40

hiihiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii - Mizoram Agriculture

Embed Size (px)

Citation preview

1. Editorial ……………………………………………………………………………………… 2. Lehkhathawn…………………………………………………………..………………….. K.Denghmingthanga N.Mualcheng 3. Hausak duh tana ngaihven tur……………………………………………………… - Wg CDR. Lalnginglova (Retd), Chairman, Marketing Board, MIPEA. 4. Role of Gov’t Sector, Corporation in Commercialization of Agri. In Mizoram………………………………………………………..………………………….…… - Prof Lianzela. 5. Scope and Potentials of commercialization of Agri in Mizoram ………………………………………………….……………………………………….………….. - C.lalzarliana, Project Director, MIPEA 6. Visitors Note ……………………………………………………………………………….. - R.Thansanga, Director of Agri. (Retd.) 7. Bio-Dynamic compost for Organic Farming ……………………………………… - Zahlira Hrahsel, DAO, MAMIT 8. Leitha leh khawkheng ……………….………………………………………………. - Lalthanzuala, M.Sc (Agri) Agro. SDAO, Lunglei 9. Theihmu ……………………………………………………………………………………… - Thanghuta, M.Sc (Agri) 10. Narrow Casting Programme ……………………………………………………………… - C.Lalrosanga, Director, DDK, Aizawl 11. Market System of Coffee in Mizoram ……………………………………………….. - K.Laltlanmawia, M.Sc (Agri)AEI. Coffee Board, Kolasib. 12. President of India Dr. APJ Abdul Kalam an Missions for Mizoram, 2015 a duan a puang ……………………………………………………………….. - R.Zoramthanga, AAIO 13. KEIMAHNI

Editor

Lalramthanga Tochhawng

Director Of Agriculture

Joint Editors

H.Thangkhuma

Dy, Director of Agriculture

(Extension)

R.Zoramthanga

AAIO

Directorate of Agriculture

Cir. Manager

H.Joela

S.O.-Cum-S.A

Zoram Loneitu a

thuchhuah duh nei emaw,

lehkha thawn duh emaw

chuan a hnuaia Address-

ah thawn tur a ni.

Editor

ZORAM LONEITU

P.O. Box -098

Dte. Of Agriculture,

Mizoram: Aizawl

Pin 796001

EDITORIAL......... .

Kum engemaw ti kalta ah khan Agriculture Director pakhat chuan Field Visit a neihna ah thawktu pakhat (Extension Staff) hnenah "Engati nge i post ah i awm that loh? i chungah disciplinary action lak a ngai ang", a ti a. thawktu pakhat chuan, "Ka post ah hian loneitute tanpuina tur pawisa pawh kan dawng ve ngai lova; hnathawh tur a awm loh avangin, ka pu ka post ah hian ka awm regular lo mai a ni" , a ti a. Kan Director chuan, "I hna thawh tur i hrelo hle mai a, i post a regular taka awm a, loneitute hriattur tul te hrilh thin hi i hna thawhtur pawimawh tak a ni a, loneitute nen in inkawmngeih anga, an mamawh hriattur tul i hrilh thin ang a, i tanpui thin tawh dawn nia" a ti a. Chumi atang chuan Agriculture Department hian loneitute hnena pawisa sem ringawt hi Sawrkar hnathawkte tihlur ani lo a ni tih hrechhuak thar in, Agriculture Technology thar, loneitute hriattur tul apiangte hrilhin, taima tak leh tui takin a hnathawhna hmun (post) ah chuan a awm ta a ni. Ani taka, Sawrkar hnathawkte hian kan tih tur hi kan hrefuh lo fo thin a. Mahni inlak mukna tur leh mite harsatna siam zawnga khawsa a, Sawrkar hnathawk an awm thin niin Sawrkar hnathawk dawrtu — loneitute leh mipuite hian an sawi fo thin a. Office hi mahni (private) hnathawhna hmun emaw ti a, office a hnathawh tur keng a thawkte, min dawrtu te mamawh ngaih pawimawh sak tum lova, lo biak that duh lo te hi Sawrkar hnathawkte hian kan ching thin ni a sawina te pawh a awm bawk thin a, apawi em em a ni. Sawrkar hnathawkte hian min ruaitu duh zawng ngaihtuahin kan tih tur dik tak te kan tih thin hi a pawimawh em em a. Mite harsatna sut kian saktu nih tum theuh ilå, min mamawh tu te tan biak nuam tak a awm tum theuh ila, kan hna ah tui ila; hun vawn dik tum ila, kan office hun chhung bakah hmun dangah pawh min mamawhtute fel tak tak leh tha tak in chhang thin ila, kan chet tlatna khawi hmun pawh hi Sawrkar hnathawh nan i hmang ang u. Chutiang bawkin, Sawrkar hnathawk dawrtu mipui leh loneitute pawh hian inthlahrung miah lovin, kan hmasawnna tur atan Technology hriat tur tul te leh thildangte Sawrkar hnathawkte hnenah zawt hreh hauh lovin- an mahni kawmngeih chungin zawt bawrh bawrh ang u. Sawrkar hnathawkte leh mipui-loneitute hian inhrethiam tak leh tangrual tha taka hna kan thawh ho chuan Mizoram hian hma a sawn chak zawk anga, ei leh barah pawh kan lo intodelh hma thei dawn a ni. Tan rual hi chakna a ni si a.

To, TheEditor, Zoram Loneitu Subj. : Lawmthu sawina. Ka pu, Ahmasain Zoram Loneitu chanchin bu tha tak inchhüah chhunzawm zel theih avangin lawmthu ka sawi e. Zuva zau(ZUVA, M.I Project) Minor Irrigation Project ropui tak mai siam peih a ni tep ta a. Tin, Truckable Road a kawngpui tha tak mai, 3 Km lai a sei laih tawh a ni ta mai te hi, helai ZUVA Zau kam ram a eizawngtu zawng zawng tan lawmthu sawi Ioh theih a ni lo. Kawngte phei chu laih chhunzawm zel a la ni a. Tuikawngpawh 2.150 Km a sei a ni hial a, a lui kawr kam remchan dan ang ang hian min zawn sak a, min ruahman sak a ni a, kan lawm lehzual a ni. He Zuva zau a hnathawktu zawng zawng, kawng laitu leh Irrigation Canal hna thawktu zawng zawng ten an thawk tha hle a, sawisel tur awm kan hre lo a, chatuan ro min siam sak ta a ni. Zuva zau Minor Irrigation min siamsak tura hma min laksak tu — Pu H.Rammawi, Agricultur Minister chungah lawmthu kan sawi a. Kan Bialtu M.L.A in hna thawktha tura Contractorte a fuih avangin lawmthu kan sawi bawk a. Minor irrigation Wing lama kan hotu te leh Agriculture Department hötute chungah leh Contractor in hna tha taka min thawhsak avang te in an chungah kan lawm em em bawk a ni. Rohlu min siarn sak tak avangin inza a chungah lawmthu kan sawi mawlh mawlh a, hei hi kan lawmthu sawina ah min pawmsak turin kan ngen a che u. I rintlak, Sd/-K.DENGHMINGTHANGA N .Mualcheng

HAUSAK DUH TANA NGAIHVEN TUR

Wg.Cdr.Lalnghinglova (Retd.) Chairman, Marketing Board, MIPEA.

Khawvelah hian tel khur (oilfield) nei hausa lo an awmlo mai thei a ni, ka sawi sual em lo ang Chu. Saudi Arabia, Kuwait, Iraq, Venezuala etc. ramte chu tel khur an neih tam avangin an hausa em em a. An tel khur atang chuan nitin tel tam tak an thar chhuak a, ram dangah an hralh a, sum tam tak an lalut thin a. Chu tel atang chuan Petrol, Diesel, Kero-sene, Mobile Oil etc. an siam chhuak a. Chung thil siam chhuah te chu tunlai khawvel tikaltu an ni ti ila kan sawi sual lo ang. Tunlaia Aizawl khawpuia kan buaipui em em Gas te pawh hi tel khur atanga lak chhuah a ni a. Chung tel khur te chu khawvel leilungin a ken ve hrim hrim a ni. Tel khur neih dan hi chi khat chauh a awm lo a. Khawvel leilungin a ken nilo, mihring siam chavvp tel khur a siam theih a. Siam dan chi hrang hrang a awm a. Mizoramah pawh a siam theih a. A siam dan awlsam ber chu Jatropha Curcas hmun siam ani. Jatropha Curcus tih chu a botanical hming a ni a, saptawng chuan Physic Nut an ti a. Mizo chuan hming tam tak kan phuah a. Kang damdawi, kangdam, kangdai, huan palthing, pal dai, thingthau, vaithingdawl tih tein kan sawi thin a ni. Ka chhui chhuah theih chinah chuan Kangdamdawi hi Mizoram leilunga awm ve reng a ni lo a. Kum 1907 vela lak luh a ni a, a la luttu chu chutih hunlaia Mizoram Bawrhsap HWG Cole a ni a. A lak chhuahna chhan ber chu a mu hal/chhit atan leh a hnai/hnah/kuang damdawi atan a ni. Kangdamdawi hmunzau tawk siamla, tel khur i nei ni mai. Kangdamdawi kung 5000 neih Chu chhungkhat chawm nan a tawk a. A karah tel rimtui (perfume) pai (aromatic plant) emaw, damdawi lak chhuah theihna hnim (medicinal plant) emaw Phun khat la, kum rei lote chhungin i lo hausa mai dawn a ni. I hausakna chu kut tling lova sum hai luh vang ni lovin, mite chanai tur lo hai then vang ni bawk hek lovin, i thawhrim rah hausakna thianghlim a lo ni dawn a ni. Kang damdawi kung 5000 Phun nun hi thil harsa a ni lo a. A chi, a mu mal te te a chhiarin mu 5000 tal a ngai a. A mu ro 1350-1400 vel hian kg 1 a buk a, mu 5000 chu kg 4 vel a ni ang. A chi i tuh chu za a za atiak lo mai thei a, chuvangin kg 6 vel i mamawh dawn a ni. A chi hi kg-ah Rs.30/- vela lei tur a awm a. Kg 6 man chu Rs. 180/- a ni. Kangdamdawi i tuh tiah chu kum khatah chuan a rah nghal lo ang a, kum hnihna atangin a rah tan ang. Kum thumna atangin a hriak lak chhuahna thama tam a lo rah tawh ang a. A rah chuan mu 3 a nei a. A mu chuan hriak a nei a, harsa lo tea herchhuah theih a ni a. A hriak pai zat chu a rih lam 35 percent vel ani a. A hriak litre 1 herchhuak turin a mu kg 3 vel a ngäi a. Kum 5-a upa a lo nihin a rah a lo hlawk tan å. Kum 50 aia rei a dam thei a. Kum 30 vel chhung chu tih tham takin a rah kum tin dawn a ni. Kangdamdawi tin 5 hmun (hectare 2) i neih chuan lo/huan nghet i neih mai bakah tel khur tha tak, tu leh fate rochun tlak i nei a ni mai. Kangdamdawi hriak chu diesel atan a hman theih a, tidanglam miah lova hman theih a ni. A hmanna Engine lam pawh tihdanglam (modify) a ngai lo a. Diesel pangngai nen chawhpawlh a hman tur a ni. Diesel hlang a hman aiin kang damdawi hriak nena chawhpawlha hmanin a tha zawk a. Engine khu a ung lo zawk a, a ri a zawi zawk a. Boruak (gas) thalo Sulphur Dioxide (S02) leh Carbon Dioxide (CO2) a phuh chhuak tlem zawk a ni. Diesel pangngai leh Kangdamdawi hriak chawhpawlh chu Bio-diesel an ti a. Bio-dieSel hi khawvel pumah hman uar tan mek a ni a. European Union (EU) ramah chuan Bio-diesel hman uarna tur dan te pawh an pass tawh a ni. Diesel pangngai leh Kangdamdawi hriak an chawhpawlh zat azir in Bio-diesel chu grade hrang hrangah an then a. Diesel pangngai litre 100 leh kangdamdawi hriak lite 5 an chawhpawlh chuan B5 grade an ti a. Grade hrang hrang awm te chu B5, B10, B 15 leh B20 te an ni. Diesel pangngai leh Kangdamdawi hriak hian inanna an nei a. chawhpawlh pawh a harsa lo a ni. India

President APJ Abdul Kalam chuan Kangdamdawi hmanga Bio-diesel siam chu a that leh that loh amah ngeiin lo test tawh a. Mithiam ten 5 leh 10 percent chawhpawlh hman tur an tih chu duh tawk lovin 20 leh 40 percent thlengin a lokal a. Diesel litre 100-ah Kangdamdawi hriak litre 20 a telh a. Ama hmanlai generator-ah a test a, atha em em a. Chu chu duh täwk lovin Kangdamdawi hriak litre 40 leh diesel litre 100 a chawhpawlh a, a test leh a, a la tha em em tho a ni. Amah ngeiin a prove hnuah chuan India ram puma chin uar tur a ni a ti ta a ni. Kangdamdawi chin uar chu India Sorkarin National Programme atän a siam a. A chinna tur State 19 an thlang chhuak a. Chung State 19 chhunga District 200-ah an ching ang kum 3 chhungin Kangdamdawi hmun hectare maktaduai 3 siam hman an tum a ni. Hectare maktaduai 3 chu Mizoram pum aiin a zau zawk State thlante zingah a tirah chuan Mizoram kan tel lo a; Agiculture Minister Pu H.Rammawi hmalakna avangin tunah chuan Mizoram pawh kan tel ve leh tawh ani. India Sorkar-in National Programme atana a ruat nachhan han sawi lawk ila. India ramin kum tin a Diesel a mamawh zat hi a tam khawp mai a. Tenth Year Plan tawp kum (2006-2007) atang chuan kum tin Diesel ton maktaduai 52,33 vel a mamawh dawn a, a tam ber chu ram dang atanga lak luh (import) tür a ni. Diesel mamawh zat atanga za zela 5 vel tal (tone maktaduai 2.61 ) kangdamdawi hriakin a tum theih chuan India Import bill chu nasa takin a tlahniam ang a. Chu chu India Sorkar tan thawk huaina a ni ang a. A chingtu loneitu tam tak te economic dinhmun nasa takin a chawikang ang a, a tel herna Industry-ah mi nuai telin hna (employment) an nei bawk dawn a. A hriak ton maktaduai 2.6 vel thar tur chuan a hmun hectare maktaduai 3 vela zau a ngai a ni. Kangdamdawi Bio-diesel man hi Diesel pangngai man aiin a tlawm zawk a ni. Mi tam tak rilruah chuan kangdamdawi hmun siam vak mai chu a ngamawm lo viau mai thei a. Teak leh Tung hmun siam ang lekin a hralhna a awm lo ang tih hlauhawmna a awm thei a. Mahse, Teak leh Tung hmun siam nen chuan a inang dawn lo a. Kangdamdawi hriak chu tunah hian Indian Railways leh Indian Oil Corporation (IOC) ten an lei duh reng a. Anni lo pawh Company lian dang an awm a, a hralhna (Market) nei chiangsa a ni. Buaipui thama tam neih erawh chu a ngai a ni. Indian Railways chuan kum 2003- ah khan Kangdamdawi hriak hi Diesel pangngai nena chawhpawlhin rel engine-ah an lo hmang chhin tawh a. A phurawm hle in an hria a. India rama Rel tlan Chak ber Amritsar-Shatabdi Express hnuktu engine-ah an hmang chhin a. He rel hi darkar khata Km 120 chaka tlan thin a ni a. A hnuktu engine Chak lam chu 4000 Horse Power a ni. Horse Power 4000-a Chak tih awmzia chu Sakawr vanglai 4000 tangrual tha hen tihna a ni. Diesel hlang hmanga tihkal aiin engine khu a tlemin a ung lo zawk a, a ri a zawi zawk bawk a. Passenger tan a nuam zawk a ni. An test zawh hnuah chuan Indian Railways chuan India ram puma rel kawng sir tuakah Kangdamdawi chin khah vek an tum ta hial a ni. IOC pawhin Kum 2004 atangin Kangdamdawi hriak hmanga siam Bio-diesel an hmang chhin a, Haryana State Trans-port Bus-ah experiment an nei a. A phurawm hlein an hria a. Motor siamtu Company lian tak, Daimler-Chrysler (Germany) te, Ashok Leyland te, Mahindra & Mahindra te chuan Kangdamdawi Bio-diesel chu an motor siamah an test, tha an ti hle a ni. Kangdamdawi hriak hi Bio-diesel atan lo pawh hmanna a awm a. Khawnvartui angin a chhit theih a. Stove ah a hman theih a, thil chhum nan khawnvartui aiah hman theih a ni. Sahbawn leh Mawmbati siam nan a tha em a Varnish siam nan pawh a tha a ni. Damdawi atan pawh a tha a, zeng leh ruhna nuai nan a tha a ni. Mizoramah hian khawnvartui hi englai pawhin a harsa em em reng a. Khaw tinah hian Kangdamdawi hriak hi lo thar tam ta ila, khawnvartui leh gas hmuh harsatna vanga harsatna zawng hi akiang vek dawn a ni. Khawtin hian an mahni hman tur tak hriak thar thei se a tha khawp ang.

