Dr Popovi Goran

EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE

MAKROEKONOMSKI ASPEKTI I ZAJEDNIKE POLITIKE

(skraena verzija - skripta - sadraj 173-174 str.)

Recenzenti:

Prof. Dr. Rikalovi Gojko

Dr. Vukmirica Vujo, profesor emeritus

Prof. Dr. Zaki-Vujatovi Zorka

Dizajn:

Trnini Milkan

1. INSTITUCIJE EVROPSKE UNIJE1.1. Evropski savjet

Evropski savjet je formalno najvia institucija EU. Nastao je 1974. god. na samitu u Parizu. Potpuno je stavljen u funkciju tek 1986. god. usvajanjem Jedinstvenog evropskog akta. Od tada, a u skladu sa svojim ovlaenjima, Evropski savjet djeluje snano na politikom planu, prije svega kao generator i kormilar svih kljunih reformi i prekretnica kroz koje je Zajednica prolazila. Iz ove institucije su pokretane strateke inicijative, koje su imale presudan znaaj za evoluciju i dalju sudbinu ideje o ujedinjenoj Evropi. Poznata je harizmatinost i inicijativnost aka Delora koji je kao Predsednik Evropske komisije koristio Evropski savjet kao polaznu i nezaobilaznu instancu za realizaciju svojih ideja.

Od ustanovljenja do danas, Evropski savjet je postao znaajan inicijator i kreator evropskih integracionih procesa. Meutim, treba naglasiti injenicu da se njegov uticaj od 1992. god. do danas smanjuje jer je poslije potpisivanja Ugovora iz Mastrihta Zajednica konstituisala novi oblik unutranje drutvene strukture Unije, koji je fundiran na afirmaciji novih odnosa izmeu vlada lanica Zajednice, odnosno na tzv. meuvladinom pristupu. Tako je Savjet postao najuticajniji faktor saradnje izmeu zemalja lanica, odnosno njihovih vlada.

No, to nikako ne umanjuje sadanju ulogu Evropskog savjeta, kao najreferentnije institucije i snanog pokretaa novih ideja, ali i opteprihvaenog arbitra meu ostalim institucionalnim akterima i zemljama lanicama. Zbog toga Savjet nema znaajniju ulogu u pravosuu ili unutranjim poslovima. Vano je napomenuti da Savjet nije pod ingerencijama Suda pravde evropskih zajednica, kako zbog pozicije i naina funkcionisanja u sistemu institucionalnih aktera Unije, tako i zbog toga to u Osnivakom ugovoru nema tretman klasine institucije. To mu, naravno, ne umanjuje vodeu ulogu koju ima u kreiranju i forsiranju stratekih politikih i drugih pravaca Unije, sada, i u budunosti.

Nadlenosti Evropskog savjeta su iroke i precizno definisane Ugovorom iz Mastrihta. Ovim aktom su odreene obaveze Savjeta u napretku Unije i neka opta politka pitanja. No, ova institucija rjeava i druge probleme u cilju boljeg funkcionisanja Zajednice. Karakteristini su problemi arbitrae izmeu nekih zemalja lanica, koji su rjeavani od strane Evropskog savjeta u sluajevima kad druge institucije nisu mogle pronai kompromisna i zadovoljavajua rjeenja. Evropski savjet ima ingerencije utvrivanja i konstatovanja teih oblika povreda ili obaveza lanica EU. Savjet moe suspendovati neka prava, sve do oduzimanja prava glasa za zemlju koja se najtee ogrijeila o politiku EU, te mijenjati propise ili kodekse Zajednice itd. Savjet ima bogatu i uspjenu praksu u implementaciji vanih procesa ekonomskog karaktera. Tako je npr. jedno od vanih pitanja iz ekonomske sfere funkcionisanja Zajednice kojim se Savjet bavio, bilo donoenje odgovarajuih odluka i stvaranje uslova za prelazak na evro kao zajedniku valutu Evrozone i sl. Pored ovoga, Savjet utvruje kljune smjernice, zakljuke i preporuke o ekonomskim politikama zemalja lanica i Unije u cjelini. Ovo jasno ukazuje na snaan uticaj Evropskog savjeta na ekonomsku komponentu evropskih integracija, posebno u svjetlu amortizovanja heterogenih pogleda na odreene makroekonomske teme od strane lanica Zajednice. Stoga Evropskom savjetu opravdano pripada kljuna uloga u kreiranju i izboru fundamentalnih pravaca, posebno onda kada su na dnevnom redu ekonomske integracije i reforme. Aktuelnost Savjeta je izraena u nestabilnim periodima, posebno u vrijeme kriza i recesija globalnog nivoa, to potvruju i negativni trendovi iz druge polovine 2008. god. koji su preneeni i dodatno eskalirali u 2009. god. U tim situacijama mora se pokazati autoritet ove institucije, jer mjere koje se donose za prevazilaenje ekonomskih kriza tog obima nerijetko imaju strateki i doktrinarni karakter. Ogromne finansijske intervencije (reda veliina desetina pa ak i stotina milijardi evra) mogu poljuljati i same osnove postojeeg kapitalistikog naina proizvodnje, a da ne govorimo koliko takve transakcije mogu unijeti nemira u ionako krhke komunitarne odnose.

Ne treba zanemariti ulogu Savjeta u spoljnoj politici, odbrani, bezbjednosti i posebno u rjeavanju najaktuelnijih meunarodnih problema.

Formacijiski, Evropski savjet ine predsjednici drava ili vlada zemalja lanica a na njegovim sjednicama mogu prisustvovati i ministri inostranih poslova, ali i po jedan lan Komisije u zavisnosti od tema koje se razmatraju. Zasjedanja Savjeta su naelno odreena usvajanjem Jedinstvenog evropskog akta i to najmanje dva puta godinje. Zbog praktinih razloga, zasjedanja Savjeta se odravaju krajem polugodita kada dolazi do smjena predsjedavajueg Savjeta Evropske unije (odnosno Savjeta ministara) a prema principima rotacije predsjedavajueg ove institucije. Predsjedavanje Savjetom se dodjeljuje predsjedniku drave lanice ili njenom predsjedniku vlade, uvaavajui princip estomjesene rotacije.

Sljedea simplificirana klasifikacija pokazuje kako Savjet obavlja izvrne funkcije iz svoje nadlenosti: - Kod reformi Ugovora (a to su fundamentalna pitanja) Evropski savjet utvruje kljune dugorone smjernice i ciljeve zajednikih politika EU, prenosei pri tome nadlenosti Komisiji da bi se planirana politika mogla realizovati.

- Savjet utvruje srednjorone prioritete u sektoru zajednikih politika i kao vano meuvladino tijelo koordinira i vri superviziju zacrtanih zajednikih politika EU, i posebno, stanja makroekonomskih politika na nivou zemalja lanica.

- Zemlje lanice imaju odgovornost provoenja usvojenih zajednikih politika a time i primjenu zakonodavstva EU u tim oblastima. Za stalnu komunikaciju na relaciji izmeu Komisije i drava lanica zaduene su Komisija i njihove vlade. Ta komunikacija je veoma vana za efikasno funkcionisanje Zajednice, posebno u sluajevima divergentnih pogleda njenih lanica (to nije rijedak sluaj) u odnosu na neka krupna unutranja pitanja, naine rjeavanja ekonomskih problema ili globalnih geo-politkih pitanja.

Ali, pogledajmo agendu ekonomskih pitanja koja je ova institucija razmatrala na jednom od svojih zasjedanja (krajem prve polovine 2001. god. pod predsjedavanjem vedske). Na tom skupu efova vlada, pored ostalog je:

Potvreno opredjeljenje Unije za provoenje dogovora o liberalizaciji svjetske trgovine u okviru Svjetske trgovinske organizacije (WTO).

Potvreno opredjeljenje za napredak transatlanske ekonomske saradnje, posebno prema pitanjima privrednog razvoja i trgovine, a u vezi sa prethodno odranim samitom EU i SAD.

Razmatranje smjernica ekonomskih politika drava lanica i utvrivanje stepena ostvarenog razvoja.

Usvojena strategija odrivog razvoja.

Pored ovih, utvreni su prijedlozi i doneene brojne odluke i pozivi prema lanicama EU od stratekog, opteg ili drugog znaaja.

Iz navedenog primjera se mogu uoiti dimenzije i struktura ekonomskih problema koje razmatra Evropski savjet. I na kraju, u administrativno-tehnikom smislu predsjedavajueg Savjeta servisira Generalni sekretarijat Savjeta ministara. Obaveze predsjedavajueg se odnose na izvjetavanje Evropskog parlamenta o svim relevantnim odlukama doneenim u prethodnom periodu, izvjetaje sa odranih zasjedanja i godinji izvetaj o funkcionisanju Unije. Iako Evropski savjet nema ingerencije u zakonodavnoj oblasti, on moe donijeti vane, ak i fundamentalne odluke, koje nerijetko mogu uticati i na donoenje zakona ili propisa sa zakonskom snagom u drugim institucijama EU. Stoga je komunikacija Savjeta sa Evropskim parlamentom, Savjetom Evropske unije i drugim komunitarnim institucijama od presudnog znaaja za valorizaciju ideja, inicijativa i drugih impulsa optepolitikog karaktera.

1.2. Savjet EU

Savjet Evropske unije, ili prema jo korienim starim nazivom Savjet ministara, je najznaajniji organ odluivanja u EU. Za razliku od Evropskog savjeta on je stalno zakonodavno tijelo Zajednice. Kao komunitarni izvrni organ posjeduje i prava iz normativne oblasti. Njegova snaga proizilazi upravo iz ove dvostruke uloge, kako zakonodavne, tako i izvrne, to se moe veoma rijetko pronai kao kombinacija funkcionisanja savremenih drutveno ekonomskih i pravnih sistema. Uloga, znaaj i rezultati koje postie ova hibridna institucija EU opravdavaju ovo organizaciono rjeenje. EU se razvija harmonino, normalno funkcionie i uglavnom ostvaruje zacrtane ciljeve itd. Komunikacije drava lanica prema Zajednici i obrnuto, odvijaju se bez znaajnijih problema ili potekoa. tavie, one se sve vie unapreuju, ne samo organizaciono, ve i sa tehnikog stanovita. Zato Savjet Evropske unije u odnosu na Evropski savjet predstavlja instituciju rastueg autoriteta, iako treba rei da Evropskom savjetu jo uvijek pripada epitet najvieg tijela u Zajednici. Najvaniji zadaci Savjeta Evropske unije su u koordinaciji ekonomskih aktivnosti na nivou Zajednice i kod njenih lanica, potpisivanje trgovinskih ugovora i ugovora o pridruivanju, usaglaavanje i voenje spoljnopolitikih poslova, bezbjednosne politike itd. Savjet je institucija Unije koja je zaduena i za donoenje stratekih rjeenja iz domena spoljne politike i bezbjednosti, kako sa aspekta zauzamanja zajednikih pozicija, tako i realizacije zajednikih akcija. Iako Unija ulae znaajne napore na afirmaciji svoje spoljnopolitike pozicije, ona jo uvijek na svjetskoj politikoj sceni ne zauzima mjesto koje odgovara njenoj ekonomskoj moi. Ipak, EU ulae napore da bi se kao nezaobilazni politiki faktor afirmisala u mnogim kriznim situacijama, posebno na Balkanu, Bliskom istoku, Africi itd. Aktuelna kriza je pokazala da se bez aktivne uloge Unije ovi problemi ne mogu kvalitetno globalno rjeavati.

Amsterdamskim Ugovorom generalni sekretar Savjeta Evropske unije je promovisan u Visokog predstavnika za zajedniku spoljnu i bezbjednosnu politiku, ime se jasno dalo do znanja da Unija eli osnaiti vlastitu poziciju na svjetskoj politikoj sceni. Savjetu je dodjeljena izuzetno vana uloga u ekonomskoj oblasti, obzirom da upravo ova komunitarna institucija "obezbjeuje usklaivanje optih ekonomskih politika drava lanica...te raspolae ovlaenjima za donoenje odluka...i svojim odlukama prenosi ovlaenja na Komisiju radi provoenja propisa koje donosi Savjet." Posebna ovlaenja se odnose na kreiranje i kontrolu stratekih pravaca u monetarnoj politici, to je bilo izraeno u konanoj implementaciji ekonomske i monetarne Unije. Pored navedenih aktivnosti, Ugovor iz Mastrihta dodijelio je Savjetu kontrolnu funkciju evropskog sistema centralnih banaka.

