji ih ne samo odvajaju od konkurenata nego se teško imitiraju. Kako tržišta i tehnologije evoluiraju, sa njima treba da evoluiraju interne rutine, a ta sposobnost mijenjanja internih rutina i procedura čini dinamičku sposobnost. Međutim, termin “dinamička sposobnost” se koristi na različite načine. Npr. koristi se da se označi sposobnost mijenjanja strategijskih mo-gućnosti, a takođe i sposobnosti inovacije i učenja. Jedan od razloga za ove razlike je činjenica da je termin usvojen od strane istraživača koji koriste različite metode za ispitivanje različitih fenomena.

Evolucioni ekonomisti žele da razumiju performansu organizacije u pogledu linearnih, uzročno-posledičnih odnosa i zato se fokusiraju na orga-nzacione procese i rutine koji se mogu identifikovati kod velikog broja kom-panija. Jedan od pravaca ovog istraživanja je ispitivanje kako strategijske rutine mogu biti uspostavljene i modifikovane u cilju održavanja konku-rentske prednosti u okviru strategijskih saveza i kroz preuzimanja. Intere-santno je da istraživanje ovoga područja pokazuje da se prošlo iskustvo u upravljanju savezima ne prenosi dobro na nove (saveze), osim ako partneri nijesu ranije radili zajedno. To ukazuje da kvalitet odnosa među partnerima utiče na njihovu sposobnost prihvatanja individualnih rutina na pravi način i to može imati direktni uticaja na ekonomski uspjeh. Ali, da bi se razumjelo kako i zašto funkcioniše takav odnos, neop-hodno je ispitati unutrašnji rad organizacije, što vodi različitoj tradiciji istra-živanja baziranoj na detaljnim studijama, npr. poređenje visoko inovativnih sa nisko inovativim firmama. Jedan istraživač posmatra struktuiranje svako-dnevnog posla u timovima za razvoj proizvoda kroz podijeljenu odgovor-nost, vrednovanje znanja i ekspertize i ohrabrivanje ljudi da istražuju. Saz-nanje na osnovu toga istraživanja osvjetljava značaj institucionalizacije ti-jesnih veza sa kupcima, potrebu za stvaranjem prostora i vremena u okviru

K


171

kojih inovacija može da cvjeta, potrebu za obezbjeđivanjem fleksibilnosti organizacione strukture i uloga i važnost njegovanja stavova koji podstiču timski rad i kreativnost.

Slična lista principa proizilazi iz studije kompanije za slušna poma-gala Oticon. Kompanija je do kasnih 1980-tih bila globalni lider u proiz-vodnji uređaje za sluh, a onda je došlo da pada njenih akcija na tržištu sa 14 na 9 centi tokom 18 mjeseci. To je prouzrokovalo dubinsko restrukturiranje kompanije koje je obuhvatilo ukidanje odjeljenja, poslova, funkcija i opisa poslova i zamijenilo prethodnu funkcionalnu strukturu organizacijom zasno-vanom na projektu. Tokom sledećih nekoliko godina, Oticon je udvostručio svoju stopu inovacije i izašao pred konkurente sa nizom novih proizvoda koji kombinuju tehničke prednosti sa novim tržišnim zahtjevima, npr. ko-rišćenje boja i dizajna za djecu sa oštećenim sluhom. Oticon-ov program inovacija je podržan s brojnim mjerama uključu-jući: panel s 950 korisnika sa kojima je R&D odjeljenje održavalo tijesne veze. Uvođenje međufunkcionalnih projektnih timova zaduženih za pojedi-ne razvojne projekte i uspostavljanje starijih grupa sa dovoljno političke snage, koja će obezbijediti da znanje bude raspoređeno između projekata. Kao rezultat toga prilaza, kompanija je bila u mogućnosti da istovremeno stvara, apsorbuje i integriše znanje - osobinu koja je kritična za dinamičku sposobnost u poslu koji se oslanja na tehničkim inovacijama. Slučajevi poput Oticon-a su korisni za postavljanje osnovnih princi-pa dinamičkih sposobnosti, ali treba uzeti u obzir da dobra praksa ima i spe-cifični kontekst: ono što funkcioniše u jednom okruženju ne mora nužno da bude uspješno u drugom. Nekoliko jedinstvenih organizacionih karakteris-tika kombinovanih zajedno stvaraju dobru praksu, koja podržava poboljša-nje organizacija u njihovim dinamičkim sposobnostima. Naše istraživanje se koncentriše na “žive” studije organizacija u procesu transformacije. Prvi na-lazi već pokazuju veliku raznovrsnost u okviru kompanija: neki djelovi fir-me su veoma dinamični, neki manje, što znači da nije mudro generalizovati čitave kompanije. Takođe, bitna je dimenzija vremena, zato što uspjeh kom-panija i projekata može varirati tokom vremena. To je pokazano na primje-rima koji slijede, što dodatno doprinosi našem razumijevanju kompleksnosti dinamičkih sposobnosti. Kompanija Ciba Speciality Chemicals, globalni lider u industriji he-mikalija, se restrukturisala (poput mnogih multinacionalnih kompanija) po tržišnim segmentima za razliku od prethodne organizacije po divizionima. Tokom godina, ona je stvorila veliko tehničko znanje, koje se pažljivo čuva-lo kao izvor konkurentske prednosti kompanije. Ali, novi strategijski fokus


172

na kupce je doveo kompaniju da promijeni ulogu znanja, odlučila je da ga prodaje rivalima u vidu konsultantskih usluga. Ova kompanija je počela da nudi usluge bazirene na znanju drugim hemijskim kompanijama na global-noj osnovi. Stvaranje novog biznisa, koji je relativno mali u odnosu na čita-vu kompaniju je značajno zbog uspostavljanja nove marketinške rutine i od-nosa sa potrošačima kroz demonstraciju dinamičke sposobnosti. Takođe, ti-me je naglašen trend simultane saradnje između modernih firmi. Mada za-mišljena na strategijskom nivou, odluka pružanja stručnih usluga je imala velike implikacije za kompanijino postojanje i nadležnosti. Zaposleni koji su se ranije oslanjali na tehničke i naučne inovacije u okviru svojih zajed-nica su iznenada morali da imaju dodatne vještine, što je zahtijevalo novi program obuke za postojeće osoblje i promijenjene kriterijume regrutovanja za one koji se tek zapošljavaju. Promjena nije dobrodošla na generalnom ni-vou: neki naučnici su bili uvrijeđeni obavezom da se kreću van svoje priro-dne kompetencije, drugi posmatrači su imali razne slutnje o principu proda-je glavne ekspertize konkurenciji. Inicijativa se razvijala, a evoluira i danas. Sledeći model istraživanja slučaja demonstrira kako je nova strate-gijska rutina (zamjena prodaje proizvoda za prodaju usluga) morala da se poveže s novim operativnim rutinama (organizaciona struktura, obuka). Pro-mjena na oba nivoa je neophodna zbog dinamičke sposobnosti. Integracija strategije i operativne prakse je u suštini povezivanje znanja i učenja sa ak-cijom. Dinamička sposobnost proizilazi iz veza stvorenih kroz to što učenje redefiniše nove prakse i širi tekuću strukturu znanja kroz nova gledišta i na-čine rada, u kompleksnoj mreži igrača unutar i izvan organizacije. Ove mre-že obezbjeđuju platformu za razmišljanje o suštinskim sposobnostima i nji-hovom konstantnom unapređivanju na osnovu brzog i fleksibilnog pristupa upravljanju. Dokaz za ovo gledište je dat u sledećem primjeru, mnogo ma-njoj kompaniji koja je fokusirana na inovacije podstaknute internim proce-sima kroz povezivanje strateških i operativnih proces. Kompanija Business Serve, osnovana 1998, pruža Internet usluge, optimizira web usluge i podr-žava napredne web aktivnosti. Ona je prosperirala poslije post-dot.com pa-da, stalno je rasla, uz profitabilno poslovanje. Tokom 2003. je razvila novi proizvod pod nazivom Netsuite, koji je predstavljao kombinaciju tri suštin-ske usluge u jednom paketu. Proizvod su osmislili menadžeri na srednjem nivou i ponudili kao uslugu potrošačima. Početna prodaja nije išla dobro i mendžeri su bili zabrinuti da li će dostići ciljnu prodaju, 20 paketa tokom prvog mjeseca. U međuvremenu, menadžer koji se bavio postojećim proiz-vodima, čuo je za novi proizvod i shvatio da savršeno odgovara potrebama potrošača. Toga dana uzeo je porudžbine za 6 paketa. Dobivši informaciju,


173

stariji menadžer je revidirao početnu strategiju i usmjerio se na prodaju pos-tojećim kupcima, ostvarivši prodaju 1.400 paketa za prvi mjesec. Nepredvi-đena promjena je, prirodno, inicirala niz promjena kroz organizacionu struk-turu među odjeljenjima, sistemima tutorstva i regrutovanja, naročito u polju web dizajna. Inicijalni prodajni plan je u potpunosti bio preokrenut kao nova strategija nastala za prodaju proizvoda. Slučaj ove kompanije objašnjava neke važne aspekte dinamičkih sposobnosti :

− potrebu za fleksibilnom strategijom, koja će biti u skladu s tržištem koje se brzo mijenja,

− ključni princip, da zaposleni mogu naći mogućnosti u neočekivanim područjima i

− krucijalna je uloga starijih menadžera koji su pozitivno cijenili a poslije toga i legitimizovali znanje, koje je poticalo od zaposlenog, koji je radio na periferiji firme.

Zaključak je da dinamičke sposobnosti zahtijevaju fleksibilnost na

individualnom, kolektivnom i organizacionom nivou i u kontaktu s okruže-njem. Individualna fleksibilnost se podržava razvojem sposobnosti učenja, što održava široku bazu vještina. Vrednovanje i uključivanje pojedinaca u formiranju strategije i operativne prakse je od vitalnog značaja kao sredstvo podsticanja identiteta i karijera, koje ne zavise od održavanja status quo. Kolektivna sposobnost se može podstaći razvojnim procesima, koji omogu-ćuju timovima da se brzo formiraju i rasformiraju u slučaju da više nijesu potrebni. Tolerisanje i podsticanje interne raznolikosti je ključno, uz pro-aktivnu podršku top menadžmenta u vođenju kolaborativnih aktivnosti i ak-tivnom povezivanju strategijskih i operativnih rutina. Organizaciona fleksi-bilnost se može podržati smanjivanjem struktura i hijerarhija, generisanjem procesa i informacionih sistema koji podstiču fleksibilnost i koji mogu biti lako rekonfigurisani. Fleksibilnost u vezi sa okolinom zahtijeva tijesan kon-takt sa potršačima i partnerima i predviđanje poteza konkurenata.

Ideja dinamičkih sposobnosti, kako smo je razmatrali, zasniva se na organizacionom učenju i upravljanju znanjem. Naročito povlači potrebu za sistematskom podrškom, za integracijom, učenjem i ključnom ulogom stari-jih menadžera. Naglašava potrebu za važnošću interakcije između i u okviru organizacione strukture, sistema i ljudskog ponašanja. Dinamička sposob-nost ima značajan potencijal kao ideja. S druge strane, to što je relativno nova znači da se sad dobro razumije i da je eksperimentalna.


174

3.5 Strategijska znanja u funkciji razvoja dinamičkih sposobnosti firmi

„Ulaganje u znanje plaća najveću kamatu”.

Benjamin Franclin

trategijska znanja su neophodna za organizaciju kao važna de-terminanta kreiranja vrijednosti u dinamičkom i na znanju ba-ziranom tržištu. Polazeći od te činjenice, pokušavaju se razviti

modeli kojima se poboljšava strategijsko znanje preko učenja o tržištu i ok-ruženju, kako bi se efikasno odgovorilo na sve izazove promjena. Preko in-formacija se stiču nova znanja o okruženju.

Znanje, informacija i umjeće njihovog korišćenja, s novim idejama, revolucionalno pomjeraju granice društvenog i ekonomskog rasta i razvoja, postaju ključno bogastvo i proizvodni resurs. Novo okruženje biznisa kara-teriše povezivanje telekomunikacionih tehnologija, satelita, kompjuterske opreme, softvera, kompleksnih operativnih protokola i globalnih informaci-onih infrastruktura. Sve to u uslovima n.e. povećava brzina obavljanja tran-sakcija. Zato se na nivou kompanija pojavljuje potreba za novim znanjima.

T. L. Friedman ističe da je dokument koji je definisao hladni rat bio sporazum (vlade su vodile pregovore), ali dokument koji je definisao posle-ratni period je bila pogodba (pregovore su vodile banke i korporacije). Ka-men temeljac hladnog rata je bio teritorija i vojna moć. Odlučujuća računica sajber ere je brzina: u trgovini, putovanjima, komunikacijama i inovacijama. Ajnštajnova formula e=mc2 je zamijenjen Moorovim zakonom, prema ko-jem se moć kompjuterskih čipova udvostručava svakih 18 mjeseci. Inovaci-ja je postala pokretačka snaga globalnog kretanja ekonomije. Novi ekonomski poredak zasniva se na znanju i stalnim inovacijama koji brzo mijenjaju tržišne uslove. Globalni entitet je veoma dinamičan, ne-izvjestan, turbulentan i kompleksan. Postoji jasna potreba za razvojem orga-nizacionih sposobnosti i procesa koji će odgovoriti na sve te promjene spo-ljne sredine na efikasan način. Ti odgovori moraju biti dalekosežni i adapti-rani kako potrošaču, čije su potrebe promjenljive, tako i drugim promjena-ma u političkom, fizičkom, ekonomskom, socijalnom, tehnološkom i trgo-

S


175

vinskom smislu. Koja je to kritička promjena u odnosima između upravlja-nja organizacionom strukturom i internim procesima i trenutnim tržišnim okruženjem? Smatra se da je to novo znanje. Borba da se privuče znanje je ključna osnova strateškog reagovanja. Mora se podsticati kontinuirano uče-nje od strane ljudi na svim nivoima organizacija i društva.

Superiorna performansa organizacije sve više zavisi od korporativ-nih sposobnosti koje poboljšavaju mogućnost učenja o tekućim tržišnim uslovima i omogućuju joj da razmotri način prilagođavanja svoje strategij-ske pozicije kao odgovor na promjenljive tržišne uslove. Shodno tome, raz-motrićemo organizacione promjene, organizaciono učenje, stvaranje znanja i strategijske perspektive za razvoj modela koji stimuliše efekte shvatanja novog tržišta i korporativnog repozicioniranja.

Dok se za održivu konkurentnu prednost pretpostavlja da se neopho-dno mora oslanjati na postojeće sposobnosti, koje su specifične za firmu, fokusiranje na dinamičke sposobnosti ukazuje da je tekuće stvaranje vrijed-nosti povezano s procesom učenja, koji poboljšavaju sposobnost korporacije da bude strategijskiki senzibilna (Teece, Pisano and Shuen, 1997). Rasprave o navedenom problemu nijesu rezultirale sistematskim istraživanjem kreira-nja potencijala korporativne vrijednosti na dinamičkim tržištima. Kao što su smatrali Ilintch, D’Aveni i Lewin (1996), “potrebno je bilo dalje istraživa-nje o tome kako upravljati organizacijama koje su pod pritiscima da odgo-vore na neizvjesnosti … hiperkonkurentskog okruženja”.

U tom pravcu, ključna motivacija ovog razmatranja je da se sagleda-ju načini za poboljšanje organizacionih sposobnosti u cilju uspješnijeg suo-čavanja s kompleksnim i turbulentnim okruženjem. Shodno tome, naglasi-ćemo efekte stvaranja vrijednosti kroz proces učenja, koji unapređuje znanje potrebno za mijenjanje strategijske pozicije u svijetlu promjenljivih tržišnih uslova. Neophodno je, takođe, istražiti efekte promjena tržišnih uslova, kao i važnost istraživanja efekata učenja i prilagođavanja tržišnog znanja koje obezbjeđuje osnovu za alternativne strateške odgovore i moguće korporativ-ne odluke za promjenu tržišne pozicije. Neizvjesnost je inkorporirana kao tekuća stohastička promjena tržišnih uslova zbog uticaja hiperkonkurencije, dok periodično generisanje keša i nestalnost protoka gotovine čine glavne izlazne varijable.

U eri u kojoj je neizvjesnost velika a informacija nesavršena, tržišna razmjena ima više nedostataka nego transakcija unutar firme. U staroj eko-nomiji, gdje dominira visok stepen izvjesnosti i predvidljivosti informacija, transakcije u okviru firmi su efikasnije od tržišne razmjene. Prednje je kom-paktibilno s radovima R. Coasea (1937) i O. Williamsona (1975), koji su iz-


176

všili analitičku distinkciju između razmjene preko tržišta i transkacija unutar firme. Oni smatraju da veličinu kompanije određuje odgovor na pitanje Coa-sea (Ibid., p. 30): „hoće li se isplatiti da se donesu dodatne transakcije pod okrilje organizacije”. Dalje, oni ukazuju da neizvjesnost i imperfektna in-formacija povećavaju troškove transakcija unutar firme. Naše je mišljenje da se povećava rizik, prije svega u dijelu neizvjesnosti rezultata. Mnoge orga-nizacije su suočene sa:

− kako povećati povjerenje u postizanje željenih rezultata, − kako efikasno ograničiti prijetnje na prihvatljive nivoe i − kako donijeti odluke o istraživanju mogućnosti.

Svaka organizacija bi trebala imati strategiju upravljanja rizikom,

koja je dizajnirana za smanjenje neizvjesnosti. Primjena takve strategije se, svakako, mora bazirati na organizacionom učenju.


177

4. USPJEŠNA ORGANIZACIJA ZNANJA

“Učiti, učiti i samo učiti”!

Vladimir Iljič Lenjin

plikacija znanja je finalni korak kod ciklusa menadžmenta znanja, koji obuhvata sticanje kodiranje i dijeljenje znanja,, a poslije toga omogućuje njegovu primjenu. Ako taj finalni

korak nije uspješno izvršen, svi prethodni su uzaludni. Menadžmet znanja se ostvaruje tek ako je završena primjena znanja. Međutim, danas je imperativ da se razumije koje znanje je potrebno određenim grupama, timovima ili pojedincima, i kako ga učiniti raspoloživim u cilju da ga oni shavate i prim-jiene za poboljšanje posla koji obavljaju. Upravljanje znanjem se obično odnosi na jedan ili dva opšta cilja: ponovnu upotrebu znanja u cilju unapređenja efikasnosti i inovacija i uvo-đenja efikasnijih načina obavljanja poslova. Primjena znanja odnosi se na stvarnu upotrebu znanja, koje je stečeno ili kreirano i unijeto u ciklus KM..

Slika 35: Integrisani KM ciklus

Spiralu znanja je potrebno kompletirati uspješnom internacionaliza-cijom znanja. Proces internacionalizacije se sastoji iz pristupanja i razumi-jevanja sadržaja, kao i donošenja odlukea da se zaista radi o najboljem na-činu obavljanja poslova. To znači da se ono primijenjuje za odluku ili rješa-vanje problema iz stvarnog života. Ponovno korišćenje znanja je neopho-dno, a nije zanemarljiva ni ušteda, koja se ostvaruje da se ponovo ne “izmi-

A


178

šlja točak”. Organizacije koje uče se baziraju na korporativnoj memoriji i “objektima znanja”. Korporativna memorija je često nekompletna zato što obuhvata samo eksplicitno znanje. Takođe je potrebno smjestiti vrijedno ta-cit (skriveno u pojedincima) znanje u korporativnu memoriju. To je bitno i zbog mogućnosti ponovnog korišćenja ne samo tacit znanja, već i ekspli-citnog znanja. Ponovna upotreba ekplicitnog znanja omogućuje ostvariva-nje dugoročnih komparativnih prednosti. Dok ponovna upotreba tacit zna-nja može donijeti benefite pojedinima, koji tražeisavjet iskusnijeg kolege, objekti znanja, koji su skladišteni u respiratorijumu znanja su dostupni svim radnicima i kao takvi ostaju dok je to svrsihodno. Svaka organizacija se suočava s mnogo problema kod primjene zna-nja. Osnovno je pitanje: kako primijeniti znanje kod rješavanja različitih problema, za inovacije, kreativnost, intuitivni dizajn, dobru analizu i efika-sno upravljanje projektima? Sistemi upravljanja znanjem, koji se fokusiraju na sakupljanje, čuvanje i procjenu različitog znanja za ličnu upotrebu u in-terakciji određenih pojedinaca su se pokazali skupim i nezadovoljavajućim. Organizacije koje ne shvataju značaj tacit znanja će ponoviti mnogo greša-ka koje su vezane za metodologiju. Uobičajena pretpostavka u prošlosti je bila da se sve relevantno znanje može upakovati u pakete “najbolje prakse”, koje se po potrebi može ponoviti. Kad se suočimo s ponovnom upotrebom znanja kao bitnim proble-mom upravljanja znanjem, nameću se nova pitanja ili, u najmanju ruku, tra-žimo različite puteve za pronalaženje rješenja problema. Kako ćemo prona-ći potrebne komponente (znanja)? Kako ćemo steći povjerenje da će te kom-ponente raditi ono što želimo i da neće raditi neželjene stvari? Koja je raz-daljina (organizaciona i geografska) između stvaraoca komponente i njenog korisnika? Postoje li ljudi koji su koristili neku komponentu znanja sa koji-ma možemo razgovarati i učiti od njih? Imamo li pristup autoru određene komponente? Smatraju li drugi da je neka komponenta efikasna? Kako treba da testiramo određenu komponentu? Koliko lako će se ta komponenta inte-grisati u našu sredinu? U nastavku se nećemo detaljno baviti primjenom znanja, nego ćemo nastojati da istaknemo da je ključ organizacionog uspjeha, posebno u uslo-vima globalne konkurencije, sposobnost prikupljanja organizacionog zna-nja, efikasna ponovna upotreba prikupljenog znanja kroz efikasna sredstva, preko sinteze znanja, koja omogućuje inteligentnije prepoznavanje proble-ma, bolju strategijsku analizu i najblji izbor strategijskih pravaca. Organi-zaciona memorija omogućuje da se donose najinteligentnije poslovne odlu-ke. To je slučaj kada pojedinci mogu pristupati podacima, informacijama i


179

znanju, koje je uskladišteno u respiratorijumu organizacije. Međutim, samo uzimanje uskladištenog znanja nije dovoljno. Ono mora biti praćeno primje-nom znanja, a uspjeh njegove primjene je funkcija kaparkteristika pojedi-nca, sadržaja znanja, svrhe njegovog ponovnog korišćenja za posebni zad-atak i organizacionog konteksta ili kulture.

4.1 Primjena znanja na individualnom nivou

„Učiniti vlastite proizvode zastarjelim”.

D. Tapscott

ndividualne razlike imaju važnu ulogu u ponašanjima kod dije-ljenja znanja. Radnici znanja se razlikuju u pogledu upućenosti u predmet i prema ličnom i kongitivnom stilu. Cohen i Levinthal

(1990) su otkrili da će se dijeljenje znanja prije dogoditi kada postoji osnova prethodnog relevantnog znanja. Niz istraživanja (npr. Ford et al. 2002; Kuhlthau, 1993; Spink et al. 2002) su otkrila značajnu korelaciju između online ponašanja u istraživanju i kongitivnih stilova onih koji uče. S druge strane, poslovni svijet favorizuje korišćenje instrumenata poput Myer-Briggs indikatora tipa (MBTI - Myer-Briggs Type Indicator) za procjenu ličnog stila (Myers et al., 1998) sa kojim se procijenjuju razlike u ličnom ponašanju. Nekoliko istraživanja je sprovedeno za istraživanje uzajamnih veza MBTI tipa sa ponašanjima kod prenošenju znanja. Npr. Webb (1998), u studiji konsultantske firme Waterhouse Coopers je pokazao da je snažna ličnost veoma važna u širenju i dijeljenju znanja, bez obzira na kvalifikaciju i prethodno iskustvo. Karakterisitke pojedinca koji želi da primijeni ili ponovo upotrijebi znanje vjerovatno igraju određenu ulogu u efikasnosti pronalaženja, razumi-jevanja i korišćenja organizacionog znanja. Individualne karakteristike mogu uključiti, npr. lični stil, preferencije pojedinaca u pogledu najboljeg sticanja znanja i prijema informacija, kao i najbolji način na koji im se može pomoći da bi stavili znanje u funkciju. Dobar okvir je Bloomova taksono-mija ciljeva učenja (Bloom, Mesia, Krathwohl, 1964), koja je stvorena kako bi pomogla nastavnicima da postave ciljeve učenja kod aktivnosti učenja.

I


180

Ona se može lako prilagoditi ciljevima primjene znanja za svaki objekat u respiratorijumu znanja.

Slika 36: Ilustracija personalizovanog koncepta

Jedan od načina predstavljanja personalizacije znanja je razmišljanje o kompaniji sa jednom osobom ili biblioteci sa jednom osobom. Svi izvori znanja u takvom prilazu se mogu posmatrati kao da su tamo postavljeni za raspolaganje određenoj osobi, odražavajući njene preferencije, njeno obra-zovanja itd. Slika 36 ilustruje koncept interakcija “jedan prema više”. Per-sonalizacija i profilisanje su, trenutno, popularna sredstva karakterisanja posjetioca određenog websajta. To je naročito tačno za virtuelne prodavnice, gdje podaci o potrošačima mogu biti analizirani za poboljšanje tržišnih napora. Međutim, u upravljanju znanjem smo manje zabrinuti sakupljanjem podataka u cilju marketing profilisanja i personalizacije, a mnogo više na koji način se može osigurati da se pronalaženje informacija i primjena zna-nja prilagode svakom radniku znanja. Što je radniku znanja lakše da prona-đe, razumije i internacionalizuje određeno znanje, imaće veći uspjeh u prim-jeni toga znanja. Alternativni pristup modeliranju je predložen na slici 37.

Slika 37: Alternativni pristup personalizaciji

Umjesto korišćenja tehnologija profilisanja, u cilju boljeg razumije-vanja svih potrošača, mogu se koristiti slične tehnike kako bi se pratilo trag interakcije pojedinaca s nizom interfejsa korporativne memorije. Takav al-


181

ternativni pristup će stvoriti korisnički model, koji pomaže da se bolje razu-miju vrste interakcija od strane radnika, s ciljem optimizacije primjene zna-nja u okviru organizacije. Npr. tehnologije guranja (push) se zasnivaju na korisničkim modelima koji gledaju na istorijske informacione zahtjeve, s ciljem guranja ili automatskog slanja sličnog novog sadržaja, koji postaje raspoloživ. Treba da budemo u mogućnosti da pronađemo i koristimo sadr-žaj koji se zasniva na ličnom modelu pojedinca i na tome kako on vidi stvar-nost oko sebe. To je često pod uticajem njihovog obrazovanja (npr. informa-cione tehnologije vs. sociologija). Taj model se često predstavlja kao se-mantička mreža. Postoje takođe sistemi koji vrše monitoring aktivnosti korisnika on-line i interpretiraju ih u kontekst, na bazi tragova koje ostavljaju za sobom. Oni funkcionišu uspješno za zadatke koji su dobro identifikovani i gdje se znanje može opisati u jasnoj ontologiji (npr. šablon za poštansku adresu). Ovaj pristup se bazira na interakciji korisnika s kompjuterskim sistemom u cilju vršenja zadatka koji vodi promjenama sistema. Posmatrač (softverska rutina) uočava ove promjene u skladu s modelom posmatranja za generisa-nje dnevnika ili zapisa o tome što je rađeno. Trag se zatim analizira u cilju identifikacije i izdvajanja značajnih epizoda, koje se tumače u skladu s da-tim objašnjenjima svakog posla (zadatka).

Svaka epizoda predstavlja obrazac (model), koji se može mapirati u zadatak, podzadatak ili specifičniji korak, koji predstavlja dio podzadatka. Npr. ako korisnik pokušava da locira, otvori, štampa određeni fajl, mogu se identifikovati tri epizode ponašanja koje se odnose na lociranje, otvaranje i štampanje fajla. Te epizode se mogu koristiti od strane agenata pomoćnika, koji pomažu korisniku da uradi ono što pokušava da uradi. Same epizode pomoći koje izvršavaju agenti se mogu ponovo koristiti u budućnosti. Na taj način, sistem je modelirao ponašanje korisnika i može prepoznati kako i kada preduzimaju određene vrste poslova (zadataka). Važan faktor koji tre-ba navesti je da je korisničko modelovanje stalan proces, a ne jednokratan. Dinamički sistem profilisanja je potrebno razviti na osnovi mješavine ljud-skih i automatizovanih sredstava za praćenje, kako bi bili u mogućnosti da se kontinuirano prilagođavamo promjenama okoline, organizacije i samih pojedinaca (različite poslovne odgovornosti, različite preferencije, nove sposobnosti i novi interesi).


182

4.2 Bloomova taksonomija ciljeva učenja

„Ono što mi znamo je samo jedna kap – što ne znamo je okean“.

Isaak Newton

loom (1956) je podijelio znanje u okviru hijerarhijske šeme, koja razlikuje psihomotorne vještine, afektivni domen (npr. stavovi) i kongitivni domen (npr. znanje). Kongitivni domen

se češće koristi, mada su i promjene u stavovima (afektivni domen) često potrebne u upravljanju znanjem. Bloom ističe da je učenje hijerarhijsko, tj. učenje (ciljevi) na najvišem nivou zavisi od dostizanja znanja i vještina na nižem nivou. Kongitivni domen taksonomije je prikazan u tabeli 15. Nivoi su: znanje, razumijevanje, primjena, analiza, sinteza i ocjena.