Department hian tui pump nan Diesel tam tak an hmang ral thin a, Tui pump nan hian Kangdamdawi Bio-diesel hi hmang ta se, tui pump-na man hi a tlawm zawk hi hmang se, an generating cost hi nasa takin a tlahniam ang. Mizoramah Diesel litre khat hi Rs.26/- man vel a ni a. Kangdamdawi Bio-diesel litre 2 man chu Rs.21-22/- vel a ni ang a, power siam chhuahna man a tla hniam sawt thei ang. Bio-diesel tam tawk kan neih chuan diesel generator tam zawk kan nei thei ang a, power siam lamah hma kan sawn ang. Kangdamdawi hmanna hi a tam hle a. A zung, a kung, a tang, a hnai, a hnah, a par, a rah te chu damdawi chi hrang hrang atan an hmang a. Natna khirh ber- Cancer enkawl nan pawh an hmanga. A zung leh a kuang te chu a rawng siam nan an hmang a, savun siamna damdawi atan pawh an hmang ani. Kangdamdawi tangkaina dang leh chu khuai khawi nan a ni a. A hmun awm na ah chuan khuai khawi a hlawk a. Khuai tamnaah chuan buh leh thlai dangte an thar hlawk bik thin a ni. Agro-forestry atan te, ram chhe siam that nan leh lei min tur ven nan a tha vek a. Thing to duh leh thang chak tak a ni a. Ruahtui tlemna leh hmun ro deuh laiah pawh a tha tho a. Lui tuiin a kawr kam a eihek thin ven nan pawh a tha a. Thing danglam tak a ni a, zung a ngah em em a. A zung hian lei a phuar khawm tha bik a ni. Kangdamdawi hi MIP leh IWDP thlai atan pawh thlan a remchang em em a. Mizoramah hian chhungkaw l,76,134 (2001 cencus) kan awm a. Chung zinga chhungkaw 100000 vel Chu kut hnathawka eizawng an ni a. Kut hnathawka eizawng chhungkaw 50,000 velin Kangdamdawi hmun hectare 2 theuh lo siam puitling ta sela. Hectare khata zauah hian kum khatah kangdamdawi hriak Kg 2,100 thar thei turim mithiam ten an hisap a. Chutianga chhut chuan Mizoramin kangdamdawi hriak a thar tur zat chu litre 21,00,00,000 vel a ni ang a. Litre khat Rs.20/- rate-a chhutin a man Rs.420 crores vel a ni ang. A hriak bakah hian a oil cake hi leitha atana hman theih a ni a. Oil cake man tur chu cheng nuai tam tak a ni bawk ang a. Tin, Oil herna khawla thawkin mi tam tak ten employment nghet a awm thei dawn bawk a ni. Kangdamdawi chin avanga Mizoram sum deh chhuah theih chu tuna Mizoram kum tin annual plan sum nen a inzat vel dawn a ni. Heng zawng zawng han ngaihtuah hian kangdamdawi hi chin uar tlak a ni.

ROLE OF GOVERNMENT, PRIVATE SECTOR,

CORPORATION IN COMMERCIALIZATION OF AGRICULTURE IN MIZORAM

Prof.Lianzela.

1. Sawihawnna: Ram hmasawn (develop) na atana Agriculture pawimawhzia hi sawi nep chi a ni hauh lo. Mi thenkhat in Industry lam sawimawi an tum lutuknaah Agriculture/Agriculture Sector sawi nep phet an tum thin. Hei hi thil dik famkim lo a ni. Agriculture develop loh lutuk na ah industry a pawng a puiin a develop zung zung theih chuang loh. An ni pahnih (Agriculture sector leh Industry sector) te hi, inhne reng, inmamawh tawn, kal dun mamawh anni. Agriculture develop loh lutuk na ah Industry sector atan raw material supply tu a ni. Chutih rualin industry chu agriculture tana tool/implement or machineries etc. supply tu ani ve leh thung bawk. lndia in five year plan a neih hmasa ber-First five year plan khan Agriculture ngai pawimawhin priority sectorah a hmang a, plan hlawhtling tak ni a hriat a ni. plan pahnihna-

Second five year plan khan kothlakin Industry sector priority a pe, Agriculture sector a hlamchhiah hmak a, Industry ah pawh 'basic and heavy Industry' priority a pe a nih khå! kha plan kha plan hlawhtling lo tak a ngaih a ni nghe nghe. A chhan ni a lang chu Agriculture lama ram dinhmun a la that tawk loh vang leh Ram pum dinhmun thlir pawh a basic and heavy Industry uar kan la phak loh hrim hrim vang ani. Mizoram dinhmun-Agriculture a kan dinhmun hrechiang tu te kan ni a, vawiina kalkhawm ngat phei hi chu paper ziaktu ai maha hre chiangtu in ni vek awm e. Zawi zawia hmasawnna Agriculture ah a awm tih loh rual a ni lo. Tun hma a Agriculture department a tel /Agriculture department enkawl ni thin, tuna Directorate hrang a awm an awm ta nual a ni tih hre tu te kan ni hlawm vek. Chutih rualin kan hmasawnna erawh a kai rual mawh hle, tih awm tak tak (Sorkarin) a tih loh a tam a, atih awm loh tak a tih fo thin lah bo lo. Agriculture department hi department lian leh pawimawh anih tehlul nen, lehlam zawnga miten dem paha an sawi ve chu - vawiin ni ah he department hi thiah /tihtawp ni ta thut se loneitu thahnem tham tak chuan thlaruk a vei hnu pawhin Agriculture department awm tak loh chu an hre mang lo ang tih a ni a dik tak tak roh ang tih ahlauhawm hle a ni. Aw le, tun tuma kan ngaihtuah ho tur chu 'commercialisation of Agriculture in Mizoram' Agriculture in a thar /siamchhuah suma chantir emaw thil thar hralh chhuah zelna lam tiin kan sawi thei ang. A bikin Mizoram thil thar a ni ang a. He mi chungchanga Sorkar, private leh pawl/company emaw corporation te pawimawhna chu kan thlurbing tur a ni. Commercialisation of Agriculture a pawimawh thu hi tun hma lam deuh atang tawh a sawi rik fo a ni tawh thin. Kum 2000 khan USA leh Canada atangin mithiam rual,mi sawrnhnih chuang Mizoramah an 10 zin a. An kawppui awm mi mizo zinga mithiam thlanchhhuah savvmhnih chuangin an 10 thawh puia, anni ho hian Mizoram Ac- tion Research Centre(MARC) an din ta nghe nghe a.MARC in Mozoram atana thil pawimawh hma lakna hmasa tura an ngaih pangnga zinga 'Marketing of Agricultural Products' a tel. Hei hi Commercialisation of Agriculture nen inang a sawi mai theih a ni. Thlai thar/thil thar hralhna kawng dap tih thupuia hmanga seminar pawh vawi enge maw zat pawh neih a ni tawh bawk. 2. MIPUI LEH SAWRKAR AN PAWIMAWH VE VE: Agriculture lam hmalakna hrim hrim/tih hmasawn, thil tharchhuah lam chak taka tihpun, tharchhuah deh ral/hralh zung zung dan etc. ah mipui, Agriculture lam thawktu ngeite an pawimawh em em a. Chutih mek laiin Sorkar pawimawhna sawi nep chi ani lova; an pawimawh em em reng dawn ani. Mipui (loneitu/kuthnathawktu) tih theihloh, atin a tin zawn phak loh thil tam tak, entirnan — kawng inkalpawhna kawngpui tha siam (Agriculture link road/potential area connectivity thlengin) thlai thar lo dahkhawmna (ware house/godown ) siam thlai thar dah thatna (cold storage) siam thil thar pho chhuah na hmun market / market shed etc atawi zawng a sawiin 'Infrastructure facilities’ siam chu Sorkar mawhphurhna a ni. Mimal tan, lo/huan neitu tan an thil thar chhuah hralhna , State pawn (Ram chhung leh pawn thleng)ah ngaihtuah dan thiam a har thei a, chutiang dapa tihfel sak pawh Sorkar mawhphurhna tur ni awm tak ani . 'Mizoram loneitute mamawh' tih Zoram Loneitu (Vol 48, Issue No.2 April- June, 2005) a kan hmuh chu :- Kawngtha, Buh leh thlaichin theiha leilet leh huan siam (land development), Tui lak leh ruahtui dawn khawl, Thlai chi, fertilizers, agro-chemicals, leh hmanrua (tools & implements) zawrhna dawr, sum chang thlai hralhna te an ni. Heng hi Sawrkar hmalakna tur ni deuh vek maiin a lang. Mipui lam leh a tak taka khawiha thawktuten awmze nei leh hlawk zawk a an\thawh theih nana hmalak chu sawrkar tih tur ni awm tak a ni. Kawng danga sawiin sawrkar chu 'Facilitator' tur an ni a, hetianga kawng an sah sak, kawng an sialah mipui a taka thawktute chu chet tawh tur a ni vethung ang.

3. SAWRKAR HMALAK TAWHNA THENKHAT TE LEH MIZORAM IN A HLAWKPUI DAN: Agriculture Commercialize a nih nan Sawrkarin hma a la nual tawh in a langa, hei hian direct leh indirect a commercialization of agriculture lam a hmalakna a kawkah ngaih tur a ni ang. Mizoram chuan State a nih khan Trade and Commerce Department Kum 1987 khan a din nghal a. Hei hian agriculture lam chauh ni loah, huam zautakin a hming vuah ang taka hma la tur a ruahman a ni. Mizoram sawrkar Plan docu- ment in a sawi dan a Trade and Commerce hmalakna tur/thawh tur te chu :- a) Promotion and regulation of Trading in Mizoram. b) Agricultural Marketing. c) Regulated Markets. d) Establishment of Market yards and Trade Centres. e) Border Trades and others. Trade and Commerce Department in vawiin ni thlenga a hma lak dan kan hre tlangpui vek a, duhthu a sam lova, a tih tur tarlan hrang hrang a bawhzuina ah chu chu a tihlawhtling ta a, hei hi a achievement a ni tih tur vawiin thlengin a vang hle. Tu mawh tak ni maw, a dintu sawrkar in hnathawk thei lovin a siam nge, department a thawktute an competent lo tih chu mithiam ten la rawn chhang teh se. MIZOFED Sawrkar in a din khan mi tam tak lo beisei leh ngaihdan chuan an ni hian Mizoram thil/thlai thar chhuah hralhna lamah te hma la in, State pawn a hralhna tur te pawh dap turah an ngai a. Mahse rin loh ang takin dawrkai leh sumdawng dangte tih theih tho a hma la in phailam thil lo zawrhsak chu hna ber nita maiin a lang. An tih awm taka ngaih an tih tak loh avangin loneitute tan hlawkpui leh hma tangkai vak ngaihna a awm ta lo a ni ber mai. Ni 22.2.1990-ah Mizoram sawrkarin sum chang thlai hralh dan tur ngaihtuahna a nei a, ruahmanna siam tura mithiam rawih a remti nghe nghe a. 1991 khan Planning Commission rawtna zawmin Marketing Plan siam turin Dr.J .K.Ba1thakur a ruai a. A ni hian Project Report a siam chu, chu chu Mizoram sawrkarin a pawm hnuah a bawhzui tur Task Force pawh din nghal ani. Bul tan nan Planning Commission in Rs.5 crore a pe nghe nghe a. Engemaw chen kalpui anih hnuah tihpuitlin lohin a zu zi ral leh ta mai niin a lang. He mi hnu hian ni 26.2.1993-ah Mizoram Agricultural Marketing Corporation (MAMCO) din a ni ve leh a. MAMCO hi Mizoram pawn lama hralh tur thlai thar awmte hralhna tur ngaihtuahtu tur leh hmalatu atana din a ni. MAMCO share capital hi Plan document-a a lan dan in cheng vaibelchhe sawm a ni. An ni pawh hian vawiin ni thlengin achievement tak an la siam lem lo hle. Eng vang tak ni maw? Kum 1996 November thlain Mizoram State Agricultural Produce Marketing (Regulation) Act, 1966 siam a ni a. He Act tlawhchhana siam tur Marketing Regulation (General) Rules 1996 pawh siam nghal ani. Heng dante hmang hian Marketing Board leh Marketing Committee-te siam tur a ni. An ni hi Agricultural Marketing enkawltu leh hmalatu atana ruat an ni. Mizoram chhunga Wholesale leh Periodic Markets siam dan tur Master Plan siam a ni a. Mizoram chhunga hmun hrang hrangah Wholesale/Periodic Market siam tura ruahman a ni. Ni 21.1.1994 khan Indo- Myanmar Border Trade Agreement sign a ni a. Champhai kal tlanga Border Trade nei tura kalpui chhoh zel a ni. Bangladesh ram nena Border Trade neih dan tur pawh ngaihtuah mek zel a ni. Please Accord 1986-ah Border. Trade hi hetianga ziah lan a ni : "Border trade hi locally produced of grown agricultural commodities could be allowed under a scheme to be formulated by the Central Government, subject to international arrangement with neihbouring Countries", Hemi bakah pawh Mizoram atanga Foreign Trade (export/import) tih theihna turin Central Government in Demagiri (Tlabung) leh Champhai an rawn ruat tawh. Government of India, Ministry of Finance Notification No.63/94 customs (NT) dated 21. I I. 1994 hmangin Champhai leh Tlabung kal tlangin Export leh Import min phalsak tawh bawk.

Heng zawng zawng bakah, kan hriat angin, Mizoram sawrkarin Task Force dina MIP an siam chhuah takah khan MIP Marketing Board a siam tel a nih kha. Marketing Plan pawh fel takin a duang tel nghe nghe a ni. Commercialization of Agriculture Chung changa sawrkar hmalakna sawi mekah sawi lan awm chi thenkhat a la awm nual thei ang - entirnan Food Park chhingchhip a mite khi heti lam hawia din niin a lang a. Juice concentrate a, chu chu tha taka packed/packaged-a thawn chhuah tur a petu) a ni ang a, godrej company in a processing' etc. an ti ang. Hei hi hmalak mekna a ni. Tun hnaia sawi hlawh leh lar ang reng tak Mizoram Organic Farming Bill 2004 'passed' a nih pawh thil chhinchhiah tlakah ngai ila. Hei hi thil thar (production) tihpun nan leh foreign' a-hralh a tlak nan tangkai tur a beisei leh ngaih a ni. Mahse hetah ngei pawh hian kan ar khaw thim dai deuh em? Organic Farming kan tih mek laiah hian thlai zawng zawng/lo leh huan zawng zawng kawh tir kher a tul em? A nihna tur chin, a huam chin siamfel a tha lawng maw. Kan tih fel thuai loh chuan kan hlawkpui tura kan ngaih hi kan chhiatpui hlauh mai thei a nia. Tun hma lama sawrkar hma lo lak tawhna Jhum Control Garden Colony. NLUP ang chite pawh kha Commerciali- zation lam hawi a hmalaknaah a ngaih theih ang. A hma lama tarlan tak ruahmanna te hi tha tak vek an ni a, amaherawhchu, a tam zawk chu tihpuitlin loh an la nih hlawm avangin Agricultural Marketing leh Commercialization of Agriculture lamah eng kan la ang thei lo a ni ber mai. Sawrkarin bul a han tan uk a, a hlawhtlinna awm hmain a pamtul san kan ti dawn nge, a beng khawn lo leh tlat thin. Sawrkar hian tihhlawhtlin tum tak takna (Will Power) nei lovin a ti mai mai em ni tih awl tak a ni. Agriculture Department in Cold Storage a neih hmasak ber (?) Sihphir a mi pawh a tir phat atangin ahman theihloh nghal a, action lakna pawh a awm hriat a ni lo. Tun thlenga Cold Storage kan neih pun dan, Ware House kan neih pun zel dan, a thlen khawmna Wholesale market leh a zawrhna retail market kan neih dante hian duhthu a sam lova- sawrkar a muthlu, a mualpho deuh niin a lang. Agriculture hnuai a ni emaw, department dang hnuai a ni emaw Central Sponsore Scheme/NEC Scheme atanga thil kan tih leh hna kan thawh chhui leh zir chian har lutuk te hi thil fel lo, enfiah ngai tak a ni. Commercialization of Agriculture tih hian a hralhna zawn ngawr ngawr chauh a tum tur niin a lang lova. Thar chhuah tihpun, dah khawmna siam tam, dah/vawn thatna (Cold Storage) Siam, link road/potential area connectivity neih that, 'input' lam tih that a tih hmasawn, etc. a huam vek a ni. Hetah hian a dik taka kan sawi dawn chuan Sawrkar hi a che nep lutuk, a che chak lo lutuk a ni. He mi ti chiangtu pakhat Chu Mizoram Net State Domestic Product (NSDP) a Agriculture Sector in a contrib ute dan hi a ni. Sector dangin NSDP a an contribute nena khaikhin chuan Agriculture Sector contribution chu a sang ber a, 26% vel ni a ngaih a ni. Mahse thenawm State (N.E State) danga Agriculture Sector contribute dan nena khaikhin erawh chuan Mizoram hi kan hniam ber tlat. Agriculture lama tharchhuah (product)/productivity) ti pung turin tuilak (Irrigation) lama chet nasat a ngai. Mizorama potential land awm atanga chhuta 90% vel lai hian irrigation (proper irrigation) an la nei lo tih a ni! Heng zawng zawng hian sawrkar hmalakna leh chetna a la tawk lohzia a ti lang hle lo maw? Agriculture hi mechanise pawh sawi a ni tawh thin. Tractor leh Bulldozer leh thil dang dang department in sum senga a lei, buh leh thlai thar ti tamtu atana hman tangkai tur in beisei ang in rah tha a chhuah lo tlat thin. Department in Bulldozer a neihte, tractor a neihte hian a thawhtur, loneitute chhawr tangkai tur aiin 'thuneitute' ta tur thil a ti tam a, pawh pen nasat a ni tih hi mipui lam hriat dan a ni. Tun hnaia thingfanghma leh thil dang, market nei tha sa ang inchintir tura hmalakna ah pawh sawi neuh neuh, a neisa milian leh thunei thei lam vulhna tama sawi a ni tlat! Hetianga thil a kal a nih tak tak chuan tun hma ang tho in fail leh a hlauhawm. Chuvangin sawrkar leh department te in X ray a ngai. A dik lo siam that a thlak thleng a ngai.