Savjet Evropske unije je sastavljen iskljuivo od predstavnika drava lanica na ministarskom nivou. Ministri imaju ovlaenja u preuzimanju obaveza za vlade drava lanica. Dakle, ministri imaju dvostruku ulogu u ovom tijelu. Internu, koja se svodi na uee u kreiranju rjeenja koja doprinose napretku Zajednice, ali i povratnu, koja se svodi na ingerencije koje kao visoki funkcioneri Unije imaju prema vladama drava lanica koje predstavljaju. Obzirom na visoka ovlaenja i posebno, mogunost da preuzmu obaveze za drave iz kojih su delegirani, ministre ne mogu predstavljati drugi funkcioneri. Ovdje treba napomenuti i to da se Savjet formira u skladu sa temom koja je predmet razmatranja. Zato su kombinacije sastava Savjeta adaptirane konkretnim pitanjima koja se nalaze na dnevnom redu (npr. ekonomska pitanja, finansije i budet, harmonizacija u fiskalnom sektoru, socijalna pitanja, problemi zajednike poljoprivredne politike, odrivi i regionalni razvoj, industrija, saobraaj, opti poslovi, prijem novih lanica, problemi u zdravstvu, nauci i kulturi itd.). Za razliku od funkcionisanja Evropskog savjeta koji nije stalno tijelo Zajednice, Savjet Evropske unije ima visoka ovlaenja u pravosuu i unutranjim poslovima. Rad Savjeta Evropske unije na ovim pitanjima se intenzivira, kako preporukama i prijedlozima mjera ili konvencija, tako i konkretnim djelovanjem na pojedinim pitanjima u koordinaciji sa dravama lanicama. Neke sloene tematske cjeline zahtijevaju da se rjeavanjem problema bave dvije razliite garniture Savjeta. Uglavnom, u skladu sa potrebama za razmatranjem razliitih pitanja formira se izmeu 15 i 20 personalnih kombinacija Savjeta Evropske unije, koje svoje aktivnosti formalizuju na oko stotinu sjednica u toku jedne godine. O konkretnim problemima se moe odluivati jednoglasno (konsenzusom) ili kvalifikovanom(prostom) veinom glasova, u zavisnosti od znaaja razmatranih tema u vrijednosnoj hijerarhiji Unije, ali i mogunosti implementacije doneenih mjera u samim lanicama. Jedinstveni evropski akt (JEA) je afirmisao odluivanje kvalifikovanom veinom, dok se prosta veina koristi rijetko, uglavnom u donoenju proceduralnih odluka. Poslije sporazuma iz Mastrihta kvalifikovana veina postaje kljuna tehnika u donoenju veine odluka u EU. Dalje, Ugovor iz Amsterdama proiruje polje odluivanja kvalifikovanom veinom na oblast razvoja, zapoljavanja i nekih segmenata unutranjih poslova i, to je veoma znaajno, ovim modelom glasanja otvara se mogunost izjanjavanja o najvanijim temama iz spoljne politike (koje su jednoglasno usvojene u Evropskom savjetu). Afirmacija odluivanja kvalifikovanom veinom ne iznenauje, kada se uzmu u obzir brojni problemi izmeu zemalja lanica nastali traenjem punog konsezusa, ali i nezadovoljstva nekih zemalja u sluajevima donoenja odluka putem proste veine koje one nisu bile spremne prihvatiti. Navedeni razlozi su doprinijeli da je kvalifikovana veina postala kompromisna matrica odluivanja o raznovrsnim pitanjima vezanim za sadanji status i budunost Zajednice. Meutim, treba istai da se kod glasanja kvalifikovanom veinom u Savjetu Evropske unije poslije novih proirenja javljaju novi problemi. Oni se manifestuju u injenici da se lake moe obezbijediti blokirajua manjina a da se do veine dolazi tee, to nije dobro za efikasno donoenje odluka na nivou Savjeta, posebno u situacijama kada EU oekuju velika iskuenja, ne samo u njoj ili u procesima irenja, nego i na meunarodnom planu. Pored ovih, stalno su otvorena pitanja o pravednoj valorizaciji snage, te statusa lanica i dodijeljenog im prava na odreeni broj glasova. Procentualno, uee u ukupnom broju glasova EU15 raste, to novoprimljene lanice u ovoj fazi razvoja Zajednice stavlja u podreeni poloaj, dok starim lanicama otvara mogunost privilegija u donoenju odluka. Glasanje konsenzusom "de facto" otvara mogunost primjene prava na veto, posebno za najosjetljivija politika, meudravna i ekonomska pitanja koja zadiru u vitalne interese samih lanica. Savjet Evropske unije ini napore da se blokade u donoenju odluka eliminiu ili bar svedu na minimum. Zbog toga se posebna panja posveuje procesu usaglaavanja prije glasanja (u ovome moe pomoi i Evropski savjet), ali i naknadno, u pruanju pomoi da se pronau neke optimalne solucije u implementaciji ve izglasanih odluka.

Predsjedavanje Savjetom Evropske unije podrazumijeva estomjeseno voenje od strane drave koja predsjedava u estomjesenom periodu. Predsjedavajui Savjeta ima velika interna, ali i eksterna ovlaenja, jer predstavlja Uniju i iznosi njene stavove po dominantnim meunarodnim pitanjima. Drugo, ova pozicija ima veliki znaaj za zemlju koja predsjedava Unijom u estomesenom mandatu. Iako je period od est mjeseci kratak, predsedavajue zemlje mogu nametnuti neke svoje inicijative ili realizovati konkretne ideje ili interese. Da bi se sprijeila monopolizacija predsjedavanja, ali i da bi se obezbijedila ravnopravnost meu zemljama lanicama uveden je princip rotacije u rukovoenju Savjetom Evropske unije, indentino kao i kod drugih komunitarnih institucija. Rotacija se provodi estomjeseno prema ve utvrenom redoslijedu i ravnopravno za svaku dravu lanicu. U sljedeoj tabeli je prikazan raspored predsjedavanja za lanice EU:

Tabela 1.1: Plan predsjedavanja EU u periodu 2007-2013. god.

I/2007 Njemaka II/2010 BelgijaII/2007 Portugal I/2011 Maarska

I/2008 Slovenija II/2011 Poljska

II/2008 Francuska I/2012 Danska

I/2009 eka Republika II/2012 Kipar

II/2009 vedska I/2013 Irska

I/2010 panija II/2013 Litvanija

Aktuelni plan predsjedavanja je napravljen 1996. god. za period do 2020. god. pazei na njegovu ravnomjernost.

1.3. Evropska komisija

Evropska komisija je vano zakonodavno, izvrno, dijelom ak i (kvazi)sudsko tijelo Unije. Ona je izuzetno vana za funkcionisanje Unije i predstavlja njen centralni organ. Iako je sa aspekta osnovnih demokratskih naela, ali i prema savremenim ustavnim doktrinama rije o neobinoj koncentraciji ingerencija u jednom funkcionalnom organu, Evropska komisija predstavlja respektabilnu i sa praktinog aspekta jedinstvenu komunitarnu instituciju. Iako sloeniji ili hibridni oblici organizovanja institucija u EU nisu rijetkost, ova forma organizovanja je po mnogo emu specifina.

Nastanak 1965. god. fuzijom nekih izvrnih organa Zajednice i budunost koja e Evropskoj komisiji odrediti konane konture organizovanja i dati joj odgovarajui arsenal ingerencija, po mnogo emu su specifini. Od odluke da li e se EU kretati u pravcu federalizacije ili e uticaj vlada zemalja lanica evropske integracije usmjeravati prema konfederalnom obliku organizovanja, zavisie budue ingerencije i reforme ove institucije. Tako objanjavamo privremenost nekih rjeenja u organizaciji Evropske komisije. Ipak, treba naglasiti da Komisija u ovom trenutku ima vanu misiju nadnacionalnog organa koji daje pokretaku snagu procesima evropskih integracija. Dananje ingerencije i aktivnosti koje provodi Komisija daju joj za pravo da se u "realnom ivotu" tretira i ponaa kao "vlada Zajednice". Ona izvrava operativne zadatke u Uniji uz ovlaenja koja prevazilaze ingerencije vlada njenih lanica. Na tijelima Komisije se usvajaju odluke obavezujueg karaktera. Broj odluka i uredbi je enormno visok, pa se u EU stvaraju i negativne percepcije o Evropskoj komisiji kao ultrabirokratskom tijelu. Na njenu adresu se upuuju i brojne kritike zbog nedovoljne politke odgovornosti. Hijerarhijski, vii organi u odnosu na Komisiju su Evropski savjet i Savjet Evropske unije, kojima su prema odredbama Ugovora o Evropskoj uniji dodijeljene kljune ingerencije u razvoju ekonomskog sistema i monetarnoj sferi, ali i najvia ovlaenja u sektoru spoljne i bezbjednosne politike. Tako npr. prema odredbama Ugovora iz Mastrihta Savjet Evropske unije odluke iz oblasti monetarne politike moe donositi prema preporukama Evropske centralne banke (ECB) poslije konsultacija sa Evropskim parlamentom i Komisijom, to je regulisano lanom 107. Ugovora o Evropskoj zajednici. Ugovorom su regulisani odnosi Komisije i Evropskog parlamenta. Parlament moe podsticati Komisiju na izradu akata kojima se provode obaveze i zadaci iz Ugovora na nivou Unije (lan 192. Ugovora). Ipak, Komisija, kao embrion budue vlade EU ima irok manevarski prostor za djelovanje, igrajui kljunu ulogu u realizaciji vizije i ideje o ujedinjenoj Evropi i kao takva predstavlja "srce institucionalnog sistema Evropskih zajednica." Evropska komisija podnosi zakonske prijedloge, pokree programe i projekte, te kreira druge mjere za Savjet Evropske unije. Isto tako, preko nje se nadgleda provoenje zakona i ustavne regulative. Komisija participira u pripremi akata za Savjet Evropske unije. Poslije usvajanja takvih dokumenata Savjet, striktno konsenzusom, moe usvojiti neki akt ili odluku koji mijenjaju ono to je ve usvojeno. Komisija raspolae odreenim dijelom optih normativnih nadlenosti sa pravom da po pojedinim pitanjima moe uputiti direktive dravama lanicama. Ona posjeduje i opta ovlaenja, tako da u obliku dokumenata, protokola, memoranduma ili na drugi nain moe davati inicijative i sugestije po razliitim komunitarnim pitanjima.

Iako je uloga Komisije na spoljnopolitikom planu inferiorna u odnosu na znaaj Savjeta Evropske unije, ipak i ona obezbjeuje komunikaciju sa UN i njenim specijalizovanim institucijama, Svjetskom trgovinska organizacijom (WTO) i drugim meunarodnim i specijalizovanim organizacijama. U domenu zajednike spoljne politke Evropska komisija moe davati inicijative, prijedloge ili insistirati na zasjedanju Savjeta Evropske unije na rjeavanju tih pitanja. EU razvija meunarodnu saradnju sa afrikim, karipskim i pacifikim dravama preko Evropskog fonda za razvoj itd.No, kakva je uloga Evropske komisije u sferi rjeavanja ekonomskih problema i makroekonomske politike? Ona je zaduena za provoenje zajednikih politika EU i kao izvrni organ implementira odluke Savjeta Evropske unije. U odreenim situacijama i Savjet moe obavljati neke izvrne funkcije. Vana je i uloga komiteta formiranih od strane predstavnika lanica EU, kojima predsjedava lan Komisije. Ova struno-administrativna tijela primjenjujui razliite procedure razmatranja i odluivanja utiu na specifine probleme funkcionisanja trgovinske politike, zajednike poljoprivredne politike, carinskog sistema itd. Dalje, Evropska komisija je zaduena za procedure projektovanja i bilansiranja budeta. Njegov nacrt i struno miljenje Komisija dostavlja Savjetu Evropske unije i Evropskom parlamentu participirajui tako u njegovoj kreaciji i usvajanju. Evropska komisija upravlja strukturnim fondovima (fundamentalnim finansijskim resursima regionalne politike). Ona upravlja i socijalnim fondom koji unapreuje socijalnu politiku Unije, stimulie zaposlenost, utie na rast linog standarda graana itd. Komisija upravlja i Evropskim fondom za regionalni razvoj i Evropskim fondom za poljoprivrednu orijentaciju i garancije. Fond za regionalni razvoj je veoma znaajan instrument kojim se djeluje na ravnomjerniji razvoj pojedinih podruja Unije (ima izraenu ekonomsku i socijalnu komponentu). EU u kontinuitetu afirmie proklamovanu politiku i ciljeve. Jedan od najvanijih se odnosi na tzv. proirenja Zajednice. Zavretkom sjevernih ulo se u procese junih irenja. Evropska komisija ima posebnu odgovornost za afirmaciju odnosa sa istonim zemljama, bez obzira da li su se one ve integrisale u EU ili se nalaze u predpristupnoj ili pristupnoj fazi. To Komisiji daje dodatne obaveze, jer su integracije uz formalno-pravne poslove praene mnogim, nekad i grandioznim programima. Treba apostrofirati da su 1988. i 1993. god. udvostrueni strukturni fondovi. Novi veliki projekti i programi kao to su INTERREG za zemlje lanice, zatim CARDS, PHARE, Tacis i Meda za programe prekogranine saradnje, uz ve afirmisane programe kao npr. AGENDA, dodatno su opteretili rad Komisije, ali i podigli njen uticaj. Meutim, dodatni poslovi esto nisu bili praeni rastom finansijskih kapaciteta za njihovu implementaciju to je, uz deficit administrativnog osoblja, kumuliralo razliitim vrstama problema u radu Komisije. Ovo se posebno odnosi na devedesete godine prolog vijeka kada je Evropska komisija dodatno optereena novim zadacima, ali bez adekvatne finansijske kompenzacije.