Afektivni domen obuhvata način na koji se bavimo stvarima u emo-tivnom smislu, poput osjećanja, vrijednosti, zahvalnosti, entuzijazma, moti-vacije i sl. Psihomotorni domen uključuje fizičko kretanje, koordinaciju i korišćenje područja motornih vještina. Razvoj ovih vještina zahtijeva praksu i mjeri se brzinom, preciznošću, razdaljinom, postupcima ili tehnikama izvr-šenja. Navedene taksonomske kategorije se mogu koristiti “iznutra prema spolja” s ciljem razumijevanja šta korisnici pokušavaju da rade. Nivo inter-nacionalizacije se može identifikovati zbog efektivnog izvršenja. Npr. poje-dinac može postaviti minimalni nivo koji se treba postići s ciljem da radnik bude sposoban da razumije i na odgovarajući način upotrijebi objekt znanja. Ova karakteristika može biti kao odgovor inkorporirana u korisnički model.

Bloomova taksonomija služi kao sredstvo određivanja ne samo zna-nja radnika (što se odnosi na vještine ili ekspertizu), već i nivoa performanse koja se očekuje (viši nivo). Npr. korišćenjem dijela kongitivnih vještina Bloomove taksonomije moguće je okarakterisati određeni objekat znanja, recimo, najadekvatniju praktičnu proceduru o tome kako je najbolje predsta-viti rezime članova projektnog tima prilikom pripremanja projektnog pred-loga. Radnik znanja koji priprema ponudu treba da posjeduje takav nivo razumijevanja, koji omogućuje kritičko prosuđivanje koje je potrebno da bi se izvršio zadatak, na zahtijevanom nivou znanja. On ne samo da mora biti vješt u odabiru članova tima koje treba uključiti u predlog, nego i u pre-

B


183

slaganju njihovih rezimea u formu koja se pokazala najboljom na bazi pret-hodnih najboljih praksi.

Tabela 16: Bloomova “taksonomija kongitivnog domena”

Nivo Opis Glagoli koji se mogu koristiti

Znanje Pamćenje prethodno naučenog materijala.

Povdlačenje, ponavljanje, definisanje, opisiva-nje, navođenje, identifikovanje, označavanje,

usklađivanje, imenovanje, formulisanje.

Shvatanje (spoznaja)

Sposobnost shvatanja značenja materijala (npr., prevod iz jednog oblika u drugi, procjena budućih trendova, objašnjavanje

ili davanje primjera).

Klasifikovanje, konvertovanje, dikutovanje, objašnjavanje, generalizovanje, davanje primje-ra, parafraziranje, preformulisanje, rezimiranje,

pregled.

Primjena

Sposobnost korišćenja naučenog matrijala u

novim i konkretnim situ-acijama primjenom pra-vila, metoda, koncepata, principa, zakona i teorija.

Artikulisanje, procjena, kompjuterska izrada, određivanje, razvoj, otkrivanje, uspostavljanje, širenje, operacionalizacija, učešće, predviđanje,

obezbjeđivanje, pokazivanje, rješavanje, korišćenje, primjena, demonstriranje, skiciranje,

praktikovanje, ilustrovanje.

Analiza

Sposobnost raščlanjiva-nja materijala na kompo-nente kako bi se razum-jela njegova organizaci-ona struktura. Identifika-

cija djelova, odnosa među djelovima, prihva-

tanje organizacionih principa.

Analiziranje, korelacija, dijagram, razlikova-nje, fokusiranje, zaključivanje, prikazivanje,

isticanje, prihvatanje, odvajanje, dijeljenje, upo-ređjivanje, popisivanje, dovođenje u vezu,

istraživanje.

Sinteza

Sposobnost sastavljanja djelova u cilju formiranja nove cjeline. Kreativna ponašanja naglašena u

formulaciji nečeg novog.

Prilagođavanje, kategorizacija, saradnja, kom-binovanje, komunikacija, sastavljanje, stvara-nje, dizajniranje, osmišljavanje, olakšavanje,

formulisanje, generisanje, inkorporisanje, indi-vidualizacija, započinjanje, integracija, modeli-ranje, predlaganje, sastavljanje, organizovanje.

.

Procjena

Sposobnost procjene vrijednosti materijala na osnovu određenih kriteri-

juma.

Procjena, zaključivanje, kritika, odlučivanje, branjenje, prosuđivanje, opravdavanje, procje-

na, vrednovanje rezultata, prioritet, izbor.

Izvor: Bloom, 1956 (prerađeno i prilagođeno)


184

Drugi primjer, kod korišćenja afektivnog domena Bloomove takso-nomije, ponovo se može upotrijebiti najbolja praksa, ali se, ovog puta, odre-đuje najbolji put za procjenu da li kandidati koji ispunjavaju zahtjevane teh-ničke vještine takođe posjeduju odgovarajuće "fine vještine", poput toga da li je dobar timski igrač, da li ima kolaborativan pristup poslu, da li ograđuje individualno znanje na uštrb grupnog rada.

Bloom-ova taksonomija obezbjeđuje dobru osnovu za procjenjivanje načina na koji se znanje primjenjuje. Često u KM, ako se uzimaju neki sadr-žaji baze znanja znači da se oni primjenjuju, odnosno ponovno primjenjuju. Međutim, ova metodologija je daleko više korisna za ocjenu načina na koji učenje utiče na znanje koje je smješteno u bazi znanja, na razumijevanje, posebno za procjenu koliko je uticalo na novi način obavljanja stvari. Samo kroz promjene u ponašanju može se zaključiti o efektima upotrebe znanja¸ a Bloom-ova taksonomija obezbjeđuje detaljan okvir za procjenu obima do kojeg je znanje internacionalizovano (korišćenjem Nonaka-Takeuchi mode-la iz 1995). Npr. na nižim nivoima kongitivne vještine, čista spoznaja da znanje postoji u okviru organizacije se lako uočava, kad su radnici sposobni da lociraju sadržaj u okviru baze znanja. Pristup se prati kroz statistički log fail, koji je sličan broju posjetilaca koje je websajt privukao. Primjena zna-nja, međutim, zahtijeva da radnici znanja postignu znatno viši stepen razu-mijevanja poput analize, sinteze i procjene. Samo na tim nivoima može se reći da je znanje istinski primijenjeno. Nasuprot nekome ko ističe šablone u bazni znanja, primjena znanja će se manifestovati kroz način na koji radnik obavlja posao.

Jednako je značajno uzeti u obzir afektivnu komponentu pri analizi primjene znanja. Često se znanje ne koristi, ne zato što se ne razumije, već zato što radnik znanja nije ubijeđen da nova praksa ili naučena lekcija pred-stavlja značajno poboljšanje u odnosu na način na koji on već radi. Promje-na u stavu je često kritična za internalizaciju znanja. Nije dovoljno da je neko samo svjestan i da razumije datu praksu. Ljudi moraju vjerovati da je to bolji način za obavljanje poslova i da treba da usvoje novi način rada. Psi-homotorni domen se manje koristi u upravljanju znanjem i češće se odnosi na fizički rad i vještine. Korisnički model nije dovoljan za olakšavanje pri-mjene znanja. Potrebno je da znamo šta korisnici rade i koji su njihovi cilje-vi ili svrha u primjeni objekta znanja. U tom cilju, biće nam potreban model zadatka. Kao i kod korisničkog modela, model zadatka će se koristiti za bo-lje karakterizaciju zašto neko treba da primijeni određenu stavku znanja. Pristup prilagođen korisniku i zadatku se preporučuju kako bi olak-šali procese internacionalizacije. To znači da je potrebno da znamo dovoljno


185

o korisnicima i šta oni pokušavaju da rade, kako bi ih podstakli na najbolji mogući način. To je, naravno, slično onome što bi uradili dobar bibliotekar ili trener, tj. pokušati da se razumije ko ste i šta želite da postignete, pa se onda ukazuje pomoć da se to realizuje. Neko ko pokušava da dobije opšte informacije i opis predmeta interesovanja se može greškom zamijeniti s ne-kim ko je “izgubljen u moru informacija”. Možda osoba u konkretnoj situ-aciji ne želi da bude preplavljena sa suviše informacija. Ona možda traži po-sebno odabrane, provjerene informacije koje se ponekad nazivaju pravovre-menim i dovoljnim znanjem (JIT – Just In Time).

4.3 Analiza zadatka i modeliranje

„Znati ne znači biti. Naučeno morate pokušati prenijeti u svakodnevni život“.

Blaise Pascal

naliza zadatka proučava šta radnici znanja moraju imati u pogledu specifičnih aktivnosti, koje treba obaviti i/ili kongi-tivnih procesa, koji su potrebni za obavljanje određenog za-

datka (npr. Preece et al., 1994). Najčešće korišteni metod je dekompozicija zadataka, koja razlaže zadatke višeg novoa na podzadatke i operacije. Niži nivoi mogu koristiti dijagrame toka aktivnosti, flowchart za odlučivanje ili čak prikaze na ekranima, kako bi bolje ilustrovali proces koji treba preduzeti da bi zadatak bio uspješno obavljen. Dobra analiza zadatka bi trebala da pri-kaže niz aktivnosti s lijeva na desno. Kod razlaganja zadataka treba postaviti pitanje: kako se obavlja zadatak? Ako se na nižem nivou identifikuje podza-datak, moguće je napraviti strukturu pitanjem: zašto je ovo urađeno?

Dekompozicija zadataka se izvršava kroz sledeće korake:

− Identifikovati zadatak koji treba analizirati; − Razložiti zadatak na četiri do osam pod zadataka. Pod zadatke je pot-

rebno specificirati po ciljevima, te shodno ciljevima, pokriti komple-tno područje interesovanja;

− Nacrtati podzadatke kao dijagram, koji treba da bude kompletan; − Odlučiti o nivou na kojem treba vršiti dekompoziciju. Odluka na

ovom nivou će obezbijediti da sve dekompozicije budu obavljene

A


186

konzistentno. Može se odlučiti da se dekompozicija nastavi dok se protok jednostavnije ne predstavi kao dijagram;

− Nastaviti proces dekompozicije, uz obezbjeđivanje da su dekompo-zicije i određivanje brojeva konzistentni. Obično je od pomoći da se napravi pismeno objašnjenje i dijagram dekompozicije i

− Predstaviti analizu nekome drugome ko nije bio uključen u dekom-poziciju, ali ko poznaje zadatke dovoljno dobro da bi provjerio kon-zistentnost.

Analiza toka zadataka može uključivati detalje interakcije između korisnika i tekućeg sistema ili drugih pojedinaca i bilo koji problem u vezi s njima. Kopije ekrana tekućeg sistema se takođe mogu koristiti u cilju sagle-davanja detalja interaktivnih zadataka. Tok zadataka neće pokazati samo specifične detalje tekućeg procesa rada već i naglasiti područja gdje se pr-ocesi veoma loše razumiju i različito izvode od strane različitih pojedinaca, ili su nekonzistentni sa strukturom zadatka višeg nivoa. Takve analize za-datka su važan prvi korak u dizajnirnaju sistema podrške primjeni znanja. Popularan oblik ovih analiza je postojao mnogo prije nego se termin uprav-ljanje znanjem pojavio u upotrebi. Elektronski sistemi za podršku perfor-mance (EPSS - Electronic Performance Support Systems) su bili, a i dalje su u širokoj upotrebi, u cilju obezbjeđivanja učenja i savjeta na poslu. E-lear-ning se takođe koristi u velikoj mjeri i može se definisati kao dio EPSS-a.

4.4 Primjena znanja na raznim nivoima

“Vjerovanje i znanje odnosi se jedno prema drugome

kao ptice na vagi: koliko se jedna spusti, toliko se druga digne”.

Arthur Schopenhauer

istemi upravljanja znanjem (KMS) su alati usmjereni pružanju podrške upravljanju znanjem. Oni su evoluirali iz alatki za upravljanje informacijama koje su integrisale mnoge aspekte

saradničkog radnog okruženja sa sistemom upravljanja informacijama i do-kumentima (Ganesan, Edmonds, Spector, 2001; Greif, 1988; Kling, 1991). Ključne karakteristike KMSs su podrška:

S


187

− komunikaciji među različitim korisnicima, − koordinaciji aktivnosti korisnika, − saradnji između korisničkih grupa na stvaranju, modifikaciji i šire-

nju predmeta i proizvoda i − kontrolnim procesima za obezbjeđivanje integriteta i praćenje napre-

dovanja procesa.

Sistemi koji podržavaju KM obezbjeđuju specifične funkcije koje se odnose na: komunikaciju (e-mailovi i forumi za diskusiju); koordinaciju (djeljivi kalendari i spiskovi zadataka); saradnju (djeljivi predmeti i radni prostori); kontrolu (tragovi interne kontrole i automatska kontrola verzije). KMS okrenut korisniku doprinosi organizacionoj kulturi saradnje davanjem smisla zajednici korisnika i podržavajući reciprocitet među korisnicima (Marshall i Rossett, 2000). KMSs proširuje vidokrug zaposlenih kao znanje radnika dajući im sredstvo za stvaranje znanja. KMS pruža podršku mnogim informacionim funkcijama, uključujući:

− sticanje i indeksiranje, skupljanje i arhiviranje, − pronalaženje i procjenjivanje, − kreiranje i primjenjivanje, − kombinovanje, upoređivanje i modifikovanje i − praćenje (vidi: Edmonds i Pusch, 2002)

Navedene KMS funkcije omogućuju mnogim pojedincima da orga-nizuju značajne aktivnosti oko djeljivih objekata, koji se mogu ponovo ko-ristiti za postizanje specifičnih ciljeva. KMS se zasniva na distribuiranoj pri-rodi posla i ekspertize (Salomon, 1993). U okviru biznisa i privredne dje-latnosti, KM tehnologija se koristi kao podrška organizacionom učenju (Morecroft, Sterman, 1994; Senge, 1990). Dinamika globalne ekonomije stavlja primat na organizacionu odgovornost i fleksibilnost. Djelimično kao odgovor na visoko konkurentnu globalnu ekonomiju, KMS tehnologija se pojavila kao nova generacija sistema upravljanja informacijama. Nasuprot prethodnim sistemima upravljanja informacijama, KMS je dizajniran za vi-šestruke korisnike sa različitim i promjenljivim zahtjevima. Ključne tehno-logije KMS uključuju objektnu orijentaciju, široku komunikaciju i adaptivne sisteme. Objektna orjentacija obezbjeđuje kreiranje objekata znanja koji se lako mogu pronaći, modifikovati i ponovo koristiti. Široka komunikacija omogućuje korisnicima koji su odvojeni u prostoru i vremenu, da rade na velikim objektima podataka efikasno kao tim.


188

Adaptivni sistemi prepoznaju da različiti korisnici mogu imati razli-čite zahtjeve i prioritetne radne stilove. MS se može posmatrati kao sistem aktivnosti koji uključuje ljude koji koriste objekat (alati i tehnologije) za kreiranje objekata i proizvoda koji predstavljaju znanje kako bi postigli dje-ljivi cilj. Prethodni sistemi upravljanja informacijama su bili fokusirani na mali dio takvog sistema, poput malog seta objekata u formi zbirke zapisa ili jednostavne komunikacije između članova tima. KMS obuhvata čitav sistem aktivnosti, ali se i dalje fokusira na apsekt čovjeka-korisnika (ljudi sa zajed-ničkim ciljevima), a ne na tehnolgiju. KMS je već postigao značajan uspjeh u poslovanju i širi se na druge sektore uključujući obrazovanje (Marshall, Rossett, 2000) i instrukcioni dizajn (Ganesan, Edmonds, Spector, 2001). Arhitektura upravljanja organizacionim znanjem se sastoji od najma-nje tri nivoa: sloj podataka, koji predstavlja unificiranu apstrakciju kroz raz-ličite tipove podataka, s potencijalnim mehanizmima za skladištenje (npr. baze podataka, video, audio), sloj procesa, koji opisuje logiku koja po-vezuje podatke s njihovim korišćenjem i korisnicima (ostali ljudi ili sistemi koji koriste podatke) i korisnički interfejs, koji obezbjeđuje pristup informa-cionim sredstvima kompanije, preko logike inkorporirane u sloj procesa. KM ne može podržati jednostavno spajanje mase podataka. On zah-tijeva strukturisanje i navigaciju ovog sadržaja uz podršku meta-podataka, formalnog opisa sadržaja i međusobnih odnosa s drugim sadržajem ili ob-jektima znanja. Meta podaci obuhvataju niz alatki i tehnika raspoloživih za fazu primjene znanja KM ciklusa. Alati za širenje i publikaciju obuhvataju određeni tip dizajna skladišta znanja. Imaće karakterisitke kao što su ru-tiranje i dostavljanje informacija onima kojima su potrebne (prilaz gurni vs. povuci). E-mail ili workflow su primjeri tehnologija koje rade na principu “guraj”, koje obavještavaju korisnike o bilo kakvim promjenama kao što je novo postavljeni sadržaj ili informacija o isteku sadržaja. Usklađivanje obra-zaca se može uraditi za profil korisnika kako bi se bolje odredilo gdje gur-nuti sadržaj treba da ide. Ostale alatke pomažu strukturu i navigaciju kroz sadržaj. One obezbjeđuju šemu klasifikacije za sredstva organizacionog znanja. Takva navigacija treba da se nađe u korisničkom interfejsu. Kad se sadržaj pravilno indeksira i organizuje, mnogi prozori mogu biti na raspola-ganju za isti sadržaj da bi se prilagodio korisniku i potrebama zadatka.


189

4.5 Ponovna upotreba znanja

“Znanje i pravda govore, dok neznanje i nepravda urliču”.

Arturo Graf

onovna upotreba znanja uključuje povlačenje i prihvatanje, kao i stvarnu primjenu znanja, ako koristimo Bloomovu takso-nomiju. Ponovno korišćenje znanja počinje formulacijom pita-

nja za traženje. Ovdje se brzo uoči razlika stručnjaka početnika od eksperta koji zna da postavi pravo pitanje. Poslije upita sistemu, pretražuje se eks-pertsko znanje pomoću sistema lokacije ekspertize. Zatim se vrši odabir od-govarajućeg eksperta i/ili savjeta i poslije toga uzeto znanje se može primi-jeniti. Primjena znanja može uključivati preuzimanje generalnih uputstava i njihovo podešavanje situaciji, što se ponekad odnosi na rekontekstualizaciju znanja (gdje se do određenog nivoa desila dekontekstualizacija tokom saku-pljanja znanja i kodifikacije).

Postoje tri glavne uloge koje su potrebne za ponovnu upotrebu zna-nja:

− tvorac znanja, osoba koja stvara ili dokumentuje objekat znanja, − posrednik u znanju, onaj ko priprema znanje za ponovnu upotrebu

putem indeksiranja, čišćenja, pakovanja ili marketinga objekta zna-nja i

− ponovni korisnik znanja, koji preuzima, razumije i primjenjuje zna-nje.

Naravno, ove uloge nisu permanentne niti ih iste osobe obavljaju

istovremeno. Prepakovanje znanja je važan korak za dodavanje vrijednosti, korak koji može uključivati ljude, informacionu tehnologiju ili, često, mje-šavinu i jednog i drugog. Npr. sistemi automatske klasifikacije mogu indek-sirati sadržaj, ali je čovjek gotovo uvijek potreban u petlji da potvrdi i doda kontekste, naredbe za suspendovanje i druge korisne indikatore za efikasniju upotrebu tog objekta znanja. Markus (2001) ukazuje da postoje četiri tipa situacija ponovne upotrebe znanja shodno pojedincu, koji vrši ponovnu upo-trebu znanja koje je sasvim kompatibilno s korisnikom i pristupom koji je

P


190

prilagođen zadatku navedenom u ovom poglavlju. To su četiri sledeće situa-cije:

− zajednički rad proizvođača znanja, kojim se stvara znanje za ponovo korišćenje,

− zajednički rad pratktikanata, koji zajedno rade i koji ponovo koriste znanje drugih,

− traženje ekpertize od strane početnika i − rudarenje sekundarnog znanja.

Zajednički rad proizvođača znanja se obično obavlja u timovima ili radnim grupama koje sarađuju. Uobičajeni primjer je MD, koji konsultuje pacijentov dijagram kako bi vidio šta su drugi ljekari prepisivali ili nastav-nici, koji se bave posebnim obrazovanjem ili terapeuti koji dijele studentske fajlove, kako bi se utvrdilo koje vrste intervencija su rađene i koje nijesu imale efekta. To je najlakši način ponovne upotrebe znanja, jer je svako upoznat sa sadržajem znanja. Oni dijele isti kontekst, koji čini primjenu znanja brzom i efikasnom. Praktikatni koji dijele znanje su članovi iste pro-fesionalne zajednice. Ovaj oblik ponovne upotrebe znanja zahtijeva viši ni-vo filteriranja i personalizacije. Ponovnim korisnicima je potrebno potvrđi-vanje kredibiliteta znanja, oni treba da vjeruju da je sadržaj validan i da tre-ba da bude primijenjen. Manje je vjerovatno da li će se njihovi konteksti potpuno preklapati, tako da će ponovna upotreba znanja zahtijevati kontakt s drugim, koji su upoznati sa objektom znanja. Početnici koji su željni znanja se često nalaze u scenariju učenja. Za razliku od prethodna dva tipa ponovnih korisnika, početnici su najudaljeniji ili najrazličitiji od autora objekta znanja i onih sa iskustvom u njihovoj upo-trebi. Posrednici u znanju imaju veću ulogu u tome da početnik pristupa opštim informacijama (npr. FAQs, uvodni tekstovi, glosari), prije nego po-kuša da primijeni objekat znanja ili da kontaktira one koji su stručniji u upo-trebi istog. EPSS i druga vrsta podrške poput e-learning modula su, takođe, od velike pomoći takvim ponovnim korisnicima. Sekundarni rudari znanja su analitičari, koji pokušavaju da ekstrahuju interesantne šablone proučava-njem korišćenja skladišta znanja. Oni su analogni bibliotekarima, koji peri-odično pristupaju kolektivnom posjedu biblioteke, bilo fizičkom ili digital-nom, kako bi vidjeli kojim stavkama se ne može aktivno prići i, možda, koje treba da se arhiviraju, koje su zamijenjene novijim ili boljim praksama. Različiti tipovi ponovnih korisnika će na različite načine biti u vezi sa spremištima znanja i razlikovaće se u potrebama za podršku. Zato je pot-


191

rebno da skladišta budu u mogućnosti da personalizuju svakog pojedinca različito ili na nivou odgovarajuće zajednice.

Skladišta znanja su obično intraneti ili portali određene vrste, koji služe za čuvanje, upravljanje i uticanje na organizacionu memoriju. Danas se koriste različiti tipovi skladišta znanja, koji se mogu kotegorizovati na različite načine. Spremište znanja sadrži više od jednog dokumenta (sistem upravljanja dokumentom), podatke (baza podataka) ili zapise (sistem uprav-ljanja zapisima). Ono sadrži vrijedan sadržaj, koji predstavlja mješavinu lič-nog i eksplicitnog znanja na osnovu jedinstvenog iskustva pojedinaca, koji su bili ili su dio kompanije, kao i znanje koje je korišćeno, testirano i za koje se pokazalo da funkcioniše u radnim situacijama.

Postoje tzv. „skladište podataka“ (Data Warehouse), koja podrazu-mijevaju zbirku (komplet) podataka, koji su izolovani od spoljnih i operati-vnih baza i spremljenih u posebne baze tj. skladišta podataka. R. Kimball (2000) u svojoj knjizi The Data Warehouse Toolkit: Practical Techniques for Building Dimensional Data Warehouses definiše skladište podataka kao kopiju transakcionih podataka firme, koja je specifično strukturirana i pri-lagođena za upite i analize. U njemu se podaci skupljaju i organizuju tako da budu lako dostupni da ih menadžeri mogu brzo i jednostavno koristiti za potrebe analize svog poslovanja. Prema definiciji B. Inmona (1992), skla-dište podataka je subjektno usmjeren (oko predmeta), integrisan (u istom formatu), vezan na vrijeme i sadržajno nepromjenjiv skup podataka, čiji je cilj podrška menadžmentu pri donošenju odluka.

Glavni cilj skladišta podataka je oslobađanje od informacija koje su “zaključane” u operacionim bazama podataka i njihovo “miješanje” s infor-macijama iz ostalih (spoljnih) izvora (podaci o konkurenciji, demografski trendovi, prodajni trendovi i sl.). Informaciona “magistrala” omogućuje pri-stup sve većem broju izvora podataka. Osnovna funkcija skladišta podataka je skupljanje podataka i stvaranje logički integrisanih i predmetno usmjere-nih informacija.

Višedimenzionalna struktura podataka pruža velike mogućnosti za otkrivanje mnogih detalja različitim postupcima analitičke obrade kao što su agregacija i detaljizacija (svrdlanje - drill up, drill down, drill through), unakrsno tabeliranje (cross tabulation), selekcija, isijecanje, izdvajanje i kombinovanje svih dimenzija (slice and dice requirement), rotacija ili isti-canje jedne dimenzije dok su druge u pozadini (pivoting), prognoza, mod-eliranje, grafičko prikazivanje (charting), statističke analize (trend, klasteri-sanje) itd. Navedene tehnike otkrivanja znanja omogućuju kontinuirano pronalaženje novih informacija namijenjenih menadžerima, a služe im za


192

strategijsko, taktičko i operativno donošenje odluka. Uvođenjem koncepta skladištenja podataka, operativne baze prestaju biti opterećene složenim upitima, pa se cijeli informacioni sistem sad sastoji od dva dijela, operativ-nog i skladišta podataka postaje učinkovitiji i lakše se kontrolira i restruk-turira.

Slika 38: Struktura skladišta podataka

Izvor: prilagođeno prema: http://www.dwinfocenter.org/defined.html, 26.3.2004.

Da bi skladište podataka moglo ispuniti cilj, mora ispuniti sledeće zahtjeve:

− pristup svim zaposlem, − velika količina detaljnih podataka − kontinuirano osvježavanje (ažuriranje) novim podacima, i to odmah

kad se neki poslovni događaj odigrao, − stalna raspoloživost i oblikovanost na način da može poslužiti sva-

koj svrsi, − mogućnost izdvajanja i međusobnog povezivanja podataka u smislu

dobijanja svih pokazatelja poslovanja u poduzeću (slice and dice). − prečišćeni podaci i − zaštita tajnosti osjetljivih podataka.


193

S rastom baza podataka razvija se potreba da se velike količine po-dataka čuvaju u njima, analiziraju i vizualizuju, da bi se došlo do potrebnih podataka, informacija i znanja. Danas se sve više primjenjuje koncept tzv. iznalaženja (dobijanja) novih podataka (Data Mining Data Mining), koji se primjenjuje na području skladištenja i pretraživanja podataka i otkrivanja znanja u bazama podataka, s večim naglaskom na poslovni, a manje na tehnički aspekt. Riječ je o finalnoj manifestaciji procesa skladištenja poda-taka, odnosno procesu pronalaženja skrivenih trendova, modela, zakonitosti i odnosa među podacima. Danas je već usavršeno izdvajanje podataka u podpodručja teksta (Text Mining), Weba (Web Mining) ili podataka organi-zovanih u vremenske serije.

Tabela 17: Revolucionarni koraci kod skladišta podataka period koraci poslovni upiti tehnologija karakteristike

1960-te

prikupljanjepodataka

koliki je ukupni prihod kompanije u

poslednjih 5 g.?

računari, trake,

diskovi

statična isporuka istorijskih podataka

1980-te

pristup podacima

kolika je bila prodaja po određenim prodaj-nim jedinicama na ne-kom području u nekom

periodu?

relacijske baze podataka,

SQL, ODBC

dinamična isporuka istorijskih podataka sa jednim nivoom

1990-te

skladištenje podataka i sistemi za podršku

odlučivanju

kolika je bila prodaja u nekim prodajnim

jedinicama na nekom području u nekom

periodu?

OLAP, multi-dimenzione

baze podataka, skladište podataka

dinamična isporuka istorijskih

istorijskih podataka sa više nivoa

2000-te

Rudarenje podataka

šta se može dogoditi s prodajom na nekoj lokaciji u nekom periodu i zašto?

napredni algoritmi, multi-procesorski računari, masivne

baze podataka

predvidiva i proaktivna isporuka

informacija

U evoluciji od poslovnih podataka do poslovnih informacija i zna-

nja, svaki novi korak građen je na prethodnom. Širenjem upotrebe baze po-dataka i novim pristupom dinamičnog istraživanja podataka (Data Explora-tion) iz velike količine podataka dolazi se do skrivenih podataka, koji su veoma značajni za dobijanje novih informacija i otkrivanja znanja koje se zasniva na postojećim podacima i stvaranja nove poslovne vrijednosti. U tom smislu je razvijen koncept poslovne inteligencije (Business Intelligen-ce) kao arhitektura i kolekcija integrisanih operativnih aplikacija, aplikacija


194

za podršku odlučivanju i baza podataka, koje poslovnim sistavima omogu-ćuju lagan pristup podacima. Poslovna inteligencija kao skupu novih ap-likacija ima mogućnosti da organizuje i struktuše podatke o poslovnim tran-sakcijama na način koji omogućuje analizu korisnu za odlučivanjue i opera-tivne aktivnosti firme.

Davenport, De Long i Beers (1998) prave razliku između skladišta koja čuvaju eksterno znanje, poput onoga sakupljnog od konkurentne inteli-gencije, demografksih ili statističkih podataka od preprodavaca podataka i drugih javnih izvora i internih skladišta, koja čuvaju neformalne informacije poput prepisa grupnih razgovora, mejlova, ili drugih oblike interne komuni-kacije. Interna skladišta znanja imaju manje ograničavajuću ili formalnu strukturu, tako da su u mogućnosti da bolje prilagode sopstveni sadržaj sub-jektivnog znanja. Zack (1999) klasifikuje skladišta na osnovu tipa sadržaja koji posje-duju poput opšteg znanja (npr. objavljena naučna literatura) i specifično znanje (koje uključuje poznavanje lokalnog konteksta organizacije). Ovo razlikovanje je veoma korisno jer ponovni korisnici znanja treba da znaju da li kredibilitet znanja proističe iz opšteg ili uobičajenog znanja ili je otkriven od strane njihovih kolega. To ima smisla u raspodjeli skladišta globalnog znanja duž sličnih linija. Pažnju je potrebno posvetiti ulogama posrednika koji treba da razviju i održavaju korporativnu memoriju organizacije. Autori sadržaja su od vitalnog značaja za uspješnu primjenu znanja i ponovnu upot-rebu jer održavaju skladište.