Grassroot people leh stakeholder te aw ngaihthlak a ngai. Khawl leh hmanrua, thil kan lei dan leh hman dan bihchian a tul. Khawl leh Imanrua kan neihte hian an tih tur an ti em? An thawh tur dik tak an thawk em etc. zirchiana bih ngun a tul tawh khawp lo maw? Hma lakna dang sawi Ian awm chi chu A.H & Vety hmalakna, Animal Feed Plant Siam te, tun hma deuh a Saitual a Chini herna (Khansari Plant) ti a hriat te kha kan ti thei ang. Khansari Plant kha chu a tiltiak ta tih kan hria a. Animal Feed Plant pawh hian beisei angin, Vaimim, Bekang chingtu ten an bawh mang lova, 'marketing' lamah a pui vak tlat lo. Eng vang tak ni maw? PRIVATE SECTOR LEH CORPORATION CHUNGCHANG: Privatization khawvelin a uar chhoh mek leh India ramah ngei pawh uar telh telh mek a nih lai in Mizoram chu khawvel kal mek loh dan zawngin kan kal thung niin hriat. Education lamah 'Privatise' kan uar ve hret hret a, damdawiin siam (run) leh Bus leh Sumo service leh Printing Press ah Private an che leh deuh a, heng bakah hi chuan private lam chet uar aiin sawrkar la chet tir, sawrkar kan la tum ngat ngat ni berin a lang. College-ah te ngei pawh, private a din, deficit a chho tawh, tha leh ngél nghet fu fu a lang tawh pawh sawrkar (provincialise) tir ngei tumin kan bei ngar ngar a nih hi. Agriculture lam,commercialization of agriculture lamah pawh Sawrkar tih tir, sawrkar chet tir ngar ngar hi kan tum dan ni mai in a lang. MIZOFED, MAMCO MIFCO etc. te leh Agriculture lam ni lo, ZIDCO, ZOHANCO, ZENlCS-te pawh hi Public enterprise/public sector undertaking tih lam hawi, sawrkar enkawl a kal an ni mai a, tuna MIP Marketing Board ngei pawh hi Sawrkar hmalakna a ni. Kan sawi lan tak bakah sawrkar department enkawlin State Trading Scheme te, Mizoram StateTransport te, Mizoram Khadi and Village Industries Board (MKVIB) te an la awm a. Tin, Co-operative Society te a la awm bawk. Eng pawh nise- tunlai khawvel hawiher mila thil kan thlir a kan kal ve a hun tawh khawp a ni. Sawrkar in a 'run' thil hi a hlawk mawh a, efficiency an tlachhama 'sumthuninu' an ni duh. Hemi tichiangtu leh thil vanduaithlaktak chu a chunga tarlan takten hlawkna tel tur an thawk chhuak tlat lo hi a ni. Comptroller and Auditor General of India (CAG) Report 1999-a a lan dan chuan sawrkarin a seng a, hlawkna a tello mai ni lovin a sum hloh tling khawm chu Rs. 1, 12,60,000/- a tling. Kum 1997-98 chhung khan MST in Rs 67,100,000, a hlohv, nitin Rs. 1,80,000 zel hloh ang a ni! Hetiang a nih avang tak hian 'privatise' uar tur tih ani. Mizoramah pawh privatise kan uar a tul MAMCO, MIFCO Animal Feed Plant leh a dang dang pawh in engemaw chen hma an la a ni thei, 'infrastructure' an bun tawh ang ang 'private' in an rawn hman tangkai a an chet a hun tawh khawp mai. Processing lam a ni emaw, Cold Storage (a vawn that lam) a ni emaw, a hralh chhuah lam leh a dang dangah Private Sector/Company an chet vat vat a hun tawh a, a tha ber bawk ang. Mizoram thilsiam (made in Mizoram) ang chuan 'bamboo shoot' ani emaw 'passion fruitjuice' a ni emaw, meat processing etc. ah hralhna market a vang duh mai thei. Mahse heng ang chi ah pawh Company larsa leh tha te nen thawhho a nih chuan tha zawk leh hlawk zawkin a thawh theih ngei ang. Marketing lamah pawh harsatna tam tak a pumpelh theih ang. Commercialization of Agriculture chung changah a ti tu tur sawrkar, private emaw corporation emaw pawh nise, thil pawimawh em em chu 'efficiency' a ni. Tunlai khawvel hi 'Globalise Worlds' tih a ni a. Globalization avangin khawvel pumpui hi 'Market' ani ta vek mai a, kan thilthar/ siam chhuah a that a, hralh tlak a nih phawt chuan India ram mai ni lo, khawvel pum pui hi kan market a ni. Chutiang chiah chuan sumdawnna a min el (compete) tu pawh khawvel pum mi an ni. Mizoram sawhthing chuan India ram sawhthing mai ni lovin China leh khawvel danga sawhthing an tharchhuah apiang kha a 'compete' a ni. Chutiangin, Mizoram rawtuai (bamboo shoot) chuan a tin a siam a ni emaw, thil dang deuh a siam pawh nise. China leh ram dang rawtuai thawn chhuak ve te a 'compete' tur ani ang. Chutiang zelin thil dangah pawh. A ti tha leh thiam, chang hria apiang an ding chang dawn — 'Survival of the fittest' a nih miau tawh avangin.

Mizoram a kan 'Cost of production' sang lutukte, transportation cost sang lutuk te, salesmanship kan la nei chau lutuk etc. te hi commercialization ah chuan a hnawksak hle reng dawn a ni. Advertisement lamah kan tlan chak a tul hle ang a, eng kawngah pawh professional-ism a hma sawn a tul hle bawk ang. Enterpreneurship lamah pawh tan kan lak a tul hle dawn a ni. Engpawh nise, Private sector hlawhtling tak tak sawitur, India ram leh hmun dang dangah a tam a. Corporation ti tha leh hlawk tak tak sawi tur pawh an awm . Engvangin nge kan ram Mizoramah pawh an that loh bik ang ? Hei hi chona (challenge) ah ngaih ngei tur a ni dawn lawm ni? Awle, kan sawi tam ta hle a. A tawp nan a kan sawi lan duh chu hei hi a ni. Com- mercialization of Agriculture in Mizoram chungchangah Govemment a pawimawh a, tih tur pawimawh tam tak a nei. Chu chu a hma lama kan tarlan nual tawhah a chiang thawkhat tawh. Sawrkar tih tur leh mawhphurhna hmasa chu infrastructure facilities siamsak/pek a ni. Hetah hian a tih tur a ti ngei ngei tur a ni. Dan siam leh zam thleng pawhin a tih tur taima leh sincere takin a ti tur a ni. A thil tih reng reng hlawhtlin tak tak tumin a ti tur a ni. Hetianga infrastructure facilities awmsa ah private sector/private enterprise an che ve tur a ni. Corporation ang pawh a chet a nih dawnin, efficiency tak leh sincere takin an che tur a ni. Khawvel ram danga mite tih dan en in, an mahni elpha leh tluk ngei turin thil an ti ve tur a ni. Privatisation hi tunlai khawvel kal phung anih avangin Mizoram pawhin kan kal Phung tur ni ve tawh awm tak a ni !

SCOPE AND POTENTIALS OF COMMERCIALIZATION OF AGRICULTURE IN MIZORAM

C . Lalzarliana

Project Director MIP Executive Authority

1. INTRODUCTION : Mizoram hi 21.087 Sq.Kms. chauha zau a ni a. Rural Area (Thingtlang khua ten) 20,761 Sq.Kms. a huam laiin Urban Area (Khawpui) huam chin chu 323.27 Sq.Kms. chauh a ni. A ram hi tlangram a ni a, leileta tiam theih ram zawl chu 60,000 Ha. vel chauh awma hriat a ni. Ruahtui a dawng tha hle a, kum tin 2,000—2,500 MM-a tam a dawng thin. Kumtluanin boruak anuam hle a, a lum lai chuan 340°C vel a ni a, a vawh lai erawh chuan 90°C te a ni thin. Mizoramah hian khaw 700 vel a awm a, chhungkua 1,43,578 vel kan awm a. Chung zingah chuan loneia eizawng chhungkaw 74,576 (51 .87%) vel an awm a. Thingtlang loneia eizawng (Jhumia family) 64,539 (86.61%) an awm a. Kum tin tlang lo atan ram 42,447 Ha. vel hman ziah a ni a, heta tang hian buh pawh 72,181 MT (l .66 MT/Ha.) vel thar chhuah a ni thin. Leilet (WRC) atan 15,749 Ha. vela zau hman a ni a. buh pawh 42,449 MT (2.69 MT/Hq.)v91 thar chhuah thin a ni bawk. Mizorama chengte hian Pathian malsawmna kan dawng hle. Chanchin Thain khawvel eng hmu pha turin min chawi kang a. zirnaah hma kan sawn a. kan khawsak a sang a, tunlai khawvel hmasawnna kan tem ve a, kan duh leh mamawh a tam a, eitur tha, chenna in tha,

bungraw rha te kan duh a. Telephone, TV, Computer, Motor etc. te chenin kan mamawh a. lnternet hmangin ram changkanga chengte kan kawm a, an tih dan leh duhdan te kan zir nghal a. Zaithiam, inkhelthiam leh lemchan thiam te kan ngaisangin kan buapui hle a. Kah thawhchhuah zat chhut lek lova intihhlimnä atan inkhawhral kan ching a. Chu chu thenkhatin sumdawnna (Business) atan an hmang a. Kan sorkar laipui lah hian nu leh pa chan chang takin Grant chi hrang hrang min pe a, chu chu awlsam taka hailuh tumin kan inchuh a. Contractor tam tak an lo chhuak a, awlsam taka sum hmuh tumna rilru kan thinlungah a piang a. Kuthnathawh zahawmna a tlahniam a, leilung hausakna hai chhuah tang tang ai chuan boruaka sum leng vel zawn kan intihhmuha. Hei hian kan economic dinhmun chu ‘Tiau Vut Chunga in Ding' ang maia nghet lovin å siam ta a ni. Kan sum hna rber chuCentral Grant a nih avangin kutdawh thiam apiang hruaitu thaah Kan ngai a. Kan silhfen, insakna bungrua leh eitur chenin phai lam atanga lakluh vek a ni a. Thilsiam chhuah leh tharchhuah kan neih tlem avangin kan pawisa hmuh chhun ang ang pawh hi phai lamah kan vawm liam nghal zel a. Kan rama chambang sawi tham a awm lo. Hetiang hi a nih reng chuan central puihna a tawp hun chu kan retheih hun tur a ni a, kan inngaihtuah harh thuai a, kan ram leilung hausakna leh kan thiamna ngei hmanga sumhnar nghet neih kan tum a hun ta. Mao Tsetung-a chuan, "Chiangkaisek-a chuan sangha ei dan a zirtir che u a, kei chuan sangha man dan ka zirtir dawn che u a ni." a ti a. Nawmchenna chu retheihnain a zui thin a, thawhrimnaa innghat hausakna erawh chu a tlo thin tih hriain, kan ram leilung ngeia innghat hmasawnna nghet leh tlo kan neih theih nan kan Agriculture hi Commercialise a ngai ta a ni. 2. COMMERCIALIZATION OF AGRICULTURE: Agriculture hian thlai chin, ranvulh, sangha, khuai leh pangang khawite a huam vek a. Vawiinah erawh chuan thlai chin lam (Crop Husbandry) chåuh kan luhchilh dawn a ni. Kan thlai chinte a hlawk thei ang bera thar chhuah a, suma chantir tura man man taka hralh hi Commercialization of Agriculture tiin a sawi theih mai awm e. Loneituin thlai a chin dawnin a lovah chuan eng thlai nge thar tam thei ber ang a, hralh sum atan engnge hlu ber ang? tih a ngaihtuah hmasa phawt ang a, thlai enkawlna atana tul zawng zawng a chhut chhuak vek ang a, heng thlai thar hlutna zawng zawng atanga enkawlna man te paih vek hnuä a hlawk ber tur thlai a zawng chhuak ang a, chu chu a ching tur a ni. Entirnan: 2.1 Ram (WRC) area 1.00 Ha. azauah Panjab buh kan ching a. Kum khatah 21 quintals kan thar chhuak a. Chu chu Rs. 1,000/- per quintal in kan hralh chuan a man zawng zawng chu Rs.21,000/- a lo ni a. He ramah vek hian Basmati Rice kan ching a, kum khatah 19 quintals a lo thar chhuak a, chu chu Rs.3,000/- per quintal in kan hralh a, a vaia man chu Rs.57,000/- a lo ni ang. Buh thar chhuah chu tlem zawk mahse, a man a tam zawk avangin Basmati Rice chu a hlu zawk hle a. Pawisa a chantir hnua a man intamhleihna hi Rs.36,000/- lai a lo ni a, chu chuan chhungkaw mamawh dang tam tak leina a daih dawn a ni. Mahse, he buh tui zawk leh man to zawk hi hralh lova kan eiral mai si chuan a hlutna a awm chuang lovang. Chuvangin kan thlai thar chhuah hlu zawk hi kan hralh ang a, chu chu kan eitur dang lei nan leh thil dangah hman kan zir zawk tur a ni. 2.2 Chu ram vekah chuan buh thar rang chi ching phawt ila. Buhseng hnuah thlasik thlai - Alu, Purun, Zikhlum, Brocoli, Bean, Antam, etc. ching ila. Heng hi hralh chhuah vek phei chuan cheng tam man a tling thei a. Loneitu chhungkaw tan sum leh pai dinhmun nasa takin a chawikang thei ani. 2.3 Ram thenkhatah chuan thlai hlu leh man to chi - Aromatic leh Medicinal Plant te ching ila, buh ai chuan hralh sum atan man an man bik a ni. Heng thlai hlute hralhna man hian buh leh thil dang tamtak a lei chhuah theih a ni.

2.4 Kan thlai chin te hi mithiamten uluk taka Research an beih hnua recommend an siam zulzuia enkawl thin ni se, a thar tha in a hrisel ang a, hralh pawh a nuamin a man pawh a sang zawk em em dawn a ni. 3. IMPORTANCE OF COMMERCIALIZATION OF AGRICULTURE: Mizoram Economic innghahna hi aderthawng rih hle tih loh rual ani lo. Central sorkar atanga tanpuina kan dawn hi kan innghahna bul ber chu a ni deuh mai rih a. Sorkar hnathawk hlawh daih tur pawh Revenue kan la nei lova, kan ram leilung hausakna ngeia innghat hmasawnna kan la nei hek lo. Kan Insakna hmarua te, silhfen te, motor chi hrang hrang te, ei leh in tur lamin kan state pawn lam atanga lak luh vek a ni a. A leina tur pawisa pawh Central-in min pek chawp a la ni leh nghal. Central sorkar-in duat taka min la enkawl lai hian kan harh chhuah a, kan ram leilung atang ngeia hauhsakna nghet neih kan tum a ngai a ni. Sangha chu kan man khawm teuh phawt chuan, a ei dan chu inzirtir ngai lovin kan thiam chawp mai thin. Tuna kan ram dinhmun hi chu nawmchen kan zir hmasa a, thawk chhuak tura hrehawm tuar erawh kan peih si lo. Kan ram leilung atang ngeia hausakna hai chhuah dan zir phawt a ngai a Mizoramah hian rangkachak, tuialhthei leh thil hlu eng ang nge awm kan hre lo. Mahse, kan leilungah hian thlai chi hrang hrang a tha duh hle a, hei hi Pathianin kan rohlu ber, rangkachak khur aia hlu min pek chu a ni. Dutch-ho chenna Netherland ram chu Mizoram let hnih vel zet chauha zau a ni a, 20% chu tuifinriat aia hniam a ni a fur tui lianin a ram zatve aia zau a chim ziah thin. Thalah vur tui lianin a tibuai leh bawk si a. "Dutch-ho hna ber chu tui lian nena indo a ni," tiin an thenawm ramte’n nuihza siamnan an hmang thin. Mahse, Pathianin a pek ram an neih chhun a ni tih an hria a. 'Kan economy chu kan ramah ngei a inghat tur a ni' an ti tlat a. Tuifinriat tuite chu lei chhun pawnin an hung a, a chhunga tui an pump chhuak a, khawmual an siam a. Chutianga tuifinriat khawmuala an siam chu 1,60,000 Ha. chuang lai a ni tawh a. Harsatna nasa tak tawn tlangin an ram leilungah chuan thlai chi hrang hrang an ching a. Ram danga thawn chhuah turin Tomato, Alu, Wheat, etc. an thar teuh a. Pangpar chi khat Tulip hi Turkey atangin an la lut a, an ching pung a, tunah chuan khawvela Tulip thawn chhuak tam ber ram an lo ni ta. Pangpar chi hrang hrang uartakin an ching a, Flower Auction Centre lian pui pui an siam a, pangpara sumdawngtu ropui ber an lo ni ta. Sum hmuhna dang neilo mahse, an pangpar zawrhna leh thlai thar atang ringawt pawh khuan ram hausa tak chu an ni thei reng reng tawh a ni. An ei khawp chauh thar an tum lova, an ram sum hnar ni turin thlai leh pangpar te an thar chhuak zawk a ni. Keini chuan kan eitur atan chauh buh leh thlai kan ching a, kan thar chhuah chauh kan ei thin. Ei leh bara intodelh ringawt tum ahun tawh lo. Kan thlai thate hi sum hnar tha leh Economics Development lungphuma hman kan tum a hun ta. Kan hausakna leh hmasawnna te hi kan ram leilung ngeia innghat a nih chuan hnam zahawm kan ni ang a, tuman min hmusit thei lovang. Ram rethei an zahawm ngai lova, pur chaw hnam an huaisen thei lo. Kan ram leh hnam humhalhna tha ber chu leilunga innghat hausakna nghet neih hi a ni. Chuvangin kan ram Agriculture hi Commercialise a pawimawh ta hle a ni. 4. SCOPE AND POTENTIALS OF COM- 4. MERCIALIZATION OF AGRICULTURE IN MIZORAM: Agriculture hi ei chawp dapna ang leka kan ngaih thin avangin kan ngai pawimawh tawk thin lo. Ram changkang apiangin leilung hlutna an hria a, Agriculture an ngaisangin an ngaipawimawh thin. Red Indian-ho kuta a awm lai chuan America ram khu ram thim leh changkang lo ber pawl a ni. Mahse, Sap hovin an han luah a, rei lote chhungin an ram Agriculture Development chu a thang zawk mai a. An economics dinhmun a that avangin khawvelin a chung en lar ta mai. USSR pawh ropuiin chak hle mahse, an economics dinhmun a that loh avangin an dingnghet zo ta lova, ralthuam tha nei mah se, economics-a indonaah USA an ngam lo a ni. Israel-

