Opracowania pytań z ekonomii na egzamin magisterski 2008/2009

I Makroekonomia1. Omów sposoby obliczania PKB, PNB i PNN. Co mierzą te wielkości?2. Czy PKB jest dobrym miernikiem dobrobytu społeczeństwa? Jakie inne mierniki są

stosowane dla oceny dobrobytu?3. Zmiany wielkości konsumpcji w gospodarce: przedstaw różne stanowiska teoretyczne

(teoria keynesowska, dochodu permanentnego i cyklu życia).4. Wpływ otwarcia gospodarki na wielkość produkcji i na wielkość zagregowanych

wydatków w tej gospodarce.5. Co to jest pieniądz? Omów funkcje i rodzaje pieniądza.6. Wpływ sterowania przez bank centralny stopą procentową na wielkość wydatków w

gospodarce. Jaki jest cel takich działań banku centralnego?7. Rodzaje bezrobocia. Jak można oddziaływać na zmniejszanie różnych rodzajów

bezrobocia?8. Omów poglądy "klasyków" i "keynesistów" w sprawie istnienia i przyczyn bezrobocia

oraz sposobów jego zwalczania.9. Omów główne cechy modelu IS - LM. Jakie jest jego zastosowanie?10. Wykorzystując model IS - LM przedstaw możliwe skutki polityki budżetowej/fiskalnej w

gospodarce zamkniętej.11. Wykorzystując model IS - LM przedstaw możliwe skutki polityki pieniężnej/monetarnej

w gospodarce zamkniętej.12. Omów istotę modelu AD-AS. Jakie jest jego zastosowanie?13. Wykorzystując model AD-AS przedstaw reakcję gospodarki na szok podażowy.14. Wykorzystując model AD-AS przedstaw reakcję gospodarki na szok popytowy.15. Opisz typowy cykl koniunkturalny w gospodarce i wyjaśnij jego mechanizm.16. Przedstaw tzw. krzywą Phillipsa i dyskusję dotyczącą zależności, jaką ona opisuje.17. Czym jest stagflacja? Przedstaw przyczyny stagflacji wg modelu AD-AS.18. Inflacja i bezrobocie są swoistymi "chorobami" gospodarki - która z nich jest, Twoim

zdaniem, bardziej dotkliwa, poważniejsza?19. Wpływ oczekiwań na zachowania podmiotów gospodarczych. Hipoteza racjonalnych

oczekiwań.20. Przedstaw główne korzyści społeczeństwa wynikające z prowadzenia handlu

1

zagranicznego.21. Czy państwo powinno chronić rynek krajowy przed towarami z zagranicy – przedstaw

argumenty "za" i "przeciw".22. Omów istotę i podstawowe części bilansu płatniczego.23. Przedstaw skutki zmiany kursu walutowego na gospodarkę.24. Przedstaw różne ujęcia kursu walutowego - nominalny, realny, oparty na parytecie siły

nabywczej.25. Omów skutki restrykcyjnej polityki budżetowej/fiskalnej w gospodarce otwartej.26. Omów skutki ekspansywnej polityki pieniężnej/monetarnej w gospodarce otwartej.27. Deficyt budżetowy i sposoby jego finansowania. Granice długu publicznego.28. Podaj definicję wzrostu gospodarczego i omów sposób jego pomiaru.29. Przedstaw podstawowe czynniki wzrostu gospodarczego, omów wybrany model wzrostu.30. Przedstaw główne bariery wzrostu gospodarczego.31. Przedstaw sposoby oddziaływania państwa na wzrost gospodarczy oraz pokaż ich

możliwe skutki.II Mikroekonomia32. Optymalny wybór konsumenta - model krzywych obojętności.33. Elastyczność cenowa i dochodowa popytu jako narzędzie analizy zachowania

konsumentów na rynku produktu.34. Efekty substytucyjny i dochodowy. Funkcja popytu skompensowanego.35. Korzyści i niekorzyści skali w produkcji.36. Funkcje produkcji. Izokwanta.37. Krótkookresowe i długookresowe funkcje kosztów produkcji.38. Koszty w ujęciu księgowym i ekonomicznym.39. Analiza porównawcza konkurencji doskonałej i monopolu pełnego.40. Maksymalizacja zysku firmy doskonale konkurencyjnej w krótkim i długim okresie.

Produkcja i popyt firmy na zmienny czynnik produkcji w punkcie optimum.41. Równowaga firmy i gałęzi na rynku doskonale konkurencyjnym w krótkim i długim

okresie.42. Wielkość produkcji maksymalizującej zysk i decyzje dotyczące zatrudnienia czynników

produkcji w monopolu. Społeczny koszt wykorzystywania siły monopolowej.43. Różnicowanie cen w monopolu oraz sposoby wyznaczania ceny na produkt przez

monopolistę.44. Konkurencja oligopolistyczna – model Cournota i Stackelberga. Kartel jako przykład

2

strategicznych zachowań podmiotów ekonomicznych.45. Konkurencja monopolistyczna – maksymalizacja zysku w krótkim i długim okresie.46. Popyt na czynniki produkcji. Równowaga na rynku czynnika w warunkach konkurencji

doskonałej, monopolu i monopsonu.47. Gospodarstwo domowe w roli dostawcy pracy. Wielkość podaży pracy a zmiany płac.48. Popyt na pracę i podaż pracy, równowaga na rynku pracy w warunkach doskonałej

konkurencji, monopsonu i przy istnieniu związków zawodowych.49. Międzyokresowy model wyboru konsumenta. Rozkład oszczędności i konsumpcji w

czasie. Wpływ zmian stopy procentowej na decyzje gospodarstwa domowego.50. Oddziaływanie ryzyka i niepewności na decyzje gospodarstwa domowego i rynki

ubezpieczeń.51. Niesprawność mechanizmu rynkowego a decyzje sektora publicznego.52. Monopol naturalny. Uzasadnienie dla regulacji monopoli naturalnych.53. Wartość pieniądza czasie.54. Efekty zewnętrzne i dobra publiczne jako przykłady zawodności rynku.55. Ekonomiczne przesłanki prowadzenia wymiany międzynarodowej.56. Strategiczne zachowanie producenta na rynku oligopolistycznym: decyzje cenowe i

niecenowe.57. Oddziaływanie asymetrii informacji na decyzje podmiotów gospodarczych: negatywna

selekcja, pokusa nadużycia (ryzyko moralne), problem pryncypała - agenta.58. Wykorzystanie teorii gier do analizy zachowań strategicznych. Równowaga Nasha.

Dylemat więźnia.59. Teoria równowagi ogólnej.60. Optimum Pareto.61. Optymalny wybór konsumenta przy różnym układzie preferencji.

PROPONOWANA LITERATURAPodstawowa:1. D.Begg, R.Dornbusch, S.Fisher, Ekonomia t.2. PWE, liczne wydania.2. E.Czarny, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2006.3. E.Czarny, E.Nojszewska, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2000.4. D.Laidler, S.Estrin, Wstęp do mikroekonomii, Gebethner i Ska, Prentice Hall 1991.5. M.Rekowski, Mikroekonomia, WROKOPA Sp. z o.o., Poznań 2005.6. P.Samuelson, W.Nordhaus, Ekonomia, PWN, Warszawa 1995.7. R.Hall, J.Taylor, Makroekonomia, PWN, Warszawa 2002.

Uzupełniająca:

3

1. B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk, Współczesne nurty teorii makroekonomii, PWN,

Warszawa 1998.2. H.Varian, Mikroekonomia: kurs średni – ujęcie nowoczesne, PWN, Warszawa 2005.3. Inne podręczniki do mikroekonomii i makroekonomii na poziomie średnim, także w

języku angielskim, czy niemieckim.

1. Omów sposoby obliczania PKB, PNB i PNN. Co mierzą te wielkości?

4

Informacje dotyczące kalkulacji PKB w pytaniu 2.

Realny produkt narodowy brutto (PNB) jest miarą całkowitego dochodu gospodarki narodowej. Świadczy on o ilości dóbr i usług, na których zakup może sobie pozwolić gospodarka jako całość.

Produkt narodowy brutto (dochód narodowy brutto) jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez czynniki produkcji. Produkt narodowy brutto jest równy PKB skorygowanemu o dochody netto z tytułu własności za granicą.

Dochód narodowy jest to produkt narodowy netto wytworzony w gospodarce. Oblicza się go przez odjęcie amortyzacji od PNB w cenach bazowych. Dochód narodowy określa ilość środków, jakie gospodarka może przeznaczyć na wydatki i inwestycje, o odłożeniu odpowiedniej ilości środków na sfinalizowanie amortyzacji i utrzymanie istniejącego zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie.

PNB jest dobrym miernikiem zmian sytuacji gospodarczej kraju. Raczej nie używa się PNN ze względu na dwuznaczności wynikające z trudności oszacowania amortyzacji.Nominalny PNB mierzy się w cenach bieżących, tj. takich, które istniały w okresie, gdy osiągano składające się na PNB dochody.Realny PNB – lub inaczej PNB w cenach stałych – koryguje nominalny PNB o skutki inflacji i wyraża go w cenach istniejących w pewnym okresie, najczęściej określanym jako rok bazowy lub podstawowy.

5

PNB (DNB) w cenach

rynkowych

C

NX

I

G

Dochód netto z własności za granicą

PKB w cenach rynkowych

Dochód netto z własności za granicą

PNN w cenach rynkowych

Amortyzacja

Dochód narodowy

(DN)=PNN w cenach bazowych

Podatki pośrednie

Wynagrodzenie i płace

Dochód z pracy na własny rachunek

Zyski

Dochódz tytułu czynszów

Struktura PNB od strony wydatków

Definicja PKB Definicja PNN Definicja dochodu

narodowego

Dochody czynników produkcji

Realny PNB per capita jest to realny PNB podzielony przez liczbę mieszkańców kraju.

2. Czy PKB jest dobrym miernikiem dobrobytu społeczeństwa? Jakie inne mierniki są stosowane dla oceny dobrobytu?

Odpowiedź na drugą cześć pytania znajduje się w pytaniu 1

Produkt Krajowy Brutto (PKB, Gross Domestic Product – GDP) jest miarą wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowanie na terytorium danego kraju, niezależnie od tego kto jest ich właścicielem.

Może być mierzony albo w cenach rynkowych (zawierających podatki pośrednie nakładane na dobra i usługi), albo w cenach bazowych (uzyskiwanych przez producentów, czyli z pominięciem podatków pośrednich). Wyższa stopa podatków powoduje, że wzrasta wartość produkcji w cenach rynkowych, gdy fizyczne rozmiary produkcji nie zmieniają się. W związku z tym bardziej uzasadnione jest mierzenie PKB w cenach bazowych.

Są trzy równorzędne metody mierzenia PKB (powinny prowadzić do tego samego wyniku). Można go mierzyć:- jako sumę wartości dodanej w procesie produkcji,- jako sumę dochodów czynników wytwórczych (łącznie z zyskami),- jako sumę wydatków na dobra finalne.

Formuła obliczania PKB w cenach rynkowych (PKBr):PKBr = C + I + G + X – M

Formuła obliczania PKB w cenach bazowych (Y): Y = C + I + G + X – M – Te

C – konsumpcja,I – inwestycje,G – wydatki państwa,X – eksport,M – import,

Te – podatki pośrednie

Nominalny PKB mierzy się w cenach bieżących, czyli takich, które istniały w okresie, gdy osiągano składające się na PKB dochody.Realny PKB mierzy się w cenach stałych. Wyraża on PKB w cenach istniejących w jednym z okresów (roku bazowym). Chcąc przejść od nominalnego do realnego PKB powinniśmy zastosować wskaźnik odzwierciedlający zmiany cen wszystkich dóbr – tzw. deflator PKB (a nie wskaźnik cen detalicznych CPI). PKBrealne = PKBnominalne / deflator PKBGdy ceny rosną, zmiana PKB w ujęciu realnym jest mniejsza, niż w nominalnym.

b) PKB należy do grupy prostych mierników fizycznych rozmiarów produkcji wytworzonej w gospodarce. Roczna zmiana jego poziomu informuje o tempie wzrostu gospodarczego.Podobnie jak w przypadku dokumentów finansowych przedsiębiorstwa, mogących ukrywać co najmniej tyle samo, ile ujawniają, rachunek PKB i kategorii pokrewnych powinniśmy interpretować z dużą dozą ostrożności. Powszechne stosowanie wskaźnika PKB bywa krytykowane, gdyż nie uwzględnia on różnic cen w poszczególnych krajach (co w pewnym stopniu jest niwelowane przez liczenie parytetem siły nabywczej), nie odzwierciedla zróżnicowania dochodów w społeczeństwie ani

6

ich dystrybucji (jest np. tym większy im więcej wydaje się na zbrojenia), a także nie wskazuje na jakość usług, szczególnie państwowych. Dane do PKB są często zbierane tanim kosztem, jako efekt uboczny zeznań podatkowych i informacji gromadzonych przez urzędy skarbowe. W konsekwencji PKB nie obejmuje wielu istotnych aspektów działalności gospodarczej.

c) PKB nie obejmuje: „Szarej strefy” – ponieważ dane dotyczące PKB oparte są na danych podatkowych.

Dlatego opracowuje się różne metody pomiaru wielkości „szarej strefy”, np. śledzenie obiegu dużych banknotów, wydatków poszczególnych osób, wykrywanie korelacji (np. Maria Lacko – stała relacja między zużyciem energii a 2 czynnikami: poziomami rzeczywistych dochodów i pogodą). Szara strefa jest szczególnie duża w krajach posocjalistycznych i kilku krajach basenu Morza Śródziemnego o długich tradycjach unikania przez obywateli płacenia podatków

Dochodów majątkowych netto z własności za granicą – dlatego w wielu krajach powinno się raczej mierzyć PNB (produkt narodowy brutto, dochód narodowy brutto, gross national product GNP). Jest to PKB skorygowane o sumę dochodów majątkowych netto z własności za granicą osiąganych przez obywateli danego kraju, czyli miernik całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji.

Amortyzacji – uwzględnia ją produkt narodowy netto (dochód narodowy). Dochód narodowy określa ilość środków, jakie gospodarka może przeznaczyć na konsumpcję i inwestycje po odłożeniu odpowiedniej ilości środków na sfinansowanie amortyzacji (zużycia zasobów kapitału) i utrzymanie kapitału na istniejącym poziomie. To PNB skorygowane o amortyzację. Jednak wielkość zużycia trudno precyzyjnie ustalić. Stosowanie PNB pozwala uniknąć dyskusji o amortyzacji.

Istotnych, pożądanych społecznie czynników podnoszących poziom dobrobytu społecznego takich jak czas wolny, porządki domowe, hobby - i związanego z nimi nierejestrowanego zatrudnienia.

Przykrych efektów ubocznych działalności człowieka takich jak hałas, zanieczyszczenie środowiska i korki drogowe. (Financial Times: azjatyckie tygrysy, gdy to uwzględnimy, mogą stać się azjatyckimi ślimakami). Powyższe trzy czynniki nie są jednak przedmiotem obrotu rynkowego, więc trudno je mierzyć.

Jeśli od tradycyjnego PNB odjęlibyśmy wartość produktów zwiększających uciążliwość życia, a dodalibyśmy wartość dochodów nierejestrowanych i produktów nieprzechodzących przez rynek, otrzymalibyśmy zmodyfikowane PNB, który byłby bardziej precyzyjnym miernikiem dóbr i usług wytworzonych w gospodarce. Mierzenie go byłoby jednak bardzo trudne i kosztowne. Dlatego PNB pozostaje najbardziej powszechnie stosowanym miernikiem działalności gospodarczej. Choć daleki od ideału, PNB jest najlepszą z miar jakimi dysponujemy przy systematycznej ocenie sytuacji gospodarczej.

3. Zmiany wielkości konsumpcji w gospodarce: przedstaw różne stanowiska teoretyczne (teoria keynesowska, dochodu permanentnego i cyklu życia).

7

Keynes w celu opisania wielkości produkcji w gospodarce stworzył model zagregowanych wydatków. Przyjął iż ceny i płaca są stałe, istnieją maszyny i zasoby naturalne niewykorzystane, bezrobotni szukają pracy- istnieją wolne moce produkcyjne. Przyjął dwa rodzaje okresów czasowych w których gospodarka może funkcjonować. W długim okresie istnieje możliwość rozbudowy potencjału gospodarki, natomiast krótki okres jest niewystarczający do rozbudowy zdolności produkcyjnych. W takiej gospodarce wielkość PKB zależy wprost od wielkości popytu (planowanej wartości zagregowanych wydatków).

W skrajnie uproszczonej gospodarce keynsowskiej planowane zagregowane wydatki na dobra finalne (AE) składają się z: planowanych wydatków na konsumpcę gospodarstw domowych (C) i wydatków na inwestycje prywatnych przedsiębiorstw (I).

AE=C+I

W celu opisania planowanych wydatków na konsumpcję Keynes wprowadził funkcję konsumpcji opisaną wzorem:

Cpl=KSK*Yd+Ca

Cpl – planowana konsumpcja; KSK-krańcowa skłonność do konsumpcji (parametr informujący jaką część dodatkowej porcji dochodu gospodarstwa domowe przeznaczają na zwiększenie konsumpcji; Ca – konsumpcja autonomiczna (niezależna od ielkości dochodów).

Dla różnych wielkości dochodów do dyspozycji Yd funkcja konsumpcji ukazuje wielkość planowanej konsumpcji Cpl.

Warto zauważyć, że na powyższym wykresie zmiany poziomu dochodu gospodarstw domowych powodują przesunięcia wzdłuż wykresu konsumpcji, natomiast zmiany wielkości posiadanego majątku (wywołane np. krachem na giełdzie , czy dobrą koniunkturą ) oraz oczekiwanego poziomu dochodów i cen przesuwają cały wykres.

8

Zjawisko to nazywamy efektem majątkowym (bogactwa). Polega ono na przesunięciu wykresu konsumpcji w górę (dół), pod wpływem wzrostu (spadku) zasobów majątkowych gospodarstw domowych i zwiększenia (spadku) wydatków na każdym poziomie rozporządzalnych dochodów osobistych.

W teorii keynesowskiej na przesunięcie całego wykresu funkcji konsumpcji wypływ może także mieć podaż kredytów na cele konsumpcyjne. Podaż ta może wzrosnąć gdy stopy procentowe w gospodarce zmaleją, lub gdy zwiększy się baza monetarna i wzrosną rezerwy gotówkowe systemu bankowego. W takiej sytuacji ludzie przy każdym poziomie dochodów będą wydawali więcej, gdyż będą mieli atrakcyjniejsze warunki na przyszłą spłatę swoich zobowiązań.

Pozostałą, nieskonsumowaną część dochodów gospodarstwa przeznaczają na oszczędności. Funcję oszczędności można opisać wzorem:

Spl=KSO*Yd – Ca gdzie KSO to krańcowa skłonnść do osczędzani i KSK+KSO=1

W uproszczonym modelu gospodarki keynesowskiej przyjąć także można, że poziom inwestycji przedsiębiorstw prywatnych (I) nie jest uzależniona od wielkości rozmiarów produkcji (Y) i dochodów do dyspozycji (Yd). Innymi słowy wielkość inwestycji planowanych traktowana jest jako stała.

Wielkość produkcji w stanie równowagi.

9

Z połączenia powyższych wykresów otrzymujemy tzw. krzyż keyensowski (str. 389, Czarny), który przedstawia stan krótkookresowej równowagi w gospodarce. Punkt przecięcia się linii 45 stopni z linią planowanych zagregowanych wydatków AEpl opisuje taką wielkość produkcji w gospodarce, przy której planowane wydatki zrównują się z rzeczywistą wielkością produkcji. Taki punkt jest tylko jeden.

Stan krótkookresowej nierównowagi.

10

W swojej teorii Keynes wprowadził także tzw. mnożnik. W sytuacji, gdy np. inwestyce przedsiębiorstw zwiększą się o I, to prędzej czy później produkcja w gospodarce także wzrośnie o taką samą wartość (tak działa gospodarka keynesowska – są w niej wolne moce produkcyjne, a ceny są stałe). Odpowiednio wzrastają zatem także dochody, wartość produkcji bowiem równa się wartości dochodów właścicieli czynników produkcji. Część z tych dodatkowych dochodów (wyznaczona przez KSK) znowu zmienia się w popyt. Za dodatkowe dochody gospodarstwa domowe chcą kupić nowe dobra konsumpcyjne, co prędzej czy później powoduje wzrost produkcji przedsiębiorstw i tak dalej. Jak łatwo zauważyć, początkowy wzrost inwestycji o I doprowadził do większego wzrostu produkcji. Tak właśnie działa mnożnik keynesowki. Opisać go można wzorem M=Y/I=1/(1-KSK) (wyprowadzenie na str. 394).

Do opisywanego modelu wprowadzić można jeszcze trzecią część planowanych zagregowanych wydatków AEpl – wydatki państwa Gpl, finansowane z: Te (podatki pośrednie), NT (podatki bezpośrednie netto, czyli podatki bezpośrenie pomniejszone o transfery dla gospodarstw domowych) i D (dochody państwa z tytułu właności).

AEpl=Cpl+Ipl+Gpl

Wydatki państwa podlegają podobnych mechanizmom mnożnikowym jak wyżej opisany przykład. W gospodarstwie z państwem gospodarstwa domowe muszą jednak płacić podatki, przez co ich KSK jest niższe. W efekcie mnożnik w gospodarce z udziałem państwa jest niższy niż w poprzednik wypadku:

M’=1/(1-KSK’) < 1/(1-KSK)=M,

Gdzie KSK’=KSK*(1-podatek t)

Teoria dochodu permanentnego i cyklu życia.

11

Obydwie te teorie są ze sobą blisko spokrewnione.

Teoria dochodu permanentnego została sformułowana przez Miltona Friedmana, a jej punktem wyjścia są dwie przesłanki: dochody ludzi są zmienne w czasie oraz ludzie nie lubią, aby ich konsumpcja wykazywała wahania. Zgodnie z tą teorią wielkość konsumpcjiw danym okresie zależy od poziomu dochodu permanentnego czyli przeciętnego, długookresowego dochodu gospodarstw domowych, nie zaś od wysokości ich dochodu w tym samym okresie. Przy zwiększeniu się dochodów ludzi będą oni woleli zaoszczędzić dodatkową porcję gotówki na przyszłą konsumpcję (w okresach, kiedy będą np. zarabiali mniej), a nie przeznaczą jej na zakupy w danym okresie. Jedyną sytuacją, gdy zwiększą swój ogólny poziom konsumpcji, będzie sytuacja, gdy uznają oni, że zwiększenie się dochodów ma charakter długoterminowy, a nie tylko przejściowy (np. premia, 13 pensja, itp.).

Teoria cyklu życia została sformułowana przez Franco Modiglianiego i Alberta Ando i jest bardzo zbliżona do teorii dochodu permanentnego. Teoria cyklu życia sugeruje, że ludzie starają się przewidzieć skumulowaną wysokość swoich dochodów w ciągu całego życia, tworząc długookresowe plany konsumpcji. Zgodnie z tym poglądem wielkość bieżącej konsumpcji rzeczywiście zależy od poziomu dochodu permanentnego, lecz – inaczej niż u Friedmana – znacznie się waha. Na przykład wieloletnie oszczędzanie w młodości umożliwia niektórym po latach zwiększenie konsumpcji.

4. Wpływ otwarcia gospodarki na wielkość produkcji i na wielkość zagregowanych wydatków w tej gospodarce.

Aby zrozumieć istotę teorii zagregowanych wydatków radzę zapoznać się uprzednio z pytaniem nr 3. Ten temat będzie jego rozwinięciem o gospodarkę otwartą.Obok planowanej konsumpcji Cpl, planowanych prywatnych inwestycji Ipl oraz planowanych wydatków państwa Gpl czwartą częścią planowanych zagregowanych wydatków w gospodarce otwartej są planowane zakupy zagranicy, czyli krajowy eksport Xpl. Dzięki temu, że kraj eksportuje towary jego produkcji rośnie, a pracownicy dysponują większym dochodem do dyspozycji na przyszłą konsumpcję. Z drugiej strony mamy także import Zpl, który pomniejsza planowane zagregowane wydatki w danym kraju. Sytuację tę opisać można wzorem:AEpl = Cpl + Ipl + Gpl + Xpl – Zpl = Cpl + Ipl + Gpl + NXpl, gdzieNXpl – eksport netto, czyli bilans handlowy (X – Z).

Podobnie jak planowane prywatne inwestycje Ipl, takżę planowany eksport Xpl można uznać za wielkość stałą/autonomiczną. Wielkość ta nie zależy bowiem od poziomu produkcji w kraju, a od popytu za granicą. Z kolei import Zpl będzie zmieniał się proporcjonalnie do zmian wielkości produktu krajowego brutto Y. Tempo tych wahań jest wyznaczone przez krańcową skłonność do importu KSI, zgodnie ze wzorem Zpl=KSI*Y.

Wpływ handlu zagranicznego na poziom produkcji obrazuje poniższy rysunek.

12

Pojawienie się ekxportu, który uznajemy za wielkość autonomiczną, powoduje równoległe przesunięcie linii AEpl i uruchamia procesy mnożnikowe [dla gospodarki otwartej mnożnik M“ = 1/(1-KSK‘+KSI]. W efekcie zmiana wielkości produkcji odpowiadającej równowadze YE okazuje się stosunkowo duża i wynosi Ya.Na powyższym rysunku w podpunkcie b) widać natomiast wpływ importu na zagregowane wydatk. W gospodarce otwartej część planowanych wydatków konsumpcyjnych równa KSI*Y trafia za granicę. Funkcja konsumpcji Cpl zmienia swoją pierwotną postać na C“pl = (KSK‘ – KSI)*Y + Ca. Skoro KSI jest liczbą dodatnią, to nachylenie nowej linii opisanej funkcją konsumpcji będzie mniejsze. Na powyższym rysunku w podpunkcie b) powoduje to spadek produkcji o Yb.

O tym, czy otwarcie gospodarki spowoduje wzrost czy spadek produkcji decyduje różnica pomiędzy przyrostem produkcji wywołanym eksportem (Ya), a spadkiem produkcji wywołanym importem (Yb), zatem jest to różnica Ya - Yb.

5. Co to jest pieniądz? Omów funkcje i rodzaje pieniądza.

Pieniądz jest to powszechnie akceptowany środek wymiany, którym dokonujemy płatności za dostarczone towary, dobra, wykonywane usługi. Najczęściej wymienia się następujące jego cechy:

Akceptowalność Rzadkość Transferowalność Trwałość Podzielność Standaryzacja Płynność Rozpoznawalność

Funkcje:

13

Środek wymiany – pośrednictwo w transakcjach, w których dochodzi do równoczesnego wzajemnego przekazania towar i pieniądza pomiędzy uczestnikami wymiany. Dzięki sprzedaży towarów lub usług otrzymujemy pieniądze, które następnie możemy wymienić na inne potrzebne nam dobra, nie musimy, tak jak to jest w przypadku wymiany barterowej szukać posiadacza potrzebnego nam towaru, który zechce wymienić go na nasz towar.

Miernik wartości towarów (jednostka obrachunkowa)– dzięki istnieniu pieniądza pojawia się kategoria ceny, która jest niczym innym jak wartością dobra wyrażoną w pieniądzu. Stosowanie wspólnej jednostki obrachunkowej w wysokim stopniu upraszcza życie gospodarcze.

Środek płatniczy – ta funkcja wiąże się z jego zdolnością do regulowania różnych zobowiązań z tytułu zaciągniętego kredytu, płacenia należnego podatku, kary pieniężnej itp. Ta funkcja przyczyniła się do rozwoju systemu kredytowo-pożyczkowego, co jest siłą napędową rozwoju gospodarczego (bez kredytów przeważająca ilość projektów inwestycyjnych nie mogłaby być sfinansowana).

Środek tezauryzacji (gromadzenie pieniądza jako skarbu) – podstawą tej funkcji pieniądza jest zaufanie: jako nabywcy wierzymy, że pieniądze zachowują wartość. Skłonność do tezauryzacji zależy od stopnia stabilizacji jego siły nabywczej. Tezauryzujemy go np. w złocie lub oddajemy do banku, gdy stopa procentowa od depozytów terminowych kompensuje postępującą utratę wartości pieniądza w związku ze wzrostem cen rynkowych.

Środek wymiany międzynarodowej – pieniądz może być środkiem rozliczeń międzynarodowych – tę funkcję spełniają zazwyczaj pieniądze krajów wysoko rozwiniętych, posiadających stabilną walutę.

Rodzaje pieniądza: Pełnowartościowy (koszt wytworzenia jest równy wartości nominalnej)- kruszcowy- niekruszcowy Podwartościowy (wartość nominalna jest wyższa niż koszt wytworzenia)- kruszcowy- symboliczny: skarbowy gotówkowy (efekt emisji przez władze monetarne: bilony, banknoty) i kredytowy bezgotówkowy (czekowy, potencjalny)

Inny podział: Pieniądz zdawkowy (gotówkowy) – kruszcowy, metalowy (monety), papierowy

(banknoty) Pieniądz rozrachunkowy (bezgotówkowy) – czeki, weksle, obligacje, bony, karty

płatnicze i kredytowe, pieniądz elektroniczny Pieniądz międzynarodowy

Źródło: notatki z Finansów i Rynków finansowych; Samuelson, Nordhaus Ekonomia tom II, PWN 2004

14

6. Wpływ sterowania przez bank centralny stopa procentową na wielkość wydatków w gospodarce. Jaki jest cel takich działań banku centralnego?

Polityka stóp procentowych jest jednym z najstarszych a jednocześnie jednym z najbardziej kontrowersyjnych narzędzi oddziaływania banku centralnego na gospodarkę. Sprowadza się ona w istocie do inicjowanych przez bank centralny zmian w tzw. oficjalnych stopach procentowych (stopy dyskontowej, redyskontowej, lombardowej, referencyjnej) lub do oddziaływania na poziom rynkowych stóp procentowych (określają oprocentowanie kredytów i depozytów pomiędzy bankami) poprzez operacje otwartego rynku .Wysokość stóp procentowych w Polsce ustala Rada Polityki Pieniężnej (RPP), powstała w 1998 roku przy Narodowym Banku Polskim (NBP). Jednym z głównych celów RPP oraz NBP jest dbanie o stabilność polskiej waluty, a więc m.in. utrzymywanie w ryzach poziomu inflacji. Jednym z instrumentów, które temu służą, są obniżki lub podwyżki krótkoterminowych stóp procentowych.Stopa procentowa (interest rate), opłata za użyczenie funduszów na dany okres; stosunek sumy pieniężnej płaconej w określonym czasie za wykorzystanie pożyczonego kapitału pieniężnego do wielkości sumy tego kapitału. Oznacza ona cenę, jaką płaci pożyczkobiorca za korzystanie z pieniędzy pożyczkodawcy, czyli jest jednostką ceny świadczonej usługi. Wysokość stopy procentowej uzależniona jest w długim okresie od stopy zysku, w krótkim zaś - od popytu i podaży kapitału pożyczkowego. stopa nominalna - oficjalne oprocentowanie stopa realna – stopa nominalna pomniejszona o wartość inflacji.przy wyliczaniu oprocentowania kredytów i depozytów (ich stóp procentowych) banki posługują się stopą podstawową (lub bazową), której wartość ustalana jest indywidualnie w banku - na ogół w oparciu o stopy rynkowe.

Istnieją cztery główne stopy procentowe ustalane przez RPP : referencyjna, lombardowa depozytowa redyskontowa.

Kierunek prowadzonej przez NBP polityki określają przede wszystkim zmiany wysokości stopy referencyjnej. Poziomy stóp depozytowej oraz lombardowej NBP wyznaczają pasmo wahań stóp, procentowych overnight na rynku międzybankowym. Stopa lombardowa to koszt pozyskania pieniądza w NBP, a więc pokazuje ona górny pułap wzrostu rynkowych stóp overnight. Stopa depozytowa NBP wyznacza oprocentowanie depozytu w NBP, a więc określa dolny pułap spadku rynkowych stóp overnight. Ostatnia – stopa redyskontowa, nie jest instrumentem służącym walce z inflacją, lecz służy kreowaniu polityki NBP wobec banków – jest to cena, za jaką NBP odkupuje weksle od banków na rynku.

Wyznaczenie stopy rezerw obowiązkowych zalicza się do ilościowych instrumentów polityki pieniężnej banku centralnego. Określa ona, ile procent od każdej złotówki zdeponowanej na rachunkach a vista lub terminowych banki komercyjne muszą przekazać na swój rachunek w banku centralnym lub utrzymywać je w swojej kasie w formie zapasów gotówki. W praktyce można spotkać się z różnymi sposobami odprowadzania rezerw na rachunek w banku centralnym. Różnice dotyczyć mogą podstawy naliczania rezerw,

15

wysokości stopy, oprocentowania środków utrzymywanych w formie rezerw i miejsca gromadzenia środków.

Sterowanie przez bank stopami kredytowymi wywiera duży wpływ na wielkość wydatków w gospodarce. Wahania stóp wpływają na sferę realną poprzez decyzje inwestorów jak i konsumentów. Inwestorzy są jednak bardziej wrażliwi na zmiany stóp niż konsumenci.Wzrost stóp procentowych:

Podnosi koszt kredytów bankowych, co powoduje ograniczenie zapotrzebowania na kredyt zarówno ze strony przedsiębiorstw, jak i gospodarstw domowych

Zmniejsza skalę prowadzonej działalności gospodarczej (przedsiębiorstwa realizują jedynie najbardziej opłacalne inwestycje, co oznacza spadek inwestycji) oraz ogranicza wydatki gospodarstw domowych, które są bardziej skłonne oszczędzać,

Hamuje wartość sprzedaży detalicznej, Może przyczynić się do ograniczenia tempa wzrostu PKB.

Spadek stóp procentowych: Obniża koszt kredytów bankowych, co powoduje zwiększony popyt na kredyt za

strony przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, Stymuluje aktywność gospodarczą oraz przyczynia się do wzrostu inwestycji, Zachęca gospodarstwa domowe do zwiększonej konsumpcji kosztem oszczędności, Przyczynia się do wzrostu wartości sprzedaży detalicznej, Odpowiedni ich poziom może przyczynić się do pobudzenia tempa wzrostu PKB.

Jedną z podstawowych zasad ekonomii i polityki ekonomicznej gospodarki rynkowej jest jednak dbanie o to, aby realna stopa procentowa była dodatnia. Stopa procentowa realna może być dodatnia jedynie wówczas, gdy stopa nominalna jest wyższa od stopy inflacji. Oznacza to więc, że podstawowym czynnikiem określającym poziom nominalnej stopy procentowej jest poziom inflacji. Dodatni poziom realnej stopy procentowej oznacza:1) w przypadku depozytów i lokat, że istnieją zachęty do oszczędzania, gdyż nominalny dochód z odsetek w danym okresie jest wyższy niż występujący w tym okresie wzrost cen; zachęty te są tym większe, im dodatnia stopa realna jest wyższa.2) w przypadku zaciągania kredytów, że kredytobiorca za wcześniejsze (przed zgromadzeniem własnego kapitału) zaspokojenie swoich potrzeb ponosi pewne dodatkowe koszty i że są one nie mniejsze niż wzrost cen, jakiego kredytobiorca uniknął korzystając z kredytu; dodatkowo koszty te powinny pokrywać wartość usługi wyświadczonej przez bank.

Jeśli stopa realna jest ujemna to dla posiadaczy wolnych środków pieniężnych oznacza to brak motywacji do oszczędzania i silne zachęty do wydawania pieniędzy w celu uniknięcia strat, gdy odsetki nie pokrywają wzrostu cen. Natomiast dla kredytobiorców oznacza to dodatkową korzyść (premię) gdyż nabycie na kredyt pozwala bowiem uprzedzić wzrost cen, a więc zaoszczędzić różnicę pomiędzy nowym poziomem cen a kwota (nominalną) oprocentowania kredytu .Polityka stóp procentowych prowadzona przez bank centralny oddziałuje na poziom i strukturę stóp procentowych w taki sposób, aby osiągnąć pożądany stopień realizacji tzw. ostatecznych celów polityki gospodarczej, za które uznawane są zwłaszcza wskaźniki inflacji oraz wzrostu gospodarczego. Osiągnięcie określonego poziomu stóp procentowych traktowane jest jako tzw. cel pośredni, mogący spełniać kluczową rolę w realizacji celu

16

ostatecznego. Często polityka stóp procentowych realizowana jest w kontekście innych narzędzi polityki pieniężnej takich jak zmiany poziomu rezerw obowiązkowych, bezpośrednia kontrola akcji kredytowej banków, zmiany wielkości tzw. kwot redyskontowych i innych, które rzutują na jej przebieg i skuteczność. Zmiany stóp procentowych banku centralnego są odbierane jako zapowiedź przyszłych decyzji mogących zdecydowanie zmienić klimat gospodarczy.

Stopa procentowa jest jednym z istotnych czynników wpływających na zachowania przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Władze publiczne powinny przywiązywać szczególną uwagę do jej poziomu. powinny dążyć do tego, aby stopa procentowa ukształtowała się na poziomie pozwalającym na efektywną alokację zasobów finansowych kraju. Zbyt niska – nie zapewnia odpowiedniej mobilizacji oszczędności oraz zadowalającej selekcji inwestycji z punktu widzenia ich efektywności; zbyt wysoka – nadmiernie hamuje konsumpcję i inwestycje.

7. Rodzaje bezrobocia. Jak można oddziaływać na zmniejszanie różnych rodzajów bezrobocia?

Rodzaje bezrobocia: W zależności od przyczyn występowania:

Bezrobocie frykcyjne (przejściowe) - jest rezultatem ruchu zatrudnionych na rynku pracy; dotyczy ludzi zmieniających zawód, pracę, migrujących z/do innej miejscowości; jest to bezrobocie krótkotrwałe i związane z sytuacją osoby a nie sytuacją na rynku pracy

Bezrobocie strukturalne – wynika z nieaktywności struktury podaży siły roboczej i popytu na nią na rynku pracy, obejmuje tych wszystkich bezrobotnych, którzy utracili pracę w wyniku szybkich zmian strukturalnych zachodzących w gospodarce, za w/w zmianami nie nadąża szkolnictwo zawodowe i ogólne; występuje także, gdy zasoby kapitałowe są niewystarczalne dla zatrudnienia zasobów pracy; problemem jest jego długookresowość i wymaga zmiany kwalifikacji.

Bezrobocie sezonowe - jest efektem wahań aktywności gospodarczej w różnych porach roku, spowodowanych zmianą warunków klimatycznych

Bezrobocie technologiczne – wynika z postępu technicznego, automatyzacji i mechanizacji procesów wytwórczych, które mają charakter praco-oszczędny. Pojawia się, gdy tempo wzrostu gospodarczego jest niskie, a inwestycje mają charakter modernizacyjny, prowadząc do wzrostu i unowocześnienia produkcji przy spadku zatrudnienia

Bezrobocie koniunkturalne – wywoływane jest spadkiem popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, który powoduje zbyt małe wykorzystanie zdolności produkcyjnych przedsiębiorstw. Poziom popytu jest poddany stałym wahaniom cyklu koniunkturalnego, jakim podlega gospodarka. W fazach wysokiej koniunktury popyt rozszerza się i bezrobocie spada nawet do poziomu bezrobocia naturalnego

Bezrobocie dobrowolne – obejmuje osoby pozostające bez pracy ponieważ nie akceptują oferowanych warunków na rynku pracy (zbyt niska realna stopa płac)

Bezrobocie przymusowe – obejmuje osoby pozbawione pracy ze względu na sytuacje na rynku pracy (brak miejsc pracy)

17

Bezrobocie cykliczne – obejmuje tych bezrobotnych, którzy pozostają bez pracy z powodu pogorszenia sytuacji koniunkturalnej albo z powodu cykliczności procesu produkcji

W zależności od czasu trwania: Bezrobocie krótkookresowe – do 3 miesięcy bez zatrudnienia Bezrobocie średniookresowe – od 3 do 12 miesięcy bez

zatrudnienia Bezrobocie długookresowe – dotyczy osób pozostających bez

pracy od 6 do 12 miesięcy, może przekształcić się w bezrobocie długotrwałe, ponieważ dłuższe pozostawanie bez pracy powoduje zmniejszenie szans na ponowne zatrudnienie

Bezrobocie długotrwałe – powyżej 1 roku na formę występowania:

Bezrobocie jawne (rejestrowane) – obejmuje wszystkich bezrobotnych zarejestrowanych w oficjalnych statystykach

Bezrobocie ukryte – nieokreślona liczba osób, które w myśl ustawy nie mogą zarejestrować się jako bezrobotne, albo wykonywana przez nich praca nie jest niezbędna z punktu widzenia zatrudniającego; występuje głównie na wsi (nadmiar rąk do pracy, dawniej – przerost administracji).

inne: Bezrobocie całkowite – brak jakiegokolwiek zajęcia zarobkowego Bezrobocie częściowe – bezrobotny znajduje zatrudnienie

dorywcze lub w niepełnym wymiarze godzin Bezrobocie odłożone w czasie – związany z prywatyzacją

gospodarki; jest wynikiem negocjacji związków zawodowych z nowym właścicielem przedsiębiorstwa, który zobowiązuje się utrzymać przez określony czas stan zatrudnienia, przesuwając zwolnienia pracowników na okres późniejszy

Bezrobocie globalne – obejmuje całe bezrobocie występujące w danej gospodarce bez względu na jego powody

Sposoby zwalczania bezrobocia:Zwalczanie bezrobocia musi być oparte na dwóch filarach: na wspieraniu tych, którzy mogą tworzyć miejsca pracy oraz tych, którzy je mogą zapełnić. Podstawą tworzenia efektywnych programów musi być rzetelna wiedza o gospodarce oraz rynku pracy, jak również potrzebach przedsiębiorców i bezrobotnych na określonym obszarze działania. Dlatego systemy zwalczania bezrobocia, powinny oferować, oprócz wiedzy teoretycznej i obiektywnej, aktualnej informacji, dostęp do doświadczenia i praktycznych rozwiązań rzeczywistych problemów. Ponadto powinny one mieć na celu wyrabianie w ludziach odpowiedzialności za siebie oraz współodpowiedzialności za wspólnotę. Z uwagi na wielką różnorodność potrzeb przedsiębiorców i osób poszukujących pracy organizacja systemu zwalczania bezrobocia powinna mieć charakter sieci integrującej administrację publiczną, organizacje pozarządowe oraz wolontariuszy: osoby fizyczne i prawne, posiadającej i wykorzystującej wspólną infrastrukturę materialną i niematerialną, umiejącą dotrzeć do potrzebujących wsparcia.