Dakle, vidjeli smo da postoji više načina koji omogućuju da pojedi-nac primijeni znanje kao korisnik znanja i modele zadatka, pri čemu je važ-no da se što bolje prilagodi sadržaj znanja zahtjevima i performansi radnika. EPSS i Bloomove taksonomije kongitivnih, afektivnih i psihomotornih vješ-tina su dobra sredstva, koja omogućuju učenje i podršku poslova radnika znanja, koji primjenjuju znanje i optimiziraju njegovo slaganje između pot-reba korisnika i sadržaja koji treba primijeniti. Organizacionu arhitekturu KM je potrebno dizajnirati, razviti i implementirati s svrhom olakšavanja primjene znanja na organizacionom nivou. Ponovna upotreba znanja je do-bra mjera upravljanja i očuvanja vrijednih sadržaja u sistemima upravljanja organizacionom memorijom. Sistemi podrške znanju mogu pomoći u upot-rebi i ponovnoj upotrebi organizacionog znanja kroz određene oblike skla-dišta znanja ili Internet aplikacije.


195

5. INOVACIJA PROCESA ZNANJA – DINAMIČKI PRILAZ

PROMJENAMA

„Dobro nije dovoljno dobro”.

Pristalice TQM koncepta.

azmatranje mogućnosti poboljšanja i inovacija procesa zna-nja u preduzeću pretpostavlja dinamički prilaz promjenama, odnosno elaboraciju dinamičkih modela znanja i na njima

zasnovanu integraciju znanja sa poslovnim procesima. Znanje je pokretač ekonomskog razvoja. Sposobnost izuma i inova-

cija, tj. stvaranje novog znanja i novih ideja, koji su otjelotvoreni u proiz-vodima, procesima i organizacijama, služe kao glavna poluga razvoja. Uvi-jek su postojale organizacije i institucije koje su se bavile stvaranjem i šire-njem znanja. Ipak, ekonomija znanja pruža u tom pogledu mnogo veće mo-gućnosti. Suština je u porastu brzine kojom se znanje kreira, akumulira i obezvređuje u pogledu relevantnosti, aktualnosti i vrijednosti. Taj trend se, pored ostalog, reflektovao preko ubrzanog porasta naučnog i tehnološkog napretka. To je imalo niz posledica i iniciralo pojavu mnoštva novih izazo-va. Nova vrsta organizacije prati nove fenomene vezane za znanje: to su za-jednice zasnovane na znanju, tj. umreženi pojedinci, koji nastoje da iznje-dre i pruže u opticaj novo znanje.

Mnogi naučnici (npr. Drucker 1995) tvrdili su da znanje predstavlja jedno od vrlo malog broja održivih izvora komparativne prednosti i da prim-jena menadžmenta znanja oduzima moć grupi, organizaciji ili čak na nivou preduzeća (Davenport i Prusak, 1998). Prema radovima Browna i Duguida (1998; 1999) znanje je prenosivi entitet (kao npr. električna energija, fluidi, tereti), što utiče da se fenomen znanja konceptualizuje kao tok.

Istraživanja u navedenim radovima polaze od aktuelne teorije, koja se odnosi na tokove znanja i zapravo se fokusira na njegovu dinamiku u po-dršku unaprijeđivanju dizajna poslovnih procesa. Usklađivanjem dobrog razumijevanja procesa znanja, proširuje se teorija, koja može dovesti do sveobuhvatnijeg pristupa inovacijama procesa znanja.

Sinteza različitih prilaze KM omogućuje da se izdvoje četiri dimen-zije, koje se sretaju u većini diskusija:

R


196

− vrijeme, koje se odnosi na pravolinijsko i uprošćeno predstavljanje kognitivnog procesa, uključujući:

mapiranje, usvajanje, kodifikaciju, skladištenje, upotrebu i transformaciju znanja ili njegovih elemenata,

− vrsta, koje se odnosi na skriveno i eksplicitno znanje, − nivo, koji se odnosi na različite društvene socijalne agregacije i − kontekst, koji se odnosi na traženje smisla, tako da nijedan elemenat

znanja ne sadrži bilo koje značenje van datog konteksta.

KM je uvijek bio ukorijenjen u individui i njegovom ponašanju, a formalizacija oblasti je usmjerila pažnju u pravcu sistema i struktura, koji daju podsticajne impulse proizvodnji, transferu, upotrebi i ponovnom izumu znanja u kompaniji. Umnogome je ta usmjerenost prouzrokovana informa-cionim tehnologijama, koje omogućuju komunikaciju po principu jedan prema jedan, jedan prema više i više prema više. Inovacija postaje dominira-juća aktivnost, čiji izvori variraju više nego ikad. Dodatna refleksija kod primjene uloge i značaja inovacija je povećanje brzine kojom nastaju. Pos-toje dva glavna načina koji dovode do proboja novih inovacija:

− prvo, preko formalnog istraživanja i rada na razvoju van Internet konekcije of-fline (tj. izolovani i zaštićeni od uobičajenog pružanja dobara i usluga) i

− drugo, preko učenja putem Internet konekcije – on-line, gdje indi-vidue mogu naučiti i, po pravilu, procijeniti ono što uče, izbrusiti svoje umijeće za ono što slijedi kasnije.

To može biti vrlo uvjerljiv oblik proizvodnje znanja kad su u pitanju mnoge profesije. U međuvremenu, potreba za inovacijama postaje veća što sama inovacija približava situaciji da postane jedini način preživljavanja i prosperiteta u visoko konkurentskim i globalizovanim ekonomijama. Za po-trebe ovog rukopisa, iz literature o KM sumirana su četiri važna koncepta:

− hijerarhija znanja, − informaciona tehnologija, − sistemi zasnovani na znanju i − životni ciklus procesa menadžmenta znanja.


197

Četiri najvažnija procesa znanja (socijalizacija, eksternalizacija, kombinacija i internalizacija) moraju se stalno poboljšavati u preduzeću ko-je se zasniva na znanju. Poboljšanja se mogu postići putem informacionih tehnologija, sistema zasnovanim na znanju i ponovnog modeliranja životnog ciklusa menadžmenta. Vrlo važan korak u stvaranju novih procesa znanja konceptualizacija hijerarhije znanja, informacija i podataka. Mnogi naučnici (Davenport i Prusak, 1998; Nissen, 2000; Von Kroug et al., 2000) koncep-tualizuju hijerarhiju znanja, informacija i podataka. Svaki nivo hijerarhije je izgrađen na onom nivou koji je ispod njega. Npr. podaci su neophodni da bi se proizvele informacije, ali informacije uključuju više nego što su samo po-daci (npr. potrebno je da u okviru konteksta postoje podaci). Slično tome, informacije su neophodne da bi se proizvelo znanje, ali znanje uključuje vi-še od samih informacija (npr. omogućuje djelovanje).

Slika 39: Stepenasta hijerargija znanja

Hijerarhija znanja pruža osnovu za smještanje informacionih tehno-logija na pravo mjesto, kad su u pitanju procesi znanja. Sadašnja informaci-ona tehnologija, koja služi kao podrška menadžmentu znanja je ograničena prvenstveno na konvencionalnu osnovu sistema menadžmenta DBMS (Da-tabase Management Systems), skladišta podataka DW (Data Warehouses) i tehnika istraživanja podataka DM (Data Mining), internih mreža/mreža pos-lovnih zajednica (intranets/extranets), web portala, ciljanih grupnih procesa


198

(Groupware – prema: O’Leary, 1998). Ono što je problem, kad se odvojeno posmatra riječ ‘podatak’ u kontekstu mnogih ‘sredstava menadžmenta zna-nja’ (npr. DBMS, DW/DM), jeste da ne djelujemo na nivou informacija, a još manje na nivou znanja. Iako Internet mreže obezbjeđuju uobičajenog, mnogo nezavisnijeg posrednika za distribuciju i povezivanje multimedijal-nih dokumenata, aktuelne intranet (interna mreža) i extranet (mreža poslov-nih zajednica) aplikacije se usmjeravaju prvenstveno prema menadžmentu i distribuciji informacija, a ne prema znanju posebno. To je razlog za upotre-bu sistema zasnovanih na znanju.

Stvaranje i upotreba sistema zasnovanih na znanju (knowledge-based systems) mogu učiniti znanje ekplicitnim i njegovu upotrebu direktnom. Primarne KBS tehnologije uključuju aplikacije kao što su:

− ekspertni sistemi i intelektualni činioci, − infrastrukturna i prateća sredstva kao što su ontologija, baze znanja,

pokretači, algoritmi, list i logički programski jezici i − raznovrsnost reprezentativnih formalizama (npr. pravila, okvira, sta-

nja, modela, semantičkih mreža).

U mnogo značajnijoj mjeri, KBS sistemi su zasnovani na osvajanju, formalizovanju i upotrebi domena znanja.

Predhodna razmatranja imaju važan uticaj na dizajn procesa znanja i njegovu interakciju u okviru organizacije. Konceptualno, postoje tri organi-zaciona toka: fizički tok, informacioni tok i tok znanja. Svi oni se nalaze u dinamičkoj interakciji, kako vrijeme odmiče. Znanje se kroz vrijeme kreće ciklično.

Nissen et al. (2000) razmatraju smisao toka procesa ili životnog cik-lusa, koji je povezan sa menadžmentom znanja. Poslije složenog pregleda literature (npr. Despres i Chauvel, 1999; Gartner Group, 1999; Nissen, 2002), može se primijetiti da je tzv. “Model pripajanja” životnog ciklusa menadžmenta znanja kompletniji jer se sastoji iz šest faza:

− sticanje znanja, − organizovanje znanja, − formalizacija znanja, − predaja znanja, − upotreba znanja, − razvijanje znanja.


199

5.1 Tok znanja i njegova dinamika

“Naš je um gladan znanja o svemu što nas okružuje

i što ga više stičmo, sve ga više želimo —

što više vidimo, to smo spremniji za spoznaju”.

Maria Mitchell

edan od najpoznatijih pristupa toku znanja vuče korijene od Nonake (1994) u smislu organizacionog učenja. Ovdje se sagle-davaju dvije dimenzije znanja: epistemološka i ontološka. Epis-

temološka dimenzija odražava binarni kontrast između eksplicitnog i skri-venog znanja. Eksplicitno znanja može biti formulisano kroz arte-fakte kao što su knjige, pisma, priručnici, standardne procedure funkcionisanja, i ins-trukcije, dok skriveno znanje sadrži više razumijevanja i ekspertize u ljud-skom umu. Ontološka dimenzija odražava znanje koje se dijeli sa drugima u grupi ili većim agregacijama ljudi unutar organizacije. Iako se ova agregaci-ja organizacionih jedinica čini proizvoljnom, u kontekstu preduzeća, može se jasno primjeniti u manjim timovima, radnim grupama, odjeljenjima, pos-lovnim jedinicama, firmama, poslovnim savezima i mrežama.

Kao što je prikazano na slici 40, Nonaka se služi interakcijom izme-đu navedenim dimenzijama kao glavnim sredstvom opisivanja toka znanja. Ovaj tok je ugrubo prikazan kroz četiri koraka. Kao prvo, Nonaka uvjerava da novo znanje stvaraju jedino individue u organizaciji i da je ono po prirodi nužno skriveno znanje. Prvi tok znanja na osnovu teorije se zatim dešava kroz proces koji se naziva socijalizacija, što ukazuje na članove tima koji dijele iskustvo i posmatranja, sve što više pojedinac učestvuje u zajednica-ma i praksi. Tok socijalizacije je prikazan kao vektor 1 i odgovara skrive-nom znanju (tj. uključuje epistemološku dimenziju) koje se kreće od indivi-due prema nivou grupe (tj. uključuje ontološku dimenziju – Nissen, 2002).

Drugi tok znanja (vektor br. 2) se na osnovi teorije događa kroz pro-ces koji se naziva eksternalizacija i koji označava upotrebu metafora kroz dijalog. On dovodi do iznošenja skrivenog znanja i naredne fomalizacije u konkretnije i eksplicitno.

J


200

Slika 40: Nonakina koncepcija toka znanja

Izvor: Priređeno prema Nonaka, 1994; Nissen, 2002) Treći tok znanja (vektor 3) se na osnovi teorije dešava kroz process

koji se naziva kombinacija. Ona ukazuje na koordinaciju različitih grupa u organizaciji, zajedno sa dokumentacijom postojećeg znanja, u cilju kombi-novanja novih internih timskih koncepata s drugim, eksplicitnim znanjem u skopu organizacije.

Četvrti tok znanja (vektor br. 4) se na osnovi teorije dešava kroz proces koji se naziva internalizacija. Internalizacija ukazuje na različite čla-nove u organizaciji uključujući kombinovano gore pomenuto znanje, često kroz pokušaj i grešku – i u povratnom smjeru prenoseći takvo znanje u for-mu prećutnog znanja na organizacionom nivou.

Stvaranje procesa novog znanja zahtijeva razumijevanje toka zna-nja. Ovaj dio nadograđuje pomenuto razumijevanje modela Nonake i Nisena a koji se tiču dinamike toka znanja. Ovaj dio može pomoći bolje opisu i objašnjenju na koji način se znanje kreće kroz preduzeće. Prvi korak ka nadogradnji postojeće teorije toka znanja je uvećanje Nonakinog dvodimen-zionalnog okvira, uključivši treću dimenziju, životni ciklus menadžmenta znanja. Nissen operacionalizuje oblik koristeći se fazama životnog ciklusa iz modela pripajanja (Nissen, 2002). Dalje, iz razloga što je koncept toka in-herentno dinamičan, Nissen proširuje ovaj okvir dodajući vrijeme kao klju-čnu, četvrtu dimenziju. Takva uvećana dimenzionalnost proširuje Nonakin


201

dvodimenzionani okvir i daje bazu za složenije modele. Složeniji model može povećati našu opisnu i moć izlaganja u smislu razumijevanja fenome-na toka znanja.

Slika 41: Dograđeni model toka znanja

Izvor: Nissen, 2002

Na slici 41 primjećujemo nekoliko smislenih vektora toka znanja za ilustraciju i klasifikaciju različitih dinamičkih obrazaca znanja koje se kreće kroz preduzeće. Npr. jednostavni pravolinijski tok, koji je označen kao “pravila i procedure” odslikava način na koji većina preduzeća informišu i vrše obuku zaposlenih kroz upotrebu pravila i procedura. Eksplicitna doku-menta i pravilnici, koja koriste individue u okviru organizacije se očekivano


202

trebaju zapamtiti, upotrebiti i imati u vidu. Kao drugi primjer, ciklični tok znanja opisan združenim modelom životnog ciklusa KM, koji je prikazan na slici, reflektuje kompleksniju dinamiku od jednostavnog, pravolinijskog antipoda. Pomenuti tok npr. opisuje ciklus stvaranja znanja, predaju i razvi-janje znanja u okviru radne grupe.

Dalje, Nonakina dinamička teorija toka znanja se može opisati u pro-storu na krivolinijskoj sekvenci vektora koji korespondiraju s pojedinačnim procesima, koji su nazvani “stvarati”, “socijalizovati”, “eksternalizovati”, “kombinovati” i “internalizovati”. U tu svrhu, ovaj model sadrži ono što je predložio Nonaka i odslikava donekle složenu dinamiku tokova znanja upo-redo sa životnim ciklusom. Više od toga, razmatranje ovog prostora ukazuje na uključenje smislenijeg vektora, koji nije dio Nonakine teorije, ali pred-stavlja ključni element empirijski izvedenog modela pripajanja (tj. ključa evolucije znanja). Jasno je da se mnogi drugi tokovi i obrasci mogu prika-zati na ovaj način. Nissen je uključio dimenziju vremena u postojeći model, zato štose statični prikazi, kao što je npr. grafik prezentovan na slici 27, mogu teško vizualizovati u više od tri dimenzije (kasnije Nisen supstituiše termine epistemološki i ontološki, tako što termin eksplicitnost zamjenjuje s epistemološki i doseg za ontološki).

5.2 Inovacija procesa znanja

“Kao što smo promijenili ono što kompjuteri mogu da urade, sada moramo da promijenimo naša shvatanja šta mi možemo da uradimo sa kompjuterima”.

Max Hopper

rocesi znanja bi trebali imati interakciju s fizičkim i informa-cionim procesima. Infrastruktura informacionih tehnologija može podržavati takvu interakciju. Procesi znanja se moraju

optimizovati i koncipirati na način da održavaju dinamiku u čitavom predu-zeću. Poželjno je da kompanije prepoznaju značaj dinamike uzajamnog dje-lovanja i da ugrade takav mehanizam, koji će to omogućiti. Čitav proces iz-gradnje i ponovne izgradnje znanja bi trebalo da bude podijeljen u više usko

P


203

skoncentrisanih procesa. Dizajn svake od tema mora biti u funkciji pozicio-niranja znanja kao najvažnijeg sredstva preduzeća.

Značajna integracija menadžmenta znanja i procesa inovacije se posmatra u trenutnom djelovanju, dok kompanije shvate direktnu vezu iz-među menadžmenta znanja i inovacije kao rezultata radnog procesa znanja (Davenport et all., 1998). U naučnom radu koji čini više od trideset KM ak-cija, Davenport i dr. (1996) primjećuje da je praksa “fundamentalno promi-jenila projekte menadžmenta”. Novonastala teorija stvaranja znanja i mena-džmenta ima, u dinamičkom smislu, izrazito orijentisano svojstvo procesa (vidi: Nonaka, 1994). Ruggles (1998) ide da predlaže da primarni cilj prakse bude pristupanje menadžmentu znanja kao procesu, jer je fundamentalno bi-tan za inovacije. Ipak, naporne, skupe i inovacije sklone “prvom talasu” (Cypress, 1994), koje uključuju IT u proces, one ni u kom slučaju ne garan-tuju napredak performansi. Mnoge uspješne i djelotvorne firme dožive de-gradaciju u primjeni inovacije procesa (Caron et all., 1994; Hammer & Cha-mpy, 1993). Prednje je istakao Hammer (1990), slikovito objašnjavajući tu praksu kao “automatizaciju nereda”.

Slika 42: Horizontalni i vertikalni procesi

Izvor: Prilagođeno prema Nonaka, 1994; Nissen, 2002)

Oslanjajući se na Leavitta (1965) i druge (uporedi: Davenport, 1993; Nissen, 1998), može se zaključiti da nova IT treba biti sadržana u dizajnu procesa koji podržava. Tj. organizacija, ljudi, procedure, djelovanje i drugi ključni faktori moraju biti razmotreni, pored tehnologije. S obzirom da se mnogi KM projekti odvijaju oko IT implementacije (npr. interna mreža /


204

mreža poslovne zajednice – intranets/extranets, Web portali, ciljani grupni proces - groupware - Nissen et all., 2000), process inovacije i menadžmenta znanja izgleda dijele neke greške koje se ponavljaju. Vodeći se ovim istraži-vanjem, počinjemo da prepozanjemo snažnu interakciju između toka rada i toka znanja u preduzeću. Po ugledu na Oxendinea i Nissena (2001), pod ovim tokovima podrazumijevamo horizontalne i vertikalne procese, konci-pirane na slici 42. Ukratko, dva horizontalno usmjerena grafika na slici opi-suju odvojene primjere procesa rada (npr. koraci su izvedeni u različitom vremenskim, prostornim, organizacionim tačkama).

Grafik na vrhu slike 43 predstavlja jedan određeni primjer (izveden u određenoj vremenskoj tački, lokaciji, organizaciji) ovog idejnog procesa, a grafikon na dnu predstavlja drugi primjer (izveden u drugoj vremenskoj tač-ki, lokaciji, organizaciji). Oba horizontalna grafika predstavljaju tok rada u preduzeću. Pored prezentacije toka rada, neophodno je predstaviti i tok in-formacija kao konceptualizaciju radnih procesa i toka znanja (Nissen, 2002). Vertikalni grafik predstavlja dopunski skup procesa koji su odgovorni za tok informacija i tok znanja.

Slika 43: Ključne osnove preduzeća zasnovanog na znanju

Izvor: kreacija autora

Znanje nije jednako distibuirano kroz preduzeće, tako da performan-se preduzeća zavise od konzistentnosti i djelotvornosti kroz razne tokove rada. Povezano znanje (npr. proceduralni process, najbolja praksa, selekcija sredstva i upotreba) protiču kroz vrijeme, prostor i organizaciju. Smatra se


205

da takav process ukrštanja aktivnosti vodi tok znanja u suprotnom smjeru od toka rada. Zaista, Nissen i Espino (2000) identifikuju sedam vertikalnih pro-cesa (npr. obuka, zadatak zaposlenih, IT podrška) koji su u interakciji na složeniji način, koji nije odraz jednostavnog, pravolinijskog toka prikazanog na slici 43.

U znanje se ubraja ekspertiza, iskustvo, know-how, vještine i kom-petentnost. Procesi znanja su sinergetička simbioza menadžmenta, organiza-cije, procesa poslovanja i informacionih tehnologija. Tradicionalne organi-zacije su zapostavile procese znanja. Mnoge organizacije se suočavaju sa starim, neefikasnim načinom stvaranja i ponovnog stvaranja znanja. Poku-šavaju da ponovo koncipiraju poslovne i procese znanja kao svoj glavni process. Činjenica je da nema puno uspješnih ishoda.

Predlaže se metodologija stvaranja znanja u sledećim koracima:

− analiza postojećeg procesa znanja,, − definisanje strategije inovacije, − mapiranje individualnog i organizacionog znanja, − re-modeliranje procesa znanja, kao i drugih procesa i − implementiranje novih procesa znanja.

Napredak menadžmenta znanja pretpostavlja holistički pristup i

kompleksno ulaganje napora u svaku organizaciju, veću ili manju. Znanje je neopipljivo sredstvo, koje može da se prenese i rasporedi kroz organizaciju. Preporučuje se korišćenje metodologije koja ističe dinamičnost. Jer, dinami-ka je glavna odlika svih procesa znanja, posebno onih koji stvaraju novo znanje i inovaciju (kognitivno mišljenje). Dizajn procesa znanja i njihova interakcija moraju biti fundamentalno zasnovana na dinamici. Može se zak-ljučiti da uspjeh savremenog preduzeća zavisi od blagovemenog efektivnog toka znanja kroz organizaciju. Znanje nije jednako raspoređeno u preduze-ću, pa je potrebno uspostaviti pravovremen i efektivan tok znanja imple-mentacijom novih procesa.

Nekoliko prikazanih teorijski poznatih modela znanja podržava ino-vaciju procesa znanja. Istraživanje prakse pokazuje da se inovacija procesa znanja ostvaruje kroz pokušaje i greške, što se pokazuje kao najefektivnije. Istraživanje opisano u ovom radu se nadograđuje na postojeću teoriju i prak-su o menadžmentu znanja i u određenom dijelu pokušava da ih proširi. Po-sebno u dijelu integracije tokova znanja u koherentne procese. Podržavajući šire shvatenje tokova znanja, željeli da smo da doprinesemo kreaciji “instu-menta” koji bi se koristio u domenu inovacije procesa znanja u preduzeću.


206

Rezultat je prilaz koji može da se koristi za poboljšanje postojeće prakse inovacije procesa. Model se može koristiti, i obrnuto, može se posmatrati kao podloga za oblikovanje informacionih sistema i poslovnih procesa. Diferencirajući tokove znanja, tokove informacija i njima komplementarne tokove rada u preduzeću, identifikovali smo važnu dinamiku, koja treba da bude okvir za formulisanje metodologije za kvalitetniji menadžment znanja.

5.3 Inkubatori znanja

„Ne plaši se neznanja, boj se lažnog znanja,

jer od njega dolaze sve nesreće na svijetu“.

Lord Byron

nkubatori znanja, preduzetnički ili poslovni inkubatori su nazivi za unapređenje preduzetničkog duha u preduzećima. Preduzetni-čki koncept uključuje kreiranje ideja, koje se mogu komercijali-

zovati u profitabilan proizvod ili uslugu. E. Ahmetagić i P. Harmath (2008, s. 36) navode da preduzetnički inkubatori okupljaju male preduzetnike, koji tek počinju poslovati ili su u fazi rasta i razvoja. Oni omogućuju predu-zetnicima korišćenje poslovnog prostora po vrlo povoljnim uslovima ogra-ničen broj godina, poslovnu infrastrukturu, intelektualne i poslovne usluge.

Slika 44 prikazuje moguće kombinacije prelaza ili premošćavanja klasičnih i novih oblika inkubacije. Inkubatori su se u Evropi prvi put poja-vili u V. Britaniji i Njemačkoj 1980-ih godina prošlog vijeka, a kasnije su postali instrument ekonomskog razvoja, koji je obilato primjenjivan u Evropskoj uniji 1990-ih. Ti inkubatori su bili klasičnog tipa tj. u kojima je preduzetnicima bila obezbeđena podrška u početnoj fazi poslovanja kroz smanjenje troškova (niži zakup, obezbeđena oprema itd.), pristup znanju i administrativne usluge (pravne, računovodstvene, itd.), kao i konsultacije (planiranje, upravljanje, marketing, itd.).

Jedan dio usluga preduzetničkog inkubatora je opšteg karaktera (ad-ministrativni servisi, računovodstvo, pomoć u vođenju i upravljanju poslo-vanjem i dr.), a dio usluga može se obavljati i za spoljne korisnike. Cilj pre-duzetničkih inkubatora je generisanje i podrška razvoja novih malih predu-zeća, na bazi inovacionih ili preduzetničkih projekata. Prvi poslovni inkuba-

I


207

tori su se pojavili u SAD u 1960-ih godina. Njihovo naglo širenje po obimu i broju ponuđenih usluga se dogodilo 1990-ih godina.

Slika 44: Prelazna rješenja u funkcionisanju “klasičnih”

i novih oblika poslovne inkubacije

Izvor: http://www.idisc.net/en/, prema: Ibid., s. 37 Postoji široki spektar modela poslovnog razvoja kroz poslovne inku-

batore. Oni se dijele u dvije opšte kategorije: tehnološke (komercijalizacija novih tehnologija i tehnološki transfer), i mešoviti korisnički servisi sa širo-kim opsegom i klijentelom. Svaki od ovih tipova inkubatora može biti spe-cijalizovan u određenoj industriji. Hibridni modeli, šire kombinujući virtu-alne i tradicionalne modele za nove i postojeće poslovne subjekte, pojavili su se u mnogim zemljama u razvoju. U velikim, rastućim ekonomijama po-put Kine, inkubacija je u konvergenciji sa tehnološkim parkovima, razvojem klastera i podsticanja ulaganja, što je rezultiralo novim hibridnim modelom odgovarajućeg kineskog okruženja.

Korisno je da se pravi razlika između uskog i dubokog inkubatora, kao intenzivnih usluga za ograničeni broj klijenata s jedne strane, i plitke i široke usluge inkubatora, tj. manje intenzivne usluge za mnoge stranke. Ove dve opcije međusobno nijesu isključive.


208

Slika 45: Nastajanje i formiranje novih tipova inkubatora u vremenskom horizontu

Izvor: Ibid., s. 37.


209

Slika 46: Podjela inkubatora prema obiležjima specijalizacije

i broja klijenata

Izvor: Ibid., s. 43

U praksi postoje sledeći inkubatori:

− miješoviti (mixed use incubator), koji se ne fokusiraju samo na jedan tip preduzetništva ili industrijske grane,

− tehnološki (technology incubator), koji podržava nove tehnološki orijentisane firme i pruža podršku u inovativnim procesima, korekci-jama tržišnih slabosti i anomalija; tu spada više od 50% tehnološki orijentisanih „stanara“; za njih je karakteristična jaka veza sa univer-zitetima.

− proizovođački (manufacturing incubator), koji služe za razvoj pre-duzeća u industrijskom sektoru

− industrijski specifičan (targeted incubator), koji služi za razvoj ma-lih preduzeća unutar određene industrijske grane.

− uslužni (service incubator), koji služi za razvoj preduzetništva u us-lužnom sektoru.

− za podršku i osposobljavanje (empowerment incubator), − bez zidova (incubator without walls), koji nude određene usluge, ali

bez konkretno razrađenog poslovnog plana i neposredne saradnje, u većini slučajeva preko Interneta.


210

Karakteristične (opšte) usluge većine biznis inkubatora su:

− pomoć u osnovnim poslovima, − aktivnosti povezivanja i umrežavanja, − marketing asistencija, − pristup Internetu velike brzine, − računovodstvena pomoć i finansijski menadžment, − pristup bankarskim kreditima, fondovima i garancijama, − pomoć u prezentacijama, − veze sa visokoškolskim izvorima, − povezivanje sa strategijskim partnerima, − pristup ulagačima i zajedničkim poduhvatima, − poslovni trening programi, − savjetodavna tijela i mentorstvo, − definisanje menadžment tima, − pomoć u poslovnoj etici, − posredovanje u komercijalizaciji tehnologije, − pomoć na polju pridržavanja zakonske regulative i − menadžment intelektualne svojine.


211

REZIME

________

konomska stvarnost je odavno obogaćena mnogim sadržaji-ma, koji su stvorili novu epohu pluralističke ekonomske si-nergetike. Ekonomska nauka je činila velike napore da obja-

sni fenomene te nove epohe. Ona je razradom novih znana značajno uticala na evoluciju složenih, dinamičkih, otvorenih i vurtualnih poslovnih siste-ma, koji su zasnovani na principima fleksibilne samoorganizacije, ravno-pravne partnerske saradnje i ograničene autonomije.