ho pawhin Independent an hmuh veleh an ram leilung hausaknaa innghah tumin nasa takin an bei a, tunah chuan an thlaler ram zawng zawng pawh thlai hringin a khat zo ta. An ram a zim avangin ram dangah farm siamna tur zawngin an vak kual a, Mizoram thleng pawhin an lo kal a nih kha. Farm siam hlawkzia leh hlutzia an hre chiang em a, chuvangin mithiamte chuan, 'Farming is Business " an ti reng a ni. Sumdawnna nghet leh hlawk ber kan hre chiang har hle a. Mi rethei leh hnuaihnung zawkte tihturah kan dah a, ram hauhna atan chauh farm kan siam a, Agriculture lam hawi a nih chuan a thlawna dawn vek kan tum thin. Thlai enkawlna leh farm siamna atan insenso kan hreh hle a, kan second hand thinna leh ennawm enna atana kan senso zat chauh pawh hi lo lamah hian sengso phal ila kan Agriculture chuan a that phah ngei ang. 4.1 Scope : Mizoram leilung leh sik leh sa te hi thlai chi hrang hrang tan a tha hle ani. Kan ram leilung hi hetiang hian hmun li (4) ah then a ni a. 4.1 (a)Cool and Temperate Zone: Hei hi tlang chhip sang lai leh tlang pang awih tlan hmun a ni a. A lei chu lei buang dum lam atanga buang eng deuh ani, Lei tak hi apawn lang a; tlak lei, lei thur leh lei tha (Organic Matters) a tam Phosphorus leh Potash erawh a tlem hle. Hetah hian far leh thing hnah tlakawlh lo chi a tam a. Temperate Crops chinna atan he hmun hi a tha hle a ni. 4.1(b)Cool, Mountain Climate: Hei hi Temperate Zone hnuai tlang pang awih zal deuh lai a ni a. A lei hi lei buang atanga buang eng lam a ni. Lei tak hi a thuk lutuk lova, a thawlin Organic Mat- ters a tam a. 'Phosphorus leh Potassium a tlem hle. Thing hnah hlai thala tlakawlh chi a tam deuh ber. He hmun hi thei huan siam nan leh thlai chin nan a tha 4.1(c) Hot, Monsoon-Rain Climate: Hei hi tlang bul thut lam ram awih zal leh ram rem tak a ni. Lei sen buang atanga eng buang lam ani ber a. Lei tha leh dum, Organic Carbon tam tak awmna leh lei thur lam deuh a ni . Phosphorus a tam a, Potassium erawh chu a tlem thung. Thing chi hrang hrang leh Mau chi hrang hrang a tam hle. He hmun hi Terrace siam nan a tha a, tui lak remchang a tam a, Thlai leh thei chi hrang hrang siam nan a tha hle. 4.1(d) Alluvial Soils: Hei hi tlang bul thut, luikam ram zawl hmun a ni. Lei tak a thuk a, tiau leh tlak lei inpawlh a ni a, lei thur lam deuh, Organic Carbon tam tak leh Phosphorus leh Potassium tam vak lo awmna a ni. Lei dum atanga a eng buang a ni a. A lei hi athain thlai tan a tha hle. Thlai that duhna hmun leilet siamna atan remchang tak a ni. He tah hian ram zawl a tam a, WRC (leilet) siam nan hman a ni deuh ber a. Buh leh thlai chi hrang hrang a tha duh hle a ni. Kan ram leilung chi hrang hrangte leh sik leh sa te hi thlaiin an ngeih hle a. A leilung mila thlai chin tur kan zawn chhuah thiam a, kan enkawl that chuan kan ram thlaite hi innghahna tham khawpin a thar tam ngei ang. 4.2 Productivity of Crop: Kan rama thlaite hi ram dang ngaihtuah chuan an la tharhlawk lo hle. Kan leilung chhiat vang nilovin enkawl danin a zir loh vang zawk a ni. Kan rama thlai tharte hi alo hlawk theih nan hengte hi kan hriat a pawi mawh: * Thlai ngeih tur ram thlan thiam. * Thlai chi tha/hrisel thlan tur. * Ram leilung uluk taka buatsaih tur. * Organic Manures leh Fertilizers te thlai, mamawh ang tawk pek tur. * Thlaiin a mamawh tawk ang zelin tui pek thin tur. * Natna leh Rannung lakah ven ngun tur. * A hun takah senga uluk taka dah that tur. 4.2.1 Marketable Surplus of Crops Mizoram leilungah hian hralh chhuah tlak khawp thlai thar chhuah theih a ni a. Kan nitin eitur khawp chauh buh leh thlai dangte thar chhuah a tawk lo. Kan ram leilung leh Sik leh sa a tha

dub bik thlai kan zawng chhuak ang a, a tam thei ang ber tharchhuah kan tum tur a ni. Kan thlai hralhna man chuan buh leh thil dang kan lei mai tur ani. Entirna: Sihphir khuaah chuan Iskut a tha duh hle a. Iskut an ching teuh mai a. A hralhna man to lem lo mahse an thar tam hrim hrim avangin an lei chhuak hnem hle a. Iskut hralhna pawisa chu buh leh mamawh dang lei nan an hmang mai a ni. Hetiang hian Hortoki khua chuan Hatkora, Kawrtethawveng khuain Serthlum, Vairengte-in Kuhva, Hnahlan-in Grape, Baktawng-in Balhla an Ching teuh mai a, kum tin Rs. 1,00,000/- Chuang thlai hralhna man tel an awm teuh mai a. Heng hi Buh leh thil dang lei nan an hmang a. Engemawzat an la dah tha thei leh nghal a ni. 4.2.2 Important Commercial Crops : Suma chantir atan thlai chin tur tha, Mizorama tha duh si kan hmuh chhuah a tul a. Thlai Chu tha duh hle mahse, a hralhna a awm that loh chuan awmzia a nei hran lova. Tuna kan ram thlai hralh suma chantir atana chin tlak zualte chu . * Basmati Rice, Onion, Tomato, Alu, Hmarcha, Chhawhchhi, Thlasik Thlai - Brocolli, Bean, Antam etc. Tel Antam, Iskut, Hatkora, Grape, Red Oil Palm, Sawhthing, Aieng etc, 4.2.3 Potentials : Mizoramah hian thlai chi hrang hrang tha takin a thar theih a ni tih kan sawi tawh a. Heng thlaite hi man man tak leh awlsam taka hralh chhuah dan kawng kan zawn a ngai a. Lo neitu pakhat chuan, "Thlai chin dan min zirtir mah ula, a hralhna tha a awm loh chuan kan zawm chuang lovang. Market thatak min siamsak ula in rin aia tam kan thar thei ang, " a ti a, a ti dik thawkhat hle. Sawhthing man a that deuh chuan kum lehah kan ching uar sauh a, kan thar teuh mai a. Iskutpawh to lemlo mahse ahlawma hralhna a awm avangin a chin theihna hmunah chuan an ching uar hle a. Thar chhuah a tam avangin a man pawh an tel tam nge nge a ni. 4.2.4 (a) Market Potentials: Market chu a leitu leh hralhtute thlai inlei sak tura an intawhkhawmna hmun a ni. Economic term-ah chuan thil leitu leh hralhtute hlawhtling tak leh awmze nei taka hruai khawmna hmun leh hruai khawmtu hi Market tia sawi a ni a. Market hi A) Thil thar chhuaktu /siam chhuaktu tam dan (numbers of producers) leh B) a hun (time) a zirin then hran a ni. A. Number of Producers: Thar chhüaktu tam dan a zirin hetiang hian Market hi then a ni. i) Perfect Market: Thlai zuartu leh leitute an tam bawk a, thil inang tlang an zuar a, a thlawna tel theih a nih a, Thlai zuartu leh hralhtuten market condition an hre tlang vek a, market pumpui a thil rate a inang tlang vek ani. Competitive Market tiin an sawi bawk a. Hetah hian thlai thar tute’n a man an tela, aman an chhiar a. Mimal in a rate an thunun thei lo. ii) Monopoly Market: Hetah hi chuan thil hralh chhawngtu pakhat kutah market hi a innghat a. "Thil zawrh tur lakluh leh a rate chungchang pawh a duh dan ang vekin a kaltir a. Midang rawn tel ve tur an awm thei lo. iii) Imperfect Market: He market-ah hi chuan thlai thartu tam takin an duh ang ang thlai man inang lo zungin an zuar a. Hei hi hun rei lote (short term) atan chauh a tha a ni. iv) Oligopoly Market: He tah hi chuan thlai thar chhuaktute an tlem a, thil inang tlang emaw thil chi hrang hrang emaw pawh zawrh pawlh a ni. e.g Sugar, Cement, Steel Industry, Car, Re- frigerators, Scooter etc. B. Time: i. Very short period Market. ii. Short short period Market. iii Long short period Market. iv. Very long period Market Or Sacular period Market.

4.3 Equilibrium Price : Mizoramah hian thlai thar hralhna (Market) hi a awm thalo niin kan sawi fo thin a. Dikna chen chu a awm a. Mahse thlai thartute hian a leitute lungawina turin tihtur an nei ve tih erawh chu an hre tur a ni. A tlangpui thuin thlai thar hralhtute hian man to taka hralh an duh laiin a leitute’n tlawm te a lei an tum thung a. A leitute pawh hi duhthlanna nei thei ve tho an ni a, an thil lei tur thatna te, a manah te an lungawi ve angai a ni. Tin, thlaithartute pawhin a thlai tharna a senso atanga chhuta a tha tawk tura ngaih a man atan chhiar a, thlai hrisel leh thianghlim, fel tak leh itawm taka pack thlapin a zuar tur a ni. Hetianga leitu leh hralhtute lungawi tlanna hi Equilibrium Price an ti a ni. 4.3.1 Stability of Equilibrium Price : Entirna: Thil man (Price) chu OR atangin OR1 ah a lo san chuan Demand erawh Chu R1K ah a lo tla hniam a, Supply erawh chu R1L ah a sang chho thung a.Tichuan, thlai hralhtu tan Surplus Supply KL a lo awm a. Heng Surplus Stock te hralh zo tur hian a man chu OR ah a tlak hniam a ngal a ni. Chutiang bawk chuan thil man chu R2 ah a lo tlak hniam chuan Demand chu RP atangin R2K1ah a lo sang chho a, Supply erawh chu R1L1 ah a lo tlahniam thung ang. Demand hian Supply hi L1K1 in a khum a. Hetiang anih chuan thlai zuartu chuan a man chu OR ah a san chhoh a ngai ta a ni. A tawi zawnga sawi chuan Equilibrium Price OR hi Market-ah ding tlat a. chu chu Stable Equilibrium an ti a ni. Demand hi Supply aia a san zawk chuan thil man chu a sang chho a, Supply hi Demand aia a tam chuan thil man a lo tlahniam thin a ni. 4.4 Subsidy: Agriculture thlaite a tam thei ang bera kan thar chhuah a, ram pawna hralh chhuah tur thahnem tak kan neih theih nan, Sorkar chuan Inland Transport Assistance pek turin a ruahman a. He tanpuina hi APEDA kaltlanga pek tur a ni a. Dilna pawh Regional Manager, APEDA, Guwahati/Kolkata ah thehluh tur a ni. Hetiang hi Transport Assistance Rate chu a ni. a) North Eastern State atanga Guwahati pana Motor-a phurh thlenna atan 1 kg ah Re 1/- b) North Eastern State atanga ICD kaltlanga Rail-a Kolkata phurh thlen nan I Kg ah Rs.2/-. c) Inland Transport Assistance, ICD Guwahati kaltlanga Rail-a N.E. Region atanga W.Bengal thlenga phurh nan I Kg ah Rs.2/- d) N.E. State Airport atanga Guwahati emaw Kolkata emaw phurh man Freight Charge 90% pek a ni ang. e) APEDA hi thlai thawn chhuak tur te Verify tura thuneihna pek a ni. 4.5 Kan mm leilung leh climate t ehi thlai thar nan a tha tawk a, ram Pawh a la awm tam a, heti chunga kan la pachhe hle hi chu a chhunga chengte mawhphurhna a ni. Thlai thartute hian sum hnar nghet kan neih ve theih nan Equilibrium Price nghet neih kan tum tur a ni. A leituten kan thlai tharte an demand san zel theih nan thlai hrisel leh thianghlim thar chhuah kan tum tur a ni. Ram changkangah chuan Organic Product an Demand sang hle a. Hetianga mi hip thei thlai thar thei tura kan Sorkar-in hma ala a,Organic Farming Bill - 2004 a han pass hi a lawmawrn hle a ni. 5. How to Commercialise Agriculture: Mizoram Agriculture Commercialise a tul tawh zia te, thil tih theih ngei a nih dan te kan sawi tawh a. Engtinnge Co mercialise turin hma lak ang? Kan zawm nghal mai theih tur tlem lo sawi ila. 5.1 Farm Management: Gray L.C chuan, "A hlawkna kawng hrang hrang atanga teha hlawhtling, taka farm enkawl hi Farm Management Chu a ni'a ti. Mi thiam thenkhat chuan, "Production