Mandat lanova Komisije traje pet godina i moe se obnoviti. Komesare biraju zemlje lanice, dok se ratifikacija Komisija vri u Evropskom Parlamentu. Predsjednika Evropske komisije bira Savjet Evropske unije kvalifikovanom veinom. Prethodno se mora obezbijediti saglasnost Evropskog Parlamenta. Ova visoka funkcija se bira na mandatni period od pet godina i njen nosilac ima izuzetno visoka i znaajna ovlaenja. U sljedeoj tabeli su prikazani svi dosadanji predsjednici Evropske komisije:

Tabela 1.2: Dosadanji predsednici Evropske komisije

Period Ime iprezime Drava Dunost prije Komisije

1958-1967 Walter Hallstein Njemaka Ministar spoljnih poslova

1968-1969 Jean Rey Belgija Ministar ekonomije i fin.

1970-1972 Franco M. Malfatti Italija Ministar za javne radove

1972-1972 Sicco Mansholt Holandija Ministar poljoprivrede

1973-1976 Franois X. Ortoli Francuska Ministar ekonomije i finan.

1977-1980 Roy Jenkins V.Britanija Ministar ekonomije i finan.

1981-1984 Gaston Thorn Luksemburg Predsjednik Vlade-Premijer

1985-1995 Jacques Delors Francuska Ministar ekonomije i finan. 1995-1999 Jacques Santer Luksemburg Predsjednik Vlade-Premijer

1999-2004 Romano Prodi Italija Predsjednik Vlade-Premijer

od 2005 Jose M.Barroso Portugal Predsjednik Vlade-Premijer

Iz tabele je vidljivo da su predsjednici birani uglavnom od premijera ili ministara ekonomije i finansija zemalja lanica Unije. To govori o znaaju i profesionalnom profilu jedne od najznaajnijih i najodgovornijih funkcija u EU. Svi predsjednici su na neki nain, manje ili vie, ostavljali rezultatske tragove. Bez pretenzija za valorizacijom njihovih rezultata (jer e se o tome detaljnije govoriti u sljedeim poglavljima ove knjige) za mnoge od njih su vezane odreene reforme kao npr. "Delorovi paketi" ili "Manoltov plan" u poljoprivredi. Dalje, uoava se da su predsjednici Komisije uglavnom visoki funkcioneri ekonomske provenijencije. To samo po sebi govori o karakteru problema i pitanja kojima se bavi ova visoka komunitarna institucija.

U okviru Komisije djeluju Generalni direktorati (ili Generalne direkcije) kao vane institucije realizacije planiranih ciljeva i provoenje zajednikih evropskih politika. Zato je organizacija direktorata-direkcija podijeljena na industriju, poljoprivredu, konkurenciju, regionalni razvoj, saobraaj, energiju itd. Razvoj Unije je praen ekspanzijom novih direktorata-direkcija, posebno u kontekstu novih zajednikih politika. Oni mogu odluivati u domenu svojih nadlenosti, pokretati nove ideje i predlagati nove zakonske prijedloge. Direktorati sarauju i koordiniraju sa drugim institucijama bez obzira na njihovu poziciju na hijerarhijskoj ljestvici i brinu o dosljednoj primjeni doneenih mera. Jednostavno, promjene u Zajednici utiu na strukturu i broj direktorata-direkcija koje vremenom postaju sve brojnije u odnosu na prethodne decenije.Tabela 1.3: Organizaciona struktura generalnih direktorata

Energija i saobraaj Administracija i osoblje

Regionalna politika Mediji i komunikacije

Razvojna politika Pravosue i unutranji poslovi

Unutranje trite Politika zapoljavanja i socijalna politika

Porezi i carinska unija Istraivanje

Trgovina Zajedniki istraivaki centar

Politika konkurencije Politika zatite ivotne sredine

Budetska politika Zatita zdravlja i potroaa

Finansijska kontrola Kancelarija za humanitarnu pomo

Ekonomski i finans. poslovi Informaciono drutvo

Preduzetnitvo Spoljni poslovi

Poljoprivredna politika Politika proirenja

Politika ribarstvaU okviru "ostalih slubi" su organizovani Generalni sekretarijat i pravna sluba, sluba za prevoenje i konferencije, slube za izdavatvo i interne revizije itd. U okviru ovih slubi su organizovani i Eurostat, OLAF, te Evropska grupa za etiku u nauci i novim tehnologijama i grupom savjetnika. Tako su tokom 2002. god. ove institucije (direktorati i ostale slube) zapoljavale 28,5 hiljada zaposlenih slubenika, koji su direktno ili posredno upravljali budetom od blizu 97 milijardi evra. U generalnim direkcijama, ostalim dijelovima Komisije i njenim pomonim organima su zaposleni administrativni i struni radnici, te funkcioneri. Direkcije obavljaju zadatke koji su indentini poslovima ministarstava jer je svaka od njih odgovorna jednom komesaru, a oni pojedinano zadueni za razliite resore kao npr. ekonomska i monetarna pitanja, industrija, konkurencija, unutranje trite, fiskalni sektor, poljoprivreda, ribolov, budet, regionalna politika, zapoljavanje, socijalna politika, spoljni poslovi i dr. Broj zaposlenih jo uvijek ne predstavlja pretjerano finansijsko optereenje. Problem je nedovoljan kvalitet zaposlenih, jer na nivou EU jo uvijek nije pronaeno rjeenje za obezbjeenje dovoljog broja strunih kadrova za efikasniji rad svih tijela. Veliku odgovornost za ovakvo stanje snose i same drave lanice, koje u nedostatku politike volje jo uvijek nisu dole do optimalnih rjeenja usmjeravanja najstrunijih kadrova u institucije EU.

1.4. Evropski parlament

Evropski parlament je visoki zakonodavni organ Evropske Unije, ali jo uvek nije postao glavno zakonodavno tijelo. Zakonodavne ingerencije Parlamenta su limitirane, posebno u fiskalnoj sferi, gdje je ova institucija ostala bez nadlenosti. Ipak, mnogo vanija uloga Parlamenta je svedena na lansiranje politikih inicijativa i strategija u cilju jaanja integracionih procesa. Treba naglasiti da politike aktivnosti Parlamenta, iako hijerarhijski visoko pozicionirane, imaju predominantno deklarativnu, a manje izvrnu ulogu.

Evropski parlament ima pravo imenovanja i rasputanja, pa tako npr. potvruje izbor Evropske komisije koju moe ak i raspustiti odlukom dvotreinske veine. Ali, Jedinstvenim evropskim aktom, a kasnije i Ugovorom iz Masrihta, ojaane su i proirene nadlenosti Evropskog parlamenta, posebno u demokratskoj kontroli komunitarnih aktivnosti. Tako npr. Parlament moe istraivati sluajeve korupcije veih razmjera, krenje postojeih zakona i propisa ili nenamjenska troenja sredstava. Za tu svrhu se mogu koristiti privremene komisije ili drugi mehanizmi kontrole. Parlament moe imenovati i ombudsmana sa istranim nadlenostima koji moe razmatrati albe svih institucija EU izuzev Suda pravde i Suda prve instance. Evropski parlament participira u potvrivanju meunarodnih sporazuma ili ugovora o proirenju koje donosi natpolovinom veinom. Za razliku od klasinih parlamentarnih funkcija ovo tijelo ne bira i podrava vladu mehanizmima parlamentarne veine, ve veinsku podrku obezbjeuje od pitanja do pitanja. U tom sistemu odluivanja je i veinska podrka Parlamenta u nekim situacijama neobavezujua za Savjet Evropske unije ili za Evropsku komisiju. Ovo ukazuje na sloene procedure odluivanja Evropskog parlamenta, to ovu instituciju ini jedinstvenom u parlamentarnoj praksi. Ipak, uvaavajui da je ovo specifina razvojna etapa EU i da su sile divergencija meu lanicama i kandidatima za prijem snane, uticaj Parlamenta je ipak optimalno dimenzioniran i smjeten u veoma sloene i fleksibilne ustavno-pravne okvire. Dakle, ovo tijelo predstavlja jedinstvenu meunarodnu instituciju a njegovi lanovi se biraju direktnim izborima na demokratski nain. Tabela 1.4: lanovi Evropskog parlamenta po zemljama lanicama (2008. god.)

Zemlja lanicaBroj lanova Zemlja lanica Broj lanova

Njemaka

Francuska

Italija

V. Britanija

panija

Poljska

Rumunija

Holandija

Belgija

eka R.

Grka

Maarska

Portugal99

78

78

78

54

54

35

27

24

24

24

24

24vedska

Austrija

Bugarska

Finska

Danska

Slovaka

R. Irska

Litvanija

Letonija

Slovenija

Kipar

Estonija

Luksemburg

Malta 19

18

18

14

14

14

13

13

9

7

6

6

6

5

Izvor: Evropski parlament

Iz tabele se 1.6. vidi da ekonomski razvijenije zemlje i osnivai Zajednice imaju i najvei broj lanova Parlamenta ime se eli sauvati kontinuitet evropskih integracija. Ali, sa ovom raspodjelom nisu zadovoljni osnivai niti novoprimljene lanice jer stalno irenje Unije dovodi do teritorijalnih disperzija glasova, tako da se odluivanje u ovom domu uslonjava. Situacija postaje jo kompleksnija kada se lanovi Parlamenta svrstaju prema politikim afinitetima. U tabeli 1.7. prikazane su kljune politike grupacije koje egzistiraju u Evropskom parlamentu:

Tabela 1.7: Politike grupacije u Evropskom parlamentu (2008. god.)

Politika grupacija

Evropska narodnjaka partija-Evropske demokrate

Partija evropskih socijalista

Savez liberala i demokrata za Evropu

Unija za Evropu nacija

Evropski zeleni-Evropski slobodni savez

Evropska ujedinjena ljevica-Nordijska zelena ljevica

Nezavisnost i demokratija

Neprikljueni lanovi Br. lan. Parlamenta

284

215

103

44

42

41

24

32

Izvor: Evropski parlament

Iz prethodne tabele je vidljivo da su dvije vodee politike grupacije u Evropskom parlamentu Evropska narodnjaka partija-Evropske demokrate i Partija evropskih socijalista. Ovakva politika situacija se ponavlja u skoro itavom periodu postojanja Parlamenta. Ove dvije grupacije nikada nisu mogle pojedinano imati natpolovinu parlamentarnu veinu. Posljednji izbori za Parlament su odrani 7. juna. 2009. god. na kojima su uvrene konzervativne i desne politike opcije to neki analitiari tumae i kao trijumf evroskepticizma.