Više nego ikad do sada znanje je postalo nosilac konkurentske pred-nosti kompanija, državne moći i ekonomskog rasta i razvoja. Ali, mnoge države imaju lošu početnu poziciju, što zahtijeva njihove dodatne napore i mnogo veću pažnju razvoju ovog danas najvažnijeg i jedinog neograniče-nog resursa. One se moraju odlučno boriti s brojnim limitima, koji ih prate u stvaranju, transferu i upravljanju znanjem, počev od institucionalnih, kul-turnih, ekonomskih i političkih, koji su evidentni ne samo kod država u tranzicijinego i kod svih ekonomski zaostalih država.

Uočljivo je da se privredna i državna moć suštinski reflektuje preko konkurencije nivoa znanja. Ova knjiga je posvećena prikazu i razradi vode-ćih teorijsko-metodoloških koncepcija znanja. To je naš pokušaj da dopri-nesemo naporima za poboljšanje sposobnosti dostizanja efikasne, konku-rentske i održive upotrebe znanja. Knjiga tretira brojna značajna pitanja ve-zana za znanje i upravljanje njime u savremenom biznisu.

Polazeći od nespornih saznanja da uspjeh, stabilnost i održivost sav-remenih firmi i korporativnog upravljanja dominantno zavise od sposob-nosti sticanja i upotrebe znanja, odnosno njegove funkcionalne usmjereno-sti prema kontinuitetu inovacija, cilj ove knjige je da ponudi sistematizo-van i koncepcijski originalno uobličen prikaz relevantnih pristupa znanju, koji analitički i metodološki ukazuje na njegovu paradigmatičnost. Tokom dugogodišnjih i obimnih istraživanja ključnih oblasti znanja, s različithih aspekata, shvatili smo da poseban kvalitet ovog društvenog i ekonomskog

E

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – REZIME

212

resursa čini upravo ta njegova paradigmatičnost. Istorijska i komparativna analiza odnosa prema znanju nam je nedovosmisleno potvrdila opšti zaklju-čak o visokoj korelaciji paradigmatičnosti znanja sa institucionalnom raz-vijenošću. Fundamentalna i primijenjena nauka su uvijek stvarale znanja, koja su omogućavala progres i mijenjala svijet nabolje. Ipak, sa povećava-njem složenosti svijeta, posebno u periodu od zadnje tri decenije, povećala se dominacija znanja u svim sferama ljudskih aktivnosti. Značaj tržišta znanja kao ključnog elementa ekonomije znanja sve više nadmašuje značaj tržišta materijalnih tokova i povećava ulogu efikasnog upravljanja zna-njima. Pored toga, informacija i znanje postaju konceptulani resursi, koji se suštinski razlikuju od materijalnih resursa, jer omogućuju upravljanje svim drugim resursima.

Održivost bilo kojeg poslovnog sistema zavisi od znanja, njegove primjene i stalnog usavršavanja. To je dodatni razlog za prihvatanje ideje o paradigmatičnosti znanja, koja sadrži u sebi paradoks, jer se povećanjem njegove količine povećava brzina njegovog zastarijevanja.

Nedvosmileno je da raste potreba za upravljanjem znanjem. Ono se primjenjuje u mnogim organizacijama kao efikasna strategija za poboljša-nje korporativne poslovne prakse. Sve uspješne organizacije se fokusiraju na znanje kao ključni resurs intelektualnog kapitala. To doprinosi iznala-ženju odgovora na nove tržišne izazove i mogućnosti. Promjena stilova up-ravljanja je bila uvod u Menadžment pete generacije (Charles Savage), Pe-tu disciplinu (Peter Senge) i Inteligentno preduzeće (James Brian Quinn). Njihove nesumnjive menadžerske perspektive utrle su put novom uprav-ljačkom razmišljanju, uključujući: ko-stvaranje, dinamičko ujedinjavanje, umrežavanje znanja, učeće organizacije i revolucionisanje organizacione strategije u inteligentnim poduzećima.

N. e. zasnovana na znanju podrazumijeva postojanje moderne fleksi-bilne organizacije, koja odmah reaguje na promjene u okruženju. Na tržištu mogu opstati i održati se u dugom roku samo one organizacije koje mogu da se stalno prilagođavaju promjenama i kreiraju ih, mijenjaju, razvijaju, stalno uče, usavršavaju, kontinuirano stvaraju nove proizvode i/ili usluge s dodatnom vrijednošću i inovacijama. Takav pristup podrazumijeva:

− forsiranje znanja, − postojanje određene tehnološke infrastrukture u organizaciji (kao što

je npr. postojanje razvijenog informacionog sistema, − stalno preispitivanje sopstvenog poslovanja,


213

− spremnost na čestu reorganizaciju poslovanja i reinženjering pos-lovnih procesa i

− racionalan i skladan odnos promjena sa stvarnim potrebama. Prelaz u ekonomiju znanja karakteriše nekoliko važnih koraka: in-

formacija i znanje su postali najvažniji resurs, a informaciono-komunikaci-one tehnologije su postale temeljna infrastruktura poslovanja. Kupci su glavni faktor koji determiniše uslove savremenog poslovanja. Oni biraju sa-mo najkvalitetnije i inovativne proizvode, u koje je ugrađeno novo znanje i preko njega nove kreativne vrijednosti.

Predmet našeg istraživanja je objašnjenje glavnih savremenih razvoj-nih tendencija u oblastima u kojima dominira znanje i afirmativan odnos prema njemu: novoj ekonomiji, ekonomiji znanja i upravljanju znanjem. Ri-ječ je o civilizacijskom i paradigmatičnom iskoraku i fenomenu koji zas-lužuje svestrano razmatranje. U ovom rukopisu se ukazuje na:

− rastuću ulogu i značaj znanja za stvaranje konkurentskih prednosti u savremenim uslovima brzih promjena i rasta neizvjesnosti, kao i za društveni i privredni razvoj,

− imperativnu neophodnost njegovog maksimalnog forsiranja i najšire primjene, na svim nivoima i u svim segmentima društva,

− potrebu stalnog učenja, usavršavanja i usvajanja novih znanja, − značaj i paradigmatičnost znanja, − gradacijsku povezanosti nove ekonomije, ekonomije znanja i uprav-

ljanja znanjem, − činjenicu da je „znanje moć“, ali samo u institucionalizovanom ok-

ruženju i − potrebu nekompromisnog i kritičkog odnosa prema kvazi-znanju.

Knjiga je u metodološkom pogledu zasnovana na podacima, stavo-

vima, istraživanjima i analizama najpoznatijih svjetskih autora iz multi-dis-ciplinarne oblasti kakva je znanje. To nam je omogućilo da oblikujemo os-novnu polaznu hipotezu, koja glasi:

domincija znanja i njegov značaj u savremenom društvu i privredi bitno određuju konkurentske sposobnosti na korpo-rativnom i nacionalnom nivou i sve više predstavlja faktor definisanja i uspjeha razvojnih vizija, strategija i odgovara-jućih politika na mikro i na makro nivou,

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – REZIME

214

kao i dvije pomoćne hipoteze, i to: prva,

za razvoj znanja su, pored ulaganja i ostalih faktora uticaja, potrebni razvijeni i stabilni institucionalni uslovi

i druga,

paradigma znanja je dovela do njegove revolucionarne kre-acije i primjene na svim nivoima ekonomske, političke i dru-štvene stvarnosti, a novi fenomeni u ekonomiji nazvani nova ekonomija, društvo znanja i ekonomija znanja upravo su re-zultat njegove suštinske prirode – paradigmatičnosti.

Izborom relevantnih naučnih stavova, njihovom klasifikacijom, fun-

kcionalnom i komparativnom analizom koje smo sproveli, ponuđenim za-ključcima i prilagođenim grafičkim modeliranjem pokušali smo da verifi-kujeme navedene hipoteze.

Rukopis je strukturiran u tri dijela, koji čine kompaktnu cjelinu i logičan slijed u istorijskom, istraživačkom i metodološkom pogledu. Raz-matranje paradigmatičnosti znanja počinje sa karakteristikama i fenome-nima nove ekonomije, društva znanja i mrežne ekonomije, dalje se širi na ekonomiju znanja i njene najvažnije odrednice (znanje, inovacije, intelek-tualni i socijalni kapital), a završava sa složenim i brojnim aspektima i modelima upravljanja znanjem.

Cilj rukopisa je da bude putokaz za sve releventne društvene struk-ture, djelatnosti i nivoe na neophodnost bezuslovnog prihvatanja paradi-gme znanja kao razvojnog imperativa u svim društvenim i privrednim ob-lastima. On jasno upozorava da bilo kakvo ignorisanje, zaobilaženje i sup-stituisanje znanja vodi na stranputicu, koja se naziva kriza i zaostajanje u razvoju. On bi trebalo provocira pažnju mladih istraživača i motiviše ih da znanje stalno produbljuju, usavršavaju, proširuju, razrađuju i naučno oblikuju u mnogim nedorečenim aspektima.

Nastojali smo da ova knjiga bude naš skromni doprinos pisanju ode znanju, koje ono itekako zaslužuje.


215

SUMMARY

___________

t has been long since the economic reality has been enriched with many contets which has created the new epoch of plura-listic economic synergetic. Economic science has made great

efforts to explain phenomena of the new epoch. With creation, and useing of new knowledge, it has contributed to evolution of complex, dynamic, open and virtual business systems based on the principles of flexible self organization, equal partnership cooperation and limited autonomy.

Today, more than ever before, knowledge is the driver of copetetive advangeres of companies, state power, economic growth, and developmant Hawever, many coutries has a poor strating position, which requires their addtional, and much greater attention to the development today’s most im-portant, and the only unlimited rsoruce. They must resolutely fight with many obstacles that accompany them in the creation, transfer, and manage-ment of knowledge, ranging from institutional, cultural, cultural, economic and political, which are evident not only in the countries in transition, but also in all the economically backward countries.

It is evident that the economic and state power essentially reflects through the competition of the levels of knowledge. This book is devoted to a review and elaboration of the leading theoretical and methodological conceptions of knowledge. This is our attempt to contribute to the efforts for enhancing the ability to achieve an efficient, concurrent and sustainable use of knowledge. The book treats a number of significant issues related to the knowledge and its management in modern business.

Starting from the undisputed findings that success, stability and sustainability of modern firms and corporate governance are predominantly influenced by the abilities of acquisition and use of knowledge and its functional orientation towards continuous innovation, the aim of this book is to offer a systematic and conceptually original view of the relevant kno-wledge available, which analytical and methodological points to its para-

I

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – SUMMARY

216

digmatic. During many years of an extensive research of the key areas of knowledge, from different perspectives, we realized that the special quality of this social and economic resource is precisely his paradigmatic nature. Historical and comparative analysis of the relationship of knowledge para-digmatic and institutional development confirmed the general conclusion their strong correlation. .

Fundamental and applied science have always been creating know-ledge and changing the world for the better. However, whit the increasing complexity of the world, especially during last three decades, the domina-tion of knowledge has been increased in all spheres of human activities. The significance of knowledge as a kay element of the economy of know-ledge increasingly exceeds the significance of the market of material flows and enhances the role of effective knowledge management. Futhermore, information, and knowledge are conceptual resources, which are fundamen-taly different from material resources, since they allow management of all other resources.

The sustainability of any business depends on the knowledge, its useing and continuous improvement. This is an additional reason for the acceptance of the idea of paradigmatic knowledge, which contains a para-dox, because the increase in its quantity increases the speed of its obsoles-cence.

Knowledge management is growing in popularity, and is being implemented within many organizations as an effective strategy in impro-ving corporate business practices. All successful organizations focus on knowledge as a key resource of intellectual capital. This contributes to fin-ding answers to new market challenges and opportunities. Change in mana-gement styles was an introduction to the management of Fifth Generation (Charles Savage), The Fifth Discipline (Peter Senge) and Intelligent Enter-prise (James Brian Quinn). Their unequivocal managerial perspectives pa-ved the way to new management thinking, including: co-creation, dynamic teaming, knowledge networking, the learning organization, and organizati-onal strategy revolutionization into intelligent enterprises.

New economy, based on knowledge, implies the existence of mo-dern flexible organization which reacts immediately to changes in its surro-unding. Only those organizations that are able to adopt changes, create changes, change them, learn and specialize constantly, continually create new products and/or value added services and innovations may survive and sustain for the long term. Such an approach implies the following:


217

− Focusing on knowledge, − Existence of certain technological infrastructure in organization

( such as, the existence of developed information system), − Constant reviewing of its own business, − Willingness to frequent reorganization of business, and reen-

gineering of business processes, and − Adopt of changes with real needs. The transition to the knowledge economy is characterized by several

significant steps: information becomes the most important resource, and information-communication technology has become the basic infrastructure of the business. Today, the mainkey factors imposing conditions of business are customers (final customers) selecting only the highest quality and in-novative products having been embodied the new knowledge into.

The subject of our research is the explanation of the main modern development tendencies in the field dominated by knowledge and affirma-tive relation towards it: new economy, economy of knowledge and knowle-dge management. It is about the civilization and paradigmatic step and phenomenon deserving the comprehensive consideration. This manuscript indicates:

− Growing role and importance of knowledge for creation of com-petitive advantages within modern conditions of fast changes and growth of uncertainty, as well as for social and economic develop-ment,

− Imperative necessity of its maximal forcing and widest application, at all levels and all segments of a society,

− The necessity of constant learning, specialization and adoption of the new knowledge,

− The importance and paradigmatic of knowledge, − Gradational connection of new economy, economy of knowledge,

and knowledge management, − The fact that “knowledge is power” but only within the

institutionalized environment, and − The need of critical attitude towards the quasi knowledge.

From the methodolical aspect, the book is based on data, attitudes, researches and analyses of the world's most famous authors as regards the

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – SUMMARY

218

multidisciplinary area such is the knowledge. It has enabled us to form the basic starting hypothesis as follws:

The dominancy of knowledge and its importance in the modern society and economic substantially determine the competitive capacity at the national and corporate level, and more and more is the main factor of determination and success of development vision, strategies, and appropriate policies at the micro and macro levels.

As well as two auxiliary hypotheses, first:

For the development of knowledge, besides investments and other factors of influence, developed and stabile institutional conditions are required, and second:

The paradigmatic of knowledge has lead to its revolutionary creation i implementation at all level of economic, politics, and social realities, and new phenomena in the economy called new economy, knowledge society, and knowledge economy are result of its essential characteristic – the paradigmatic. By selection of relevant scientific attitudes, their classification, func-tionality and comparative analysis we have conducted, offered conclusions and adjusted graphical modelling, we have tried to verify the stated hy-pothesis. The manuscript is structured in the three parts making the compact whole and logical sequence in historical, research and methodological as-pect. Reviewing the knowledge paradigm starts with characteristics and phe-nomena of new economy, society of knowledge, and network economy, further spreading to economy of knowledge and its the most significant de-terminants (knowledge, innovations, intellectual, and social capital) ending with complex and numerous aspects and models of knowledge management.

The aim of the manuscript is to be the guide mark for all relevant social structures, activities and levels to the necessity of unconditional ac-ceptance of knowledge paradigm as a development imperative in all social and economic areas. It clearly warns that any ignoring, by-passing and substitution of knowledge shall lead to obliquities named crisis and delays in development. It should provoke the attention of new researchers and motivates them to constantly deepen knowledge, improve, expand, develop and scientifically shape in many understated aspects.

We have tried this book to be our humble contribution to the ode of knowledge.


219

LITERATURA

________________

Abramovitz, M., David, P. A. (1996), “Technological change and

the rise of intangible investments. The U.S. economy's growth-path in the twentieth century”, in Employment and Growth in the Knowledge-Based Economy, OECD, Paris, pp. 35-60.

Afanasjev, M. i Mjasnikova, L. (2005), “Mirovaja konkurencija i klasterizacija ekonomiki”, Voprosi ekonomiki No 4, 75-87.

Ackoff, R. L. (1989), “From Data to Wisdom”, Journal of Applied Systems Analysis, Vol. 16, 3-9.

Ahmetagić, E., Harmath, P. (2008), “Inkubatori znanja u teoriji i praksi”, Montenegrin Journal of Economics, Vol. 4, No 8, 35-52.

Akerlof, G. (1970), “The Market for ‘Lemons’: Quality Uncertainty and the Market Mechanism”, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 84, No. 3, Aug., 488-500

Аlle, М. (1979), „Jedinstvennij kriterij istini – soglasije s dannimi opita“, Мirovaja ekonomika i meždunarodnie otnošenija, No 11, 25-29.

American Productivity and Quality Center (2000), “Building and sustaining communities of practice: continuing success in knowledge mana-gement”, American Productivity and Quality Center, http://www.apqc.org/ proposal/6576km6/ (preuzeto 12.01.2011)

American Productivity and Quality Center (2000a), Knowledge Ma-nagement: A Guide for Your Journey to Best-Practice Processes, APQC, Houston, Texas.

Amidon, D. M. (1997), Innovation Strategy for the Knowledge Eco-nomy: The KEN Awakening, Butterworth-Heinemann, Newton, MA.

Amin, A., Cohendet, P. (2003), Architectures of Knowledge. Firms, Capabilities and Communities, Oxford University Press, Oxford.

Araujo, L., Easton, G. A. (1999), “Relation Resource Perspective on Social Capital”, In Corporate Social Capital and Liability. ed. by R. Th. A. J. Leenders, S. M. Gabbay, Kluwer Academic Publishers, USA.

PARADIGMATIČNOST ZNANJA - LITERATURA

220

Argyris, C. (1991), “Teaching Smart People To Lern”, Harvard Bussines Review , No 69, 99-108. Argyris, C., Schön, D. (1978) Organizational learning: A theory of action perspective, Addison Wesley, Reading, Mass. Archibugi, D., Lundvall, B.-Å. (2001), The Globalizing Learning Economy, Oxford University Press, New York:. Arrow, J. K. (1951), The Economics of Information, Collected pa-pers of Kenneth J. Arrow, Oxford, Basil Blackwell Limited, 41–53; 153-196; 225. _____ (1962), "Economic Welfare and the Allocation of Resources for Invention”, in: R. R. Nelson (ed.), The Rate and Direction of Inventive Activity, Princeton University Press, Princeton, 609-626. _____ (1962a), „The Economic Implications of Learning by Doing“, Review of Economic Sudies, No 2, 155-173.

Atkinson, R. D. (2003), The Innovation Economy. A New Vision for Economic Growth in the 21st Century, http://www.neweconomyindex.org

Atkinson, R. D., Court, R. H. (1998), The New Economy Index: Un-derstading America's Economc Transformation, Progres. Policy Inst., Was-hington, DC.

Audretsch, D. B. (1989), The Market and the State, New York Uni-versity Press, New York.

_____ (1995), Innovation and Industry Evolution, MIT Press, Cam-bridge.

Audretsch, D. B., Feldman, M. P. (1996), "R&D Spillovers and the Geography of Innovation and Production”, American Economic Review, 86 (3), June, 630-640.

Audretsch, D. B., Stephan, P. E. (1996), "Company-Scientist Loca-tional Links: The Case of Biotechnology”, American Economic Review, 86 (3), June, 641-652.

Audretsch, D. B., Elston, J. A. (1997), “Financing the German Mittelstand”, Small Business Economics, 9 (2), 97-110.

Audretsch, D. B., Thrik, R. A. (1998), What’s new about the new economy?, Institute for Development Strategies, US.

Aune, A. J. (2001), Selling theFree Market, The Rhetoric of Eco-nomic Correctnes, The Guilford Press, London-N.Y.

Award, E. M., Ghaziri, H. M. (2004), Knowledge Management, Prentice Hall: New York.

Bassi, L. J. (1997), “Harnessing the power of intellectual capital”, Training & Development, Vol. 51, No 12, 25-30.


221

Barančev, V. P. (2007), Upravlenie znanijami v inovacionnoj sfere, Moskva: Blagovest-B.Bjelić, P. (2001), “Elektronska trgovina”, Ekonomika preduzetništva No 1-2, 27-30.

Barker, J .A. (1993) Paradigms. The Business of Discovering the Future, Harper Business.

Baron, J. N., Hannan, M. T. (1994), “The impact of economics on contemporary sociology”, Journal of Economic Literatur, Vol. 32, 1111-1146.

Becker, G. S. (1962), “Investment in Human Capital: A Theoretical Analysis”, Journal of Political Economy 70 (2), 9-44.

____ (1964), Human Capital, Columbia University Press, NewYork. ____ (2003), Čelovečeskoe povedenie: ekonomičeskij podhod, GU-

VŠE, Moskva. Bell, D. (1967), “Notes on the Post-Industrial Society”, The public

Interest, No 7, 102-118. ______ (1973), The Coming of Post-Industrial Society, Basic Books

Berman, New York. Bell, C. R. (1997), “Intellectual Capital”, Executive Excellence, Vol.

14, No 1, 12-17. Bloom, B. ed. (1956), Taxonomy of educational objectives: book 1,

cognitive domain, Longman, New York. Bloom, B., Mesia, B., Krathwohl, R. (1964), Taxonomy of educatio-

nal objectives, Volumes 1 and 2, David McKay, New York. Bontis, N. (1996), “There's a Price On Your Head: Managing Intel-

lectual Capital Strategically”, Business Quarterly, Vol. 60, No 4, 40-47. Bourdieu, P. (1986), „The Forms of Capital“, in: Richardson, J. G.

(ed.), Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, Greenwood Press.

Bresnahan, T. F., Trajtenberg, M. (1995), „General Purpose Tech-nologies: Engines of Growth?“, Journal of Econometrics, No 65, 83-108.

Brown, J. S., Duguid, P. (1998), “Organizing Knowledge”, Califor-nia Management Review, Vol. 40, No 3, 90-111.

Brynjolfsson, E. (1996), „The Contribution of Information Techno-logy to Consumer Welfare“, Information Systems Research, Sept.

Brynjolfsson, E., Hitt, L. M. (2000), “Paradox lost? Firm-level evi-dence on the returns to information sistems spending”, Management Sci-ence, No 42, 541-548.

Bourdieu, P. (1985), The forms of capital. Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, Greenwood, New York.


222

Burd’je, P. (2002), „Formi kapitala“, Ekonomičeskaja sociologija, No 5, 60-75.

Burnes, B. (1994), Managing Change, Pitman Publishing, London. Burt, R. S. (1992), “The Social Structure of Competition”, In Net-

works And Organizations: Structure, Form, And Action, Harward Business School Press, Boston, Massachusetts.

Caron, J. R., Jarvenpaa, S. L., Stoddard, D. B. (1994), “Business re-engineering at CIGNA corporation: experiences and lessons learned from the first five years”, MIS Quarterly, Vol 18, No 3, 233-250.

Carayanis, E. (1999), “Fostering Synergies between Information Technology and Managerial and Organizational Cognition: the Role of Kno-wledge”, Management Technovation, No 19, 219-231.

Castells, M.( 2000), Uspon umreženog društva, Golden marketing, Zagreb.

______ (2001), The Internet Galaxy, Reflections on the Internet, Bu-siness and Society, Oxford University Press, New York.

Chakravarthy, B. et al. (2005),”Knowledge Management and Competitive Advantage”, in Easterby-Smith, M., Lyles, M. A. (eds.), The Blackwell Handbook of Organizational Learning and Knowledge Manage-ment, Blackwell Publishing, Oxford, 305-323.

Chandler, A. (1977), The Visible Hand: The Managerial Revolution in American Business, Harvard University Press, Cambridge.

_______ (1990), Scale and Scope: The Dynamics of Industrial Capi-talism, Harvard University Press, Cambridge.

Cantrell, S., et al. (2006), “Measuring the value of human capital in-vestments: the SAP case”, Emerald Group Publishing Limited, No 2.

Chakravarthy, S , et all. (2005), Charles, D., Daniele, C., eds. (1999), Knowledge Horizons: The

Present and the Promise of Knowledge Management, Butterworth-Heinemann: New York. Chen, H. C. D., Dahlman, C. J. (2005) The Knowledge Economy, The KAM Methodology and World Bank Operations (online), Washington DC: The World Bank, http://siteresources.worldbank.org/KFDLP/ Resources/KAM_Paper_WP.pdf (preuzeto: 13. 11. 2011)

Christensen, C. M. (2000), The Inventor’s Dilemma: When New Tec-hnologies Cause Great Firms to Fail, Harper Collins, New York.

Clark, D. (1985), Post-Industrial America: a Geographical Perspec-tive, New York-London.


223

_____ (2004), Fritz Machlup — Knowledge Industr, A Brief History of Information and Knowledge, www.nwlink.com

Coase, R.H. (1937), “The Nature of the Firm”, Economica, Vol. 4, 386-405 (objavljeno u zborniku Williamson, Masten: The Economics of Transaction Costs, Edward Elgar Publishing, 1999, USA, pp. 1-22).

_____ (1988), “The Nature of the Firm: Influence”, Journal of Law, Economics and Organization, Vol. 4, No. 2. (Spring), Oxford, UK.

______ (1997), Interview about New Institutional Economics, Ro-nald Coase Instititut.

Cohen, W. M., Levinthal, D. (1990), “Absorptive capacity: a new perspective on learning and innovation”, Administrative Science Quarterly, No 35, 128-152.

Coleman, J. S. (1988), „Social capital in the creation of human capital“, The American Journal of Sociology, No 94, 95–120.

_____ (1990), Foundations of Social Theory, Harvard University Press, Cambridge.

Colombato, E. (2002), “Was transition about free-market econo-mics”, Preduzetnička ekonomija, Podgorica.

Compain, B. (1988), Issues in New Information Technology, Cam-bridge.

Christensen, J. L.,Lundvall, B.-Å. eds. (2004), Product Innovation, Interactive Learning and Economic Performance, Elsevier, Amsterdam.

Cunningham, S. (2009), “Trojan Horse or Rorschach Blot? Creative industries discourse around the world”, International Journal of Cultural Policy, Vol. 15, No 4.

Cypress, H. L. (1994), “Reengineering - MS/ OR imperative: make second generation of business process improvement mode work”, OR/MS Today, Vol. 21, No 1, 18-29.

D’Aveni, R., A. Ilintch, (1992), “Complex Patterns of Vertical In-tegration in the Forest Product Industry”, Academy of Management Journal, Vol. 35, No 3, 596-625.

Davidov, W., Malone, M (1992), The Virtual Corporation: Structu-ring and Revitalizing the Corporation for the 21st Century, Harper Collins, New York.

Davis, B. G. (1985), Management Information Systems - Conceptual Foundations, Structure and Development, McGraw-Hill, Inc, New York

Daft, R. L. (1991), Management, The Dryden Press, Chikago. Dalkir, K. (2005) Knowledge Management in Theory and Practice,

Elsevier Butterworth – Heinemann publications.


224

Davenport, T. H. (1993), Process Innovation: Reengineering Work through Information Technology, Harvard University Press, Boston, MA.

Davenport, T. H., Jarvenpaa, S. L., Beers, M. C. (1996), “Improving Knowledge Work Processes”, Sloan Management Review, Vol. 37, No 4, 53-65.

Davenport, T.H. & Prusak, L. (1998), Working Knowledge: How Organizations Manage what they Know, Harvard Business School Press, Boston, Ma.

______ (2000), Working knowledge, Harvard Business School Press, Boston, Ma.

Davenport, T., De Long, D., Beers, M. (1998), “Successful know-ledge management projects”, Sloan Management Review, Vol. 39, No2, 43-57.

David, P. A. (1990), “The dinamo and the computer: an historical perspective on the modern productivity paradox”, American Economic Re-view, No 80, 355-361.

Davidov, W., Malone, M. (1992), The virtual Corporation, Harper Business, New. York.

Davis, F. D. (1993), “User acceptance of information technology: system characteristics, user perceptions and behavioral impacts”, Internatio-nal Journal of Man-Machine Studies, Vol. 38, No 3, 475-487.

Davis, S., Meyer, C. (1999), “The Role of Knowledge in the Connec-ted Economy”, In R. Ruggles and D. Holtshouse (Eds.), The Knowledge Advantage, pp. 89-101, Business Books Network, NH-US: Capstone US.

Despres, C., Chauvel, D. (1999), “Maste-ring Information Manage-ment: Part Six-Knowledge Management”, Financial Times (8 March), 4-6.

DiMaggio, P. (1979), “Review Essay: On Pierre Bourdieu”, American Journal of Sociology, Vol. 84, No 6, 1460-1474,

Dixon, N. M. (2000), Common knowledge: how companies thrive by sharing what they know, Harvard Business School Press, Boston.

Dragičević, A., Dragičević, D. (2003), Doba kiberkomunizma, Zag-reb.

Drašković, M. (2003), “Usklađivanje globalnih i lokalnih strategija u uslovima Nove ekonomije”, Strategijski menadžment, br. 1-2, 109-11.

______ (2004), “Kontroling i kontrola sa osvrtom na njihovu prim-jenu i organizaciju u brodarstvu”, Strategijski menadžment br. 3.

______ (2004a), “Uslužni sektor i pomorske usluge u Novoj ekono-miji“, u: Zbornik Fakulteta za pomorstvo br. 21.


225

______ (2009), „Znanje kao neograničeni resurs i objekt uprav-ljanja“, Montenegrin Journal of Economics, Vol. 5, No 10, 111-117.

Drašković, V. (2002), Kontrasti globalizacije, Ekonomika i Fakultet za pomorstvo, Beograd-Kotor.

______ (2002a) “Globalne strategije”, Strategijski menadžment br. 4, 58-64,

______ (2003), “Strategija virtualizacije kao proizvod nove ekono-mije”, Strategijski menadžment br. 1-2, 29-33.

______ (2004), “Mrežno poslovno povezivanje kao megatrend i no-va menadžment strategija”, Ekonomika preduzetništva br. 2, 126-9,

______ (2005), “Mrežno povezivanje kao nova paradigma strategij-skog upravljanja poslovnim procesima”, Strategijski menadžment br. 1-2, 55-58.

Drašković, V., Jovović, R., Lakić, S., Rutović, Ž., Drašković, M. (2010), Globalizacija u ogledalu razvoja, krize i medija, Elit, Podgorica.