Wspieranie przedsiębiorców Skuteczna, tzn. zapobiegająca likwidacji i wspomagająca tworzenie miejsc pracy pomoc dla przedsiębiorców musi uwzględniać ich rzeczywiste potrzeby - w konkretnym sektorze gospodarki oraz konkretnej lokalizacji. Ponadto sposoby pomocy muszą być dopasowane do

18

natury jej odbiorcy, uwzględniać fakt, iż większość z nich to małe firmy o niewielkich aktywach, zmuszone minimalizować swoje koszty, borykające się z problemami finansowymi, walczące o zachowanie płynności, potrzebujące przede wszystkim doradztwa podatkowego, finansowego i prawnego, w zakresie marketingu i handlu. Widoczny wpływ na niepowodzenia polskich przedsiębiorstw ma brak wiedzy i umiejętności menedżerskich, objawiający się przecenianiem własnych możliwości oraz niedocenianiem znaczenia uczenia się, poznawania otoczenia, zmian i długookresowej perspektywy. Zgodnie z dokumentem Rządu RP, określającym formy jego pomocy dla małych i średnich przedsiębiorstw (MSP), głównym celem jego polityki wobec MSP do 2002 r. było kształtowanie warunków dla tworzenia i pełnego wykorzystania potencjału rozwojowego tych przedsiębiorstw. Do podstawowych form pomocy MSP należą: usługi doradcze (bezpłatne i odpłatne), refundacje kosztów szkoleń oraz konferencje informacyjne. Wyniki niektórych badań pokazują jednakże, że tylko część przedsiębiorców (mniej niż 30%) jest zdania, iż potrzebuje łatwo dostępnego doradztwa w takich zagadnieniach jak: kredyty, przygotowywanie planów biznesu, zarządzanie, organizacja i marketing. Główną troską przedsiębiorstw jest przetrwanie w zmieniających się warunkach. Wzrasta ciągle konkurencja. W sytuacji zwolnionego rozwoju gospodarczego kraju, wzrostu kosztu usług publicznych, wzrastającego bezrobocia i spadku siły nabywczej ludzi, firmy konkurują przede wszystkim obniżaniem cen, co prowadzi do pogarszania ich płynności finansowej i ograniczenia potencjału rozwojowego. Problemem jest niedostateczna podaż kapitału inwestycyjnego oraz obrotowego dla podmiotów gospodarczych w ich początkowych fazach rozwoju. Kiedy nie mają żadnej historii i wiarygodności kredytowej, na dogodnych dla nich warunkach (koszt kapitału, okres kredytowania, zabezpieczenia pożyczek i wielkość kapitału). Jedną z najczęściej wymienianych barier w działalności przedsiębiorcy jest brak tanich kredytów i systemu poręczeń bankowych. Dlatego podstawowym zadaniem jest stwarzanie warunków do obniżania kosztów działania przedsiębiorstw, zwłaszcza zaraz po ich powstaniu. Małe firmy potrzebują pomieszczeń wyposażonych w infrastrukturę niezbędną do ich funkcjonowania, dostępnych po umiarkowanych cenach, jak również taniego kapitału. Zdolność firm do przetrwania na rynku można zwiększyć m.in. poprzez powiększenie umiejętności przedsiębiorców zarządzania finansami, wykorzystywania efektu skali oraz efektu zakresu w dziedzinie zaopatrzenia i sprzedaży dzięki współpracy firm i unikaniu niepotrzebnej, niszczącej je konkurencji. W działalności gospodarczej jest miejsce na współpracę i konkurencję. Firmy potrzebują pracowników o odpowiednich kwalifikacjach i umiejętnościach, zdolnych do tworzenia wartości dodanej na zmiennym rynku, zarówno w okresach koniunktury, jak i recesji, oraz źródeł taniego kapitału obrotowego i finansowego. Przedsiębiorstwom potrzebne są niekonwencjonalne, skuteczne rozwiązania ich problemów. Potrzebne są twórcze pomysły działań. Wartość takich pomysłów winna być mierzona liczbą miejsc pracy, uratowanych od zagłady i utworzonych.

Wspieranie bezrobotnych Jak pokazuje doświadczenie, związane np. z realizacją programów pożyczek dla zwalnianych pracowników górnictwa i hutnictwa, tylko bardzo niewielki odsetek pracowników wykazuje zainteresowanie prowadzeniem działalności gospodarczej na własny rachunek. Większość tracących miejsce pracy poszukuje zatrudnienia w charakterze pracowników najemnych. Nie da się siłą zrobić przedsiębiorców z zawodowych pracowników najemnych. Dlatego główny wysiłek winien być skierowany na wszechstronną pomoc bezrobotnym w aktywnym przetrwaniu okresu pozostawania bez pracy oraz w znalezieniu pracy. Zakres działań urzędów pracy obejmuje obok biernych form pomocy bezrobotnym, takich jak wypłaty zasiłków, informacja o poszukiwanych pracownikach (oferowanych miejscach pracy), również aktywne formy wsparcia poszukujących pracy. Jednakże, z uwagi na brak pieniędzy, rola urzędów ogranicza się obecnie do biernego przekaźnika pieniędzy i ofert pracy.

19

Poszukującym pracy potrzebna jest, obok informacji o lokalnych miejscach pracy, łatwo dostępna, aktualna, rzetelna i pełna informacja o rynku pracy, tj. popycie oraz podaży miejsc pracy, bieżącym i prognozowanym zapotrzebowaniu na kwalifikacje i umiejętności w bliskim i dalszym otoczeniu, o możliwościach zdobycia pożądanych kwalifikacji i umiejętności, o formach i źródłach pomocy finansowej temu służącej, jak również wiedza o źródła potrzebnej informacji. Porównując sytuację bezrobotnych z sytuacją przedsiębiorców należy zauważyć, iż bezrobotni nie są zorganizowani i nie mają własnej reprezentacji na forum publicznym. Ich interesy wobec władz państwowych są reprezentowane przez administrację publiczną i jej agendy. Bezrobotnym potrzebne jest poczucie, że nie są sami, że ich bezrobocie ma nie tylko wymiar prywatny, ale i publiczny, jak też świadomość, że dzięki swojej aktywności w sferze publicznej, w tym na rzecz przeciwdziałania bezrobociu, mogą zwiększyć swoją szansę na sukces. Osiągnięciu tego celu sprzyjają organizacje, w których bezrobotni byliby stroną aktywną, inicjatorami i twórcami działań, a nie tylko ich adresatami, odbiorcami biernie czekającymi na ofertę innych.

8. Omów poglądy "klasyków" i "keynesistów" w sprawie istnienia i przyczyn bezrobocia oraz sposobów jego zwalczania.

Klasycy Według klasyków w warunkach gospodarki rynkowej występuje tendencja do ustalania się stanu równowagi na rynku pracy.

20

Na prezentowanym wykresie stan równowagi obrazuje punkt E, w którym się zrównuje się popyt na pracę (krzywa LD) z podażą pracy (AJ). Załóżmy, że nastąpi spadek popytu na pracę, czemu odpowiada przesunięcie się krzywej popytu na pracę do pozycji LD’. Początkowo istniejący poziom plac realnych W1 nie daje się utrzymać. Konkurencja o miejsca pracy prowadzi do obniżenia stawki płac realnych, co powoduje spadek rozmiarów podaży pracy i wzrost popytu na pracę. Dostosowania te zachodzą tak długo, aż stawki płac realnych osiągną poziom zapewniający zrównanie się popytu na pracę z podażą pracy (poziom w2). W efekcie ustala się nowy stan równowagi na rynku pracy w punkcie A.Za główną przyczynę bezrobocia klasycy uznawali ustalanie stawek płac na zbyt wysokim poziomie i trudności ich obniżenia ze względu na usztywnienie płac nominalnych w dół. Jest to związane z silną pozycją związków zawodowych . Duże znaczenie ma też iluzja pieniądza , której ulegają podmioty gospodarcze, oraz brak zaufania między związkami zawodowymi a i pracodawcami. Skłonność do rozumowania w kategoriach nominalnych , a nie w realnych, powoduje że pracodawca nie chętnie podnoszą płace nominalne, pracownicy sprzeciwiają się ich obniżkom, obawiając się że nie zostaną one zrekompensowane odpowiednimi podwyżkami w okresie poprawy koniunktury. W rezultacie usztywnieniu ulegają zarówno płace nominalne, jak i realne, co uniemożliwia uruchomienie mechanizmu dostosowawczego, prowadzącego do pełnego zatrudnienia.Czemu tak się dzieje? Analizując ponownie wykres wyobraźmy sobie, że początkowy stan równowagi przy pełnym zatrudnieniu ( punkt E ) został zakłócony w wyniku obniżki popytu na pracę ( w rezultacie czego krzywa LD przesuwa się w dół do LD’). Ze względu na usztywnienie płac w dół równowaga na rynku pracy nie może zostać przywrócona. Przy istniejących płacach realnych w1 powstaje w takim przypadku nadwyżka podaży pracy nad popytem na pracę, oznaczająca istnienie bezrobocia o rozmiarach BE ( na rysunku zaznaczone jest jako bezrobocie dobrowolne)Bezrobocie analizowane w teorii neoklasycznej nie ma charakteru przymusowego, ponieważ jest rezultatem wygórowanych postulatów płacowych, braku zgody związków zawodowych na obniżki płac oraz istnienia zasiłków dla bezrobotnych skłaniających do dłuższego pozostawania bez pracy. Bezrobocie ma zatem charakter dobrowolny, jest wynikiem ograniczeń mechanizmów rynkowych, dobrowolnie i świadomie stwarzanych przez pracowników i związki zawodowe. Klasycy przyjmują więc, że bezrobocie wynika z ograniczeń w funkcjonowaniu mechanizmów rynkowych , a stan pełnego zatrudnienia może być osiągnięty, gdy tylko zniknie sztywność płac i ograniczenia mechanizmów rynkowych . Państwo nie musi i nie powinno stymulować popytu , powinno natomiast likwidować monopole po stronie podaży pracy, czyli związki zawodowe. Jego zadaniem jest także stworzenie dobrych warunków do funkcjonowania przedsiębiorstw np. przez ograniczenie pozapłacowych kosztów pracy ( składek i podatków)

Keynesowska teoria bezrobocia

Innego zdania są keynesiści, uznają oni, że bezrobocie cykliczne jest rezultatem zmian w zagregowanym popycie ( niedostatku popytu) i ma charakter przymusowy.Stąd też do zadań państwa należy zwiększanie popytu globalnego, co za tym idzie zwiększanie popytu na pracę ( efektywne stymulowanie popytu przez ekspansywną politykę fiskalną i pieniężną ) np. przez roboty publiczne, a także nie ograniczanie płac, ponieważ niższe płace oznaczają niższe dochody, niż popyt i spadek PKB, co za tym idzie jeszcze większe bezrobocie przy cenach sztywnych na rynku pracy ( płacach ) od dołu.

Zdaniem keynesistów, krzywa zagregowanej podaży pracy nie przebiega tak jak postulują klasycy. Podaż pracy jest doskonale elastyczna względem istniejącego poziomu płac nominalnych aż do osiągnięcia pełnego zatrudnienia ( punkt A ). Niezwykle rzadko zdarza

21

się, by krzywa globalnego popytu na pracę przecięła krzywą globalnej podaży pracy w punkcie wyznaczającym stan pełnego zatrudnienia. W sytuacji niedostatecznego popytu na towary krzywa popytu na pracę jest przesunięta w lewo w stosunku do punktu A i przecina krzywą podaży np. w punkcie B przy produkcji niższej od produkcji przy pełnym zatrudnieniu.

Pojawia się bezrobocie w wielkości AB o charakterze przymusowym ( nawet akceptacja przez pracowników niższych płac realnych nie zlikwidowałaby bezrobocia, ponieważ niższe płace realne prowadziłyby do spadków dochodów, popytu i produkcji, a więc krzywa popytu na pracę przesunęłaby się w lewo od punktu A )

9. Omów główne cechy modelu IS-LM. Jakie jest jego zastosowanie?

Rysunek 1. Model IS-LM. Równowaga na rynkach dóbr i pieniądza.

22

Źródło: D. Begg, S.Fischer, R. Dornbusch, „Makroekonomia“, PWE, Warszawa 2003, s.169.

Model IS-LM to model opisujący równowagę w gospodarce na rynku dóbr i na rynku pieniądza. Model wyprowadza się w sposób analityczny (równania) i graficzny (krzywe w układzie współrzędnych).Graficznie, krzywe IS i LM konstruuje i analizuje się w układzie współrzędnych wyznaczonych przez dochód (Y) i stopę procentową (r).

Krzywa IS

Krzywa IS to zbiór punktów, obrazujących różne kombinacje wytwarzanego w gospodarce dochodu i stopy procentowej, przy których rynek dóbr znajduje się w stanie równowagi. Punkty leżące poza krzywą IS oznaczają stany nierównowagi rynku dóbr gospodarki.

23

r

Y

LM’

IS’

Y*

r*

Nachylenie krzywej IS.

Krzywa IS ma nachylenie ujemne. W stanie równowagi na rynku dóbr wyższej stopie procentowej musi towarzyszyć niższy dochód, gdyż wykres funkcji popytu globalnego musi być położony niżej. To jak stroma będzie krzywa IS zależy od wrażliwości popytu globalnego na zmiany stopy procentowej. Im większe będzie ograniczenie popytu inwestycyjnego i autonomicznego popytu konsumpcyjnego pod wpływem określonego wzrostu stopy procentowej, tym większy będzie spadek dochodu zapewniającego równowagę i tym mniejszy będzie kąt nachylenia krzywej IS. I odwrotnie – jeśli zmiany stopy procentowej wywołują tylko niewielkie przesunięcia krzywej popytu globalnego, to wpływają one tylko w minimalnym stopniu na poziom dochodu odpowiadający warunkom równowagi i krzywa IS będzie stroma.

Przesunięcia krzywej IS.Przesunięcie krzywej IS w prawo rozumiemy jako wzrost popytu (ekspansywna polityka fiskalna).Przesunięcie krzywej IS w lewo rozumiemy jako spadek popytu (restrykcyjna polityka fiskalna).Stąd, wszystkie punkty powyżej krzywej IS oznaczają przewagę podaży nad popytem (bo aby je osiągnąć trzeba zwiększyć popyt), zaś pod krzywą nadwyżkę popytu.

Krzywa LM.

Krzywa LM to zbiór punktów, obrazujących różne kombinacje wytwarzanego w gospodarce dochodu i stopy procentowej, przy których rynek pieniądza znajduje się w stanie równowagi. Punkty leżące poza krzywą LM oznaczają stany nierównowagi rynku pieniądza.

Nachylenie krzywej LM.

Wykres funkcji LM ma nachylenie dodatnie. Przy wyższym dochodzie niezbędna jest wyższa stopa procentowa, aby nie dopuścić do wzrostu popytu na pieniądz i utrzymać rynek pieniężny w równowadze przy nie zmienionej podaży pieniądza. Im silniej dany przyrost dochodu oddziałuje na wzrost popytu na pieniądz, tym większy będzie wzrost stopy procentowej konieczny do zachowania równowagi na rynku pieniądza i tym bardziej stroma będzie krzywa LM. Podobnie, im słabiej reaguje popyt na pieniądz na dany przyrost stopy procentowej, tym silniej musi wzrosnąć stopa procentowa, aby zneutralizować dodatkowy popyt na pieniądz wywołany danym przyrostem dochodu, i tym bardziej stromo będzie nachylona krzywa LM. Natomiast w odwrotnej sytuacji, im silniejsza jest reakcja popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej lub z kolei im słabsza jest owa reakcja na zmiany dochodu, tym bardziej płasko będzie przebiegała krzywa LM.

Przesunięcia Krzywej LM.

Przesunięcie krzywej LM w prawo rozumiemy jako wzrost realnej podaży pieniądza (ekspansywna polityka monetarna).Przesunięcie krzywej LM w lewo rozumiemy jako spadek realnej podaży pieniądza (restrykcyjna polityka monetarna).

24

Stąd, wszystkie punkty powyżej krzywej LM oznaczają przewagę popytu nad podażą na pieniądz (bo aby je osiągnąć trzeba zwiększyć podaż pieniądza), zaś pod krzywą nadwyżkę podaży.

Równowaga na rynkach dóbr i pieniądza.

Model IS-LM umożliwia analizę sytuacji na rynkach dóbr i pieniądza za pomocą jednego rysunku, bez potrzeby konstruowania dwóch oddzielnych, choć wzajemnie powiązanych wykresów. Na rysunku pierwszym widzimy zarówno krzywą IS, która ilustruje stan równowagi na rynku dóbr, jak i krzywą LM, która odzwierciedla równowagę na rynku pieniądza. Jedynie w punkcie przecięcia obydwa rynki znajdują się jednocześnie w stanie równowagi. Oznacza to, ze oddziałują one na siebie wzajemnie: w procesie tych oddziaływań ustalają się , odpowiadające warunkom równowagi, poziomy stopy procentowej r* i dochodu Y*.

Punkt przecięcia się krzywych IS i LM wyznacza taki poziom dochodu i stopy procentowej, przy których osiągana jest jednocześnie równowaga na rynku dóbr (zagregowany popyt równa się zagregowanej podaży) oraz na rynku pieniądza (popyt na pieniądz równa się podaży pieniądza).

Polityka fiskalna: przesunięcia krzywej IS

Efektem towarzyszącym ekspansywnej polityce fiskalnej - poza wzrostem dochodu - jest wzrost stopy procentowej oraz tzw. efekt wypierania (crowding-out), polegający na zmniejszeniu w strukturze dochodu udziału popytu sektora prywatnego (przez wzrost stopy procentowej), a zwiększenie udziału sektora publicznego.Analogicznie, restrykcyjna polityka fiskalna prowadzi do zmniejszenia dochodu i stopy procentowej.

Polityka pieniężna: przesunięcia krzywej LM

Efektem towarzyszącym ekspansywnej polityce monetarnej - poza wzrostem dochodu - jest spadek stopy procentowej.Analogicznie, restrykcyjna polityka monetarna prowadzi do zmniejszenia dochodu i podwyższenia poziomu stóp procentowych.

Odpowiednia kombinacja ekspansywnej polityki fiskalnej i monetarnej może prowadzić do wzrostu dochodu przy nie zmienionym poziomie stóp procentowych.Łatwo sprawdzić na wykresie modelu IS-LM, że efekt polityki fiskalnej (wzrost dochodu) jest tym większy im bardziej płaska jest krzywa LM. Jednocześnie zmiany stopy procentowej są wtedy względnie niewielkie. Mówimy wtedy, że polityka fiskalna jest relatywnie bardziej skuteczna.Analogicznie, skuteczność polityki monetarnej rośnie tym bardziej, im bardziej płaska jest krzywa IS. Zmiany stóp procentowych są względnie małe, a zmiany dochodu duże.Oznacza to, że polityka fiskalna i monetarna są ze sobą powiązane.1

1 D. Begg, S.Fischer, R. Dornbusch, „Makroekonomia“, PWE, Warszawa 2003, s.164-172.

25

Pytanie 10. Wykorzystując model IS – LM przedstaw możliwe skutki polityki budżetowej/fiskalnej w gospodarce zamkniętej2.

Polityka fiskalna jest to zbiór decyzji podejmowanych przez rząd i dotyczących wysokości podatków i wydatków. W wyniku zmian w polityce fiskalnej następują przesunięcia krzywej IS.

Ruchy wzdłuż krzywej IS odzwierciedlają wpływ zmian stopy procentowej na popyt globalny i dochód.

Ekspansja fiskalna

Wzrost wydatków państwa powoduje przesunięcie krzywej IS z położenia IS0 do IS1, nie zmieniając jednak wielkości podaży pieniądza. W związku z tym krzywa LM pozostaje w tym samym miejscu. Ekspansja fiskalna powoduje zmianę punktu równowagi, jednakże dochód zwiększa się tylko do Y2 (a nie Y1) ponieważ wzrost produkcji i dochodu powoduje podwyżkę stopy procentowej, co ogranicza skalę popytu globalnego.

Ekspansja fiskalna (dodatni wstrząs popytowy) powoduje wypieranie części wydatków prywatnych. Wywołany przez nią wzrost produkcji i dochodu prowadzi do podwyżki stopy procentowej, która – poprzez swój ujemny wpływ na niektóre składniki wydatków sektora prywatnego – ogranicza łączną skalę wzrostu popytu globalnego.

Restrykcyjna polityka fiskalna

Zacieśnienie polityki fiskalnej przyniesie odwrotne skutki. Krzywa IS przesunie się wówczas z położenia IS1 do IS0: produkcja spadnie, co spowoduje ograniczenie popytu na pieniądz. Warunkiem przywrócenia równości popytu na pieniądz z niezmienioną podażą (krzywa LM pozostanie w tym samym miejscu – stan równowagi na rynku pieniężnym) jest obniżka stopy procentowej.

2 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, Warszawa 2007 s. 171-172

26

Skuteczność polityki fiskalnej w gospodarce zamkniętej można rozpatrywać w zależności od kąta nachylenia tych krzywych; skuteczne warianty (duży przyrost produkcji) zaznaczone są na różowo, mało skuteczne (mały wzrost PKB) na zielono:

Pytanie 11. Wykorzystując model IS – LM przedstaw możliwe skutki polityki pieniężnej/monetarnej w gospodarce zamkniętej3.

Krzywą LM wyprowadzamy przy założeniu danego celu monetarnego w postaci nominalnej podaży pieniądza. Zmiany docelowej wielkości podaży pieniądza (zmiana polityki pieniężnej państwa) oznaczają, że aby utrzymać stan równowagi na rynku pieniądza musi się zmienić popyt na pieniądz. Zmiany te są obrazowane poprzez przesunięcia krzywej LM w prawo lub w lewo.

Ruchy po krzywej LM oznaczają, że wyższej stopie procentowej odpowiada wyższy dochód, co pozwala zachować równość popytu na pieniądz ze stałą jego podażą.

Ekspansywna polityka pieniężna.

3 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, Warszawa 2007 s. 173-174

skuteczna

IS (płaska)

stara IS

LM

stromaIS

LMi

Nowa IS

stara IS

LM płaskai

stara IS

LM stromai

27

Rysunek przedstawia sytuację wywołaną ekspansywną polityką pieniężna, tj. zwiększeniem przez władze monetarne podaży pieniądza. Wzrost podaży pieniądza powoduje, że zaczyna ona przewyższać popyt. Nierównowaga ta powoduje spadek stopy procentowej, co pociągnie za sobą zmianę położenia krzywej LM [krzywa ta jest zbiorem takich punktów, dla których zrównoważony jest rynek pieniężny]. Krzywa LM przesunie się w prawo. Tym samym poziom stopy procentowej w nowym punkcie równowagi spadnie z r1 do r2.

Ekspansja monetarna powoduje, że przy każdym poziomie dochodu, do pobudzenia wzrostu popytu i dostosowania go do zwiększonej podaży pieniądza wystarczy niższa stopa procentowa. Niższa stopa procentowa pobudza wzrost dochodu, który także prowadzi do wzrostu popytu na pieniądz.

Restrykcyjna polityka pieniężna

W sytuacji odwrotnej, gdy nastąpi obniżenie docelowej podaży pieniądza, nastąpi przesunięcie krzywej LM w lewo (w górę) co spowoduje, że stopa procentowa w nowym punkcie równowagi wzrasta a produkcja i dochód zmniejszają się.

A to jeszcze znalazłam w starych opracowaniach, nie na temat, ale można sobie poczytać w ramach ciekawostki

krzywanachylenie

relatywnie płaska relatywnie stroma

ISgdy popyt inwestycyjny i eksport netto są

bardzo wrażliwe na stopy procentowe (mała zmiana stóp → duża reakcja)

niewrażliwe na stopy procentowe (dopiero duże zmiany stóp wywołują reakcję)

LMgdy popyt na pieniądz jest:

bardzo wrażliwy na stopy procentowe (mała zmiana stóp → duża reakcja)

niewrażliwy na stopy procentowe (dopiero duże zmiany stóp wywołują reakcję)

R

LM’

LM

Y

IS

R – stopa procentowa w %Y - PKB

r1

r2

y1 y2

28

12.Omów istotę modelu AD-AS. Jakie jest jego zastosowanie?

Model AD-AS

W modelu IS-LM oraz w krzyżu keynesowskim zakłada się, że ceny w gospodarce są stałe. Teraz uchylimy to założenie.

Krzywa AD

Krzywą AD wyprowadza się z modelu IS-LM. Każdy punkt na krzywej AD reprezentuje równowagę z modelu IS-LM (czyli jednoczesną równowagę na rynku dóbr i usług oraz na rynku pieniężnym). Graficzne wyprowadzenie krzywej AD pokazuje rysunek 1.

29

Rysunek 1.

Przesunięcie krzywej LM na rysunku 1. wynika ze spadku poziomu cen z P do P2.

Krzywa AS

Krzywa AS to krzywa zagregowanej podaży. Jej nachylenie zależy od analizowanego okresu.

W długim okresie krzywa AS jest pionowa (LAS) – AS klasyczna.

W krótkim okresie jest dodatnio nachylona (SAS).

W „bardzo” krótkim okresie jest pozioma. „Bardzo” krótki okres to ten, który analizowany

jest w modelu IS-LM oraz w krzyżu keynesowskim. Innymi słowy – założenie w modelu IS-

LM oraz w krzyżu keyensowskim o stałości cen oznaczało poziomą AS.

Rysunek 2.

Przesunięcia krzywych

Ekspansywna polityka fiskalna i monetarna przesuwają AD w prawo.

Restrykcyjna polityka fiskalna i monetarna przesuwają AD w lewo.

Wzrost (spadek) wydatków autonomicznych przesuwa AD w prawo (w lewo).

Wzrost kosztów produkcji przesunie krzywą SAS do góry.

Wzrost płac nominalnych w przedsiębiorstwach przesunie SAS do góry.

Postęp technologiczny, zwiększenie zasobów czynników produkcji itp. przesuną LAS w

prawo.

Polityka gospodarcza w modelu AD-AS

Nachylenie krzywej AS ma kluczowe znaczenie dla analizowanych skutków polityki fiskalnej

i monetarnej. W przypadku poziomej AS, analiza w ramach modelu AS-AD sprowadza się do

30

analizy w ramach modelu IS-LM. Skutki polityki fiskalnej i monetarnej w przypadku

keynesowskiej krzywej AS przedstawia Rysunek 3.

Rysunek 3.

31

W dolnej części rysunku przesunięcie krzywej LM spowodowane było wzrostem nominalnej podaży pieniądza, a nie spadkiem cen!!!Drugim skrajnym przypadkiem jest pionowa krzywa AS (LAS). Polityka skierowana na pobudzanie popytu jest w długim okresie nieskuteczna. Przedstawia to rysunek 4.

a) b)

Rysunek 4.

32

W długim okresie, produkcja jest na poziomie potencjalnym. Oznacza to, że ekspansywna

polityka fiskalna lub monetarna powoduje w długim okresie wzrost cen. Na wykresie IS-LM

jest to reprezentowane przez przesunięcie krzywej LM do góry (UWAGA: przesunięcie

krzywej LM wynikające ze wzrostu cen oznacza przesuwanie się wzdłuż krzywej AD w

kierunku „pólnocno-zachodnim”). W krótkim okresie równowaga ustali się na przecięciu

nowej krzywej AD (AD2) z krótkookresową krzywą podaży SAS. Równowaga

długookresowa zostanie osiągnięta dzięki dostosowaniu po stronie zagregowanej podaży

(SAS przesunie się do góry, tak by przeciąć LAS w tym samym punkcie co AD2).

Szoki podażowe

Szok podażowy jest spowodowany gwałtownym wzrostem kosztów produkcji. Może być

wywołany np. wzrostem cen ważnego surowca (takiego jak ropa). Graficznie skutki szoku

podażowego pokazuje Rysunek 5.

Skutkiem szoku podażowego jest stagflacja – inflacja połączona z recesją. Mamy więc

jednoczesne wystąpienie wyższej inflacji i wzrost bezrobocia. Co się stanie w długim okresie?

Wzrost bezrobocia doprowadzi do spadku płac, co z kolei będzie przesuwało SAS w dół. W

długim okresie gospodarka wróci do punku wyjścia.

Rysunek 5.

33

Źródła:1) notatki z wykładu z ekonomii prowadzonego przez Prof. dr hab. E.Adamowicz, oraz z ćwiczeń do tego przedmiotu; 2) http://coin.wne.uw.edu.pl/jgorski/pliki/MODEL%20AS-AD.pdf

13. Wykorzystując model AD-AS przedstaw reakcję gospodarki na szok podażowy.

Szok podażowy – gwałtowny wzrost kosztów produkcji (np. spowodowany gwałtownym wzrostem cen najważniejszego surowca). Np. w 1973 roku nastąpił szok podażowy, który wywołał czterokrotny wzrost cen ropy. Szoki podażowe to jednak nie tylko zmiany cen.

Reakcja gospodarki na szok podażowy w modelu klasycznym:Klasycy zakładali całkowitą elastyczność cen i płac w długim okresie. Model klasyczny pokazuje w jaki sposób mechanizmy dostosowawcze, czyli ruch cen i płac na rynkach konkurencyjnych, mogą oczyszczać rynek, czyli likwidować nadwyżki popytu czy podaży.

Krzywa AS – zagregowana podaż – relacja pomiędzy cena a wielkością podaży (produkcji). Pokazuje wielkość realnej produkcji, którą firmy są skłonne zaoferować dla każdego poziomu cen.Pozacenowe czynniki kształtujące podaż: (przesunięcie krzywej do AS’)1) Wzrost ilości zaangażowanych czynników wytwórczych na skutek

inwestycji netto (nowych). Inwestycje mogą powiększać rozmiary AS.- Dopływ bezpośrednich inwestycji kapitału zagranicznego- Wzrost (przyrost) zasobów pracy, np. wyż demograficzny w

przeszłości po kilku latach powoduje, że zwiększa się podaż pracy2) Wzrost produktywności czynników wytwórczych , poprawia się ich

jakość- Wzrost kwalifikacji zatrudnionych- Inwestycje modernizacyjne (wprowadzanie lepszych urządzeń

pod wpływem postępu technicznego)- Import dóbr konsumpcyjnych lub produkcyjnych

3) Zmniejszenie aktywności gospodarczej wywołane złą polityką gospodarczą

- Restrykcyjna polityka pieniężna- Niestabilna sytuacja gospodarcza

4) Zmniejszenie podaży niektórych czynników wytwórczych

34

- Zmniejszenie podaży pracy- Zmniejszenie podaży surowców

5) Zmniejszenie produktywności istniejących już czynników wytwórczych

- Starzenie się społeczeństwa- Zużycie się aparatu wytwórczego- Zmniejszenie importu

Krzywa AD – zagregowany popyt – pokazuje zależność między ogólnym poziomem cen a całkowitym popytem na dobra i usługi w gospodarce. Im bardziej krzywa AD jest płaska wym większą zmianę produkcji powoduje jednostkowa zmiana ceny. Krzywą AD wyprowadza się z modelu IS-LM – każdy punkt krzywej AD wskazuje równowagę na rynku dóbr i usług oraz na rynku pieniężnym.Zmiany cen powodują zmiany podaży pieniądza, co za pośrednictwem stopy procentowej wpływa na planowaną konsumpcję. Zmiany cen wpływają na realną wartość zasobów pieniądza u konsumentów, wywołując efekt majątkowy tzn.: zmiany poziomu cen lub stopy procentowej wpływają na siłę nabywczą nagromadzonych pieniędzy, co powoduje zmianę wielkości produkcji.Wzrost zagregowanego popytu wyrażany przez przesunięcie krzywej zagregowanego popytu w prawo może być spowodowany ekspansywną polityką fiskalną lub pieniężną.

Szoki podażowe mogą wystąpić np. w przypadku znacznego ograniczenia dostępności danego surowca.Szok pozytywny przesuwa linię podaży w prawo, negatywny w lewo. Przykład: wzrost cen ropy naftowej powoduje wzrost cen produktów z niej wytwarzanych. Powoduje to przesunięcie linii SAS w lewo. Również w długim okresie produkcja potencjalna może ulec zmniejszeniu (w wyniku mniejszej dostępności ropy naftowej) i tym samym linia LAS również przesunie się w lewo. Jest to przykład negatywnego szoku podażowego. Przykładem szoku pozytywnego może być wzrost podaży pracy co powoduje obniżkę wynagrodzeń i tym samym spadek kosztów przedsiębiorców. Linia SAS przesuwa się w prawo. W długim okresie przesunie się również linia LAS, ponieważ zwiększył się zasób pracy w gospodarce. Istnieje również możliwość przesunięcia samej linii SAS, bez przesuwania linii LAS. Np. wzrost oczekiwań inflacyjnych wymusza wzrost płac i tym samym powoduje przesunięcie linii SAS w lewo. Wzrost kosztów pracy kompensowany jest wzrostem cen, więc linia LAS pozostaje bez zmian.Szok podażowy negatywny w ujęciu klasycznym przedstawia poniższy rysunek: P SAS2

LAS

35

SAS1

P2 E2

P1 E1

AD

Y2 Y1 YW wyjściowym stanie długookresowej równowagi punkt przecięcia krzywych LAS i AD (E1) pokazuje długookresowy punk równowagi. Produkt osiąga swoją potencjalna wielkość a poziom cen jest równy P1.Wzrost cen surowca przy niezmienionym popycie powoduje przesunięcie krótkookresowej krzywej SAS1 w górę. Przedsiębiorstwa, aby zachować dotychczasowy poziom zysku są zmuszone zwiększyć relatywnie ceny sprzedawanych produktów przy czym jednocześnie następuje krótkookresowy spadek produkcji, ponieważ w krótki okresie nie zmienia krzywa zagregowanego popytu. Ceny rosną a zatrudnienie i produkcja spadają. Wyższe ceny oznaczają zmniejszenie globalnej podaży pieniądza oraz globalnego popytu. Powstaje nowy punkt równowagi E2. Ujemny wstrząs podażowy powoduje więc wzrost cen i spadek produkcji. Spadek produkcji pociągnie za sobą spadek zatrudnienia a zatem w krótkim okresie wzrośnie bezrobocie, co doprowadzi do spadku płac. Spadek płac spowoduje zmniejszenie kosztów produkcji a więc przedsiębiorstwa ponownie zaczną zwiększać zatrudnienie, a co za tym idzie będzie rosła produkcja i spadną ceny. Gospodarka wróci do początkowego stanu równowagi E1, ale jednocześnie płace pozostaną na niższym poziomie, wobec czego nastąpi zmniejszenie realnych płac.Dodatkowymi elementami jakie mogą przywrócić krótkookresową krzywą SAS2 bliżej pierwotnego poziomu jest np. możliwość zastosowania alternatywnych źródeł energii poza ropą naftową, co pozwoli zwiększyć produkcję i zmniejszyć koszty.Powrót do wartości początkowych jest zjawiskiem rzadkim, ponieważ przeważnie szok podażowy pociąga za sobą konieczność poszukiwania alternatywnych rozwiązań, które jednakże będą droższe od pierwotnych cen ropy w tym przypadku. W związku z tym przedsiębiorstwa będą w stanie obniżyć ceny i zwiększyć produkcję, ale nie do stanu sprzed szoku podażowego.

36

Przy nowym stanie równowagi spowodowanym np. wzrostem wszystkich kosztów i płac czterokrotnie cena także wzrośnie czterokrotnie, jednakże względnie nic się nie zmieni, ponieważ wszystkie wartości się podwoiły.W modelu klasycznym przedsiębiorstwa nie zmieniają wielkości produkcji ponieważ w miarę zmiany poziomu kosztów i płac relatywnie zmieniają się także ceny. Tak więc krzywa AS w ujęciu klasycznym jest dokładnie pionowa ponieważ ceny i płace są doskonale elastyczne i błyskawicznie się zmieniają reagując na wstrząsy. Jeżeli w skutek zwiększenia podatków lub wprowadzenia rygorystycznej polityki pieniężnej konsumenci albo przedsiębiorstwa postanawiają wydawać mniej, ceny i płace szybko się zmieniają i przywracają pełne zatrudnienie.

Model Keynesowski:

W latach 30 XX wieku pojawiła się nowa teoria stworzona przez Keynesa, w której odrzucał on klasyczną teorię o całkowitej giętkości cen i płac w krótkim okresie. Model keynesowski zakłada, że w krótkim okresie ceny i płace są stałe więc w przypadku wzrostu cen np. ropy naftowej, w krótkim okresie nie wystąpią zmiany w ogólnym poziomie cen, dlatego krzywa podaży jest pozioma. Przedsiębiorstwa są w stanie dostarczyć każdą ilość produkcji przy jednakowej cenie do czasu wykorzystania wolnej siły roboczej. Wzrost czy spadek produkcji może być spowodowany przesunięciami krzywej popytu.Dopiero w momencie osiągnięcia pełnego zatrudnienia, przy osiągnięciu produkcji potencjalnej zaczynają rosnąć ceny nie zwiększając tymczasem produkcji ponad produkcję potencjalną.

Model Keynesowski zakłada, że dostosowanie makroekonomiczne odbywa się poprzez dostosowywanie wydatków do zmienionych dochodów, natomiast ogólny poziom cen pozostaje bez zmian. Natomiast w długim okresie krzywa

Keynesowska krzywa AS - jest ona płaska, co oznacza, że firmy są skłonne dostarczyć na rynek każdą ilość towaru, na który jest popyt przy danym poziomie cen. Jest to oparte na założeniu o występowaniu bezrobocia, które powoduje, iż firmy mogą przy danym poziomie płac uzyskać taką ilość pracowników, jaką potrzebują. Oznacza to, że średni koszt produkcji firm nie zmienia się w chwili zmiany wielkości produkcji. A zatem ceny i nominalne płace są zupełnie sztywne i pozostają na ustalonym poziomie do czasu osiągnięcia pełnego zatrudnienia.

37

Model keynesowski:

ASP

P3

P1

E E1 E2

AD AD1 AD2 AD3

Y Y1 Ypot=Y2 Y

Klasyczny model makroekonomiczny jest bardziej właściwy dla analizy długookresowej natomiast model keynesowski jest bardziej właściwy dla oceny sytuacji krótkookresowej, ponieważ założenie doskonałej elastyczności cen i płac w krótkim okresie jest nierealny.

14. Wykorzystując model AD-AS przedstaw reakcję gospodarki na szok popytowy.

Szok popytowy to np. nagła zmiana preferencji konsumentów, lub drastyczna zmiana w polityce monetarnej i fiskalnej państwa, powodująca np. wzrost podaży pieniądza. Wpływ szoku popytowego na produkcję jest stosunkowo krótszy, jednak w większym stopniu wpływa on na poziom cen niż ma to miejsce przy szoku typu podażowego. Przyczyną szoków popytowych w gospodarce mogą być wszystkie te zdarzenia, które powodują zmianę łącznego zapotrzebowania na dobra i usługi. Może to być np. wiara gospodarstw domowych, że nadciąga okres dobrej koniunktury i zwiększających się dochodów. Inną przyczyną może być zwiększenie inwestycji „I” przez przedsiębiorstwa. Wpływ na linię AD ma również rynek pieniądza – zmiana ilości pieniądza w gospodarce. Np. obniżenie przez bank centralny stopy redyskontowej, powoduje, że banki chętniej udzielają

38

kredytów, co powoduje spadek stopy procentowej i zwiększenie sie wydatków konsumpcyjnych.

Krzywa AS – zagregowana podaż – relacja pomiędzy cena a wielkością podaży (produkcji). Pokazuje wielkość realnej produkcji, którą firmy są skłonne zaoferować dla każdego poziomu cen.

Krzywa AD – zagregowany popyt – pokazuje zależność między ogólnym poziomem cen a całkowitym popytem na dobra i usługi w gospodarce. Im bardziej krzywa AD jest płaska tym większą zmianę produkcji powoduje jednostkowa zmiana ceny. Krzywą AD wyprowadza się z modelu IS-LM – każdy punkt krzywej AD wskazuje równowagę na rynku dóbr i usług oraz na rynku pieniężnym.Zmiany cen powodują zmiany podaży pieniądza, co za pośrednictwem stopy procentowej wpływa na planowaną konsumpcję. Zmiany cen wpływają na realną wartość zasobów pieniądza u konsumentów, wywołując efekt majątkowy tzn.: zmiany poziomu cen lub stopy procentowej wpływają na siłę nabywczą nagromadzonych pieniędzy, co powoduje zmianę wielkości produkcji.Wzrost zagregowanego popytu wyrażany przez przesunięcie krzywej zagregowanego popytu w prawo może być spowodowany ekspansywną polityką fiskalną lub pieniężną.

Czynniki pozacenowe wpływające na przesunięcia krzywej AD i mogącej spowodować szoki popytowe:

1) czynniki związane z polityką gospodarczą państwa wynikające ze zmian obciążeń podatkowych(wzrost podatków, likwidacja ulg), zmniejszają dyspozycyjne dochody osobiste, zmniejszenie podatków powodować będzie zwiększenie wydatków. Zwiększenie wydatków budżetowych

2) Czynniki związane z polityką pieniężną banku centralnego, m.in. reguluje ilość pieniądza w obiegu gospodarczym, czasami zwiększa się jego ilość wówczas banki komercyjne mają więcej pieniądza, więcej tańszych kredytów; zmniejszenie ilości pieniądza wpływa na zwiększenie się stóp procentowych, mniej kredytów, stają się one bowiem trudnodostępne

3) Przewidywania dotyczące przyszłego przebiegu sytuacji gospodarczej kraju, optymistyczne nastawienia powodują, że konsumenci więcej wydają, mniej oszczędzają, zaś pesymizm wpływa na zmniejszenie się wydatków, zwiększenie oszczędności, zmniejsza się popyt na kredyty, następuje wstrzymanie inwestycji, zmniejszy się popyt

4) Przebieg sytuacji gospodarczej w świecie i oczekiwania co do jej kształtowania się; dobra koniunktura- rosną możliwości sprzedaży , Np eksport ; zła koniunktura- powoduje, że popyt się kurczy, pojawiają się trudności w sprzedaży, zmniejszy się popyt w kraju

39

W modelu klasycznym:

Model klasyczny zakłada doskonałą elastyczność cen i płac dlatego krzywa AS jest pionowa.Gospodarka dostosowuje się do stanu równowagi przede wszystkim dzięki zmianom cen i płac. Proces ten ilustrowany jest często w sposób graficzny przedstawiony na poniższym rysunku.

Na rysunku przedstawionym poniżej pozycją wyjściową jest krótkookresowa krzywa SAS, krzywa zagregowanego popytu AD1 oraz punk równowagi E1. Na skutek negatywnego szoku popytowego spowodowanego np. gwałtowną zmianą podaży pieniądza, krzywa popytu zagregowanego przesuwa się w dół do pozycji AD2. W modelu klasycznym w krótkim okresie w skutek szoku popytowego nastąpi spadek cen i spadek produkcji. W celu zmniejszenia efektu szoku popytowego, np. poprzez zwiększenie podaży pieniądza, państwo może spowodować stopniowe odwracanie się efektu negatywnego szoku, a więc powrót cen do poziomu wyjściowego oraz wzrost produkcji do poziomu produkcji potencjalnej przy pełnym zatrudnieniu.

LASP

SAS

P1 E1

P2 E2

40

AD1

AD2

Y2 Y1 Y

Model keynesowski:

Model keynesowski obala teorię doskonałej elastyczności cen i płac w krótkim okresie. Zgodnie z tym modelem ceny i płace są stałe do momentu osiągnięcia produkcji potencjalnej przy pełnym zatrudnieniu (patrz opracowanie pytania 13.)Równowagi w modelu keynesowskim dokonuję się przede wszystkim dzięki zmianom w sferze produkcji a nie poprzez dostosowania cenowe. Założenia tego modelu można sformułować zatem następująco:- poziom produkcji może być mniejszy lub większy od potencjalnego (w krótkim lub średnim okresie);- ceny i płace nie są elastyczne (sztywność cen i płac można przyjąć zarówno w krótkim okresie jak i w długim okresie – bo np. płace ustalane są poprzez układy zbiorowe ze związkami zawodowymi).