U Evropskom parlamentu poslanici se grupiu, ne po nacionalnoj matrici, nego prema pripadnosti politikoj opciji i transnacionalnim politikim grupama. Podrku multi-nacionalnom pristupu u koncentraciji stranaka i poslanikih mandata pruio je i Ugovor iz Mastrihta. To ne iznenauje ako se zna da su politike partije koje funkcioniu na cijeloj teritoriji EU ili njenom veem dijelu snani integracioni i kohezioni faktori Zajednice i komunitarne ideje. Ove politike grupe imaju vlastite sekretarijate. Da bi se formirala politika grupa neophodno je obezbijediti 20 poslanika iz 6 zemalja, a od juna 2009. god. najmanje 25 lanova Parlamenta iz sedam zemalja. U radu Evropskog parlamenta se ispoljavaju politike razlike koje se prenose i na rad komisija i ostalih tijela. Kada je rije o nainu izbora, drave lanice slobodno odreuju demokratsku proceduru po kojoj e izabrati svoje poslanike u Evropski parlament, ali kako je ve reeno, u skladu sa univerzalnim izbornim pravilima. Rimski i Amsterdamski ugovori predviaju jednoobrazne procedure u izborima za lanove Parlamenta. I Ugovor iz Masrihta predvia mogunost jednoobraznih izbora, s tim da takvu proceduru propiu Savjet Evropske Unije i Evropski parlament. Meutim, zbog protivljenja Velike Britanije ovaj koncept se ne realizuje. Poslanici se biraju na pet godina i imaju politiku pripadnost. Posebna panja je posveena sukobu interesa i inkopatibilnosti funkcija kao to su funkcije lana vlade drave lanice, lanova komisija, komiteta, direktorata i predstavnika Raunovod-stvenog Suda ili Suda pravde, lana Administrat-ivnog savjeta itd. Takoe, poslanik ne moe biti lan Ekonomskog ili Socijalnog komiteta Unije, niti biti lan organa upravljanja komunitarnim fondovima nastalim realizacijom Osnivakih ugovora. Poslanik ne moe biti zaposlen u Evropskoj investicionoj banci ili slinim institucijama. Dakle, rije je o irokom spektru ogranienja. No, poslanici imaju prava na imunitet i druge privilegije, od kojih je najvaniji princip slobode javnog miljenja i glasanja. Oni se ne mogu pozivati na pravo imuniteta u sluajevima kada budu uhvaeni u nekom krivinom djelu. Kao i u uobiajenim situacijama parlamentarne demokratije Evropski parlament moe oduzeti poslaniki imunitet.Mjesto zasjedanja Evropskog parlamenta je Strazbur. U ovom gradu se odrava dvanaest plenarnih sjednica a vanredne se odravaju i u Briselu. Godinje zasjedanje se odrava svakog drugog utorka mjeseca marta. Ovo tijelo ima ovlaenje da izmeu poslanika izabere Predsjednika i predsjednitvo koje zatim bira generalnog sekretara Evropskog parlamenta (koji koordinira i usmjerava rad slubi i pomonih tijela). Parlament servisira generalni sekretarijat koji je lociran u Luksemburgu. Ovo je stvorilo problem funkcionisanja ovog visokog tijela, ali su problemi rijeeni Ugovorom iz Edinburga, a definitivna opredjeljenja potvrena Ugovorom iz Amsterdama kojim se Strazbur inaugurie u parlamentarni centar ujedinjene Evrope.

Evropski parlament posebno afirmie rad komisija koje pripremaju prijedloge i radne materijale za plenarne i godinju sjednicu, ime se u procesu odluivanja poveava transparentnost i efikasnost rada. Nerijetko se pribjegava formiranju privremenih komisija ili potkomisija zaduenih za elaboraciju specifinih tema. Sljedei pregled razvrstava komisije Evropskog parlamenta prema ekonomskom i neekonomskom karakteru njihove djelatnosti.

Komisije Evropskog parlamenta ekonomskog i subekonomskog karaktera:

Ekonomska, monetarna i komisija za industrijsku politiku

Budetska komisija

Komisija za budetsku kontrolu

Komisija za spoljne ekonomske odnose

Komisija za regionalnu politiku

Komisija za poljoprivredu i razvoj sela

Komisija za ribarstvo

Komisija za istraivanje, tehnoloki razvoj i energetiku

Komisija za razvoj i saradnju

Komisija za saobraaj i veze

Komisija za ekologiju, zdravstvo i zatitu potroaa

Komisije Evropskog parlamenta neekonomskog karaktera:

Komisija za spoljna pitanja, bezbjednosnu i odbrambenu politiku; Komisija za ustavna pitanja; Komisija za slobode, prava graana i unutranje poslove; Komisija za kulturu, omladinu, obrazovanje i medije; Komisija za prava graana; Komisija za radna i socijalna pitanja; Komisija za prava ena; Komisija za odreivanje, verifikaciju imenovanja i imuniteta; Komisija za albe; Komisije prema potrebi.

Ugovor iz Mastrihta ustanovljava i postupak zajednikog odluivanja koji se odvija u nekoliko faza. Najee se primenjuje u odluivanju u oblasti ureenja unutranjeg trita ali nije rijetka upotreba i u slobodi kretanja radne snage, istraivanju i razvoju, ivotnoj sredini, transevropskim mreama, zdravstvu te obrazovanju i kulturi. Ugovor iz Amsterdama afirmie upotrebu ovog postupka na socijalnu politiku, evropsko dravljanstvo, saobraaj, prevare i dr. Ugovor iz Nice proiruje postupke zajednikog odluivanja na industrijsku politiku i neka pitanja graanskog prava. Davanje saglasnog miljenja omoguava Evropskom parlamentu pravo veta u sluaju kada je saglasnost uslov za odluke Savjeta Evropske unije. Saglasno miljenje se donosi veinom glasova Skuptine Zajednica, izuzev kad je rije o pristupanju novih drava lanica. U Mastrihtu je ovaj postupak proiren na odreena pitanja iz domena rada Evropskog sistema centralnih banaka, kohezionih fondova, nekih meunarodnih ugovora i unifikacije izbornih pravila za Evropski parlament. 1.5. Evropski sud pravde

Sud pravde evropskih zajenica, ili Evropski sud pravde je vrhovna sudska institucija EU. On ima krucijalnu ulogu u razvoju evropskog prava. Ova injenica je posebno vana zbog toga to je Unija veoma sloena i dinamina dravno-pravna integracija iji razvoj nije mogu bez obimnog zakonodavstva i svih oblika regulacije. Sud ima tri osnovne nadlenosti. Prva obaveza se odnosi na zakonito provoenje Ugovora i drugih regulativa EU. Drugu determinie uloga krajnje instance u Zajednici koja se odnosi na rjeavanje sudskih sporova. Konano, Sud je nadlean za pruanje pomoi nacionalnim zakonodavstvima. Ovaj organ Zajednice zasjeda u Luksemburgu i nadlean je u svim sluajevima predvienim Osnivakim ugovorima. U tim situacijama nije potrebno prihvatanje nadlenosti ovog suda od strane drava lanica. Kao vrhovni promoter i uvar komunitarnog prava Sud svoju poziciju afirmie filozofijom federalizma. Zbog toga je i dobio epitet Vrhovnog suda "potencijalne evropske federacije," odnosno ova institucija EU aktivno participira u kreiranju komunitarnog pravnog sistema federalnog tipa. U svom sastavu Sud pravde ima po jednog sudiju iz svake zemlje lanice (tako npr. u EU27 Sud ima 27 sudija, u EU25 ih je bilo 25 itd.). Pored njih, Sud ima i opte pravobranioce (u EU25 je bilo osam nezavisnih advokata-pravobranilaca). Sudije i advokati moraju biti strune i nezavisne linosti koji se uz prethodni dogovor sa vladama lanica imenuju na mandatni period od est godina. Njihov mandat moe biti obnovljen.

Aktima EU nisu predviene bilo kakve restrikcije u vezi nacionalne pripadnosti zaposlenih u Sudu pravde. Ipak, praksa je pokazala da su sve dosadanje sudije vodile porjeklo iz zemalja lanica. Kao i komesari ili poslanici, tako i sudije Suda pravde evropskih zajednica uivaju zakonom propisane privilegije i imunitete. Tajnim glasanjem Sud pravde imenuje sekretara i sekretarijat na mandatni period od est godina.

Sud zasjeda plenarno i u vijeima od po tri, pet ili jedanaest sudija (veliko vijee). Stranke koje izlaze pred Sud pravde moraju imati zastupnike a odluke koje Sud donosi mogu biti u obliku presuda ili ordonansi. Odlukom Savjeta Evropske unije iz 1988. god. Evropskom sudu pravde je pridruen Prvostepeni sud sa primarnim ciljem rastereenja Suda pravde. Ingerencije Prvostepenog suda su rezervisane za sporove izmeu institucija EU i firmi, posebno u antimonopolskoj regulativi i trgovinskom zakonodavstvu. Kod ovog suda je veoma vana brzina odluivanja. Evropski sud pravde je krajnja instanca razrjeavanja sporova, sprovoenja ugovora i implementacije regulative na cijelom podruju Unije. Pravni sporovi izmeu drava lanica ili sporovi lanica sa institucijama EU se iznose pred Evropsku komisiju i ukoliko se ne mogu pronai rjeenja, takvi sluajevi idu pred Sud pravde. Evropski sud pravde i Prvostepeni sud, svaki u okviru sopstvene nadlenosti, trebaju osigurati tumaenje i primjenu ovog Ugovora.

Pred Sudom pravde evropskih zajednica mogu se voditi sljedee vrste sporova: prethodno (prejudicijelno) pitanje, postupak (tuba) za ponitenje akta, tuba radi izostanka, tuba zbog neispunjenja obaveza i postupak (tuba) za utvrivanje vanugovorne odgovornosti. 1.6. Evropski raunovodstveni sud

Ovaj sud je najmlaa i jedna od najautoritativnijih institucija EU. Zadatak suda je kontrola stanja cjelokupnih prihoda i rashoda Zajednice. Iako nije klasini pravosudni organ, jer nema nikakva pravosudna ovlaenja (shodno tome nema pravo gonjenja), Raunovodstveni sud raspolae drugim irokim ovlaenjima. O nekim aspektima pravnog poloaja ovog suda govori injenica da njegovi akti ne mogi biti predmet tube za ponitaj pred Sudom pravde evropskih zajednica. ak je Ugovorom iz Amsterdama ovom sudu dozvoljeno da, zbog ouvanja svoje nadlenosti, pokree postupke za ponitaj akata. Ugovor Raunovodstvenom sudu proiruje ovlaenja u istrazi, jer kod svakog komunitarnog ili nacionalnog organa, fizikog ili pravnog lica koje upravlja komunitarnim fondovima moe izvriti provjeru "na licu mjesta".

Ovaj sud je ustanovljen Briselskim ugovorom 1975. a stupio je na snagu 1977. god. Ugovor je, izmeu ostalog, sadravao reforme budetskih procedura i proirenje nadlenosti Skuptine iz Strazbura. Meutim, tek po potpisivanju Ugovora iz Mastrihta, Raunovodstveni sud postaje institucija Evropske unije, to je posebno regulisano odjeljkom 5. Ugovora. Dakle, ova institucija kontrolie zakonitost prihoda i rashoda Zajednice uvidom u desetine hiljada finansijskih operacija. Preko "izjave o tanosti rauna i zakonitosti i regularnosti obavljenih poslova" Raunovodstveni sud dostavlja Evropskom parlamentu i Savjetu Evropske unije na uvid regularnost poslovanja rauna institucija i organa koje je osnovala EU. Sud participira u proceduri usvajanja izvjetaja Evropske komisije o izvrenju budeta pred Strazburkom Skuptinom i konsultuje se po relevantnim finansijskim i budetskim pitanjima Zajednice. Prema Ugovoru iz Amsterdama, Raunovodstveni sud ima pravo kontrole fondova Zajednice (kojima upravljaju spoljni organi) i Evropske investicione banke.

Sjedite Evropskog raunovodstvenog suda je u Luksemburgu. Formacijski, on ima petnaest lanova koji se biraju na mandatni period od est godina od strane Savjeta Evropske unije. U instituciji je zaposleno petnaest efova kabineta i isto toliko ataea a ukupno je zaposleno oko 500 radnika. Kao i drugi visoki funkcioneri Unije, lanovi ovog suda imaju odreene privilegije i pravo na imunitet, ali podlijeu strogim pravilima sukoba interesa i obavezi nepristrasnosti u obavljanju poslova. Ugovor iz Nice omoguava Sudu da formira vijea u cilju usvajanja pojedinih izvjetaja, te da utvrdi interna pravila ponaanja pravilnikom koji odobrava Savjet Evropske unije kvalifikovanom veinom. Raunovodstveni sud je jedna od najmlaih institucija EU kojoj raste rejting i uticaj. Realno je oekivati njegovu dalju ekspanziju i rast uticaja. Uloga Suda e i u budunosti sve vie jaati, kako zbog irenja i ulaska novih drava ija raunovodstvena praksa jo uvijek nije na nivou najviih evropskih standarda, ali i zbog kontinuiranog rasta makroekonomskih agregata i pokazatelja EU. Tako se poveava finanijska osnova koja je predmet kontrole ove institucije. Pored ovoga, nove tendencije na globalnim finansijskim tritima (apostrofira se aktuelna finansijska kriza) dodatno motiviu Sud u realizaciji aktivnosti iz njegove nadlenosti.