Drucker, P. (1969), The Age of Discontinuity. Guidelines to our Changing Society, Harper & Row, New York.

______ (1985), Inovation and Entrepreneurship, Practice and Prob-lems, Harper and Row Publishers, New York.

______ (1991), Inovacije i preduzetništvo - praksa i principi, Priv-redni pregled, Beograd.

______ (1992), Managing for the Future: The 1990s and Beyond, Truman Talley Books, New York.

______ (1993) Post Capitalist Society, Butterworth – Heinemann, Oxford.

______ (1995), Managing in a Time of Great Change, Truman Tal-ley, New York.

______ (1995a), Menadžment za budućnost, Privredni pregled, Beograd.

______ (1999), Management Challenges for the 21 st Century, New York: Harper Business.

______ (2001), “The next society”, Economist, september, 47 -56. ______ (2002), Managing in the next society, New York. Dryden, G., Voss, J. (2005), The New Learning Revolution, Network

Education Press,Stafford UK. Edmonds, G., Pusch, R. (2002), “Creating shared knowledge: in-

structional knowledge management systems”, Educational Technology & Society, Vol. 5, No 1.


226

Edvinsson, L., Malone, M. S. (1997), Intelectual Capital: Realizing Your Company’s True Value by Finding Its Hidden Brainpower, Harper Bu-siness, New York.

Earl, M., Scott, I. (1998), What on earth is a CKO?, Survey IBM, London Business School.

Edvinsson, L. (1996), “Developing a model for managing intellec-tual capital”, European Management Journal, Vol 14, N 4, 356-364.

____ (2003), Korporacijska longituda: Navigacija ekonomijom zna-nja, Differo, Zagreb.

Errou, K (1995), “Informacija i ekonomičeskoje provedenije”, Vop-rosi ekonomiki No 5.

Feldman, M. P., Audretsch, D. (1999), „Innovation in Cities: Sciense Based Diversity, Specialization and Localised Copetition“, European Eco-nomic Review, No 43, 409-429.

Ford, N., et all. (2002), “Information seeking and mediated searc-hing. Part 4. Cognitive styles in information seeking”, Journal of the Ame-rican Society for Information Science and Technology, Vol. 53, No 9, 728-735.

Frappaolo, C. (2002), Knowledge management, Capstone Publish-ing, Oxford UK.

Friedman, L. Tomas (1999), “Manifesto for a Fast World”, The New York Times Magazines, Sunday, March 28.

Ganesan, R., Edmonds, G. S., Spector, J. M. (2001), “The changing nature of instructional design for networked learning”, In C. Jones & C. Ste-eples (Eds.), Networked learning in higher education, Springer-Verlag, Ber-lin, 93-109

Gaponenko, A., Orlova, T. (2008), Upravlenie unanijami: kak pre-vratit’ znanija v kapital, Eksmo, Moskva.

Gartner Group (1998), “Knowledge Management Scenario”, confe-rence presentation, Stamford, CN, presentation label SYM8Know-Man1098Kharris.

Garvin, A. D. (1993), “Building a Learning Organization”, Harvard Bussines Review, Vol. 75, No 5, 78-91.

Gay, L. R. (1996), Educational Research: Competencies for Analysis and Applications, Merrill.

Georgakopoulos, D., Hornick, M., Sheth, A. (1995), “An Overview of Workflow Management: From Process Modeling to Workflow Auto-mation Infrastructure”, Distributed and Parallel Databases, Vol. 3, No 2, 119-153.


227

Glušica, Z. (2004), “Menadžment znanja i menadžment kvaliteta”, u: Knowledge management, Zbornik, Beograd: Univerzitet 'Braća Karić' - Fakultet za menadžment.

Greif, I. ed. (1988), Computer-supported cooperative work: A book of readings, Morgan Kaufmann, San Mateo, CA.

Grey, D. (1996), “What is Knowledge Management?”, The Know-ledge Management Forum , http://www.km-forum.org/ what_is.htm (preu-zeto: 27.05.2007).

Halliday, L. (2000), “Effective knowledge management by example: A new report by Best Practices looks at how leading organizations are implementing KM”, In Knowledge Management, Bizmedia Ltd, London.

Ilintch, A. Y., D’Aveni, R. A., Lewin, A. Y. (1996), “New Orga-nizational Forms and Strategies for Managing in Hypercompetitive Envi-ronments”, Organization Science, Vol. 7, No 3, 211–220.

Errou, K. (1995), „Informacija i ekonomičeskoje povedenije“, Vop-rosi ekonomiki, No 5, 96-104.

Feldman, M. P. (1996), The Geography of Innovation, Kluwer Aca-demic Publishers, Boston/Dordrecht.

Feldman, M. P., Audretsch, D. B. (1999), “Innovation in Cities: Sci-ence-Based Diversity, Specialization and Localized Competition”, Euro-pean Economic Review, 43, 409-429.

Frid, R. (2003), A Common KM Framework for the Government of Canada: Frid Framework for Enterprise Knowledge Management, Cana-dian Institute of Knowledge Management, Ontario.

Fukuyama, F. (1999), Social Capital and Civil Society, IMF Institute and the Fiscal Affairs Department, http://www.imf.org/external/pubs/ft/ seminar/ 1999/reforms/index.htm

Galbraith, John K., 1956, American Capitalism: The New Industrial State, Boston: Houghton Mifflin.

Ganesan, R., Edmonds, G. S., Spector, J. M. (2001), “The changing nature of instructional design for networked learning”, In C. Jones and C. Steeples (Eds.), Networked learning in higher education, Springer-Verlag, Berlin, 93-109.

Gaponenko, A. L., Orlova, T. M. (2008), Upravlenije znanijami: kak prevratit znanie v kapital, Eksmo, Moskva.

Gaston, R. (1989), Finding Private Venture Capital for Your Firm: A Complete Guide, John Wiley & Sons, New York.

Gay, M. K. (1996), The New Information Revolution, A Reference Handbook, Santa Barbara, Oxford.


228

Glušica, Z. (2004), „Menadžment znanja i menadžment kvaliteta“, zbornik Knowledge Management, Univerzitet „Braća Karić“ – Fakultet za mendžment, Beograd, 87-112.

Glaeser, E. L. et all (1992), “Growth of Cities”, Journal of Political Economy, 100 (4), 1126-1152.

Gomes-Casseres, B. (1997), “Alliance Strategies of Small Firms”, Small Business Economics, 9 (1), 33-44.

_________ (1996), The Alliance Revolution: The New Shape of Bu-siness Rivalry, Harvard University Press, Cambridge, MA.

Gompers, P. (1999), The Venture Capital Cycle, MIT Press, Cam-bridge, MA.

Gordon, R. J. (2000), “Does the new economy measure up to the Great Inventions of the Past“, Journal of Economic Perspective, Vol. 14, No 4, 49-74.

Greif, I. Ed.. (1988), Computer-supported cooperative work: a book of readings, Morgan Kaufmann, San Mateo, CA.

Griliches, Z. (1992), “The Search for R&D Spillovers”, Scandana-vian Journal of Economics, 94 (S), 29-35.

Hage, J. & Powers, Ch. H. (1992), Post-industrial Lives: Roles and Relationships in the 21st Century, Newbury Park (Ca).

Hallgren, M. M. (2000), „The Economic Efficiency of Internet Public Goods“, in McKnight, L. W., Bailey, J. P. eds. The MIT Press, Cambridge-London, 455-478.

Hammer, M. (1990), “Reengineering Work: Don't Automate, Ob-literate”, Harvard Business Review, July-August, 104-112.

Hammer, M., Champy, J. (1993), Reengineering the Corporation: A Manifesto for Business Revolution, Harper Business Press, New York.

Hawken, P. (1983), The Next Economy, Holt, Rinehart and Winston, New York. Hedlund, G. (1994), “A model of Knowledge Management and the N-Form Corporation”, Strategic Management Journal, Vol. 15, 73-90.

Hicks, D., Tochtermann, K. (2001), “Personal digital libraries and knowledge management”, Journal of Universal Computer Systems, Vol. 7, No 7, 550-565.

Houghton, J., Sheehan, P. (2000), A Primer on the Knowledge Eco-nomy, Victoria University: Centre for Strategic Economic Studies, Mel-bourne.

Ilić, B. (2004), “Tranzicija industrijske (tradicionalne) u novu (infor-matičku) ekonomiju”, Ekonomski anali br. 162, 99-126.


229

Ilintch, A. Y., R. A. D’Aveni, A. Y. Lewin (1996), “New Organizational Forms and Strategies for Managing in Hypercompetitive Environments”, Organization Science, Vol. 7, No 3, 211–220.

Inmon, B. (1992). Building the Data Warehouse, John Wiley&Sons, New York.

Inkpen, A., Dinur, A. (1999), “Knowledge Management Processes and International Joint Ventures”, Organization Science, Vol 9, No 4, 454-468.

Inozemcev, V. (2000), „Paradoksi postindustrialnoj ekonomiki“, Mi-rovaja ekonomika i meždunarodnije otnošenija No 3, 3-11.

_______ (2000a), Sovremennoe postindustrial’noe obšćestvo: priro-da, protivorečija, perspektivi, Logos, Moskva.

Jaffe, A. B. (1989), „Real Effects of Academic Research”, American Economic Review, Vol. 79, No 5), 957-970.

Jaffe, A. B. et all. (1993), “Geographic Localization of Knowledge Spillovers as Evidenced by Patent Citations”, Quarterly Journal of Economics, 63 (3), 577-598.

Jakšić, M. (2005), “Vizija, institucije i privredni razvoj”, Ekonomski anali br. 163, 63-70.

Jones, C. (1998), Introductionto Economic Growth, New York: W. W. Norton & Company.

Jorde, T. M., Teece, D. J. (1991), “Antitrust Policy and Innovation: Taking Account of Performance Competition and Competitor Cooperation”, Journal of Institutional and Theoretical Economics, 147 (1), 118-144.

Kanter, R. M. (1989), When Giants Learn to Dance, Simon & Schuster, London.

Kastel’s, M. (2000), Informacionnaja epoha: ekonomika, obšćestvo i kul’tura, GU VŠE, Moskva.,

Kecmanovic-Cecez, D. (2002), „A Sensemaking Model of Know-ledge Management in Organisations“, ECIS, june 6-8, Gdansk, Poland.

Kelly, K. (1998), New Rules for the New Economy: Ten Radical Strategies for a Connected World, Penguin Books, New York.

Kern, H. et al. (1996), Managing The New Enterprise, SunSoft Press, Prentice Hall, New York.

Kilby, P. (2002), Social Capital and Civil Society, National Centre for Development Studies, Sydney.

Kimball, R. (2010), The Data Warehouse Toolkit: Practical Techni-ques for Building Dimensional Data Warehouses, John Wiley & Sons, N. Y.


230

Kling, R. (1991), “Cooperation, coordination and control in compu-ter-supported work”, Communications of the ACM, Vol. 34, No 12, 83-88.

Knight, D. J. (1999), “Performans Measures For Increasing Intellec-tual Capital”, Planning Review, 27 (2), 22-27.

Kogut, B., Zander, U. (1992), „Knowledge og the Firm. Combina-tive Capabilities, and the Replication of Technology“, Organization Scien-ce, Vol. 3, No 3, 383-397.

Kolaković, M. (2003), “Teorija intelektualnog kapitala”, Ekonomski pregled Vol. 54, No 11-12, 925-944.

Kolodko, G. (2002), “Novaja ekonomika i starie problemi”, Prob-lemi i praktika upravlenija, No 3.

Kostić, M. (2011), Nauka i razvoj nauke u Crnoj Gori kroz vrijeme, CANU, knjiga 20, Podgorica.

Kotlica, S. (2000), ”E-konomija”, Ekonomika preduzetništva, No 7-8, 197-201.

Koulopoulos, T. M., Spinello, R., Wajne, T. (1997), Corporate Ins-tinct: Building a Knowing Enterprise for the 21st Century, Van Nostrand Reinhold, New York.

Krishna, A. (2002), Active Social Capital: Tracing the Roots of De-velopment and Democracy, Columbia University Press, New York.

Krsmanović, S. (2004), „Informaciona suština menadžmenta znanja (knowledge management)“, zbornik Knowledge Management, Univerzitet „Braća Karić“ – Fakultet za mendžment, Beograd, 32-40.

Krugman P. (1991), The Age of Uncertainty, MIT Press, Cam-bridge:.

_____ (1991a), Geography and Trade, MIT Press, Cambridge. _____ (1991b), "Increasing Returns and Economic Geography”,

Journal of Political Economy, June, 99 (3), 483-499. Kuhlthau, C. (1993), Seeking meaning: a process approach to libra-

ry and information services, Ablex Publishing, Norwood, NJ. Kuhn, T. (1974), Struktura naučnih revolucija, Nolit, Beograd. Lajović, D., Vulić, V. (2012), Tehnologija i inovacije, Ekonomski

fakultet, Podgorica. Lajović, D. i dr. (2012), Uvod u biznis, http://www.ekonomija.

ac.me/files, preuzeto 11.01.2013. Lesser, E. L. (2002), Knowledge and Social Capital, Butterworth-

Heinemann, Boston.


231

Leavitt, H. J. (1965), “Applying organizational change in industry: structural, technological and humanistic approaches”, in: J. March (Ed.), Handbook of Organizations, Rand Mc-Nally, Chicago.

Lundvall, B.-Å., Johnson, B. (1994), “The learning economy”, Jour-nal of Industry Studies Vol. 1, No 2, 23–42.

Lundvall, B.-Å., Johnson, B., Lorenz, E. (2002), ‘Why all this fuss about codified and tacit Knowledge?”, Industrial and Corporate Change, No 2, 245–62.

Lundvall, B.-Å., Johnson, B., Andersen, E.S., B. Dalum, B. (2002), ’National systems of production, innovation and competence building”, Research Policy, Vol. 31, 213–231.

Lucas, R. E. Jr. (1993), “Making a Miracle,” Econometrica, 61 (2), 251-272.

Lundvall, Bengt-Ake (2000), The Learning Economy: Some Implica-tions for the Knowledge Base of Health and Education Systems, OECD Papers, Paris.

Machlup, F. (1962), The Production and Distribution of Knowledge in the United States, Princeton University Press, Princeton, NJ.

Malhotra, Y. (2000), “Knowledge Assets in the Global Economy: Assessment of National Intellectual Capital”, Journal of Global Information Management, July-Sep, Vol. 8, No 3, 5–15.

Makarov, V. L. (2003), “Ekonomika znanij: uroki dlja Rosii”, Vest-nik RAN, tom 73, No 5, 450-452.

_____ (2003a), „Konturi ekonomiki znanij“, Ekonomist, No 3. Makarov, V. L. i dr. (2007), CGE model ekonomiki znanij, CEMI

RAN, Moskva. Malone, W. T., Rockart, F. J., How, W. (1993), Information Tech-nology Reshape Organizations? Computers as Coordination Technology, Harvard Business School Press, Harvard.

Marinko, G. I. (2004), „Sovremennie modeli i školi v upravlenii znanijami“, Vestnik Moskovskogo Universiteta, serija 21, No 2, 45-65.

Markus, M. (2001), “Toward a Theory of Knowledge Reuse: Types of Knowledge Reuse Situations and Factors in Reuse Success”, Journal of Management Information Systems, Vol. 18, No 1, 57-93.

Marshall, J. M., Rossett, A. (2000), “Knowledge management for school-based educators”, In J. M. Spector and T. M. Anderson (Eds.), In-tegrated and holistic perspectives on learning, instruction and technology: understanding complexity, Kluwer Academic, Dordrecht, Netherlands, 19-34.


232

Martin, W. J. (1995), The Global Information Society, Aldershot: Aslieb Gower, Broookfield.

Mašić, B. (1996), Strategijski menadžment, BK institut, Beograd. _______ red. (2004), Knowledge Management, zbornik radova, Uni-

verzitet „Braća Karić“ – Fakultet za mendžment, Beograd. Mašić, B., Đorđević-Boljanović, J., (2005) „Menadžment znanja:

koncept za kreiranje konkurentske prednosti u novoj ekonomiji“, Monte-negrin Journal of Economics, Vol. 1, No 2, 71-83.

McAdam, R., McCready, S., (1998) “The emerging trend of know-ledge management within organisations: A critical assessment of both the-ory and practice”, 1998 Annual Conference of the British Academy of Ma-nagement, University of Nottingham.

Meyer, C. (1998), Relentless Growth, New York. Milićević, V. (2003), »Kompleksnost kreiranja strategija u novoj

ekonomiji«, Strategijski menadžment, br. 1-2, 4-10. ______ (2004), „Značaj intelektualnog kapitala i menadžmenta zna-

nja za novu ekonomiju“, zbornik Knowledge Management, Univerzitet „Braća Karić“ – Fakultet za mendžment, Beograd, 48-57.

Miller, W. (1999), “Building The Ultimate Resource”, Management Review, Vol. 88, No 1, 42-45.

Mil’ner, B. Z. (2003), Upravlenie znanijami: evolucija i revolucija v organizacii, INFRA-M, Moskva.

Mindeli, L. E. (2007), „Konceptualni aspekti formirovanija ekono-miki znanij”, Problemi prognozirovanija N0 3, 121-125.

Moore, G. E. (1965), „Cramming More Components onto Integrated Circuits“, Electronies, Vol. 38, No 8, 114-117.

Morecroft, D. W., and Sterman, J. D. (Eds.). (1994), Modeling for learning organizations, Portland, OR: Productivity Press.

Mujić, N., Legčević, J. (2008), “Razvoj ljudskog kapitala, novo bo-gatstvo nacije”, Informatologia br. 41, Vol. 3, 196-202.

Mulgan, G. J. (1993), Communication and Control: Networks and New Economies of Communication, Polity, Oxford.

Myers, I., McCaulley, M., Quenk, N., and Hammer, A. (1998), My-ers-Briggs Type Indicator manual (3rd ed.), Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press.

Naisbitt, I. (1982), Megatrends: Ten New Directions Transforming Our Lives, New York. _______ (1985), “Megachoices: Option for Tomorrow's World”, Fu-

turist, Vol.19, No 4, Washington, 13-16.


233

Nakamura, I. L. (1995), “Measuring Inflation in a High-Tech Age”, Federal Reserve Bank of Philadelphia Business Review, Nov./Dec.

______ (1997), “Is the U.S. Economy Really Growing Too Slowly? Maybe We’re Measuring Growth Wrong”, Federal Reserve Bank of Phila-delphia Business Review, March/ April.

______ (1998), “The Retail Revolution and Food-Price Measure-ment”, Federal Reserve Bank of Philadelphia Business Review, May/June.

______ (1999), “Intangibles: What Put the New in the New Econo-my?”, Federal Reserve Bank of Philadelphia Business Review, July/August.

______ (2000), “Economics and the New Economy”, Business Re-view, July/Avgust, 15-27

Nelson, R. R., Winter, S. G. (1982), An Evolutionary Theory of Eco-nomic Change, Harvard University Press, Cambridge.

Nelson, R. R. (1981), “Assessing Private Enterprise: An Exegesis of Tangled Doctrine”, Bell Journal of Economics, No 12, 93-111.

______ (1990), “Capitalism as an Engine of Progress”, Research Policy, No 19, 190-214.

_____ (1992), “U.S. Technological Leadership: Where Did It Come From and Where Did It Go?, in F.M. Scherer and M. Perlman, eds, Entre-preneurship, Technological Innovation and Economic Growth: Studies in the Schumpeterian Tradition, University of Michigan Press, Ann Arbor, 25-50.

_____ (1995), “Co-evolution of Industry Structure, Technology and Supporting Institutions, and the Making of Comparative Advantage”, International Journal of the Economics of Business, 2 (2), 171-184. _____ (2000), “Knowledge and Innovation Systems”, OECD Pa-pers.

Neumann, M. (1993), “Review of Entry and Market Contestability: An International Comparison”, International Journal of Industrial Organi-zation, 11 (4), 593-594.

Nickell, S. J. (1997), “Unemployment and Labor Market Rigidities: Europe versus North America”, Journal of Economic Perspectives, 11 (3), 55-74.

______ (1996), “Competition and Corporate Performance”, Journal of Political Economy, No 104, 724-746.

Nissen, M. E. (1998), “Redesigning Reengi-neering through Measu-rement-Driven Inference”, MIS Quarterly, Vol. 22, No 4, 509-534.

______ (1999), “Knowledge-Based Knowledge Management in the Reengineering Domain”, Decision Support Systems, No 27, 47-65.


234

______ (2001), Toward a Program of Research on Knowledge Flow in the Very-Large Enterprise, Naval Postgraduate School NPS Technical Report NPS-GSBPP-01-003, Monterey, CA.

______ (2002), “An Extended Model of Knowledge Flow Dyna-mic”, Communications of the Association for Information Systems, No 8, 251-266.

Nissen, M. E., Espino, J. P. (2000), “Knowledge Process and System Design for the Coast Guard”, Knowledge and Process Management Journal, Vol. 7, No 3, 165-176.

Nissen, M. E., Kamel, M. N., Sengupta, K. C. (2000), “Integrated Analysis and Design of Knowledge Systems and Processes”, Information Resources Management Journal, Vol. 13, No 1, 24-43.

Noland, M. (1993), “The Impact of Industrial Policy on Japan’s Trade Specialization”, Review of Economics and Statistics, 75 (2), 241-248.

Nonaka, I. (1991), “The Knowledge Creating Company”, Harvard Business Review, Nov.-Dec. , 96-104.

_____ (1994), “A Dynamic Theory of Organizational Knowledge Creation”, Organization Science, Vol. 5, No 1, 14-37.

Nonaka, I., Hirotaka, T. (1995), Creating Company, How Japanese Companies Create the Dynamics of innovation, Oxford.

Nonaka, I. (1998), “The Knowledge-Creating Company", in Har-vard Business Review on Knowledge Management, 21-45.

Nonaka, I. (1999), “The Dynamics of Knowledge Creation"”, in R. Ruggles and D. Holtshouse (Eds.), The Knowledge Advantage, Business Books Network, NH-US Capstone US, 63-87.

Nonaka, I., Takeuči, H. (2003), Kompanija– sozdatelj znanija. Zaro-ždenie i razvitije inovacij v japonskih firmah, Olimp-Biznes, Moskva.

Nonaka, I., Takeuči, H., Umemoto, K. (1996), „A Theory of Orga-nization Knowledge Creation“, International Journal of Technology Mana-gement, Special Issue on Unlearning and Learning for technological Inno-vation, Vol 11, No 7-8, 833-845.

Nooteboom B., 1994, “Innovation and Diffusion in Small Firms”, Small Business Economics, No 6, 327-347.

Nordhaus, W. D. (2001), „Productivity Growth and the New Econo-my“, Working Paper 8096, Jan.

Norman, A. C. (1993), Information Society: An Economic Theory of Discovery, Invention, and Inovation, Kluwer Academic Publishers, Boston.

Noyelle, T., ed. (1990), Skills, Wages, and Produc tivity in the Servi-ce Sector. Boulder: West- view.


235

Nureev, R. (1993), „Predposilki novoj ekonomičeskoj paradigmi: ontologija i gnoseologija“, Voprosi ekonomiki, Нo 4, 121-44.

O’Dell, C., Jackson Grayson, J. C. Jr., Essaides , N. (1998), If Only We Knew What We Know: The Transfer of Internal Knowledge and Best Practice, The Free Press, New York.

OECD (2001), The Well-baing of Nations: The Role of Human and Social Capital.

Okuno-Fujiwara, M. (1991), “Industrial Policy in Japan: A Political Economy View”, in: Krugman, P. (ed.), Trade with Japan: Has the Door Opened Wider?, University of Chicago Press, Chicago, 271-296.

O'Leary, D. E. (1998), “Enterprise Knowledge Management”, Com-puter, Vol. 31, No 3, 54-61.

Olson, M. (1982), The Rise and Decline of Nations: Economic Gro-wth, Stagflation and Social Rigidities, Yale University Press, New Haven.

Oxendine, E., Nissen, M. E. (2001), “Knowledge Process and Sys-tem Design for the Naval Battlegroup”, Journal of the KMCI, Vol. 1, No 3, 89-109.

Paldam, M. (2000), “Social Capital: One or Many? Definition and Measurement”, Journal of Economic Surveys, Vol. 14, Issue 5, 629-654.

Parlby, D. (2000), “Knowledge management- the story so far”, in Knowledge Management, July/August, 26-27.

Pastuović, N. (2008), “Društvo znanja”, Vjesnik ,12. novembar. Pejovich, S. (1998), Economic Analysis of Institutions and Systems,

Kluwer Academic Publisher, Boston. Peter, F. D. (1995), Managing in a Time of Great Change, Truman

Talley Books/Dutton. Peters, T. (1990), „Bold Strategies to Forster Innovation at Stuck In

Mud Companies In 90 s“, Chikago Tribune, Monday, july 16. Petrović, P. (2000), „Upravljanje inovacijama - bitan element strate-

škog menadžmenta“, Poslovna politika, septembar-oktobar, 40-5. Pflaging, J. (2001), „Enterprise collaboration: the big payoff”, KM

World, Special Supplement, pp. 56-57. Pokrajac, S. (1997), „Inovativnost i preduzetničko liderstvo”, Eko-

nomika preduzetništva, br. 3-4, 106-10. Polanyi, M. (1966). The Tacit Dimension, Doubleday & Co, Garden

City, New York. Popov, E. V., Vlasov, M. V. (2006), „Institucional’nij analiz proces-

sov proizvodstva novih znanij“, Montenegrin Journal of Economics, Vol. 2, No 4, 135-145.


236

Porat, M. U. (1977), The Information Economy, Definition and Mea-surement, Dep. Commer., Off. Telecommun., Washington, DC.

Porter, M. (1990), The Competitive Advantage of Mations, Macmil-lan, London.

______ (1996), „What is Strategy? ”, Harvard Business Review, Vol. 96, No 6, 61-78.

Portes, A. (1998), „Social capital: Its origins and application in mo-dern sociology”, Annual Review of Sociology, Vol. 24, 1-24.

Poster, M. (1996), The Mode of Information, Post-structuralism and Social Context, Cambridge.

Prahalad, C. K., Hamel, H. (1990), „The Core Competence of the Corporation”, Harvard Business Review, Vol. 68, No 3, 79-90,

Preece, J., Rogers, Y., Sharp, H., Benyon, D., Holland, S., and Ca-rey, T. (1994), Human-computer interaction. Reading, MA: Addison-Wesley.

Pugel, T. A. (1984), „Japan’s Industrial Policy: Instruments, Trends, and Effects”, Journal of Comparative Economics, 8 (4), 420-435.

Putnam, R. (2000), Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community, Simon and Schuster, New York. Rajss, M. (1997), „Granici 'bezgraničnih' predprijatij: perspektivi setevih organizacij“, Problemi teorii i praktiki upravlenija, No 1, 92-97.

Ranson, S. (1994) Towards the Learning Society, Cassell, London. Riderstrale, J., Nordstorm, K. (2004), Funkey business, Beograd:

Biblioteka Copy Paste Robertson, J. (1988), Beyond the Dependency Culture: Poople,

Power and Responsibility in the 21st Century, Praeger, Westport, Conn. Robertson, J. (1989), The New Economics of Sustainable Develop-

ment: A Briening for Policy Makers, Kogan Page, London. Rolf, V. (2003), „Empiričeskie zakoni setevoj ekonomiki“, Problemi teorii i praktiki upravlenija, No 3, 82-88.

Romer, P. M. (1986), „Increasing returns and long-run growth”, Jo-urnal of Political Economy, No 94, 1002-1037.

_____ (1990), “Endogenous technological change”. Journal of Poli-tical Economy, Vol. 98, No 5, 345-399.

Roos, J. et all. (1997), Intellectual Capital: Navigating in the New Business Landscape, Macmillan Business, Houndsmills.

Rosenberg, N. (1976), Perspectives on Technology, Cambridge Uni-versity Press, Cambridge.


237

______ (1982), Inside the Black Box: Technology and Economics, Cambridge University Press, Cambridge.

Ruggles, R. (1998), „The State of the Notion: Knowledge Management in Practice“, California Management Review, Vol. 40, No 3, 80-89.

Ruggles, R., Holtshouse, D. (1999), “Gaining the Knowledge Ad-vantage", in R. Ruggles and D. Holtshouse (Eds.), The Knowledge Advantage. Business Books Network, NH-US Capstone US, 1-19.

Saint-Onge, H. (1996), “Tacit Knowledge: The Key To The Stra-tegic Alignment Of Intellectual Capital”, Planning Review, Vol. 24, No 2, 10-14.

Salomon, G. (Ed.). (1993), Distributed cognitions: psychological and educational considerations, New York: Cambridge University Press.

Schumpeter, J. A., 1942, Capitalism, Socialism and Democracy, Harper and Row, New York.

Scotter, A. (2003), Microeconomics: A Modern Approach, Addison-Wesley Series in Economics, Boston.

Schuetze, G. H. (2000), “Industrial Innovation and the Creation and Dissemination of Knowledge; Implications for University - Industry Rela-tionships”, OECD Papers, 161-170.

Shapiro, C., (1999), Information Rules: A Strategic Guide to the Network Economy, Harvard Business School Press, Boston, MA.

Shapiro, C., Varian, H. R. (1999), Information Rules: A Strategic Guide to the Network Economy, Harvard Business Press, Boston, MA.

Senge, P. M. (1990), The fifth discipline: the art and practice of the learning organization, Doubleday, New York.

Senge, M. P. et al. (1994), The Fifth Discipline Fieldbook, Double-day, New York.

Skyrme, D. J. (1999) Knowledge Networking. Creating the Collaborative Enterprise, Butterworth Heinemann.

Smith, A. (1963), The Wealth of Nations, Reprinted Homewood, Irwin, IL.

Snowden, D. (1998), “The ecology of a sustainable Knowledge Ma-nagement Program”, Knowledge Management, Vol. 1, No 6, 26-35.