W modelu keynesowskim zmniejszenie globalnego popytu spowodowane szokiem popytowym skutkuje jedynie w zmianie wielkości produkcji i zatrudnienia (przedsiębiorstwa do wyprodukowania mniejszej ilości produktu potrzebują mniejszej ilości pracowników). Poziom cen pozostaje bez zmian ponieważ model keynesowski zakłada stałość cen i płac w krótkim okresie.

W modelu keynesowskim założenie, że krzywa AD jest płaska do momentu osiągnięcia podukcji potencjalnej wynika ze sztywności płac i cen oraz istnienia wolnych sił roboczych.

41

Szok popytowy w modelu keynesowskim będzie miał wpływ na ceny dopiero w momencie osiągnięcia pełnego zatrudnienia, czyli osiągnięcia produkcji potencjalnej. Przy pełnym zatrudnieniu nie można zwiększyć produkcji poprzez zwiększenie zatrudnienia. Krzywa AS może przesunąć się w prawo jedynie pod wpływem czynników innych niż zatrudnieni, np. nowa technologia produkcji.

Efektem modelu keynesowskiego jest wniosek, że w przypadku negatywnego szoku podażowego państwo może poprawić stan gospodarki zwiększając podaż pieniądza i wpływając poprzez to na przesunięcie krzywej AD do pierwotnego poziomu i zwiększenie produkcji.

Na poniższym rysunku przedstawiono model keynesowski oraz wpływ przesunięcia krzywej AD w skutek pozytywnego szoku popytowego. Przesunięcie krzywej a pozycji AD do AD1 ukazuje wpływ szoku popytowego, przy zaisnieniu którego istnieje na tyle wolnej siły roboczej, że przedsiębiorstwa są w stanie zwiększyć produkcję bez podnoszenia cen.Natomiast szok popytowy powodujący przesunięcie krzywej AD do pozycji AD2powoduje już tym razem wzrost cen, ponieważ produkcja osiągnęła wielkość potencjalną i dostosowują się do zwiększonej zdolności nabywczej gospodarki poprzez zwiększenie cen.

ASP

P3 E2

P1

E E1

AD AD1 AD2

Y Y1 Ypot=Y2 Y

15. Opisz typowy cykl koniunkturalny w gospodarce i wyjaśnij jego mechanizm

42

Cykl koniunkturalny to następujące po sobie periodycznie wzrosty i spadki aktywności gospodarczej. W poszczególnych fazach cyklu wahaniom podlegają podstawowe wielkości gospodarcze, takie jak produkcja, zatrudnienie, inwestycje czy ceny.

Najważniejszą cechą cyklu koniunkturalnego jest jego rytmiczność - zmiany poziomu aktywności gospodarczej odbywają się z powtarzającą się regularnością.

W gospodarce, oprócz wahań cyklicznych, wyróżnia się także inne rodzaje wahań, np. przypadkowe (spowodowane zdarzeniami losowymi, nieregularne) sezonowe (wynikające ze zmian pór roku) specjalne (np. cykle świńskie).

Klasyczny cykl koniunkturalny składa się z czterech faz: kryzysu, depresji, ożywienia i rozkwitu. Cykle koniunkturalne poszczególnych krajów czy nawet w ramach jednej gospodarki mają wiele cech wspólnych, ale często różnią się znacznie między sobą. Przejścia pomiędzy fazami mogą być łagodne bądź gwałtowne, poszczególne fazy mogą trwać krócej lub dłużej, różna może być też amplituda wahań. W charakterystyce cyklu koniunkturalnego istotne są punkty zwrotne (dolny i górny), w których następuje zmiana kierunku aktywności gospodarczej.

Kryzys oznacza załamanie koniunktury. Równowaga pomiędzy podażą a popytem na dobra i usługi zostaje zachwiana - pojawia się nadwyżka towarów w stosunku do efektywnego popytu, czyli nadprodukcja. Stopa zysku zmniejsza się ( koszty produkcji są wysokie), więc przedsiębiorcy ograniczają produkcję. Bankrutują przedsiębiorstwa najsłabsze ekonomicznie. Ich majątek jest często wykupywany przez silniejsze firmy, które były w stanie obniżyć koszty produkcji. Kryzys charakteryzuje się spadkiem produkcji, nakładów inwestycyjnych, konsumpcji, oraz wzrostem stopy bezrobocia. Spadek produkcji jest zwykle większy w dziale produkującym środki produkcji niż w dziale środków konsumpcji. Ograniczenie produkcji trwa do momentu wyczerpania zapasów i dostosowania produkcji do aktualnego popytu. Kryzys gospodarczy dotyczy również rynku finansowego. Kredytobiorcy mają trudności ze spłatą zobowiązań, ceny papierów wartościowych spadają.

Depresja następuje po kryzysie i oznacza stabilizację na najniższym poziomie. Depresją określa się często jako dno kryzysu - produkcja, zatrudnienie i stopa zysku już nie spadają. Popyt konsumpcyjny utrzymuje się na niskim poziomie. W wyniku zużywania się dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku tworzy się tzw. popyt restytucyjny (odtworzeniowy). Wyczerpują się zapasy. Pojawia się perspektywa wzrostu stopy zysku - wymagane jest obniżenie kosztów produkcji. Banki dysponują nadmiarem środków finansowych – otrzymanie kredytu jest stosunkowo łatwe.

Ożywienie gospodarcze jest wyjściem z depresji i charakteryzuje się wzrostem produkcji. Przedsiębiorstwa, które wyszły obronną ręką z kryzysu zgłaszają popyt na dobra inwestycyjne. Zwiększa się poziom zatrudnienia, a tym samym dochody i popyt na dobra konsumpcyjne. Rośnie stopa zysku. Na rynku papierów wartościowych rośnie popyt na akcje i ich cena.

W fazie rozkwitu (boomu) produkcja przekracza zazwyczaj poziom sprzed kryzysu. Podstawowe wielkości gospodarcze, jak produkcja, stopa zysku, zatrudnienie, płace i konsumpcja rosną. Dobra koniunktura powoduje też wzrost skłonności do inwestowania.

We współczesnej gospodarce zamiast czterech, wymienionych faz, wyróżnia się tylko dwie: fazę recesji (obejmującą kryzys i depresją) oraz ekspansji (łączącą ożywienie i rozkwit). Współczesne recesje ujawniają się raczej w postaci spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego, niż w postaci absolutnego zmniejszenia produkcji. Po II wojnie światowej cykle koniunkturalne stały się też krótsze, zamiast 8 - 11 lat trwają 3 - 4 lata (cykle krótkie). Mniejsza jest też amplituda wahań.

43

Na złagodzenie cykliczności rozwoju w krajach rozwiniętych miała wpływ głównie skuteczna polityka stabilizacyjna państwa (interwencjonizm państwowy), rozwój usług, współpraca gospodarcza i procesy integracyjne oraz istnienie coraz pełniejszej informacji gospodarczej.Ze względu na czas trwania wyróżnia się najczęściej trzy rodzaje wahań cyklicznych: krótkie (cykle Kitchina), średnie (Juglara), długie (cykle Kondratiewa). Cykle krótkie trwają około 3,5 roku i wiążą się głównie z wahaniami w stanie zapasów. Cykle średnie - Juglara, obejmujące 7-11 lat to tzw. cykle klasyczne, spowodowane zmianami w nakładach inwestycyjnych – kryzys lat 1929 - 1933 wchodził w skład cyklu średniego. Cykle długie trwają kilkadziesiąt lat (40 - 60) i są powodowane, według Kondratiewa, wielkimi cyklami inwestycyjnymi infrastruktury ekonomicznej.

16. Przedstaw tzw. krzywą Phillipsa i dyskusję dotyczącą zależności, jaką ona opisuje.

Profesor A.W. Phillips z Londyn School of Economics opracował w 1958 r. użyteczny sposób przedstawienia procesu inflacji. Wykazał, że istnieje silna statystyczna zależność między poziomem inflacji w danym roku a bezrobociem . Po skrupulatnym przebadaniu danych na temat bezrobocia i płac pieniężnych w Wielkiej Brytanii w okresie ponad stu lat Phillips odkrył odwrotnie proporcjonalną zależność między bezrobociem a zmianami płac pieniężnych. Stwierdził, że płace wykazują tendencję do wzrostu przy niskim poziomie bezrobocia i na odwrót.

Wysokie bezrobocie obniża wzrost płac pieniężnych – pracownicy wywierają mniejszy nacisk na podwyżki płac w sytuacji, gdy mają do wyboru mniejszą ilość alternatywnych miejsc pracy, a dodatkowo przy niskim poziomie zysków kierownictwa firm będą stawiać bardziej stanowczy opór żądaniom płacowym.

Krzywa Philipsa jest użytecznym narządziem analizy krótkookresowych zmian bezrobocia i inflacji.

44

Rysunek. Krótkookresowa krzywa Philipsa

Na osi poziomej wykresu przedstawiono stopę bezrobocia, na pionowej – stopę wzrostu płacy pieniężnej. Gdy zmniejszając bezrobocie, przesuwamy się w lewo po krzywej Phillipsa, stopy wzrostu cen i płac wyznaczone przez tę krzywą rosną.

Skala zmian płac na prawej osi pionowej jest przesunięta w górę w stosunku do znajdujących się po lewej skali pomiaru inflacji o założoną, wynoszącą 1%, stopę wzrostu przeciętnej wydajności pracy. Załóżmy, że wydajność pracy (wielkość produktu na jednego mieszkańca) wzrasta co roku w stałym tempie wynoszącym 1%, a przedsiębiorstwo ustala ceny, opierając się na przeciętnym koszcie pracy, tak że ceny zawsze zmieniają się dokładnie w tym samym stopniu , jak przeciętne koszty pracy na jednostkę produktu. Jeżeli płace rosną o 4%, a wydajność rośnie o 1%, to przeciętne koszt pracy rośnie o 3%. Również ceny rosną zatem o 3%.

Zależność między cenami, płacami i wydajnością można opisać w następujący sposób:Z faktu, i ceny są ustalane według przeciętnego kosztu pracy na jednostkę produktu wynika, że P jest zawsze proporcjonalne do WL/Q, gdzie P oznacza poziom cen, W stawkę płac, L jest liczbą godzin pracy, a Q wielkością produkcji. Załóżmy dalej, że przeciętna wydajność pracy (Q/L) wskazuje regularny wzrost w tempie 1% rocznie. Jeżeli zatem płace rosną o 4% rocznie, to ceny będą wzrastać o 3% rocznie (4% wzrostu płac -1 % wzrostu wydajności). Ogólniej:

Stopa inflacji = stopa wzrostu płac – stopa wzrostu wydajności

To pokazuje zależność między inflacją cen i inflacją płac.

Posługując się tą arytmetyką inflacji, możemy dostrzec związek pomiędzy wzrostem płac i cen, przedstawiony na rysunku powyżej. Obie skale na rysunku różnią się tylko o założoną wielkość stopy wydajności.

45

Krzywa Phillipsa jest krótkookresową zależnością między inflacją a bezrobociem, gdy łączny popyt przesuwa się, a łączna podaż nadal zmienia się według stopy wyznaczonej inercją.

Oprócz poruszania się po krzywej występuje także przesunięcia krzywej Phillipsa. Dzieje się tak wtedy, gdy zmienia się poziom inercyjnej stopy inflacji (inflacja inercyjna występuje wówczas, gdy krzywe AS i AD przesuwają się stale w górę w tym samym tempie).

Rysunek. Krzywa Phillipsa

Załóżmy, że w długim okresie podaż pieniądza jest stała . Kiedy gospodarka powraca do stanu pełnego zatrudnienia, inflacja znika, co pozwala utrzymać realną podaż pieniądza na poziomie odpowiadającym realnej wielkości zgłaszanego nań popytu.

Załóżmy, że wszystkie rynki są zrównoważone. Dochodzi wtedy do jednorazowego, trwałego wzrostu podaży pieniądza. Ponieważ ceny i płace nie wzrastają od razu znacznie, realna podaż pieniądza musi się zwiększyć, co powoduje obniżkę stopy procentowej, mającą skłonić ludzi do trzymania większych realnych zasobów pieniądza. W krótkim okresie wzrost łącznego popytu na dobra prowadzi do wzrostu produkcji. Spada bezrobocie. Na powyższym rysunku opisywany proces rozpoczął się od stanu równowagi w punkcie E, kiedy inflacja wynosiła zero, a bezrobocie równało się stopie naturalnej U*. Bezpośrednią przyczyną wzrostu popytu globalnego jest przejście gospodarki do stanu, któremu może odpowiadać punkt A na krzywej Phillipsa. Ponieważ ceny nieco wzrosły, inflacja jest wyższa od zera: wyższy poziom łącznego popytu spowodował spadek bezrobocia poniżej stopy naturalnej U*. Jeżeli nastąpi spadek popytu globalnego, to krótkim okresie nastąpią dwie zmiany. Spadek płac i cen sprawi , ze inflacja stanie się ujemna (deflacja). Ceny i płace dostosują się jedynie częściowo, spadek popytu globalnego spowoduje wzrost bezrobocia. Gospodarka przesunie się do krzywej Phillipsa do punktu rysunek.

Poniższy rysunek pokazuje, jak zmieniały się inflacja oraz bezrobocie w latach 1961-1996. Punkty zataczają pętlę zgodnie z ruchem wskazówek zegara, przesuwając się czasem do wewnątrz, a czasem na zewnątrz.Rysunek Krzywa Philipsa czy pętla Phillipsa?

46

Aby wyjaśnić dziwną „pętlę Phillipsa” zmodyfikowano pierwotną koncepcję Phillipsa. E. Phelps oraz M. Friedman wprowadzili rozróżnienie między długo – i krótkookresową krzywą Phillipsa. Krzywa na pierwszym rysunku odnosi się tylko do krótkiego okresu. Na dłuższą metę mamy do czynienia z minimalnym poziomem stopy bezrobocia odpowiadającym stałej inflacji . Jest to najniższa trwała stopa bezrobocia. Przesunięcie krzywej PhillipsaRysunek . Jak wstrząsy przesuwają krzywą Phillipsa

Przesunięcie krzywej Phillipsa można rozumieć jako sekwencja pewnych kroków, którą ilustruje cykl „rozkwitu”:Okres 1 – Bezrobocie na poziomie stopy naturalnej. Nie występują żadne niespodzianki po stronie popytu i podaży. Gospodarka znajduje się na wyjściowej, niższej krótkookresowej krzywej Phillipsa (SRPC), w punkcie A.Okres 2. szybki wzrost produkcji w okresie ożywienia gospodarczego obniża stopę bezrobocia. W miarę spadku bezrobocia firmy chętnie zatrudniają nowych pracowników, godząc się na wyższe niż poprzednio podwyżki płac. Przyspieszać zaczynają płace i ceny. W kategoriach naszej krzywej Phillipsa gospodarka przesuwa się do góry i na lewo od punktu B na krótkookresowej krzywej Phillipsa ( czyli wzdłuż krzywej SRPC). Oczekiwania inflacyjne nie uległy jeszcze zmianie, ale niższa stopa bezrobocia zwiększa inflacje w długim okresie.

47

Okres 3 – Przy wyższej inflacji przedsiębiorstwa i pracownicy zaczynają także oczekiwać wyższej inflacji. Wyższa oczekiwana stopa inflacji zostaje uwzględniona w decyzjach płacowych i cenowych. Rośnie zatem oczekiwana stopa inflacji – krótkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa się w górę, a nowa równowaga ustala się w punkcie C. Nowa krótkookresowa krzywa Phillipsa (SRPC’) przebiega powyżej wyjściowej krzywej Phillipsa, odzwierciedlając wyższą oczekiwaną stopę inflacji. Okres 4 – W ostatnim okresie,w miarę jak gospodarka zwalnia , spadek aktywności gospodarczej sprowadza wielkość produktu do poziomu potencjalnego,a stopa bezrobocia wraca do trwałego poziomu w punkcie D. Inflacja obniża się pod wpływem wyższego bezrobocia, a kiedy zostanie osiągnięta stopa LSUR, nowa oczekiwana stopa inflacji jest wyższa. Ponieważ oczekiwana (inercyjna) stopa inflacji wzrosła , stopa inflacji jest wyższa w okresie 4 niż w okresie 1, mimo że stopa bezrobocia jest taka sama. Gospodarka będzie miała ten sam realny poziom PKB i bezrobocia jak w okresie 1, mimo że wielkości nominalne (ceny i normalne PKB) rosną teraz szybciej niż przedtem, zanim ożywienie zwiększyło oczekiwaną stopę inflacji. Czasami obserwujemy też „cykl zaciskania pasa”, który występuje wtedy, gdy bezrobocie wzrasta , a faktyczna inflacji spada poniżej stopy, kiedy powraca do stałej stopy bezrobocia.

Pionowa długookresowa krzywa PhillipsaKiedy stopa bezrobocia odbiega od jego najniższej trwałej stopy, występuje tendencja do zmiany stopy inflacji. Jeżeli luka między faktyczną stopą bezrobocia utrzymuje się (np. LSUR 6%, stopa faktyczna 4%), występuje tendencja do wzrostu inflacji z roku na rok. Stopa inflacji przestanie wzrastać dopiero wtedy (zjawisko rozkręcającej się w górę spirali cen i płac), gdy bezrobocie powróci do poziomu LSUR – dopóki bezrobocie będzie niższe od swojej trwałej stopy, inflacja płac będzie wykazywać tendencję do wzrostu.

Odwrotne zachowanie można zaobserwować wtedy, gdy bezrobocie jest wysokie. W tym przypadku inflacja będzie obniżać się tak długo, jak długo bezrobocie będzie większe od swej trwałej stopy. Tylko wtedy, gdy wielkość bezrobocia jest na poziomie stopy trwałej (naturalnej), inflacja będzie stabilna; tylko wtedy będą się równoważyć przesunięcia podaży i popytu na poszczególnych rynkach pracy; tylko wówczas inflacja – jakakolwiek byłaby jej stopa inercyjna – nie będzie wykazywać tendencji do zwiększania się ani do zmniejszania.

Zgodnie z teorią trwałej stopy bezrobocia, jedynym poziomem bezrobocia zgodnym ze stabilną stopą inflacji jest najniższa trwała stopa bezrobocia. Długookresowa krzywa Phillipsa musi mieć, zgodnie z tą teorią, mieć przebieg linii pionowej, wznoszącej się prosto do góry w punkcie LSUR, jak to pokazuje linia AD na rysunku powyżej.

Z teorii inflacji opartej na koncepcji trwałej stopy bezrobocia wynikają dwa ważne wnioski dla polityki gospodarczej. Po pierwsze, istnieje pewien minimalny poziom bezrobocia, który gospodarka jest w stanie utrzymać na dłuższą metę.Zgodnie z tym poglądem, społeczeństwo nie może spychać na dłużej bezrobocia poniżej trwałej stopy bez inicjowania rozkręcającej się inflacyjnej spirali płac i cen. Po drugie, kraj może „poruszać się” po krótkookresowej krzywej Phillipsa. Rząd może stosować politykę pieniężną i fiskalną w celu zepchnięcia bezrobocia poniżej trwałej stopy, a kraj przez jakiś czas będzie się cieszył niskim bezrobociem. Ten pozytywny skutek zostanie osiągnięty za cenę rosnącej inflacji. I odwrotnie, kiedy inercyjna stopa inflacji w danym kraju jest zbyt wysoka, może on nastawić się na pewien okres wyrzeczeń, wzmocnić rygory polityki pieniężnej i w taki sposób zmniejszyć inflację.

48

C

Źródło: P.Samuelson, W.Nordhaus, Ekonomia t.2 , Warszawa 2004, s. 340-350D.Begg, R.Dornbusch, S.Fisher, Makroekonomia, PWE, Warszawa, s. 246-255

17. Czym jest stagflacja? Przedstaw przyczyny stagflacji wg modelu AD-AS

Jeszcze przed kilkudziesięcioma laty wielu ekonomistów uważało, że wysokie bezrobocie będzie zawsze związane z niskim poziomem inflacji, natomiast wysoka inflacja miała nieść za sobą niskie bezrobocie. Taką zależność , przy założeniu pewnej oczekiwanej stopy inflacji, odkrył jako pierwszy Philips, który zilustrował to dokładnie na krzywej. Dlatego od lat 60-tych duża część polityków uważała, że niższa stopa bezrobocia może być uzyskiwana kosztem wyższej stopy inflacji i odwrotnie. Pozostawała jedynie kwestia wyboru odpowiedniej kombinacji wskaźników bezrobocia i inflacji, do których dany rząd miał dążyć.Jednak wydarzenia lat 70-tych i 80-tych (szoki naftowe) obaliły tę zależność, szczególnie rozpatrując ją w długim okresie. Nowa zależność, uznająca, że istnieje sytuacja, gdzie zarówno bezrobocie, jak i inflacja kształtują się na wysokim poziomie, została zilustrowana za pomocą modelu AD-AS.Stagflacja – jest to okres współwystępowania wysokiej inflacji i wysokiego bezrobocia (miało to miejsce w latach 70-tych i 80-tych na skutek ogromnych wzrostów cen ropy naftowej). Przyczynami występowania stagflacji jest najczęściej wywołujący ujemne skutki wstrząs podażowy. Zostało to zilustrowane za pomocą krzywej AD-AS.

Szok naftowy jest najlepszym przykładem szoku podażowego. W jednej chwili inflacja zwiększa się, gdyż przedsiębiorstwa podnoszą ceny, aby zrekompensować sobie ogromny wzrost kosztów. Wyższa inflacja powoduje spadek podaży pieniądza, wzrost stopy procentowej oraz zmniejszenie łącznego popytu. Występuje stopniowo przymusowe bezrobocie. W modelu AD-AS stagflacja zilustrowana jest za pomocą krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży, która przesuwa się do góry z położenia AS do AS’. Przejście z punktu

A

B

D

AD

AS’

AS

AD’

49

Odchylenie produktu0

Inflacja

A do B oznacza występowanie w gospodarce stagflacji, tj. kombinacji obniżającego się realnego wzrostu i rosnącej inflacji. Wobec wyższych cen pracownicy mogą żądać wyższych płac nominalnych. Zorientowany ku przyszłości składnik inflacji podstawowej rośnie, a więc nawet, gdy wzrost cen dóbr pośrednich zostanie wchłonięty, to nie jest możliwe szybkie przesunięcie krzywej AS z powrotem. To stawia przed rządem wiele problemów. Jednym z rozwiązań jest próba osłabienia nieoczekiwanych, niekorzystnych zmian produktu i bezrobocia przez podjęcie ekspansywnej polityki (pieniężnej i fiskalnej, zależnie od systemu kursu walutowego). Dążenie do punktu C i przesunięcie krzywej AD w położenie AD’ przyspiesza powrót na ścieżkę długookresowego wzrostu, ale przy trwale wyższej stopie inflacji. Innym rozwiązaniem jest próba takiego zapobieżenia stałemu wzrostowi inflacji, aby inflacja podstawowa nigdy się nie zmieniła. Wymaga to natychmiastowej reakcji, w postaci restryktywnej polityki, która przesuwa w dół krótkookresową krzywą zagregowanego popytu aż do jej przejścia przez punkt D. Ponieważ szok naftowy stopniowo przemija, krzywa zagregowanej podaży przesunie się z powrotem do położenia AS i powrót do Puntu A nie wymaga posługiwania się restryktywną polityką w sferze popytu.

18. Inflacja i bezrobocie są swoistymi "chorobami" gospodarki - która z nich jest, Twoim zdaniem, bardziej dotkliwa, poważniejsza?

Zarówno inflacja jak i bezrobocie uważane są za jedne z najbardziej frapujących problemów makroekonomicznych. Inflacja jest to przyrost przeciętnego poziomu cen dóbr i usług w ciągu roku. Bezrobocie jest to natomiast liczba osób zarejestrowanych jako poszukujące pracy i jednocześnie nie zatrudnionych.4

Moim zdaniem poważniejszym zagrożeniem dla gospodarki jest inflacja. W celu potwierdzenia mojej tezy przyjrzyjmy się wpierw zależności pomiędzy inflacją a bezrobociem. Zależność tę opisuje tzw. mechanizm transmisji monetarnej.

We współczesnych gospodarkach rynkowych jednym z ośrodków władzy gospodarczej jest bank centralny, odpowiedzialny za prowadzenie polityki pieniężnej. Wiele osób uważa, że umiejętne wykorzystanie narzędzi oferowanych przez politykę pieniężną może wpłynąć pozytywnie m.in. na sytuację na rynku pracy. Innymi słowy: odpowiednio prowadzona polityka pieniężna może sprzyjać wzrostowi zatrudnienia i obniżeniu bezrobocia.

Podstawowym celem działania banków centralnych jest dbanie o niską inflację. Banki centralne są w stanie kontrolować poziom stóp procentowych, po jakich banki komercyjne pożyczają sobie nawzajem pieniądze. Właśnie te stopy są początkiem mechanizmu transmisji monetarnej. Zmiany stóp procentowych uruchamiają sieć powiązań i sprzężeń pomiędzy różnymi kategoriami ekonomicznymi, które ostatecznie prowadzą do zmiany poziomu inflacji. Stopa bezrobocia jest niejako „na drodze” impulsu monetarnego do inflacji. Jest ona jedną z kategorii ekonomicznych zmieniającą się w wyniku zmiany stóp procentowych. Bank centralny oddziałuje na bezrobocie pośrednio, podczas realizowania swego podstawowego celu, jakim jest utrzymanie niskiej inflacji.

Kierunek oddziaływania zmian stóp procentowych banku centralnego na stopę bezrobocia zależy od horyzontu czasowego. W krótkim okresie wpływ decyzji banku centralnego na stopę bezrobocia oraz na tempo wpływu gospodarczego ma podobny kierunek. Działaniom banku centralnego obniżającym inflację towarzyszy wzrost bezrobocia, a podwyższającym

4 D. Begg, S. Fisher, R. Dornbusch, Ekonomia, PWE, 1992.

50

inflację – spadek bezrobocia. Są to jednak efekty krótkookresowe. Efekty długookresowe zmian stóp procentowych banku centralnego są inne. Utrzymywanie przez bank centralny inflacji w celu inflacyjnym sprzyja szybkiemu i zrównoważonemu wzrostowi gospodarczemu. Zwiększają się inwestycje, będące podstawą szybkiego rozwoju, a czynniki produkcji – kapitał i praca – są dobrze wykorzystywane. Ujawniają się wszelkie zalety niskiej i stabilnej inflacji. W takich warunkach wzrasta zatrudnienie i maleje bezrobocie. W dłuższej perspektywie, działania banku centralnego nakierowane na niską inflację zgodną z celem inflacyjnym, przyczyniają się do spadku bezrobocia. Gospodarcze skutki krótko- i długookresowe decyzji banku centralnego można porównać do skutków podania leku w zastrzyku. Na początku jest ból ukłucia igłą, który po pewnym czasie znika, zaś w dłuższej perspektywie pojawiają się pozytywne skutki działania leku.

Niektórzy uważają, że należy obniżać stopy procentowe, by zmniejszyć bezrobocie. Dla banku centralnego ważniejsze jest jednak koncentrowanie się na celu inflacyjnym. Gdy bank centralny obniży stopy procentowe, początkowo bezrobocie będzie spadać. Jeśli jednak taka decyzja doprowadzi do nadmiernego wzrostu inflacji, wówczas w dłuższej perspektywie skutki dla stopy bezrobocia staną się niekorzystne. Gospodarowanie w warunkach wysokiej inflacji jest utrudnione ze względu na zmienność i niepewność sygnałów płynących z rynku. Wysoka inflacja hamuje wzrost gospodarki i zmniejsza jej konkurencyjność. Sytuacja na rynku pracy pogarsza się i zwiększa się bezrobocie. A zatem dopuszczenie do podniesienia inflacji pozwala zmniejszyć bezrobocie jedynie przejściowo. W dłuższej perspektywie wysoka inflacja może doprowadzić do wzrostu bezrobocia ponad wyjściowy poziom. Najlepszym sposobem, w jaki bank centralny może się przyczynić do obniżania bezrobocia, jest więc utrzymywanie inflacji w celu inflacyjnym. Sprzyja to stabilnemu wzrostowi gospodarczemu i niskiemu bezrobociu.

Poziom inflacji i polityka pieniężna prowadzona przez bank centralny wpływają na poziom stopy bezrobocia, jednak nie są one jej głównymi determinantami. Na wysokość stopy bezrobocia wpływ ma wiele innych czynników. Należą do nich m.in.: tempo wzrostu gospodarki, poziom wykształcenia pracowników, wysokość podatków, wysokość dodatkowych składek, jakie muszą płacić pracodawcy, mobilność pracowników, siła związków zawodowych, konkurencja pracowników z zagranicy, wysokość zasiłków dla bezrobotnych.

Źródło:

1. NBP Portal,

2. D. Begg, S. Fisher, R. Dornbusch, Ekonomia, PWE, 1992.

19. Wpływ oczekiwań na zachowania podmiotów gospodarczych. Hipoteza racjonalnych oczekiwań.

Większość ekonomistów przyznaje, że oczekiwania dotyczące przyszłości są ważnym czynnikiem określającym dzisiejsze zachowania. Dzielą ich natomiast przekonania dotyczące sposobu kształtowania się oczekiwań (oczekiwania egzogeniczne / ekstrapolacyjne / racjonalne).

1. oczekiwania egzogeniczne (zewnętrzne) – oczekiwania są dane, wnoszone do analizy z zewnątrz. Ekonomiści tworzą w ten sposób niekompletny obraz funkcjonowania gospodarki, a nawet całkowicie pomijają pewne nieuniknione sprzężenia zwrotne pomiędzy analizowanymi zmiennymi a oczekiwaniami. Np. brak jest

51

automatycznego sprzężenia zwrotnego między wzrostem produkcji i oczekiwaniami wyższych zysków w przyszłości.

2. oczekiwania ekstrapolacyjne (adaptacyjne) – charakter endogeniczny oczekiwań, założenie, że ludzie przewidują przyszłe zyski ekstrapolując ich ewolucję w ostatnim okresie. Zwolennicy tego podejścia twierdzą, iż odzwierciedla ono sposób postępowania ludzi w rzeczywistym świecie.

3. oczekiwania racjonalne – hipoteza racjonalnych oczekiwań opiera się na założeniu, że ludzie na ogół poprawnie przewidują przyszłość. Ludzie potrafią dobrze wykorzystywać informacje, którymi dysponują dziś i nie formułują prognoz, które okazały się już w oczywisty sposób fałszywe. Tylko przypadki naprawdę nie do przewidzenia powodują, że dzisiejsze prognozy mogą się nie spełnić. A więc jeśli ekstrapolacja powoduje niedoszacowanie lub przeszacowanie, to ludzie zazwyczaj nie będą nadal stosowali tej samej zasady prognozowania. Nie będą korzystali z reguł, które sprawiają, że prognozy systematycznie odchylają się od rzeczywistości w dół lub w górę. Wszelka tendencja do takich błędnych oczekiwań zostałaby szybko wykryta, co pozwoliłoby skorygować podstawy formułowania oczekiwań i otrzymać prawidłowe prognozy.

Hipoteza racjonalnych oczekiwań opiera się na ocenie rzeczywistego dotychczasowego dochodu, ocenę tę wykorzystuje się do statystycznego opisu oczekiwanych przez ludzi zmian dochodu w przyszłości. Przyjmuje się, jakby ludzi znali pewien algebraiczny model zmian dochodu w cyklu koniunkturalnym i posługiwali się nim w celu określenia swoich przyszłych dochodów.

Źródła:D. Begg, S. Fischer, R. Dornbush, Makroekonomia, s.384-385.R. E. Hall, J. B. Taylor, Makroekonomia, s.273-274.

20. Przedstaw główne korzyści społeczeństwa wynikające z prowadzenia handlu zagranicznego.

Od bardzo dawna handel międzynarodowy był źródłem rozwoju cywilizacyjnego, postępu gospodarczego i zbliżania się narodów. Handel zagraniczny można zdefiniować jako wymianę części produkcji własnej danej kraju, na produkty lub usługi oferowane przez inny kraj. Istotą handlu zagranicznego jest to, że towar i usługa, które są przedmiotem wymiany, zostają przemieszczone za granicę. Handel zagraniczny wynika z międzynarodowego podziału pracy, który ukształtował się przez politykę gospodarczą poszczególnych państw. Stwarza możliwość specjalizacji produkcji, rozszerza krajowe możliwości konsumpcyjne. Korzyści z handlu zagranicznego mają wpływ na poziom życia społeczeństwa oraz przyczyniają się do tworzenia jego dobrobytu. Korzyści te wynikają z efektownego wykorzystania zasobów naturalnych, kapitału i siły roboczej, a także zasobów intelektualnych i odmiennych warunków przyrodniczo- kulturalnych poszczególnych krajów. Efektem handlu zagranicznego jest pobudzenie rozwoju gospodarczego, postępu technicznego oraz napływ i

52

rozprzestrzenianie się nowych technologii. Handel zagraniczny stwarza nowe potrzeby społeczeństwa i gospodarki, tym samym rozszerza rynek wewnętrzny.

Pojęcie handlu zagranicznego ma także szersze znaczenie i oznacza wszelkie rodzaje działalności związane z utrzymywaniem stosunków gospodarczych z zagranicą. Oznacza to że obejmuje on także obroty majątkowo- kredytowe, usługowe oraz obroty dobrami niematerialnymi np. licencjami, patentami, a także formę różnego rodzaju wzajemnych zobowiązań jakie mogą powstawać w wyniku przekraczania granic przez mieszkańców danego państwa.

Występowanie różnorodnych warunków przyrodniczych na powierzchni ziemi powoduje, że każdy kraj na świecie ma odmienne i tylko sobie właściwe możliwości i warunki produkcji. Handel zagraniczny między krajami świata korzystnie oddziałuje na wzrost poziomu życia ludności tych państw - w aspekcie materialnym i kulturalnym. Oto kilka świadectw korzystnego wpływu handlu zagranicznego na poziom życia mieszkańców:

Umożliwienie szybkiego rozwoju produkcji rolno-przemysłowej;

Zwiększenie wydajności pracy;

Umożliwienie podziału pracy i produkcji;

Stymulowanie postępu naukowo-technicznego;

Możliwość racjonalnego wykorzystania lokalnych zasobów i sił wytwórczych;

Eksport towarów wyprodukowanych w danym kraju zwiększa produkcję i powoduje obniżenie kosztów wytwórczych;

Umożliwienie modernizacji gospodarki danego kraju;

Dostępność i poznanie nowych technologii;

Poprawienie zasobów wykwalifikowanej kadry pracowniczej;

Korzystny wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy kraju;

Zwiększenie potrzeb ludności, a w konsekwencji możliwość stymulacji rynku wewnętrznego;

Umożliwienie dostępu do szerokiej gamy nowych towarów;

Stworzenie większej ilości nowych miejsc pracy;

Dostępność różnorodnych firm świadczących usługi.

Zmiana rzeczowej struktury dochodu narodowego (import, eksport)

Możliwość wykorzystania kredytów inwestycyjnych na cele rozwojowe oraz tworzenie sprzyjających warunków do bezpośrednich inwestycji obcego kapitału

Dzięki wymianie międzynarodowej produkuje się więcej towarów (taniej, więcej, lepiej i o zróżnicowanej strukturze)

53

+ D.Begg, R.Dornbusch, S.Fisher, Makroekonomia+  Robert J. Barro, tł.z ang. Elżbieta Adamowicz., Makroekonomia /

21. Czy państwo powinno chronić rynek krajowy przed towarami z zagranicy przedstaw argumenty "za" i "przeciw"

Polityka handlowa określana jest jako całość przedsięwzięć państwa zamierzających do wpływania na wielkość i strukturę eksportu i importu danego kraju. Do środków stosowanych w ramach polityki handlowej zalicza się:

cła; środki parataryfowe (działają podobnie jak cło; opłaty wyrównawcze – obecnie

niedozwolone przez WTO, podatki nakładane na niektóre dobra oraz dodatkowe opłaty pobierane w związku z realizacją transakcji importowej);

środki pozataryfowe (zakazy i nakazy, ograniczenia administracyjne działające za pośrednictwem mechanizmu cenowego, ograniczenia ilościowe, dobrowolne ograniczenia eksportu, normy techniczne, subsydia eksportowe).

W polityce handlu zagranicznego poszczególnych krajów – uczestników międzynarodowej

wymiany towarów , usług i kapitału – można wyodrębnić dwa przeciwstawne nurty:

politykę wolnego handlu; politykę protekcjonizmu.

Polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagraniczną, głównie za pomocą ceł nakładanych na przywożone towary oraz koncesji i zakazów nazywana jest protekcjonizmem. Ma na celu ochronę produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną. W stosunku do rynku krajowego głównym narzędziem tej polityki są cła przywozowe i cła eksportowe oraz subsydia. Ochrona produkcji krajowej może również dotyczyć rynków eksportowych, narzędziem ochrony są w tym przypadku premie eksportowe. Niektóre kraje wykorzystują pozacelne formy protekcjonizmu, takie jak przepisy sanitarno-zdrowotne, przepisy o ochronie środowiska naturalnego w odniesieniu do towarów importowanych na ich terytorium.

Tradycyjne argumenty na rzecz protekcjonizmu:

1. Polityka protekcjonistyczna osłabia zagraniczną konkurencję dla krajowych producentów, przekładając się na wzrost krajowej produkcji danych dóbr:

ogranicza monopol handlu zagranicznego; zapewnia ochronę strategicznych dla kraju gałęzi gospodarki; umożliwia rozwój nowych gałęzi (ochrona gałęzi raczkujących – nowo

powstałych lub znajdujących się we wczesnej fazie rozwoju); chroni gałęzie ważne z militarnego punktu widzenia (wpływa na obronność

kraju); protekcjonizm zapewnia ochronę nieefektywnych gałęzi gospodarki przed

zagraniczną konkurencją;

54

stosowany jest także ze względów kulturowych ((1) wprowadzenie środków chroniących polskie rolnictwo, (2) w obawie, że zagrożone zostanie istnienie wielu gospodarstw rodzinnych, będących częścią polskiej tradycji i mających niezaprzeczalne zasługi dla obrony polskości, religii katolickiej i kultury ludowej).

2. Prowadzi do ochrony zatrudnienia (w kraju, gdzie rynek nie jest chroniony w dziedzinach zagrożonych przed nadmierną konkurencją zagraniczną, może dochodzić do szeroko zakrojonych bankructw, dotyczących nawet całych gałęzi produkcji).

3. Ogranicza konsumpcję dóbr luksusowych, co w niektórych, przede wszystkim biednych krajach jest pożądane.

4. Zapewnia państwu dodatkowe wpływy do budżetu (fiskalny efekt cła) - dzięki istnieniu wpływów z ceł i innych środków polityki handlowej państwo może np. obniżyć obowiązującą stawkę podatku dochodowego.

5. Przyczynia się do wzrostu zysków przedsiębiorstw.6. Praktyki protekcjonistyczne stymulują eksport netto, niezależnie od kursu waluty

krajowej. Przesuwają krzywą IS w modelu IS LM na zewnątrz układu (w prawo), zwiększają stopę procentową i PKB (krzywa LM pozostaje niezmieniona). Wyższa stopa procentowa prowadzi do wzrostu wartości waluty krajowej.

7. Pomaga przeciwdziałać dumpingowi (wprowadzenie ceł antydumpingowych).8. Stosuje się go w celu ochrony własnej gospodarki przed skutkami polityki

protekcjonistycznej innych krajów (np. wyrównanie subsydiów stosowanych za granicą).

9. Za protekcjonizmem przemawiają względy społeczne: zapewnienie pracy dla osób o najniższych kwalifikacjach; przedłużenie istnienia gałęzi gospodarki skazanych na zagładę.

10. Ograniczenia handlowe wykorzystywane są jako środek do osiągnięcia celów politycznych (sankcje ekonomiczne– wprowadzane przez rząd ograniczenia w normalnych stosunkach handlowych z określonym krajem lub ich grupą, podejmowane z zamiarem osiągnięcia określonego celu ekonomicznego lub politycznego).

11. Ograniczenia handlowe stosowane są także jako narzędzie służące ochronie środowiska naturalnego.

12. Dodatkowe korzyści ze stosowania polityki protekcjonizmu mogą odnieść duże kraje: incydencja ceł – wprowadzenie ceł przez duży kraj pozwala mu na uzyskanie

dodatkowych korzyści (blokuje się dostęp do rynku krajowego zagranicznym producentom, którzy bardzo chcą wejść na nasz rynek);

efekt terms of trade – spowodowany wprowadzeniem ceł spadek cen towarów importowanych prowadzący do poprawy relacji cen w eksporcie i imporcie danego kraju;

cło optymalne – wielkość cła pozwalająca na maksymalizację osiąganych korzyści przez wprowadzający go kraj; warunki umożliwiające wprowadzenie cła optymalnego:

o jak najbardziej nieelastyczna cenowa podaż na rynku światowym;o sztywna cenowa elastyczność popytu na dane dobro za granicą;o stosunkowo niewielkie cenowe elastyczności podaży i popytu;o tolerancja partnerów zagranicznych wobec polityki celnej kraju dużego (w

przeciwnym wypadku należy liczyć się z cłem odwetowym).

Argumentami najczęściej wysuwanymi na jej rzecz są: zapewnienie obronności państwa poprzez ochronę celną lub administracyjne zakazy importu towarów uznanych za strategiczne

55

(produkcja zbrojeniowa, także żywności, leków i in.), ochrona nowych, rozwijających się dziedzin wytwarzania przed konkurencją towarów zagranicznych, przeciwdziałanie bezrobociu, zapobieganie odpływowi pieniędzy z kraju. Z wyjątkiem pierwszego, pozostałe argumenty mają charakter pozorny - pozytywne efekty protekcjonizmu występują tylko w krótkich okresach, w długich natomiast ujawniają się efekty negatywne (postulowane cele można osiągnąć innymi sposobami).

Współczesne argumenty na rzecz protekcjonizmu:

Współczesne argumenty na rzecz protekcjonizmu ukształtowały się w ciągu ostatnich lat. Cechą charakterystyczną nowych argumentów na rzecz protekcjonizmu jest także to, że wychodzą one w znacznej części z alternatywnych (nowych) teorii handlu międzynarodowego. Różni je to od argumentów tradycyjnych, które przyjmowały za podstawą klasyczną i neoklasyczną teorię handlu międzynarodowego. Ważną cechą tej koncepcji jest również to, że zakłada się w nich istnienie niedoskonałej konkurencji. Przyjmuje się zatem za regułę to, co w dotychczas prezentowanych argumentach na rzecz protekcjonizmu było wyjątkiem. Badaniem współczesnych argumentów na rzecz protekcjonizmu zajmowali się między innymi J. Bander i B. Spencer oraz P. R. Krugman. Efektem ich prac jest kilkanaście koncepcji uzasadniających zastosowanie środków protekcjonistycznych. Najbardziej znane z nich to: strategiczna polityka handlowa oraz polityka przemysłowa:

strategiczna polityka handlowa (Heldman, Krugman):o koncepcja wyjaśniająca, w jakich warunkach dany kraj może uzyskać

korzyści kosztem partnera przez wprowadzenie subsydiów;o założenia teorii:

odejście od teorii klasycznych zakładających korzyści wszystkich uczestników handlu;

przypisywanie dużej roli korzyściom skali; dążenie przedsiębiorstwa do zysku monopolowego; przedsiębiorstwo ma możliwość korzystania ze wsparcia państwa;

polityka przemysłowa:o polityka państwa zmierzającego do rozwoju gałęzi i branż przemysłu

uznawanych za nowoczesne (stosuje się do tego różne środki: subsydia, ulgi podatkowe, subsydiowanie prac badawczych i rozwojowych, tanie kredyty, gwarancje kredytowe oraz odstępstwa od stosowania niektórych przepisów antymonopolowych);

o podstawy teoretyczne: strategiczna polityka handlowa; koncepcja dynamicznej przewagi względnej: teoretyczne podstawy ingerencji państwa w kształtowanie struktury

produkcji; państwo nie musi akceptować w swej polityce ekonomicznej

kierunków specjalizacji wynikających z istniejących relacji kosztów produkcji;

Argumenty przeciw protekcjonizmowi:

1. Cła i inne narzędzia polityki handlowej zwiększają krajową cenę dóbr objętych ochroną, co wpływa na spadek popytu na dane dobra.