Economic or Agriculture Economics," an ti bawk. Farm Manager chuan a ram zau zawng, leilung that dan, Sik leh Sa leh ruahtui tlak dan, hnathawktu dinhmun, hmanrua a neih dan a hre chiang vek ang a, thlai chin tur a thlan hma in ahralhna tur leh a hlawkna turte a chhut vek ang a. A Goal en ranin hma a la tan tur a ni. Hlawhtling taka Farm enkawl a nih a, thlai tharte man man taka hralh chhuah a nih theih nan hetiang hian thutlukna kan siam tur a ni. 5.1.1 Strategic Management Decisions i) Farm Zau Zawng: Kan ram enkawl theih tawk tur kan chhut lawk tur a ni. Hnathawktu awm zat te, khawl hman tur neih zat te, Irrigation awmdan te, kan ram leilung that dan te, thlai chin tur te, thlai thar hralh chhuah dan tur te ngaihtuah chunga thutlukna siam tur a ni. Hnathawktu tlem tein lo zau tak enkawl te, mi tam takin lo zim te enkawl te a hlawk thei lo. Kan lote hi a Zim avangin khawl tha leh mihring tha hlawk taka chhawr a harsa. Thlai tam tham tak thar chhuak a, suma chantir tur chuan khawl tha uar taka hmang thei turin ram zau tak enkawl a tha. ii) Hnathawktu leh Khawl Chhawr Tur: Kan ram zau zawng leh thlai thar theih zat turte en chungin hnathawktu rawih zat tur te, khawl chhawr tur te ruahman fel tur a ni. e.g. Buh hmun ram 1.00 Ha. chauha zau enkawl nan Tractor leh Threashing Machine lei ta ila, ni 2-3 lekah an thawk zo mai ang a. Chuvangin heng khawl lei hi a hlawk lo a ni. Mahse, ram 20.00 Ha. vela zau enkawl nan chuan khawl tha hman ngei ngei chi a ni. iii) Buildings: Hnathawktu chhawr nan te, thlai thar leh thil dang dah khawm nan te, khawl leh ran dahna tur tein In (Building) sak a ngai a. Mahse ram zim te neiha In lian pui pui sak chu a dik lovang . Kan hman dan tur a zira In sak dan tur pawh hi ruahman tur a ni. iv) Irrigation: Tuiachawm loh thlai chu a thar hlawk thei lo tih kan hria a, mahse kan thlai chawm tur a zirin Drip Irrigation nge, Spinkler nge, Open Channel nge, Pipe nge kan hman ang tih kan ngaihtuah a tha. 5.1.2 Operational Management Decisions: He thutlukna hi ni tin hnaa hman nghal tur a ni hetiang hian i) Eng thlai nge chin tur ? Kan lo dinhmun Chiang takin kan hre phawt ang a, kan rama tha duh ber leh hralh tla ber tur thlai kan zawng chhuak nghal tur a ni. Thlai enkawlnaa senso tur leh a thar hlawk dan turte chhut vek hnuah kan thlai chin tur kan thlang tur a ni. Ram thenkhatah chuan buh thar rang hnuah thlasik thlai chin a tha a, Thlasik thlai that theih lohnaah chuan buhpui vawi khat chauh thar a hlawk zawk mai thei. Buh aiin Aromatic/Medicinal Plant chin hlawk zawkna hmun pawh a awm thei bawk. "A hlawkna tur zirchian hnuah kan thlai chin tur chu kan thlang tur a ni. ii) Engzatnge chin tur ? Loneitu chuan a lo atanga hlawk thei ang bera thlai thar chhuah nan a tlem thei ang ber sum sen a tum tlat a. Market-a thlai hlut dan te, a hralh chhuah theih dan tur te ngun taka a chhut hnuah hralh sum atan thar chhuah teuh nge tha anga, chhungkaw kham khawp chauh thara, thlai chi hrang hrang tlem tlema thar chhuah? tih a ngaihtuah ang a. A thar chhuah beisei zat tur en ran chungin hma a la tan tur a ni. iii) Engtia chin tur nge ? Khawvel thiämna a lo sang zel a. Leilung buatsaih dante, thlaichi thate, thlai chaw tha pek dan te, tuia chawm dan leh natna leh rannung laka ven dan te, khawl hman tangkai dan tha zawk te an hmuchhuak thar zel a. Modern Technology ang thlapa thlai chin chuan nasa takin thlai thar a hlawk a ni. Pipu hun atanga tih dan hlui lunglen tlat an awm thin. Hei hi Agriculture than-mawh-bawk a ni. Chuvangin tunlai thiamna zul zuia thlai chin kan tum ve tur a ni. iv) Engtika chin tur nge ? Kan thlai tharte hi ahlut lai taka kan hralh theih nan mi dangin an thar loh lai hun a thar dan kan ngaihtuah a tha. Entirnan, fura thar Vaimim chu kawm khat 0.50p man a nih laiin Thlasik

Vaimim erawh chu kawm khat Rs.2/- te in a hralh theih a. Iskut pawh a thar hun pangngaiah chuan1 Kg 0.50p tea an hralh laiin Thala tharchu 1 Kg Rs.l0/- te in ahralh theih a ni. Tin, Serthlum chu kum 10-ah a lo rah a, buh erawh chu thla 6 ah a seng theih a, thlai hrang hrangte puitlin hun hi a inang lo hlawm a, chuvangin kan thlai chin turte hi kan thar hun tur thlir lawka kan thlan angai ani. Chhungkawei atan te, hralh atan te pawh nise, an hlut lai ber tur hun thlir chunga kan chin a pawimawh a ni. 5.2 Agriculture Potential Connectivity : Mizorama kan loneihna hmun tam ber hi kawng tha in a la pawh mumal lo hle a. Lui kam ram tha, thlai that duhna hmun te pawh hi kawng a awm loh avangin kan hmang tangkai lo hle a ni. Heng kan ram tha zawng zawngte hi thlai hlu thar nan kan hman theih nan kawng tha in a chhun tlang vek a tul a ni. Kan ram leilung hlutna dik tak zawng chhuak tur leh sum hnar tha a chantir turin kalkawng tha kan mamawh a ni. 5.3 Production of Low Volume High Value Crops: Kan hriat angin thlai thar thiar velna atana kawng tha leh Motor te duhthusam kan neih loh avangin thlai rit pui pui chi chu phurh vel abuai thlak hle a. Chuvangin thlai zangkhai leh man to si kan zawn chhuah a, chin kan uar tan a tha hle ang. Entirna: a) Hmarcha chu a rova phurh hawn a ni a, Sawhthing te ai chuan a zang hle,1 Kg Rs.80/- tein a hralh theih bawk si a. Kawng tha awm lohna hmunah chuan a chin chi hle ang. b) Patchouli (Aromatic Plant) te, Stevia te hi a hnah ro man man taka hralh theih a ni a. Chuvangin Mizorama a chin theihna hmunah chuan chin uar atan a tha hle ang. 5.4 Contract Farming: Loneitu-in thlai a chin hmaa thlai thar leitu tur (Contractor) nen Condition fel tak hnuaiah a leina tur rate ziak langa intiamkamna lehkhaziaka an Sign hnan thlap hi 'Contract Farming' chu a ni. Hetianga Contract an ziak dun tawh chuan thlai thar chhuah apiang an hralh nghal thei zel ta a ni. A hralhna tur leh a rate hre sa a hnathawh chu a phurawm a, hlawhtlin pawh a awl bik a ni. Tunah hian MIP chuan Sunfruit Limited nen Papaya leh Stevia-ah Contract a sign tawh a. Loneitute tan a muanawm tan hle. Hetiang hian kan ram thlai tha duh tak tak te hi a leitu tur dap chhuak a, Contract Farming-a luhpui theih nise kan thlai tharte hian kan Economy a chawikan theih thuai a rinawm. VISITORS' NOTE In course of my visit to Vairengte on 16 September, 2005, I stopped at the Agriculture Rest House to respite. The ornamental plants raised by us a decade ago have covered up. Bouganvilla and China rose are blossoming. The total Ashoka trees in row are drooping in their own style. Araucaria

and areas trees look fresh and aesthetic. A bulky palm tree stands stout and solitajy. The entire scenario presents a fascinating look. At the time of construction of this rest house way back in 1990, the knoll was barren and empty. The whole arrangement has been so impressive that it has became one of the most beautiful. compounds of the department rest houses. A credit goes to Pu K.C.Puggal, SDAE (retd.) whose untiring efforts have brought this in place. He is enjoying a retired life with his family at Kolasib nearby. May God be with him. There is an area for its improvement. That is the building itself. Ageing, it needs adequate maintenance and renovation to welcome the guests with comfort. Sd/- R.THANSANGA Director of Agriculture (retd.) Mizoram

BIO-DYNAMIC COMPOST FOR ORGANIC FARMING

Zahlira Hrahsel D.A.O., Mamit.

Tobul : German Agriculture Scientist Dr. Rudolph Steniner-in 1942 a hmuhchhuah a ni a, USA, Europe leh Australiä ramah te an practice zui zel a, India ramah 1993 atanga practice tan vein vawiin ni thleng hian a lar zual zel. Compost siamdan: 1. Hmanruate :

a) Green leaves - 60% (Proteinaceous) b) Dry leaves - 40% (Carbonaceous) c) Bawngpui savwlai ek - 15 Kgs. d) Hydrated/Slaked lime - 200 gms. e) BD 502-507 Series

2. Specification:

a) 5 mtrs. long x 2mtrs breadth x 1.5 to 2 mtrs height.

3. Siamdan:

a) Hmun remchang a piang — zawl rem deuh, thingbuk/theikung buk hnuai nise a tha ber. A bultan nan a siamna chu tihfai a, mau/thingtuai kham kan tur a ni. Hei hian boruak luhna a siam dawn a ni (Aerobic condition). b) Hnahhring leh hnahro te chu a hma in tuithianghlim, (Chlorinated nilo) hmanga tih hnawn vek phawt tur a ni. c) Bawngpui sawr lai ek (lactating cowdung), a hnute tam nana oilcake eilo ngei chu Plastic Bucket lian hemhawmah tuithianghlim hmanga chawh tui tur a ni. d) Hnahthelro/buhpawl etc. hnawngsa te chu thingtuai/maukham kan chungah ngun taka chap/thehdarh in. 5 mtrs-a thui, 2 mtrs a zauva fel taka chheh vum tur a ni a, 30-40cm vela sang chheh phawt nise. Chumi chungah bawngek chawhtui (Cow Duné Slurry) ngun taka theh (Sprinkle) chhuah thlak tur. e) Hnahhring tawih awl tur chi tui a tihhuh sa in chhilh zui tur a ni a, chumi chungah hydrated lime/slaked lime phul den den in phul chhuah leh vek tur. f) Chutiang zelin hnahro chungah hnahhring - hnahhring chungah hnahro. A san zawng 1.5 mtr - 2 mtr anih in duh tawk tur. Hemi dawtah a sir khatah thingtuai zuma a sir tawn tawn a chhunkuain kaw khatah BD-502 thun tur a ni, kawdang leh ah BD-503 thun leh tur. Tin, a sir lehlam ah kawthum- a sir ve ve leh alaiah siam leh tur a ni a. Sir khat ah BD-504, a laiah BD-505, a sir tawp berah BD-506 thun tur. A tawp nan a chung lai takah hawlh kuak leh tur a ni a, chutah chuan BD-507 (liquid) thun tur. g) Dim deuhva rual taka beng muk tur a ni a, muk lutuk a tha lo. A Chung berah hnahro layer-a tihtawp a tha a, a Chung khuh nil nial chauh tur. h) Thal laia siam anih chuan kar khatah tui vawi hnih tal pek a tha. Ni 50 hnuah dim deuhva chawh leh tur å ni a, hnawng tawk a tui pek zui a tha. Ni 60 enchian a tha a, hmanrua hman leh khawlum dan a zirin a tawih chak dan a dang thei.

BD Compost lehBawngek lei tha (FYM) khaikhinna, G.B Pant University of Agricultue and Technology a an hmuh dan chu hetiang hi a ni. Bawngek lei tha (FYM) B.D Compost Organic Carbon 9.95 22.6 Organic Matter 17.15 38.90 Potash 0.43 1.09 Phospherous 0.50 2.82 Nitrogen 1.10 2.50 A chunga tarlan atang hian BD Compost Chak zia chu a hriat thei hle awm e, Tunah hian hmun hrang hrang-ah hlawhtling taka enchhin a ni tawh a, farmers an tuiin an phur hle.

4. B.D.502.Series: Bio-Dynamic (BD) Series 502- 507 te hi ramhmul damdawi (Medicinal herbs) chi hrang hrang atanga siam an ni a, heng hian kan lei tha (Compost heap) siamte awlaitak leh chak takin a ti tawih thei a ni. Tichuan, BD Series-te chu hetiang hian mithiam ten an siam chhuak a ni. BD 502 - Yarrow (A chillea millifolium) PAR atangin siam a ni . -Potash, Sulfar leh Trace elements te a Siam. BD 503 - German Chamomile (Matricuria chamomilla) EAR atanga siam a ni. — Calcium leh Nitrogen an siam. BD 504 - Himalayan Stinging Nettle (Utrica parviflora) HNAH atangä siam ani. — Iron leh Magnessium a Siam. BD 505 - European Oak (Quercus rubra) PIL/HAWNG atanga siam a ni. —Calcium a Siam. BD 506 - Dandelion (Taraxicum officinalis) PAR atanga siam a ni. Silica a Siam. BD 507 - Valerian (Valeriana Officinalis) PAR atanga Slam a ni.—Potash a Siam.

LEILET LEH KHAWKHENG

Lalthanzuala, M,Sc (Agri) Agro

Sub-Divisional Agril. Officer, Lunglei.

Kumin hi kan ruahtui dawn dan in a zir chiah loh avangin Leileta buh chingtuten buaina kan tawk mek a. Chu kan buaina chu leileta kan leileh sa kawia, buh phunna ruahtui July thla tawp lam thlenga kan la dawn loh vang a ni ber. Hetiang hi kan ruahtui dawn dan anih avang hian ram puma leilet nei tam berin harsatna kan tawk mek a ni. Buh chin tum lo tan erawh chuan harsatna tham niin a lang hrilh lova, thingtlang lova buh chingtute tan pawh harsatna khawp a la ni chiah lovang. Hetiang hun hi kan lo hre zauh zauh tawh mai thei a, kan la tawng zeuh zeuh mai thei bawk. Tunlai hian District hrang hrang Bawrhsapte leh Agriculture Department chuan hetiang harsatna kan tawh dante hi an ngaihven mek a. Chuvangin hetiang hun leilet neituten kan hmachhawn thiam theih nan hetiang hian in zir dawn teh ang. 1. Tharrang chin : A changin ruahtui kan dawng tlaia, achangin a kang hma lutuk a Hetiang hun hmachhawn tur hian buh tharrang tak tak (Super fast variety) chin tur a awm a, chutiang ho chu kan ngaihtuah thin a tha (e.g Heera, Kalinga III, Annada) Tun ang hun nilo, favang lam buh vuih lai emaw, a par lai emaw, a in hampuar chhoh lai hi buhin tui a mamawh tam lai a ni a, hetian chhova khawkheng leh ruahtui kang thut hmachhawn thei turin buh tharrang chin a tha. Thingtlang lovah pawh a dik thei hle ang. Super fast variety anih kher loh pawhin tharrang (early variety) thar hlawk bawk si (HYV Hybrid) chu kan ching ngei tur a ni.

2. Buh chi kui: Tun ang ruahtui tlakchham avanga harsatna kan tawh changte, ruahtui tam luat avanga harsatna kan tawh thinte hi kan hre fo mai thei. Kan buh chi kui sate Phun tlak lohvin a lo upa lutuk emaw, a thi zo hman emaw tui lianin a tichhia emaw ani thei. Hmanhmawh taka buhchi kui leh chuk chuk a ngai a nih chuan Dapog method an tih hi hman tur a ni. Dapog method a buhchi kui chu ni 12 ah a Phun theih mai. Japan lgh Philippines ah te a lar em em, Hetianga buh chi kui dan chu Cement chhuatah emaw, thingphel chungah emaw, thelretpuan leh changel hnah phah chungah emaw buh chi chiah uinghosa kha rual takin an chap darh a, thelretpuan (Polythene) in an khuh leh thin, Sq.Metre khatah buhchi Kg, 1 leh chanve kui ila a tawk. Buhchi kuisa chu an ti hnawng renga; a tir ni 3 chhung chu thingphel hmangin emaw rual takin nikhatah vawi vawi 3 an nem bek thin, chu chu buhchiin rual taka tui an hip theih nana tih a ni. Buhtiak inches 1 a sang/sei a nihin tui pantea chim tir tur a ni. Ni 12 alo tlinin a zungpawh a lo sei tawhin an lo in zam pawlh nuaiha, chu chu a thler zawnga thlerin an tela, Phun mai türin buh hmunah an la sawn mai thin. Buh chi kuisa Sq.m 1 a zau chu Sq metre 200 a Phun a tawk a ni. Hetia buhchi kui hi Phun zawh veleh anung zui mai a, buhchi kui dan pangngaia kuite aiin ni 4 velin a par hma zawk a sawi a ni. Amaherawhchu buh chi kuidan pangngai aiin a let 2 leh a chanve in buhchi a ngai tam a, a tiak a la tet em avangin tui tlingah a phun theih loh bawk. 3. Buh Phun: Rokhawlhna avangin duh hunah buh a phun theih loh fova Buh chi upa tak phun angaih chang a awm fo. Thar tlaiah chuan Phun loh ngawt aiin ni 80 a upa pawh phun mai tur, bi khatah 5-6 te phun thung ila tih a ni. Hei hi thi then tur leh peng hman tawhlo tur hisapa tih a ni. Atlangpui thuin a pen thlengin buh hian ni 20 a duh a, a buh a zirin ni 5 vel in a peng hma emaw a pengtlai zawk emaw a ni thei. Tin a tiah atanga ni 25 leh 55 inkar hi a pen hun chhung a ni leh a, a vuipu tur leh hlawk deuh Chu ni 35 chhunga pengte hi an ni. Tin, hemi hnu ni 30 chhung zawng hi “reproductive phase" an ti a; chu chu a vuih leh a par hun chhung a ni. Ni 30 chhung vel bawk a hmin hun atan a duh leh a. Hei hi ni 135 chhunga thar thei buh hisapa chhut a ni. A thar ran leh thar tlai dan a zfrin buhchi Phun sawn hun a danglam thin. Chuvangin hetiang deuh hian kal ila a tha. Ni 120 athar chu ni 25 a upa anih a phunsawn tur. Ni 135 a thar chu ni 32 a upa anih a phunsawn tur. Ni 150 athar chu ni 35 a upa anih a phunsawn tur. Buh thar rang zual Heera, Kalinga III leh Annada te hi chu ni 15 vel a nihin phunsawn ngei ngei tur a ni. Buh thar ran lam kan sawi hian chi kuanga a awm lai chhut tel vek a ni. A hma lama phunsawn hun kan sawi baka kan hriat tur chu buh chiin hnah 4 emaw 5 emaw a neihin phunsawn a hun tlangpui bawk. Phunsawn tlai hiana peng a tlem a, a vui thuai bawk si a, a thar tlem phah thin. Tunlai hian hlawhfa mante a lo san tak em avangin buh phunsawn tura chin kher hi a buaithlakna chin a lo awm ta bawk a. Hmun hrang hrangah Scientist-ten enchhinna a an hmuh angin uluk taka hlo thlawh a, tha taka enkawl chuan phunsawn lova buhchin hi phunsawn a chin nen a hlawk lam a in ang reng, kan sawi tawh angin phunsawn lohva buhchin tih chu buhchi thlakna hmanrua leilehna a vuah a buhchi thlak mai te, buh chi uingho sa leilet buatsaih sa a theh mai te a ni.