Spector, J. M., and Anderson, T. M. (Eds.). (2000), Integrated and holistic perspectives on learning, instruction and technology: understanding complex domains, Kluwer Academic, Dordrecht, Netherlands.

Spink, A. et all. (2002), “Information seeking and mediated searc-hing. Part 1. Theoretical framework and research design”, Journal of the


238

American Society for Information Science and Technology, Vol. 53, No 9, 695-703.

Stanback, T. M. (1979), Understanding the Service Economy: Em-ployment, Productivity, Location, Johns Hopkins Univ. Press, Baltimore.

Stankosky, M., Baldanza, C. (2001), “A Systems Approach to Engi-neering a Knowledge Management System”, In: Knowledge Management: The Catalyst for Electronic Government, Barquin, R.C., A. Bennet and S.G. Remez, (Eds.). Management Concept, Virginia, 263-282.

Stiglitz, J. E. (1994), Whither Socialism?, MIT Press, Cambridge. _____ (1996), “Some Lessons from the East Asian Miracle”, World

Bank Research Observer, Vol. 11, No 2, 151-177. _____ (2000), Globalization and Its Discontents, Prenguin Book. Stephan, P. E. (1996), “The Economics of Science”, Journal of Eco-

nomic Literature, Vol. 34, No 3, 1199-1262. Stewart, T. A. (1991), “Brainpower”, Fortune, 3 June, 42-60. ______ (1994), „Your Company’s Most Valuable Assets: Intellec-

tual capital“, Fortune, Vol. 130, No 3, October. ______ (1997), Intellectual Capital: The new wealth of organizati-

ons, Currency, Doubleday. ______ (1997a), Intellectual Capital, Nicholas Brealey Publishing,

London. Strassmann, P.A. (1998), “Taking the measure of knowledge assets”,

Computerworld, Vol. 32, No. 14. _______ (1999), “Knowledge metrics-ticker-tape-charade”, Kno-

ledge Management, Nov. Strelec, I. A. (2006), Setevaja ekonomika, Eksmo, Moskva. Sveiby, K. E. (1998), The New Organizational Ewaltth – Managing

and Measuring Knowledge - Based Assets, San Francisco. Sveiby, K.-E. (1998a), “Intellectual Capital: Thinking Ahead”, Australian Accountant, Vol. 68, No 5, 18-22

Sydänmaanlakka, P. (2002), An Intelligent Organization. Integrating Performance, Competence and Knowledge Management, Capstone. London.

Tapskott, D. (1999), Elektronno-cifrovoe obšćestvo, INT-press, Kiev; Relf-buk, Moskva.

Teachman, J., Paasch, K., Carver, K. (1997), “Social Capital and the Generation of Human Capital, Social Forces, Vol. 75, No 4. 1–17.

______ (1998a), The Invisible Balance Sheet, www.sveiby.com


239

Teece, D. J. (1981), „The market for know-how and the efficient in-ternational transfer of technology“, Annuals of the American Association of Political and Social Sciences.

______ (1993), “The Dynamics of Industrial Capitalism: Perspecti-ves on Alfred Chandler’s Scale and Scope”, Journal of Economic Litera-ture, 31, 199-225.

______ (1998), “Research Directions for Knowledge Management”, California Management Review, Vol 40, No 3, 289-292.

______ (1999), The Role of Firm Structure and Industrial Context, Institute of Management, Innovation & Organization, Haas School of Busi-ness, UC Berkeley.

______ (2002), Managing Intellectual Capital. Organizational, Stra-tegic, and Policy Dimensions, Oxford University Press, New York.

Teece, D. et all. (1994), “Understanding Corporate Coherence: The-ory and Evidence”, Journal of Economic Behavior and Organization, Vol. 23, No 1, 1-30.

Teece, D., Pisano, G., Shuen, A. (1997), “Dynamic Capabilities And Strategic Management”, Strategic Management Journal, Vol 18, No 7, 509-533. „The New Economy: Myth and Reality“ (2001), Monthly Revie, No 11, April.

Thompson, A. and Formby, J. (1993), Economics of the Firm, New York, Prentice-Hall, Englewood Clifs.

Thurow, L. (1996), The Future of Kapitalism, W. Marrow& Com-pany, New York.

Tiwana, A. (2000), The Knowledge Management Toolkit, Prentice Hall PTR.

Toffler, A. (1980), The Third Wave, New York. ______ (1983), Previews and Premises: An Interview with the

Author of »Future Shock« and »The Third Wave«, New York. ______ (1990), Pownershift: Knowledge, Wealth and Violence at the

Edge of the 21th Century, New York. Toynbee, A. (1934), Study of History, Vol. I , Oxford University

Press, London. Turban, E., Aronson, J. (2001), Decision Support Systems and Intel-

ligent Systems (Fifth Edition), Prentice-Hall, New York UNCTAD (1995), World Investment Report 1995, Transnational

Corporations and Competitivenes. NY.


240

United Nations (2005), Understanding Knowledge Societies: In twenty questions and answers with the Index of Knowledge Societies, New York.

Van Buren, Mark E. (1999), “A Yardstick For Knowledge Mana-gement”, Training & Development, Vol. 53, No 5, 71-78.

Varian, H. (1999), Information Rules, Harvard Business School Press, Harvard.

Von Krough, G., Ichijo, K., Nonaka, I. (2000), Enabling Knowledge Creation: How to Unlock the Mystery of Tacit Knowledge and Release the Power of Innovation, Oxford University Press, New York.

Quinn, J. B. (1992), Intellect Enterprise. A Knowledge and Service Based Paradigm for Industry, Free Press, New York.

Quinn, J. B. et. al. (1997), Innovation Explosion. Using Intellect and Software to Revolutionize Growth Strategies, Free Press, New York.

Webb, S. P. (1998), Knowledge management: linchpin of change, Aslib, London.

Wiig, K. (2003), “Knowledge Management Foundations”, Schema press – Knowledge Board, 20-Nov.

Williamson, O. (1968), “Economies as an Antitrust Defense: The Welfare Trade-offs”, American Economic Review, Vol. 58, No 1, 18-36.

______ (1975), Markets and Hierarchies: Antitrust Analysis and Im-plications, The Free Press, New York.

Woolcock, M., Narayan, D. (2000), “Social Capital: Implications for Development Theory”, The World Bank Research Observer, No 15, 225-251

World Bank (1999), World Development Indicators, The World Bank, NY.

Zack, M. (1999), “Managing codified knowledge”, Sloan Manage-ment Review, Vol. 40, No 4, 45-58.

Zuboff, S. (1995), “The emperor's new workplace”, Scientific Ame-rican, No 273, 202-204.


241

A Abramovitz, M. 22 Ackoff, R. 97, 98 Afanasjev, M. 84 E. Ahmetagić, E. 210 Akerlof, G. 62 Allais, M. 30 Altshuller, G. 150 Amidon, D. 48, 117 Araujo, L. 111 Argyris, C. 162, 164, 166, 167 Atkinson, R. 21 Arrow, K. 57, 101 Audretsch, D. 70, 71, 74 Aune, A 20, 127 Award, E. 141 B Bacon, F. 90, 95 Baldanza, C. 152 Baletić, Z. 28 Barančev, V. 136, 148, 159 Bell, D. 15, 17, 19, 22, 43, 92 BarHillel, J. 52 Becker, G. 58, 115, 116, 118 Beers, M. 198 Bjelić, P. 26 Blaug, M. 29 Bloom, B. 183, 186-188, 198 Bonfour, A. 116

INDEX AUTORA

_________________

Bontis, N. 54, 116, 117 Bourdieu, P. 127 Bresbahan, T 20 Brooking, E. 116, 121, 150 Brown, J. 199 Brynjolfson, E 20, 22 Burnes, B. 38 Byron, G. 210

C Cangelosi, J. 162 Cantrell, S. 122 Carayannis, E. 148 Carnapi, R. 52 Caron, J. 207 Castells, M. 20, 29, 46 Champy, J. 207 Chauvel, D. 202 Chandler, A. 17, 20, 70, 71, 72 Churchill, W. 89 Clark, D. 26 , 50 Coase, R. 58, 59, 63, 72, 179, 180 Cohen, W. 183 Coleman, J. 110 Compain, B. 50 Court, R. 21 Cunningham, S. 95 Cyert, R. 162 Cypress, H. 207

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – INDEX AUTORA

242

D Daft, R. 52 D’Aveni, R. 179, Davenport, T. 93, 98, 139, 146, 162, 198, 199, 201, 207 Davidov, W. 85 David, P. 20, 22 Davidov, W. 85 Davis, 51 De Gaus, A. 134 De Long, D. 198 Despres, C. 202 DiMaggio, P. 115 Dinur, A. 153 Dragičević, A. 35 Dragičević, D. 35 Drašković, V. 8, 15, 29, 42, 83 Drašković, M. 79, 80, 82, 83 Drucker, P. 35, 45, 94, 95, 101, 105, 117, 199 Dryden, G. 150 Duguid, P. 199 Đ Đorđević-Boljanović, J. 141 E Earl, M. 147, 148 Easton, G 111 Edmonds, G. 190, 191 Edvinsson, L. 116, 117, 122, 123, 149 Espino, J. 209 F Feiwal, G. 118 Feldman, M. 70, 71 Fisher, I. 131

Fisher, R. 52 Fleming, N. 96 Ford, N. 183 Ford, H. 127 Forrester, J. 164 Franclin, B. 178 Frid, R. 151 Friedman, M. 36 Friedman, T. 179 G Galbraith, J. K. 72 Galilei, G. 19 Ganesan, R. 190 Gaponenko, A. 94, 122, 135 Gaston, R. 74 Gates, B. 139 Gay, L. 50 Ghaziri, H. 141 Gefter, M. 91 Gomes-Casseres, B. 72 Gompers, P. 74 Gordon, R. 22 Graf, A. 193 Greif, I. 190 Grey, S. 93 H Hallgren, M. 49 Hamel, H. 118 Hammer, M. 207 Harmath, P. 210 Hartley, R. 52 Hayek, F. 43 Hawken, P. 19, 46, 47, 127 Hayek, F. 174 Hedlund, G. 152, 153 Hemingway, C. 139


243

Hicks, J. 58 Hintikaka, J. 52 Hit, L. 20, 22 Hitopadesha 160 Hope, J. 121 Hope, T. 121 Hopper, M. 206

I Ilić, B. 35, 43, 44 Ilintch, A. 179 Inmon, B. 195 Inkpen, A. 153 Inozemcev, V. 49 Itami, H. 116, 117

J Jaffe, A. 70 Jakšić, M. 37, 40 Jevons, W. 65 Johnson, B. 98, 100 Jones, C. 138 Jorde, T. 72 K Kaplan, R. 117 Kecmanović-Cecez, D. 128 Kelly, K. 18, 21, 46 Kendrik, J. 116 Kemeny, J. 52 Keynes, J. M. 37, 58 Keynes, J. N. 37 Kimball, R. 195 Klein, D. 116 Kling, R. 190 Kogut, B. 146 Kolmogorov, A. 52 Kolaković, M. 122

Kolodko, G. 25 Kotlica, S. 26 Koulopoulos, T. 133 Krathwohl, R. 183 Krishna, A. 110 Krsmanović, S. 137 Krugmman, P. 70 Kuhlthau, C. 183 Kuhn, T. 33 Kuznetz, S. 166

L Lane, R. 20 Legčević, J. 91 Lenjiv, V. I. 181 Levinthal, D. 183 Lewin, A. 179 Levitt, T. 155 Li Tein 7 Loasbi, B. 40 Lukas, R. 116 Lundvall, B. 98, 100

M Machlup, F. 22, 26, 51, 95 Makarov, V. 128, 134 Malhotra, Y. 141 Malone, M. 85, 116, 117, 122 Malthus, T. R. 29 March, J. 162 Marinko, G. 137 Marks, K. 116 Markus, M. 193 Martin, W. 49 Marshall, J. 191, 192 Mašić, B. 134, 141 McAdam, R. 151 McCready, S. 151

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – INDEX AUTORA

244

McLuhan, M 19 Meljancev, V. 128 Menger, C. 65 Mesia, B. 183 Metcalf, B. 78 Meyer, C. 99 Mill, J. S. 116 Milićević, V. 118 Mil’ner, B. 120 Mineli, L. 98 Mitchell, M. 202 Mjasnikova, L. Mujić, N. 91 N Naisbit, I. 34 Nakamura, I. 65 Narayan, D. 112 Nelson, P. 116, 117 Newton, I. 186 Nissen, M. 201-205, 207-209 Noland, M. 74 Nonaka, I. 116, 117, 149, 151, 170, 171, 188, 202-204, 206, 207 Nordstrom, K. 43 North, D. 63, 64 Norton, D. 117 Nooteboom, B. 71 Noyelle, T. 22 Nurejev, R. 32 O Okuno-Fujiwara, M. 74 Olson, M. 71 Onge, H. 117 Orlova, T. 94, 122, 135 Oxendine, E. 208

P Pareto, V. 34 Pascal, B. 189 Pastuović, N. 22 Pažitnov, A. 59 Pejovich, S. 61, 63 Pelt, J. M. 61 Peters, T. 105 Petrović, P. 106 Pisano, G. 179 Pokrajac, S. 104 Porat, M. 22 Porter, M. 83, 84, 104, 138 Portes, A. 109 Poster, M. 50 Prahalad, C. 118 Preece, J. 189 Prusak, L. 93, 98, 139, 146, 162, 199, 201 Pugel, T. 74 Pusch, R. 191 Putnam, R. 109 R Rajss, M. 77, 80 Rashevsky, N. 52 Ranson, S. 19 Riderstrake, J. 43 Tobin, B. 125 Robbins, L. 29, 58 Rolf, V. 78, 80 Romer, P. 22, 69, 103, 116, 138 Roos, J. 120 Rose, I. 164 Rossett, A. 191, 192 Rosenberg, N 20 Ruggles, R. 108, 207


245

S Savage, C. 117 Scarborough, H. 21 Schoetze, G. 101 Schön, D. 162, 164, 166 Schotter, A. 61 Senge, P. 117, 150, 163-166, Shannon, C. 52 Shapiro, C. 22, 27 Schopenhauer, A. 190 Show, B. 51 Shuen, A. 179 Shults, T. 116 Shumpeter, J. 45, 67, 68, 69, 116 Simon, H. 116 Smith, A. 66, 68, 116, 118 Snowden, D. 153 Spector, J. 190 Spinello, R. 133 Spink, A. 183 Stanback, T. 22 Stankosky, M. 152 Strasmann, P. 107, 108 Stephan, P 70 Stewart, T. 19, 116, 117, 118, 119, 121 Stiglitz, J. 61, 62, 63, 73 Sullivan, P. 116 Sveiby, K. E. 116, 117, 121 Sweetland, S. 118 T Takeuchi, H. 117, 170, 188 Tapskot, D. 47, 183 Taylor, F. 116 Teece, D. 70, 72, 106, 107, 117, 118, 179,

Tiwana, A. 98 Toffler, A. 15, 34, 45, 82, 92, 102 Toynbee, A. 33 Trajtenberg, M. 20 Tsuchiya, S. 116

V Van Buren, M. 154, 155 Varian, H. 22, 59 Vercellone, C. 21 Viig, K. 149 Viner, N. 65 Von Krough, G. 201 Voss, J. 150

W Wallis, J. 64, 65 Walras, L. 65 Wajne, T. 133 Webb, S. 183 Weaver, W. 52 Wells, R. 52 Wiig, K. 134 Williamson, O. 72, 179 Winter, S. 116, 117 Woolcock, M. 112 Q Quin, J. 122 Z Zack, M. 198 Zuboff, S. 20, Zander, U. 146 Zinov'ev, A. 150


247

REČNIK

A adaptivna struktura (adaptive structure) – organizaciona struktura

koja brzo reaguje na promjene u okruženju i brzo se prilagođava. aktiva - sve što ima novčanu vrijednost i pojavljuje se kao svojina

firme ili pojedinca; Dio računovodstvenog bilansa u kojem su prikazana sredstva firme po njihovom sastavu (osnovna sredstva, gotovi proizvodi, za-lihe itd.); Sve realno postojeće, što ima tržišnu ili razmjensku vrijednost i či-ni dio bogatstva (wealth) ili svojine vlasnika (države, firme ili pojedinca); U ekonomskoj teoriji se razlikuju “realne” aktive, koje predstavljaju materijal-ne resurse koji učestvuju u proizvodnji ili direktno služe svom vlasniku u obliku preduzeća, zgrada, poljoprivrednih proizvoda i sl., i finansijske akti-ve, u koje spadaju novac (money), obligacije (bonds) i akcije (equites, sha-res).

apsolutna prednost – mogućnost neke zemlje da proizvodi konkre-tnu robu uz manje troškove u poređenju sa drugim zemljama.

asimetrične informacije (asymmetric information) – takav relativni raspored podataka među pojedincima, u kojem barem jedna strana u spora-zumu ima više uvida u neku dimenziju sporazuma.

autsajderi (outsiders) – pojedinci koji nijesu zaposleni u određenoj organizaciji ili grupi

B baza podataka (database) - organizovani i strukturirani skup poda-

taka uskladišten na nekom od magnetskih nosilaca podataka. biznis (business) – ekonomska djelatnost usmjerena na stvaranje

dobiti. bogatstvo - sve što ima tržišnu vrijednost i može biti razmijenjeno

za novac ili dobra; Uključuje fizička dobra, aktive, finansijske aktive, znanje i sl.; Zalihe novca, realnih i finansijskih aktiva kojima raspolaže neki eko-nomski subjekt u određenom momentu.

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – REČNIK IZRAZA

248

brain - drain - indikator koji mjeri i pokazuje koliko je visokoobra-zovnih kadrova napustilo neku državu, što značajno utiče na tehnološki raz-voj te zemlje.

bum - faza rasta (expansionary phase) u ekonomskom ciklusu (trade cycle) u kojoj postoji značajni porast ekonomskih aktivnosti i pokazatelja u odnosu na dugoročni trend. Suprotna pojava bumu je pad (slump). C ciljevi (objectives) – konkretni i konačni rezultat koji organizacija (ili osoba) želi postići; konkretna konačna stanja ili željeni rezultati kojima teži grupa ljudi koja zajedno radi; Moraju sadržati određene karakteristike strategije, vizije, misije i vrijednosti, koje su po svojoj prirodi funkcionalno orijentisane na uspjeh; Krajnja tačka planiranja. commercialise intellectual property by licensing patents - komerci-jalizacija intelektualne svojine, izdavanjem patenata kao osnovne paradigme upotrebe znanja u službi ekonomskog razvoja; Primjenjuje se u današnjim postindustrijskim razvijenim državama; U eri globalizacije, kao i velikog konkurentnog pritiska na tržištima širom svijeta, veza između kreativne ideje i njene realizacije u industriji mora biti što kraća. collective learning system - kolektivni sistem učenja, koji se primje-njuju kroz međusobnu saradnju i poslovanje, uspostavljanjem unutrašnjeg "inovativnog miljea" - počinje da vrši raspodjela lokalne baze znanja i ino-vacija od kojih svi imaju koristi u kreiranju novih proizvoda. core competence - ključne kompetencije; Individualne firme ili organizacije posjeduju određene kompetencije, koje se pojavljuju kao spo-sobnost da posluju bolje od drugih, kao i dinamičnu sposobnost da se obna-vljaju i održavaju, usvajajući svoje temeljne sposobnosti tokom vremena.

cross impact analiza – sagledavanje međusobnih uticaja ključnih faktora. D

delegiranje (delegation) – predaja zadataka, odgovornosti i prava primaocu,

disemination of knowledge - širenje i prenos znanja; Postoje znanja koja se mogu prenositi i širiti među ljudima, ali i znanja koja se zbog svoje specifičnosti ne mogu širiti na tradicionalni način kroz proces učenja, nego samo kroz iskustvo podijeljeno među ljudima, u procesu rada.

diversifikacija – granska, asortimanska ili tržišna raznovrsnost.


249

dobit (profit) - dohodak subjekata koji ulažu u proizvodnju (ili neku drugu ekonomsku aktivnost) određeni faktor proizvodnje; ekonomska veli-čina koja se određuje kao razlika iz-među ukupnih prihoda i ukupnih troš-kova.

dobra - predmeti koji pozitivno utiču na ekonomsko blagostanje (zadovoljavaju neku potrebu).

dohodak - u opštem obliku predstavlja količinu novčanog primanja za usluge nekog faktora proizvodnje u jedinici vremena; Bilo kakvo novča-no primanje od nekog uloženog faktora proizvodnje, ili po osnovi osigura-nja, penzije, državne pomoći, poklona i sl.

dohodak, faktorski - primanje (cijena) od faktora proizvodnje, koje može biti u četiri oblika: plata, renta, kamata i dobit.

dominantna strategija (dominant strategy) – onaj pravac akcije ko-ji se onome koji o njemu odlučuje više isplati od svih drugih pravaca akcije, bez obzira na to šta druge strane odluče da rade

downsizing – proces kojim korporacija smanjuje broj svojih zaposle-nih, napušta neke poslovne linije, prodaje imovinu ili sprovodi bilo koju kom-binaciju ove tri mjere

E efekat prelivanja informacionih tehnologija – uticaj informacio-

nih tehnologija na rast nekompjuterskih grana privrede. efektivnost (effectiveness) – sposobnost da se rade prave stvari; pos-

tizanje željenih efekata (učinaka). efikasan (efficient) – za neki ekonomski aranžman se kaže da je efi-

kasan kada, za date dostupne resurse, nije moguće primijeniti alternativni aranžman koji bi za sve uključene strane bio barem toliko dobar kao i posto-jeći.

efikasnost (efficiency) – sposobnost minimalne upotrebe resursa za postizanje cilja organizacije, tj. raditi stvari na pravi način; Izraz koji opisuje potencijalni ishod neke aktivnosti koja se bazira na razmjeni, iz koje svaka promjena koja povećava blagostanje jedne strane neminovno uzrokuje sma-njenje blagostanja druge strane.

efikasnost, ekonomska – nivo ekonomske organizacije pri kojem više nije moguće ostvariti bilo kakve promjene u korist nekog lica ili grupe lica da se ne pogorša položaj drugog luca ili grupe lica; Odnos između troš-kova rijetkih resursa i proizvedenih roba i usluga nastalih upotrebom tih resursa; Proizvodnja roba određene vrijednosti uz najmanje troškove resur-sa; Odnos između troškova rijetkih resursa i proizvedenih roba i usluga nas-


250

talih upotrebom tih resursa; Postizanje optimalnog obima proizvodnje roba ili usluga uz trošenje resursa određene vrijednosti.

ekonomska organizacija – osnovna ćelija privredne aktivnosti (fir-ma) koja donosi odluke i koordiniše (usaglašava) djelatnost svojih članova; Skup lica koja ostvaruju razmjenu svojinskim pravima; Specifična i fleksi-bilna procedura koordinacije faktora proizvodnje; Institucionalizovana orga-nizacija ekonomskih odnosa između agenata posredstvom izabrane hijerar-hijske strukture, stimulativnih mehanizama, pravila ponašanja, itd.

ekonomski rast – porast realnog obima proizvodnje mjerenog ne-kom od agregatnih pokazatelje (društveni bruto proizvod, društveni proiz-vod i nacionalni dohodak) ukupno ili po glavi stanovnika (per capita) u od-ređenom periodu, obično godinu dana; Kvantitativno i kvalitativno poveća-nje rezultata proizvodnje i njenih faktora, koje dovodi do pomjeranja krive proizvodnih mogućnosti udesnogore; Dugoročno povećanje sposobnosti pri-vrede da obezbjeđuje sve raznovrsnije potrebe stanovništva pomoću sve efi-kasnijih tehnologija i odgovarajućih institucionalnih i ideoloških promjena;

ekonomski razvoj – ekonomski rast u dužem vremenskom periodu, strukturne i institucio-nalne promjene privrede.

ekonomsko ponašanje – djelatnost ekonomskih subjekata u pravcu donošenja racionalnih odluka (vršenje izbora) na bazi upoređivanja rezultata i troškova. Sagledava se preko odnosa neograničenih ciljeva i oskudnih sredstava koja imaju alternativne upotrebe, a realizuje se preko izbora, odnosno odlučivanja o najboljoj varijanti.

eksplicitno znanje (Explicit Knowledge) - znanje artikulisano for-malnim jezikom, prenosi se u obliku informacija putem različitih medija i relativno se lako uklapa u strukture inteligentnih informacionih sistava, jer ne postoje njegove apstraktne kategorije.

ETL procesi (Extract, Transform and Load) - postupci dobijanja podataka iz nekog skladišta podataka (ekstrakcija), njihovo modifikovanje (transformacija) i stavljanje u različita skladišta podataka.

ex ante – unaprijed planirani, pretpostavljeni ili željeni nivo neke promjenjive (veličine) ili djelatnosti (prije događaja – lat.).

ex post – realizovana, ostvarena, faktička veličina (poslije događaja). eksternalije (spoljni efekti) - koristi (troškovi) ekonomskih agenata

koji nijesu izraženi u cijeni, a pojavljuju se zbog odsustva tržišta (npr. korišćenje vazduha, tišine, mora, rijeka i sl.), odnosno zbog nemogućnosti definisanja i realizacije prava svojine; Pozitivni ili negativni spoljni efekti ili efekti susjedstva (neighbourhood effects), povezani s uzajamnom zavis-nošću funkcije korisnosti (utility) i proizvozvodne funkcije (production fun-


251

ction). Npr. bacanje otrovnog otpada u rijeku smanjuje u donjem toku rast ribe.

F faktori proizvodnje - ekonomski resursi: rad, kapital, zemlja, pre-

duzetnička sposobnost i informacije. faktorski dohoci - dohoci od faktora proizvodnje (plata, kamata,

renta i dobit). faktori konkurentnosti – cijene, kvalitet, dizajn, produktivnost i

efikasnost proizvodnje, mjere spoljnotrgovinske politike (valutni kurs, cari-ne, porezi, izvozne stimulacije i sl.), marketing, organizovanost nastupa na spoljnim tržištima, način plaćanja, sposobnost kreditiranja, servis, način pa-kovanja, davanje garancija, itd.

fiktivan kapital (prividan, izmišljen) – nema samostalnu vrijednost i ne funkcioniše u procesu proizvodnje ili trgovine; Predstavlja razliku koja se dobija upoređivanjem realne tržišne vrijednosti akcija (vrijednosti po kojima se akcije kupuju i prodaju) i stvarno uloženog kapitala.

firma (firm) – subjekt privređivanja koji koristi ekonomske resurse za obavljanje svoje aktivnosti (proizvodnja roba ili usluga) s ciljem ostvare-nja dobiti; Organizaciona struktura ili ukupnost faktora proizvodnje, usmje-rena na traženje najpovoljnijeg (najprofitabilnijeg) načina proizvodnje (tran-sformacije resursa u proizvod) u uslovima neizvjesnosti; Komplet dugoroč-nih dvostranih ugovora između vlasnika resursa i centralnog agenta kojim se zamjenjuju tržišta faktora proizvodnje i tržišta roba, i kod kojih cjenovni si-gnali igraju relativno malu ulogu; institut koji transformiše resurse u robe i usluge; Kooperativna interakcija i sporazum između bilo kojeg broja ljudi, sa ciljem da se proizvodi neki output koji se može prodavati na tržištu.

firma u užem smislu - naziv (ime) pod kojim pravno lice (pojedina-čni ili kolektivni preduzetnik) posluje.

firma u širem smislu - osnovni ekonomski subjekat privredne djela-tnosti tržišnog tipa, registrovan u odgovarajućoj pravnoj formi; opšti termin za označavanje bilo kog oblika komercijalno-pravnog lica: preduzeća, kom-panije ili kooperacije, nezavisno od organizacionih oblika, razmjera i karak-tera svojine; Svaka registrovana organizaciono-privredna jedinica koja ost-varuje preduzetničku djelatnost u oblasti industrije, trgovine, građevinars-tva, transporta, uslužnih djelatnosti i sl., koja ima komercijalne ciljeve, pra-va i obaveze pravnog lica.


252

H high-technology cluster - visoko-tehnološki klaster, koji predstavlja specifičan oblik klastera.

hijerarhija – sistem koordinacije ekonomskih djelatnosti u kojem su individualna dejstva potčinjena odlukama vlade; Asimetrija u raspodjeli prava unutar firme, koja nije rezultat pregovora; Odnos poretka i organizaci-je rada.

hijerarhijska struktura (tall structure) – organizaciona struktura sa više nivoa upravljanja, sa malim stepenom vlasti na tim većini nivoa.

holding kompanija – firma koja vlada s nekoliko drugih kompanija preko kontrolnog pa-keta akcija.

horizontalno udruživanje – povezivanje firmi koje konkurišu na tržištu identičnih roba.