56

2. Wzrost krajowej produkcji i spadek krajowej konsumpcji danych dóbr powodują spadek importu.

3. Cło powoduje dwa rodzaje zbędnych strat, będących społecznym kosztem netto: nadprodukcję przedsiębiorstw krajowych, których koszty krańcowe przewyższają cenę światową, oraz ograniczenie konsumpcji ze szkodą dla konsumentów, których krańcowe korzyści z importu byłyby wyższe od ceny światowej.

4. Konsumpcyjny efekt cła – straty poniesione przez konsumentów, którzy przed wprowadzeniem cła kupowali towar po cenie X, ale nie zdecydują się na jego kupno po cenie Y.

5. Protekcyjny efekt cła – strata biorąca się stąd, że część popytu na dany towar przed wprowadzeniem cła pokrywana przez producentów zagranicznych sprzedających dany towar po danej cenie, jest obecnie zaspokajana przez producentów krajowych, którzy w tamtym okresie, ze względu na wysokie koszty produkcji, w ogóle nie sprzedawali tego towaru;

6. Straty puste (dead-weight loss) – rezygnacja z korzyści jakie daje handel zagraniczny, bierze się to stąd, iż produkcja w wyniku wprowadzenia cła nie ma miejsca w tym kraju, który jest w stanie wytwarzać dany towar najtaniej; straty ponoszone przez konsumentów;

7. Straty netto – cena, jaką płaci się za odejście od zasady wolnego handlu (choć dla niektórych podmiotów i grup społecznych wprowadzenie ceł może być korzystne).

8. Protekcjonizm powoduje wzrost kursu waluty, co hamuje eksport netto i niweluje część efektu protekcji.

9. Niesie ze sobą ryzyko podjęcia przez partnerów handlowych środków odwetowych (wojna handlowa bezwzględnie znosi wszystkie tymczasowe korzyści płynące z protekcjonizmu oraz zmniejsza dobrobyt zaangażowanych w nią państw).

10. Budzi obawy przed „przyzwyczajeniem się” raczkujących gałęzi gospodarki do opieki protekcjonistycznej.

11. Trudno wyznaczyć gałąź lub branżę przemysłu, która ma być poddana szczególnej ochronie.

12. Może prowadzić do zacofania technologicznego danej gałęzi.13. Jedynie rynek działający w warunkach doskonałej konkurencji zapewnia alokację

środków zgodnie z interesem społecznym: czynniki wpływające na niedoskonałość rynku:

o ograniczona mobilność siły roboczej;o ograniczona mobilność kapitału;o korzyści zewnętrzne (np. przemysł komputerowy i jego wpływ na

edukację społeczeństwa);o koszty zewnętrzne (np. zanieczyszczenie środowiska).

14. Wraz z wymianą międzynarodową pojawiają się korzyści dla gospodarki światowej jako całości (przewaga komparatywna, oparta na względnej przewadze technologicznej <względnie tania produkcja danych dóbr>, źródłem korzyści z wymiany są różnice kosztów alternatywnych w skali międzynarodowej; lub relatywna obfitość czynników wytwórczych, oraz specjalizacja wewnątrzgałęziowa, połączona z korzyściami skali).

15. Odrzucenie informatycznej funkcji cen

57

22. Omów istotę i podstawowe części bilansu płatniczego.

Bilans płatniczy jest to zestawienie wszystkich płatności, jakie zostały dokonane pomiędzy danym krajem a zagranicą ze wszystkich możliwych tytułów zobowiązań i należności w ciągu pewnego okresu (najczęściej roku). Chociaż klasyfikacja bilansów płatniczych w poszczególnych krajach jest różna, generalnie bilans płatniczy można podzielić na 2 części:

Bilans obrotów bieżących, zwany bilansem dóbr i usług, Bilans obrotów kapitałowych.

W bilansie obrotów bieżących ujmowane są transakcje obejmujące towary i usługi, dochody z inwestycji oraz płatności transferowe. Bilans obrotów bieżących można podzielić dalej na: bilans handlowy (obejmujący płatności dokonane i otrzymane z tytułu importu i eksportu towarów), bilans dochodów z inwestycji (zawierający płatności dokonane z tytułu bieżącej obsługi ulokowanego zagranicą kapitału krajowego oraz kapitału zagranicznego znajdującego się w danym kraju) oraz bilans usług (obejmujący płatności dokonywane i otrzymywane z tytułu świadczonych usług).

W bilansie obrotów kapitałowych rejestrowane są międzynarodowe zakupy i sprzedaż aktywów. Ta część bilansu płatniczego obejmuje trzy grupy płatności: transfer kapitałów długoterminowych, transfer kapitałów krótkoterminowych oraz transfer złota monetarnego. Do pierwszej grupy wchodzą płatności wynikające z udzielonych lub uzyskanych pożyczek prywatnych i publicznych oraz z zakupu przez instytucje i osoby prywatne różnych rodzajów majątku, zwłaszcza ziemi, przedsiębiorstw czy udziałów. Druga grupa to pożyczki krótkoterminowe bankowe i handlowe oraz ich spłata, a ponadto transfery kapitałów. Trzecia grupa sprowadza się do transferu złota monetarnego dokonywanego w celu wyrównania deficytu lub nadwyżki bilansu płatniczego.

Każdy deficyt na rachunku obrotów bieżących musi mieć swój odpowiednik w nadwyżce na rachunku obrotów kapitałowych i odwrotnie. Ta cecha tych rachunków odzwierciedla fakt, że bilans płatności międzynarodowych jako całość musi być w ostatecznym rachunku zrównoważony. Aby np. sfinansować deficyt obrotów bieżących państwo musi albo pożyczyć albo zredukować swoje zagraniczne aktywa, gdyż z definicji, jeśli coś kupujemy, to musimy za to zapłacić albo się zadłużyć.

Każda transakcja zagraniczna jest zapisywana w bilansie płatniczym dwukrotnie: raz po stronie „winien”, drugi raz po stronie „ma”. Po stronie „winien” zapisuje się transakcje, które powodują zwiększenie rzeczowych lub finansowych aktywów kraju, a więc np.: wartość towarów importowanych, zwiększenie lokat w bankach zagranicznych. Natomiast po stronie „ma” zapisuje się transakcje, które prowadzą do zmniejszenia zasobów kraju, np.: wartość towarów eksportowanych, zmniejszenie zasobów walutowych. Dwukrotne zapisywanie każdej transakcji w bilansie płatniczym, raz po stronie „winien”, drugi raz po stronie „ma” powoduje, że formalnie bilans płatniczy jest zawsze zrównoważony. Jednak, szczególnie w krótkim okresie, bilans płatniczy może wykazywać brak równowagi, np. w skutek zmian poziomu cen krajowych w stosunku do cen zagranicą, zmian „terms of trade”, zmian kursu walutowego. Źródło: notatki z MSG; Samuelson, Nordhaus Ekonomia tom 2, PWN 2004

23. Przedstaw skutki zmiany kursu walutowego na gospodarkę.

Najbardziej istotnymi skutkami zmian kursów walut jest ich wpływ na bilans handlowy i płatniczy, inflację oraz obroty kapitałowe.

58

Dewaluacja walutyW wyniku dewaluacji waluty eksport z kraju, który jej dokonał, staje się tańszy, a import droższy. Obniżka cen dewizowych w eksporcie jest jednak z reguły niższa od stopnia dewaluacji. Wynika to między innymi z tego, że popyt na niektóre towary jest mało elastyczny w stosunku do zmian cen. Dotyczy to głównie surowców i artykułów żywnościowych. Eksporterzy różnicują obniżki cen w zależności od struktury rynków i przewidywanej elastyczności cenowej. Często obawiają się reakcji konkurentów i nie obniżają cen dewizowych w stopniu, jaki by wynikał z przeprowadzonej dewaluacji. Po dewaluacji eksporterzy i importerzy dokonują zmian w wyborze rynków i kontrahentów.W wyniku dewaluacji rosną bezpośrednio ceny towarów importowanych i pośrednio ceny towarów krajowych wytwarzanych na rynek wewnętrzny. W małym kraju po przeprowadzonej dewaluacji następować może zbliżony do stopnia dewaluacji wzrost cen krajowych. W dużym kraju ceny wewnętrzne rosną wolniej od stopnia dewaluacji.Z dewaluacją wiąże się zjawisko opóźniania i przyśpieszania zapłat. Polega to na tym, że eksporterzy opóźniają otrzymywanie należności za eksport w oczekiwaniu, że po dewaluacji waluty uzyskają za należną im walutę obcą więcej jednostek waluty krajowej. Importerzy natomiast przyśpieszają regulowanie zobowiązań z tytułu importu po to, aby po dewaluacji nie płacić więcej jednostek waluty krajowej za swoje zobowiązania dewizowe z tytułu importu.Korzystny wpływ dewaluacji na bilans handlowy (dopiero po upływie kilku miesięcy) jest określony w czasie przez tempo wzrostu cen krajowych. Im szybsze jest tempo ich wzrostu tym wcześniej zanika faza poprawy bilansu handlowego. Jeśli tempo wzrostu cen krajowych osiągnie taki poziom, jak stopień dewaluacji waluty, to pozytywne wpływ dewaluacji na bilans handlowy zaniknie. W wyniku dewaluacji zmieniają się relacje cen towarów na rynku krajowym i cen towarów w handlu zagranicznym. Wpływa to na przekształcenie struktury produkcji krajowej. Może nastąpić wzrost produkcji eksportowej kosztem produkcji na rynek wewnętrzny. Panuje przekonanie, że dewaluacja ma stymulujący wpływ na dochód narodowy. Powoduje ona jednak, jak już zaznaczono, wzrost cen krajowych i inflację, która eliminuje nie tylko pozytywny wpływ dewaluacji na bilans handlowy, ale i osłabia skłonność do oszczędzania.

InflacjaZmiany kursów walut wywierają wpływ na powstanie inflacji i jej przenoszenie z kraju do kraju poprzez jej eksport i import, można wyodrębnić dwa rodzaje inflacji:

1. inflację występującą w danym kraju (,,inflacja własnego chowu") – wyodrębniamy inflację kosztów, popytu, cen, inflację monetarno-fiskalną oraz stagflację (inflacja w warunkach stagnacji gospodarczej)

2. inflację importowaną.Ujmując problem od strony dynamicznej, można mówić o inflacji pełzającej, kroczącej, galopującej i hiperinflacji. Dewaluacja waluty powoduje z reguły inflację kroczącą. Stopień wzrostu cen na rynku wewnętrznym zależy tu od wysokości przeprowadzonej dewaluacji. W wyniku inflacji rosną ceny w eksporcie, jak i w imporcie. Różnice tych cen znajdują końcowy wyraz w terms of trade. Powoduje to sztuczne zawyżanie wartości eksportu i importu. Wzrost cen w eksporcie i imporcie danego kraju jest z reguły niejednakowy. Bezpośredni natomiast wpływ na handel zagraniczny danego kraju wywiera poziom i tempo inflacji w kraju eksportera i importera. Znajduje ono wyraz w oferowanych cenach w eksporcie i płaconych w imporcie. Ruchy tych cen, z reguły zwyżkowe, znajdują w dalszej konsekwencji wyraz w poziomie aktywności gospodarczej danego kraju, w szczególności w sektorach nastawionych na produkcję eksportową i uzależnionych silnie od importu (np. importu surowców i paliw płynnych dla przemysłu przetwórczego). Zwyżka cen

59

wewnętrznych w danym kraju pobudza import, osłabia natomiast eksport. Tak dzieje się we wszystkich krajach, w których występuje inflacja.

Zarówno w systemie stałych, jak i zmiennych kursów walut występuje niepewność związana ze zmianą kursu oficjalnego (dewaluacja, rewaluacja) i kursu rynkowego. W obu przypadkach występuje ryzyko kursowe. Jest ono brane pod uwagę przez uczestników międzynarodowego obrotu gospodarczego i finansowego. Są różne sposoby zabezpieczania się przed tym ryzykiem. Panuje pogląd, że płynne kusy walutowe wzmagają niepewność, ryzyko kursowe i koszty wymiany walut. Dlatego też dla międzynarodowych obrotów kapitałowych istnieją lepsze warunki w systemie stałych niż płynnych kursów walut.

24. Przedstaw różne ujęcia kursu walutowego – nominalny, realny, oparty na parytecie siły nabywczej.Kurs walutowy określa ilość zagranicznej waluty, jaka może być nabyta za jednostkę waluty rodzimej. Inaczej mówiąc jest to cena danej waluty wyrażona w innej walucie. Kurs walutowy jest kształtowany na rynku walutowym, gdzie waluty poszczególnych krajów podlegają wolnemu handlowi - sprzedaje się jedną walutę w zamian za inną. N rynku walutowym występuje: podaż, popyt, i cena. Na ogół o relacjach wymiany walut, czyli o kursach walut, decyduje podstawowe prawo rynku tworzące kurs (cenę) równowagi przy zrównaniu popytu z podażą danej waluty. Czynniki określające podaż danej waluty i popyt na nią:

Obroty handlowe w stosunkach dwustronnych, wymiana usług, ruch turystyczny, przepływ technologii itp., czyli tzw. bilans płatniczy,

Polityka walutowa rządu, która między innymi określa system kursów.

Rodzaje kursów walutowych: Kurs sztywny - ustalony przez organ państwa, nie podlega wahaniom, Kurs stały - ulega wahaniom wywołanym grą popytu i podaży, zakres wahań jest

ściśle określony, Kurs płynny - kształtowany jedynie poprzez popyt i podaż.

Zmiany kursów: Kursy stałe:

o Dewaluacja - skokowe, administracyjne zmniejszenie międzynarodowej

wartości waluty,o Rewaluacja - skokowe, administracyjne zwiększenie międzynarodowej

wartości waluty, Kursy płynne:

o Deprecjacja - spadek międzynarodowej wartości waluty,

o Aprecjacja - wzrost międzynarodowej wartości waluty.

Nominalny kurs walutowy – ilość zagranicznych jednostek walutowych, która jest równa wartości waluty krajowej. Realny kurs walutowy – miara kursu nominalnego skorygowanego tak, aby uwzględniał różnice poziomów cen między krajem a zagranicą. Realny kurs walutowy określa względną siłę nabywczą waluty poprzez skorygowanie kursu nominalnego o poziomy cen w

60zagraniczna cena dóbr krajowych E * P

poszczególnych krajach. Jest to miara względnej ceny dóbr produkowanych w kraju w porównaniu z dobrami produkowanymi zagranicą.

Gdzie:E – nominalny kurs walutowy,P – zagraniczna cena dóbr krajowych,Pw – zagraniczna cena dóbr zagranicznych.Jeżeli realny kurs walutowy jest wysoki w danym kraju, wówczas obcokrajowcy muszą płacić więcej za dobra wyprodukowane w tym kraju, natomiast dobra zagraniczne w tym kraju są tańsze. A zatem aprecjacja/deprecjacja realnego kursu walutowego pogarsza/poprawia saldo obrotów bieżących, co powoduje przemieszczanie się czynników wytwórczych pomiędzy sektorami: dóbr wymiennych i niewymiennych.Parytet siły nabywczej (purchasing power parity) – za jego pomocą przelicza się waluty w taki sposób, aby ustalić ich rzeczywistą siłę nabywczą. Parytet siły nabywczej różni się od kursu walutowego - może być od niego wyższy lub niższy. Parytet siły nabywczej zakłada, że nominalny kurs walutowy musi zrównywać ceny dóbr znajdujących się w obrocie pomiędzy krajami, co implikuje istnienie stałego realnego kursu walutowego. Jest to niezgodne z dowodami empirycznymi, niemniej jednak parytet siły nabywczej ma pewien wpływ na kurs walutowy. Głównymi przyczynami zróżnicowania kursu walutowego i wartości waluty według parytetu siły nabywczej są:

Różnice cen towarów i usług w porównywanych krajach, wyrażające różnice kosztów poszczególnych czynników wytwórczych, w tym kosztów pracy

Polityka kursu walutowego w porównywanych krajach (celowe zawyżanie lub zaniżanie kursu),

Różnice kosztu dóbr publicznych i zakresu korzystania z nich.

Podstawą do przeprowadzenia kalkulacji parytetu siły nabywczej jest zebranie danych o cenach zagregowanej listy produktów. Ważne jest aby sporządzić listę produktów i usług porównywalnych i reprezentatywnych dla gospodarek analizowanych krajów. Parytety są średnimi ważonymi relacji cen. W bazie danych OECD te relacje cenowe są przekształcane w taki sposób, by wyrażały siłę nabywczą poszczególnych krajów, tj. aby dana suma pieniędzy w dolarach USA po zamianie na różne waluty w jednostkach parytetu siły nabywczej tworzyła ten sam koszyk dóbr i usług.

Teoria PPP może być także pomocna przy przewidywaniu, jak kursy walut zareagują na zjawiska o charakterze szoku. Np. niech między Niemcami a Ameryką występuje równowaga przy 2,5 marki za 1 dolar. Niech teraz Amerykanie podwoją wszystkie ceny przez wewnętrzne inflacyjne zwiększenie podaży pieniądza, natomiast niech Niemcy utrzymują podaż pieniądza w taki sposób, by poziom cen był stabilny.

Następnie, przyjmując, że pozostałe okoliczności nie ulegają zmianie (np. zatrudnienie, wynalazki, załamania w rolnictwie, cła, gusta konsumentów), nowe przecięcie się krzywej podaży i popytu nastąpi w punkcie odpowiadającym podwojeniu danego kursu, przy 1,25 marki równej 1 dolarowi, z dolarem ulegającym deprecjacji w tym samym stopniu, w jakim wzrasta poziom cen.

61

realny kurswalutowy zagraniczna cena dóbr zagranicznych Pw

Przyczyny tego zjawiska są następujące: gdy wszystkie płace i ceny podwajają się, jesteśmy w stanie, przy nowym kursie waluty, zaimportować fizycznie dokładnie tyle samo, co poprzednio, jak również tyle samo, co poprzednio, wyeksportować.

Należy pamiętać, że parytet siły nabywczej waluty jest koncepcją teoretyczną, która pozwala na ustalenie, czy zmiany kursu określonej waluty w stosunku do innych walut następują zgodnie ze zmianami cen.

25.Omów skutki restrykcyjnej polityki budżetowej/fiskalnej w gospodarce otwartej.

Model IS-LM jako jedno ze wstępnych założeń przyjmował, że mamy do czynienia z

gospodarką zamkniętą. We współczesnym świecie nie ma takich krajów. Rozważanie

równowagi w gospodarce zamkniętej jest więc bardzo odległe od praktyki. Do analizowanych

w pytaniach 9, 10, 11 dwóch rynków (towarowego IS i pieniężnego LM) dodamy trzeci:

rynek obrotów z zagranicą BP.

Przy takim „otwarciu" gospodarki najważniejsze znaczenie ma sposób uchwycenia

krótkookresowego rezultatu wymiany z zagranicą. Służy do tego bilans płatniczy, tj. roczne

zestawienie wszystkich obrotów pomiędzy krajowymi a zagranicznymi podmiotami

gospodarczymi. W uproszczonych analizach modelowych można przyjąć, że bilans płatniczy

(BP) złożony jest tylko z dwóch części. Pierwsza z nich to obroty bieżące, obejmujące

wymianę towarów i usług, zaś druga to obroty kapitałowe, ujmujące międzynarodowy

przepływ kapitału.

Charakterystyka krzywej BP: punkty na krzywej – bilans płatniczy jest w równowadze (saldo

obrotów bieżących i kapitałowych jest zerowe); punkty pod krzywą – deficyt BP, import,

punkty nad krzywą – nadwyżka BP. Przesunięcie krzywej BP następuje gdy zmienia się

autonomiczny (niezależny od poziomu dochodu Y w gospodarce ) poziom eksportu netto

(X=Exp-Imp), w analizowanym krótkim okresie krzywa BP może przesunąć się jedynie pod

wpływem zmian kursu walutowego – wzrost kursu walut = krzywa BP w dół.

Należy jednakże dokonać dwóch odrębnych analiz skutków polityki ekonomicznej państwa w

gospodarce otwartej: w warunkach kursów stałych i płynnych, ponieważ dają one odmienne

rezultaty.

Poniższy rysunek przedstawia skutki skutki restrykcyjnej polityki fiskalnej w warunkach

kursów stałych (zakładamy także dużą mobilność kapitału zagranicznego – krzywa BP ma

nachylenie zbliżone do poziomu):

62

Na wszystkich trzech rynkach jest równowaga w punkcie A. Rząd zdecydował się na restrykcję fiskalną

(spadek wydatków rządowych G). W wyniku tego działania spada ogólny popyt w gospodarce i

produkcja Y – IS przesuwa się w lewo. Gospodarka nie potrzebuje już tylu pieniędzy co wcześniej

(spada popyt transakcyjny na pieniądz) – dlatego spada również stopa procentowa i, a gospodarka

znajduje się w przejściowym punkcie B. Punkt B leży pod krzywą BP – mamy tu deficyt BP. Jest on

spowodowany tym, że inwestorzy zagraniczni zniechęceni spadkiem stopy procentowej wycofali swe

kapitały z kraju (wycofanie kapitałów zagranicznych= zapotrzebowanie na dewizy, które przewyższa

spadek zapotrzebowania na waluty zagraniczne związany ze spadkiem importu – kiedy spada produkcja

spada również import, jest to powiązane ze stopniem importochłonności gospodarki). Popyt na dewizy

przewyższa ich podaż na rynku. Bank centralny zmuszony do obrony stałego nominalnego kursu

walutowego skupuje pieniądz krajowy, a sprzedaje dewizy wchodzące w skład rezerw i podaż pieniądza

krajowego na rynku się zmniejsza – następuje przesunięcie krzywej LM w lewo. Gospodarka znajduje

się w nowym punkcie równowagi C. Restrykcyjna polityka fiskalna w warunkach kursów stałych jest

skuteczna – spada produkcja, a stopa procentowa spada nieznacznie (w warunkach doskonałej

mobilności kapitału, czyli poziomej BP stopa procentowa pozostałaby niezmieniona). Odwrotne od

omówionych skutki spowoduje polityka fiskalna ekspansywna.

Kolejny rysunek przedstawia skutki restrykcyjnej polityki fiskalnej w warunkach kursów płynnych przy

założeniu wysokiej mobilności kapitałowej (krzywa BP zbliżona do poziomu):

63

W warunkach kursów płynnych restrykcyjna polityka fiskalna spowoduje następujące skutki:

przesunięcie IS w lewo do pozycji IS2 (spadek produkcji Y i stopy procentowej). Nowy punkt

równowagi rynków ISLM leży w obszarze deficytu BP spowodowanego odpływem kapitałów

zagranicznych, co wywołało popyt na dewizy nie zaspokojony nawet wyższym popytem na dewizy ze

strony importu (spadek importu). Bank centralny nie musi w tym przypadku interweniować.

Zwiększony popyt na dewizy zwiększy po prostu ich cenę – wzrośnie kurs dewiz, osłabi się waluta

krajowa, co spowoduje zwiększenie opłacalności eksportu, a zmniejszenie importu. Ten fakt ma

podwójny skutek Zwiększy się wartość eksportu netto w ogólnej wartości popytu, co przesunie krzywą

IS z powrotem ku górze do pozycji IS3(wzrost eksportu spowoduje wzrost produkcji i stopy %). Nowy

punkt równowagi C leży ciągle w obszarze deficytu BP, jednak wzrost kursu walut obcych spowoduje

przesunięcie krzywej BP w dół aż do przecięcia punktu równowagi trzech rynków C.

Ostatecznym skutkiem takiej operacji w warunkach płynnego kursu jest obniżenie stopy % i wielkości

Y. Poza tym wzrasta kurs walut obcych, a osłabieniu ulega pieniądz krajowy. Spadek produkcji jest

jednak mniejszy niż w przypadku gospodarki z kursami stałymi, natomiast spadek stopy procentowej

jest nieznacznie większy – w war. Kursów płynnych polityka fiskalna jest mniej skuteczna niż przy

kursach stałych.

W porównaniu do gospodarki zamkniętej taka operacja przeprowadzona w gospodarce otwartej ma

znacznie większą siłę oddziaływania. – spadek Y jest większy a stopy procentowej mniejszy niż w

gospodarce zamkniętej. W gospodarce otwartej im bardziej pozioma BP (im większa mobilność

kapitału) tym mniejsze spadki/ wzrosty poziomu stopy procentowej spowodowane polityką

ekonomiczną państwa (w przypadku stałych kursów) – stopa % jest zbliżona do światowego jej

poziomu.

64

Źródła do pyt .25 i 26: Begg - rozdział 29, Elementarne modele makroekonomiczne –Garbicz Golachowski – rozdział 5.

26. Omów skutki ekspansywnej polityki pieniężnej/monetarnej w gospodarce otwartej.

Wstęp (pierwsze 4 akapity) jak w pytaniu 25.Poniższy rysunek przedstawia skutki ekspansywnej polityki monetarnej państwa w warunkach kursu stałego. Chcąc ożywić gospodarkę państwo (bank centralny) stosuje ekspansywną politykę monetarną:

Zwiększenie podaży pieniądza w gospodarce przesunie krzywą LM w prawo do nowego położenia LM’. Więcej pieniędzy na rynku skutkuje spadkiem ceny pieniądza –stopy procentowej, co z kolei ma odzwierciedlenie we wzroście produkcji. Nowy punkt równowagi rynku ISLM to E2. Punkt ten leży na obszarze deficytu BP. Deficyt ten został spowodowany odejściem obcych inwestorów z rynku krajowego (spadła stopa %), co powoduje zwiększone zapotrzebowanie na dewizy. Dodatkowy popyt na walutę obcą kreuje wzrost importu. Bank centralny zmuszony do obrony stałego kursu walutowego musi sprzedać na rynek pożądaną ilość walut obcych otrzymując w zamian walutę krajową. Powoduje to spadek podaży waluty krajowej i powrót do punktu wyjścia, bo skup waluty krajowej podziała jak restrykcyjna polityka monetarna.

Polityka monetarna w gospodarce otwartej - w założonych warunkach - okauje się całkowicie nieskuteczna. Przyczyną tej nieskuteczności jest związanie rynku pieniężnego z rynkiem obrotów z zagranicą: deficyt bilansu płatniczego to wymuszona niejako automatyczna restrykcja monetarna, zaś nadwyżka bilansu płatniczego wymuszona ekspansja monetarna. W tej sytuacji państwo (bank centralny) nie może prowadzić własnej, niezależnej polityki monetarnej.

Należy jednak podkreślić, że powyższe uwagi o nieskuteczności polityki monetarnej dotyczą wyłącznie gospodarki, w której obowiązuje stały, sztywny kurs walutowy -w takiej sytuacji bank centralny zmuszony jest do zakupu bądź sprzedaży walut obcych czyli do silnej interwencji na rynku walutowym. W gospodarce, w której nie obowiązuje sztywność kursu, tj. kurs walutowy jest płynny, nie musi być takich interwencji walutowych państwa, nie musi być takiego związku pomiędzy rynkiem pieniężnym a rynkiem obrotów z zagranicą - polityka monetarna może być skuteczna.

Nawet w warunkach sztywnego kursu walutowego bank centralny może w pewnym stopniu przeciwdziałać nieskuteczności polityki monetarnej. Chodzi o to, by przynajmniej częściowo zneutralizować automatyczne zmiany podaży pieniądza wynikające z niezrównoważenia bilansu

65

płatniczego. Oprócz niezbędnych interwencji na rynku walutowym bank może równocześnie prowadzić tzw. politykę sterylizacji, czyli w ramach operacji otwartego rynku kupować bądź sprzedawać rządowe papiery wartościowe. Taka świadoma i dodatkowa polityka, regulując ostateczną podaż pieniądza krajowego, może zahamować powrót krzywej LM do położenia początkowego Jeżeli krzywa ta zatrzyma się w położeniu pośrednim, polityka monetarna w gospodarce otwartej okaże się częściowo skuteczna. Sterylizacja jest operacją otwartego rynku przebiegającą pomiędzy pieniądzem krajowym a krajowymi papierami wartościowymi. Celem tego zabiegu jest wyeliminowanie wpływu jaki ma nadwyżka bądź deficyt BP na rozmiary krajowej podaży pieniądza.

Doskonała mobilność kapitału powoduje, że rząd nie jest w stanie wyznaczyć i osiągnąć niezależnych celów dotyczących jednocześnie podaży pieniądza i kursu walutowego. W warunkach stałego kursu walutowego rząd musi pogodzić się z taką wielkością podaży pieniądza, przy której krajowa stopa procentowa osiąga poziom światowy. Państwo może wpływać na na wielkość krajowej podaży pieniądza pod warunkiem że pozwoli na swobodne kształtowanie się kursu walutowego. Nie może jednak wyznaczyć obu wielkości jednocześnie.

Kolejny rysunek przedstawia ekspansywną politykę fiskalną prowadzoną warunkach kursów zmiennych:

Sekwencja skutków jest następująca: Wzrost podaży pieniądza w gospodarce spowoduje przesunięcie krzywej LM w prawo, a punkt równowagi rynków ISLM przesunie się z E0 do E1, w którym produkcja jest wyższa a stopa procentowa niższa. Podobnie jak w systemie kursów zmiennych spowoduje to zwiększony popyt na dewizy ze strony inwestorów kapitałowych i importerów. Jednak tym razem bank centralny nie musi interweniować zwiększony popyt na waluty sprowadzi się do wzrostu kursów walutowych i osłabienia waluty krajowej. Eksport stanie się bardziej opłacalny a import mniej opłacalny niż poprzednio. Będzie to miało dwojaki skutek. Po pierwsze wzrost wartości X=Exp-Imp jako części popytu całkowitego przesunie krzywą IS do nowego położenia (w prawą stronę). Po drugie wzrost tej wielkości przyczynie się do przesunięcia się krzywej BP w prawo (w dół). Nowym punktem równowagi wszystkich rynków jest E2.

Ostatecznym skutkiem ekspansji monetarnej w gospodarce otwartej o zmiennym kursie walutowym jest wzrost produkcji i obniżenie stopy procentowej. Kurs walut obcych wzrósł, co jest

66

zgodne z wynikami gry podaży i popytu na rynku walutowym - dodatkowy strumień waluty krajowej doprowadził do podrożenia walut obcych.

Wprowadzenie zmienności kursu walutowego zaowocowało poważnym wzmocnieniem skuteczności polityki monetarnej w porównaniu z systemem kursu stałego. Skuteczność tej polityki jest nawet większa niż w gospodarce zamkniętej, gdyż wzrost produkcji jest w tym przypadku wyższy, w spadek stopy procentowej nieznacznie niższy niż byłoby to w gospodarce zamkniętej.

27. Deficyt budżetowy i sposoby jego finansowania. Granice długu publicznego.

Deficyt budżetowy – występuje, gdy wydatki w budżecie państwa są wyższe niż go dochody.Przeciwieństwem deficytu jest nadwyżka budżetowa.Rodzaje deficytu budżetowego:

Deficyt budżetowy rzeczywisty - różnica pomiędzy dochodami a wydatkami państwa, Deficyt budżetowy strukturalny - (deficyt przy pełnym zatrudnieniu) wystąpiłby on

wtedy, gdy nie ma bezrobocia, Deficyt budżetowy cykliczny - różnica pomiędzy deficytem rzeczywistym a

strukturalnym.

Deficyt budżetowy może wynikać: Z nadmiernych wydatków budżetowych (militaryzacja gospodarki, rozbudowana

administracja państwowa, inwestycje publiczne, transfery, wysokie koszty obsługi kosztu długu zagranicznego i wewnętrznego)

Z powodu zbyt niskich dochodów budżetowych, które z kolei mogą wynikać z niskiej stopy opodatkowania, mało skutecznego systemu ściągania podatków, czy też ze spadającego poziomu produkcji i dochodu narodowego. Dlatego też deficyt jest z reguły większy w okresie recesji gospodarczej, gdy dochód narodowy spada i mniejszy w okresie ożywienia, kiedy dochód narodowy wykazuje znaczny wzrost

Z oczekiwań społeczeństwa, że państwo będzie spełniać funkcję gwaranta bezpieczeństwa socjalnego, finansując cześć konsumpcji mniej zamożnych grup społecznych.

Ze sposobu uchwalania budżetu w systemie parlamentarnym. Różne siły społeczne - z jednej strony zainteresowane są minimalizacją podatków, z drugiej zaś maksymalizacją wydatków. Natomiast nikt nie jest zainteresowany w zrównoważeniu dochodów z wydatkami.

Skutki deficytu budżetowego: Dodatkowy wzrost podaży rządowych papierów dłużnych na pokrycie dodatkowego

deficytu, Wzrost oprocentowania rządowych papierów dłużnych (wzrost stopy procentowej), Napływ kapitału spekulacyjnego, Aprecjacja waluty, Spadek konkurencyjności krajowych przedsiębiorstw, Pogorszenie się bilansu handlowego.

Sposoby finansowani deficytu budżetowego:

67

Drastyczne cięcia w wydatkach budżetowych. Powoduje to jednak zmniejszenie realnych wydatków rzeczowych oraz pogorszenie sytuacji materialnej pracowników sfery budżetowej. Tego rodzaju cięcia spowodują tylko chwilową poprawę sytuacji. W rezultacie to, co budżet zyska w wyniku zmniejszenia wydatków, straci na zmniejszonych wpływach spowodowanych obniżeniem dochodu narodowego.

Zaciąganie kredytów w bankach. Ta forma finansowania zmniejsza jednak możliwości kredytowe sektora prywatnego i może spowodować podniesienie stóp % kredytów. Nazywa się to efektem wypierania.

Najpowszechniejszą forma finansowania deficytu budżetowego jest dług publiczny. Metoda ta polega na tym, że skarb państwa emituje obligacje i sprzedaje je na wolnym rynku bankom komercyjnym, instytucjom ubezpieczeniowym, przedsiębiorstwom oraz podmiotom osobom indywidualnym.

Ulokowanie całości wyemitowanych przez Skarb Państwa obligacji w banku centralnym. Jest to nic innego jak emisja pieniądza. W pierwszym etapie, w tym samym stopniu rośnie zarówno podaż pieniądza Mo (czyli baza monetarna) jak i szerzej rozumiana podaż pieniądza. Po czym następuje wtórna ekspansja depozytów (pieniądza wkładowego) z racji rezerw banków komercyjnych.

Sprzedaż obligacji bankom komercyjnym. Może mieć ona różny wpływ na podaż pieniądza w zależności od tego, jak dług państwa zostanie potraktowany przez banki komercyjne. Jeśli natomiast wzrostowi zasobów obligacji rządowych nie towarzyszy zmniejszenie zasobów innych aktywów, to efektem będzie wzrost szeroko rozumianej podaży pieniądza (choć bez wzrostu bazy monetarnej). Zasoby gotówkowe banków obniżają na korzyść zasobów pozabankowych sektora prywatnego. Wpłynie to na konieczność zwiększania rezerwy gotówkowej w banku centralnym pod wpływem wzrostu wkładów.

Ulokowanie obligacji w pozabankowym sektorze prywatnym. Ta operacja jest niepieniężnym finansowaniem deficytu budżetowego. Zakup obligacji przez podmioty prywatne oznacza przemieszczanie się zasobów pieniężnych na rzecz państwa. Nadwyżka wydatków państwa nad jego dochodami (pieniądz „zasilający” gospodarkę) jest więc dokładnie równa obniżeniu zasobów pieniądza u nabywców obligacji. Zarówno baza monetarna jak i szeroko definiowana podaż pieniądza pozostają bez zmian.

Sprzedaż obligacji podmiotom zagranicznym lub obniżenie poziomu rezerw dewizowych państwa. Wpływ tego sposobu finansowania wydatków państwa na podaż pieniądza zależy od kursu walutowego. Przy kursie płynnym, gdy władze pieniężne nie interweniują na rynku walutowym, finansowanie deficytu kapitałem zewnętrznym nie powoduje wzrostu podaży pieniądza. Wycofanie w ten sposób z obiegu zasoby pieniądza krajowego wracają do sektora prywatnego. Ani baza monetarna, ani szeroko rozumiana podaż pieniądza nie ulegnie zmiany. Niepieniężna finansowanie deficytu przy wykorzystaniu środków dewizowych możliwe jest jedynie w warunkach płynnego kursu walutowego. Przy kursie stałym sprowadza się do zwiększenia bazy monetarnej.

Z powyższych rozwiązań wynika, że finansowanie deficytu budżetowego bez rozszerzenia krajowego obiegu pieniężnego zrealizowane być może jedynie poprzez sprzedaż obligacji rządowych w pozabankowym sektorze prywatnym bądź w sektorze zagranicznym w warunkach płynnego kursu walutowego.

68

Dług publiczny obejmuje nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych (administracja rządowa i samorządowa, sądy, trybunały, państwowe szkoły wyższe, ZUS, KRUS, NFZ) ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami należącymi do tego sektora, zaciągnięte z następujących tytułów:

Papiery wartościowe opiewające wyłącznie na świadczenia pieniężne (poza papierami udziałowymi),

Pożyczki (w tym papiery wartościowe, których zbywalność jest ograniczona), Kredyty, Przyjęte depozyty, Zobowiązania wymagalne (tzn. zobowiązania, których termin płatności minął, a które

nie zostały przedawnione lub umorzone).

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej normuje, iż nie wolno zaciągać pożyczek lub udzielać gwarancji i poręczeń, w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 3/5 wartości produktu krajowego brutto. Ponadto Konstytucja RP wprowadziła zakaz finansowania deficytu budżetu państwa poprzez zaciąganie zobowiązań w banku centralnym. Zapewnienie równowagi finansów publicznych wymaga, aby długu publiczny nie przekroczył kwoty 60% produktu krajowego brutto, koszty rocznej obsługi (spłaty rat kapitałowych i odsetek) długu krajowego stanowiły nie więcej niż 10% rocznych wydatków budżetu państwa, długu zagranicznego zaś nie więcej niż 25% wpływów z eksportu. Nadmierny długu publicznego osłabia bowiem aktywność gospodarki.

28. Podaj definicję wzrostu gospodarczego i omów

sposób jego pomiaru.

Wzrost gospodarczy definiowany jest najczęściej jako powiększanie się zdolności danego kraju do produkcji

dóbr i usług pożądanych przez społeczeństwo w danym okresie – zwykle roku kalendarzowym. Jeśli w kolejnym

roku w całej gospodarce uda się sprzedać więcej towarów i usług niż w roku poprzednim – mamy do czynienia

ze wzrostem gospodarczym. Wzrost gospodarczy można określić również jako przyrost Produktu Krajowego

Brutto (lub Produktu Narodwego Brutto bądź dochodu narodowego – wyniki pod tym względem nie różniłyby

się zbytnio) w danym okresie w stosunku do poziomu PKB (PNB lub PNN) w poprzednim okresie, zarówno w

skali całej gospodarki, jak i w przeliczeniu na mieszkańca danego kraju.

Wzrost produkcji może wynikać ze zwiększania nakładów czynników wytwórczych (ziemi, pracy, kapitału i

surowców) albo ich wydajności. Jednym z podstawowych zródeł wzrostu wydajności jest postęp techniczny.

Mierniki wzrostu gospodarczego

Wzrost gospodarczy mierzymy za pomocą stopy wzrostu realnej produkcji społecznej lub

realnego dochodu narodowego. Najczęściej miernikiem wzrostu gospodarczego jest

69

procentowy przyrost realnego PKB, PNB lub PNN – całkowitego lub na jednego mieszkańca

– w ciągu roku.

PKB (Produkt Krajowy Brutto) - jest miarą wielkości produkcji (wartości dodanej)

wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju,

niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem. Mierzy on wartość dóbr i usług

nabywanych na rynku.

PNB (Produkt Narodowy Brutto) - jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych

przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez

czynniki produkcji. Świadczy o ilości dóbr i usług, na których zakup może pozwolić

sobie gospodarka jako całość.

PNN (Produkt Narodowy Netto – dochód narodowy) – jest PNB pomniejszonym o

zużycie posiadanego zasobu kapitałowego trwałego w danym okresie (amortyzacja).

Ze wzrostem gospodarczym związane jest pojęcie rozwoju gospodarczego. Obejmuje ono nie

tylko wszystkie składniki wpływające na wzrost dochodu narodowego, ale także jakościowe

przemiany zachodzące w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej i instytucjonalnej

strukturze gospodarki narodowej. Jest więc procesem zmierzającym do ogólnego wzrostu

zamożności społeczeństwa i jakościowej poprawy jego warunków życia. Jednakże zarówno

PKB oraz PNB są w odniesieniu do dobrobytu społecznego miernikami niedoskonałymi. Nie

uwzgledniają one bowiem wartości czasu wolnego, dóbr i usług nieobjętych wymianą

rynkową, szarej strefy oraz dodatnich i ujemnych efektów zewnętrznych (np.

zanieczyszczenie środowiska lub zatłoczenie)

Stopę (tempo) wzrostu gospodarczego stanowi wyrażony w procentach stosunek przyrostu

realnego PKB do jego wielkości w okresie bazowym, a więc:

r = wzrost PKB

x 100 % = PKB1 - PKB0

x 100% PKB0 PKB0

gdzie: r - stopa wzrostu gospodarczego

PKB1 - realny produkt krajowy brutto w roku badanym

PKB0 - realny produkt krajowy brutto w roku poprzednim

70

Warto podkreślić, iż do obliczenia rzeczywistego wzrostu PKB niezbędne jest zastosowanie

deflatora PKB, który pozwala wyeliminować efekt zmian cen.

Opracowane na podstawie: D.Begg, Makroekonomia, Warszawa 2007, s.330-333, 358.

29. Przedstaw podstawowe czynniki wzrostu gospodarczego, omów wybrany model wzrostu.

Wzrost gospodarczy to powiększanie potencjalnego PKB kraju lub produktu narodowego.

Cztery czynniki wzrostu gospodarczego to:1. Zasoby ludzkie (podaż pracy, wykształcenie, dyscyplina pracy motywacja)2. Zasoby naturalne (ziemia, zasoby naturalne, paliwa, jakość środowiska)3. Kapitał (maszyny, fabryki, drogi)4. Technologia (nauka, technika, zarządzanie, przedsiębiorczość)

Często ekonomiści zapisują zależność między czynnikami w postaci funkcji łącznej produkcji, która wiąże całkowitą produkcję w gospodarce z nakładami i technologią. Algebraicznie funkcja przybiera postać:

, gdzie: Q –produkcja, K – produkcyjne usługi kapitału, L – nakłady pracy, R – nakłady zasobów naturalnych, A – poziom technologii gospodarce, F – funkcja produkcji.