4. Thildang: Ruahvantla leh fur ruahtui tam huna tuihna lo pun hi kan innghahna a ni ber a. Irrigation Project awmna a tui nei reng theite chuan harsatna an tawk ve kher lovang. Tlai deuh hleka tui kan neita a nih pawhin kan sawi takte kha zui theih a ni. Amaherawhchu buh chin loh phahnan kan hmang dawn anih chuan ruahmanna dang fel taka siam a ngai tihna a ni. Hengte hi chhinchhiah leh ila: 1) Buh kan Ching lo mai dawn anih chuan Vaimim te, Moong te, chin mai tur. Englai pawha chin theih an ni, Moong hi dailuah chikhat kan dal sen (Masur) aia manto chin nuam, kumtluana chin theih, nuaifai loh pawha bete aia ei mai theih a ni. Vaimim pawh hi bazarah hralh a tla em em a, aro nuai sa in Vety depaftment-in an lei duh reng bawk. Thlai chin nuam tak bawk a ni. 2) Tui harsat avang emaw, khawkhen avanga thlai dang kan chin theih loh lai hian behliang hi an ching thin. He dailuah pawh hi kan dailuah sen aia to leh mi duh zawk a ni. Mizoram ah hian kan la in tihhmuh lo mai mai a ni. A kawm no ei hi kan tihdan a ni mai. 3) Thil dang sawi tur pawh a la tam, amaherawhchu, tun tumah chuan a tawpna atan, kum tina kan leilette kan enkawl thin a nih chuan fur chhung chu engmah ching lovin han dah tui (fallow) ilä, thlasik ah thlasik thlai chawhhmeh chi hrang hrang leh hriak nei thlai chin nan kan hmang leh mai ang Chu.

THEIHMU

— Thanghuta, M.Sc (Agri.) Theihmu Theihmu chu,Sap patuai tawngin Brambles an ti a, mifing tawng chüan, Rusbus spp. an ti a. Mizo erawh chuan puitakin — (i) Hun sawi nan (season) leh (ii) Hmangaih biahthu sawi fungah kan hmang a. (i) Hun (Season): Tauthla hmu tau hmin thla (April-May) tau Ni. tau ni biangsen (lawmnu te biang tai tek). (ii) Hmangaih: Nu in a fate a hmangaih zia hi chu Thingphur/rit phur in el awnin rit tawh mahsela, kawng kam a, theihmu hminte an la ban tawk tawk a ni. America ram chuan theihmu an ching nasa hle a, chi sawm (10) aia tam an nei a Mizoramah chuan chi li (4) vel kan nei a. (a) Hmu tau (Hmu Nü) (b) Hmupa (c) Hmu belbing (d) Kaihlet(Sialinuchhu) leh Hmuleia zam (straw berry suak). Theihmu hi uar taka chin a tha hle mai Inbul huan, Acre khat/hrai hmun khat lo Ching ta ila: A parzu khuaiin an rawn tlan ang a, kan khawi nghal ang a, khawizu kan ngah ang. A rah sava in an rawn tlan anga, min ti hlim ang. A buk hnuaiah, Arte, Ramar te, Vahmim, Varung, Varihaw, Vahlah leh Vavu te an lo tla sup sup ang a, a hlu zual ang a, a rah hmin uai Thochim leh Saidawt in an rawn beisei ang a, chung chu Thlanthla leh Changhlawi leh Vakul ten an rawn beisei ang a, Thlanthla chang chu Mual lam nan kan rochung ang a, Mizo Culture a lo lang ang. Theihmu Chu, thei rah danglam ve tak a tui sawr awl tak a ni. Hmupa hmin chu adum a, a thlum tui ém ém a, Ching uar ila hralh loh pawhin, kangvar, mangkhawh/ buh tuh chhawl hal laia, Pathian thuawih zü a ni mai. A ruih theih loh a, taksa in a ngeih a ni. Thenkhat in Santen leh kawthalo damdawi ah an sawi ber thin. Thei tui sawr reng reng chu chhuanso tur a ni.

Theihmu chu a kungpui kum reilo te chhungin a thi a, a tuai thar a chhuah thin a ni. Hmupa tuai chu a påwl a, a kungpui erawh a sen fük a. A Phun dan tur chu Terrace ah tiar ngil taka phun emaw, mual tan zawng ngil taka ft.4 (li) dan zela Phun tur a ni. A zar lo chhuak chu a tlar zui khan fel taka dah rem zel a tha. Terrace 10 a Phun chu a lei laih vur nise, reilote ah Terrace ah a lo chang mai ang. A rah lawh (veh) lah a nuam ang. A kung tar thi chu fimkhur taka tan a, hmun remchanga halral zel tur a ni. Hmupa: Hmupa chu chi sawm lai a awm an ti tak nain chi hnihin a sawi theih a— (i) Blackberry (Rubus angutis): A kung ding ngil kawng thleng vela zar darh, a kungpui hling tha tak nei. A rah kawr leh hnahin hling a nei. (ii) Rasp berry (Rubus Occidentalis): A kung hling a te deuh a, a buk a hniam deuh bawk. Hmupa nilo, hmu tau leh hmu belbing te pawh Phun them tho a ni. Mizoramah hian lunupa chu Zosang (feet 3000) Chung lam lei dai deuhah a tha duh bik. Kum 1935 vela ka naupan lai. a, Vancheng khua, Dampui ruam a, hmupa hmun zau deuh mai a, a hmin kan veh lai kha ka ngai mang e! Aw nangni Zoram unau te u, Grape rah var ching ula, a tui sawr hmupa tuiin pawlh sen rawh u. In fuh ang. Secrament atan pawh. Theihmu veh (lawh) chu akunga lawn a ngai lo a, Thinga tlak a hlauhawm lo teh asin, chuvangin, palian sang deuh tak hi chu, Mizo pa naran chak inti deuh chuan, inchai leh inbuan ah, "Ka cho vek. Theihmu veh ah chauh lo chuan", an lo ti reng thin. Theihmu hmin chu a tui sawr dak hnu a, a fé kha achiah kui tiak mai tur a ni. America chu an hausa, Japan nise, Mizo pa in Theihmu Phun hi finnA bul a ni. Kum hnih khata puitling mai thei a ni a. A zam ngul sawh pawh a ngai lo a, a awm angin a famkim a ni.

NARROW CASTING

PROGRAMME

C.Lalrosanga, Director DDK, Aizawl, Mizoram.

Agriculture leh a kaihhnawih lampang chanchinthar ber ber te, loneitu ten tangkai zawka an hriat zung zung theih nan Television leh Radio hmangin theh darh mek a ni a. Central Government Ministry of Agriculture leh Prasar Bharati tangkawpin Radio leh Tel- evision hmanga tan la turin Mass Media Support to Agriculture Extension Narrow Casting Mode leh Broadcast Mode hnuaiah kalpui mek a ni a. He Programme hi Kendra's 36, Regional Kendras 18 ah leh National Channel DD-I ah te tihchhuah a ni. He Programme hi. November 2004 atanga tihchhuah (telecast) tan a ni. Chawlhkar khat ah ninga chhung nitin 6:00 P.M. atangin darkar chanve programme tihchhuah zel a ni a. programme pahnih chu a thar (fresh) leh a dang pathum erawh chu chhuahnawn (repeat) thin a ni. He Pro-gramme Narrow Casting hi mipuiten zau zawka kan hman tangkai theih nan Satellite leh Terrestrial signal hmanga pekchhuah a ni a, HPT Lunglei, LPT Lawngtlai ah te pekchhuah a ni a, Satellite a kan pek chhuah hian khawvel hmun thum a thena hmun khat a cover thei ani. Central Govt. Minisüy of Agriculture chuan Narrow Casting Programme atan cheng 115.34 crore Doordarshan a pe a. Tin, All India Radio ah Kisan Vani hming puin Ist April, 2004 atangin tihchhuah tan a ni a. Chawlhkar khat ah ni ruk chhung tichhuak in darkar khat zel FM Radio Station 96 ah tihchhuah mek a ni. Tuna loneitute puala kan programme thlir zawh takah hian sawiselna emaw rawtna emaw zawh duh emaw nei tan ziakin emaw Telephone hmangin emaw Director Doordarshan Kendra Aizawl' Ph-231167 ah zawhtheih reng a ni e.

MARKET SYSTEM OF COFFEE IN MIZORAM

K.Laltlanmawia, M.Sc (Agri) Asst. Extension Inspector

Coffee Board, Kolasib.

Coffee hi India ramah 1600 A.D. atang khan an lo ching tawh a, tunah hian khawvel ah Coffee tam lamah 7 (Pasarihna) niin, ramdanga thawn chhuah tam lamah pawh 5 na(Pangana) a ni pha bawk a ni. Mizoram ah pawh kan Ching uar chho ve zel a, khaw hrang hrangah Society leh Association te in din chhovin hma lak chhoh mek zel a ni a. Coffee hi thlai kumhlun kum 40-60 thleng a rah hlawkna thar chhuah theih tura beisei a ni a. Thlai dang ang bawka a hralhna lam (Market System) hi mipui mimir atanga zawhna tam ber a ni a, Coffee chin lama hmalak tum te leh hma lo la tawh tan pawh tangkai anih beiseiin, Mizoram a Coffee kan hralh theih dan tur tlem ziah ve tha in ka hria a. Coffee Board hi Ministry of Commerce hnuai ami a ni a, Mizoram ah Pawh kum 1986 atanga lo indin tanin tunah hian Coffee chingtute hnenah Coffee chi tha (Quality Seed) Subsidy a pek te, Coffee chin len enkawl dan chungchangah training leh subsidy pek te leh market lam thlengin hma a la mek zel a. Tlangram lo neih bansana eizawnna ngialnghet leh hlawk zawk kan lo neih theih nan te, ramngaw humhalh chhoh zel a kan tu leh fate tan pawh a eizawnna tha zawk neih hi a tum ber a ni a. Coffee hi kan ramah a tha duh hle a, tuna Coffee Demonstration Farm, Bualpui a mi pawh hi India ramah a tha bera ngaih a ni reng a, market lam hi a rintlak phawt chuan kan uarchho zel dawn niin a lang. Coffee Market System hi kawng hnih in han sawi ta ila:-

1. SOIL & WATERCONSERVATION DEPARTMENT, GOV’T OF MIZORAM: Anni hian a hnuaia rate tarlan ang hian full payment-in an lo lei sak thei a; (MemoN0.D.20804/21/2004-DTE (SWC) of 13/01 /05) * Dry Cherry ( A rah phoro) - Rs.30 per Kg. * Clean Seed (A rah phoro hnu a denfai/herfai) - Rs.5O per Kg. * Parchment ( A rah hmin pil kheh fai hnu a phoro) - Rs.45 per Kg. 2. COFFEE BOARD : Coffee Board lamin kan lei theihna rate (Initial Payment) chu hetiangin :- * Dry Cherry - Rs. 11 per Kg. * Clean Seed - Rs.14 per Kg. * Parchment - Rs28 per Kg. A chunga rate (Initial Payment) hi kum tinin Board lainin North Eastern Region ah angkhat vek a hman turin a siam danglam zel a. Soil Department nena khaikhin chuan a hniam hle a. Chubakah anni Department chuan full payment theihnghal zel anih laiin, Coffee Board ah

erawh chuan a tirah Initial Payment ( a chunga rate ang khian)pe phawtin a hnu ah Final Payment pek ani thin a, chu chu "Pool system of Marketing" tih a ni. Hetiang hian sawifiah tum ila — — Lala chuan Coffee rah phoro (Dry Cherry) 500 Kg. Coffee Board ah a rawn hralh a, Initial Payment pek tur chu Rs.11 x 500 - Rs.5500/- a ni a. A Coffee chu Guwahati ah thawn thlak sak a ni ang a, an lo her fai sak (Curing Works) anga. Tichuan Bangalore lamah Auction (Lilim) turin an lo thawn leh ang. Heng Transportation Charge te, an lo herfaina sum sen te hi Lala pek tur nilovin, Board lam in a tum sak vek anga, engmah cut/deduct tur a ni lo. Tichuan Bangalore a an lo lilam na ah, a leitu (Dealer) in Rs.20/- per Kg. — a a lo lei chuan a hlawkna zawng chu Lala hnenah pek leh tur a ni a.Tichuan, Final Payment a - a hmuh tur zat chu Rs.20x500 – Rs 10000/-- Rs 5500/- (Initial Payment) - Rs.4,500 tihna alo ni a, a tir a Initial Payment rate hi a man (Price) tak ani lo a, an Auction dan azirin Final Payment hi a danglam mai thin. A kal kual hun chhung (Initial to Final Payment) hi a hralh tu ten nghah ve a ngaih thin avang leh sum dinhmun inang lo tak tak te kan nih hlawm avangin harsatna pawh a awm ngei ang. Tun dinhmun ah chuan Soil Department lam ten man tha zawk leh Full Payment — a an leisak theih tak avangin an ni lam a hralh zel hi kan hlawkpui zawk a. Harsatna a lo awm palh anih pawhin, tlem lua leh tam lua pawhawm lovin, Coffee Board a hralh theih zel ani tih erawh hriat a tha awm e. Kan Coffee te man tha zawk a kan hralh theihna turin Coffee Board leh Soil Department lam pawhin hma ala zel a. Tun dinhmunah chuan heng a hnuai ami te Coffee sawngbawl na tur (Infrastructure) kan neih te an ni. 1) Pulper(Arah hmin khehna) - 6 nos. - Lengte, Pawlrang, Seling,AizawI, Lungdai, Thingthelh. 2) Huller ( A rah phoro herfaina) - 2 nos. - Lungdai leh SWC Deptt.s Durtlang, 3) Grinder ( A rah powder a siamna) - 3 nos. - Durtlang, Lungdai. Directorate of SWC Dept., Aizawl. 4) Big curing works - - A rah sawngbawlna tur hmunpui Kuangpuilam ah dah tura hmalak mek a ni. Coffee rah te tha taka phoro anih chuan rei tak chhung pawh dahthat theih a ni a, kan ramah ngei kan thar chhuah te hlawk zawk a kan hralh theihnan kan Infrastructure neih te hman tangkai zel tum ila, buaipui tham a tam tharchhuak turin tan ila thar zel ang u.

PRESIDENT OF INDIA Dr. A.P.J ABDUL KALAM AN MISSIONS FOR MIZORAM, 2015 A DUAN A PUANG

— R. Zoramthanga Asst. Agril. Information Officer

Ni 24.9.2005 (Inrinni) khan President of India— Dr A.P.J Abdul Kalam chuan lehlangin Mizoram a rawn tlawh a. Sairang, Mizoram Legislative Assembly, Mizoram University ah te a hunhlu tak hmangin. Tlai lamah Vanapa Hall-ah Cultural Show neih sak ani bawk a. He mi ni vek zan hian N.Delhi ah a hawng leh ta a ni. Mizoram tan Missions for Mizoram, 2015 a duan a rawn puang a, chungte chu :- 1. BIO-FUEL MISSI0N: Bio-diesel Jatropha (Kang damdawi) chin atang ringawt pawh a mi 130000 tan eizawnna an neih theihna tur leh, kum khatah Rs.325 crore vel lakluh theihna tur a ni. 2. BAMBOO MISSI0N: Mi 40,000 vel ten hna an neih theihna tur leh kum khat a Rs 32 crore vel lakluh theihna tur a ni.

3. HORTICULTURE : Anthurium atang ringawt pawhin kumtin Rs. 10 crore vel lak luh theih na tur.

4. PREPARATION OF PARAMEDICS AND TECHNICIANS WITH QUALITY TRAINING: Nurse leh damdawi lam thiamte mamawh asang telh telh a, a tlem berah Nurses 200 leh Paramedics 500 chherchhuahna tur.

5. TOURISM: Mi nuaili vel tenhna an neihna tur leh Tourism sumdawnna Rs.crore 50 vel vir vel tir theihna tur.

6. ECONOMIC ZONE: I.T, Agro-Food leh Handlooms & Handicrafts deh chhuahte atang mai pawhin ei bar chawikan theihna tur.

7. PURA (Providing Urban Amentities in Rural Areas) : Mizoram chu tlangram anih angin, Hill PURA hnuaiah Physical Connectivity, Knowledge Connectivity Economic Connectivity te tih tur a ni ang.

"Heng Missions tih hlawhtlinna tur hian Bank hman tangkai a ni ang a, Sawrkar tan a sum hlawm lian sen tulna tur chiah NLCPR sum tak tak a awm reng a ni" a ti. Mizoram a zawl siamsa (WRC) leh siamtur la awm te hian Mizoram mipui chu a chawmzo a ni a ti bawk.