I interes – poriv za metodičnim sticanjem i gomilanjem bogatstva. imidž organizacije (image) – utisak koji organizacija ostavlja na

zaposlene, klijente i druš-tvo u cjelini. implementacija strategije – primjena strategije, usmjerena na

donošenje odluka u vezi razvoja prikladnog modela organizacione strukture, koja je u funkciji izabrane strategije, obezbjeđenja uspješnog odvijanja svih aktivnosti potrebnih za realizaciju strategije i monitoring uspješnosti strate-gije u postizanju ciljeva organizacije.

infrastruktura – kapitalni objekti izgrađeni od strane države koje koriste firme i građani (putevi, mostovi, transportni sistemi, veze i komuni-kacije, aerodromi, snabdijevanje i energijom i vodom); Objekti koji omogu-ćavaju obavljanje ekonomske ili neke druge djelatnosti.

informacije – resurs strategijskog značaja, koji povećava mogućnost izbora organizacije i doprinosi smanjenju nesigurnosti.

information economy – ekonomija zasnovana na znanju, informaci-jama i odovarajućim tehnologijama.

inkrementalno ponašanje – zadržavanje postojećeg odnosa s okru-ženjem i sadašnjeg načina ponašanja (status quo).

inovacija (innovation) – sprovođenje u djelo neke nove ideje; stra-tegijski odgovor na strategijsku promjenu (izazov); Korisna kreacija plus implementacija neke nove ideje u dijelu organizacije, ponašanja, dizajna, kvaliteta, novog proizvoda, tehnologije i sl.; Proces koji počinje otkrićem, nastavlja se njegovim razvojem i rezultira uvođenjem novog proizvoda, pro-cesa ili usluge


253

inovacija procesa (process innovation) – promjena načina na koji se izrađuje proizvod ili obezbjeđuje usluga, kojom se unapređuje kvalitet i/ili snižavaju troškovi

inovacija proizvoda (product innovation) – koncept koji je povezan sa osnovnim novim znanjima i proizvodima.

insajderi (insiders) –zaposleni u firmi ili organizaciji. institucije – propisani obrasci (pravila) usaglašenog ponašanja, re-

gulatori, koordinatori i limitatori ponašanja. institucionalna sredina - skup političkih, pravnih i socijalnih pravi-

la koja obrazuju osnovu za ekonomske i druge aktivnosti. institucionalni sporazumi - dogovori između privrednih subjekata

kojima se definišu načini njihove kooperacije i konkurencije. institutional thickness – „institucionalna debljina“; Lokalne i regio-nalne vlade igraju veliku ulogu u organizaciji poslovanja, kroz stvaranje institucionalnih i drugih zakonskih pretpostavki za normalno i uspješno pos-lovanje firmi; Organizacija, koja je u domenu vlade, u sebi uključuje, podr-šku lokalnim firmama, kroz djelovanje privredih komora, financijskih insti-tucija, regionalnih razvojnih agencija itd. Amin i Thrift (1995), takvu pos-redničku ulogu, simbolički nazivaju „institucionalnom debljinom“ i navode, da ona u sebi uključuje: trgovačka udruženja, sindikate, lokalne vlade, ad-ministraciju, upravna i druga tijela, zadužena za pitanja zemljišta, infrastru-kture itd.; Ona ima ključnu ulogu u ekonomskom razvoju, jer pored ostalog doprinosi stvaranju većeg povjerenja i sigurnosti za poslovne subjekte, kao i stimulisanju preduzetništva da se ponaša u skladu s pravilima igre.

intelektualni capital (Intelectual Capital) - ukupna intelektualna imovina (potencijal) koji firma koristi za stvaranje nove vrijednosti; Sadrži akumulisano znanje koje neka organizacija posjeduje u ljudima, metodama, patentima, dizajnima i vezama; Dijeli se na tri segmenta: ljudski kapital, strukturni ili organizacioni kapital i kapital klijenata.

internalizacija - situacija u kojoj se uvažavaju spoljni (obično nega-tivni) efekti, pa se obim proizvodnje nekog dobra smanjuje do optimalnog nivoa, tj. sve dotle dok granični troškovi sniženja spoljnog efekta ne postanu veći od koristi koje donose.

internalizacija spoljnih efekata - pretvaranje spoljnih efekata (šteta ili koristi) u dio privatnih šteta ili koristi.

intranet – mreža koja služi za razmjenu informacija unutar firme. investicije – troškovi za proizvodnju i povećanje (razvoj) sredstava

proizvodnje i povećanja materijalnih rezervi, a ne za direktnu potrošnju; Povećanje zaliha kapitala u ekonomiji koje dovodi do rasta ponude faktora


254

proizvodnje; Ulaganja novčanih sredstava iz ostvarenog dohotka, amortiza-cionog fonda ili dobijenog kredita u proširenu reprodukciju; Upotreba aku-mulacije.

iskustveno (tiho) znanje (Tacit Knowledge) - personalizovano zna-nje, stvoreno ličnim iskustvom pojedinca, koje uključuje nedodirljive fak-tore kao što su uvjerenja, instinkti, lične vrijednosti, stečene vještine i dr. K kaizen – strategija koja je široko prihvaćena u japanskim firmama, a koja osposobljava radnike u pogledu njihovih vještina, u atmosferi kontinui-ranog unapređivanja procesa; može da uključi: timski rad, krugove kvaliteta, rotaciju posla i fleksibilne radne timove.

kanban – karakteristika japanske proizvodnje koja podrazumijeva visok stepen koordinacije i komunikacije između povezanih jedinica; pri-hvaćen u SAD.

kapital – resursi koje je čovjek proizveo i koji služe za proizvodnju drugih roba i usluga; robe koje direktno ne služe zadovoljenju ljudskih pot-reba; sve što je sposobno da donosi dohodak; resursi dugoročne upotrebe; jedan od četiri faktora proizvodnje.

kapitalizacija - određivanje cijene imovine prema veličini prihoda koju ona donosi; Prevod čiste neraspoređene dobiti ili rezervi u akcionarski kapital

kapitalizovana vrijednost - vrijednost koju ima aktiva pri postoje-ćem nivou dohodnosti i tekućoj tržišnoj kamatnoj stopi. Ako aktiva donosi 10€ dohotka, a tekuća kamatna stopa iznosi 10%, kapitalizovana vrijednost iznosi 100€.

kartel - zvanični dogovor između firmi na oligopolskom tržištu o usaglašavanju cijena i obima proizvodnje.

klaster – grozd, grupa; Partnerska kooperacija koja ima za cilj bolje poslovanje; Proces okupljanja u grupu; Koncentracija firmi srodnih djelat-nosti i institucija, koja nastaje prihvatanjem zajedničkih principa;

know-how – znati kako. knowledge economy - ekonomija znanja.

knowledge strategy – strategija zasnovana na znanju. knowledge workers - radnici znanja, eksperti i obrazovani ljudi koji

rade i funkcionišu unutar društva koje primjenjuje ekonomiju znanja; Pose-bno su važne grupe takvih profesionalaca, čije kompetencije imaju centralnu ulogu u tehničkom dijelu inovacionih procesa savremenih tehnologija.


255

kompanija – firma čiji kapital predstavlja svojinu nekoliko samos-talnih vlasnika; firma koja posluje kao pravno lice, stvorena radi obavljanja ko-mercijalne ili proizvodne djelatnosti, koja raspolaže kapitalom (podije-ljenim na akcije) koji kontrolišu akcionari realizacijom svog prava glasa i biranjem savjeta direktora (koji upravlja kompanijom).

komparativna prednost (comparative advantage) – teorija koja se koristila za objašnjavanje obrazaca međunarodne trgovine; Države biraju šta će da proizvode tako što utvrđuju proizvode u čijoj proizvodnji one imaju prednost (u smislu oportunitetnih troškova ostalih, propuštenih outputa) u od-nosu na druge zemlje.

kompetencije (kompetences) – sposobnosti i umijeće organizacije da konkuriše i postoji na tržištu; Pored resursne baze, čine ih i neopipljivi faktori kao što su know-how, veze i sl.

konkurencija – suparništvo, postojanje velikog broja nezavisnih prodavaca i kupaca na tržištu, uz mogućnost slobodnog pristupa i napuštanja tržišta; Specifično nadmetanje akcija i reakcija mnogih organizacija u nasto-janju da ostvare trajni uspjeh na tržištu.

konkurentska kompetentnost – zbir posebnih stručnosti i znanja zaposlenih u organizaciji; unikalni set mogućnosti firme.

konkurentska prednost (competitive adventage) – visoka kompe-tentnost organizacije u nekoj oblasti koja joj omogućuje privlačenje kupaca (klijenata).

konkurentno tržište – tržište na kojem mnogo malih prodavaca i kupaca ostvaruje svoje operacije nezavisno jedan od drugog, pri čemu ni jedan od njih ne može bitno uticati na cijenu.

koordinacija (coordination) – povezivanje aktivnosti različitih or-ganizacionih djelova u cilju realizacije konkretnih poslova.

korporacija (corporation) – firma koja ima status nezavisnog prav-nog lica, u kojoj je svojina podijeljena na više djelova (pajeva, udijela, akci-ja) a odgovornost svakog vlasnika je ograničena njegovim ulogom; Najras-prostranjeniji oblik akcionarskog društva; Dominantan oblik organizovanja ekonomske aktivnosti, zbog ograničene odgovornosti njegovih vlasnika.

korporativna kultura (corporate culture) – skup rutina za donošenje odluka i zajednička očekivanja kojima se zaposleni podučavaju, kao i anegdo-te i slična sredstva koja se koriste za ostvarivanje ovih očekivanja; Obezbje-đuje skup principa i procedura za prosuđivanje ponašanja i rješavanje legitim-nih nesporazuma.

korporativna strategija (corporate strategy) – utvrđivanje poslov-nih aktivnosti koje će firma preduzeti.


256

korporativno upravljanje (corporate governance) - način na koji su osmišljeni ugovori u organizaciji, a koji pojedinačne jedinice povezuju u cjelinu; Stepen vertikalne integracije.

korporativni rizik – opšti rizik kojem je izložen biznis korporacija, a sastoji se iz finansijskog i preduzetničkog rizika.

kreativnost (creativity) – sposobnost stvaranja novih ideja, pojmova i rješenja problema.

kultura (culture) – karakter odnosa, veza i normi ponašanja u orga-nizaciji L

lanac znanja (Knowledge Chain) - skup četiri elementa, koji čine suštinu korisnosti upravljanja znanjem: unutrašnja svjesnost organizacije, unutrašnja reaktivnost, spoljna svjesnost i spoljna reaktivnost. learning by doing - koncept iskustvenog učenja. life-long education - kontinuirano doživotno profesionalno obrazo-vanje i učenje.

lobizam - bilo koji način saradnje sa predstavnicima vlasti radi pro-pagiranja određene politike (djelatnosti); Načini uticaja na predstavnike vla-sti s ciljem donošenja pogodnog političkog rješenja za ograničenu grupu birača.

lockout - likvidacija radnih mjesta zbog pokušaja da se radnici pri-nude na prihvatanje uslova koje nameće administracija.

logrolling - praksa uzajamne podrške članova zakonodavnih organa putem “trgovine glasovima” (u prevodu s engleskog: “prevaljivanje balva-na”). interships - praktični dio obrazovnog programa, koji se obično obav-lja u preduzeću ili nekoj organizaciji.

M menadžeri (managers) – organizatori upravljačkih funkcija u smislu

primjene, odnosno funkcionalnog izvršavanja (realizacije) stvari na pravi način (doing things right).

menadžment (management) – proces oblikovanja i održavanja am-bijenta u kojem rade pojedinci usmjeren prema efikasnoj realizaciji izabra-nih ciljeva.

misija (mission) – planirani osnovni cilj ili zadatak organizacije, svrha njenog postojanja.


257

moć (power) – sposobnost pojedinaca ili grupa da utiču i podstiču uvjerenja ili djelovanja drugih osoba ili grupa.

monitoring – proces posmatranja pojave, aktivnosti i/ili ugovornih partnera.

monopol - oblik tržišne strukture na kojoj je broj prodavaca toliko mali, da svaki od njih može uticati na veličinu ukupne ponude i na cijene roba i usluga; Krupno preduzeće (nekoliko firmi u grani) koje kontroliše kompletnu (ili veći dio) ponude na tržištu.

monopson - tržište na kojem dominira samo jedan (ili mali broj) ku-paca.

moralni hazard - termin pozajmljen iz osiguravajuće prakse, koji označava sklonost ljudi koji se od momenta dobijanja polise osiguranja ma-nje brinu o izbjegavanju slučaja zbog kojeg su se osigurali. Nastaje u situa-ciji visokih troškova kontrole djelatnosti onih koji su zaključili sporazum. Moralna obaveza odgovara postugovornom obliku oportunističkog ponaša-nja; Efekat koji se javlja u određenim sistemima osiguranja kao rezultat raz-like između pprivatnih graničnih troškova neke djelatnosti i društvenih gra-ničnih troškova te djelatnosti, koja dovodi do neoptimalne alokacije resur-sa. Npr. osoba može biti osigurana od bolesti na takav način da njegovi tro-škovi dopunskih medicinskih usluga budu manji nego troškovi društva. Pos-ledično, on može povećati potrošnju medicinskih usluga iznad duštveno op-timalnog nivoa. To dalje može dovesti do preispitivanja politike osigurava-jućih kompanija i povećanja medicinskog osiguranja za sve korisnike.

motivacija (motivation) – sredstvo integrisanja ljudi kao nosioca od-ređenih aktivnosti u jedan tim; moćno sredstvo za implementaciju strategije.

mrežni sistem (network system) – u ekonomskom smislu, odnosi se na dvije ili više komponenti nekog sistema koje su komplementarne, odno-sno koje zajedno funkcionišu

mrežno poslovno povezivanje – elitističko povezivanje kompetent-nih poslovnih partnera, sa decentralizovanim punomoćjima i odgovornosti-ma, jasnim pravilima, ambicioznim ciljevima i razvijenim sistemom kontro-linga.

mrežni spoljni efekti – efekti koji dovode do rasta korisnosti dobra ili neke osobe u mjeri rasta količine drugih osoba koji koriste dato dobro.

N neizvjesnost – stanje u unutrašnjoj i spoljnoj sredini u koje karakte-

riše ograničena mogućnost prikupljanja informacija neophodnih za odluči-


258

vanje; Situacija u kojoj je neizvjesna vjerovatnoća da će se nešto dogoditi (što onemogućuje predviđanje događaja)

neizvjesnost, strukturna – oblik neizvjesnosti u kojem postoji mno-štvo mogućih ishoda događaja, koji onemogućavaju (ili otežavaju) proces odlučivanja.

nematerijalni resursi (intangible resources) – intelektualni resursi koji imaju veliki značaj, u koje spadaju patenti, licence, dizajn, brend, licen-cirani logotip, pravne dozvole i dr.

nova ekonomija – postindustrijska ekonomija koju karakteriše mre-žno, virtualno, digitalno, inovativno, intrafirmsko i elektronsko poslovanje.

O odlučivanje (decision making) – racionalan izbor smjera djelovanja

između alternativa. okruženje (environment) – izvor resursa i neizvjesnosti za organiza-

ciju, selekciona i konkurentska sredina i faktor zavisnosti. on-line – reži realnog vremena off-line – režim izvan realnog vremena (virtualnog) oportunističko ponašanje – svako ponašanje koje odstupa od ugo-

vorenih uslova ponašanja. organizacija (organization) – grupa ljudi čija se djelatnost svjesno

usmjerava radi postizanja planiranog cilja; Grupa međusobno povezanih ljudi koja raspolaže (i upravlja) određenim resursima radi ostvarenja plani-ranih (svjesno formulisanih) ciljeva.

organizacija koja uči (Learning Organization) - organizacija koja je prilagođena kupcima, karakteriše je kreativnost, intenzivno znanje, viso-ko obrazovan kadar, spremnost i sposobnost menadžmenta i zaposlenih da stalno uče.

organizaciona filozofija – filozofija života i rada organizacije koja je pokreće u svim nje-nim fazama poslovanja.

organizaciona kultura (organization culture) – sistem zajedničkih vrijednosti i normi ponašanja koje karakterišu jednu organizaciju i čine je različitom od drugih organizacija; Skup znanja, vještina, uvjerenja, morala, zakona, navika, običaja, tradicija i sl. koji je zajednički za sve članove orga-nizacije; Atmosfera ili socijalna klima u organizaciji.

organizaciona struktura – skup elemenata organizacije i njihovih funkcionalnih veza i od-nosa koji se formiraju za duži vremenski period u skladu s formalnim aktima organizacije kao što su statut, pravilnici i odluke


259

osnovna kompetencija (core competency) – oblast poslovanja u ko-joj neka organizacija ima konkurentsku prednost, ne samo u proizvodnji ne-kog proizvoda ili usluge, već i u razvoju novih i povezanih proizvoda

P paradigma – grčka riječ (παραδειγμα) koja znači primjer za ugled,

uzor, obrazac, ali se često upotrebljava u različitom smislu; U ekonomskoj nauci se misli na fundamentalnu ekonomsku teoriju koja dominira u odre-đenom momentu (periodu) njenog razvoja.

partnerstvo (partnership) – oblik ekonomske organizacije u kojem se svi (ili neki) članovi pojavljuju kao punopravni partneri s neograničenom odgovornošću za obaveze firme, ali i realnom mogućnošću kontrolisanja djelatnosti firme; Vrsta firme u ekonomskom sistemu koja se sastoji od dvi-je ili više osoba, koje su udružene radi vođenja nekorporativnog biznisa.

path-dependent knowledge - oblik znanja koji ekonomska organiza-cija stvara, artikuliše i mobiliše po potrebi, unutar svoje organizacije; To su specifična znanja i vještine, čijom upotrebom firma ili pojedinac kroz inte-raktivne procese stvaraju osnovne pretpostavke za uspješno i efikasno suo-čavanje sa izazovima koje sa sobom donosi promjenjivo okruženje, a pose-bno tržište.

politika (policy) – opšti orijentir za djelovanje i odlučivanje kojim se pomaže realizaciji ciljeva; Izjava volja ili sporazum koji vodi i usmjerava razmišljanja u procesu odlučivanja.

poslovna inteligencija (Business Intelligence) - proces prikupljanja raspoloživih internih i značajnih eksternih podataka i njihovog pretvaranja u korisne informacije, koje pomažu menadžmentu pri donošenju odluka; Oz-načava i široku kategoriju softverskih solucija za prikupljanje, konsolidova-nje, analizu i osiguranje pristupa podacima korisnicima u organizaciji u cilju donošenja boljih poslovnih odluka: Izraz i koncept poslovne inteligen-cije osmislili su stručnjaci Garnter Group 1993.

postugovorni oportunizam – ponašanje koje ne odgovara uslovima potpisanog ugovora; izbjegavanje ugovorenih obaveza.

povratna veza (feedback) – reakcija na saopštenje kojom izvor informacije saznaje da li je primljena upućena informacija; Interakcija, me-đusobni uticaj, zavisnost, povezanost, usklađivanje i sl. u situaciji kad odre-đeno stanje ili promjene strukture ili funkcije u jednom elementu (sektoru, podsistemu, ponašanju, pojavi i sl.) utiče na stanje i promjene strukture ili funkcije drugog elementa; karika koja nastaje uvijek kada jedan događaj (akcija, informacija i sl.) utiče na neki drugi događaj.


260

pravila (rules) – tačno definisanje onoga šta treba uraditi u konkret-noj situaciji; Opšte važeći i zaštićeni propisi, koji dozvoljavaju ili zabranjuju određene oblike djelatnosti individue (ili grupe ljudi). Razlikuju se formalna (zakonski fiksirana i zaštićena od strane državnih organa) i neformalna pra-vila. Određeni oblici pravila nalaze se u međusobnim odnosima subordi-nacije, tako da najprostija klasifikacija obuhvata tri tipa pravila: konstituci-ona (politička) pravila, koja određuju (a) hijerarhijsku strukturu države, (b) strukturu odlučivanja, i (v) način ostvarivanja kontrole; Ekonomska pravila, koja su uslov nicanja prava svojine kao ovlašćenja koja određuju dejstva ko-ja su dozvoljena (sankcionisana). Proizvod ekonomskih pravila su ne samo prava svojine, nego i obaveze, jer je riječ o uzajamnim odnosima između ljudi; Ugovori, koji predstavljaju pravila koja strukturišu razmjenu između ekonomskih agenata, a karakteriše ih postojanje obostrane i dobrovoljne sa-glasnosti.

preduzeće - proizvodno-privredna jedinica koja predstavlja skup ljudskih i materijalnih resursa i koja je organizovana na određeni način radi postizanja konkretno utvrđenih ciljeva (sticanja dobiti i sl.). Firma može u svom sastavu imati jedno ili više preduzeća (koja su specijalizovana za kon-kretne oblike djelatnosti u proizvodnji roba i usluga) i funkcionalnih dje-lova koji ostvaruju upravljačku djelatnost. Ako firma ima nekoliko preduze-ća, onda se među njima uspostavljaju veze proizvodno-uslužnog karaktera, i to po liniji vertikalne integracije i/ili po liniji kooperacije. Firme i preduzeća su ne samo organizacioni, nego i osnovni oblici preduzetničkih struktura u okvirima savremenog biznisa. kao i osnovni subjekat preduzetničke djelat-nosti.

preduzetništvo (entrepreneurship) – privatna inicijativa za pokreta-nje poslovnog poduhvata.

preduzetničko ponašanje – zasniva na permanentnoj procjeni šansi i opasnosti, na bazi čega se iniciraju promjene.

proaktivni menadžer – koji anticipiraju buduće događaje i pravov-remeno im se prilagođavaju.

prognoza – neobavezna procjena budućnosti. program (program) – pojedinačni plan neke aktivnosti u kojem se

predviđaju osnovne faze, vremenski redosled radnji i akcija, nosioci ovlaš-ćenja, ciljevi, politike, procedure, pravila i sl.

proces – strukturirani i mjerljiv skup aktivnosti, raspoređenih po vremenskom redoslijedu, koji je dizajniran tako da proizvede određeni out-put


261

procedura (procedures) – zbir pravila u nizu; planovi postupanja u budućim aktivnostima. promjena (change) – mijenjanje postojećeg stanja u okruženju; Centralna briga i težište strategijskog menadžmenta. partnerstvo (partnership) – oblik ekonomske organizacije u kojem se svi (ili neki) članovi pojavljuju kao punopravni partneri s neograničenom odgovornošću za obaveze firme, ali i realnom mogućnošću kontrolisanja djelatnosti firme;

R racionalnost (rationality) – ponašanje usmjereno na ostvarivanje

određenih ciljeva uz korišćenje postojećih mogućnosti i uvažavanje postoje-ćih ograničenja; Ponašanje ekonomskih agenata u skladu s preferencijama i određenim pravilima.

resursi – faktori proizvodnje. rijetkost resursa - ograničenost resursa, situacija njihove neelastič-

ne ponude. roba - proizvod namijenjen tržištu radi razmjene; objekat kupovine i

prodaje. S

samoregulišući poredak - sistem koordinacije u kojem nezavisni ekonomski subjekti ostvaruju svoje ekonomske aktivnosti motivisani isklju-čivo sopstvenim interesima na bazi samostalno dobijene informacije. skladište podataka (Data Warehouse) - skup integrisanih podataka izolovanih i prikupljenih iz operacionih sistema iz svih područja poslovanja za sprovođenje analiza, koja služi kod donošenja odluka; Omogućuje relati-vno brzo i jednostavno izvođenje složenih upita nad velikim količinama podataka.

skladištenje podataka (Data Warehousing) - proces kreiranja vizi-je, planiranja, građenja, korišćenja, upravljanja, održavanja i unaprjeđivanja skladišta podataka. smart devices – „pametni proizvodi“ ili uređaji.

specifičan resurs - resurs čiji su alternativni roškovi manji od doho-tka koji on donosi pri najboljem mogućem načinu korišćenja.

specific faculties - specifične sposobnosti radnika, koje mogu biti dobijene kroz proces učenja i rada u firmi.

stakeholder – zainteresovano lice, koje može uticati na djelatnost firme ili zavisi od nje.


262

stohastičnost – podložnost slučajnim promjenama. strategija (strategy) – opšti i planirani način za postizanje dugoroč-

nog cilja; Dugoročni odgovor organizacije na promjene u okruženje; Skup pravila za odlučivanje (ostvarivanje izbora) kojim se u svojoj djelatnosti ru-kovode ekonomski subjekti.

struktura organizacije (organization structure) – logični uzajamni odnos raznih nivoa upravljanja i funkcionalnih oblasti, izgrađen na način koji omogućuje efikasno i racionalno ostvarivanje aktivnosti koje su usmje-rene prema realizaciji ciljeva.

supstituti - konkurentne robe ili usluge koje zamjenjuju jedni druge, tj. robe ili usluge kod kojih postoji direktni odnos između cijene jedne robe i tražnje za drugom robom: povećanje cijene jedne robe dovodi do povećanja tražnje za drugom robom (npr. jabuke i kruške).

svojina - kategorija koja označava vladanje, korišćenje i raspolaga-nje nekim dobrom (imovinom); Složeni sistem pravnih i ekonomskih odno-sa koji nastaju povodom vladanja, korišćenja i raspolaganja imovinom; Slo-ženi sistem pravnih i ekonomskih odnosa koji nastaju povodom vladanja, korišćenja i raspolaganja imovinom.

svojinska prava - sankcionisani odnosi ponašanja koji niču među ekonomskim agentima povodom korišćenja dobara i ograničenih resursa, a koji određuju norme ponašanja prema dobrima i resursima; Snop djelimič-nih svojinskih ovlašćenja (vladanja, sticanja dohotka, sigurnosti itd.).

svojinski odnosi - aktivni sistem ekskluziviteta u pristupu materijal-nim i nematerijalnim resursima društva, pri čemu se pod pristupom podra-zumijeva mnoštvo mogućih rješenja u vezi s resursima; suština proizvodnih odnosa. T tacit knowledge - prećutno (nevidljivo) ili eksplicitno znanje; Otkri-će prećutnog znanja, koje je inherentno ekonomskim subjektima na tržištu, predstavlja osnovu austrijskog pristupa teoriji preduzetništva, prema kojem je neizvjesnost osnovna karakteristika poslovnog svijeta; Preduzetnik (me-nadžer) djeluje na osnovi svoje percepcije tog svijeta, uviđajući procese koji određene poslove vode ka uspjehu, ali i one, koji ga vode neuspjehu; Na taj način, pojedinac ili organizacija, kao dio svoje strategije koriste akumulaci-ju „prećutnog znanja“, tj. učenja na svojim ili tuđim greškama; Na taj način se gradi strategiju, koja obuhvata proces korekcije grešaka, da bi se postigao uspjeh.


263

tehnologija (technology) – sredstvo transformacije sirovina i/ili in-formacija u željene proizvode ili usluge; Skup kvalifikovanih navika, oruđa, infrastrukture, instrumenata i odgovarajućih tehničkih znanja neophodnih za realizaciju željenih transformacija materijala, informacija ili ljudi.

top menadžment – najodgovorniji menadžeri u organizaciji. transakcioni troškovi - dio troškova poslovanja koji nastaju pri raz-

mjeni pravima svojine i obuhvataju materijalne i ugovorne uslove razmjene; Arrow ih je nazvao troškovima za podržavanje ekonomskih sistema u hodu, upoređujući ih s trenjem (jer koče premještaj resursa prema korisnicima za koje predstavljaju najveću vrijednost) i s klinom između cijena prodavaca i kupaca; u literaturi se navodi pet vrsta ovih troškova: traženja informacija, vođenja pregovora, mjerenja (karakteristika proizvoda i usluga), specifikaci-je i zaštite prava svojine (arbitraže, sudovi, državni organi) i oportunističkog ponašanja (skretanje od dogovorenih uslova). Nastaju prije, za vrijeme i po-slije sklapanja posla; troškovi čije je stvaranje povezano s korišćenjem re-sursa za planiranje, adaptaciju i kontrolu realizacije postavljenih zadataka u različitim strukturama koje uređuju odnose između ekonomskih agenata koji razmjenjuju prava svojine i slobode; Troškovi koji se (pored cijene) stvaraju u trgovini robama i uslugama; Troškovi funkcionisanja sistema razmjene, koji nastaju prilikom uobičajenih prisvajanja i otuđenja prava svojine i slo-boda u društvu; Troškovi koordinacije djelatnosti ekonomskih agenata i eliminisanja alokacionog konflikta među njima.

transformacioni troškovi - dio proizvodnih troškova čije je stvara-nje povezano s korišćenjem resursa u proizvodnji roba i usluga, preko tran-sformacije fizičkog oblika resursa, a takođe i premještanjem proizvoda u prostoru i vremenu. U ugovor - skup obaveza isporuke roba i usluga, s jedne, i plaćanja, s druge strane u ranije dogovorenom poretku; pravno zaštićeni sporazum iz-među ekonomskih agenata koji uključuje njihove obos-trane obaveze.

upravljanje znanjem (Knowledge Management) - predstavlja kon-stantni proces obnove znanja organizacije., koji ima cilj da poveže one koji trebaju znanje s izvorima znanja u organizaciji, kao i usklađivanje transfera tog znanja. up-to-date-skills - vještine koje zahtjevaju informisanost i upućenost u najnovija tehnološka dostignuća.

usluga - djelatnost čiji rezultat zadovoljava neku potrebu koja ima tražnju i cijenu koja se utvrđuje na određenom tržištu; Posao obavljen za


264

drugog koji je neopipljiv, ne može se skladištiti, transportovati i predavati drugim licima i ne može se izdvojiti od izvora koji je obavlja, što znači da se troši na mjestu gdje se proizvodi.

uticaj (influence) – ponašanje kojim se djeluje na ostale članove or-ganizacije i njihova osjećanja, namjere i sl.

V vertikalno udruživanje – udruživanje firmi koje su međusobno

povezane kupoprodajnim odnosima. virtualna ekonomija – privreda zasnovana na korišćenju interaktiv-

nih mogućnosti. virtualno preduzeće – skup preduzeća koja na bazi zajedničkih

ciljeva isporučuju tržištu konkretnu robu ili uslugu, a koja su u ekonomskim odnosima zavisna, informaciono umrežena, u pravnom pogledu samostalna, najčešće bez institucionalizovanja funkcija top menadžmenta, uz međusob-no povjerenje partnera; Cilj mu je smanjenje rizika, relativiziranje konku-rencije (povećanjem broja umreženih partnera), ostvarenjenje konkurentske prednosti i upravljačke kompetencije.

vizija – prethodne predstave (zamisli) koje izražavaju osnovne aspi-racije organizacije; Realna slika sopstvene budućnosti.

vjerovatnoća (proability) – stepen mogućnosti konkretnog događa-ja.

vlast (power) – mogućnost uticaja na situaciju ili ponašanje drugih ljudi.

Z

znanje (knowledge) - nematerijalni i jedini neograničeni resurs, koji se sastoji se od intuicije, ideja, iskustva, vještina i učenja. Ima potencijal stvaranja nove vrijednosti.