W miarę wzrostu nakładów kapitału, pracy lub zasobów naturalnych możemy oczekiwać wzrostu produkcji, chociaż produkcja będzie zapewne wykazywać malejące przychody z dodatkowych nakładów czynników produkcji. Rolę technologii możemy pojmować jako powiększanie produkcyjności nakładów. Produkcyjność oznacza stosunek wielkości produkcji do ważonej średniej nakładów.

Ad1). Na nakłady pracy składają się: liczba zatrudnionych pracowników i kwalifikacje siły roboczej. Wielu ekonomistów jest przekonanych, że jakość nakładów pracy – kwalifikacje, wiedza i dyscyplina siły roboczej – to najważniejszy element wzrostu gospodarczego. Kraj może kupić najnowocześniejsze urządzenia telekomunikacyjne, komputery, sprzęt do wytwarzania energii elektrycznej czy samoloty bojowe. Owe dobra inwestycyjne będą jednak mogły być skutecznie wykorzystywane i konserwowane tylko przez wykwalifikowanych i odpowiednio przeszkolonych pracowników. Poprawa wykształcenia, zdrowia i dyscypliny pracy, a ostatnich latach umiejętność posługiwania się komputerem, znacznie zwiększa wydajność pracy.

Istnieją dwa źródła wzrostu zatrudnienia w gospodarce: wzrost liczby ludności i zwiększenie udziału zatrudnionych w ogólnej liczbie ludności. Wielkość nakładów pracy zależy od liczby

71

zatrudnionych i czasu pracy. Przy danej wielkości zatrudnienia wydłużenie czasu pracy spowoduje wzrost nakładów pracy i zwiększenie rozmiarów produkcji.

Ad2). Wśród ważnych elementów tych zasobów można wymienić ziemię uprawną, ropę naftową i gaz, wodę i zasoby naturalne. Niektóre kraje o wysokich dochodach, takie jak Kanada czy Norwegia, oparły swój wzrost przede wszystkim na obfitym wyposażeniu w zasoby, rybołówstwie i leśnictwie.Wyposażenie w zasoby naturalne nie jest jednak niezbędną przesłanką sukcesu gospodarczego we współczesnym świecie. Podstawą rozkwitu Nowego Jorku jest głównie skoncentrowana tu sieć najrozmaitszych usług. Rola tego czynnika jest szczególnie ważna w gospodarce o charakterze rolniczym. Tam wzrost powierzchni ziemii pozwala zwiększyć produkcję rolną. Rola ziemii jako czynnika produkcji niejest tak istotna w gospodarkach wysokouprzemysłowionych. Dzięki wzrostowi zużycia nawozów sztucznych na jednostkę powierzchni ziemii uzyskujemy efekt podobny jak przy zwiększaniu areału upraw.

Ad3). Kapitał produkcyjny (majątek produkcyjny) to maszyny, budynki oraz zapasy surowców i materiałów, które wraz z innymi czynnikami wytwórczymi uczestniczą w procesie produkcji. Przy danej liczebności siły roboczej wzrost całkowitych zasobów kapitału i kapitału przypadającego na jednego zatrudnionego pozwala na zwiększenie produkcji. Jednakże w miarę upływu czasu kapitał się zużywa. Do utrzymania istniejącego zasobu kapitału konieczna jest określona wielkość inwestycji. Inwestycje te muszą być odpowiednio duże, jeżeli przy wzroście zatrudnienia chcemy utrzymać na nie zmienionym poziomie techniczne uzbrojenie pracy (relacje kapitał-praca, czyli wielkość kapitału przypadającą na jednego zatrudnionego). Przy jeszcze większych uzbrojeniach inwestycji wzrośnie techniczne uzbrojenie pracy, co pozwoli zwiększyć wydajność pracy, czyli wielkość produkcji wytwarzane przez jednego zatrudnionego.

Ad4). Czwartym ważnym czynnikiem wzrostu jest postęp technologiczny. Ogromny wzrost możliwości wytwórczych w Europie, Ameryce Północnej i Japonii był wynikiem niekończącego się strumienia wynalazków i postępów techniki.Zmiana technologiczna oznacza zmiany w procesach produkcji lub wprowadzanie nowych produktów i usług. Wynalazki dotyczące procesów wytwórczych, które ogromnie zwiększyły wydajność, to maszyna parowa, wytwarzanie elektryczności, silnik spalinowy, samolot szerokokadłubowy, fotokopiarka i faks. Najbardziej przełomowe zmiany technologiczne we współczesnym świecie zachodzą w dziedzinie elektroniki i komputerów.

Czynniki ekonomiczne rozwoju gospodarczego dzieli się na:

– Bezpośrednie → zatrudnienie i wydajność pracy;– Pośrednie → związane z poziomem rozwoju oświaty, służby zdrowia, etc.;

– Wewnętrzne → uzależnione od zasobów majątkowych i pracy oraz bogactwa naturalnego;– Zewnętrzne → związane z udziałem w międzynarodowym obrocie handlowym;

– Inwestycyjne → nakłady na przyrost majątku;– Pozainwestycyjne → wzrost wydajności pracy w drodze poprawy organizacji pracy,podnoszenia kwalifikacji, etc.;

– Ekstensywne → związane ze wzrostem zatrudnienia i przyrostem majątku;

72

– Intensywne → związane ze wzrostem wydajności pracy i produktywności majątku;

Modele wzrostu gospodarczego:

Założenia dla modeli wzrostu gospodarczego:

WŁASNOŚCI FUNKCJI PRODUKCJIA. Funkcja produkcji jest funkcją rosnącą

Krańcowa produktywność pracy i kapitału są pochodnymi cząstkowymi funkcji produkcji odpowiednio do pracy i kapitału:

Zwiększenie zastosowania jednego czynnika wytwórczego daje większy produkt, tzn.:

73

B. Szybkość zmian jest jednak malejąca (prawo malejącej produkcyjności krańcowej):

Wzrost jednego czynnika bez zmiany drugiego podnosi krańcową produkcyjność drugiego czynnika: . C. Funkcja produkcji charakteryzuje się stałymi korzyściami skali

Stałe przychody występują wtedy, gdy zwiększenie nakładów obu czynników w tej samej proporcji daje wzrost produktu w tej samej proporcji, tj: Jest to przypadek szczególny w klasie jednorodnych funkcji produkcji stopnia n, które spełniają warunek: , dla t 0.Dla funkcji produkcji, n=1, występują stałe korzyści skali.

MODEL SOLOWA. WARIANT PODSTAWOWY

Założenia:

L (zasób siły roboczej) i N (zasób osób pracujących) są stałe. Jeśli N jest stałe, to jednym czynnikiem wzrostu produkcji jest akumulacja kapitału.

Gospodarka jest zamknięta oraz brak jest ingerencji ze strony rządu.

Nie jest rozpatrywany wzrost technologii.

4. Wiedząc, że oraz, że można zapisać:

5. Stopa deprecjacji kapitału jest stała:

4.1. Intensywna postać funkcji produkcjiW modelu Solowa wykorzystuje się intensywną funkcję produkcji, tzn. na jednostkę

nakładu pracy. By uzyskać taką postać funkcji należy podzielić produkcję przez N:

Y=F(K,N) / :N

Podstawiamy dla uproszczenia, że , ,

74

A zatem intensywną postacią funkcji produkcji jest: y = (k). Np.: dla ogólnej postaci funkcji Cobba-Douglasa:

Można wyprowadzić jej funkcję intensywną, tj.:

4.2. Pochodna funkcji jest równa krańcowej produkcyjności kapitału

Jedną z ważniejszych własności funkcji produkcji w ujęciu intensywnym jest to, że produkcja na zatrudnionego jest równa krańcowej produkcyjności kapitału.

(3)

Dowód:

Ponieważ , to . Aby obliczyć druga pochodną funkcji obliczmy pochodną

krańcowej produkcyjności kapitału:

Ponieważ i , to . Funkcja jest zatem rosnąca i wklęsła.

4.3. Równanie zmiany kapitału (akumulacji)

Jeśli zasób pracy i technologia są stałe, to wzrost gospodarczy może pochodzić tylko od zmiany kapitału. Kapitał zmienia się dzięki inwestycjom oraz deprecjacji, co można formalnie zapisać:

(4)

75

k

N

Y

k*

N

S

N

D

k

ks

k

(5)

Lewa strona równania jest to zmiana kapitału na zatrudnionego. Prawa strona równania to różnica między oszczędnościami (równymi inwestycjom) a niezbędnymi inwestycjami odtworzeniowymi. Kapitał na zatrudnionego rośnie (akumulacja kapitału na zatrudnionego), gdy inwestycje na zatrudnionego są większe od inwestycji odtworzeniowych na zatrudnionego. Wzrost kapitału na zatrudnionego z kolei jest źródłem wzrostu produkcji. Rosnąca produkcja w następnym okresie powiększa inwestycje dzięki wzrostowi oszczędności, co z kolei prowadzi do dalszego akumulowania kapitału. Proces powiększania produkcji na zatrudnionego trwa do momentu zrównania oszczędności z inwestycjami odtworzeniowymi:

Gospodarka osiąga wówczas stan zrównoważonego wzrostu. Graficzna postać funkcji produkcji:

Rysunek 5. Dynamika produkcji i kapitału

Domknięcie uproszczonej wersji modelu Solowa

Wzrost PKB jest możliwy dzięki akumulacji kapitału (przy założeniach, że nie ma postępu a N jest stałe), który rośnie dzięki inwestycjom i maleje poprzez deprecjację. Inwestycje zaś stanowią aktywną formą wykorzystania nagromadzonych oszczędności. Z kolei oszczędności zależą od skłonności do oszczędzania, s, i poziomu dochodu. W skrócie wzrost kapitału zależy od skłonności do oszczędzania. Ważne jest więc ustalenie jaki poziom oszczędności jest najlepszy dla gospodarki. Jest to również bardzo istotne z innego powodu. Każde zwiększanie oszczędności zmniejsza bowiem konsumpcję. Dlatego szukamy optymalnej stopy oszczędzania dającej maksymalną konsumpcję.

Domknięcie modelu Solowa polega na ustaleniu owych zależności poprzez określenie relacji stopy oszczędności do produkcji i oszczędności gwarantujących maksymalny poziom konsumpcji (Złota Reguła Kapitału).

Stopa oszczędności a produkcja

76

(6)

Zmiana stopy oszczędności powoduje zmianę wielkości produkcji na zatrudnionego, ale nie zmienia tempa tej zmiany w długim okresie.

Rysunek 1. Dynamika produkcji i kapitału po wzroście stopy oszczędności s0<s1

1.2. Złota Reguła Kapitału (ZRK)

Złota reguła dotyczy sytuacji, w której znajdujemy taki poziom oszczędności, który gwarantuje maksymalny poziom konsumpcji, w warunkach stanu równowagi, przy ustalonym poziomie zatrudnienia i technologii.

Konsumpcja na zatrudnionego w stanie stacjonarnym stanowi, to, co pozostało z PKB po

odjęciu oszczędności: . Wówczas jej maksymalny poziom można

określić, jako:

Ponieważ , stąd , czyli krańcowa produkcyjność kapitału musi

równać się stopie deprecjacji.

Maksymalny poziom konsumpcji jest więc wtedy, gdy krańcowa produkcyjność kapitału (czyli styczna do (k*)) ma takie samo nachylenie (jest równoległa) jak krzywa inwestycji odtworzeniowych (czyli ).

Równanie to znane jest pod nazwą Złotej Reguły Kapitału.

77

k

k

ks 0

k

k0* k1

*

ks 1NY0

NY1

Uproszczona wersja modelu Solowa opiera się więc na dwóch najważniejszych równaniach: warunku równowagi i warunku ZRK.

Źródło:

P.Samuelson, W.Nordhaus, Ekonomia t.2 , Warszawa 2004, s. 227-244D.Begg, R.Dornbusch, S.Fisher, Makroekonomia, PWE, Warszawa, s. 315-318

http://www.sgh.waw.pl/katedry/ktsr/mat_dyd_doc_xls/

30. Przedstaw główne bariery wzrostu gospodarczego.

Bariery rozwoju gospodarczego są bardzo zróżnicowane w zależności od: osiągniętego poziomu rozwoju, historycznie ukształtowanego sposobu i poziomu życia ludności, powierzchni i zaludnienia kraju, położenia geograficznego, zasobności w bogactwa naturalne, tradycji wytwórczych i kulturalnych, kierunków specjalizacji produkcji i usług, udziału w międzynarodowym podziale pracy i innych. Bariery rozwoju grupować można według różnych kryteriów. Z reguły wyodrębnia się 4 główne aspekty rozwoju gospodarczego: polityczny, społeczny, techniczny i przyrodniczy.

Bariery społeczno-ekonomiczne bariera demograficzna

Bariera ta wiąże się z niekorzystną strukturą wieku mieszkańców, niskim poziomem wykształcenia ludności, postępujące się starzenie oraz wyludnianie się wsi.

bariera konsumpcji (płacy realnej ) Barierę konsumpcji stanowią ograniczenia rozwojowe, będące wynikiem obniżenia poziomu konsumpcji kosztem wzrostu inwestycji. Ujawniają się one w sytuacji, w której wpływ spadku wydajności pracy na produkcję, wynikający z obniżenia poziomu konsumpcji, okazuje się większy od wzrostu produkcji uzyskanej z dodatkowych inwestycji zrealizowanych kosztem obniżenia poziomu spożycia

bariera infrastruktury społecznej Bariery te obejmuje usługi w zakresie prawa, bezpieczeństwa, oświaty i nauki, kultury, opieki społecznej i służby zdrowia itp. (np. szkoły, szpitale, sądy, więzienia, instytucje administracji państwowych )

Bariery techniczno-ekonomiczne bariera rzeczowej struktury aparatu wytwórczego bariera surowcowo-materiałowa i energetyczna

Bariera ta wiąże się z dostępnością do zasobów bogactw naturalnych i ich wykorzystaniem. Jest wynikiem ich występowania w niedostatecznych ilościach lub nieopłacalności ich pozyskania. Wynika przede wszystkim z niedorozwoju bazy surowcowej.

bariera infrastruktury technicznej Bariera ta jest ograniczeniem mającym swoje źródło w poziomie osiągniętego postępu naukowo - technicznego. Wiąże się praktycznie ze wszystkimi wewnętrznymi barierami rozwojowymi. W największym stopniu jest związana z barierą strukturalną.

Bariery przyrodniczo-ekonomiczne bariera ekologiczna

78

Bariera ekologiczna ma odrębny charakter. Stanowi ją zbiór czynników ograniczający rozwój gospodarczy o charakterze naturalnym, to jest przyrodniczo - klimatycznym. Wiąże się z ograniczoną wydolnością naturalną, to jest ze zdolnością do regeneracji utraconych składników i neutralizacji składników obcych. Przekroczenie granic tej wydolności może spowodować olbrzymie straty gospodarcze, a w skrajnych sytuacjach nawet zagrozić egzystencji człowieka

bariera zasobów naturalnych Bariera ta związana jest z dostępem do zasobów naturalnych takich jak:Zasoby organiczne (gleby,lasy, roślinność lądowa i wodna o wartościach spożywczych, zwierzęta lądowe i wodne o wartościach spożywczych i przemysłowych )Zasoby nieorganiczne-metaliczne (żelazo, miedź, cynk, ołów, wolfram, złoto, srebro, platyna, rtęć i inne)-niemetaliczne skały (wykorzystywane w budownictwie) węgiel, ropa naftowa, gaz ziemny, asfalt naturalny, woda (rzeki, jeziora),powietrze (tlen, azot, argon)

bariera żywnościowa Dotyczy ona zarówno ograniczeń produkcji rolniczej, jak i ograniczeń zaopatrzenia społeczeństwa w żywność. Ujawnia się ona w całym obszarze gospodarki żywnościowej. Jej poziom i skuteczność zależy w dużej mierze od czynników przyrodniczych

Bariery polityczno-ekonomiczne bariera ustrojowo-ideologiczna

Bariera ta może wynikać z tzw wolności gospodarczej która ma związek z regułami norm i prawa stosowane i przestrzegane prze dane państwo. Wyróżniamy ustroje liberalne , socjalistyczne, kapitalistyczne, demokratyczne i autorytarne.

bariera braku stabilizacji wewnętrznych stosunków politycznych Bariera ta może wiązać się np. z wielopartyjnością lub dotyczyć przypadku gdy dwie władze Premier i Prezydent należą do dwóch opozycyjnych partii które nie zgadzają się ze sobą i mają odmienny punkt widzenia.

bariera politycznego podziału świata Bariera ta ma swoje podłoże między innymi w sporach terytorialnych, konfliktach etnicznych czy braku spójnego systemu bezpieczeństwa. W ostatnich latach doniosłą rolę w likwidacji napięć politycznych oraz rozwijaniu różnych form współpracy międzynarodowej w Europie odegrał powołany w Helsinkach w 1975 r. Komitet Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE). W 1994 roku przemianowany na Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).

bariera instytucjonalno-organizacyjna Bariera instytucjonalno - organizacyjna to ograniczenia rozwojowe wywołane niedostosowaniem organizacyjnych form stosunków społecznych i ekonomicznych do wymagań postępu naukowo - technicznego i technologicznego. Przejawia się przestarzałą strukturą organizacji systemu kierowania i zarządzania gospodarką narodową oraz niewłaściwym podziałem kompetencji i uprawnień poszczególnych jego ogniw do podejmowania określonych decyzji gospodarczych.

Michał Gabriel Woźniak Wzrost Gospodarczy Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie

79

31.Przedstaw sposoby oddziaływania państwa na wzrost gospodarczy oraz pokaż ich możliwe skutki.

Ekonomiści wypracowali wiele konkurencyjnych teorii dotyczących polityki gospodarczej, która miałaby sprzyjać utrzymaniu wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Teorie te różnią się przede wszystkim oceną, jak dalece państwo może wpływać na tempo wzrostu.Podstawowym miernikiem poziomu produkcji w gospodarce jest produkt krajowy brutto (PKB). Wzrost gospodarczy sprowadza się do zwiększenia wielkości produktu krajowego brutto w jednostce czasu (np. w skali roku), w porównaniu do jego wielkości z punktu wyjścia (np. z roku poprzedniego). Często wzrost gospodarczy definiuje się również w kategoriach zwiększenia PKB per capita, czyli średniej porcji bogactwa narodowego przypadającej na głowę statystycznego obywatela (należy tu pamiętać, że niezależnie od tego, które z tych dwóch pojęć zostaje przyjęte, ekonomiści podają odpowiednie wartości w tzw. ujęciu realnym – tzn. eliminując wpływ inflacji na zmiany dochodu narodowego. Dzięki temu wzrost cen nie zaburza obrazu zmian dochodu narodowego w kolejnych latach, a prezentowane dane dotyczące wzrostu gospodarczego opisują faktyczne zmiany poziomu produkcji dóbr i usług w gospodarce. Sam produkt krajowy brutto jest określany jako wartość dóbr i usług o charakterze finalnym, wyprodukowanych przez gospodarkę w ciągu roku. Osiągnięcie i utrzymanie w długim okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego możliwe jest przede wszystkim dzięki działaniu podażowych czynników wzrostu gospodarczego, tj. dzięki odpowiednim nakładom czynników wytwórczych (np. inwestycyjnych) i czynników, które prowadzą do wzrostu ich efektywności (np. dzięki działaniu postępu technicznego). Ważne jest wypracowanie podstaw do długotrwałego wzrostu, czyli uruchomienie w gospodarce warunków działania czynników podażowych. Adresatem tych działań są mikropodmioty - przedsiębiorstwa, od poziomu ich konkurencyjności i zdolności do generowania zysków zależą bowiem możliwości wzrostu gospodarki.

OBCIĄŻENIA PODATKOWEZasadniczą metodę w rozwiązywaniu problemów makroekonomicznych, w tym problemów związanych z realizacją wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, zwolennicy podażowego podejścia do problemów ekonomicznych upatrują w redukcji obciążeń podatkowych. Uważa się, że zmiany w systemie podatkowym wpływają na tempo wzrostu gospodarczego. Wzrost obciążeń podatkowych może wpłynąć na obniżenie stopy inwestycji i ilości miejsc pracy w gospodarce, jak również na spadek wydajności pracy. Wysokie podatki silnie oddziałują na rynek pracy prowadząc do obciążenia nadmiernymi kosztami czynnika pracy, natomiast bardziej mobilny czynnik - kapitał, po prostu odpływa, obniżając tempo wzrostu gospodarczego i powodując wzrost stopy bezrobocia. Wzrost opodatkowania potęguje presję pracowników na wzrost poziomu realnego wynagrodzenia, prowadząc również w ten sposób do podrożenia czynnika pracy. Wysokie podatki oznaczają więc w efekcie obniżkę poziomu oszczędności i stopy inwestycji w gospodarce oraz wzrost bezrobocia. Natomiast obniżka obciążeń podatkowych prowadzi do wzrostu aktywności w sektorze prywatnym i w konsekwencji - do wzrostu produkcji i kreacji nowych miejsc pracy, a w dalszym horyzoncie - do wzrostu dochodów budżetowych, możliwości obniżenia deficytu budżetowego i jego ujemnych skutków gospodarczych. INTEGRACJA PAŃSTWARównież nadmierna ingerencja państwa w gospodarkę, polegająca na podtrzymywaniu dotacjami nieefektywnych przedsiębiorstw i utrzymywaniu przerostu zatrudnienia, opóźniając proces prywatyzacji i restrukturyzacji całych sektorów gospodarki, ogranicza możliwości

80

działania podażowych czynników wzrostu gospodarczego. Ingerencja ta ponadto absorbuje środki, które mogłyby być przeznaczone na zmiany strukturalne, a więc na rozwój gospodarki. Środki te najczęściej trafiają do branż i przemysłów schyłkowych, utrwalając nieefektywną strukturę gospodarczą i własnościową, co prowadzi do spowolnienia wzrostu gospodaczego.NAKŁADY INWESTYCYJNENa skutek wyczerpywania się krótkookresowych czynników wzrostu gospodarczego, źródłem nowych miejsc pracy mogą być tylko dodatkowe nakłady rzeczowych środków kapitałowych (inwestycje), finansowane poprzez oszczędności. Nakłady inwestycyjne są też niezbędne do finansowania procesu unowocześniania polskiej gospodarki, uruchomienia innowacyjności w przedsiębiorstwach i stosowania postępu technicznego. Zasadnicze znaczenie dla utrzymania w długim okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego ma bowiem wykorzystanie czynników intensywnych w gospodarce (przede wszystkim postępu technicznego i informatycznego), prowadzących do wysokiej efektywności wytwarzania.Sprzyjać temu powinno dokończenie procesu prywatyzacji, w tym przede wszystkim przedsiębiorstw sektora publicznego (występujących m.in. w formie jednoosobowych spółek Skarbu Państwa).ZASOBY NATURALNE:

Zasoby naturalne to kolejny istotny czynnik wpływający na wzrost gospodarczy. Surowce, ich jakość i ilość zależy od złóż geologicznych w danym kraju oraz nakładu inwestycji w ich wydobywanie czyli tworzenie zakładów przemysłu wydobywczego np.: kopalni, rud żelaza itp.HANDEL ZAGRANICZNYRealizacja polityki podażowej powinna też prowadzić do poprawy bilansu handlu zagranicznego. Ponieważ wzrost importu jest związany z realizowanym w gospodarce wzrostem gospodarczym i napływem kapitału zagranicznego, hamujące oddziaływanie na import może prowadzić do osłabienia tempa wzrostu gospodarczego. Ograniczeniu importu nie sprzyja też, ewentualna aprecjacja krajowej waluty. Dlatego bardziej zasadne jest oddziaływanie na wzrost dynamiki eksportu, przewyższającej tempo wzrostu importu. Instrumenty popierania eksportu, takie jak ubezpieczenia jego ryzyka, gwarancje kredytowe, dopłaty do oprocentowania kredytów eksportowych ze środków publicznych, pomoc rządowa, wydatki promocyjne mają znaczenie drugorzędne, jeśli najbardziej istotny wpływ na ujemny bilans handlowy ma słaba konkurencyjność przedsiębiorstw krajowych. Niezbędne są więc działania prowadzące do unowocześnienia struktury gospodarczej i oparcia eksportu na rozwoju zmodernizowanych gałęzi gospodarki związanych z wysoką techniką i nową technologią. Przyspieszenie zmian strukturalnych i instytucjonalnych w gospodarce jest więc niezbędne dla tworzenia odpowiedniej oferty eksportowej. Produkty eksportowe muszą zachowywać odpowiednie standardy jakości i nowoczesności, najlepiej potwierdzone certyfikatami jakości (np. ISO), muszą też być tanie, co będzie prowadziło do wzrostu konkurencyjności firmy na rynku. Ostra konkurencja na rynku europejskim sprawi, że jakość - zgodna z międzynarodowymi normami - stanie się jednym z zasadniczych warunków konkurencyjności firmy.

AKTYWIZACJA MIESZKAŃCÓW

W tym przypadku wachlarz środków polityki gospodarczej, jakimi dysponuje rząd, jest stosunkowo ograniczony. Sięgając do przykładów z najnowszej historii gospodarczej, można stwierdzić, że w wielu krajach podejmowane są np. próby aktywizacji zawodowej kobiet, zwiększania

81

stopnia aktywności zawodowej całego społeczeństwa czy nawet – zwiększenia przyrostu naturalnego. Z wielu względów o charakterze pozaekonomicznym (np. kulturowym),  tego typu działania nie dają szybkich, widocznych rezultatów. W wielu wysoko rozwiniętych krajach charakteryzujących się od dłuższego czasu niskim przyrostem naturalnym mówi się wręcz o przewidywanym w perspektywie kilku – kilkunastu lat  braku rąk do pracy; w tym kontekście pojawiają się więc postulaty importu siły roboczej z zagranicy, sprowadzające się do złagodzenia polityki imigracyjnej. Dzięki temu napływ pracowników z krajów biedniejszych o niskim poziomie dochodu do krajów bogatych miałby zapewnić tym ostatnim możliwość stałego zwiększania nakładów pracy – lub przynajmniej ich utrzymania na dotychczasowym poziomie. Po zniesieniu ograniczeń imigracyjnych, wystarczającym bodźcem do napływu pracowników z krajów biedniejszych będą wciąż znaczące różnice w poziomach wynagrodzeń miedzy krajami biednymi i bogatymi.

WZROST WYDAJNOŚCI PRACY

Można jednak wspomnieć o kilku podstawowych czynnikach wpływających na wydajność pracy. Wymienia się wśród nich przede wszystkim wzrost nakładów kapitału rzeczowego (oddanie pracownikom do dyspozycji coraz większej liczby narzędzi pracy, np. zaawansowanych urządzeń powodujących, że pracownik może wyprodukować więcej), postęp techniczny (sprowadzający się do stałego unowocześniania technik produkcji) czy działania sprzyjające podnoszeniu wiedzy i umiejętności pracowników (tzw. inwestycje w kapitał ludzki - np. przez odpowiednie szkolenia). W tym przypadku, państwo dysponuje szeregiem instrumentów, które mogą wspierać podejmowanie przez przedsiębiorstwa działania sprzyjające wzrostowi wydajności pracy. Mogą one polegać np. na wprowadzeniu ulg inwestycyjnych (możliwości obniżenia przez przedsiębiorstwo należnego podatku, o ile tylko zdecyduje się ono na zwiększenie zasobów kapitału rzeczowego), wspieraniu wydatków na badania i rozwój ze środków budżetowych (część projektów badawczych, których efekty mogą doprowadzić do opracowania nowych, bardziej wydajnych technologii produkcji jest po prostu zbyt kosztowna, aby mogły zostać sfinansowane przez pojedyncze przedsiębiorstwa) czy stworzeniu systemu edukacji i kształcenia zawodowego, który ułatwiałby pracodawcom pozyskanie pracowników posiadających odpowiednio wysokie kwalifikacje.  

POLEPSZENIE WARUNKÓW GOSPODARCZYCH

Instytucja państwa może i powinna stworzyć odpowiednie warunki umożliwiające przedsiębiorcom swobodne podejmowanie decyzji produkcyjnych, w tym przede wszystkim – stabilne instytucje życia gospodarczego, (np. regulacje prawne dotyczące rozpoczynania, prowadzenia i kończenia działalności gospodarczej, prawo podatkowe). Do równie istotnych z punktu widzenia perspektyw wzrostu gospodarczego instytucji życia gospodarczego należą również tak fundamentalne zagadnienia jak ochrona prawa własności czy stabilny pieniądz. Niestabilność instytucji w danej gospodarce (np. zbyt częste, radykalne

82

zmiany przepisów prawa gospodarczego) może wpływać na wzrost ryzyka i kosztów prowadzenia działalności gospodarczej w danym kraju, a tym samym – ograniczyć w praktyce tempo wzrostu gospodarczego.  

OTWARCIE GOSPODARKI

W tym właśnie kontekście rządy wielu krajów rozwijających się lub krajów, które jak np. państwa postsocjalistyczne dążą do przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego i stopniowego doganiania poziomu rozwoju krajów wysoko rozwiniętych, odwołują się do wzorców instytucji życia gospodarczego funkcjonujących w ugruntowanych gospodarkach rynkowych. Tego typu import instytucji ma na celu nie tylko skorzystanie ze sprawdzonych rozwiązań funkcjonujących za granicą, lecz również poprawę wiarygodności danego kraju jako miejsca lokowania inwestycji przez kapitał zagraniczny. Niejako na marginesie głównego wątku prowadzonych tu rozważań warto również wspomnieć, że polityka otwarcia gospodarki na wymianę i współpracę międzynarodową może wpływać na wzrost gospodarczy dwoma dodatkowymi kanałami. Po pierwsze, otwarcie gospodarki umożliwia poszerzenie rynków zbytu dla producentów krajowych, a tym samym – pozwala im na wykorzystanie zjawiska korzyści skali. Po drugie, szersze zaangażowanie w handel międzynarodowy (w tym import) i otwarcie na inwestycje zagraniczne sprzyja napływowi do kraju najnowszych technologii i modernizacji gospodarki krajowej, co przekłada się na wzrost wydajności pracy bez konieczności ponoszenia wysokich nakładów na wypracowanie własnych rozwiązań. Wszystkie wspomniane powyżej aspekty, w jakich otwartość gospodarki może sprzyjać wzrostowi gospodarczemu (import instytucji, poszerzenie rynków zbytu i import technologii) mieszczą się w ramach procesu międzynarodowej integracji gospodarczej, w tym w szczególności – przystępowania krajów o niższym poziomie rozwoju gospodarczego do ugrupowań zrzeszających kraje wyżej rozwinięte. Osiągnięcie wyższego tempa wzrostu gospodarczego jest przecież jednym z podstawowych długookresowych celów integracji gospodarczej.

STOPA OSZCZĘDNOŚCI I INWESTYCJI

Wysoka inflacja demotywuje społeczeństwo do oszczędzania, również poziom stóp procentowych wpływa pozytywnie na poziom oszczędności, wyższe stopy procentowe zwiększają skłonność do oszczędzania, chociaż z drugiej strony wpływa to na wysokość oprocentowania kredytów, co negatywnie wpływa na wzrost gospodarczy. Najlepiej gdy oszczędności są inwestowane w przedsięwzięcia inwestycyjne, daje to pozytywne efekty w postaci wzrostu gospodarczego. Napływ kapitału zagranicznego nie wystarcza. Rosnący inwestycyjny popyt krajowy wymaga przede wszystkim rosnących oszczędności krajowych. Niska stopa oszczędności przedsiębiorstw i gospodarstw domowych nie stwarza obecnie warunków do wzrostu inwestycji w wysokim tempie,

83

Postęp techniczny

- zależy od poziomu innowacji i badań naukowych. Zwiększa rentowność kapitału i pozwala stawić czoła konkurencji rozwiniętych gospodarek. Jednak warunkiem wykorzystania innowacji technologicznych i wyników badań naukowych jest zaplecze finansowe. Tylko silny i bogaty kraj może sobie pozwolić na finansowanie badań naukowych, a następnie wdrożenie wyników tych badań. Jest to czynnik, który powoduje długoterminowy wzrost gospodarczy.

Kapitał

- to zasoby środków wykorzystane w procesie wytwarzania produkcji. Podstawowe formy kapitału produkcyjnego to kapitał rzeczowy, kapitał finansowy i kapitał ludzki. Kapitał rzeczowy jest tym większy, im większy jest kapitał finansowy w gospodarce. Kapitał rzeczowy stanowi bowiem formę lokowania (inwestowania) kapitału finansowego. W gospodarkach rozwiniętych wolnym kapitałem finansowym (tj. możliwym do zamiany na kapitał rzeczowy) dysponują instytucje finansowe. Do instytucji finansowych zaliczamy banki, fundusze inwestycyjne czy emerytalne, pełniące funkcje instytucji pośrednictwa finansowego, ale także takie podmioty, jak giełda, Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, czy inne wykonujące specyficzne funkcje na rynkach finansowych. Sposób organizacji tych instytucji, instrumenty finansowe, którymi dysponują, a także przyjęte w gospodarce zasady ich funkcjonowania tworzą system finansowy. System finansowy decyduje o zdolności gospodarki do efektywnego transformowania kapitału finansowego w kapitał rzeczowy. Słabo rozwinięty system finansowy ogranicza możliwości szybkiego powiększania rozmiarów kapitału rzeczowego. W ostatnich latach coraz większego znaczenia dla gospodarki nabiera kapitał intelektualny.

Otoczenie zewnętrzne

- żaden kraj nie może rozwijać się sam. Gospodarka krajowa prowadzi ze światem zewnętrznym wymianę towarów, kapitałów, wyników badań naukowych. Dlatego utrzymywanie dobrych stosunków z pozostałymi krajami daje podstawy do dalszego rozwoju gospodarki

ZMIANY STRUKTURALNE

Reformy strukturalne pozwolą na zwiększenie międzynarodowej konkurencyjności gospodarki i przemysłu, co jest warunkiem rozwoju eksportu. Zmiany strukturalne w gospodarce, polegające na technicznej restrukturyzacji przemysłu i rolnictwa, będą również prowadzić do rozwoju nowoczesnego sektora usług.

Źródło: Portal NBP

Pyt. 32: Optymalny wybór konsumenta – model krzywych obojętności.Teoria wyboru konsumenta wyjaśnia, w jaki sposób konsument decyduje o wydatkowaniu ograniczonych środków, którymi dysponuje.

1) Preferencje konsumenta

Koszyk dóbr – zestaw, wiązka, kombinacja dóbr.Użyteczność – suma zadowolenia, jaką daje konsumentowi posiadanie danego dobra.

84

Użyteczność krańcowa – stosunek przyrostu użyteczności całkowitej do przyrostu konsumpcji   (lub zapasu) dobra; zmiana użyteczności wywołana dodaniem

do   koszyka kolejnej jednostki dobra. Użyteczność całkowita jest sumą   użyteczności krańcowych.Różnym konsumentom użyteczność dostarczana jest przez różnego rodzaju dobra, zależnie od osobistego gustu, preferencji. Od tychże preferencji zależy, który z dostępnych koszyków dóbr konsument uzna za najlepszy. Każdy koszyk dóbr dostarcza bowiem konsumentowi pewnego poziomu użyteczności.Teoria racjonalnego zachowania konsumenta wymaga kilku ważnych założeń odnośnie preferencji konsumentów:

a) Zupełność preferencji: konsument umie porównać poszczególne koszyki dóbr, a dokładniej – dla każdych dwóch koszyków dóbr konsument umie stwierdzić, czy któryś z nich jest lepszy od drugiego, bądź czy oba są tak samo dobre.

b) Przechodniość preferencji: Konsument porównuje pary zestawów dóbr w sposób wewnętrznie spójny, tzn. jeśli koszyk A>B oraz koszyk B>C, to koszyk A>C. Konsument jest zatem konsekwentny, racjonalny w swoich wyborach.

c) Nienasycenie konsumenta: konsument zawsze woli mieć więcej dóbr, niż mniej, co oznacza, że nie może osiągnąć stanu nasycenia (nie może znaleźć koszyka obiektywnie, bezwarunkowo najlepszego, od którego każde odstępstwo oznaczałoby spadek użyteczności).

d) Maksymalizacja użyteczności: konsument zawsze woli wyższy poziom całkowitej użyteczności od niższego.

e) Szereg założeń dodatkowych: preferencje są ciągłe (by można było zastosować do rachunku odpowiedni aparat matematyczny), konsument dysponuje pełną informacją, dla uproszczenia analizowane są jednocześnie dwa dobra (X i Y; możliwa jest też analiza, w której jedno z dóbr jest zagregowane, tj. obejmuje wiele różnych dóbr; drugie dobro badane jest wtedy w odniesieniu do nich wszystkich naraz).

Funkcja użyteczności ogólnie zapisana może być jako: U(x,y). Przyjmuje się często, iż ma ona postać punkcji Cobba-Douglasa, czyli: U(x,y)=axcyd (a,c,d>0). Funkcja użyteczności jest rosnąca; można wyobrazić ją sobie jako pagórek na płaszczyźnie XY. Teoria mówi ponadto, iż użyteczność całkowita rośnie coraz wolniej w miarę wzrostu konsumpcji (lub zapasu) dóbr. Oznacza to, że użyteczność krańcowa maleje wraz ze wzrostem ilości dóbr w koszyku. Działa tu prawo malejącej użyteczności krańcowej, wg którego zadowolenie z pierwszej konsumowanej jednostki dobra jest znacznie większe, niż z każdej kolejnej jednostki.Warstwice funkcji użyteczności są krzywymi, zawierającymi punkty (koszyki, kombinacje dóbr X i Y) o jednakowej całkowitej użyteczności. Konsumentowi jest więc zatem obojętne, który z koszyków, leżących na tej krzywej wybierze, gdyż dostarczą mu one tego samego poziomu użyteczności. Stąd krzywe te nazywa się krzywymi obojętności. Zbiór krzywych obojętności dla danego konsumenta tworzy jego mapę preferencji. Krzywe obojętności nie mogą się przecinać!

85

Istotną cechą krzywych obojętności (zachodzącą m.in. w przypadku warstwic funkcji użyteczności o postaci funkcji Cobba-Douglasa) jest malejąca krańcowa stopa substytucji (MRS). MRS definiuje się jako określoną subiektywnie przez konsumenta proporcję, wg której jest on skłonny zamieniać dobro Y na dobro X. Można ją zapisać wzorem:

(MUx,MUy – użyteczności krańcowe dóbr X i Y; - pochodna cząstkowa funkcji

użyteczności po X, analogicznie dla Y).Ujemna wartość MRS sugeruje, iż dobra X i Y są substytucyjne. Ubytek jednostki dobra Y, przy zachowaniu niezmienionego poziomu całkowitej użyteczności, musi być rekompensowany dodaniem pewnej ilości dobra X (i odwrotnie). Faktem jest ponadto, że ubytki kolejnych jednostek dobra Y wymagają rekompensaty coraz większą ilością dobra X. Dlatego w miarę przesuwania się w prawo po krzywej obojętności, MRS maleje:

To malejąca krańcowa stopa substytucji sprawia, iż krzywe obojętności są wypukłe. Różne nietypowe postaci krzywych obojętności:

86

Dobra doskonale substytucyjne – zaspokajają tę samą potrzebę; konsument jest skłonny wymieniać jedno na drugie w stałej proporcji (=a/b, przy czym MRS=const.)Dobra komplementarne – dobra konsumowane zawsze łącznie, w stałych proporcjach (np. prawy i lewy but; 1 aparat fotograficzny + 2 baterie itp.). Funkcja użyteczności dla nich ma postać U(x,y)=min{ax,by} (a,b>0). Krzywe obojętności dla tych dóbr są załamane w punktach reprezentujących koszyki, które zawierają wielokrotności pożądanych przez konsumenta proporcji dóbr. Koszyki te leżą na prostej o wzorze y=ax/b. Antydobra – przeciwieństwa dóbr, są to zjawiska zmniejszające zadowolenie (użyteczność) konsumenta. Przykłady: hałas, spaliny itp. Konsument dąży do minimalizacji ilości antydobra, dlatego większa ilość antydobra musi być rekompensowana zwiększeniem konsumpcji dobra. Dobra neutralne – dobra, których użyteczność jest zerowa. Są konsumentowi obojętne. Przykłady: narty dla jednonogiego, alkohol dla abstynenta itp. Stan nasycenia – taka ilość obu dóbr, której zmiana spowoduje spadek całkowitej użyteczności.Preferencja dla koszyków jednorodnych – wszystkie koszyki mieszane (zawierające zarówno dobro X, jak i Y) mają mniejszą użyteczność całkowitą od tych zawierających wyłącznie jedno dóbr. Przykład: lepiej, żeby autobusy miejskie były jednakowe.W zależności od tego, czy konsument bardziej ceni dobro X czy Y, krzywe obojętności mogą być mniej lub bardziej strome:

87

Jeśli konsument woli dobro Y, mały jego spadek będzie wymagał rekompensaty dużo większą ilością dobra X. Jeśli woli dobro X, rezygnacja z małej jego ilości będzie wymagała dostarczenia znacznie większej ilości dobra Y.

2) Możliwości konsumenta

Oprócz subiektywnych preferencji konsumenta, na jego wybory wpływają również możliwości, wyznaczane przez jego dochód.Założenia:

a) Konsument wybiera jedynie spośród dwóch dóbr: X i Y

b) Dobra te są nieskończenie podzielne

c) Konsument dysponuje dochodem M, który w całości przeznacza na konsumpcję dóbr X i Y oraz kupuje jak największą ich ilość

d) Ceny dóbr X i Y ustalane są przez rynek i wynoszą odpowiednio: PX i PY (obie>0).

e) Analiza nie obejmuje dóbr wolnych (P=0)

Dostępne dla konsumenta są koszyki dóbr, za które płaci najwyżej tyle, ile wynosi jego

dochód, czyli: (obszar AOB na rysunku 1.1). Ograniczenie budżetowe

konsumenta ma zatem postać: =>

Ujemne nachylenie świadczy o konieczności rezygnacji z pewnej ilości jednego dobra w celu przeznaczenia oszczędzonej w ten sposób części dochodu na dobro drugie. Iloraz (-PX/PY) jest stosunkiem ceny analizowanych dóbr, a zarazem współczynnikiem kierunkowym prostej, obrazującym ograniczenie budżetowe. Im droższe jest dobro X w stosunku do Y, tym bardziej stroma jest prosta:

Iloraz ten określany jest również mianem stopy rynkowej wymiany dobra Y na dobro X. Mówi o tym, z ilu jednostek dobra Y musi zrezygnować konsument, by kupić dodatkową jednostkę dobra X. Położenie linii ograniczenia budżetowego może zmieniać się pod wpływem:- zmian dochodu konsumenta: wtedy linia przesuwa się równolegle w górę (przy wzroście dochodu; z AB do A’B’) bądź w dół (przy spadku dochodu; z AB do A’’B’’), bez zmiany kąta nachylenia.