PAWIMAWH DANGTE:

1. TUNG LEH THLAI DANGTE HLAWK ZAWKA TANGKAI DAN PU H.RAMMAWI, AGRICULTURE MINISTER HOVIN SAWIHO ANI: Ni 1.7.05 (Fri) dar 4:00 p.m khan Pu H.Rammawi, Agriculture Minister Office Chamber ah Zoram a Grape, Sapthei, Lakhuihthei, Tung leh Thlai dangte hlawk zawka kan chhawr tangkai theih dan tur Godrej & Agrovet Ltd. te nen sawiho a ni. Godrej & Agrovet Ltd. Bombay atanga lokal te hi Pu H.Rammawi, Agriculture Minister in achah chhuah a ni a, he Company atanga local te chu Mr.R.S Vijan, Executive Vice President leh Mr.C.K Vidya, Managing Director te an ni. He meeting ah hian Pu J.C.Lalramthanga, Commissioner- Industries te, Pu Lalzarliana Renthlei- Managing Director, MIFCO te, Wgd.Cdr.Lalnghinglova- Chairman, MIP Marketing Board te, Pu Yogaraja- Director of Industries te, Pu P.Bhattacharjee- Jt.Director of Agriculture te, Pu Lalthanliana- Jt.Director, Minor Irrigation, Pu C.Lalzarliana- Project Director, MIP te Pu Manthianga Dy. Director, Horticulture te leh Officer dangte an tel a ni. Pu H.Rammawi, Agriculture Minister chuan ‘Godrej & Agrovet Ltd’. lokalte hnenah a ngenna tihlawhtling a Mizoram tih hmasawnna tur kawng dap tura an lokal theih avangin lawmthu a sawi a. “Mizoram a Thei leh Thlai tharchhuah te kan hralhchhuah zung zung theihna tur chuan quality tha taka kan siam chhuah zung zung a pawimawh a, a siamna khawl tha leh a hralhchhuahna tha kan neih phawt chuan Mizoramah hian thlai leh thei tam tak kan thar chhuak thei a ni" a ti a. "Mizoram a MIP hmalak zel dan tur chu a project bik siama Cluster Area-a thlai chin tur bikte thlan a hmalak tum a ni" a ti. Godrej & Agrovet Ltd. hotu lokalte leh Officer te hnenah Mizoram tan an thiamna hmang tangkai a, ngun taka Mizoram tana thiltha en a, ngaihtuah chhuak ngei turin a chah a. Company experience neite thiamna leh an hmingte hmanga hlawhtlinna leh sumdawnna tha Mizoram-in kan neih theih ngei ka beisei a ni" a ti. Wgd.Cdr.Lalnginglova, Chairman, MIP Marketing Board leh Pu C.Lalzarliana, Project Director, MIP te chuan Godrej & Agrovet Ltd. hotu lokal te hi MIFCO hmunpui, Chhingchhip ah an hruai a, Sapthei sawrna khawl etc. te an enho a, hemi ni vek hian dar 2:00 P.M ah Agriculture Minister Office Chamber ah meeting pawimawh an neiho leh a. Godrej Agrovet Ltd. hotu lokal te hi ni 3.7.2005 khan an haw. 2. 2005 INDIA INDEPENDENCE DAY PU H.RAMMAWI, AGRICULTURE MINISTER IN MAMIT AH A HMANG: Zing dar 10:30 ah Mamit Play Ground ah India Independence Day 59-na lawmna Pu H.Rammawi, Minister, Agriculture, Horticulture etc. khuallian niin India Hnam puan zar a pawt pharh a, Parade Chibai a chhang let a. Mipuite hnenah thu sawiin "India ram zalenna sual chhuak tur a nunna hlantu zawng te kan thinlungin kan hre rengin, lawmthu kan sawi ä ni" a ti a. India ram hi ram upa kan nilo, zalenna kan neih atanga chhutin ram upa te aia hma sawn loh na a awm lo, Zirna lamah te, Economic dinhmun leh Information Technology ah phei chuan ram dang chung en khawpin ke a pen ta. Mizoram Sawrkar hmalakna chi hrang hrang ah chhinchhiah tlak tak tak a ni a, Chung zingah chuan thiamna lamah India ramah pahnihna kan ni a, reilote ah pakhatna nih ngei kan tum, kan thalai te pawh Sport lamah India ram mai nilo, ram pawn ah pawh hming an chher ta, tunhnai lawk a Mizo nula ngei Asia a boxing ah pawh pakhatna a ni a. Football ah lah India ram aiawh turin kan fit tawk a. Hetiang dinhmun a ding tur chuan rilru tumruh na leh mahni in vawn thianghlim a pawimawh a ti.

Kut hnathawktu te hmasawn na sawiin, tunlai hmasawnna mil a kut hnathawktute ke pen a ngai. Kan tlangram loh neih bansan hret hret a, lo ram nghet neih a tul a ti. Sawrkar in loneitu te hamthatna turin thei chin tur a ruahman a, tun hma a tih dan nilovin, Market hmuh hmasak phawt a, thlai chin tur ruahman na a siam. Thingfanghma leh Stevia ah pawh Company nen in dawr fel a ni tawh. Chutiang bawkin Red Oil Palm ah pawh Lunglei District khawthlang lam leh Kolasib District ah puitham taka hmalak tum a ni. He thlai chinna hmunah hian Factory din nghal a ni ang. Factory in a lei dan tur Bill Oil Palm Act pawh peih a ni tawh. Hlawhtling tur chuan eng hna pawh taimakna a ngai a ti. He mi ni vek hian Pu H.Rammawi, Minister Agriculture etc. hian Mamit Damdawi In tlawh in damlo zawng zawng hnenah he ni ropui tak hlim taka an lo hman ve theih nan thilpek a hlan. He mi hnu hian Agriculture Complex tlawhin D.A.O's Offce leh Quarter sak mek te a fang a, a rang thei anga luah theih tur a sa tur in a sa tu te a chah. ` Sawm bikte puala V.I.P. at Home D.C' s Rest House ah neih a ni a. Chawhnu ah Indepen- dence Day denchhen a Mipa Football leh Volley Ball a champion te hnenah lawmman a hlan. 3. STATE LEVEL WORKSHOP ON AGRIL EXTENSION REFORMS: Ni 22.8.2005 khan "State Level Workshop on Agril Extension Reforms" Agriculture Conference Hall ah neih a ni a. He Workshop ah hian MANAGE, Hyderabad atangin Dr.Rasbir Singh leh Pu R.Chandra Shekhar ten zirtirna an pe. He workshop ah hian Agriculture/Horticulture/ A.H & Vety ./Fisheries/Soil & Water Conservation leh Doordarshan Kendra Officer thlanbik ten an training a. Ram hmasawnna atana Extension zirtirna pawimawhna te bakah mipui thil thar zirtirna kawnga Central atanga 'Scheme’ awm hrang hrang te zirtirna ngaihthlak a ni. 4. AGRICULTURE TECHNOLOGY MANAGEMENT AGENCY (ATMA): Ni.22.8.2005 khan Agriculture Technology Management Agency Scheme thar Central Government in Implement tura a rawn ruahman bawhzui in "State Level Workshop on Orientation Course of Extension Reforms" Agriculture Conference Hall ah neih a ni a. He Workshop ah hian MANAGE, Hyderabad atangin Dr.Rasbir Singh, State Extension Adviser Guwahati, Assam leh Pu R.Chandra Shekhar, Co-ordinator, MANAGE ten zirtirna an rawn pe. He workshop ah hian Agriculture/Horticulture/ A.H & Vety/Fisheries/Soil & Water Conservation leh Doordarshan Kendra Officer thlanbik te an training a. Ram hmasawnna atana Extension zirtirna pawimawhna te bakah mipui thil thar zirtirna kawnga Central atanga 'Scheme’ awm hrang hrang te zirtirna ngaihthlak a ni a, kan sawtpui hle tura beisei a ni. Tin, he Agriculture Technology Management Agency (ATMA) hi Scheme thar anih avangin Government of lndia, Ministry of Agriculture & Co-operation chuan Ni 24.8.2005 khan New Delhi ah State tin Nodal Officer te tan Seminar a buatsaih a. He Seminar ah hianPu H.Thankhuma. Deputy Director of Agriculture (Extension) pawh State aiawhin a zuk tel ve a ni. 5. TRAINING ON ORGANIC FARMING: Two Days Farmers Training on Organic Farming chu ni 25-26.8.2()05 khan Kolasib ICAR Conference Hall ah hlawhtling taka neih a ni a. He Organic Farmers Training hi Regional Centre of Organic Farming . Govt.of lndia, Mantripukri, Imphal leh Department of Agriculture. Govt.of Mizoram te buatsaiha neih a ni.

6. PU H.RAMMAWI, AGRICULTURE MINISTER CHUAN CENTRAL SAWRKAR A DAWR HLAWHTLING: Pu H.Rammawi. Hon'ble Agriculture Minister chuan ni 24.8.2005 khan Mizoram chhuah sanin New Delhi a thleng a. Central Sawrkar hruaitu engemaw zat zuk hmuin. Mizoram tan thahnem ngai taka hna a zuk thawh avangin Central Savwrkar avangin hetiangin hlawhtlinna duhawm tak mai a rawn hawn: 1) Integrated Wasteland Development Programme (IWDP) chu Mizoramah Project thar sawmpasarih ruahman thar a ni a, he IWDP Project thar sawmpasarih hi Central Sawrkarin (Ministry of Agriculture & Co-operation) lo pawmin, Sanction Order pawh a rawn hawn nghal a. He IWDP Project thar sawmpasarih atan hian Cheng Nuai sangkhat za sawmhnih pahnih (Rs.1122.00 lakhs) sanction order a rawn hawn a ni. 2) Agriculture Department a hmalakna pakhat Watershed Development Projectin Shifting Cultivation Area (WDPSCA) atan Cheng Nuai zahnih sawmhnih panga (Rs 225.00 lakhs) sanction order a rawn hawn bawk. 3) Macro Management Project atan cheng Nuai zasarih (Rs.700.00 lakhs) sanction order a rawn hawn bawk. 6. PU H.RAMMAWI, AGRICULTURE MINISTER IN PIGLETS DISTRIBUTION-CUM-TRAINING PROGRAMME FOR FARMERS LEH IN-TERFACE MEETTING OF ICAR A HMANPUI : Ni 30.8.2005 khan Pu H.Rammawi, Minister, Agriculture, Horticulture etc. in ICAR, Mizoram Centre, Kolasib ah Piglets Distribution-cum-Training Programme for Farmers leh Interface Meetting of ICAR, Mizoram Centre. Kolasib with State line Departments, Govt.of Mizoram a hmanpui a. Zing dar 10:00 ah Piglets Distribution-cum-Training Programme for Farmers hi hman a ni a. He Programme ah hian Loneitu mi 19 training te hnenah Minister hian vawkte 3(pathum)Yorkshire leh Håmpsline theuh a hlan nghal. Vawkte hi a nu påhnihleh a chithlah tu tur, a pa pakhat a ni a. A note neih hmasak berah a note pathum ICAR hnenah pek let leh tur a ni. Minister hian loneitu trainingte hnenah — hmanlai chuan Mizote tan hnathawh tur dang awm lova, hlothlawh a eizawn a ni ringawt mai a, chupawh thiamna tello a ni a. Tunah chuan mithiam kan tam a, kan lo neihdan pawh changkang zawka kan neih ahunin, huanlo ram nghet kan neih a hun tawh a. Kan ram pawhin dak lam a pan niin a lang a. Leilung siam that leh theihna tur pakhat chu kan ran ek te tangkai taka hman hi a ni. Ran ek, hnimtawih leh mithiamte siam chhuah E.M.Technology te hmang tangkai a kan ram siam tha leh turin a fuih. Hé Meetting chhåwngkhåtna zawhah hian Animal sheds 5(panga) hawnna a nei båwk. A programme chhawnghnihna Interface Meeting of ICAR. Mizoram Centre, Kolasib with State line Departments, Government of Mizoram hi dar 12:30 Pm ah tan a ni a. He Meetting hi Dr.K.M. Bujarbaruah, Director. ICAR Research Complex for North Eastern Hills Region, Umiam, Meghalaya in a kaihruai. He Meeting a khuallian — Pu H.Rammawi, Minister, Agriculture etc. chuan ICAR Mizoram Centre. Kolasib hi Mizorama Research Centre Agriculture & Allied Sectors a kan neih chhun a ni a, lawmawm a tih thu sawiin Kolasib leh a chhehvel-mai nilo, Agro and Climatic Zones hrang hrang tana tan la turin a duh thu a sawi a. Chutiang bawlén Line Department hrang hrang te pawh in ICAR. Kolasib hi chhawr turin a duh thu a sawi bawk. He Interface Meetting hian Mizoram a Department hrang hrang tana harsatna leh rawtna tha tak tak ICAR tena an puih theih dan tur sawi ho a ni a, hlawk hle in an in hria. He Interface Meetting ah hian Mizoram Sowrkar Department hrang hrang—Agriculture, Horticulture, Fishery, Soil and Water Conservation,

Forest Department leh A.H. & Vety atangin an tel a. ICAR hi Dr.K.M.Bujarbaruah, Director for North East Hills State. Meghalayg ip hovin Scientist Diciplineshrang hrang 10 vel zetin an !awiamn. He Meetting hi dar 3:00 P.M ah zawh a ni. 8. PU H.RAMMAW, AGRICULTURE MINISTER CHAH CHHUAHIN JAPAN INTERNATIONAL CO-OPERATION AGENGY (JICA) HOTUPA MIZORAM AH A LO KAL: Japan International Co-operation Agency-(JICA) atangin KURAUCHI TAKASI Minor Irrigation Project Technical CO-operation Assistant proposal Central a kan thehluh ahmun ngeia min enpui turin leh Project formulation advice min buaipui turin ni 3 chhung cham turin a lo kal. Hei hi Sawrkar Policy tih hlawhtlin nana Sawrkar hmalakna a ni a. Ni 31.8.2005 khan Pu H.Rammawi, Agriculture Minister etc. Room ah inkawm hona neih a ni a, Agriculture/ Horticulture/A.H & Vety/Sericulture leh Fishery Department te atangin representative senior officer te anlo kal kim tha hle a ni. Pu H.Rammawi, Agriculture Minister chuan Japan Internation Co-operation Agency atanga lokal te hi Mizoram tan thahnem ngai taka Survey nei turin a chah a, Mizoram a a lokal theih avangin lawmthu a sawi a. Mizoram tan Japan International Co-operation Agency (JICA) atanga lokal, KURAUCHI TAKASI hian hlawhtlinna tha tak a rawn thlen ngei a beiseiawm a ni. 9. SEMINAR ON COMMERCIALIZATION IN MIZORAM HLAWHTLING TAKIN MAGSA MEMBER TE CHUAN PU H.RAMMAWI, AGRICULTURE MINISTER HOVIN AN NEI: Ni 1 .9.2005 dar 11 :00 A.M atanga dar 1.00 P.M inkar chhung khan Agriculture Conference Hall ah Mizoram Agriculture Graduates Service Association (MAGSA) buatsaih — Seminar on Commercialization of Agriculture in Mizoram tih thupui hmanga neih tur hawnna (Inaugural Function) hlawhtling taka neih a ni a. Chief Guest Pu H.Rammawia'n he Seminar hi a hawng a ni. Chief Guest Pu H.Rammawi, Agriculture Minister chuan he Seminar a lokal Agriculture Graduate Officers te chu an thawhpui — Officers & Staff te Service Matter ngaihpawimawh sak a, an pension paper te chinfel sak thuai thuai turin a chah a. Department a hnathawk reng reng te hi Team Work a thawh a nih avangin kan vaiin kan pawimawh a, tumah kan inthlahdah tur a ni lova, Officer te leh Staffte hi a tul apiangah inrawn tawn tur leh buaina pumpelh zawnga hna thawk tlang turin a chah a. Agriculture Department chu G.A.C a a lan lohna turin Audit laia mahni tihtur theuh te taima taka ti a, tangrual turin a fuih a ni. Tin, Mizoramah hian 65-70% vel hi kut hnathawh a eizawng (farmer) an ni a, chumi te kawngdik kawhhmuh tur leh thiamna pechhuak tura mithiam an nih angin an mawhphurhna te hlen chhuak a, inthlahdah reng reng lo turin leh taimak chhuaha Mizoram ei leh bara a lo intodelh theihna tura tan la thar turin a fuih a, Agriculture ah kawng zawh dika kawhhmuh tur awm apiangte kawhhmuh in, loneitute tan an hnathawh tur ngaihtuah chhuah sak thiam a, rilru tak tak hmang turin a fuih bawk. Jhuming Cultivation atangin permanent farming ah loneitute kan luh puitlin pui ngei tur a ni a ti a, Production — First, Maket — Next, ti tawh lovin, Market - First, Production - Next tih Policy a neihin kal kan tum tawh dawn ani a ti. Organic Farming hi kan hriselna atana a that mai bakah Market Value atan a tha a, Mizoram hi Permanent Farming a kalin Organic Farm hi kan Practice dawn a ni a ti. Project thatak siama Central ah sum haichhuah angai a, chu kan sum hman dan chu a hmun ngeiah Central miten an rawn endik thin a, a ti tha pawl tak State kan nih avangin a lawmawm hle a, hemi kawngah pawh hian fimkhur taka kalin atakin hna kan thawk zel tur a ni a ti.