Globalna kriza vodi ka novoj ulozi moderne kapitalistike drave koja intervenie ogromnim finansijkim sredstvima prema finansijskim tritima i sektoru realne ekonomije. Sredstva se usmjeravaju za tano odreene namjene i izvrenje tano definisanih nacionalnih makroekonomskih ciljeva. To neminovno proiruje interese dravnih institucija prema dodatnoj finansijskoj kontroli u emu je uloga Evropskog raunovodstvenog suda izuzetno znaajna.

1.7. Ostale institucije EU

1.7.1. Ekonomski i socijalni komitet

Ekonomski i socijalni komitet je konsultativni organ ustanovljen Rimskim ugovorom a definitivno uvren lanom 257. Ugovora iz Nice. Osnovni zadatak ovog komunitarnog organa je pruanje strune pomoi Evropskoj komisiji, a po potrebi i ostalim tijelima EU. Kao jedno od najstarijih konsultativnih tijela Komitet ima epitet druge evropske skuptine. Rad Komiteta je nezavisan u odnosu na druge institucije Unije. Dovoljno je ukazati na samo nekoliko injenica da bi se uoio veliki znaaj ekonomske komponente evropskih integracija i uloga Ekonomskog i socijalnog komiteta u integracionim procesima. U Komitet ulaze predstavnici proizvoaa, trgovaca, zanatlija, poljoprivrednika, predstavnici drutvenih djelatnosti i mnogi drugi. Komitet je podijeljen u tri grupe. Prvu ine poslodavci, drugu radnici a treu grupu ine predstavnici ostalih aktivnosti (interesne grupe). Poetkom milenijuma Komitet je imao 222 lana a ukupan broj zaposlenih je iznosio oko 700. Izbor lanova Ekonomskog i socijalnog komiteta se vri na period od etiri godine uz mogunost reizbora. Ugovor iz Mastrihta je Ekonomskom i socijalnom komitetu omoguio da zasjeda na sopstvenu inicijativu (prije Mastrihta pravo na sazivanje su imali iskljuivo Savjet Evropske unije i Evropska komisija). Komitet je organizovan u sekcije koje razmatraju razliite teme, uglavnom iz ekonomske i socijalne problematike. Tako postoje sekcije za industriju, socijalnu politiku, poljoprivredu itd. Njihov zadatak je struna analizira odreenih pitanja o kojima se odluuje na Savjetu Evropske unije ili Evropskoj komisiji. Dakle, najvii organi Unije imaju obavezu da u oblasti ekonomsko-socijalne kohezije, monetarne i fiskalne politike, zapoljavanja, obrazovanja, zdravstva, kulture, transevropskih saobraajnica i dr. konsultuju Ekonomski i socijalni savjet. Ukoliko se ne ispotuje ovakva procedura Evropski sud pravde moe ponititi takve odluke. Zbog svega navedenog, ne iznenauje spoznaja da znaaj ovog konsultativnog organa, koji najviim komunitarnim institucijama pribliava razne profesionalne drutvene grupe, kontinuirano raste. Kao i u sluaju Evropskog raunovodstvenog suda nestabilnost na globalnom nivou i pogoranje makroekonomske i socijalne situacije u EU dodatno utiu na rast autoriteta Komiteta. Stagnacija privrednog rasta, borba protiv nezaposlenosti i inflacije sve vie zaokupljaju vlade svih zemalja. Na ta pitanja je sve tee pronai pravovremene i efikasne odgovore. Sfera ekonomije i socijalni sektor e u blioj budunosti postati najosjetljiviji segment drutvene strukture i drutvenih odnosa, pa se od ovog strunog organa oekuju najbolji prijedlozi prema institucijama EU.

1.7.2. Komitet regiona

Komitet regiona je savjetodavno tijelo odgovorno za rjeavanje pitanja iz domena regionalne politike i regionalnog razvoja Evropske unije. U njegovom sastavu se nalaze predstavnici regionalnih i lokalnih tijela, birani na mandatni period od etiri godine. Imenuje ih Savjet Evropske unije a na prijedlog drava lanica. Ugovor o Evropskoj uniji predvia da se ove funkcije obavljaju samostalno i u optem interesu Zajednice. Ekspanzija regionalne politike kao fundamentalne zajednike politike i kontinuirani rast subvencija koje se iz razliitih izvora troe na regionalni razvoj ovom Komitetu daju sve vei znaaj. Uticaj mu raste i zbog kontinuiranog irenja Zajednice, pa je ovo komunitarno tijelo neophodno kod usaglaavanja, koordinacije i harmonizacije interesa "starosjedilaca" i zemalja koje ulaze u EU.

Komitet je ustanovljen Ugovorom iz Mastrihta. Po odredbama tog akta Komitet regiona se obavezno konsultuje u oblastima gdje postoje ili se mogu uoiti neposredni regionalni interesi. Rije je najee o radu kohezionih i strukturnih fondova, pitanjima funkcionisanja energetskog sektora, obrazovanja, zdravstva, kulture, telekomunikacija, transevropske mree, ruralnog razvoja i dr. Ugovor iz Amsterdama proiruje nadlenost Komiteta. Obavezno konsultovanje Komiteta se proiruje i na socijalnu politiku, zapoljavanje, profesionalno usavravanje, saobraajnu politiku i zatitu ivotne sredine. Zahvaljujui afirmaciji regionalne politike Komitet regiona zauzima sve znaajniju poziciju u strukturi konsultativnih komunitarnih tijela. Amsterdamski Ugovor je proirio i neke interne nadlenosti. Tako Komitet moe autonomno donositi svoj unutranji pravilnik bez odobrenja Savjeta Evropske unije. Kao i Ekonomski i socijalni komitet i Komitet regiona predstavlja tijelo ija je uloga u evropskim integracijama i sistemu komunitarnih institucija u stalnom usponu. 1.7.3. Evropska investiciona bankaEvropska investiciona banka (EIB) je ustanovljena 1957. god. Ugovorom iz Rima, osnivanjem Evropske ekonomske zajednice (EEZ), tanije, protokolom koji je bio sastavni dio aneksa ovog Ugovora. Ugovor o Evropskoj uniji daje Evropskoj investicionoj banci visoku hijerarhijsku poziciju meu kumanitarnim institucijama, odmah iza najviih tijela EU. Banka svoje aktivnosti usmjerava na ravnomjerni razvoj zajednikog trita i daje vaan doprinos jaanju ekonomske kohezije, smanjenju regionalnih razvojnih disproporcija itd. Ciljevi Evropske investicione banke se mogu sistematizovati prema sljedeim sektorima:

Podrka programima uravnoteenog razvoja zajednikog trita.

Obezbeenje finansijskih sredstava za pomo regionalnom razvoju.

Podrka programima od zajednikog interesa za vei broj drava lanica EU.

Stimulisanje politike zapoljavanja pozajmicama (Amsterdamski

Ugovor) i razvoj malih i srednjih preduzea.

Davanje pozajmica za razvojne projekte u manje razvijenim regionima EU.

Garantovanje vraanja kredita koje uzima EU.

Garantovanje za isplatu pomoi zemljama tzv. "treeg svijeta."

Davanje finansijskih pozajmica dravama kandidatima za pristupanje EU.

Podrka investicijama u funkciji afirmacije unutranje i spoljne politike EU.

Finansijske transakcije koje doprinose razvoju zajednikog evropskog trita ili redukciji regionalnih razlika itd.

Evropska investiciona banka (EIB) ima svojstvo pravnog lica. Njeno sjedite je u Luksemburgu. U organizacionoj strukturi banke dominiraju Savjet guvernera, te Administrativni savjet i Upravni komitet. Savjet guvernera ima kljunu ulogu u odluivanju, uobiajenu za odluivanje u bankama nacionalnog ili komercijalnog znaaja. On donosi opte smjernice kreditne politike i ciljeve harmonizovane sa razvojem zajednikog evropskog trita. Ovaj organ vri monitoring izvrenja tih ciljeva i drugih direktiva. Savjet guvernera okuplja ministre koje postavljaju drave lanice EU (jedan ministar iz svake drave). Administrativni savjet, koji ima ekskluzivnu nadlenost za finansijske operacije donosi konane odluke o davanju garancija, kredita i zakljuenja ugovora. Njega ini 25 lanova i 13 zamjenika koji su nezavisne i kompetentne linosti koje u svom radu odgovaraju samo Evropskoj investicionoj banci. Upravni komitet je zaduen za servisiranje redovnih dnevnih poslova.

Ova banka se ne moe smatrati komercijalnom bankom, iako ona nije netrina institucija ili netrini fond. Ipak, injenica da se njenim aktivnostima stimuliu projekti koji u sebi imaju i politiku komponentu, daje za pravo onima koji ovu vanu komunitarnu instituciju tretiraju kao netrinu organizaciju. Poslednji krizni dogaaji na svjetskoj ekonomskoj sceni su doprinijeli dodatnoj afirmaciji EIB. Kraj 2008. a posebno poetak 2009. god. karakteristini su po finansijskim intervencijama nacionalnih vlada vodeih ekonomskih sila, ali i srednje razvijenih i malih drava. Kao preko noi, dravna intervancija vie nije "bauk" ve postaje realnost, ak i neminovnost kojom se, kakve li ironije, kapitalistike privrede spaavaju od mogueg privrednog sloma. U takvim uslovima svaka finansijska institucija dravne provenijencije je vie nego dobro dola. Preko njih (a to EIB jeste) vlade mogu efikasnije rjeavati nagomilane ekonomske probleme alokacijama sredstava prema sektorima i akterima koji e poluiti najbolje ekonomske i socijalne efekte. Meutim, postoje i druge opasnosti koje proistiu iz injenice da se prvobitna namjena EIB u izmijenjenim drutveno-ekonomskim okolnostima moe transformisati u amortizera postojeih problema, to svakako nije bio osnivaki cilj ove finansijske institucije.Forsiranjem zajednikih politika EU, a posebno zajednikog trita i regionalnog razvoja, Evropska investiciona banka e i u budunosti predstavljati jednu od kljunih institucija zaduenih za implementaciju komunitarnih politika.2. REGIONALNE INTEGRACIJE