88

- zmian cen analizowanych dóbr: wtedy zmienia się nachylenie linii:

3) Optymalny wybór konsumenta

Konsument stara się dostarczyć sobie jak najwięcej zadowolenia, mieszcząc się przy tym w granicach swoich możliwości finansowych. Szuka zatem koszyka oferującego najwyższą użyteczność, takiego, na który będzie go stać. Konsument nie oszczędza i chce mieć jak najwięcej dóbr, więc punkt optymalnej konsumpcji leżeć będzie na linii ograniczenia budżetowego. Zgodnie z zasadą maksymalizowania użyteczności, punkt ten leżał też będzie na najwyższej możliwej krzywej obojętności.Przy krzywych obojętności nachylonych ujemnie i wypukłych, punktem równowagi będzie zatem punkt styczności linii ograniczenia budżetowego z krzywą obojętności. Na rysunku punktem optymalnym jest punkt E:

Dla punktu E charakterystyczne jest to, że nachylenie linii ograniczenia budżetowego jest w nim równe nachyleniu krzywej obojętności. Zatem krańcowa stopa substytucji równa jest stopie wymiany rynkowej dóbr X i Y:

MRSE = - (PX/PY)Wyprowadzenie analityczne:Uogólniając problem konsumenta polega na maksymalizacji funkcji użyteczności U = U(x, y) przy ograniczeniu budżetowym: M ≥ pxx + pyy.Przyjmując, że ograniczenie przyjmuje postać równania możemy zapisać funkcję Lagrange’a:

. Warunki pierwszego rzędu:

89

.

Rozwiązujemy dla z pierwszych dwóch warunków pierwszego rzędu:

.

Dlatego: .

Ale: .

A więc: .

Optima dla różnych układów krzywych obojętności:

Opracowane na podstawie:

- Czarny, E., Nojszewska, E., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 1997, s. 17-36

- Nasiłowski, M., System rynkowy, Wyd. Key Text, Warszawa 2004, s. 98-107

- notatki własne do wykładu Mikroekonomia I, prof. M. Garbicz, sem. zimowy 2003/04

90

Pyt. 33: Elastyczność cenowa i dochodowa popytu jako narzędzie analizy zachowania konsumentów na rynku produktu.

1) Elastyczność cenowa

Elastyczność cenowa popytu jest mierzona stosunkiem względnej zmiany popytu do względnej zmiany ceny. Jest ona ilorazem procentowej zmiany popytu i procentowej zmiany ceny dobra:

(EP- elastyczność dochodowa popytu, D – popyt, P – cena)Jest to wzór na obliczanie elastyczności punktowej, stosowany dla małych zmian cen. Przy większych zmianach (ok. 10%) korzystać powinno się ze wzoru na elastyczność łukową:

Współczynnik elastyczności cenowej popytu informuje o sile reakcji konsumenta na zmieniające się ceny towarów na rynku.Interpretacja: EP= -1,5 oznacza, iż wzrost ceny o 1% wywoła spadek popytu o 1,5% i odwrotnie: spadek ceny o 1% wywoła wzrost popytu o 1,5%.Determinanty elastyczności:- stopień niezbędności produktu w celu zaspokojenia potrzeby o różnym stopniu pilności;

- dostępność substytutów na rynku i łatwość zastąpienia danego dobra innym dobrem;

- udział wydatków na zakup dobra w ogólnych wydatkach konsumenta;

- czas dostosowania: wraz z upływem czasu konsumenci słabiej reagują na podwyższanie ceny, zatem popyt jest bardziej elastyczny w krótkim niż w długim okresie;

- poziom ceny: przy wysokich cenach reakcja konsumenta za zmianę ceny jest na ogół wyższa niż przy niskim poziomie;

- stopień obniżki lub podwyżki ceny w porównaniu z jej wyjściowym poziomem; inna będzie reakcja konsumenta, gdy producent obniży cenę o 2zł w stosunku do 50zł, a inna, gdy obniży o 10zł w stosunku do 1500zł.

Elastyczność cenowa popytu ma zwykle wartość ujemną. Wynika to z odwrotnej zależności między zmianą ceny a zmianą popytu (z ujemnego nachylenia krzywej popytu). Dodatnia elastyczność cenowa popytu charakteryzuje dobra Giffena i Veblena.Dobra Giffena – dla nich wzrost ceny nie zniechęca do zakupu, ale zwiększa zapotrzebowanie na nie wśród ludzi o niskich dochodach. Konsumenci rekompensują sobie w ten sposób utratę możliwości nabywania innych dóbr. Przykład: chleb, ziemniaki w warunkach inflacji.Dobra Veblena – dla nich również wzrost ceny przekłada się na wzrost popytu. Wyższa cena może zachęcać do konsumpcji, gdyż dobro świadczy o statusie materialnym konsumenta, jest dowodem jego zamożności (efekt snoba).W analizie ekonomicznej rozróżnia się trzy podstawowe kategorie elastyczności cenowej (co do wartości bezwzględnej):- EP>1 – elastyczność wysoka (popyt elastyczny), procentowa zmiana popytu jest wyższa niż procentowa zmiana ceny

91

- EP=1 – elastyczność jednostkowa, popyt zmienia się odwrotnie proporcjonalnie do zmiany ceny, procentowa zmiana popytu jest taka sama co do wartości jak procentowa zmiana ceny; - EP<1 – elastyczność niska (popyt nieelastyczny), procentowa zmiana popytu jest niższa niż procentowa zmiana cenyPrzypadki szczególne:- Popyt sztywny – jakakolwiek zmiana ceny nie wywołuje zmiany popytu. Wówczas EP=0. Konsument nie reaguje na zmianę ceny. Może dotyczyć np. towarów niezbędnych i niedających się zastąpić, typu sól. - Popyt doskonale elastyczny – Występuje jedynie w warunkach doskonałej konkurencji, gdy przy istniejącym poziomie ceny producent może sprzedać całą swoją produkcję. Nawet przy niewielkim wzroście ceny u jednego producenta, klienci szybko przeniosą się do innego, który ceny nie zmienił.

Elastyczność nie jest stała w każdym punkcie krzywej popytu (wyjątkiem jest krzywa o kształcie hiperboli, dla której EP=1), gdyż jednakowe obniżki cen i przyrosty popytu są liczone za każdym razem od innej podstawy. W miarę posuwania się wzdłuż krzywej popytu elastyczność maleje, bo poziom ceny jest coraz niższy, a poziom popytu coraz wyższy. Im bardziej stroma jest krzywa popytu, tym bardziej spadają współczynniki elastyczności. Przy łagodniejszym nachyleniu krzywej popytu tempo spadania elastyczności jest wolniejsze. Im bardziej producent podnosi cenę dobra, tym bardziej musi się liczyć z rosnącą reakcją konsumenta na podwyżkę ceny, gdyż wpływać to będzie na wielkość jego utargów płynących ze sprzedaży produkcji. Przy stopniowym obniżaniu ceny elastyczność popytu maleje i sprzedawca musi dokładnie rozważyć, kiedy dalsza obniżka ceny jest dla niego opłacalna, a kiedy przestaje się już opłacać. Przykładową zależność między popytem, utargiem całkowitym a elastycznością ilustruje rysunek:

92

Utarg całkowity początkowo rośnie i osiąga najwyższy poziom przy współczynniku elastyczności równym jedności, po czym symetrycznie spada. Nie oznacza to jednak, iż w każdym przypadku przedsiębiorca osiąga maksymalny utarg całkowity przy EP=1.Wnioski dla producenta:Przedsiębiorcy opłaci się podwyższać cenę tylko wówczas, gdy cenowa elastyczność popytu jest mniejsza od jedności. Przedsiębiorca jest zainteresowany, aby reakcja konsumenta na wzrost ceny była jak najsłabsza. Z jego punktu widzenia sytuacja byłaby idealna, gdyby EP=0. Wówczas mógłby niemal w nieskończoność podnosić cenę i nie traciłby utargu.Przedsiębiorcy opłaci się obniżać cenę tylko wówczas, gdy elastyczność jest większa od jedności. Im silniejsza jest reakcja konsumenta na obniżkę ceny, tym większy może być efekt w postaci utargu całkowitego.Wzrost lub spadek utargu całkowitego nie musi być jednak rozstrzygającym kryterium opłacalności. Może nim być zysk, zależny nie tylko od wysokości utargu, ale i od kosztów wytwarzania.Podsumowanie:

Elastyczność Wzrost ceny Spadek cenyEP>1 TR↓ TR↑EP<1 TR↑ TR↓

TR – utarg całkowityElastyczność mieszana – miara względnej zmiany wielkości popytu na dobro X pod wpływem względnej zmiany ceny dobra Y.

Eα>0 – dobra substytucyjne względem siebie; np. Py↑ => Dy↓ => Dx↑Eα<0 – dobra komplementarne; np. Py↑ => Dy↓ => Dx↓Eα=0 – dobra niezwiązane ze sobą.

93

2) Elastyczność dochodowa

Dochodowa elastyczność popytu jest stosunkową zmianą popytu na dane dobro podzieloną przez stosunkową zmianę dochodu. Jest siłą reakcji popytu na zmianę dochodu konsumentów.

Interpretacja: o ile procent zmieni się popyt na jakiś towar, gdy dochód konsumenta zmieni się o 1%.Prawo Engla:W miarę wzrostu przeciętnego dochodu na jednego członka rodziny nie tylko rośnie ogólny popyt, ale zmienia się również jego struktura. Zmiany te idą w kierunku zmniejszania się procentowego udziału wydatków na żywność oraz inne dobra niższego rzędu i

zwiększenia udziału wydatków na dobra wyższego rzędu (dobra konsumpcyjne trwałego użytku).Podsumowanie wartości elastyczności dochodowej dla różnego rodzaju dóbr:

Rodzaj dobraElastyczność dochodowa

Zmiana popytu

Zmiana udziału w budżecie

konsumenta

Przykłady

Normalne: Dodatnia ↑ - -- podstawowe

0<EM<1 ↑ o mniej niż 1% ↓Żywność, codzienne

- luksusoweEM>1 ↑ o więcej niż 1% ↑

Samochód, lodówka

Niższego rzęduUjemna ↓

Gazeta, guma do żucia

Elastyczność dochodową popytu wykorzystuje się do przewidywania zmian wielkości sprzedaży towarów, następujących pod wpływem zmian dochodów nabywców. Pomagają też ustalić strukturę wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych.

*Dodatkowo: wyprowadzenie krzywej EnglaKrzywa Engla pokazuje, jak zmienia się popyt na dobro, gdy dochód konsumenta ulega zmianie.

94

Na rysunku 1.16 przedstawiona jest krzywa Engla o kształcie charakterystycznym dla dóbr normalnych wyższego rzędu, dla których wraz ze wzrostem dochodu spożycie rośnie coraz szybciej.Krzywa dla dóbr normalnych podstawowych, których spożycie wraz ze wzrostem dochodu rośnie coraz wolniej, byłaby wypukła:M

Dobro X

Opracowane na podstawie:

- Czarny, E., Nojszewska, E., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 1997, s. 40-44

- Nasiłowski, M., System rynkowy, Key Text, Warszawa 2004, s. 77-93

- notatki własne do przedmiotu Mikroekonomia I, prof. M. Garbicz, sem. zimowy 2003/04

Pyt. 34: Efekt substytucyjny i dochodowy. Funkcja popytu skompensowanego .

Spożycie dóbr przez konsumentów zmienia się pod wpływem zmiany ich cen. Te zmiany spożycia mogą mieć dwojaką naturę:

1) Mogą wynikać ze zmiany relacji cen obu dóbr, wywołanej zmianą ceny jednego z nich (efekt substytucyjny)

W takim przypadku zmienia się względne nastawienie konsumenta do nabywania tych dóbr, konsument będzie zainteresowany zmianą struktury zakupów. Kupi on więcej dobra, którego cena spadła, a zmniejszy zakup dobra, którego cena nie uległa zmianie. Dokona tym samym substytucji dobra względnie droższego dobrem względnie tańszym, by osiągnąć nowy punkt równowagi, odpowiadający zmienionym warunkom. Efekt substytucyjny sprawia, iż zwiększone zakupy jednego dobra wymagają odpowiedniego zmniejszenia zakupów innego dobra.

2) Mogą wynikać ze zmiany siły nabywczej konsumenta, wywołanej zmianą ceny jednego z dóbr (efekt dochodowy)

Jeśli zmiana ceny następuje przy stałym dochodzie nominalnym konsumenta, czyli określonej sumie posiadanych pieniędzy, to musi ona wywołać zmianę jego siły nabywczej, tj. ilości dóbr, które może kupić za daną sumę. Dokonuje się to przy niezmienionej strukturze zakupu analizowanych dóbr. Efekt dochodowy sprawia, iż konsument jest w stanie nabyć więcej obu dóbr.

Prezentacja graficzna1) Efekt substytucyjny

Wynika on ze zmiany relacji cen analizowanych dóbr, a relacja cen decyduje o nachyleniu linii ograniczenia budżetowego. Zgodnie z efektem substytucyjnym wyjściowa linia

95

ograniczenia budżetowego będzie musiała zmienić nachylenie, przy czym musi się to stać przy zachowaniu dotychczasowej siły nabywczej. Efekt substytucyjny na rysunkach obrazuje obrót linii ograniczenia budżetowego AB do położenia HJ.Istnieją dwa podejścia do zachowania niezmienionej siły nabywczej w efekcie substytucyjnym:- podejście J.R. Hicksa: stałość dochodu realnego (siły nabywczej) rozumiana jest jako pozostanie konsumenta na tej samej krzywej obojętności. Dlatego obrót linii ograniczenia budżetowego (AB) następuje po krzywej obojętności do momentu, aż jej nachylenie (HJ) będzie zgodne z nachyleniem wynikowej linii ograniczenia budżetowego (AB’). Pomocnicza linia ograniczenia budżetowego jest zatem również styczna do wyjściowej krzywej obojętności (U1), na tej samej krzywej leży również pomocniczy punkt równowagi (P).- podejście E. Słuckiego: stałość dochodu realnego rozumiana jest jako dostępność wyjściowego koszyka dóbr. Pomocnicza linia ograniczenia budżetowego (HJ) przechodzi zatem przez wyjściowy koszyk (E1), a jej nachylenie (HJ) jest zgodne z nachyleniem linii wynikowej (AB’). Pomocnicza linia ograniczenia budżetowego (HJ) jest sieczną wyjściowej krzywej obojętności (U1), a pomocniczy punkt równowagi (P) leży na innej krzywej (wyższej bądź niższej – zależnie od kierunku zmian ceny dobra; tu: UP).Na rysunku pod wpływem zmiany relacji cen dóbr X i Y (wywołanej spadkiem ceny X), konsument będzie skłonny do zakupienia większej ilości względnie tańszego dobra X. Dlatego w pomocniczym koszyku optymalnym P ilość dobra X wzrosła kosztem ilości dobra Y.Różnica na przykładzie dóbr normalnych przy spadku ceny dobra X:

2) Efekt dochodowy

Efekt dochodowy obrazowany jest przez równoległe przesunięcie linii ograniczenia budżetowego przy utrzymaniu nowego, wynikowego stosunku cen (czyli nachylenia). Na rysunkach Efekt dochodowy obrazuje przesunięcie pomocniczej linii HJ do położenia AB’. Dzięki spadkowi ceny dobra X, konsument realnie dysponuje większym dochodem, konsument jest względnie bogatszy.

Wyprowadzenie algebraiczne:Ogólną zmianę wielkości popytu, wywołaną zmianą ceny dobra X, zapisać można w postaci:

Δx = x (P’X, M) – x (PX, M)(Δx – zmiana popytu na X; P’X,, PX – nowa i stara cena X; M – dochód)Tą całkowitą zmianę rozbić można na dwie, wywołane odpowiednio efektem substytucyjnym i dochodowym:

96

Δxs = x (P’X, M’) – x (PX, M) – różnica w popycie na X po zmianie ceny i takim dostosowaniu dochodu, by siła nabywcza pozostała niezmieniona;Δxm = x (P’X, M) – x (P’X, M’) – zmiana wielkości popytu na X, gdy dochód nominalny pozostanie na poziomie pierwotnym M, zaś cena osiągnie nowy poziom P’X.Dzięki tym rozwinięciom możliwe jest podsumowanie obu efektów w jednym równaniu, nazywanym tożsamością Słuckiego:

Δx = [x (P’X, M’) – x (PX, M)] + [x (P’X, M) – x (P’X, M’)]czyli: Δx = Δxs + Δxm

W tożsamości Słuckiego pierwszy i czwarty wyraz redukują się, co pozwala wrócić do pierwotnego równania na ogólną zmianę popytu na X.Działanie efektów dla różnego rodzaju dóbrEfekt substytucyjny zawsze, dla każdego rodzaju dóbr działa przeciwnie do kierunku zmiany cen, tzn. jeśli cena dobra X spada, to Δxs jest dodatnie (popyt na X rośnie), natomiast w przypadku wzrostu ceny X, Δxs jest ujemne (popyt na X spada). Efekt dochodowy:- dla dóbr normalnych: pogłębia efekt substytucyjny, działa w tym samym kierunku, co on (a więc przeciwnie do kierunku zmiany cen)- dla dóbr Giffena: działa w przeciwną stronę niż efekt substytucyjny, ale jest od niego silniejszy, skutkiem czego „netto” popyt na X zmienia się w tym samym kierunku, co cena (jeśli cena X spada, zgodnie z efektem substytucyjnym popyt na X lekko rośnie, by potem na skutek efektu dochodowego spaść do poziomu niższego niż pierwotny; analogicznie przy wzroście ceny X)- dla dóbr niższego rzędu, nie Giffena: działa w przeciwną stronę niż efekt substytucyjny, jednak jest od niego słabszy, skutkiem czego „netto” popyt na X zmieni się w kierunku przeciwnym do zmiany cen (jeśli cena X spada, zgodnie z efektem substytucyjnym popyt na X wzrośnie, by potem na skutek efektu dochodowego tylko nieznacznie się obniżyć i pozostać na poziomie ostatecznie wyższym od wyjściowego; analogicznie przy wzroście ceny X)Zmiana ceny dobra X nie pozostaje bez wpływu na wielkość konsumpcji dobra Y. Jej spadek czyni dobro Y mniej atrakcyjnym w porównaniu z dobrem X (efekt substytucyjny). Jednak o ile dobro Y jest dobrem normalnym, to jego konsumpcja wzrasta pod wpływem wzrostu realnego dochodu konsumenta (efekt dochodowy) [moim zdaniem wzrasta, jeśli Y jest komplementarne do X; jeśli jest substytucyjne, to popyt powinien spaść – przyp. oprac.].

Ilustracja graficzna dla wzrostu ceny dobra X (ujęcie Hicksa):

Funkcja skompensowanego popytu

97

Przyjmijmy, że po każdej zmianie ceny dochód konsumenta jest dostosowywany w taki sposób aby utrzymać go na tej samej krzywej obojętności, na jakiej znajdował się przed zmianą ceny. Ta zmiana dochodu określana jest mianem kompensacji wywołanej zmianą ceny (rys.8.2).

Jeżeli wyznaczymy ścieżkę optymalnych wyborów x po kompensacji (xc) na wykresie ilustrującym problem maksymalizacji użyteczności, przy xc na osi poziomej i px na osi pionowej, to możemy wyprowadzić odwrotny wykres wielkości popytu na X jako funkcję px

utrzymując użyteczność i py jako stałe i pozwalamy dochodowi zmieniać się.

. Jest to funkcja popytu skompensowanego na X (rys.8.3).

Ponieważ optymalna krzywa popytu skompensowanego zawsze mają nachylenie ujemne, wartość xc musi znajdować się na krzywej obojętności, która jest wypukła względem początku układu współrzędnych, to wielkość popytu na X po kompensacji musi maleć przy wzroście px (i musi rosnąć gdy px maleje). Wynika z tego, że krzywa skompensowanego popytu zawsze ma nachylenie ujemne.

Zawsze się tak dzieje, gdy cena rośnie i krzywa obojętności spełnia warunek malejącej MRS, gdyż krzywa obojętności musi mieć nachylenie ujemne i być wypukła względem początku układu współrzędnych. Jeżeli więc linia ograniczenia budżetowego zwiększa nachylenie (px

rośnie), to punkty styczności wymuszają wzrost y i malenie x.

Opracowane na podstawie:

- Czarny, E., Nojszewska, E., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 1997, s. 44-50

- Nasiłowski, M., System rynkowy, Key Text, Warszawa 2004, s. 107-108

- notatki własne z przedmiotu Mikroekonomia I, prof. M. Garbicz, sem. zimowy 2003/04

98

- funkcja popytu skompensowanego na podstawie: Teoria preferencji konsumenta, opracowanie online: magazyn.wsinf.edu.pl/files/micro/W01.doc.

35. Korzyści i niekorzyści skali w produkcji.

Korzyści ze skali produkcji (inaczej: rosnące przychody ze skali) występują wtedy, kiedy

długookresowe koszty przeciętne spadają wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. (a)

Stałe przychody ze skali pojawiają się wówczas, gdy długookresowe koszty przeciętne są

stałe przy wzroście produkcji. (b)

Niekorzyści skali (inaczej: malejące przychody ze skali) występują wtedy, kiedy

długookresowe koszty przeciętne rosną wraz ze wzrostem produkcji. (c)

Zmiany kosztów przeciętnych nie da się wyjaśnić zmianami cen czynników produkcji.

Zmiany cen czynników produkcji powodują jedynie zmianę położenia krzywej kosztów,

natomiast zależność między kosztami przeciętnymi a produkcją, widoczna przy przesuwaniu

się po krzywej kosztów, jest kształtowana przez związek między fizycznymi rozmiarami

nakładów i produkcji. Kształt krzywej kosztów przeciętnych zależy od dwóch czynników:

- jak długo utrzymują sie korzyści skali, oraz

- jak szybko pojawiają sie niekorzyści skali przy wzroście produkcji

99

Korzyści skali

Istnieją trzy grupy przyczyn występowania korzyści ze skali produkcji:

1) Głównym powodem występowania rosnących korzyści skali jest niepodzielność

procesu produkcji. Oznacza to konieczność ponoszenia przez przedsiębiorstwo

określonego minimum nakładów (nazywane niekiedy kosztem stałym) niezbędnego

do prowadzenia działalności i niezależnego od wolumenu produkcji – nie można

zatrudnić pół menedżera lub mieć pół telefonu. Występują korzyści skali, gdyż koszty

stałe rozkładają się na wiekszą produkcję, obniżając przeciętny koszt wytworzenia

jednostki produktu. Jednakże przy dalszym wzroście produkcji przedsiębiorstwo musi

zwiększyć nakłady (np. zatrudnić więcej menedżerów lub zainstalować więcej

telefonów), co oznacza iż korzyści skali się wyczerpują – krzywa kosztów

przeciętnych przestaje opadać.

2) Drugi powód występowania rosnących korzyści skali powiązany jest ze specjalizacją.

Wraz z rozwojem przedsiębiorstwa następuje zazwyczaj głębszy podział pracy,

pozwalający pracownikom skoncentrować się na wykonywaniu pojedyńczego zadania

i zwiększyć dzięki temu swoją efektywność (np. jak po wprowadzeniu taśmy

montażowej w przemyśle samochodowym).

3) Trzecia przyczyna powiązana jest z poprzednimi. Proces produkcyjny wiąże się często

z dużymi nakładami inwestycyjnymi albo kosztami badań i rozwoju, które są

wysokie, ponieważ ich wyniki są obarczone dużą niepewnością. Skomplikowane i

drogie maszyny charakteryzują sie często pewną niepodzielnoscią. Przy małej

produkcji koszty przeciętne byłyby bardzo wysokie. Natomiast przy dużych

rozmiarach produkcji koszty maszyn mogą być rozłożone na dużą liczbę jednostek

produktu.

Niekorzyści skali

Podstawowym powodem pojawienia się niekorzyści skali są trudności w zarządzaniu dużym

przedsiębiorstwem. Występują wówczas menedżerskie niekorzyści skali. Duże firmy

100

wymagają wielu szczebli zarządzania, co powoduje iż przedsiębiorstwo staje się

zbiurokratyzowane, powstają problemy z koordynacją poszczególnych działów i z tego

powodu moze wystąpić wzrost kosztów przeciętnych. Niekorzyści skali mogą być równiez

związane z czynnikami geograficznymi (lokalizacja zakładów oraz rosnące koszty transportu)

oraz z ograniczoną dostępnością określonego czynnika produkcji (np. brak złóż o wymaganej

zawartości surowca) lub zmienność warunków produkcji.

Poziom produkcji, przy którym pojedyńcze przedsiębiorstwo przestaje osiagąć korzysci skali,

a krzywa kosztów przeciętnych staje się pozioma określa się mianem minimalnej skali

efektywnej – minimum efficient scale (MES).

W praktyce rosnące korzyści skali (spadek kosztów przeciętnych wraz ze wzrostem

produkcji) występują najczęsciej w przemyśle przetwórczym, natomiast rzadko w sektorze

usług. Szczególnie duże znaczenie mają korzyści skali w przemyśle ciężkim. Dotyczy to

również przemysłu lotniczego i samochodowego, czyli tam gdzie wystepują bardzo wysokie

koszty stałe w związku z koniecznością ponoszenia bardzo wysokich nakładów na badania i

rozwój nowych modeli, a jednocześnie istnieją możliwości wprowadzenia wysoce

zautomatyzowanych linii produkcyjnych przy dostatecznie dużych rozmiarach

produkcyjnych.

Opracowane na podstawie:

D.Begg, Ekonomia – Mikroekonomia, Warszawa 2003, s.198-204.

36. Funkcje produkcji. Izokwanta.

Produkcja jest procesem, w którym czynniki produkcji przekształcane są w produkty. W procesie tym wykorzystywane są następujące czynniki produkcji: ziemia, praca, surowce i kapitał (finansowy oraz fizyczny5).

5 Dobra wykorzystywane do produkcji innych dóbr, czyli np. urządzenia i maszyny.

101

Funkcja produkcji (f) określa maksymalne rozmiary produkcji (q) dla zadanej wielkości nakładów czynników produkcji (L, K)6 w danym momencie uwzględniając aktualny poziom wiedzy technicznej oraz organizacyjnej. Wzór opisujący funkcję produkcji jest następujący:

,gdzie: q – wielkość produkcji, L, K – nakłady czynników produkcji (pracy i kapitału).

W analizach przyjmuje się zazwyczaj, że przedsiębiorstwo wykorzystuje dwa czynniki produkcji: pracę (L) oraz kapitał (K). Przy założeniu, że przedsiębiorstwo może łączyć wspomniane czynniki na nieskończenie wiele sposobów, z początku układu współrzędnych można wyprowadzić nieskończenie wiele półprostych będących kombinacjami liniowymi czynników L oraz K. Dla pewnego określonego poziomu produkcji (q) wyznacza się punkty leżące na tych półprostych. Punkty te po połączeniu tworzą linię wypukłą (izokwantę, linię jednakowego produktu) względem początku układu współrzędnych. Graficzna ilustracja izokwanty poniżej:7

Dodając trzecią oś (dla różnych poziomów produkcji q) otrzymuje się trójwymiarowy wykres przypominający wzgórze i określany mianem „wzgórza produkcji”.8 Poziome przekroje wzgórza produkcji (warstwice) wyznaczają poszczególne poziomy produkcji (q). Najefektywniejsze kombinacje czynników produkcji (L, K) dla określonych poziomów produkcji (q) znajdują się na krawędzi wzgórza. Rzut pionowy wspomnianej krawędzi dla określonej wielkości produkcji (q) wyznacza izokwantę q dla wszystkich możliwych kombinacji czynników produkcji (L, K).

Sposób wykorzystania posiadanych czynników wytwórczych określa stosowana przez przedsiębiorstwo technika. Mogą być one zastępowane w stałych lub zmiennych proporcjach jak również w takich proporcjach łączone. W przypadku czynników produkcji będących doskonałymi substytutami izokwanty mają kształt taki jak na rys. 36.1. Do ich opisu wykorzystuje się funkcję produkcji Cobba – Douglasa. Jest to niemalejąca funkcja wykorzystywana opisana poniższym wzorem:

,gdzie: A, a, b – dodatnie parametry; L, K – czynniki produkcji, q – poziom produkcji.

6 Przy założeniu, że przedsiębiorstwo wykorzystuje 2 czynniki produkcji. 7 Izokwanty dla coraz wyższych poziomów produkcji są coraz bardziej oddalone od początku układu współrzędnych.8 Ilustrację graficzną 3D wykresu wzgórza produkcji można znaleźć w: E. Czarny, E. Nojszewska, Mikroekonomia, PWE, W-wa 2000, s. 67.

L

K

q1

Rys. 36.1

q2

t1

t2

t3

t4

t5

t6

A

B

102

Na rys. 36.1 widać, że izokwanty są wypukłe względem początku układu współrzędnych. Wynika stąd, że najefektywniej jest produkować określoną ilość dobra (q) przy użyciu jednej techniki produkcji Np. lepiej jest wykorzystać technikę t4 do produkcji q2 jednostek dobra (punkt A) niż kombinacje technik t1 i t6 (punkt B). Wspomniana funkcja charakteryzuje się malejącą krańcową stopą substytucji technicznej (MRTS), a więc możliwość zastapienia jednego czynnika drugim zmniejsza się w miarę przesuwania się wzdłuż izokwanty. Proporcje wymiany czynników L oraz K wyznacza styczna do izokwanty w danym punkcie.Wyznaczanie MRTS

Izokwanta jest krzywą jednakowego produktu, a wiec poruszając się wzdłuż niej wyznacza się różne kombinacje czynników L oraz K dla zadanego poziomu produkcji q (q = const., Δq=0).

, czyli: ,

gdzie: MPL – krańcowy produkt pracy, MPK – krańcowy produkt kapitału.Jeżeli czynniki wytwórcze można sobą zastępować w stałych proporcjach, izokwanty mają kształt prostych o ujemnym nachyleniu (rys. 36.2), które wyznacza proporcję wymiany tych czynników (-a/b).

Funkcję produkcji można wtedy opisać poniższym wzorem:,

gdzie: a,b – dodatnie parametry.Jeżeli czynniki wytwórcze są doskonale komplementarne, mogą być łączone ze sobą

tylko w pewnej, ściśle określonej, proporcji. Izokwanty mają wtedy kształt taki jak na rys. 36.3. Proporcję łączenia czynników wytwórczych wyznacza nachylenie prostej (a/b) wychodzącej z początku układu współrzędnych i przechodzącej przez punkty na izokwantach. Funkcja produkcji tego typu może być opisana poniższym wzorem:

,gdzie: a, b – dodatnie parametry.

q1

q2

q3

Rys. 36.2

K

L

103

Wykres funkcji produkcjiW krótkim okresie przyjmuje występują stałe i zmienne czynniki produkcji. Do tych

pierwszych zalicza się takie, na wielkość których firma nie ma w danym momencie wpływu (tu: K). Osiągalne poziomy produkcji wyznacza się dla zmiennych wielkości L (K=const.) kreśląc poziomą krzywą K równoległą do osi L na wykresie przedstawiającym izokwanty.Kształt krótkookresowej funkcji produkcji przedstawia rys. 36.4. Jeżeli w kolejnym okresie firma może ponieść dodatkowe nakłady kapitałowe, nastąpi przesunięcie wykresu funkcji produkcji z f1 do f2.

Długookresowa funkcja produkcji (wszystkie czynniki produkcji są zmienne), jest nieco bardziej spłaszczona od krótkookresowej (przedstawionej na rys. 36.4).

37. Krótkookresowe i długookresowe funkcje kosztów produkcji.

Krótkookresowe funkcje kosztów produkcjiKrótkookresową funkcję kosztów produkcji otrzymuje się przekształcając funkcję

produkcji (K=const.) w funkcję kosztu całkowitego (TC). Zmienny czynnik wytwórczy (L) ujmuje się wartościowo (VC – koszt zmienny), a wykres funkcji produkcji (rys. 36.4) odwraca się względem prostej przechodzącej przez początek układu współrzędnych pod kątem 45 stopni (rys. 37.1) otrzymując wykres VC.

q1

q2

q3

Rys. 36.3

K

L

f1

f2

L

q

Rys. 36.4

104

Najniższy koszt wytworzenia zadanej wielkości produkcji (q) osiąga się w punkcie przecięcia wykresów AC oraz MC (punkt E).* MC stanowi krańcowy koszt wytworzenia dodatkowej jednostki produktu i definiowany jest jako pochodna kosztu całkowitego w punkcie określającym daną wielkość produkcji (q):

.

Koszt przeciętny oraz przeciętny koszt zmienny określa się za pomocą poniższych wzorów:

.

* Dana wielkość produktu wytwarzana jest najtaniej wtedy, gdy przeciętny koszt wytworzenia (AC) osiąga swoje minimum (pochodna AC względem q wynosi 0). W punkcie tym MC = AC.

q

Rys. 36.4 a

TC

VC

FC

TCVCFC

MC

AC

AVC

qRys. 36.4 b

E

105

Długookresowa funkcja kosztów produkcjiW długim okresie przedsiębiorstwo może kształtować ilość wszystkich

wykorzystywanych czynników produkcji. Długookresowa krzywa kosztów produkcji (LAC) została przedstawiona na rys. 37.2.

W krótkim okresie przedsiębiorstwo minimalizuje koszty wtedy, gdy krótkookresowy koszt przeciętny (SAC) równy jest krótkookresowemu kosztowi krańcowemu (SMC). Przy założeniu, że przedsiębiorstwo może nieskończenie wiele razy kształtować poziom czynnika stałego (K), można wyznaczyć nieskończenie wiele krzywych SAC oraz SMC. Ich punkty przecięcia wyznaczają długookresową krzywą kosztu przeciętnego (LAC), określaną też mianem obwiedni.9 Krzywa LMC oraz najniższa osiągalna krzywa SMC przechodzą przez ten sam punkt (styczności odpowiedniej krzywej SAC z LAC). Warto też pamiętać o tym, że krzywe SAC nie znajdują się nigdy poniżej krzywej LAC. Ponadto:* krzywe SAC są zawsze bardziej strome niż krzywa LAC* krzywe SMC są zawsze bardziej strome niż krzywa LMC.

38. Koszty w ujęciu księgowym i ekonomicznym.

Do kategorii kosztów ekonomicznych należą koszty całkowite (TC). Koszty całkowite zwiększają się wraz ze wzrostem produkcji. Wynika to z faktu, że trzeba więcej pracy i innych nakładów, by wytworzyć więcej danego dobra. Zaangażowanie dodatkowych czynników produkcji wymaga zatem poniesienia dodatkowych kosztów pieniężnych.W skład kosztów całkowitych wchodzą koszty stałe (FC) oraz koszty zmienne (VC).Koszty stałe (zwane także ogólnymi, utopionymi) to np. koszty czynszu, koszty odsetek od długów, płace pracowników umysłowych na stałych posadach. Koszty te są niezależne od poziomu produkcji, a zatem są ponoszone nawet wówczas gdy przedsiębiorstwo nie produkuje.

9 Krótkookresowe decyzje w odniesieniu do stosowanej techniki produkcji (wpływ na daną krzywą SAC) kształtują długookresową krzywą kosztów produkcji (LAC).

q

TCVCFC

SAC3

SAC1

SAC2

SMC3

SMC2

SMC1

LAC

LMC

Rys. 37.2

106

Koszty zmienne to koszty, które zmieniają się wraz ze wzrostem produkcji (np. koszty materiałów koniecznych do produkcji, zatrudnienia pracowników pracujących przy taśmach montażowych). VC z definicji zaczynają się od zera; jest to ta część TC, która zmienia się wraz z produkcją. Ogólnie, koszt całkowity to najniższe całkowite wydatki pieniężne konieczne do wytworzenia każdego poziomu produkcji q. TC rośnie, gdy rośnie q.Koszt stały to całkowite wydatki pieniężne ponoszone nawet wtedy, gdy nie wytwarza się produkcji. Koszt zmienny to wydatki zmieniające się wraz ze zmianami poziomu produkcji- takie jak wydatki na surowce, płace i paliwo.Ważną kategorią kosztów ekonomicznych jest także koszt krańcowy (MC). Jest to dodatkowy koszt wyprodukowania jednej dodatkowej jednostki. Krzywa kosztów krańcowych ma kształt litery U, w fazie początkowej opada, następnie osiąga minimum, po czym zaczyna się wznosić.Koszt przeciętny (AC) to całkowity koszt przypadający na jedną jednostkę produkcji (AC=TC/q). Porównując koszt przeciętny z ceną przedsiębiorstwa mogą stwierdzić, czy osiągają zysk, czy nie. AC Podobnie AVC=VC/q oraz AFC=FC/q; AC=AVC+AFC

Koszt stały podzielony przez rosnącą produkcję daje na wykresie opadającą krzywą przeciętnego kosztu stałego AFC. AVC zaś najpierw opada, a potem rośnie. Między AC a MC istnieje następujące powiązanie: jeśli MC dodatkowej jednostki jest niższy od AC, to jej AC spada. Jeśli zaś MC jest wyższy od AC, to AC rośnie. W punkcie, w którym AC=MC krzywa AC jest płaska. Dla typowej krzywej AC mającej kształt litery U punkt, w którym MC=AC jest też punktem, w którym AC napotyka swój minimalny poziom. Jeśli MC jest niższy od AC, to ostatnia wytworzona jednostka kosztuje mniej niż wynosi przeciętny koszt wszystkich wyprodukowanych jednostek, Jeśli ostatnia jednostka kosztuje mniej od jednostek wytworzonych wcześniej, to nowy AC (zawierający ostatnią jednostkę) musi być mniejszy od starego AC, tak że AC musi być opadający.

107

Dlaczego koszty mają kształt litery U? Otóż w krótkim okresie taki czynnik jak kapitał jest stały, nie można go zmienić, dostosować. W takiej sytuacji przychody z czynnika zmiennego, jakim jest praca są malejące, gdyż każda dodatkowa jednostka pracy ma do czynienia z mniejszą ilością kapitału. W rezultacie koszt krańcowy produkcji wzrośnie, gdyż dodatkowa produkcja wytworzona przez każdą dodatkową jednostkę pracy zmniejsza się. Innymi słowy malejące przychody z czynnika zmiennego będą w konsekwencji przynosić rosnący krótkookresowy koszt krańcowy. W rachunkowości przedsiębiorstwa wiele kategorii kosztów wygląda podobnie do kategorii kosztów ekonomicznych . Koszty księgowe, to koszty ujmowane przez księgowych w rachunku wyników przedsiębiorstwa (np. koszty operacyjne (materiały, koszty pracy) koszty sprzedaży, odsetki, amortyzacja). Występują jednak poważne różnice między sposobem mierzenia kosztów przez przedsiębiorstwa a ich interpretacją w teorii ekonomii.Polegają one na tym, że ekonomiści uwzględniają wszystkie koszty, niezależnie od tego, czy odzwierciedlają one transakcje pieniężne, czy ich nie odzwierciedlają, a zatem uwzględniają także koszty utraconych korzyści (w świecie niedoboru, wybór jednego dobra wiąże się z wyrzeczeniem się innego. To utracone dobro jest właśnie kosztem utraconych korzyści). Jest wiele ważnych kosztów utraconych korzyści, na przykład w małych firmach rodzina może wnosić wkład w postaci wielu nieopłaconych godzin pracy, które to nie są włączane do rachunkowości kosztów. Rachunkowość nie uwzględnia także obciążeń z tytułu finansowego wkładu właściciela, nie obejmuje także kosztów zanieczyszczenia środowiska, gdy przedsiębiorstwo odprowadza toksyczne odpady do rzeki. Ale z punktu widzenia ekonomisty, każdy z tych kosztów jest kosztem realnym dla gospodarki.

Podsumowując…Koszty ekonomiczne obejmują, poza oczywistymi wydatkami pieniężnymi, także koszty utraconych korzyści poniesione dlatego, że zasoby mogą być użytkowane na różne sposoby.

LiteraturaP. Samuelson, W. Nordhaus, Ekonomia, PWN, Warszawa 1995.

39. Analiza porównawcza konkurencji doskonałej i monopolu pełnego

Konkurencja doskonała i monopol pełny to dwie skrajne struktury rynkowe, które od początku lat dwudziestych XX wieku stanowiły podstawowe narzędzia analizy funkcjonowania poszczególnych rynków.

Analiza porównawcza:

Założenia Konkurencja doskonała Monopol

Kształtowanie ceny przez sprzedających

Sprzedający są cenobiorcami Sprzedający jest cenotwórcą

Zachowanie strategiczneSprzedający nie zachowują

się strategicznieSprzedający nie zachowują

się strategicznie

Warunki wejścia Wejście na rynek jest wolneWejście na rynek jest

zablokowaneKształtowanie cen przez

kupującychKupujący są cenobiorcami Kupujący są cenobiorcami

Cechy Konkurencja doskonała Monopol

108

Liczba kupujących i ich siłaWielu kupujących, z których

żaden nie ma siły kształtowania rynku

Wielu kupujących, z których żaden nie ma siły

kształtowania rynku

Liczba sprzedających i ich siła

Wielu sprzedających, z których żaden nie może

wpływać na funkcjonowanie całego rynku

Jeden sprzedający

Stopień substytucyjności produktów

Produkty są homogeniczne Nie ma bliskich substytutów

Dostępność informacji dla kupujących

Kupujący są dobrze poinformowani o ofercie

innych producentów

Kupujący są dobrze poinformowani o ofercie

producenta

Warunki wejścia na rynekNie istnieją żaden bariery:

ani prawne, ani technologiczne

Bariery prawne lub technologiczne

uniemożliwiają wejście na rynek

Rynek doskonale konkurencyjny charakteryzuje to, że działa na nim wielu producentów, oferujących jednorodne dobro. Żaden z nich nie wpływa na cenę swego towaru. Postęp techniczny nie różnicuje przedsiębiorstw (mają one jednakową funkcję produkcji). Jest wielu kupujących. Jest im obojętne, czyj produkt kupują. Podobnie jak producenci nie wpływają oni na cenę towaru. Wszyscy uczestnicy rynku dysponują pełną informacją na jego temat (rynek jest przejrzysty). Nowe firmy bez przeszkód wchodzą do branży.

Na takim rynku przedsiębiorstwo nie wpływa na cenę swego produktu (jest cenobiorcą). Nie decyduje także o cenach czynników wytwórczych. Samodzielnie wybiera natomiast wielkość swojej produkcji. Rozstrzyga, więc kwestię wyboru techniki oraz ilości zatrudnionych czynników.

Model monopolu pełnego zakłada, że na rynku działa jeden producent, który sprzedaje towar rozproszonym nabywcom, nie preferując żadnego z nich. Monopolista zna potencjalne rozmiary popytu na swój produkt przy różnych poziomach cen, podczas gdy nabywcy wiedzą jedynie, ile on kosztuje w danym momencie. Monopolista może podnieść cenę swego wyrobu, nie tracąc, tak jak to się dzieje w przypadku firmy doskonale konkurencyjnej, wszystkich nabywców. W jego przypadku cena nie jest dana przez rynek, lecz stanowi zmienną decyzyjną. Jest on cenotwórcą na rynku swojego produktu.