265

IZVODI IZ RECENZIJA

______________________ Professor Evgeny Popov Member of Russian Academy of Sciences Chief Secretary of Ural Branch of the Russian Academy of Sciences

I know the authors of this monograph, first of all the Professor Veselin Drashkovich, for many years. They are very nice specialists in the modern economy and very nice scientists in the sphere of institutional economic theory.

Professor Veselin Drashkovich with coauthors explained their wide experience in preparing the good magazine “Montenegro Journal of Eco-nomics” and organizing the international conferences in Montenegro (in Kotor) for the preparing the materials for this new monograph.

This new monograph is devoted to the problem of knowledge application in economics. Here one may see many spheres of application and authors analyzed this spheres: new economy, society of knowledge and network economy.

Also the monograph was divided on several perspective sections. Growing role and importance of knowledge, the necessity of constant learning, the importance of knowledge, the connection between economy of knowledge and knowledge management, and other items discussed in the book.

To my mind this monograph titled “Paradigmatic of Knowledge” will be the good handbook and scientific investigation for the scientist who take part in the knowledge economy researches.

Yekaterinburg, 14.02.2013.

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – IZVODI IZ RECENZIJA

266

Prof. dr Miomir Jakšić Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu Moto ove vredne, zanimljive i inovativne knjige je ocena Li Teina:

„Duša ekonomije znanja je neprekidna težnja prema inovacijama, a izvor njene snage je obrazovanje. U današnjem svijetu konkurencija moći država suštinski predstavlja konkurenciju nivoa znanja“. Toj neraskidivoj i sve važ-nijoj vezi obrazovanja, znanja, inovacija i konkurentske prednosti firmi i na-cija posvećena je knjiga Veselina Draškovića, Radislava Jovovića i Mima Draškovića „Paradigmatičnost znanja“. Posle merkantilističkog otkrivanja izvora bogatstva u trgovini, fizi-okartskog u poljoprivredi, klasičarskog u materijalnoj proizvodnji, danas se izvori bogatstva naroda moraju tražiti u ovim nematerijalnim faktorima. Od-rednicu paradigmatičnost autori objašnjavaju na sledeći način: „U našem slučaju se misli na fundamentalnu ekonomsku teoriju, koja dominira u od-ređenom momentu (periodu) njenog razvoja. U osnovi svake paradigme leži neka opšta ideja vodilja ili koncepcija, koja svoj konkretni izraz nalazi u a) polaznim ili prvobitnim shvatanjima i b) sistemu osnovnih principa, zakona ili dovoljno vjerovatnih hipoteza“. U tri dela – Nova ekonomija, Ekonomija znanja i Upravljanje zna-njem osvetljavaju se najvažniji faktori, uslovljenost i međusobni uticaji na ekonomski i ukupni društveni razvoj pojedinih zemalja. U ovoj knjizi autori razmatraju rastuću ulogu znanja za stvaranje konkurentskih prednosti u sav-remenim uslovima neizvesnosti koja kao imperativ nameću odrednice ino-vativnost, održivost, inkluzivne institucije, podsticajno regulatorno okruže-nje, stalno učenje i usvajanje novih znanja, ulaganje u znanje, širenje znanja, usavršavanje postojećih i raspoloživih znanja. Ideja vodilja autora knjige je da dominantana značaj znanja primarno determiniše razvojne strategije i odgovarajuće politike na nacionalnom i korporativnom nivou, i da su za razvoj znanja potrebni razvijeni i stabilni institucionalni uslovi. Autori to objašnjavaju ovako: „Svaka od etapa imala je svoju razvojnu paradigmu s odgovarajućim kriterijumima i sistemima vrijednosti. Oni su se revolucionarno mijenjali. Svaki novi istorijski period zahtijevao je (najčešće paradigmatičnu) promjenu načina razmišljanja i ponašanja. Ona se u principu svodila na prilagođavanje civilizacijskim normama, dostignućima i izazovima“.


267

Akademska, naučno utemeljna, torelantana i otvorena sveobuhvatna analiza karakteriše opšti teorijski pristup i konkretnu realnu analizu, koja autorima omogućuje da svestrano i temeljno, bez apriorizma i isključivosti objašnjavaju važna pitanja savremenog društva i privrede. A upravo je osa znanje-inovativnost-institucije-razvoj ono što odvaja uspešne od neuspešnih, prosperitetne od stagnantnih i omogućuje im toliko željeno penjanje na svet-skoj lestvici društvenog i ekonomskog razvoja. Ta inovativnost i otvorenost za novo znanje ugrađeni su u nove in-stitucije i društveni poredak i omogućili su Engleskoj da Atlantsku trgovinu iskoristi kao podsticaj uvođenju efikasnih ekonomskih, tržišnih i političkih demokratskih institucija, za razliku od Španije i Portugalije, koje tu priliku nisu iskoristile, održavajući srednjevekovni poredak monopola i vladavine neproduktivne elite. Ove važne pokretače društvenog i ekonomskog razvoja objašnjavaju i autori kada pišu da se „u uslovima ekonomije znanja formirao do skoro neviđeni fenomen - otvorena virtualizacija ekonomije, njena dema-terijalizacija i velika nezavisnost od državnih granica. Ekonomsku, politi-čku, državnu i društvenu moć u svijetu više neće određivati samo količina resursa koju posjeduje konkretna društvena i/ili državna zajednica, njena površina i ekonomska moć, nego znanje i sposobnosti da to njeno bogatstvo i moć najefikasnije oplemene“. Ovo ukazuje na oslonce i ključne poluge društvenog i privrednog razvoja država. Namesto Tiranije prostora i mesta, Vestfalskog poimanja nacionanog suvereniteta, zemlje i njihove vođe se moraju okreniti Prigožinovom i Valerštajnovom opstajanju u uslovima tole-rancije, ili onome što Kenichi Ohmae opisuje kao „Više ništa nije iz inos-transtva“. Da bi postalo „društvo znanja“, ono mora stalno da uči, ističu autori, ukazujući na posledice koje to znanje ima na organizovanje preduzeća i pri-vrede, prirodu institucija, ustanovljavanje mrežnih odnosa, rastući značaj podsticajnih mehanizama regulatornih tela, koji poput paukove mreže treba da podstiču umrežavanje ključnih aktera. Termin Nova ekonomija upotrebljava se u istom smislu kao i termin ekonomija znanja, a ona je, pravilno ukazuju autori, industrijski intenzivna, prilagođena meri, brzo se menjaju proizvodi, postoje fleksibilni proizvodni sistemi, mrežna virtualna organizacija, kooperativno upravljanje, integracija, usluge su praćene proizvodima, distribucija moći/podela znanja, generaliza-cija veština i znanja, državna koordinacija i regulacija. Kod stare ekonomije, zaključuju autori, tradicionalni proizvodni faktori (zemljište, radna snaga i kapital) su preovlađujući izvor komparativne prednosti, dok se u novoj ekonomiji komparativna prednost zasniva na inovativnoj aktivnosti. Novu


268

ekonomiju karakterišu promene, turbulentnost, raznovrsnost, heterogenost, konkuretnost, partnerstvo, fleksibilnost i podsticaji. Rastuća važnost znanja utiče na sve sfere društvenog i privrednog života – oblik ogranizovanja poslovnih subjekata, državnih, ekonomskih i društvenih institucija, kao i ponašanje svakog pojedinca. Autori ukazuju na izuzetan značaj veze paradigmatičnost znanja i institucionalne paradigmatič-nosti, koja može obezbediti ukupni društveni i ekonomski napredak u uslo-vima stalnih promena. Sa zadovoljstvom predlažem objavljivanje ove knjige, koja je po svom karakteru naučna monografija.

Beograd, 09.02. 2013.


269

Prof. Dragoljub Stojanov Ekonomski fakultet, Sveučilište u Rijeci, Hrvatska Već u prvom poglavlju rukopisa „Pradigmatičnost znanja“ uglednog

autora Prof. dr Veselina Draškovića, kao i koatora Prof. dr Radislava Jovo-vića i Doc. dr Mima Draškovića, koji sam za sebe predstavlja svojevrsnu odu znanju, čitatelja će zaintrigirati paradoksalni grafikon. Znatiželjni student ali i marljivi teacher neoklasične ekonomije zastati će pred slikom na kojoj krivu-lja ponude ima negativan nagib, a krivulja tražnje ima pozitivan nagib. Pa-radoks rješavaju autori na znanstven, argumentiran, elegantan i vispren način. Nova ekonomija, ekonomija znanja, virtualna ekonomija, informatička eko-nomija ili kibernetska ekonomija transformira sliku neoklasične paradigme u novu povijest, koja je pred nama: „U situaciji mrežnih dobara, krive ponude i tražnje mijenjaju tradicionalna mjesta. Kriva njihove ponude ima negativan nagib, zbog težnje graničnih troškova ka nuli u značajnim intervalima, dok kriva tražnje ima pozitivan nagib, jer se granična korisnost mrežnih dobara uvećava u mjeri rasta količine korisnika tih dobara. Ako se navedeni proces bude u dugom roku razvijao dosadašnjom dinamikom, krive će težiti ravno-težnoj tački u koordinati koja označava sve nižu cijenu i sve veću količinu nje-gove količine, a pri tome njegova cijena opada u mjeri rasta njegove vri-jednosti za korisnike. Iz toga se može zaključiti da najveću vrijednost u uslo-vima društva znanja ima ono dobro koje se dostavlja besplatno“!

U svijetlu revolucionarne transfomacije ponašanja ponude i tražnje te ekonomije, kojom dominira pincip opadajćih troškova i rastućih prinosa, au-tori na znalački i autoritativan način pristupaju eksplikaciji i objašnjenju glav-nih suvremenih razvojnih tendencija u oblastima u kojima dominira znanje i afirmativan odnos prema njemu: novoj ekonomiji, ekonomiji znanja i uprav-ljanju znanjem. Riječ je o civilizacijskom i paradigmatičnom iskoraku i feno-menu, koji zaslužuje svestrano razmatranje, podvlače autori.

U ovom rukopisu autori zavidnom razinom znanja ukazuju na a) ras-tuću ulogu i značaj znanja za stvaranje konkurentskih prednosti u suvremenim uslovima brzih promjena i rasta neizvjesnosti, kao i za društveni i privredni razvoj, b) imperativnu neophodnost njegovog maksimalnog forsiranja i najši-re primjene, na svim nivoima i u svim segmentima društva, c) potrebu stalnog učenja, usavršavanja i usvajanja novih znanja, d) značaj i paradigmatičnost znanja, e) gradacijsku povezanosti nove ekonomije, ekonomije znanja i up-


270

ravljanja znanjem, f) činjenicu da je „znanje moć“, ali samo u institucionali-zovanom okruženju i g) potrebu kritičkog odnosa prema kvazi-znanju.

Temeljna hipoteza rukopisa, s kojom se u cjelosti slažemo, glasi: do-mincija znanja i njegov značaj u suvremenom društvu i privredi bitno odre-đuju konkurentske sposobnosti na korporativnom i nacionalnom nivou i sve više predstavlja faktor definisanja i uspjeha razvojnih vizija, strategija i od-govarajućih politika na mikro i na makro nivou.

Autori lucidno i dalekovidno, za razliku od neoklasičnih statičara i nji-hovih apstrakcija, kao i neoliberalne magle, poručuje da su za razvoj znanja, pored ulaganja i ostalih faktora uticaja, potrebni razvijeni i stabilni institucio-nalni uvjeti, te da revolucionarne promjene uloge znanja u novoj ekonomiji dokazuju da se radi o njegovoj paradigmatičnosti.

Nova ekonomija ima svoje novo poduzeće - virtualnog tipa. Pod tim terminom autori podrazumijevaju „skup firmi, koje na bazi zajedničkih cilje-va isporučuju tržištu konkretnu robu ili uslugu, a koje su u ekonomskim od-nosima zavisni, informaciono umreženi, u pravnom pogledu samostalni, naj-češće bez institucionalizovanja funkcija top menadžmenta, uz međusobno po-vjerenje partnera. Izraz 'virtualno' se prvenstveno odnosi na stvaranje vre-menski oročene situacione upravljačke kompetencije radi brzog reagovanja na promjene u okruženju i realizacije tržišnog cilja. Ona najčešće obuhvata alokaciju resursa, upravljanje znanjima i marketing“. Virtualno poduzeće se umrežava. Po autorima, „umrežavanje predstavlja revolucionarni prelaz na nove metode upravljanja znanjem i organizacijom. Znanje i informacije kao jedini neograničeni proizvodni resursi su ključni faktor razvoja mrežne eko-nomije. Što više čvorova postoji u mreži, to veću korist svaki pojedinačni čvor ima od mreže. Rezulatat su nova pravila konkurencije, nove vrste organiza-cije, novi izazovi za menadžment. Nova ekonomija podrazumijeva donošenje menadžerskih odluka u uslovima postojanja mrežne infrastrukture i informa-ciono-komunikacijske konvergencije“.

Posebno lucidnim, ali i odvažnim, držimo slijedeća zapažanja, stavo-ve ali i vizije koje autor Veselin Drašković, kao vrhunski poeta ekonomije, zaziva u atmosferi virtualne ekonomije i realne pozicije čovjeka radnika, ali i onog drugog „homo economicus“-a. On poentira da se status i položaj radni-ka, zamjenjivost, zavisnost, pokornost, informisanost, angažovanost, lojal-nost, nezavisnost, motivisanost dramatično mijenja u ekonomiji znanja, koja optimizira tj. makismizira ne profit ili obujam proizvodnje nego korisnost, kvalitet, konkurentske prednosti, inovcije i imidž. Odjednom konvencionalni ili konzervativni ekonomski teoretičar, a još više pragmatičar, dolazi u deli-katnu poziciju da se upita: sugerira li to nama autor ode znanja novo društvo,


271

novu ekonomsku paradigmu relevantnu za novo i to post-kapitalističko druš-tvo? Jesmo li na korak od dokidanja kriterija tržišne ekonomije? Šta je sa tr-žištem znanja i da li ono djeluje kao pravo tržište u institucionalnim uvjetima dominacije privatne svojine i kapitala? Ako je znanje kapital, a sukladno autoru to nedvojbeno jeste, i to par excellance kapital vrijedniji od fizičkog, pa čak socijalnog i kulturnog, znači li to da dominacija faktora znanje kao ka-pital u vrijednosti i cijeni robe dokida kapital odnos i formira Marksovu ili Keynesovu viziju društva bez tržišta, bez konkurenicje, bez najamnog rada?

Kao vrstan znalac makroekonomske teorije i politike, kao vrstan polit- ekonomist, a ne samo lucidni i elokventni strateški menadžer, autor nedvoj-beno drži da „n.e. stvara novu paradigmu u strategijskom menadžmentu glede promjene načina razmišljanja i ekonomskog ponašanja. S aspekta nove paradigme, čini nam se da n.e. zaslužuje taj epitet samo u pogledu nove eko-nomske stvarnosti, vještine privređivanja, nove prirode firme, njene strukture i organizacije. Ali, to nema veze s teorijskom ekonomijom, to je samo nova paradigma dominacije i eksploatacije, ovaplođena u navodnoj globalnoj kon-kurenciji, čiji je moto u grupno-partnerskom konkurisanju i top kompetenci-jama najrazvijenijih u odnosu na sve ostale, nadnacionalnom institucionali-zovanju i kontroli, kao i prevazilaženju mnogih razlika (zbog dominacije eko-nomskih interesa), uz zadržavanje pa čak i forsiranje najvažnije razlike – u ekonomskoj razvijenosti i moći. N.E. ne nudi neku novu teorijsku koncepciju, niti kontrasno protivurječi starim i postojećim. To joj, očigledno, nije ni cilj, ni potreba. Jer, ona kao specifičan, savremen i tehnološki intenzivan oblik privređivanja realizuje sopstvene ciljeve, koje su trasirali njeni kreatori“.

Ako je to tako, a sam grafikon upućuje na takvo promišljanje budući da ukazuje na maksimiziranje profita u uvjetima oligopolne globalne ekono-mije, pada nam na um pitanje da li je N.E. nova ekonomska paradigma, koja čini podlogu formiranja novog društva ili je N.E. inteligenti konstrukt poput Leontijeva paradosksa, koji treba objasniti ono što je jasno, ali samo po sebi nije vidljvo na prvi pogled? Ako bi to bilo tako, onda N.E. predstavlja ono što je nekada činila mašina u odnosu na ručni rad ili što danas čini Internet u odnosu na pismo i pero. Pojavni oblik drastično je drugačiji ali esencija eko-nomije ostaje ista, kako zaključuju autori.

Još uvijek smo u raljama homo economicus-a. Stoga smo suočeni sa svejetskom ekonomskom krizom, kojoj još kraja nema, mada su utemeljitelji N.E. i njeni promotori poput Summers-a ili Lukas-a držali da kriza više nije moguća, a da grafikon vodi k društvu obilja - tek što nisu rekli ka transforma-ciji u post-kapitalističko društvo. Imajući na umu dubinu autorovih istraživa-nja, njegovo ogromno i zavidno poznavanje ekonomske teorije i ekonomike,


272

očekujemo od njega da nam u slijedećoj knjizi kaže o budućnosti svih nas ne-što više. N.E. je sjajno tehničko dostignuće, ali je pitanje da li se njena duša tj. filozofija bitno promijenila u odnosu na neoklasičnu bezdušnu profinjenost. Umjesto beskonačnog prosperieta utemeljenog na N.E. čini se da smo na kri-lima konstruktivne destrukcije nakon još jedog vala destruktivne konstrukcije.

Monografija „Paradigmatičnost znanja“ je takav naučni rad koji niko-ga neće ostavit ravnodušnim, a svako će iz nje naučiti jako puno, pa čak i oni koji drže da znaju sve o N.E. Stoga nam je čast i zadovoljstvo predložiti izda-vaču tiskanje ovog rijetkog i za prostore regije nadasve davno očekivanog ru-kopisa.

Rijeka, 14. 02. 2013.


273

Prof. Zdravko Todorović Ekonomski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci

Knjigu „Paradigmatičnost znanja“ autora Veselina Draškovića, Radi-slava Jovovića i Mima Draškovića treba sagledati kao nadasve zanimljivo djelo iz područja ekonomske nauke, koja govori o ulozi paradigme znanja u kreiranju nove ekonomije.

Autori jasno definišu pojam znanja i razdvajaju dva bitna termina, koja se odnose na ekonomiju znanja i ekonomiju baziranu na znanju. Po nji-hovom mišljenju, ekonomija znanja je više orijentisana prema menadžmentu i proizvodnji znanja, dok je ekonomija bazirana na znanju usmjerena prema upotrebi znanja i tehnologije kako bi se stvorile ekonomske koristi i radna mjesta.

Osnovna poruka koju autori upućuju čitaocima odnosi se na značaj znanja, jer ono mijenja svijet i determiniše razvoj privrede i društva. Radi toga ih podstiču da prihvataju, razvijaju i stvaranju nova znanja, te da ih pri-mjenjuju u cilju razvoja društva, ekonomije i životnog standarda pojedinaca.

Moć paradigme znanja će imati dugi vijek trajanja u ekonomiji i dru-štvu jer uključuje spregu nauke i vlasti. Vinston Čerčil je, kako navode au-tori, izjavio „Imperije budućnosti biće imperije znanja“. Ta izjava jasno po-kazuje da ekonomsku i političku moć u svijetu neće više određivati količina resursa koju neka zemlja posjeduje, njena površina ili vojna mašinerija, ne-go znanje i sposobnost da se ono iskoristi.

Međutim, može doći i do zloupotrebe paradigme znanja. U doba glo-balizacije i integracije, pokušavaju se uspostaviti nove paradigme, koje su navodno zasnovane na znanju, koje se prodaju zemljama u razvoju, kao na-čin opstanka nacije, a u stvari se radi o prikrivenom sredstvu zagovornika globalizacije i integracije za očuvanje svoje moći i nestanka nacije. Na pri-mjer, kroz „neoliberalizam“ (koji u stvari predstavlja pseudo-neoliberali-zam, jer se suštinski razlikuje od teorijskog modela i predstavlja njegovu in-teresnu vulgarizaciju u praksi, koju je u mnogim svojim radovima poten-cirao kolega V. Drašković) se kod nas nameće ideja privatizacije strate-gijskih resursa i preduzeća, navodno u cilju ekonomskog razvoja, a to ima za posljedicu smanjenja ekonomskog rasta i propast nacije. Tih zamki su svjesni i autori, pa se kritički odnose prema njima.


274

Knjiga je zasnovana na podacima, stavovima, istraživanjima i anali-zama najpoznatijih svjetskih autora iz multi-disciplinarne oblasti kakva je znanje i njegove uloge i uticaja na ekonomiju. Njena vrijednost se ogleda u istraživačkim radovima autora, koji su svoje rezultate istraživanja doveli u vezu sa istraživanjima drugih autora i jasno potvrdili svoje stavove, koji su proširili postojeće spoznaje i na taj način su doprinijeli korpusu postojećeg znanja.

Pohvalio bih jasan i precizan stil pisanja, koji nije prezahtjevan za čitanje, što mu daje posebnu vrijednost, jer ga mogu koristi brojni čitaoci iz naučne, stručne i opšte javnosti.

Zadovoljstvo mi je što sam recenzent ovako rijetke i vrijedne knjige trajnog značaja, koja će svojim značajem nadživjeti ovo, po mnogo čemu krizno vrijeme za mnoge oblasti, pa i za znanje.

Predlažem njeno objavljivanje, jer po svim naučno-metodološkim karakteristikama ima kvalitet naučne monografije.

Banja Luka, 12.02.2013.


275

BILJEŠKE O AUTORIMA

________________________ Dr Veselin Drašković, rođen u Nikšiću 1954. Redovni profesor Univerziteta Crne Gore, viziting profesor na Eko-

nomskom fakultetu (Škola magistrov) MGU „M. V. Lomonosov“, Držav-nom univerzitetu Tjumen (Međunarodni institut finan-sija, upravljanja i biz-nisa) i nekoliko drugih fakulteta u okruženju.

Zaposlen na Fakultetu za pomorstvo Kotor, gdje drži predavanja iz predmeta: Ekonomija za menadžere, Strategijski menadžment i Među-narodni menadžment (osnovne studije), Ekonomija znanja i preduzetništvo i Projekt menadžment (specijalističke studije), Menadžment pomorskog pro-meta (magistarske studije), Ekonomska efikasnost i racionalnost i Institucio-nalna ekonomija (doktorske studije).

Mentor na tri doktorske disertacije i 17 magistarskih radova i više puta član komisije za odbranu istih.

Član strukovnog vijeća Univerziteta Crne Gore. Bio vanredni član NDEJ. Redovni član Filozofsko-ekonomskog naučnog saveza (Centar dru-štvenih nauka – MGU »M. V. Lomonosov«, Moskva).

Pozvan na XV ekonomski Forum u Krnicama (Poljska) od 07-10. septembra 2005.

Autor 9 naučnih monografija, 17 udžbenika, 24 priručnika i skripte, preko 200 naučnih radova i preko 50 prikaza, uvodnika, priloga, i intervjua. Koautor 3 naučne monografije, 6 udžbenika, 8 priručnika i skripti i preko 30 naučnih radova. Autor udžbenika iz Osnova ekonomije za srednje eko-nomske škole u Crnoj Gori, mnogih projekata i investicionih programa. Os-novne oblasti naučnog interesovanja: mikroekonomija, makroekonomija, privredni sistem, međunarodna ekonomija, neoinstitucionalna ekonomija, ekonomija znanja, mješovita ekonomija, globalizacija, tranzicija, privatiza-cija i menadžment u medijima.

Na FZP Kotor od 1997-2002. bio šef Katedre za ekonomiku i organi-zaciju pomorskog transporta, od 2001-2009. rukovodilac poslijediplomskih

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – BILJEŠKE O AUTORIMA

276

studija, od 2002. šef Katedre za ekonomiju i menadžment u pomorstvu, od 2002. glavni i odgovorni urednik Zbornika FZP ,od 2010. rukovodilac magi-starskih studija i od 2012 rukovodilac doktorskih studija.

Od 2004. Predsjednik Vladine Komisije za kontrolu i ocjenu dina-mike investicija i ekspert Ministarstva turizma Vlade Crne Gore za ocjenu biznis planova i investicionih programa u turizmu.

Glavni i odgovorni urednik međunarodnog časopisa Montenegrin Jo-urnal of Economics (www.mnje.com). Član redakcije međunarodnih časo-pisa Economics/Ekonomija Zagreb, Filosofija hozjajstva Moskva, Ekonom-ske teme Niš i Medijski dijalozi Podgorica.

Učestvovao na 65 domaćih i međunarodnih naučnih skupova. Objav-ljivao naučne radove u časopisima i zbornicima: Ekonomska misao, Eko-nomski anali, Ekonomika, Ekonomist, Strategijski menadžment, Kikindski dijalozi, Zbornik CANU, Marksističke teme, Marksistička misao, Ekonomi-ka preduzetništva, Medijski dijalozi, Mirovaja ekonomika i meždunarodnije otnošenija, Problemi teorii i praktiki upravlenija, Filosofija hozjajstva, Eko-nomičeskaja nauka sovremennoj Rosii, Žurnal ekonomičeskoj teorii, Mon-tenegrin Journal of Economics, Economics i dr.

Radio je u privredi od 1978-1980. kao šef računovodstva i finansijski direktor RO „Kole“ Nikšić, od 1980-1990. u Željezari Nikšić kao samosta-lni referent izvoza, od 1990-1995. u Moskvi kao direktor predstavnštva firme „Euroferro” Milano i firme „DKD” London, a u 2006. kao savjetnik generalnog direktora firme „Rusinvest Group“ Moskva.

Direktor je nevladine organizacije i izdavačke kuće ELIT – Ekonom-ska laboratorija za istraživanje tranzicije Podgorica.


277

Dr Radislav Jovović, rođen 1956. u Bajovom Polju, Nikšić. Vanredni profesor Univerziteta Mediteran Podgorica. Predaje na fa-

kultetu Montenegro Business School u Podgorici d 2007. predmete Finan-sijska analiza, Analiza finansijskih izvještaja, Business management, Prim-jena teorije igara u ekonomiji, Održivi razvoj i Elektronsko poslovanje. Od 2006. predaje na Fakultetu za informacione tehnologije u Podgorici pred-mete iz oblasti Informatičkih nauka. Od 2002-2006 je bio viziting profesor na Ekonomskom fakultetu u Podgorici iz predmeta Razvoj informacionih sistema i poslovnog odlučivanja. Predavao je i na poslijediplomksim studi-jama na Univerzitetu Crne Gore.

Oblasti specijalizacije su mu finansijski menadžment i analiza, kor-porativne finansije, elektronsko poslovanje, sistemska analiza i ERP soft-veri. Oblasti istraživanja su mu finansijska analiza, finansijski menadžment, elektronsko poslovanje, nova ekonomija, ekonomija i održivi razvoj, razvoj informacionih sistema, poslovna inteligencija, menаdžment i organizacija i ekonomija znanja.

Autor i koautor 3 knjige, 5 studijskih priručnika i skripti i preko 60 naučnih radova, koautor 2 monografije, 4 knjige i preko 10 naučnih radova. Autor brojnih projekata iz oblasti finansija, investicija, biznis planova, odr-živog razvoja, prostornog planiranja, informacionih sistema, programiranja i inovacija procesa.

Zamjenik urednika međunarodnog naučnog časopisa Montenegrin Journal of Economics.

Radio više godina u privredi. Bio direktor IT sektora u Željezari Nik-šić (1987-1989), finansijski direktor Kombinata aluminijuma Podgorica (1998, 1999, 2004-2006), direktor sektora za kontrolu i praćenje poslovanja u Kombinatu aluminijuma Podgorica (2000-2003), finansijski direktor „Montenove“ Podgorica (2006-2007) i izvršni direktor firme „Capital in-vest“ Podgorica. Konsultant iz oblasti biznisa i finansija za više međuna-rodnih konsultantskih kuća, među njima i „PM group“ Dablin. Konsultant na projektima Svetske banke, UNDP, Evropske komisije i Evropske banke za rekonstrukciju.

PARADIGMATIČNOST ZNANJA – BILJEŠKE O AUTORIMA

278

Dr Mimo Drašković, rođen u Nikšiću 1981. Docent na Fakultetu za pomorstvo Kotor, Univerzitet Crne Gore. Bio

2002/03 godine student demonstrant iz predmeta Ekonomija za menadžere i Strategijski menadžment. Dobitnik novčane nagrade Univerziteta Crne Gore za školsku 2001/2002. i diplome “Luča” Skupštine opštine Nikšić za uspjeh u toku studija (2004).

Autor 2 knjige i 42 naučna rada. Koautor 3 naučne monografije, 7 udžbenika, 6 priručnika i skripti i preko 20 naučnih radova. S referatima učestvovao na nekoliko domaćih i 15 međunarodnih naučnih skupova. Ob-javljivao u časopisima Strategijski menadžment, Economics/Ekonomija Zag-reb, Anali Ekonomskog fakulteta Subotica, Tehnika Beograd, Montenegrin Journal of Economics, Poslovna politika, Zbornik radova DQM konferen-cije Beograd, Medijski dijalozi, Ekonomika preduzetništva, Zbornik Fakul-teta za pomorstvo u Kotoru, Pomorstvo, Zbornik naukovic prac Harkovskog univerziteta, Collection of scientific works of Kharkiv air-force university, Systems of processing of the information Kharkiv, International Journal of Advanced Statistics and IT&C for Economics and Life Sciences – Lucian Blaga University of Sibiu.

Urednik međunarodnog časopisa za medije i društvo Medijski dija-lozi (www.med-dij.com). Sekretar redakcije međunarodnog naučnog časo-pisa Montenegrin Journal of Economics.

Documents

1 - IMPRESUMveselindraskovic.me/files/Co-author_monographs...na evoluciji složenih, dinamičkih, otvorenih i vurtualnih poslovnih sistema, zasnovanih na principima fleksibilne samoorganizacije,