2.1. Opti i teorijski pristup regionalnim integracijama

Regionalne ekonomske integracije su razliiti oblici fuzija nacionalnog, regionalnog i meunarodnog nivoa. Ekonomske integracije se stvaraju izmeu drava ili njihovih dijelova (regiona). One se dalje mogu integrisati na dravnom ili meudravnom nivou. Motivi za integracije nacionalnih privreda se nalaze u realizaciji mnogiih ciljeva, kao to su otklanjanje carinskih i necarinskih barijera, eliminacija drugih ogranienja koja ograniavaju meunarodnu trgovinu itd. Integracije obezbjeuju slobodu kretanja ljudi i kapitala, ali i ostalih proizvodnih faktora. Dakle, sutina ekonomskih integracija je uglavnom, unaprjeenje trgovine kroz paralelne procese ogranienja i liberalizacije. Polazna pozicija za izuavanje ovih fenomena je liberalizacija izmeu lanica integracije, dok u odnosu na tree zemlje postoje ili se uvode nove trgovinske barijere. Savremene regionalne integracije su funkcionalni oblici organizacije izmeu razliitih drava. Postoje i integracije koje nastaju iz vojno-bezbjednosnih, politikih, ekolokih i drugih razloga, ali i njihovih kombinacija. Dakle, regionalne integracije su specifian vid udruivanja razliitih ekonomskih, politikih ili geografskih prostora. Funkcionisanje regionalnih integracija je vremenom doprinijelo stvaranju mnogih teorija, od federalista, konfederalista, nacionalista, funkcionalista itd. Razlike su u dostignutom nivou politikih, demokratskih ili ekonomskih odnosa. Mjere na planu regionalnih integracija imaju cilj eliminaciju prepreka integracijama. Dalje, primjenjuju se i mjere harmonizacije, onda kada su integracioni procesi ve u zavrnim fazama. Strategijske ekonomske integracije su udruivanja drava (obino susjednih) u cilju zatite od nelojalnog uvoza, dok se druge mogu odnositi na integracije radi poveanja trgovinske razmjene geografski ili politiki bliskih zemalja u odnosu na ostale zemlje. Na stvaranje strategijskih ekonomskih blokova snano utiu i globalni ekonomski procesi. Federalne oblike integracija karakterie postojanje nadnacionalnih institucija, gdje god postoji mogunost efikasnijeg funkcionisanja centralnog (federalnog) nivoa. Tako i politika mo prelazi sa nacionalnog na nadnacionalni nivo. S druge strane, funkcionalisti se zalau za institucije koje e biti zajedniki voene od strane zemalja i u kojima e se reforme ka snanim integracijama deavati "korak po korak." Ovaj vid integracija podrazumijeva visok stepen komunitarnosti, tolerancije i prava na veto lanica integrisane zajednice. Funkcionalistima i federalistima su suprostavljeni nacionalisti. Oni preferiraju integracije uz zadravanje visokog stepena suvereniteta i nacionalnog identiteta lanica zajednice, pa stoga u pluralnim politikim drutvima esto opstruiu federaliste i funkcionaliste. Teorijski, postoji nekoliko osnovnih oblika ekonomskih integracija. Balasa je 1961. god. postavio koncept koji se sastoji od pet faza (oblika regionalnog udruivanja) kroz koje prolaze i u kojima se mogu nai regionalne integracije. Balasine faze integracija su iz sadanje perspektive zastarjele, ali su jo uvijek aktuelne zbog izuavanja doktrinarnih, istorijskih, ekonomskih i politikih pogleda, razloga i motiva nastajanja velikih integracija. Pored Balase za razvoj teorije evropskih integracija najzasluniji su Mid (Meade) i Timbergen sa radovima objavljenim 1953. i 1954. god. Sutina tih i ostalih pogleda na oblike organizovanja regionalnih ekonomskih integracija se moe sumirati u sljedeim strukturama:Zona slobodne trgovine je preferencijalni sporazum izmeu drava. On se odnosi na uklanjanje svih carinskih i kvantitativnih (necarinskih) ogranienja u trgovini izmeu lanica zone. Ovaj oblik udruivanja podrazumijeva da svaka drava zadri carinsku tarifu i trgovinske propise prema treim zemljama. Najvei nedostatak ovog oblika ekonomske integracije je pojava tzv. skretanja trgovine (trade deflection). Uvoz iz treih zemalja u zonu slobodne trgovine je voen trinim principima i neminovno se obavlja preko zemlje sa najmanjim carinskim optereenjem. Poslije procedure uvoza, zemlja lanica zone slobodne trgovine autonomno formira cijenu robe. To joj omoguava najkonkurentniju poziciju na cijelom podruju zone slobodne trgovine, ak i bez rasta produktivnosti rada. Kako trgovinska razmjena sa lanicama zone nema ogranienja takav oblik trgovine sa treim zemljama moe dovesti do povlaenog poloaja i naruiti trine odnose u zoni slobodne trgovine. Zato je kljuni problem funkcionisanja zone slobodne trgovine nain regulisanja pravila o porijeklu koja se primjenjuju na cjelokupan uvoz u zonu slobodne trgovine. Takoe, jedan od veih problema koji se mogu desiti u zoni slobodne trgovine je elaboriran u sljedeem primjeru. Pretpostavimo da tri zemlje odlue da formiraju zonu slobodne trgovine. Svaka od njih razliito formira nivo carina na uvoz poljoprivrednih proizvoda iz treih zemalja na sljedei nain: zemlja A 5%, zemlja B 10% i zemlja C 30%. Pretpostavimo da zemlja C eli zatitu domaih proizvoaa poljoprivrednih proizvoda, pa je zbog toga formirala visok nivo carina. Nakon odreenog vremena zemlja C je odluila da joj ciljno trite za izvoz njenih poljoprivrednih proizvoda bude zemlja A, upravo zbog niih uvoznih carina poljoprivrednih proizvoda. Problem se javlja kod ponovnog uvoza ovih roba u zemlju C, jer se sada njihova politika zatite domae poljoprivrede tretira kao protekcionistika, to u savremenim trgovinskim odnosima nije dozvoljeno. Pored poljoprivrede, konkretni problemi su esto prisutni u trgovini motornim vozilima, saobraaju, elektronskim ureajima i sl.

Grafikon 2.1. prikazuje funkcionisanje zone slobodne trgovine. Na njemu se analizira situacija stvaranja zone slobodne trgovine izmeu samo dvije zemlje, i to referentne zemlje (zemlje domaina) i zemlje partnera koja je odluila da sa referentnom zemljom ue u ovu integraciju. Naravno, ovo je simplificirani primjer koji pretpostavlja brojna ogranienja i pretpostavke.

Grafikon 2.1.: Zona slobodne trgovine na primjeru dvije zemlje

U zoni slobodne trgovine zemlje lanice ukidaju meusobne carine, ali mogu zadrati zateene carinske stope za vanjsko trite. Zona slobodne trgovine uspostavlja novu situaciju u kojoj zemlja sa viim cijenama OPmax uvozi robe bez carinskog optereenja iz zemlje partnera u slobodnoj trgovinskoj zoni, po nioj cijeni OP. Najvea mogunost je uvoz cjelokupne proizvodnje iz zemlje partnera. Ova situacija je znaajna sa aspekta veliine zemalja. Zbog toga, ako je partnerska zemlja relativno manja od referentne zemlje, ona e moi ostvariti dodatni rast koji generie rast izvoza u drugu (ili druge) zemlje zone. Cijene u referentnoj zemlji e se uspostaviti na nivou svjetskih cijena, uveanih za iznos carine u zemlji partneru. Tako dolazi do stvaranja efekta "trade deflection" koji je rezultat novonastale situacije u kojoj zemlja partner obezbjeuje tranju u referentnoj zemlji, a istovremeno vri uvoz sa svjetskog trita. Ukupni efekti stvaranja zone slobodne trgovine izmeu zemalja zavise od odnosa ponude i tranje meu njima. Ali, vratimo se na formiranje cijena u zoni. Kada se ova dva trita fuzioniu, djelovanjem trinih zakona e neminovno doi do tzv. spillover efekata u sektoru cijena. Tako e cijene u referentnoj zemlji pasti na nivo P', dok e cijene u zemlji partneru porasti sa nivoa P na nivo P'. Dakle, ujednaie se cijene u obe zemlje, jer se poslije potpisivanja sporazuma nalaze u istom trinom sistemu. Poslije tog prilagoavanja proizvoai iz zemlje partnera e poveati proizvodnju sa 0Q5 na 0Q6. To e povoljno uticati na privredu ove lanice zone i popraviti njenu makroekonomsku poziciju (osnovna makroekonomska pretpostavka je, da eksterni rast proizvodnje djeluje na rast outputa, pad stope nezaposlenosti, rast akumulacije i stabilnost u sektoru cijena).Meutim, proizvoai iz zemlje partnera e i dalje kupovati koliine roba 0Q5, jer e ta lanica zone nastaviti uvoziti robe po svjetskim cijenama uveanim za carinu. rafirani pravougaonik prikazuje efekte od carina (za zemlju partnera) od realizacije uvoza sa svjetskog trita. Neto efekti referentne zemlje su u suficitu koji izaziva efekat trade creation (zbir povrna dva rafirana trougla) i gubitak zbog pojave efekta trade diversion (povrina rafiranog pravougaonika), jer sav uvoz (Q2Q1) poslije ulaska u zonu dolazi iz zemlje partnera, a ne kao prije sa svjetskog trita. U stvari, zbog uloge zemlje partnera u zoni dolazi do ukupnog rasta uvoza u zonu slobodne trgovine za koliine 0Q5-Q2Q1. Ova razlika predstavlja efekat trade creation koji se u zoni javlja zbog uticaja partnerske zemlje. Carinska unija je oblik ekonomske integracije koji predstavlja sloeniju varijantu zone slobodne trgovine. Razlika se ogleda u primjeni carinske politike. U okviru carinske unije, lanice prema nelanicama unije formiraju zajedniku carinsku tarifu. Ovaj oblik integracija primjenjuje jedinstvenu uvoznu tarifnu politiku, zadravajui karakteristike zone slobodne trgovine u odnosu na njihovu unutranju razmjenu. Kljuna prednost carinske unije nad zonom slobodne trgovine je u tome to nema skretanja trgovine. Tako se uvoznici iz carinske unije i proizvoai iz treih zemalja spreavaju da za uvoz koriste zemlju sa najniim carinskim stopama. Druga prednost carinske unije je ostvarenje "velikog trita" i njegova konkurentnost. Dokazano je da eliminacija meusobnih carinskih trokova i harmonizacija prema ostatku svijeta obezbjeuje nie trokove, rast eksterne konkurentnosti i profita, te poboljava poloaj u meunarodnoj razmjeni roba i usluga.Zajedniko trite je karakteristino po uklanjanju preostalih trgovinskih barijera koje postoje u trgovini meu lanicama ove integracone strukture. Svi trini akteri na zajednikom tritu imaju jednaka prava i obaveze, bez obzira na zemlju porijekla ili mjesta gde je registrovano sjedite. Faktori proizvodnje imaju slobodu kretanja, isto kao i sami proizvodi kojima se trguje unutar zajednikog trita, pa je kretanje ljudi, kapitala, roba i usluga bre i efikasnije. Zajedniko trite predstavlja veliki izazov i grandiozno drutveno dostignue moderne epohe.Ekonomska i monetarna unija predstavlja najkompleksniju integracionu strukturu koja sa moe formirati u savremenom svijetu. Karakteristina je po tome to sve lanice prihvataju jedinstvenu valutu, a samim tim, i voenje zajednike monetarne politike. Isto tako, monetarna unija podrazumijeva saradnju zemalja lanica preko raznovrsnih politika koje se implementiraju na zajednikom tritu. Tako npr. u EU, kao najveoj i najkompleksnijoj ekonomskoj integraciji ima dvadesetak zajednikih (komunitarnih) politika. One se usaglaavaju na niim ili viim instancama odluivanja. Ovaj pristup zahtijeva visok stepen harmonizacije, posebno kod usaglaavanja fiskalne i kreditne politike. U ovakvim unijama centralne bankarske institucije su odgovorne za kretanja u monetarnoj sferi i kreiranje monetarne politike. Pored drugih poslova, one vre i kontinuiranu koordinaciju sa monetarnim vlastima zemalja lanica unije. Ekonomska i monetarna unija obino nastaje kao nastavak integracionih procesa u onim zemljama i zajednicama gdje je ve stvoreno zajedniko trite pa se na njemu kroz uvoenje jedinstvene valute ostvaruju dodatni sinergiki efekti.Ekonomska i politika unija predstavlja sveobuhvatniju integraciju federacije i njenih lanica (npr. SAD). Ekonomske i politike unije kao najsloeniji oblici regionalnih integracija konstituiu zajednike (centralne) politike i demokratske institucije. One vre funkciju upravljanja zajednicom i rjeavaju nadnacionalna pitanja. Suverenitet zemalja lanica je u ovakvom obliku organizovanja marginalizovan (uzmimo primjer uticaja drave Ohajo na SAD).

Pored osnovnih, mogue su i modifikacije meunarodnih ekonomskih integracija, kao to su:Sporazum o preferencijalnoj carinskoj tarifi, koji podrazumijeva nie carinske stope u meusobnoj trgovini meu zemljama potpisnicama u odnosu na stope primjenjene za ostale zemlje. Preferencijali se mogu odnositi na ukupnu robnu razmjenu ili samo na odreene proizvode. Tako npr. drava A koja predstavlja veliko svjetsko trite ukida carine na uvoz roba koje su porijeklom iz drave B zbog geopolitikih ili ekonomskih razloga. Tada drava B stie povoljniju poziciju na tritu zemlje A, bez obzira na rast produktivnosti rada.Djelimina carinska unija se javlja u ranim fazama evolucije carinske ili ekonomske unije kada zemlje lanice zadravaju postojee stope carinskih tarifa na meusobnu trgovinu, a prihvataju zajedniku tarifnu politiku u odnosu na tree zemlje. Ovakav oblik carinske unije je nesavren i sluio je, uglavnom, kao prelazni period do stvaranja potpune carinske unije.Na osnovu prethodno izloenog vidljivo je da u ekonomskoj praksi postoje raznovrsne mogunosti udruivanja meu dravama, koje imaju volju da dio svojih ingerencija i suvereniteta prenesu na supranacionalni nivo. Postoji veliki teorijski i praktini fundus iz ove oblasti drutvenog ivota. No, proirena verzija moguih integracionih nivoa prema Balassi je rekapitulacija dogaanja u ovoj oblasti (tabela 2.2.)