Zarówno w przypadku rynku doskonale konkurencyjnego, jak i zmonopolizowanego zakładany jest brak wpływu producenta na ceny czynników wytwórczych. Monopolista kupuje czynniki produkcji na rynku doskonale konkurencyjnym (jest tam cenobiorcą). W przypadku monopolu pełnego w badanej gałęzi nie ma innych przedsiębiorstw. Wejście do gałęzi jest zablokowane. Nabywcy mogą kupować dany produkt tylko u jednego sprzedawcy, co oznacza, że nie ma dóbr substytucyjnych wobec wyrobu monopolisty (elastyczność mieszana popytu na jego produkt względem ceny jakiegokolwiek innego dobra jest równa zeru).

Bibliografia:E. Czarny, E. Nojszewska, „ Mikroekonomia”, PWE 2000, str. 110, 135, 168

109

40. Maksymalizacja zysku firmy doskonale konkurencyjnej w krótkim i długim okresie. Produkcja i popyt firmy na zmienny czynnik produkcji w punkcie optimum.

(na postawie E. Czarny, Mikroekonomia, str. 120 -141 oraz D. Begg Mikroekonomia)Oraz B.Czarny, R.Rapacki, Podstawy Ekonomii, rodział 5 i 6)

Konkurencja doskonała – stan rynku, w którym pojedyncze przedsiębiorstwo działa obok wielu podobnych do siebie, ma pełną informację i nie wywiera wpływu na cenę produktu;Nabywcy również nie wpływają na cenę produktu; nabywcy również nie wpływają na cenę i jest im obojętne , czyj produkt kupują. (produkt jest jednorodny, o czym powszechnie wiadomo)

Charakterystyka:- producent jest cenobiorcą (cena jest wypadkową zachowań wszystkich sprzedawców i nabywców)- jednorodność produktu zapobiega segmentacji rynku- postęp techniczny nie różnicuje przedsiębiorstw- pełna informacja przejrzysty rynek- przedsiębiorstwo nie wpływa na poziom ceny czynników wytwórczych- samodzielnie wybiera:

wielkość produkcji (linia popytu jest prawie pozioma, co powoduje, iż przedsiębiorstwo może sprzedać dowolną ilość produktu po cenie zastanej na rynku)

technikę wytwarzania ilość zatrudnionych czynników

- cena nie zależy od wielkości produkcji- popyt jest nieskończenie elastyczny - konkurencja doskonała nie istnieje w rzeczywistości, podobne do nich są rynki wolnokonkurencyjne np. rynek produktów rolnych

Maksymalizacja zysku:

Zysk – różnica między całkowitym przychodem (utargiem) ze sprzedaży produktu a poniesionymi kosztami (wartość zużytych czynników produkcji). Założenie: producent sprzedał wszystko, co wytworzył.

Zysk normalny – cena plasuje się na poziomie najniższego przeciętnego kosztu wytwarzania, czyli zysk ekonomiczny równa się zero. Pokrywa wyłącznie koszt alternatywny kapitału i czasu właściciela.Zysk nadzwyczajny - nadwyżka utargu całkowitego nad ekonomicznym kosztem całkowitym, który obejmuje alternatywny koszt działalności

Π (q)– zysk przedsiębiorstwaTR (q) – całkowity przychód uzyskany ze sprzedaży q jednostek

110

TC (q) – całkowity koszt produkcji q

Funkcja maksymalizacji zysku:max. Π(q) = max. [TR(q) – TC (q)]

Firma doskonale konkurencyjna maksymalizuje zysk, jeśli wytwarza taka ilość produktu, przy której koszt krańcowy równa się cenie:

MC= P=MR

MC – koszt krańcowy MR – utarg krańcowyP- cena produkt

W krótkim okresie rozróżnia się: przeciętne koszty stałe(AFC) przeciętne koszty zmienne (AVC)

W długim okresie występują tylko przeciętne koszty stałe.

Krótki okres

- firmy wykorzystują przynajmniej jeden stały czynnik produkcji - nowe firmy nie wchodzą do branży a stare nie wychodzą (ew. rezygnują z wytwarzania towaru)- zmiany wielkości produkcji następują wyłącznie wskutek zmian wielkości zatrudnienia zmiennych czynników wytwórczych

Decyzja o podjęciu produkcji:

- w krótkim okresie firma zrezygnuje z produkcji jeśli utracony koszt stały będzie stanowił mniejszą stratę niż ta, wynikająca z podjęcia produkcji - gdy: P < AVC firmie jest obojętne czy podjąć produkcję - jeśli: MC (q)= P > lub = AVC (q) firma podejmuje produkcję, a jej strata jest równa wysokości kosztów stałych. - gdy SAC > P >AVC produkcja ze stratą jest opłacalna.

Maksymalizacja zysku a nakłady czynników produkcji

- funkcja zysku przedsiębiorstwa zależy od dwóch czynników pracy (L) i kapitału (K)

Π(q) = TR(q) – TC (q)= P x q – w x L – r x K (stałe)

w – płacaL – wielkość zatrudnieniar – stopa procentowaK – zatrudniony kapitał

111

- największy zysk firma osiąga wtedy, gdy wartość dodatkowej produkcji równa się cenie dodatkowego czynnika zmiennego

- czynnikiem zmiennym jest praca, kapitał jest czynnikiem stałym więc nie można go zmienić w krótkim okresie- iloczyn ceny produktu sprzedanego (P) i krańcowej produkcyjności pracy (MPL) to wartość krańcowa produktu pracy (VMPL)- firma osiąga maksymalny zysk wtedy, gdy VMPL jest równy w (płaca)

Rysunek 1Krótkookresowe decyzje przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego

W pkt. A przedsiębiorstwo pokrywa tylko koszty zmienne.W pkt. B przedsiębiorstwo przynosi straty.W pkt. C przedsiębiorstwo pokrywa przeciętne koszty stałe.W pkt. D przedsiębiorstwo generuje zyski nadzwyczajne [(D-G)xQ4]Punkt G - przeciętny koszt całkowity wytworzenia Q4.

SMCD

P4 SATCP3 CP2 SAVC B GP1

A

Q1 Q2 Q3 Q4

Długi okres

- możliwość dostosowania wszystkich czynników produkcji do warunków rynku lub wycofanie się z branży- nowe firmy mogą wchodzić do branży- krzywa długookresowych kosztów krańcowych (LMC) jest bardziej spłaszczona w

porównaniu z krzywą SMC ponieważ tylko w długim okresie przedsiębiorstwo może swobodnie kształtować nakłady wszystkich czynników produkcji

- przedsiębiorstwo nie może ponosić strat

Decyzja o podjęciu produkcji:

112

- jeśli P < LAC przedsiębiorstwo ponosi stratę w długim okresie zaprzestanie produkcji- jeśli P= LAC firma realizuje zysk normalny czyli zysk ekonomiczny równy zero- jeśli P > LAC firma realizuje zysk nadzwyczajny

Maksymalizacja zysku a nakłady czynników produkcji

- funkcja zysku przedsiębiorstwa zależy od dwóch czynników pracy (L) i kapitału (K)

Π(q) = TR(q) – TC (q)= P x q – w x L – r x K

w – płacaL – wielkość zatrudnieniar – stopa procentowaK – zatrudniony kapitał

- wszystkie czynniki produkcji są zmienne- wielkość zysku zależy od pracy (L) i od nakładów kapitału (K)- iloczyn ceny kapitału (K) i krańcowej produkcyjności kapitału (MPK) to wartość krańcowa produktu kapitału (VMPK)- firma osiąga maksymalny zysk wtedy, gdy VMPL jest równy w (płaca) oraz VMPK równa się r (stopa procentowa)

Rysunek 2Długookresowe decyzje przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego

W punkcie B przedsiębiorstwo ponosi straty bo cena jest niższa od długookresowego kosztu przeciętnego i powinno zaprzestać działalności.Punkt A - próg rentowności, brak strat oraz zysków nadzwyczajnych.W punkcie C przedsiębiorstwo osiąga zyski nadzwyczajne.

LMC

P3 CLAC

P2P1 A

B

Q1 Q2 Q3

Najniższe ceny, dla których warunek powodzenia produkcji jest spełniony nazywamy ceną wejścia i wyjścia i długiego okresu oraz ceną zamknięcia dla krótkiego okresu. Przeciętne przedsiębiorstwo na rynku konkurencji doskonałej wytwarza Q odpowiadające OPTIMUM

113

TECHNICZNEMU, a że P=AC nie jest osiągany zysk ekonomiczny. Osiągnięcie zysku nadzwyczajnego w przypadku doskonałej konkurencji jest możliwe jedynie w bardzo krótkim okresie,

41. Równowaga firmy i gałęzi na rynku doskonale konkurencyjnym w krótkim i długim okresie.

Na rynku doskonale konkurencyjnym istnieje duża liczba przedsiębiorstw, na którym zarówno sprzedający jak i kupujący uznają, że ich decyzje o kupnie i sprzedaży nie wpływają na poziom ceny. Każda z firm ma znikomy udział w produkcji całej gałęzi a cenę rynkową przyjmuje jako niezależną od własnego poziomu produkcji – jest cenobiorcą. Produkowane dobra w doskonałej konkurencji są to produkty jednorodne (standaryzowane). Producenci mają pełną swobodę wejścia i wyjścia z rynku. Istnieje pełna przejrzystość rynku, tzn. że wszyscy konsumenci są doskonale zorientowani co do cen różnych produktów i jest im obojętne, u którego producenta dokonają zakupu. Istnieje także doskonała podzielność i przenośność czynników produkcji, dlatego też producenci natychmiast dostosowują swoją działalność do aktualnych wymagań rynku. Każdy przedsiębiorca poszukuje optymalnych rozmiarów produkcji, przy których może zmaksymalizować swój zysk. Popyt na dobro pojedynczej firmy jest nieskończenie elastyczny, co oznacza ze funkcja popytu w modelu doskonałej konkurencji jest pozioma przy cenie rynkowej. Przedsiębiorstwo stosuje warunek krańcowy (MC =MR), aby znaleźć optymalną wielkość produkcji, zapewniając zysk. Następnie za pomocą kryterium odwołującego się do wielkości przeciętnych sprawdza, czy cena, po której sprzedaje swój produkt, pokrywa koszt przeciętny. Szczególną cechą konkurencji doskonałej jest stosunek między utargiem krańcowym a ceną. Przedsiębiorstwo działające w ramach tej struktury napotyka poziomą krzywą popytu.

krzywa kosztu krańcowego SMCkrzywa kosztu przeciętnego SAC krzywa utargu przeciętnego ARkrzywa utargu krańcowego MR W sytuacji kiedy krzywa popytu na wyroby przedsiębiorstwa przebiega poziomo przy cenie Pe, jak na rysunku, przedsiębiorstwo ustala wielkość produkcji na poziomie Qe, w celu osiągnięcia punktu, w którym cena równa się kosztowi krańcowemu.

114

Przedsiębiorstwo osiąga więc krótkookresową równowagę przy produkcji Qe równoważącej koszt krańcowy z utargiem krańcowym (SMC = MR).Następnie przedsiębiorstwo sprawdza, czy w krótkim okresie nie należy raczej zaprzestać produkcji. Przedsiębiorstwo zostanie zamknięte tylko wtedy, kiedy cena Pq, po której może zostać sprzedana produkcja, nie pokrywa nawet krótkookresowych kosztów zmiennych jej wytworzenia. W krótkim okresie firma kontynuuje produkcje przy każdej cenie wyższej od p1 (zysk ekonomiczny). Przy cenie równej p2, cena zrównuje się z kosztem krańcowym ( zysk zerowy). Cena niższa od P1 leży poniżej minimum na krzywej SAVC, a więc firma nie jest w stanie znaleźć takiego wolumenu produkcji, przy którym pokrywałaby SAVC (strata).

Równowaga w długim okresie W długim okresie wszystkie nakłady są zmienne i firma może dostosować wszystkie czynniki produkcji do warunków rynku lub zdecydować się na opuszczenie branży. Równocześnie możliwe jest także wchodzenie do branży nowych firm. Proces dostosowywania się do nowych warunków jest złożony, ponieważ wejście nowych firm przesuwa krzywą podaży w prawo powodując zmianę punktu równowagi i konieczność obniżenia ceny. To powoduje proces dostosowywania się już istniejących firm i zmniejszenie rozmiarów ich produkcji. długookresowa krzywa kosztów przeciętnych LAC długookresowa krzywa kosztów krańcowych LMC krótkookresowa krzywa kosztów krańcowych MC krótkookresowa krzywa kosztów przeciętnych ACMaksymalny zysk osiąga się przez wytwarzanie produkcji w takim zakładzie i w takiej wielkości, przy której LMC=MR a jednocześnie obydwa są równe cenie rynkowej. Przy cenie wyższej od P2 przedsiębiorstwo osiąga zysk, ponieważ cena jest wyższa od długookresowego kosztu przeciętnego ( LAC). Przy cenie niższej od P2, przedsiębiorstwo ponosi straty, ponieważ nie wytworzy żadnej produkcji. Krzywa długookresowej podaży to krzywa powyżej punktu przecięcia się LMC i LAC.

Długookresowa równowaga firmy jest wtedy gdy p=LMC=LAC=MC=ATC=MR

RÓWNOWAGA W BRANŻY DOSKONALE KONKURENCYJNEJa. Bardzo krótki okres:

115

Firma w ogóle nie może dostosować podaży do zmiany ceny produktu (np. rynek świeżych ryb). W takiej branży podaż jest sztywna i stanowi sumę dostaw wszystkich firm w branży. Z powodu sztywności podaży o zmianie ceny decydują zmiany popytu na produkt – rys. 3.8., s. 136, Mikroekonomia E. Czarny

b. Krótki okresIlość produktu dostarczana prze branżę jest sumą produkcji wszystkich wytwórców. Linią krótkookresowej podaży jest ta część wznoszącego się ramienia krzywej kosztu krańcowego, która leży nad linią przeciętnego kosztu zmiennego – ma zatem dodatnie nachylenie. Liczba firm w branży jest stała. Równowaga ustala się przy wartości produkcji, w której krzywa podaży przecina krzywą popytu zgłaszanego przez konsumentów.

c. Długi okresSytuacja komplikuje się w długim okresie, ponieważ firmy mogą wchodzić na rynek lub go opuszczać. Krzywą podaży otrzymujemy tak jak poprzednio agregując krzywe podaży firm w branży. Przy braku barier wejścia i wyjścia, jedynym motywem wchodzenia do gałęzi jest osiągniecie zysku ekonomicznego. Takie zyski powstają najczęściej w krótkim okresie, np. na skutek zmiany mody. Załóżmy, że w sytuacji wyjściowej firma produkuje q1 produktu, nie osiągając zysku ekonomicznego (rys. 3.10, s. 139, Mikroekonomia, E. Czarny). Gdy na skutek zmiany mody wzroście popyt na produkt tej firmy, wzrośnie tez jego cena. Firma zwiększa więc produkcję w krótkim okresie, dostosowując ją do nowego poziomu popytu na jej produkt. Jednak wzrost ceny zachęca do wejścia na rynek nowe firmy chętne do osiągnięcia nadzwyczajnych zysków. Ponadto, wzrost ceny skłania też firmy z branży do inwestycji w kapitał, co w konsekwencji obniża przeciętny koszt produkcji. Zwiększenie produkcji firm zasiedziałych i nowych w branży spowoduje zwiększenie podaży całej branży. To z kolei powoduje przesunięcie się krzywej podaży branży w prawo i pociągnie za sobą spadek ceny do puntku, w którym cena zapewnia poszczególnym firmom zerowy zysk. (rys. 3.10b, s. 139, Mikroekonomia, E. Czarny). W doskonałej konkurencji, nieskończenie wiele producentów zadowala się zerowym zyskiem ekonomicznym, bo inni w branży oferują podobne warunki. W konsekwencji długookresowa krzywa podaży branży jest pozioma (rys. 3.11, s. 140, E. Czarny, Mikroekonomia). Inaczej jest, gdy pod wpływem zwiększenia produkcji branży rosną koszty. Najczęściej chodzi o wzrost kosztów spowodowanych tzw. efektem oddziaływania. Efekt ten pokazuje zmiany ceny zmiennego czynnika wytwórczego pod wpływem zmian wielkości produkcji całej branży.pod wpływem zmian wielkości produkcji w całej branży. Gdy produkcja gałęzi rośnie może bowiem okazać się, że wynajęcie dodatkowej jednostki czynnika może stać się droższe. Miarą efektu oddziaływania jest elastyczność cenowa podaży – N.

, gdzie Q – podaż produktu całej branży, P – cena produktu

42. Wielkość produkcji maksymalizującej zysk i decyzje dotyczące zatrudnienia czynników produkcji w monopolu. Społeczny koszt wykorzystywania siły monopolowej.

Monopolista = jedyny faktyczny i potencjalny dostawca produktu wytwarzanego w danej gałęzi, któremu nawet w długim okresie nie zagraża konkurencja.

116

Aby zmaksymalizować zysk przedsiębiorstwo wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy MR zrównuje się w kosztem krańcowym MC (SMC dla krótkiego okresu, LMC dla długiego). Następnie przedsiębiorstwo sprawdza czy są pokryte koszty przeciętne AC (SAVC dla krótkiego i LAC dla długiego)W przypadku przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego utarg krańcowy równa się cenie, sprzedaż dodatkowej jednostki produktu nie obniża ceny i nie zmniejsza wysokości utargu uzyskiwanego ze sprzedaży poprzednich jednostek. Natomiast w przypadku monopolisty krzywa popytu na jego produkt jest jednocześnie opadającą krzywą popytu dla gałęzi. Wynika z tego, że utarg krańcowy MR jest mniejszy od ceny, za którą zostaje sprzedana dodatkowa jednostka produktu. Dodatkowa produkcja obniża przychód z wytworzonych poprzednio jednostek, bo cena spada, kiedy przesuwamy się w dół po krzywej popytu.

Produkcja maksymalizująca zyskGdy MR>MC, to dodatkowa jednostka produktu przyniesie większy przyrost utargu niż kosztów, a więc zwiększy zyski. Gdy MC>MR, to ostatnia jednostka bardziej zwiększa koszty niż utarg, czyli opłacalne byłoby zmniejszenie produkcji. Gdy MR=MC, wówczas produkcja osiąga poziom maksymalizujący zyski lub minimalizujący straty.Następnie monopolista musi sprawdzić, czy przy tym poziomie produkcji cena (czyli utarg przeciętny) pokrywa przeciętne koszty zmienne w krótkim okresie i przeciętne koszty całkowite w długim okresie. Jeśli tak nie jest, to w krótkim okresie powinien zaprzestać produkcji, w długim zaś opuścić gałąź.

Wykres 1. Równowaga monopolu

Krzywa kosztów krańcowych MC przechodzi przez najniższy punkt krzywej kosztów przeciętnych AC. Krzywa utargu krańcowego Mrzeży poniżej opadającej krzywej popytu DD. Monopolista wybiera wielkość produkcji Q1 tak, aby został spełniony warunek MR=MC. Cena, po której można sprzedać Q1 jednostek zależy od przebiegu krzywej popytu DD. Monopolista sprzedaje Q1 jednostek produktu po cenie P1 za jednostkę. Zysk na jednostce wyznacza różnica między ceną a kosztami przeciętnymi (P1-AC1) przy produkcji wynoszącej Q1. Zysk całkowity odpowiada zacieniowanemu polu (P1-AC1)xQ1. Nawet w długim okresie monopolista osiąga zyski nadzwyczajne, nazywane monopolistycznymi.

117

Społeczny koszt monopoluCzy społeczeństwo powinno się sprzeciwiać temu, ze monopolista zmniejsza produkcję i winduje ceny ponad poziom kosztu krańcowego?Koszt krańcowy jest miarą wartości środków zużytych do wytworzenia ostatniej jednostki dobra. Skoro konsumenci nabywają dany produkt dobrowolnie, to cena musi wyznaczać krańcową korzyść z nabycia ostatniej jednostki. Gdyby korzyść krańcowa była wyższa od ceny, konsumenci kupowaliby jeszcze więcej. Gdyby korzyść krańcowa była mniejsza niż cena, konsumenci nie kupowaliby ostatniej jednostki tego towaru za taką cenę. Społeczeństwo powinno dążyć do zrównania kosztu krańcowego dobra z wielkością swej krańcowej korzyści. Jeśli koszt krańcowy jest niższy niż korzyść krańcowa, to społeczeństwo poprawi swoje położenie kupując większą ilość towaru. W gałęzi wolnokonkurencyjnej następuje automatyczne zrównanie kosztu krańcowego z ceną. Natomiast monopol zrównując koszt krańcowy z utargiem krańcowym, wytwarza taką wielkość produkcji, dla której cena przekracza koszt krańcowy. W rezultacie produkuje mniej towaru niż chciałoby społeczeństwo. Nadwyżka ceny ponad utarg i koszt krańcowy jest miarą siły monopolistycznej przedsiębiorstwa. Gdy przedsiębiorstwa rozporządzają pewną siłą monopolistyczną, cena i społeczna użyteczność krańcowa z ostatniej wyprodukowanej jednostki przewyższają jej prywatny i społeczny koszt krańcowy. Z punktu widzenia społeczeństwa gałąź ta produkuje za mało, a więc korzyści społeczne związane ze wzrostem produkcji byłyby większe niż koszty społeczne.

Wykres 2. Społeczny koszt monopolu

Wykres 2 ilustruje, co stałoby się gdyby wolnokonkurencyjne gałąź gospodarki została przejęta przez pojedynczą firmę, która zachowałaby się jak monopol wielozakładowy. W warunkach doskonalej konkurencji LMC jest jednocześnie krzywą długookresowych kosztów krańcowych i krzywą podaży danej gałęzi gospodarki, jak również krzywą długookresowych kosztów przeciętnych dla gałęzi, co oznacza, że nie występują korzyści skali. Dla krzywej popytu DD równowaga wolnokonkurencyjna powstaje w punkcie B. Gałąź, w której panuje konkurencja doskonała, produkuje QC przy cenie PC. Po przejęciu przez monopolistę gałąź będzie wytwarzać QM po cenie PM, zrównując koszt krańcowy z utargiem krańcowym.

118

Prostokąt PMPCCA obrazuje zyski monopolisty ze sprzedaży QM przewyższającej koszt krańcowy i przeciętny. Trójkąt ABC to czysta strata, czyli społeczny koszt monopolu. Społeczeństwo chętnie zwiększyłoby produkcję, aż do odpowiadającego równowadze punktu B, w którym społeczna użyteczność krańcowa i społeczny koszt krańcowy są równe.Negatywny wpływ monopolu na poziom dobrobytu jest większy niż sugerowałaby to wielkość trójkąta strat. Monopolista przeznacza wielkie środki na oddziaływanie na instytucje państwa i powodowanie ich przychylnych decyzji. Często rozmyślnie utrzymuje wolne zdolności wytwórcze, aby w razie prób wejścia na rynek rywali gwałtownie zwiększyć produkcję i wymusić obniżkę cen. Z punktu widzenia całej gospodarki takie postępowanie należy traktować jako marnotrawstwo.

Źródło:D. Begg, S. Fischer, R. Dornbush, Mikroekonomia, s.250-257, 487-489.

43. Różnicowanie cen w monopolu oraz sposoby wyznaczania ceny

na produkt przez monopolistę.

Założenia modelowe:

• Na rynku istnieje jedna firma, która kontroluje rynek danego dobra, samodzielnie zaspokajając popyt rynkowy.

• Monopolista jest cenodawcą, ma możliwość kształtowania ceny rynkowej. Siła monopolowa firmy nie jest jednak absolutna, gdyż ogranicza ją ujemnie nachylona krzywa popytu rynkowego.

• Firma oferuje dobra niemające bliskich substytutów.• Bardzo silne są bariery wejścia i wyjścia z rynku, co umożliwia firmie osiąganie nadzwyczajnego zysku ekonomicznego (Ze > 0) w krótkim okresie.• Producent ma doskonałą wiedzę o rynku - rozpoznaje krzywą popytu rynkowego na jego wyrób i jej elastyczność.

•Występuje słabość odbiorców, którzy nie są w stanie wpływać na cenę.• Celem monopolisty jest maksymalizacja zysku;

im mniej elastyczny jest popyt, tym mocniejsza jest pozycja monopolistyMonopolista, aby zmaksymalizować zysk wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy MR=MC (koszt krańcowy). W przedsiębiorstwie wolnokonkurencyjnym MR=P. U Monopolisty MR<P.

RÓŻNICOWANIE CENY PRZEZ MONOPOLISTĘ:

Występuje ono, gdy monopolista sprzedaje to samo, jednorodne dobro po różnych cenach, różnym grupom odbiorców. Możliwość taka wynika z ujemnie nachylonej krzywej popytu monopolu, która wskazuje, że niektórzy odbiorcy są skłonni zapłacić wyższą cenę, aby otrzymać dany wyrób. Jeżeli każda jednostka produktu może zostać sprzedana za inną cenę,

119

to utarg z już wyprodukowanych jednostek nie spada pod wpływem obniżenia ceny dodatkowej jednostki. Na poniższym rysunku widać, że przy cenie P* utarg krańcowy uzyskany ze sprzedaży ostatniej porcji produktu nabywcom z grupy o popycie D1 (MR1) jest niższy niż utarg krańcowy z jej sprzedaży klientom z grupy o popycie D2 (MR2). Jeśli koszt produkcji dobra jest równy dla obu grup, z punktu widzenia przedsiębiorstwa byłoby lepiej, gdyby pierwsza grupa zmalała, a druga się zwiększyła. Dodatkowi klienci z grupy drugiej kupowaliby dobro nabywane wcześniej przez klientów z grupy pierwszej. Przedsiębiorstwo zyskałoby różnicę odpowiednich utargów krańcowych (MR2 – MR1). Można to osiągnąć oferując obu grupom to samo dobro po różnej cenie. Na rysunku 2 widać, że wyrównanie się utargu krańcowego uzyskiwanego od obu grup np. na poziomie MR3 wymagałoby zaproponowania im cen P1 i P2. Wyrównanie to powinno nastąpić na poziomie równym kosztowi krańcowemu wytworzenia ostatniej porcji produktu. Gdyby na którymś z rynków utarg krańcowy różnił się od kosztu krańcowego, byłoby przecież możliwe zwiększenie osiągniętego przez firmę zysku całkowitego.

Krzywa popytu DD jest zarazem wykresem funkcji MR. Produkcja i zyski są większe.• Różnicowanie cen I stopnia (=doskonałe różnicowanie cen)Sprzedawanie kolejnej jednostki dobra po możliwej do osiągnięcia cenie maksymalnej. Monopolista zna maksymalną sumę, którą każdy nabywca zapłaci za każdą ilość dobra.Dąży do maksymalizacji zysku więc ustala dla każdego najwyższą cenę, jaką jest skłonny zapłacić.• Różnicowanie cen II stopnia Stosowanie różnych cen dla nabywców w zależności od spełnienia przez nich pewnych kryteriów, (np. obniżka cen za ilości przekraczające pewne przedziały, korzystanie z oferty w różnym czasie - taryfy dzienne, nocne).• Różnicowanie cen III stopniaWyodrębnianie pewnych grup nabywców. Dla każdej grupy ustalana jest odrębna cena.Każda z nich ma swoją krzywą popytu o różnej elastyczności.Problem monopolisty to ustalenie, ile produktów powinien przeznaczyć dla każdej z grup oraz jakie powinny być ceny.Krzywa popytu rynkowego DD jest zarazem krzywą popytu indywidualnego dd,gdyż monopolista jest jedynym dostawcą rozpatrywanego dobra na rynek.Ma ona normalnie ujemne nachylenie oraz dla każdego poziomu ceny określoną elastyczność.

USTALANIE CENY PRZEZ MONOPOLISTĘ:Firma wolnokonkurencyjna jest biorcą ceny – przyjmuje za daną cenę równowagi (wynika z oddziaływania podaży i popytu rynkowego).

120

Monopolista ustala cenę sam i jest twórcą cen. Decydując się na wytwarzanie ilości Q1 monopolista w rzeczywistości ustala cenę na poziomie P1, wiedząc, że klienci będą wówczas chcieli nabyć dokładnie Q1 jednostek. Maksymalizujący zysk monopolista produkuje ilość Q1, przy której MC=MR (złota regułą maksymalizacji zysku). Następnie musi sprawdzić, czy cena pokrywa koszt przeciętny (AC1)Przy dowolnych rozmiarach produkcji, cena przewyższa utarg krańcowy uzyskiwany przez monopolistę, bo krzywa popytu opada. Zrównując zatem MC (koszt krańcowy) i MR (utarg krańcowy), monopolista ustala taką cenę, która przewyższa koszt krańcowy. Nadwyżka ceny nad MC stanowi miarę siły monopolistycznej przedsiębiorstwa. (market power).

Źródło: Ekonomia, D. Begg, R. Dornbusch, S. Fisher, Ekonomia Rozdział 9. na postawie E. Czarny, Mikroekonomia, str. 120 -141, D. Begg Mikroekonomia, M Rekowski Mikroekonomia); , B.Czarny, Rapacki, Podstawy Ekonomii, rozdział 6

44. Konkurencja oligopolistyczna – model Cournota i Stackelberga. Kartel jako przykład strategicznych zachowań podmiotów ekonomicznych.

Literatura:[1] D. Begg, R. Dornbusch, S. Fisher, Ekonomia t.2. PWE, Warszawa 2003[2] E. Czarny, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2006[3] E. Czarny, E. Nojszewska, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2000[4] H. R. Varian, Mikroekonomia: kurs średni, ujęcie nowoczesne, PWE, Warszawa 1997[5] B. Czarny, E. Czarny, R. Bartkowiak, R. Rapacki, Podstawy ekonomii, Warszawa 2000

Podstawowe pojęcia:

Oligopol – forma konkurencji niedoskonałej, pośredniej między konkurencją monopolistyczną a monopolem; jest to rynek, na którym działa niewiele (kilka, kilkanaście firm. Bariery wejścia na rynek są dość wysokie, a o zachowaniach przedsiębiorstw decyduje ich współzależność (zachowanie konkurentów i oczekiwania dotyczące tych zachowań).10

Przywódca (lider) cenowy – firma, która ustala swoje ceny przed inną firmą.Naśladowca cenowy – firma, która dostosowuje swoje ceny do przywódcy cenowego.11

Przywódca (lider) ilościowy – firma, która ustala ilość produktu jako pierwsza.Naśladowca ilościowy – firma, która dostosowuje ilość produktu do przywódcy ilościowego.12

10 [5], s. 216.11 [4], s. 472.12 [4], s. 472.

121

Gra sekwencyjna – sytuacja, w której jeden z graczy wykonuje posunięcie jako pierwszy, a inny uczestnik odpowiada na nie (model Stackelberg’a).Gra jednoczesna – sytuacja, w której obaj uczestnicy działają jednocześnie, np. firmy jednocześnie wybierają ceny lub ilości.13

Gra kooperacyjna, zmowa – gracze wspólnie ustalają ceny i ilości, które maksymalizują sumę ich zysków.14

Założenia:1. na rynku występują dwie firmy2. wytwarzają jednorodny produkt3. cztery zmienne: ceny żądane przez każdą z firm, ilości produkowane przez każdą z

firm

Możliwe działania strategiczne:I. Przywództwo ilościoweII. Przywództwo cenoweIII. Jednoczesne ustalanie ilościIV. Jednoczesne ustalanie cenV. Zmowa

I. Przywództwo ilościowe (Model Stackelberg’a)15

W przypadku przywództwa ilościowego jedna z firm dokonuje wyboru przed inną firmą. Przykładem takiego lidera jest IBM w przemyśle komputerowym, którego zachowanie jest obserwowane i naśladowane przez pozostałych uczestników rynku.

Model teoretyczny

Firma 1 (F1) jest liderem i produkuje ilość y1, F2 jest naśladowcą i reaguje wybierając ilość y2.

Cena rynkowa zależy od łącznej ilości wyprodukowanego dobra, o czym wiedzą obie firmy. Lider decydując o wielkości produkcji maksymalizującej jego zyski musi wziąć pod uwagę zachowanie naśladowcy, który również będzie dążył do maksymalizacji zysku. Zysk naśladowcy zależy od wyboru ilości produkcji przez lidera, zatem wielkość y1 naśladowca traktuje jako daną.

max [p(y1 + y2) y2 – c2(y2 )] y2

Naśladowca wybiera taki poziom produkcji, przy którym przychód krańcowy MR2 równa się kosztowi krańcowemu MC2:

MR2 = p(y1 + y2) + Δp/Δ y2* y2 = MC2

Kiedy naśladowca powiększa swoją produkcję, powiększa też swoje przychody dzięki sprzedaży większej ilości produktu po cenie rynkowej. To jednak powoduje spadek ceny o Δp i obniża zyski ze wszystkich jednostek. Wybór dokonany przez naśladowcę zależy od

13 [4], s. 503.14 [4], s. 472.15 [4], s. 472-477.

122

wcześniejszego wyboru lidera: y2 = f2(y1). Funkcja f2(y1) jest nazywana funkcją reakcji, gdyż mówi o tym, jak naśladowca będzie reagował na ilość produkcji wybraną przez lidera.

Wyprowadzenie krzywej reakcji w przypadku popytu liniowego (odwrócona funkcja popytu):p(y1 + y2) = a – b(y1 + y2)

Przy upraszczającym założeniu, że koszty wynoszą zero funkcja zysku firmy 2 ma postać:Π2(y, y2) = [a – b(y1 + y2)] y2

Po przemnożeniu przez y2 rysujemy na podstawie otrzymanego wyrażenia linie jednakowego zysku. Są to linie przedstawiające te kombinacje y1 oraz y2, które zapewniają stały poziom zysku firmy 2.16 Jeśli ustalimy produkcję firmy 2 na pewnym poziomie, to zyski firmy 2 będą rosły w miarę jak lider będzie zmniejszać swoją produkcję. Maksymalne zyski firma 2 może osiągnąć, gdy F1 nie produkuje nic, zatem F2 jest monopolistą. Aby wyprowadzić krzywą reakcji, przyrównujemy przychody krańcowe a – by1 – 2by2 do kosztów krańcowych, które w tym przypadku są równe 0 i „wyciągamy” y2.

Przywódca dokonując wyboru wielkości produkcji jest świadomy swojego wpływu na naśladowcę, a więc zna jego funkcję reakcji f2(y1). Problem maksymalizacji zysku lidera ma postać:

max [p(y1 + y2) y1 – c1(y1 )] y1

przy czym y2 = f2(y1)

Lider wie, że przy jego własnej produkcji równej y1 całkowita ilość produktu na rynku wyniesie y1+ f2(y1). Dla popytu liniowego i kosztów krańcowych równych 0 zysk lidera wynosi:

Π1(y1, y2) = p(y1 + y2) y1 = a y1 – by12 - b y1y2

po podstawieniu za y2 funkcji reakcji i uproszczeniu otrzymujemy:Π1(y1, y2) = 0,5a y1 – 0,5by1

2

Przy takiej formule przychód krańcowy równa się: MR = 0,5a - by1 zatem dla MR = MC = 0:y1= a/2b. Aby znaleźć produkcję naśladowcy podstawiamy znalezione y1 do funkcji reakcji. Otrzymujemy y2= a/4b. Ogólna produkcja gałęzi wynosi więc y1+ y2 = 3a/4b.Lider wybiera taki punkt na krzywej reakcji firmy 2, który jest punktem styczności z jego najniższą możliwą linią jednakowego zysku, co zapewnia firmie 1 najwyższy możliwy zysk. Punkt ten nazywany jest Równowagą Stackelberg’a.17

II. Przywództwo cenowe18

Lider ustalając cenę musi przewidzieć, jak zachowa się naśladowca. W stanie równowagi naśladowca zawsze musi przyjąć taką samą cenę jak przywódca, gdyż obie firmy sprzedają identyczny produkt. Naśladowca traktuje więc cenę p przyjętą przez lidera jako daną i wybiera produkcję maksymalizującą zysk:

max [p y2 – c2(y2 )] y2

16 por. rysunek 25.1 w [4], s. 475.17 por. rys. 25.2 w [4], s. 477.18 [4], s. 478 – 480.

123

Naśladowca wybiera taki poziom produkcji, przy którym cena równa się kosztowi krańcowemu. Określa to krzywą podaży naśladowcy S(p).19

Lider ustalając cenę p wie, że naśladowca dostarczy S(p) produktu. Wynika z tego, że wartość produkcji, jaką sprzeda lider, wyniesie: R(p)=D(p) – S(p). Jest to resztowa krzywa popytu dotycząca lidera. Funkcja popytu, jaką napotyka lider, jest funkcją popytu rynkowego pomniejszoną o funkcję podaży naśladowcy. Lider zrównuje krańcowy przychód i krańcowy koszt, poszukując optymalnej wielkości podaży y.

Π1 (p) = (p-c)[D(p) – S(p)] = (p-c) R(p)

Krańcowy przychód dotyczy resztowej krzywej popytu. Resztowa krzywa popytu jest liniowa, dlatego krańcowa krzywa przychodu z nią związana przecina oś pionową w tym samym punkcie i będzie dwa razy bardziej stroma. Wyprowadzenie produkcji maksymalizującej zysk lidera:D(p) = a – bp funkcja odwrotna do funkcji popytuc2(y2) = y2

2/2 funkcja kosztów naśladowcyc1(y1) = cy1 funkcja kosztów lideraPrzy każdej cenie p naśladowca chce działać w punkcie, w którym cena równa się kosztowi krańcowemu. Z przyrównania ceny do kosztu krańcowego wynika: p = y2. Resztową funkcją popytu jest zatem R(p) = D(p) – S(p) = a – bp – p = a – (b+1)p. Po rozwiązaniu tego równania dla p:

p = a/(b+1) – 1/(b+1)*y1

Ponieważ krzywa przychodu krańcowego ma ten sam punkt przecięcia z osią pionową, ale jest dwa razy bardziej stroma, przychód krańcowy ma postać:

MR = a/(b+1) – 2/(b+1)*y1

Z MR = c = MC wynika, że y1 = a-c(b+1)/2

III. Jednoczesne ustalanie ilości (Model Cournot’a)20

W modelu Cournot’a mamy do czynienia z sytuacją, w której obie firmy jednocześnie decydują o wytwarzanych przez siebie ilościach. Muszą przy tym przewidzieć wybór konkurenta dotyczący ilości. Przy danych oczekiwaniach każda firma wybiera produkcję maksymalizującą zyski.Założenia:

1. firma 1 oczekuje, że firma 2 będzie wytwarzała y2e jednostek produkcji.

2. firma 1 decyduje się wytwarzać y1 jednostek3. ogólna produkcja Y = y1 + y2

e, co wywoła cenę rynkową p(Y).

Problem maksymalizacji zysku F1 ma postać:max[p(Y)y1 – c1(y1)]

y1

Zależność między wybraną przez F1 ilością produkcji a oczekiwaną przez F1 produkcją F2 wyraża się przez: y1 = f(y2

e). Jest to funkcja reakcji, która opisuje optymalny wybór dokonany przez jedną firmę jako funkcję jej oczekiwania co do wyboru dokonanego przez inną firmę. Każda firma wybiera własny poziom produkcji zakładając, że produkcja drugiej firmy wyniesie odpowiednio y1

e lub y2e. Firmy co do tych oczekiwań mogą się jednak mylić.

19 por. rys. 25.3 w [4], s. 479.20 [4], s. 481 – 486.

124

W równowadze Cournot’a każda z firm maksymalizuje swoje zyski przy danych przekonaniach co do wyboru produkcji dokonywanego przez drugą firmę, a przekonania te są potwierdzone w punkcie równowagi, tzn. każda firma wybiera jako optymalny ten poziom produkcji, o którym druga firma sądzi, że będzie wybrany. Równowaga Cournot’a znajduje się w punkcie, gdzie przecinają się dwie krzywe reakcji21:

y1* = f(y2

*)y2

* = f(y1

*)W punkcie Cournot’a każda firma wytwarza ilość produkcji maksymalizującej jej zyski przy danym wyborze poziomu produkcji dokonanym przez drugą firmę.

IV. Jednoczesne ustalanie ceny (Model Bertrand’a)22

Sytuacja, w której firmy ustalają ceny, a rynek kształtuje sprzedawane ilości określamy jako konkurencję Bertrand’a. Kiedy firma wybiera cenę, musi przewidywać, jaką cenę ustali druga firma w gałęzi. Poszukiwana jest para cen, która maksymalizuje zysk przy danym wyborze dokonanym przez drugą firmę. Przy założeniu, że firmy sprzedają identyczne produkty, cena równa się kosztowi krańcowemu, tak jak w przypadku równowagi konkurencyjnej. Żadnej z firm nie opłaca się podwyższać ceny, gdyż ze względu na homogeniczność oferowanego dobra wszyscy klienci kupowaliby tańszy produkt drugiej firmy.

VI. Kartel i zmowa23

Członkowie oligopolu mogą się porozumieć, aby ich gałąź działała tak jak monopol. Wystarczy ograniczyć produkcję, aby cena danego produktu wzrosła. Uzyskany w ten sposób zysk dzieli się następnie według z góry ustalonych zasad. Porozumienia takie są legalne i jawne (kartele) lub nielegalne i tajne (zmowy).24

Problem maksymalizacji zysku polega na wybraniu takich poziomów produkcji, aby maksymalizować całkowite zyski gałęzi25:

max[p1(y1 + y2)(y1 + y2) – c1(y1) – c2(y2)] y1 y2

Kiedy firma 1 rozpatruje rozszerzenie produkcji o Δy1 musi rozważyć dwa efekty: dodatkowy zysk ze sprzedaży większej ilości produktu oraz redukcję zysku z tytułu obniżenia ceny. Przy czym obniżka cen zależy od wielkości produkcji w całej gałęzi, dlatego firma 1 musi brać pod uwagę obie wielkości produkcji y1 y2.

Jeśli firma 1 wierzy, że F2 będzie utrzymywała swoją produkcję na ustalonym poziomie, to jest także przekonana, że może zwiększyć zyski przez powiększenie własnej produkcji. Tak więc głównym problemem kartelu jest „pokusa” zwiększenia własnej produkcji, która z globalnego punktu widzenia może popsuć rynek i doprowadzić do upadku kartelu. Aby zapewnić efektywne działanie kartelu, firmy muszą mieć sposób na wykrywanie i karanie oszustw. Jedną z metod jest wzajemne obserwowanie produkcji. Warunkiem trwałości porozumienia jest również wiarygodność gróźb graczy, że w razie oszustwa oni też

21 por. rys. 25.4 w [4], s. 428.22 [4], s. 486-487.23 [4], s. 487-491.24 [5], s. 217.25 [4], s. 487.

125

zwiększą produkcję. Zależy to w dużej mierze od ich zdolności produkcyjnych, ale także od względów politycznych np. w przypadku OPEC.26

Sytuację oligopolu można również przedstawić za pomocą tzw. dylematu więźnia:27

Produkcja Firmy 2

Prod. F1duża mała

duża 3,5 3,5 5 3mała 3 5 4 4

Liczby odpowiadające różnym kombinacjom decyzji informują o zyskach przedsiębiorstw. Pierwsza dotyczy firmy 1, druga firmy 2. W sytuacji, gdy obie firmy produkują dużo (przed porozumieniem) ich zyski są niewielkie (obie firmy 3,5), gdyż cena produktu na rynku jest niska (duża podaż). Gdy dojdzie do zmowy i obie firmy ograniczą podaż, cena wzrośnie, co umożliwi obu przedsiębiorstwom uzyskanie zysków nadzwyczajnych (obie firmy osiągają zysk równy 4). Jeśli któraś z firm oszuka i zwiększy produkcję, osiągnie zysk równy 5 kosztem partnera (3,5). Oszukany partner zwiększy następnie swoją podaż, cena rynkowa spadnie i obie firmy będą osiągać wyjściowy poziom zysku = 3,5. W ten sposób powstaną przesłanki zawarcia kolejnego porozumienia. Kooperacja opłaca się zatem bardziej od walki, lecz bezpośredni interes i brak zaufania do partnera skłaniają do oszustwa.