He Seminar a Guest of Honour Pu Lalramthanga Tochhawng, Agriculture Secretary- cum Director of Agriculture chuan thu sawiin, Technical a mithiam kan nih angin Decision kan lakna kawngah pawh uluk takin kan ngaihtuah anga, Sawrkar Policy kan ti hlawhtling zel tur a ni a ti a, Mizoram ei leh bara a lo intodelh theihna turin Culture hlui atanga Culture thar a Sawrkarin hma a lak mek hi a tha em em a, Agriculture Product hi a comodity zawngin kan en thiam tur a ni a ti a. Social Change siam thei Department chu Agriculture hi a ni a, Grass Root level atangin Commercial basis a hmalak hi a hun tawh a ni a ti. Business Relationship Quality kan neiha, kan luh chilh thiam hi a tul a, Official chauha fina thawk mai lovin, Agriculture Department a hlawhtlin theih ngei na turin taima takin a hmunah a takin hna kan thawk tur a ni a ti bawk. He ‘Seminar on Commercialization of Agriculture in Mizoram’ hawnna hi Pu H.Thankhuma, President, MAGSA in a kaihruai a, Pu Tlangtimawia Zote, Gen.Secretary, MAGSA in Report a pe a, Vote of Thanks Pu George Lalthanngura, Asst.Secretary, MAGSA in a sawi a, Zaithiam NI. Felina Lalremruati leh NI.Nancy Zothanmawii ten Gospel hla mawi tak takin he inaugural Function hi a awi bawk a ni. MAGSA member te kan kal tha hle a ni. Chawhnu leh atukah Prof.Dr.Lianzela te Dr.H.Saithantluanga te Pu C Laizarliana te leh pu Zahlira Hrahsel te paper buatsaih an zir hova MAGSA hruaituthlanna MJA ten an neihpui a, an hruaitu thlan chhuah (2005-2007) te Chu: President - Pu H. Thankhuma Vice President - Pu R.K.Nithanga GenSecretary - Pu Tlangtimawia Zote Asst. Secretary - Pu J.Rothanga Treasurer - Pi Lalengzami Haolai Fin.Secretary - Pi Lalnunpuii Parte 10. PU H. RAMMAWI, AGRICULTURE MINISTER IN K.V.K HMÜN TUR SIHTLANGPUI, LAWNGTLAI DISTRICT TAN LEH CHHATLA SAIHA, SAIHA DISTRICT TAN LUNGPHUM A PHUM: 5.9.2005 leh ni 6.9.2005 khan Pu H.Rammawi, Agriculture Minister in K.V.K. hmun tur Sihtlangpui, Lawngtlai District tan leh Chhatla Saiha, Saiha District tan lungphum a phum K.V.K. Lungphum phumna ah hian Lawngtlai District ah Pu T.Johny, Deputy Commissioner in inkhawm a kaihruai a, Saiha ah chuan Pu Lalnghinglova, Deputy Commissioner, Saiha in a kaihruai thung. Pu C .Lalniliana. Joint Director of Agriculture ( Research & Education) in K.V.K nihphung tlangpui sawiin. K.V.K. hi Central Scheme niin, loneitu te leh thalai te inzirna hmun tur leh intuai hriamna hmun tur a nih bakah mithiamte kaihhruaina hnuai ah District mamawh/huam chhunga thlai chin tur te enchhin na hmun tur a ni. K.V.K. hi Joint Director in hovin, Office bakah Hostel loneitute an training lai a awmna tur pawh tih tel sak nghal a ni. Tin. training hi Campus pawnah pawh pek tur a ni a. K.V.K hmun hi kum 99 chhung awh tur ani a, ram 20 Ha. a ngai a ti bawk. Lungphum a phum zawh ah Pu H.Rammawi, Agriculture Minister in K.V.K. tana ram lo ruahman sak tu Council te chungah lawmthu sawiin, hmarchhak states zingah Mizoram hi District tin a K.V.K. nei chhun a nih thu sawiin, Serchhip District leh Mamit District ah K.V.K. lungphum phum thuai tur a nih thu a sawi bawk. K.V.K. hi kan loneitu ten technology thar a zir ve zung zung theihna tur a nih avangin loneitu te tan hmasawnna a thlen ngei a beisei thu a sawi bawk. Lungphum phumna inkhawm hi Pu P.P. Thawla. M. L.A. Council hinuitu, Department Officers leh mipui thahnem takin an hmanpui.

11. MIZORAM INTODELHNA PROGRAMME HMALAKNA IN JATROPHA LEH RED OIL PALM CHIN LEH HRALHCHHUAH TURAH MEMORANDUM OF UNDERSTANDING (MOU) ZIAH FEL ANI: Ni. 14/9/2005 dar 12:30 PM khan Mizoram Intodelhna Programme (MIP) hmalakna in, MIP, Govemment of Mizoram leh Godrej Agrovet Ltd.. Mumbai te chuan Jatropha leh Red Oil Palm chin leh a hralhchhuahna chungchangah Memorandum of Understanding (MOU) Agriculture Committee Roomah Pu H. Rammawi, Agriculture Minister, Chairman MIP ni bawk hovin an sign fel a. MIP aiawhin Pu Lalramthanga Tochhawng, Agriculture Secretary, Government of Mizoram leh Godrej Agrovet Ltd aiawhin Pu RS Vijan, Executive Vice President ten he MOU hi an sign ani. He MOU sign na a hruaitu Pu H.Rammawi, Agiculture Minister chuan. "Vawiin hian Mizoram loneitute tana thil tha leh kan ramin lo neih lama hma kan savmpui theih tur thil kan ti a. India rama company lar tak Godrej Agrovet Limited nen MOU kan sign ta a ni. MOU kan sign hi MIP hmalakna atanga lo chhuak a ni a. Agriculture Minister ka nih veleh MIP enkawlna hna chu ka ko-ah a lo innghat a. MIP-a hotu dangte nen theihtawp chhuahin hma kan la a. Kan ram loneitute hian eng thlaite hi nge ching se tha ber ang tih kan ngaihtuah a. India Policy leh Programme ngaihtuah tel ranin, thil zir chiang turin State engemaw zat kan tlawh a. Chutianga kan zir chian hnu chuan MIP thlai atan thlai chi hrang hrang engemaw zat kan thlang a. Chung kan thlante zingah chuan vawiina MOU kan sign na Oil Palm leh Jatropha, Mizoten Kangdamdawi kan tih hi an tel a ni. Oil Palm leh Kangdamdawi hi India Sawrkarin India rama chin uar tura a thlan te zinga mi an ni a. A chin theihna State zawng zawngah uar taka chin tura an thlan a ni. Tin, a chin puitlin ringawt hi a tawk lo a. A hralhna tur a Chiang em tih pawh ngaihtuah tel a ngai a. A hralhna nei chiangsa ngei leh hlawk thawkhata thar theih thlai chin a ngai a. Godrej Agrovet Limited hian Oil nei thlai chin lamah experience an nei tha a. Oil Palm phei chu kum 1989 atangin an lo ching tan daih tawh a ni. State engemaw zatah hma an la tawh a. Tunah hian Mizorama hmala turin an rawn inpeih a. Vawiinah MOU kan sign ta a. Anni nena thawk hovin Oil Palm leh Jatropha kan ramah kan ching dawn a ni. Anni hian a oil herna khawlte kan ramah an rawn bun vek ang a. A oil zawng zawng pawh an lei nghal vek dawn a ni, Kan rama an lo luh avang hian kan ram loneitute tan thil hlauhawm engmah a awm dawn lo a. Oil Palm Act tha tawk kan neia. Kan Oil Palm Act hmang hian thil thalo awm thei lakah kan loneitute kan venghim dawn a ni. Mizorama Godrej Agrovet Ltd. te hmalakna reng reng chu MIP Executive Authority hian a lo enpui zel ang a. Harsatna a awm anih pawhin a sut kian dan tur a dappui thin ang. Mizoram pumah hian Oil Palm hmun hectare singnga velah siam kan tum a. Chumi atan chuan Rs. 250 crores investment a ngai a. Heti zat pawisa hman tur hi Mizoram Sawrkar tan chuan a harsa khawp mai a. Hei hi Godrej Agrovet Ltd. hian an rawn tum dawn a ni. Kangdamdawi hmun hi hectare nuai khat velah tal siam theih ni se a tha a. Chumi atana sum senso ngai pawh chu Godrei Agrovet Ltd. hian an rawn tum bawk dawn a ni" a ti. "He Scheme hi a hlawhtlin hunah chuan Loneitu chhungkaw tih tham takin lo nghet neiin eizawnna ngelnghet an nei ang a. Oil Mill-a thawk tur mihring engemawzat an mamawh dawn a. Hna nei lo engemawzat tan pawh employment a awm thei dawn a. He MOU sign naah hian Rev. Liandawla, Vice Chairman MIP te. Wg.Cdr.Lalnghinglova, Chairman Marketing Board MIP te, LR Laskar, Secretary Marketing Board MIP te, Agriculture leh Horticulture Departrnent Director te leh Senior Officer te an kal tha hle a. Chanchinbu mite pawh he MOU sign na ah hian an kal tha hle ani.

12. PU H.RAMMAWI, AGRICULTURE MINISTER ZIN HLAWHTLING: Pu H.Rammawi, Minister Agriculture, Law & Judicial. Govt. of Mizoram chuan ni 14th -19th September, 2005, New Delhi zinin Sawrkar laipui hnenah Mizoram mamawh chi hrang hrang a sawipui : 1) Indian Council of Agriculture Research (ICAR) hotute hmuin Mizorama K.V.K thar pali — Saiha District - Saiha, Serchhip District - N. Vanlaiphai leh Mamit District atan Lengpui a Office leh Quarters te sak na tur sanction thuai tura ngenin, October thla chhunga sanction hman an beisei thu an lo hrilh. 2) Planning Commissio Adviser Pu Sekhar hmuin nikum 2004-2005 a AIBP Fund hmuh kim loh Rs.5 crores leh kumin a mi tur Rs. 10 crores atanga First Instalment Rs. 5 crores release tura a ngenna chu a rang thei ang bera sanction a nih tur thu an lo hrilh bawk. 3) Japan International Co-operation Agency, Mizoram a hma la tura Project Proposal Mizoram Sawrkar Siam, September, 2005 chhung ngeia Japan Embassy, New Delhi a luh theih nan Pu Haque, Jt.Secretary, Ministry of Water Resources, Govt.of lndia hmu in nihnih khat chhunga a tul ang lo bawhzui a, September thla chhung ngeia Japan Embassy a thlen tur thu a lo hrilh a. Pu H.Rammawi hian Japan International Co-operation Agency te pawh a kawm nghal a, he Project hi a hlawhtlin chuan Rs. 800 lakhs vel senna tur a ni. 4) Pu H.Rammawi, Minister, Agriculture, Law & Judicial etc. hian Mrs.Rita Chatterjee, Director, H.C & J, Ministry of Law & Justice (Dept.of Justice) hnenah Mizoram Fast tract courts hnuaia, District Court buildings, Saiha, leh Kolasib leh 3 (three) Judicial Quarters, Aizawl a mite sak chhunzawmna tur te a sawipui a. Heng pawisa te hi Budget a dah vek a ni nain Plan hnuaiah nge Non-Plan hnuaia dah tur ruahman fel a la nih loh thu lo hrilhin, sanction tho tur a nih avangin hna chhunzawm zel turin a lo hrilh bawk. 5) Pu H.Rammawi hian United Nations Human Right Commission hotu pawimawh te kawmin Mizorama Myanmar Refugee? awm chungchang khunkhan takin a sawi pui a. Refujee tu te emaw in dawt hmanga Mizoram Sawrkar an hek thin nate finfiah hmasa phawt thin turin a ngen bawk. 13. ECO-GREEN, GOA HOTUTE PU HRAMMAWI, AGRICULTURE MIN- ISTER IN A CHAH CHHUAK: Agriculture Minister Pu H.Rammawi chuan Mizorama mirethei zawk leh eizawnna kawnga harsa te te te eizawnna kawng dapna chikhat atan Mizorama Balhla, Lakhuihthei, Kuhva leh Coconut kawr (fibres) atanga thil siam chhuah theihte atanga eizawnna awlsam zawk a awm theih nan ECO-GREEN, Goa te chu chah chhuakin, vawiin 20.9.2005 dar 1 1 :30 A.M hian MIP hotute nen a chenna In ah an inkawm. ECO-GREEN, Goa atanga lokal te Chu — Dr.Subramania, Principal Scientist, ICAR te, Mrs.Subramania, Ecogreen Project Officer, S.K Babu, Project Director, Eco-green Unit leh J.krishnamurthy, Project Co-ordinator te an ni. Anni hi NGO te tana mi tangkaitak an ni a, abik takin — Hmeichhia te eizawnna kawng kawhhmuh saktu leh siamsak tu tangkai tak an ni. Pu H.Rammawi, Agriculture Minister chuan Eco-green, Goa atanga mithiam lokalte hnenah Mizorama Balhla, Lakhuihthei, Kuhva leh Coconut kawr (Fibres) te hi Mizoram ami te hian kan hman tangkai theih ngei na turin an theihtawpa hma la turin a fuih a. Mizoram hian State dangte ang bawkin Fibre hmang hian kan Intodelh theiin, thawnchhuah khawp kan siam chhuak thei a ni a ti. Balhla, Lakhuihthei, Kuhva leh Coconut kawr te lakchhuahna khawl te leh a hnathawhna

hmanraw dang te Mizorama lakchhuaha hman tangkai dan tur ngaihtuah a ni ang a, enchhin phawt a ni ang a ti. Eco-green, Goa te hian heng thei kawr atanga an thil siam chhuah te hi Southern Railway ah nikhat chhungin Rs.35,40,000/- man an hralh chhuak thin a. Heng atanga an thil siam chhuah te chu atlangpuiin note, thlengte, lukhum ang chi te hi a ni a, he thil siamchhuah hian plastic leh polythene a tih tlem phah sawt dawn a ni. Eco-green, Goa hotu lokalte hi ni 19.9.2005 khan MIP hotute leh Agriculture hotu te nen inkawmna an nei a. ICAR, Kolasib an tlawh bawk. Agriculture Minister hova Eco-green, Goa hotute lokal kawmna ah hian Rev.Liandawla, Vice Chairman, MIPEA te, Wgd.Cdr.Lalnghinglovas Chairman, Marketing Board, MIP te Pu C.Lalzarliana, Project Director, MIP te leh Dr.Lalmuanzovi, Asst.Project Director te an tel a ni. 14. TRAINING ON MASTERS TRAINER FOR SUPPORT TO STATE EX- TENSION PROGRAMME FOR EXTENSION REFORMS SCHEME — ATMA: Ni 12th -1 7th September, 2005 khan Training on Masters Trainer for Support to State Extension Programme for Extension Reförms Scheme — Agriculture Technolgy Management Agency (AT MA) Agriculture Conference Hall, Aizawl ah hlawhtling taka neih a ni a. Field Exercise pawh neih a ni bawk. He Training ah hian Agriculture Dept., Horticulture Dept., A.H & Vety Dept., Soil & Water Conservation Dept., Fisheries Dept.. Sericulture Dept., atang te in Senior Officers - 23 an tel a, Officer Training zo te hnenah Certificate mawitak hlan a ni. Ni 14th September; 2005 khan Durtlang leh Sihphir Farmer te Training pek an ni bawk. MANAGE, Hyderabad atangin Resource Persons —Dr.Raj Bir Singh, Consultant leh a thawhpui dangte lo kalin he training hi an rawn ho a ni. 15. D.A.O., MAMIT OFFICE, AIZAWL A HUN REITAK AWM CHU MAMIT HMUNAH AN INSAWN FEL TA: D.A.O, Mamit Office, remchan zawkna avanga Aizawla hun rei tak awm chu a District Headquarters hmun — Mamit ah sawn fel a ni ta. Office Building leh Quarter tur te sak mek a ni a, tun atanga hun reilote ah infrastructure pawh changtlung tak nei a, DAO, Mamit Office hi Establish tum a ni. 16. CLEANLINESS COMMITTEE DIRECTORATE LEH DISTRICT LEVEL ATAN DIN A NI TA: Clean Mizoram Committee, Govt.of Mizoram duhdan angin Agriculture Department chuan Cleanliness Committee Directorate leh District Level atan a din ta a. Hetiang hi Directorate Level leh District Level a Committee a din te chu an ni : 'A' DIRECTORATE LEVEL: (1) Directorate of Agriculture - Chairman (2) Joint Director (Minor Irrigation) - Member (3) Joint Director of Agriculture - Member (4) Joint Director (Land Use Board) - Member (5) Deputy Director (Extension) - Member Secretary (6) Deputy Director (Planning) - Member (7) Deputy Director (Admn.) - Member (8) Finance & Accounts Officer - Member (9) Asst.Agril.Information Officer - Member (10) One representative from AGOSO - Member

'B' DISTRICT LEVEL: (1) District Agril.Officer - Chairman (2) Divisional Agril.Engg. - Member (3) Sub-Divisional Agril.Officers - Member (4) Sub-Divisional Agril.Engg. - Member (5) Head Assistant (DAO Office) - Member Secretary (6) Agril.Extension Officer, Hqrs. - Member 17. STATE INFORMATION OFFICERS, AGRICULTURE DEPARTMENT AH GOVERNOR OF MIZORAM IN A RAWN RUAT FEL TA: Section 5(1) of the Right to Information Act, 2005 (no 22 of 2005)angin, Governor of Mizoram chuan Agriculture Department in mipuite hnena a puan chhuah tur awm apiang te puangchhuak turin State Public Information Officers, Agriculture Department atän heng mite hi a ruat fel ta: 1. Pi Vanlalpawli, Under Secretary. Agriculture Department. 2. Pu H. Thankhuma, Deputy Director of Agriculture (Extension)