2.2. Istorija evropskih i drugih integracija

Evropska zajednica je nastala 1957. god. kao carinska unija, da bi poslije carinske stope, kvantitativna ogranienja i druge necarinske barijere meu lanicama fazno smanjivane i ukidane. Prema treim zemljama je uspostavljena zajednika tarifna politika (CET). Kada je 1992. god. dolo do uspostavljanja jedinstvenog evropskog trita ukidanja svih necarniskih barijera i sprijeavanja favorizovanja domae proizvodnje u odnosu na druge zemlje. Uglavnom, potpuno je jasno da su regionalne ekonomske integracije poslije Drugog svjetskog rata postale osovina sistema meunarodne trgovine i jedan od kljunih stubova globalizacije. Evropska zajednica 1973. god. zajedno sa drugim lanicama Evropske zone slobodne trgovine EFTA formira zonu slobodne trgovine FTA. Ukidaju se sve trgovinske barijere za proizvode izmeu lanica ove asocijacije. Ipak, lanice EFTA su zadrale uvozne carinske stope prema treim zemljama. Zato je, u cilju spreavanja uvoza roba u EZ preko zemlje sa najniom carinskom stopom, FTA bila primorana da trgovinsku liberalizaciju limitira na proizvode lanica asocijacije. Zadravanje carinskih stopa od strane EFTA je bila velika prepreka punoj liberalizaciji spoljnotrgovinskih odnosa EZ i svijeta. Inae, evropska zona slobodne trgovine je nastala potpisivanjem akta na Konferenciji u tokholmu 1960. god. i prihvaena od Velike Britanije, Austrije, Danske, Norveke, vedske, Portugala, vicarska i Lihtentajna. Ciljevi EFTA su bili manje ambiciozni u odnosu na EEZ. Sporazum se, uglavnom, odnosio na robe koje su lanice proizvodile i razmjenjivale. EFTA-i kasnije pristupaju Finska i Island. Sve ovo dovodi do stavljanja u prvi plan specifinosti i razliitosti meu zemljama lanicama, jer su mnoge od njih geografski udaljene a postojale su i razlike u teritorijalnoj veliini, heterogenoj strukturi privrede itd. ak su razlike u razvijenosti i strukturi instalirane industrije bile izraenije nego meu zemljama EEZ. Ipak, najvee razlike su bile u tome to je sastav EEZ bio homogeniji u odnosu na lanice EFTA (funkcionisala "po volji" Velike Britanije). Obe integracije su meusobno bile najvei trgovinski partneri o emu svjedoe brojni sporazumi o zajednikoj ekonomskoj i trgovinskoj saradnji. Kako je vrijeme prolazilo EEZ i EFTA (ponekad i na suprostavljenim pozicijama) su sve vie postajale strateki ekonomski partneri. Zato je bilo neizbeno da, kada Velika Britanija, Irska i Danska zatrae prijem u EZ, Zajednica sa ostalim lanicama EFTA potpie razliite trgovinske sporazume. Na toj osnovi i radi kasnijeg usaglaavanja, 1977. god. dolazi do ukidanja carina na industrijske robe u meusobnoj trgovini izmeu EFTA i EEZ. est godina kasnije su uklonjene carine na poljoprivredne proizvode, to je ojaalo evropsku poljoprivredu u uvrtilo CAP. Sljedee godine se odravaju sastanci izmeu lanica EFTA i EEZ u Luksemburgu na kojima se raspravlja o modalitetima nastavka budue saradnje. Dvije evropske megaintegracije ire saradnju na infrastrukturu, projekte iz privrede, zajednike politike, razvoj novih tehnologija, tehniku i drugu standardizaciju itd. Poslije prijema u Zajednicu Austrije, Finske i vedske 1995. god. u EFTA ostaje svega nekoliko zemalja: Norveka, Island, vicarska i Lihtentajn. Dalji razvoj EFTA se nije mogao predvidjeti jer je bio pod snanim ekonomskim, pa ak i politikim uticajem EU. U stvari, moglo se pretpostaviti da e Zajednica imati dominantan uticaj na obim, strukturu i dinamiku odnosa sa EFTA, to su budui dogaaji i potvrdili. Znaajno mjesto u evropskim integracijama ima formiranje Evropskog ekonomskog prostora koji je dodatno produbio odnose meu zemljama Zajednice i EFTA. Poslije njegovog potpisivanja, otvoren je prostor jaanja ekonomske saradnje ovih evropskih asocijacija. Tako su svi mogli nai interese: zemlje koje su u EFTA a ele ui u Uniju i zemlje koje nisu zainteresovane za lanstvo. S druge strane, zadovoljene su lanice Unije koje nisu i ne ele biti lanice EFTA. Praktino, slobodna trgovina je najvie odgovarala zemljama EFTA koje nisu eljele lanstvo u Uniji. Ovaj sporazum je potpisalo dvanaest lanica Unije i sedam lanica EFTA. No, fokusirajmo se sada na istorijski razvoj evropskih regionalnih integracija. Kako su tekli dogaaji vezani za integracije i kako ih moemo sistematino razvrstati? Ako se prihvati najoptija podjela od poetnih ideja do danas, razvoj evropskih integracija prolazi kroz nekoliko karakteristinih i istorijski homogenih perioda: Period do Prvog svjetskog rata.

Period do 1945. godine.

Period poslije Drugog svjetskog rata.

Moderna epoha razvoja EU i njena globalna uloga.

Period razvoja do 1945. godine. Veliki dio teritorije EU je prostor koji je nekada pripadao Rimskom carstvu. Rimski novac se moe nai na velikom broju arheolokih lokaliteta na podruju Zajednice. I prostori buduih proirenja su bogati istorijskim spomenicima iz vremena starog Rima. Moe li se zato EU uporeivati sa Rimskim carstvom? Mogu li se komparirati rimski novac i evro? Da li izmeu njih preovladavaju razlike ili slinosti? Ove i druge dileme govore da ideje evropskih integracija nisu nove (kao to to tvrde neki politiari) i da bi, ako bi detaljno analizirali istoriju Evrope nali mnotvo argumenata o postojanju milenijumske evropske ideje. Uglavnom, kroz istoriju, ideje integracija su lansirane iz Rima, Pariza, Bea, Berlina i napokon Brisela. Snani motivi ujedinjenja evropskih ekonomskih potencijala su postojali jo u vrijeme Francuske buroaske revolucije, perioda industrijske revolucije itd. Ova druga je dovela do epohalnih tehnikih pronalazaka, dovela do prve specijalizacije rada i uticala na rast produktivnosti rada. Te drutvene promjene su ve tada zahtijevale zajednitvo prilikom upotrebe faktora proizvodnje na nacionalnom i kontinentalnom nivou. Francuska revolucija mijenja svijest o evropskom zajednitvu, rui predrasude na putu boljeg funkcionisanja partnerskih nacionalnih ekonomija. Postrevolucionarne reforme donose vee slobode kretanja ljudi i proizvoda, ubrzavaju izgradnju infrastrukture itd. Sve to stvara nove meunacionalna zanimanja. Velika Britanija koristi dostignua industrijske revolucije i jaa saradnju sa najrazvijenijim evropskim ekonomijama. Tako trgovinska razmjena izmeu Njemake, Francuske, Velike Britanije i drugih zemalja rapidno raste.Ipak, bilo je i "traginih istorijskih primjera evropejstva" kao onaj iz vremena vladavine Napoleona koji priziva integrisani kontinentalni sistem, karakteristian po uvoenju izolacije britanske trgovine. Napoleonovi ratovi, koliko god bi se "umotavali" u floskule o evropejstvu, bar primarno nisu bili voeni idejama ekonomske emancipacije. Ipak, treba naglasiti da je poslije njih na evropskom tlu dolo do uspostavljanja ekonomske stabilnosti, koju je pratila i valutna stabilnost najrazvijenijih evropskih privreda toga vremena.Tokom 1860. god. potpisan je Sporazum o trgovini u Evropi (Cobden-Chevalier sporazum) koji Francuskoj omoguava kupovina kvalitetnijeg elika iz Velike Britnije po normalnim cijenama. Dalje, na Berlinskom kongresu 1878. god. Austrija je dobila pravo aneksije Bosne i Hercegovine. Bez obzira na, istorijski gledano, okupacionu sutinu odluke, ne moe se zanemariti njena ekonomsko integrativna komponenta. Jer, tendencije irenja razvijenih evropskih sila na istone granice su uvijek bile neupitne. Ali, evropska istorija proirenja i integracija bogata je i drugim dogaajima. Od kraja devetnaestog vijeka pa do Prvog svjetskog rata raaju se razni prijedlozi o evropskim integracijama (iz Njemake, Italije, vicarske i dr.). Maarska predlae osnivanje Centralne evropske unije. Tokom 1888. god. Francuska pokuava napraviti carinsku uniju sa Njemakom. U decenijama izmeu dva vijeka u Njemakoj sazrijeva ideja o velikom ekonomskom prostoru. Pobornici su politiari, industrijalci i naunici koji zbog poetka aktivnosti na stvaranju velikog evropskog ekonomskog prostora tokom 1904. god. osnivaju "Srednjoevropsko privredno okruenje." Ova asocijacija je usmjerena da, pored ekonomskih, afirmie i njemake nacionalne interese. Iako je to istorijski period u kojem na svjetskoj i evropskoj sceni dominiraju konflikti globalno-politikog i neekonomskog karaktera, ipak treba priznati injenicu da se tadanje ideje i rasprave o velikom tritu, specijalizaciji i stvaranju komparativnih prednosti evropskih zemalja, veoma malo razlikuju od dananjih. Ve je reeno da tokom Prvog svjetskog rata Friedrich Naumann, njemaki politiar i lan Rajhstaga pravi Program uspostavljanja srednjoevropske ekonomske zajednice (Mitteleuropa). Projekat je, iako po sadrini ekonomski, bio ideoloki suprostavljen britansko-francuskom savezu.Period poslije Prvog svjetskog rata bio je optereen svjetskim krizama, prije svega ekonomskim, te dogaanjima u Njemakoj koja su opredjeljivala svjetske tendencije. Tokom 1923. god. grof Riard Nikolaus E. fon Kudenhov-Kalergi, osniva Panevropski pokret u cilju uspostavljanja evropske savezne drave, bez obzira na posljedice Prvog svjetskog rata. U mnogim zemljama se stvaraju pan-evropske politike organizacije. One promoviu ideje politikog ujedinjenja Evrope. Panevropski manifest iz 1923. god. proklamuje udruivanja evropskog kontinenta u jedinstveno carinsko i privredno podruje. Izmeu dva rata u Evropi su promovisane mnoge pan-evropske ideje i pokreti. Jedna od njih je i inicijativa poznata kao "Brianov plan" predloen od francuskog meuratnog ministra spoljnih poslova Aristida Briana (lana Panevropskog pokreta). Njega je podrao njemaki politiar Gustav tresman. tresman je 1929. god. prvi dao ideju o zajednikoj evropskoj valuti. Brian je iste godine na Skuptini Lige naroda izjavio da izmeu naroda Evrope, ija je geografska situacija takva, kakva je, mora postojati federalni savez. Njega ovlauje 27 evropskih dravnika da sastavi plan, odnosno, memorandum za evropske vlade. Memorandum o organizaciji sistema evropske federalne unije je predviao ugovor o osnovnim principima, osnivanje Evropske konferencije i stalni politiki odbor. Projekat su podrali tresman i manje evropske drave. Velika Britanija i Italija su bile protiv inicijative. Svjetska kriza je ubrzala realizaciju koncepta nacionalnih drava i projekat je pao u zaborav. Evrointegracije su i dalje fundamentalni cilj najjae evropske ekonomske sile. Ali, ovoga puta je njemaka ekonomska ideja bila podreena mranoj ideologiji. Ipak, iz meuratnog perioda izdvajaju se mnogi pokuaji stvaranja ekonomskih integracija. Jedan od njih je tekst Wernera Daitza iz 1936. god. Ovaj industrijalac i ef odjeljenja za spoljnu trgovinu u Ministarstvu spoljnih poslova nacistike Njemake eksplicitno se zalagao za osnivanje Centralnog organa za evropsku privredu velikog prostora. Za evropski ekonomski prostor se tokom 1940. god. zalagao i lan uprave Njemake banke Herman Jozef Abs. On je u govoru na Njemakom institutu za bankarstvo i nauku o bankarstvu (25. 10.1940.) rekao da evropski prostor prua velike mogunosti za ekonomski isplative poslove, da bogati susjedi Njemake imaju velike mogunosti za izvoz svog kapitala i da se samo treba zamisliti nad izgradnjom saobraajne infrastrukture potrebne za ispunjavanje zahtjeva velikog ekonomskog prostora. Interesantno je da je ovaj ekonomista ak i poslije kapitulacije (iako je tokom rata za Njemaku obavljao funkcije najvieg ranga u oblasti finansija) radi na poslovima obnove a 1976. god. postaje poasni doivotni predsjednik Njemake banke. Mnogi poslijeratni istoriari su smatrali da je ponienje Njemake poslije Prvog svjetskog rata doprinijelo novim krizama i zastojima u realizaciji ideja ekonomskih integracija u meuratnom periodu. Dolazilo je do eskalacija neprijateljstava izmeu starih i novoformiranih drava, pao je Zlatni standard itd. este recesije su djelovale na rast inflacije i poveanje nezaposlenosti. Sve je kulminiralo Velikom ekonomskom krizom 1929. god. Zato su kreatori svjetske politike poslije Drugog svjetskog rata poraenu Njemaku odmah prigrlile u zajednicu evropskih naroda. Ona je odmah postala njen ravnopravan partner, participirajui u Maralovom planu obnove Evrope. Poziciju Njemake i moguu sudbinu zajednice evropskih naroda najbolje opisuje Fridrih fon Hajek kada kae "da je budunost Engleske povezana sa budunou Evrope, i dodaje, dopadalo se to nama ili ne, budunost Evrope e se najveim dijelom odluiti onim to e se dogoditi u Njemakoj." Dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju dalje kae da "naa stremljenja moraju biti upravljena prema ponovnom pridobijanju Njemake za one vrijednosti na kojima je sagraena evropska civilizacija." Danas je Njemaka jedna od vodeih zemalja u EU i njen najvei neto finansijski kontributor. Period poslije II svjetskog rata. Nakon skoro jednog vijeka nepovoljnih uslova za odvijanje integracija i dva svjetska rata koja su se dogodila u meuvremenu, evropski narodi su bili spremni za zajedniki korak naprijed. Krajem II svjetskog rata (1944) odrana je finansijska i monetarna konferencija u Breton Vudsu na kojoj su osnovane globalne finansijske institucije Meunarodni monetarni fond (MMF, IMF) i Meunarodna banka za obnovu i razvoj, kasnije Svjetska banka. Uz UN i Opti sporazum o tarifama GATT iz 1947. god. koji je kasnije (1995) transformisan u WTO, "globalna ekonomija" je kompletirala infrastrukturu koja je na cijeloj planeti mogla realizovati novu svjetsku politiku. Iz dananje istorijske perspektive se moe uoiti da je anglo-ameriki sporazum o globalnom ekonomskom poretku istorijska prekretnica na planetarnom nivou. Uticaj Breton Vudsa se osjea i u sadanjoj sloenoj arhitekturi svjetskih odnosa. Dakle, Bretonvudski sporazum je za SAD bio pun pogodak jer su kao druga supersila dobile moan i efikasan intervencionistiki instrumentarij koji se mogao koristiti i izvan vlastitih granica. U periodu obnove zapadnoevropske zemlje su imale indirektnu korist od sreivanja monetarno-kreditnog sistema jer su realizacija Maralovog plana i Sporazum iz Breton Vudsa dali konvertibilnost zapadnoevropskim valutama, naravno uz kontrolu SAD nad investicijama realizovanim implementacijom Maralovog plana, kreditima Svjetske banke, MMF i sredstvima drugih institucija. No, vratimo se u vrijeme raanja "novog svjetskog poretka." Sredinom etrdesetih se formiraju institucije meunarodnog svjetskog poretka MMF, Svjetska banka, Opti sporazum o carinama i trgovini. Formiraju se UN i IBRD. Ove institucije garantuju svjerski mir, koegzistenciju i stabilan meunarodni ekonomski sistem. Tako su stvorene neophodne pretpostavke za integrisanje evropskog privrednog prostora dok su SAD odobrile i hitno krenule u realizaciju Maralovog plana.

Na pripremljenoj finansijskoj infrastrukturi zapoinje obnova Evrope, koja se pretvara u unosan biznis, prije svega za SAD. Dalje, ostvaruju se i njihovi geostrategijski i vojnopolitiki interesi. Takvu situaciju je najbolje opisuje najvii ameriki funkcioner ERP (European Recovery Program) u Evropi, Pol G. Hofman, koji je mnogo kasnije, u govoru pred Trgovinskom komorom u Njujorku 1969. god. rekao da je novac koji se izdvajao za program pomoi Evropi najunosniji ulog koji su SAD ikada uinile. Ovo je najbolja ilustracija situacije pedesetih i ezdesetih godina dvadesetog vijeka, izmeu SAD i Evrope. Obnova se odnosi iskljuivo na tzv. "zapadne zemlje", ratne saveznike SAD. S druge strane, i SSSR se ekonomski i vojno-politiki integrie sa zemljama suprostavljenog ideolokog predznaka.Drave Beneluksa 1948. god. stvaraju carinsku uniju. Potpisivanjem Sporazuma iz Pariza 1951. god. osnovana je EZU, evropska integracija najvieg nivoa. Nju su inili dijelovi privreda Francuske, Njemake i Italije, te zemalja Beneluksa. Integraciji je prethodio umanov plan kojim se i Njemakoj pruila prva poslijeratna ansa za integraciju sa onima sa kojima su donedavno bili u ratu. Francuzi i ostali su u ovom procesu vidjeli vlastite interese i anse za vee trita za njihove industrije. Uskoro EZU prerasta u EZ. Kao prva uspjena evropska integracija, poslije mnogo propalih pokuaja i nepotrebnih ratova, Zajednica uspostavlja vlastite institucije i to: savjet ministara, Evropski sud pravde i Evropsku komisiju. Ve tada, a posebno kasnije, Unija novim ugovorima jaa ekonomsku dimenziju evropskih integracija.Osnovni ciljevi EZ se sublimiraju u elji lanica da eliminacijom unutranjih carina i kvota do 1970. god. formiraju carinsku uniju. Dvije osnovne oblasti sporazuma su bile poljoprivreda i transport kroz carinsku uniju. Na osnovu njih su formirane poetne politike EZ. Tokom sedamdesetih, kada svijet potresaju recesija i ekonomska kriza i ozbiljno prijete da ugroze globalnu makroekonomsku stabilnost, ni EZ nije ostala ravnoduna na te dogaaje, borei se protiv njih razliitim mjerama. Naknadno, Delorovim paketima mjera je vraena vjera u evropske integracije i ideju jedinstvenog evropskog trita. Ono se definitivno uspostavlja Ugovorom iz Mastrihta 1992. god. i od tada za EU poinju nove faze integracija koje pored teritorijalnog proirenja obuhvataju i mnoge druge segmente, kao to su integracije drava na to irem planu i to viem nivou. Savremeni period i globalna uloga EU. Razvoj EU je neodvojiv od procesa globalizacije i integracija svjetskog nivoa. Prvi zadatak regionalnih integracija je rast politike i ekonomske moi zemalja koje se dobrovoljno udruuju. Prednosti EU kao vane regionalne integracije na globalnom nivou se vezuju i za sljedee argumente:Prvo, ako regionalnu integraciju ekonomskog karaktera ini vie zemalja, tada je vea vjerovatnoa da e proizvoai proizvoditi proizvode po niim cijenama a vee su i anse za stvaranje trgovine u odnosu na njeno skretanje. Druge prednosti se odnose na blizinu integrisanih zemalja, to utie na nie trokove transporta. Konano, to dovodi do proizvodnje po konkurentnijim cijenama.Drugo, iste ili sline privredne strukture zemalja utiu da industrijski profil lanica doprinosi ekonomskom progresu i diferenciranju industrije u odnosu na globalni nivo. Tako se npr. EU specijalizovala za proizvodnju civilnih aviona, automobila i sl. Tree, dobrosusjedski odnosi i bliskost zemalja lanica koje su imale ekonomsku saradnju prije integracije utiu na jaanje veza i rast blagostanja u integraciji. Rast intraindustrijske razmjene utie na rast komparativnih prednosti lanica integracije.Konano, ako su lanice regionalne integracije ekonomski mone zemlje koje sa integracionim procesima dodatno jaaju svoju ekonomiju, tada one dodatno jaaju ve dovoljno snaan uticaj i na meunarodnoj sceni. Tako je meunarodna pozicija Njemake kao ekonomski najjae evropske zemlje ojaala i zbog snage evropskih integracija.Regionalne integracije u svijetu. Pored integracija na evropskom prostoru i u svijetu postoje razliiti oblici regionalnih ekonomskih integracija. ak bi se moglo rei da su ekonomske integracije izvan evropskog prostora izuzetno dinamine. Smisao integracija je stvaranje konkurentskih prednosti izmeu ekonomskih aglomeracija, pa su zbog toga neke svetske integracije formirane zbog uspostavljanja ekonomske i spoljotrgovinske ravnotee sa Unijom. Meunarodne ekonomske integracije imaju svoj vijek trajanja. Neke od njih su trajale veoma kratko, dok su druge opstale, ali im se smanjila realna mo. No, na svjetskom ekonomskom prostoru funkcionie respektabilan broj regionalnih integracija. Uz globalizaciju, regionalne integracije predstavljaju paradigmu svjetske ekonomije u periodu poslije Drugog svjetskog rata. U tom pogledu Unija je nesporno najrazvijenija regionalna integracija koja doprinosi ukupnom, i progresu njenih lanica. U EU postoji tehnoloko i kolektivno jedinstvo lanica koje vremenom prerasta u puno ekonomsko i politiko jedinstvo. Regionalne integracije su potporni stub globalizma, svjetskih ekonomskih, ali i politikih odnosa.Amerike regionalne integracije. Integracije se dogaaju i na amerikom kontinentu. Sjevernoamerika regionalna integracija SAD i Kanade je osnovana 1965. god. kada je formirana zona slobodne trgovine u automobilskoj industriji, a 1988. god. sporazum je proiren na ukupnu trgovinu formiranjem CUSFTA. Ova integracija je prethodnica formiranja Sjevernoamerike zone slobodne trgovine 1994. god. U nju pored SAD i Kanade, ulazi i Meksiko. Tako nastaje NAFTA. Ova integracija je znaila okretanje SAD od multilateralne politike prema regionalnom pristupu. Naime, SAD nisu bile zadovoljne radom GATT i WTO (nezadovoljstvo sa WTO je posebno izraeno u liberalizaciji trgovine poljoprivrednim proizvodima). Postojali su i globalno-politiki razlozi jer je kontinuirano jaanje EU stvaralo probleme amerikom izvozu u EU pa je NAFTA predstavljala odgovor jaanju evropskih integracija. LAFTA je jo jedna od ekonomskih integracija na podruju amerikog kontinenta. Ona koja predstavlja zonu slobodne trgovine izmeu zemalja Latinske Amerike. Azijske regionalne integracije. Tokom 1967. god. se osniva asocijacija jugoistonih azijskih zemalja ASEAN. lanice integracije postaju Indonezija, Singapur, Malezija, Tajland, Filipini. U 1985. god. integraciji se prikljuuju Bruneji a 1995. god. i Vijetnam. U integraciju ulazi i Laos 1997. god. i Burma 1999. god. Lako se moe uoiti da je rije o slabije razvijenim zemljama sa relativno visokim ueem spoljne razmjene u DBP. Sve ove zemlje su i poslije ulaska u integraciju zadrale visoka uea spoljne trgovine u outputu, pa ak i poveale razmjenu sa inostranstvom. Drugo, ASEAN je nastao i na geopolitikoj platformi u pokuaju odbrane jugoistonih azijskih zemalja od komunistike ekspanzije. Meutim, kasnije su njegove lanice ostvarile znaajne ekonomske interese i pretpostavke za rast ekonomsko-socijalnog blagostanja. Kako je stanje u regionu tradicionalno nestabilno, ASEAN se angaovao i na odravanju mira i jaanju koegzistencije u asocijaciji, ali i irem regionu. Zato zemlje ASEAN rade na razvoju demokratskih naela i afirmaciji ljudskih prava i sloboda, jer je region jo uvijek optereen nedemokratskim pojavama i tendencijama.Jaanje ekonomskih odnosa je dovelo i do stvaranja AFTA.

- Azijske zone slobodne trgovine. Zona je utemeljena na inicijativama o korienju povlatenih tarifa iz 1977. god. Tokom devedesetih godina prolog vijeka inicijative se transformiu u ozbiljniju asocijaciju AFTA koja smanjuje carinske stope na industrijske proizvode unutar ASEAN-a o