45.Konkurencja monopolistyczna – maksymalizacja zysku w krótkim i długim okresie

Konkurencja monopolistyczna – rynek, na którym jest wielu dostawców wytwarzających niejednorodne produkty, a zyski ekonomiczne firm są w długim okresie równe zeru ze względu na brak barier wejścia do branży.

Charakterystyka:

- produkty są zróżnicowane i posiadają bliskie substytuty (segmentacja rynku)- swoboda wchodzenia i opuszczania rynku- wielu sprzedających i kupujących- doskonała informacja- producent jest cenotwórcą- wszystkie firmy ponoszą podobne koszty produkcji i działają w podobnych warunkach popytu- przedsiębiorstwo działające w warunkach konkurencji doskonałej spotyka się z dwoma rodzajami popytu:

a) zmianie ceny produktów przedsiębiorstwa nie towarzyszą zmiany cen produktów przedsiębiorstw konkurencyjnych.b) w odpowiedzi na zmianę cen produktów przedsiębiorstwa konkurenci także zmieniają ceny swoich produktów

- produkcja jest podejmowana, gdy cena pokrywa koszt zmienny- popyt jest elastyczny, linia popytu opada łagodnie

26 [5], s. 218.27 [5], s. 217-218.

126

- w krótkim okresie osiągany jest niewielki zysk nadzwyczajny, który zanika w długim okresie ze względu na pojawianie się nowych przedsiębiorstw i osiągany jest stan równowagi

Maksymalizacja zysku w krótkim okresie:

- firma maksymalizuje zysk gdy wybiera taką ilość produkcji przy której przychód krańcowy (MR) jest równy kosztowi krańcowemu (MC)

MR=MCRysunek 1Stan równowagi krótkookresowej firmy na rynku konkurencji monopolistycznej

ACMCMR

PMC

AC

Pzysk jednostkowy

AC

P (q) MR

0 q q

Maksymalizacja zysku w długim okresie:

- w długim okresie firma osiąga zysk zerowy, co gwarantuje stabilizację rynku pod względem ilości firm- jeśli P> AC to firma realizuje zysk nadzwyczajny co przyciąga producentów do branży i powoduje przesunięcie krzywych popytu wszystkich przedsiębiorstw w lewo, wtedy P=AC czyli powstaje równowaga długookresowa przedsiębiorstwa, każda firm realizuje zysk normalny więc nowi gracze nie wchodzą do branży- przedsiębiorstwo nie produkuje przy minimalnych kosztach przeciętnych (wytwarzając więcej produktów)

127

Rysunek 2Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji monopolistycznejE- punkt równowagi krótkookresowejF- punkt równowagi długookresowej (nie ma zysków nadzwyczajnych)

MCAC

Po E

P1 = AC1 FDD

P3 = ACo

MRMR' DD'

Q1 Q2

46. Popyt na czynniki produkcji. Równowaga na rynku czynnika w warunkach konkurencji doskonałej, monopolu i monopsonu.

Pojęcia podstawowe

Czynniki produkcji – dobra zużywane przy produkcji innych dóbr, dzielą się na pracę, kapitał i ziemię. Podobnie jak rynki gotowych produktów, rynki czynników mogą mieć różną strukturę.28

Czynnik stały – czynnik produkcji, który dany jest w stałej ilości dla firmy. Muszą być opłacane nawet wtedy, gdy firma wytwarza produkt zerowy.

Czynnik zmienny – czynnik, który może być używany w różnych ilościach w procesie produkcji.29

Krótki okres – okres, w którym niektóre czynniki występują jako stałe – mogą być wykorzystywane tylko w danej ilości. Firma jest zmuszona zatrudniać niektóre czynniki, nawet jeśli decyduje się wytworzyć zerowy produkt. Jest zatem możliwe, że w krótkim okresie firma będzie uzyskiwać zyski ujemne.

28 B. Czarny, E. Czarny, R. Bartkowiak, R. Rapacki, Podstawy ekonomii, Warszawa 2000, s. 231.29 H. R. Varian, Mikroekonomia: Kurs średni - ujęcie nowoczesne, PWN, Warszawa 2005 , s. 353.

128

Długi okres – okres, w którym firma ma swobodę w kształtowaniu wszystkich czynników produkcji tzn. wszystkie czynniki są zmienne. Dlatego też firma może użyć w długim okresie zero nakładów i wyprodukować zero wyników, zatem najmniejsze zyski mogą być zerowe.

Popyt na czynniki produkcji

Popyt pojedynczego producenta na zmienny czynnik produkcji ma charakterystykę podobną do popytu na produkt finalny. Można go opisać za pomocą ujemnie nachylonej krzywej (w najprostszym przypadku ujemnie nachylonej prostej). W krótkim okresie popyt na czynnik produkcji zgłaszany przez pojedynczą firmę zależy od wielkości jej produkcji i od cen pozostałych stosowanych czynników. Określamy go mianem popytu pochodnego, gdyż jego wielkość wynika z zamiaru wytworzenia określonej ilości produktu finalnego. Na przykład, popyt na ziemię, na której uprawia się winogrona, jest konsekwencją popytu na te owoce oraz przetwory z nich.30

Kiedy firma zgłasza popyt na więcej niż jeden zmienny czynnik produkcji, wtedy na popyt na zasoby wpływają nieco inne czynniki niż w krótkim okresie. Choć nadal wielkość zapotrzebowania na każdy z nich zależy od jego ceny, jednak istotne stają się też zmiany technik produkcji stosowanych przez przedsiębiorstwa. Zmiany cen czynników produkcji wywołują bowiem zwykle efekt substytucji zasobów, polegający na zastępowaniu zasobu, który podrożał, zasobem względnie tańszym. Na przykład, kiedy kapitał drożeje, wtedy firmy tak zmieniają metody produkcji, aby zastąpić go względnie tanią pracą. Popyt na pracę zwiększa się, a zapotrzebowanie na kapitał maleje. Jednak nawet po zmianie techniki produkcji przedsiębiorstwo nadal zużywa zasób, który podrożał. W dodatku wykorzystuje więcej niż wcześniej innych zasobów (tu: pracy). Konsekwencją może być wzrost kosztów, a następnie także ceny produktu finalnego. Wskutek tego mogą się zmniejszyć produkcja i zapotrzebowanie na zasoby. Takie zjawisko określa się mianem efektu zmiany podaży i definiuje się jako zmianę popytu na zasoby wskutek zmiany ich cen oraz pochodnej wobec niej zmiany kosztów i wielkości produkcji.31

Równowaga na rynku czynnika w konkurencji doskonałej

Doskonale konkurencyjny rynek czynnika produkcji znajduje się w równowadze wtedy, gdy przy danej cenie tego czynnika popyt zrównuje się z podażą. Przykładowo, gdy czynnikiem produkcji jest praca, płaca w* zapewnia, że przy pełnej przejrzystości rynku, wszyscy chętni do pracy znajdują ją, a pracodawcy zatrudniają tylu pracowników, ilu zamierzali L*. Na takim rynku krzywa popytu DL ilustruje korzyści, jakie społeczeństwo osiąga dzięki wykorzystaniu dodatkowej jednostki pracy. Krzywa podaży SL przedstawia krańcowy koszt zatrudnienia kolejnej jednostki tego czynnika. Płaca zrównuje obie wielkości (Por. Rysunek 9.7 w E. Czarny, Mikroekonomia, s. 305). Gdy rynek produktu finalnego jest niedoskonale konkurencyjny, krańcowy przychód z czynnika produkcji równa się iloczynowi przychodu krańcowego i krańcowej produkcyjności czynnika.32 W warunkach niedoskonałej konkurencji cena produktu finalnego jest wyższa od przychodu krańcowego z jego sprzedaży. Stanem równowagi rynku czynnika produkcji w tych warunkach jest punkt, w którym płaca, a więc koszt ponoszony przez monopolistę jest mniejszy niż krańcowa korzyść społeczna z jej

30 E. Czarny, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2006, s. 290.31 E. Czarny, Mikroekonomia, s. 294-295.32 W konkurencji doskonałej krańcowy przychód z czynnika równa się iloczynowi ceny produktu i krańcowej produkcyjności czynnika.

129

zatrudnienia. Monopolista maksymalizuje zysk, zatrudniając za mało czynnika produkcji i dostarczając mniej produktu, niż jest to efektywne ze społecznego punktu widzenia.33

Monopol na rynku czynnika produkcji

Przykładami monopolistów na rynkach czynników są: właściciel kopalni unikatowego surowca producent, którego wyroby stanowią ważny i unikalny składnik innych produktów firma będąca właścicielem patentu na wytwarzanie jakiegoś komponentu do produkcji związki zawodowe.

Monopolista działający na rynku czynników produkcji może decydować o poziomie wynagrodzeń oraz o wielkości zatrudnienia tak jak to robi monopolista na rynku produktu finalnego. Związki zawodowe wybierają wielkość zatrudnienia maksymalizującą nadwyżkę płacy nad umownym kosztem pracy. W ten sposób maksymalizują one rentę ekonomiczną pracowników (zysk netto). Punkt równowagi znajduje się w punkcie przecięcia linii przychodu krańcowego i podaży pracy. Związki zawodowe zachowują się zatem jak zwykły monopolista maksymalizujący zysk: zrównują przychód krańcowy z kosztem krańcowym.Gdyby związki zawodowe maksymalizowały całkowite płace, a więc również płace pracowników niezrzeszonych w związkach, postępowałyby jak monopolista maksymalizujący przychody. Optymalna wielkość zatrudnienia byłaby wówczas wyższa, ale płace niższe. Natomiast w przypadku maksymalizacji liczby zatrudnionych mielibyśmy do czynienia z takim samym rozwiązaniem jak na rynku doskonale konkurencyjnym.34

Monopson na rynku czynnika produkcji

W przypadku jednego odbiorcy na rynku czynnika mamy do czynienia z monopsonem. Do przyczyn powstawania monopsonów należą:

specyfika technologiczna producenta wyrobu finalnego, który jest jedynym odbiorcą półproduktu

lokalizacja produkcji w miejscu, gdzie nie ma innych przedsiębiorstw (rynek pracy) specyfika produktu np. „usługi” policji, wojska kartele zachowujące się jak zbiorowy monopolista.

33 E. Czarny, Mikroekonomia, s. 304-305.34 E. Czarny, Mikroekonomia, s. 308.

130

Krzywa podaży w monopsonie jest rosnąca: im więcej pracowników monopson chce zatrudnić, tym bardziej rośnie płaca. Dzięki temu, że jest on jedynym uczestnikiem po stronie popytu może jednak dyktować warunki zakupu czynnika. Ponieważ monopson ma wpływ na cenę czynnika, linia rynkowej podaży czynnika przedstawia dostępną z punktu widzenia monopsonu ilość. Ponieważ monopsonista płaci taką samą cenę za każdą jednostkę czynnika, podaż określają przeciętne wydatki na jego zakup. Jednak o wielkości zatrudnienia czynnika nie decydują przeciętne wydatki na jego zakup, lecz wydatki krańcowe. Ponieważ podniesienie ceny następnej zatrudnianej jednostki jest równoznaczne z ze wzrostem ceny wszystkich nabywanych jednostek, linia wydatków krańcowych leży nad linią wydatków przeciętnych (Por. Rysunek 9.8 w E. Czarny, Mikroekonomia, s. 307). Monopsonista kupuje dodatkowe ilości czynnika produkcji, dopóki krańcowy wydatek na nie jest niższy od krańcowego przychodu z czynnika. Zatrudnia on zatem mniej czynnika niż firma w warunkach konkurencji doskonałej. Ponadto na rynku doskonale konkurencyjnym pracownicy otrzymują wyższe płace niż w warunkach monopsonu.35

47. Gospodarstwo domowe w roli dostawcy pracy. Wielkość podaży pracy a zmiany płac.

Rynek pracy zaliczany jest do rynku czynników produkcji (w odróżnieniu do rynku dóbr). Nakład pracy w procesie produkcji to liczba pracowników pomnożona przez przepracowane przez nich godziny. Gospodarstwo domowe dostarczające pracę na rynek może jednak podjąć decyzję pracować czy nie. Analiza tego rynku sprowadza się wobec tego nie tylko do ilości przepracowanych godzin ale również do decyzji dostawców pracy.

Indywidualna decyzja czy wejść do zasobu siły roboczej (jednostek pracujących lub poszukujących zatrudnienia) zależy od płacy realnej (W/P). Płaca realna mierzy siłę nabywczą wynagrodzenia, a więc to ona wpływa na decyzje o podaży pracy. Krzywa podaży może przyjąć dwa kształty.

35 H. R. Varian, Mikroekonomia..., s. 480-483.

131

Krzywa podaży pracy SS1 ma nachylenie dodatnie- ilość oferowanej pracy jest tym większa im wyższa jest płaca realna. Krzywa podaży SS2 po osiągnięciu punktu A zawraca i dalszy wzrost płacy realnej powoduje zmniejszenie podaży pracy.

Pamiętać należy że alternatywą dodatkowej godziny pracy jest przyjemność płynąca z czasu wolnego, a więc nie zawsze krzywa podaży pracy przyjmie kształt SS1.

Decyzja odnośnie czasu pracy wpływa na to jak dużo czasu pozostanie danej osobie na odpoczynek, który jest dobrem. Głównym celem pracy jest natomiast uzyskiwanie dochodu, który pozwala kupować dobra. Wybór liczby godzin pracy jest wyborem wysokości dochodu. Rosnąca płaca godzinowa to możliwość osiągnięcia zaplanowanego dochodu w krótszym czasie, tym samym powoduje obniżenie kosztu uzyskiwania dochodu, ale tym samym sprawia ze alternatywny koszt odpoczynku rośnie. Występują wobec tego dwa efekty:

a. Substytucyjny efekt wzrostu płac, b. Dochodowy efekt wzrostu płac.

Efekt Substytucyjny : czysty efekt zmiany względnych cen który sprawia ze ludzie chcą pracować więcej ;Efekt dochodowy : wyższe płace zwiększają dochody ludności i spodziewamy się wzrostu zapotrzebowania na wypoczynek, który staje się dobrem luksusowym, Efekt dochodowy skłania ludzi do zmniejszania czasu przeznaczonego na pracę a substytucyjny na jego zwiększanie. W konsekwencji, rezultat płacy realnej i tym samym kształt krzywej podaży pracy, zależą od tego, który z efektów okaże się silniejszy.

Celem określenia siły tych efektów potrzebne są dane dotyczące rzeczywistego postępowania ludzi. Rysunek 2 obrazuje oba efekty. Względnie płaska linia AB reprezentuje pierwotne płace. Jej punkt przecięcia z osią pionową przedstawia maksymalny dochód możliwy do uzyskania przy 24-godzinnym dniu pracy (w1). Podniesienie stawki płacy godzinowej czyni linię ograniczenia dochodowego bardziej stromą (linia BC). Na osi poziomej jest widoczna liczba godzin czasu wolnego. Przy niższych płacach (linia AB) optymalne z punktu widzenia badanego pracownika byłoby uzyskiwanie dochodu 0D i długości dnia pracy (24 – 0F) –

Nakład pracy w godzinach

SS1

SS2

A

132

Płaca realna

punkt A na rysunku 2. Po podniesieniu płac dochód rośnie do poziomu 0G (w punkcie C), a liczba przepracowanych godzin zmniejsza się do (24 – 0J), gdzie (24 – 0J) < (24 – 0F). Właśnie wtedy, kiedy w odpowiedzi na wyższe płace pracownicy skracają czas pracy, linia rynkowej podaży pracy staje się zawrócona.

W praktyce gospodarczej postawę prowadzącą do powstania zawróconej krzywej podaży pracy reprezentują wykwalifikowani pracownicy (np. kadra menedżerska). Niekiedy podobna reakcja wynika ze zwyczaju lub z norm kulturowych (osiągnięcie przyjętego przez daną społeczność standardu życia wystarcza, a więc rezygnuje się z dodatkowej ilości pracy, która pozwoliłaby podnieść ów standard).Rysunek 2

Źródła: D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Mikroekonomia, PWE Warszawa 2003, 301-317.E.Czarny, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2006, 300-302.

48. Popyt na pracę i podaż pracy, równowaga na rynku pracy w warunkach doskonałej konkurencji, monopsonu i przy istnieniu związków zawodowych.

Popyt na pracę zgłaszany jest przedsiębiorstwa. Dzieli się on na indywidualny popyt na pracę pojedynczego przedsiębiorstwa i rynkowy popyt na pracę, będący zsumowaniem indywidualnych popytów. O wielkości indywidualnego popytu, przy danym zasobie kapitału, decyduje kształt/nachylenie krzywej produkcji, czyli krańcowa produktywność pracy (MPL – ilość dodatkowego produktu uzyskana dzięki zastosowaniu dodatkowej jednostki nakładu pracy). Kształt krzywej odzwierciedla prawo malejącej produktywności krańcowej.

133

∑w(dziennie)

∑w1

Rys 1. Rys 2.

Decydując, ile pracy L należy zatrudnić firma szuka zysku najwyższego z możliwych przy danej stawce godzinowej w. Linia OR (Rys 1) przedstawia koszt pracy dla firmy – tym samym zysk jest mierzony odległością między nią a krzywą opisującą funkcję produkcji i jest najwyższy w punkcie A. W punkcie A MPL zrównuje się z kosztem pracy w (Rys 2).Przesunięcia popytu na pracę:

Wzrost zasobu kapitału powoduje przesunięcie w górę krzywej produkcji, czyli podniesienie MPL. Krzywa popytu na pracę przesuwa się w prawo (w górę),

Usprawnienia techniczne działają podobnie (chyba, że mają zastąpić pracę), Podobnie działa wzrost ceny gotowego dobra.

Popyt na pracę w długim okresie: Działa efekt substytucji zasobów – zasoby które drożeją zastępowane są zasobami

względnie tańszymi (jeśli nie zmieniają się równocześnie produktywności), Działa efekt zmiany podaży – zmienia się popyt na zasoby w wyniku zmiany ich cen

oraz (pochodnie) zmiany kosztów i wielkości produkcji. Czyli to, że zasób zdrożał nie oznacza tylko tego, że będzie w mniejszym stopniu używany, ale ponieważ że musi być używany wzrosną koszty produkcji, spadnie sama produkcja, a co za tym idzie zmniejszy się zapotrzebowanie na zasób.

Zagregowany popyt na pracę nie różni się niczym od indywidualnego (kształt) – jest po prostu zsumowaniem wszystkich zapotrzebowań przedsiębiorstw na rynku.

Podaż oferowanej pracy podobnie można podzielić na podaż indywidualną i zagregowaną. Podaż indywidualna zależy od jednostkowych decyzji ludzkich – wybór następuje między czasem wolnym, a konsumpcją ze środków z wynagrodzenia.36 Wyniki tego wyboru przy różnych poziomach płacy realnej decydują o kształcie indywidualnej podaży pracy. Równocześnie wynik za każdym razem sprowadza się do znalezienia „optimum” między ograniczeniem budżetowym jednostki a jej preferencjami (krzywe obojętności między czasem wolnym a konsumpcją). Tym samym krzywe indywidualnej podaży pracy mogą przyjmować następujące kształty:

Rys 3 Rys 4 Rys 5

36 To jest trochę uproszczona wizja zakładająca, że „przejadamy” całe zarobki. W rzeczywistości wypadałoby jeszcze wziąć pod uwagę wybory międzyokresowe…

O

R

A

Produkt (Y)

Praca

Nachylenie = w

Płaca realna

Praca

MPL/Popyt na pracę

w

134

Kształt indywidualnych krzywych podaży pracy zależy od efektów: Substytucyjnego – wzrost płacy realnej powoduje, że praca jest bardziej atrakcyjna,

więc więcej pracujemy… Dochodowego – wzrost płacy pozwala mniej pracować przy tej samej konsumpcji.

Rys 3 – oba efekty się równoważą,Rys 4 – substytucyjny jest silniejszy,Rys 5 – dochodowy jest silniejszy.

W praktyce występuje różnica między indywidualną podażą pracy a podażą zagregowaną (suma indywidualnych decyzji czy i (lub) ile pracować) – najczęściej decyzja jednostek (ze względu na np. standaryzacje pracy – 40h) polega na tym czy pracować czy też nie. Tym samym gdy płace rosną, osoby pracujące nie do końca mogą pracować dłużej, efektem tego jest przede wszystkim napływ osób które wcześniej nie decydowały się na podjęcie pracy. Taki kształt rynku pracy powoduje, że (nawet gdy mamy nieelastyczną indywidualną podaż pracy rys 3 i 5) krzywa podaży rynkowej jest bardziej płaska (rys 6).37

Rys 6

37 Czasami pokazuje się również „zawracającą” krzywą podaży pracy (np. W podstawach ekonomii B. Czarnego).

Płaca realna

Podaż pracy

Płaca realna

Podaż pracy

Płaca realna

Podaż pracy

135

Równowaga na rynku pracy w doskonałej konkurencjiKiedy na rynku pracy panuje wolna konkurencja, przedsiębiorstwo może nabyć po obowiązującej cenie dowolną ilość pracy (jego zapotrzebowanie stanowi tylko małą część zapotrzebowania na rynku) – linia podaży pracy z punktu widzenia pojedynczego przedsiębiorstwa jest pozioma (rys 7). Jednakże w przypadku rynku jest ona już tradycyjna (rys 8). Popyt zagregowany na pracę w obu przypadkach jest taki sam – tradycyjny. Ustalenie rynkowej płacy i podaży (punktu równowagi) odbywa się jak na wszelkich innych rynkach.Rys 7 Rys 8

Rynek pracy w przypadku monopsonuW przypadku gdy firma dysponuje siłą rynkową na rynku zasobu czyli jest jedynym (lub jednym z niewielu) nabywców zasobu, tzn. monopsonistom (lub oligopsonistom) jego przyrosty zapotrzebowania na pracę są dla rynku „duże”. W takiej sytuacji by zatrudnić dodatkowych pracowników trzeba podnieść płace (także już pracującym). W wyniku tego krańcowy koszt zasobu – zmiana kosztu całkowitego w wyniku zatrudnienia dodatkowej porcji zasobu nie równa się cenie tej porcji. Koszt ten rośnie w miarę zwiększania nabywanej ilości zasobu. W efekcie krańcowy koszt pracy monopsonisty przebiega nad linią podaży – w efekcie zatrudnianych jest mniej osób (L2), a jednocześnie płaca jest niższa (W2) niż w przypadku wolnej konkurencji (L1,W1) (Rys 9).Rys 9

Płaca realna

Podaż pracy

Indywidualna

Zagregowana

W

L

D

S

W

L

D

S

136

Rynek pracy przy istnieniu związków zawodowychZwiązki zawodowe są w pewnym sensie monopolem na rynku pracy. Mogą one wpływać na ten rynek poprzez:

Zmianę popytu na pracę (zwiększanie popytu – np. lobbing/moda na towary wytwarzane przez pracowników, zmniejszanie popytu – trudno sobie wyobrazić, ale może np. lobbing żeby nie kupować produktów u konkurenta spowoduje zmniejszenie popytu na pracę przez niego),

Zmianę podaży pracy(zwalczanie imigracji, skracanie tygodnia pracy, wcześniejsze emerytury).

Kluczowa jest analiza wpływu związku na rynek poprzez zmianę podaży pracy. Generalnie podaż pracy związku może przebiegać pomiędzy dwoma typami:

Płaska podaż – celem związku jest uzyskanie określonych pensji (np. średniej krajowej dla wszystkich w przedsiębiorstwie )(Rys 10),

Pionowa podaż – celem jest utrzymanie określonego zatrudnienia (np. członków związku )(Rys 11).

Rys 10 Rys 11

W praktyce najczęściej związkowa podaż pracy jest wypadkową pomiędzy sytuacją na rys 10 i 11, przy czym jest ona położona powyżej krzywej indywidualnej – związek ma lepszą pozycję negocjacyjną w negocjacjach płacowych. W efekcie płaca jest wyższa (W3) a

W

L

D

S

MC

W1

W2

L1L2

W

L

D1

S

D2

W

L

D1

S

D2

137

zatrudnienie mniejsze (L3) niż w warunkach wolnej konkurencji (L1,W1) (Rys 12). Powstaje tym samym związkowe dobrowolne, a indywidualne przymusowe bezrobocie (L3b-L3)Rys 12.

49. Międzyokresowy model wyboru konsumenta. Rozkład oszczędności i konsumpcji w czasie. Wpływ zmian stopy procentowej na decyzje gospodarstwa domowego.

Dwuokresowy model podejmowania decyzji

Wykorzystujemy model z dwoma dobrami równowagi konsumenta, który ma preferencje dotyczące rozłożenia konsumpcji w czasie: C1 – bieżącej i C2 – przyszłej, zapisane w postaci funkcji użyteczności: U(C1, C2) (rys. 18.1). MRS to krańcowa stopa preferencji czasowych:

mierzona wzdłuż krzywych obojętności.

W

L

D

S indywidualna

S związkowa

W1

W3

L1L3 L3b

138

Międzyokresowe ograniczenie budżetowe

W każdym okresie konsument dostaje dochód: M1 w okresie bieżącym i M2 w okresie przyszłym. Konsumpcję w każdym okresie można zmieniać. Dzięki zaciąganiu pożyczek zgodnie z rynkową stopą procentową konsument może zwiększyć konsumpcję bieżącą, a dzięki oszczędzaniu przy tej stopie może zwiększyć konsumpcję okresu przyszłego. Każdapożyczka zaciągnięta w okresie bieżącym musi być zwrócona z dochodu okresu przyszłego oraz wszystkie oszczędności bieżące zwiększają przyszły dochód.

Oszczędności: część dochodu okresu bieżącego pozostała po opłaceniu bieżącej konsumpcji: S = M1 – p1C1, gdzie p1 to indeks cenowy konsumpcji bieżącej. Oszczędności mogą być ujemne jeśli konsument zaciąga pożyczki na sfinansowanie konsumpcji bieżącej. Kwota dostępna na konsumpcję w okresie przyszłym to dochód w tym okresie powiększony o oszczędności i odsetki od nich. Jeżeli oszczędności są ujemne, to w okresie przyszłym konsument musi spłacić zaciągniętą pożyczkę i zapłacić odsetki od niej w okresie przyszłym. Oczywiście zmniejsza to wielkość konsumpcji w okresie przyszłym.

Konsumpcja w okresie przyszłym: p2C2 = M2 + S + iS = M2 + (1 + i)S, gdzie i to rynkowa stopa procentowa. Po wstawieniu wzoru na oszczędności do równania konsumpcji w okresie następnym otrzymujemy: p2C2 = M2 + (1 + i)(M1 – p1C1) = M2 + (1 + i)M1 – p1(1 + i)C1.Po przekształceniu: p2C2 + p1(1 + i)C1 = M2 + (1 + i)M1 .Jest to równanie ograniczenia budżetowego w modelu dwuokresowym, w którym wydatki znajdujące się po lewej stronie równają się całkowitemu dochodowi w obu okresachpo prawej stronie równania.

Stopa inflacji: d jest to procentowa zmiana cen następująca między okresem bieżącym i przyszłym: d = (p2 – p1)/p1.Przekształcając: p2 = (1 + d)p1.Po wstawieniu wzoru na poziom cen w okresie przyszłym, p2 = (1 + d)p1, do równania ograniczenia budżetowego:p1(1 + d)C2 + p1(1 + i)C1 = M2 + (1 + i)M1 .

139

Z tego równania wynika, że linia dwuokresowego ograniczenia budżetowego ma dwa punkty przecięcia z osiami:

jeżeli C1 = 0

jeżeli C2=0

Przy konstruowaniu równania ograniczenia budżetowego przyjęliśmy, że konsument nie musi oszczędzać ani zaciągać pożyczek wydając w każdym okresie dochód, czyli: p1C1 = M1 ip2C2 = M2(1 + d)p1C2, co po przekształceniu daje:

Każde odejście od tego punktu oznacza, że konsument jest pożyczkobiorcą netto lub oszczędzającym netto. Jeżeli C1 > M1/p1 , to konsument wydaje na konsumpcję w okresiebieżącym więcej niż zarabia, czyli jest pożyczkobiorcą netto. Jeżeli C2 > M2/[(1 +d)p1], to konsument wydaje na konsumpcję w okresie przyszłym więcej niż zarabia, jest więc oszczędzającym netto.

Rys. 18.2: linia międzyokresowego ograniczenia budżetowego.

Z punktów przecięcia można obliczyć jej nachylenie:

140

Można je interpretować na kilka sposobów:

1)jest to rzeczywisty koszt dodatkowej jednostki konsumpcji dzisiaj w przeliczeniu na konsumpcję jutro – międzyokresowy stosunek cen: Jeżeli kupujemy coś dzisiaj, to tracimy odsetki, które zarobilibyśmy, ale te odsetki muszą być zdyskontowane stopą zgodnie z którą ceny zmieniają się między okresem bieżącym i przyszłym.

2) jest to realna stopa określająca zwiększanie się siły nabywczej oszczędności: jeżeli stopa inflacji = stopie procentowej, to stopa ta = 1, z czego wynika, że siła nabywcza oszczędności nie zmienia się pomimo dodatniej stopy procentowej; jeżeli i > d, to stopa > 1, czyli siła nabywcza rośnie; przy stopie < 1 siła nabywcza oszczędności maleje.

Międzyokresowa maksymalizacja użytecznościPo połączeniu rys. 18.1 i 18.2 widzimy, że konsument wybiera kombinację konsumpcji przyszłej i bieżącej aby maksymalizować użyteczność przy międzyokresowym ograniczeniu budżetowym. A więc musi być spełniony warunek równych nachyleń: MRS (wewnętrzny stosunek cen) równa się zewnętrznemu stosunkowi cen, czyli MRTP równa się międzyokresowemu stosunkowi cen:

Rys. 18.3: lewa część - pożyczkobiorca netto maxU na prawo od punktu S = 0; prawa – oszczędzający netto maxU na lewo od tego punktu.

Wzrost stopy procentowejZał.: i2 > i1. Punkt, w którym S = 0 nie reaguje na zmiany i. Dlatego nowa linia ograniczenia budżetowego musi przechodzić przez ten punkt, czyli:C1 = M1/p1 i C2 = M2/(1 + d)p1.

141

Linia ograniczenia budżetowego obraca się w tym punkcie, a więc punkt przecięcia z osią pionową zwiększa się:

punkt przecięcia z osią poziomą maleje:

Rys. 18.4: obrót linii ograniczenia budżetowego w punkcie S = 0.

Wzrost stopy procentowej zmienia nachylenia linii ograniczenia budżetowego (staje się ona bardziej stroma). Zależnie od preferencji (kształt i położenie krzywych obojętności)konsument jest skłonny pożyczać od innych mniej, nie pożyczać wcale lub pożyczać innym (z pożyczkobiorcy zmienia się w pożyczkodawcę).

Pod wpływem zmiany stopy procentowej może się zmienić punkt optymalnego wyboru konsumenta. Wzrost stopy procentowej może z kredytobiorcy uczynić kredytodawcę. Zmiana przeciwna nie jest możliwa: gdy oprocentowanie wzrośnie, dotychczasowy kredytodawca na pewno nie stanie się kredytobiorcą (w mniej korzystnej sytuacji nie wybierze kombinacji, która była dostępna i nie została wybrana, gdy kredyt był tańszy).

142

50.Oddziaływanie ryzyka i niepewności na decyzje gospodarstwa domowego i rynki ubezpieczeń.

Ryzyko i niepewność to pojęcia związane z problemem niedoskonałej informacji przy podejmowaniu decyzji. Podejmowanie decyzji staje się udziałem w grze losowej, rozumianej jako sytuacja, w której można zyskać lub stracić – z różnym prawdopodobieństwem.

Działanie w warunkach ryzyka - oznacza podejmowanie decyzji dot. zdarzeń, które mogą wystąpić ze znanym prawdopodobieństwem (wiedza pochodzi najczęsciej z przeszłości).

Niepewność występuje, gdy niemożliwe jest oszacowanie prawdopodobieństwa.

Chcąc wybierać w warunkach ryzyka trzeba znać wszystkie zdarzenia związane z dokonywanym wyborem. Gracz (gospodarstwo domowe) chce maksymalizować korzyści z wyboru (zakupu). Jest to możliwe dzięki obliczeniu wartości oczekiwanej gry, polegającej na podjęciu każdej decyzji:EV(w1,w2,p1.p2) = p1*w1 + p2*w2; p1, p2 – prawdopodobieństwo wypłaty; w1, w2 – wartość wypłatyEV oblicza się dla każdej z alternatyw i wybiera tę o najwyższej wartości. Przykład: możemy kupić wyrób A lub B. Mogą one być dobrej jakości lub z ukrytymi wadami. Zakup A bez wad daje korzyść 6, a z wadami -3. W przypadku B jest analogicznie 2 i -1. Prawdopodobieństwo zakupu A bez wad to 3/5, z wadą 2/5, dla B – ½ i ½. EV(A) = 3/5*6 + 2/5*(-3) = 2,4; EV(B) = ½*2 + ½*(-1) = 0,5. Wartość oczekiwana związana z zakupem A jest więc wyższa niż EV(B) – konsument dążący do maksymalizacji wartości oczekiwanej powinien kupić A.

Do określenia racjonalnego zachowania w przypadku niepewności należy zastąpić je ryzykiem. Jest na to kilka sposobów:

Można uznać, że skoro nie da się przewidzieć prawdopodobieństwa wystąpienia danej sytuacji, to jest ono równe dla każdej z możliwości (w przypadku gry typu orzeł – reszka – wynosi ½)

Można przyporządkować zdarzeniom własne wagi konsumenta (gracza), które pełnią rolę prawdopodobieństwa (ich suma musi być równa 1). Np. jeżeli gracz nie lubi tracić, to powinien przyporządkować większą wagę zdarzeniom niekorzystnym.

Skrajni pesymiści, dla których nie jest ważna wygrana, ale liczy się to, ile stracą, mogą przyporządkować zdarzeniom negatywnym liczbę 1; skupiając się wyłącznie na minimalizowaniu straty. Odwrotnie jest w przypadku optymistów.

Jako że niepewność zastępuje się ryzykiem, dalsze rozważania prowadzone będą dla ryzyka.

Cena pewności: Uzyskanie dodatkowej informacji o jakości produktu zwiększa wartość oczekiwaną gry (w przypadku A wyniesie ona EV(A)’ = 3/5*6 + 2/5*0 = 3,6). 0 – ponieważ jeśli wiem, że dany produkt jest wadliwy – nie kupuję go (wypłata 0). Przyrost wartości oczekiwanej pokazuje, o ile ona wzrośnie dzięki nabyciu wiedzy, która pozwala unikać niekorzystnych zdarzeń. Jest ona równa przyrostowi wartości oczekiwanej, który nastąpi dzięki uzyskaniu informacji (nazywa się to wartością oczekiwaną doskonałej informacji). Różnica w wartości oczekiwanej (w przypadku A równa 3,6-2,4 = 1,2) jest maksymalną sumą płaconą przez potencjalnego nabywcę za uzyskanie doskonałej informacji.Ryzykowność gry nie zależy tylko od wartości oczekiwanej. Grze o wyższą stawkę towarzyszy wyższe ryzyko. Stopień ryzykowności gry można obliczyć za pomocą wariacji, która pokazuje na ile poszczególne wyniki odchylają się od wyniku przeciętnego, czyli EV.

143

Dla gry o dwóch możliwościach wariacja wynosi p1*(w1-EV)2 + p2*(w2-EV)2. Gra jest tym bardziej ryzykowna, im większą wartość ma wariancja. Ryzykowność gry można mierzyć za pomocą odchylenia standardowego, który jest pierwiastkiem kwadratowym z wariancji.

Preferencje wobec ryzykaKonsumenci prezentują różne postawy wobec ryzyka. W myśl zasady malejącej użyteczności krańcowej pieniądza, kolejne jednakowe przyrosty zasobu pieniądza coraz wolniej zwiększają całkowitą użyteczność z ich posiadania. Ludzie różnie podchodzą do ryzyka – asekurantem nazywamy osobę, która nie chce uczestniczyć w grze sprawiedliwej (której wartość oczekiwana jest równa 0). Ryzykant (hazardzista) chce uczestniczyć w grze nawet wówczas, gdy gra jest mniej korzystna niż sprawiedliwa (EV jest ujemna). Są również osoby o postawie obojętnej wobec ryzyka, którym jest obojętne, czy podejmą grę sprawiedliwą, czy z niej zrezygnują.

Osoba obojętna wobec ryzyka – użyteczność z posiadania dodatkowej złotówki nie zmienia się bez względu na posiadaną kwotę. Krańcowa użyteczność pieniądza jest stała i większa od zera, a funkcja użyteczności oczekiwanej jest linią prostą. Wybór takiej osoby wyznacza jedynie wartość oczekiwana gier, do których może przystąpić. W przypadku osoby obojętnej wobec ryzyka nie ma znaczenia ryzykowność gry.

Asekurant – osoba niechętna ryzyku. Jej funkcja użyteczności ma kształt krzywej wklęsłej; ma malejące nachylenie, co wskazuje na malejącą krańcową użyteczność pieniądza. Asekurant woli mieć na pewno równowartość EV gry niż podjąć grę – czyli użyteczność z pewnego posiadania kwoty równej wartości oczekiwanej jest większa, niż użyteczność oczekiwana gry. Asekurant negatywnie reaguje na wzrost ryzykowności gry, więc spośród dwóch gier o równych EV wybierze tę o niższej wariancji (niższym odchyleniu standardowym). Im bardziej wklęsła jest funkcja użytecznośc, tym większą awersję do ryzyka wykazuje konsument.

Ryzykant – charakteryzuje go rosnąca krańcowa użyteczność dochodu, którą obrazuje wypukła krzywa będącą funkcją użyteczności. Oczekiwana użyteczność gry jest wyższa od użyteczności z pewnego posiadania kwoty równej oczekiwanej wartości gry.Stosunek do ryzyka może ulegać zmianie w zależności od majątku konsumenta. Zazwyczaj przy niskich dochodach gracze są asekurantami, przy wzroście majątku stają się ryzykantami, a przy wysokim poziomie majątku ponownie zostają asekurantami.

Rynek ubezpieczeń Asekurant jest skłonny zamącić, aby pozbyć się ciążącego nad nim ryzyka. Można sobie więc wyobrazić sytuację, w której ktoś za opłatą przejmuje jego ryzyko. Nabywanie ubezpieczenia można analizować w kategoriach analizy krzywej obojętności. Ubezpieczenie dostarcza sposobu ucieczki od negatywnych skutków wystąpienia zjawiska negatywnego. Jeżeli się nabędzie polisę o wartości K dolarów, trzeba zrezygnować w przypadku nie wystąpienia negatywnego zdarzenia z δK dolarów możliwości konsumpcji, w zamian za K- δK dolarów możliwości konsumpcyjnych do otrzymania w przypadku wystąpienia negatywnej sytuacji. Optymalny wybór ubezpieczenia przez konsumenta jest określony warunkiem, że krańcowa stopa substytucji między konsumpcją przy obu możliwych wynikach jest równa stosunkowi cen δ/(1-δ). Firma ubezpieczeniowa z pewnym określonym prawdopodobieństwem µ wypłaca K odszkodowania, a z prawdopodobieństwem (1- µ) nie musi nic płacić. Niezależnie od tego, pobiera opłatę δK. Z punktu widzenia firmy ubezpieczeniowej, krańcowa użyteczność dodatkowego dolara dochodu, jeśli strata ma

144

miejsce, powinna być równa krańcowej użyteczności dodatkowego dolara, jeśli strata nie wystąpi.Aby uniknąć ryzyka asekurant jest w stanie zapłacić (maksymalnie) różnicę między posiadanym majątkiem a ekwiwalentem pewności (wówczas jego użyteczność w stosunku do sytuacji, w której podejmuje grę, nie zmienia się). Ubezpieczyciel natomiast będzie w stanie ubezpieczyć majątek za kwotę, która przynajmniej pozwoli utrzymać użyteczność z posiadania pieniędzy na takim samym poziomie jak przed zawarciem umowy.W przypadku ryzykanta użyteczność oczekiwana gry polegającej na konfrontowaniu się z ryzykiem utraty (np. domu) jest w jego przypadku wyższa niż użyteczność z posiadania na pewno sumy odpowiadającej oczekiwanej wartości gry.Zastosowaniem teorii awersji wobec ryzyka jest rynek ubezpieczeń. Ubezpieczenie jest sposobem ochrony przeciw ryzyku i jednostki niechętne wobec ryzyka chcą zapłacić premię za ryzyko aby je uniknąć. Przykład

Posiadasz budynek wart $50.000 i inne aktywa warte $50.000. Z p-stwem 10% budynek ulegnie zniszczeniu . A więc z p-stwem 10% masz aktywa o wartości $50.000 i 90% - $100.000. Wartość oczekiwana gry: E{U} = (0,10)U(50.000) + (0,90)U(100.000);Wartość oczekiwana: E{x} = 0,10(50.000) + 0,90(100.000) = 95.000.

Rys.19.5: E{U} można obliczyć rysując linię prostą między 50.000 i 100.000 (liniowa

kombinacja użyteczności tych wartości). Użyteczność oczekiwana jest w 9/10

odległości od 50.000 i 100.000 wzdłuż tej linii. Przy awersji wobec ryzyka

użyteczność oczekiwana gry o $95.000 jest mniejsza od posiadania $95.000 na

pewno. Co więcej przy wartości oczekiwanej gry o $95.000 chcesz zapłacić pewną

premię za ryzyko aby uniknąć gry.

Jeżeli masz możliwość wykupienia ubezpieczenia musisz zapłacić składkę ubezpieczeniową. W przypadku zaistnienia strat firma ubezpieczeniowa wypłaci wcześniej uzgodnione odszkodowanie. Zał.: odszkodowanie = wartość oczekiwana straty = 0,10 (50.000) = $5.000.

145

Mówimy, że składka jest aktuarialnie sprawiedliwa jeżeli równa się wartości oczekiwanej

straty.

___________________________________________________________________________

Ryzyko czy niepewność to udział w grze losowej, rozumianej jako sytuacja, w której można stracić lub zyskać, w zależności od wyniku doświadczenia losowego. Możliwość uzyskania korzyści i strat zależy od prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń związanych z grą losową. Prawdopodobieństwo (p) jest liczbą z przedziału (0,1), która pokazuje proporcję powtórzeń danego zdarzenia w dużej liczbie powtórzeń, określonej sytuacji (liczbie prób).

P= m/M,

gdzie: p – prawdopodobieństwo wystąpienia badanego zdarzenia; m – liczba powtórzeń zdarzenia; M – liczba prób.

Działanie w warunkach ryzyka oznacza podejmowanie decyzji dotyczących zdarzeń, które mogą wystąpić ze znanym prawdopodobieństwem. Wiedza o prawdopodobieństwie wystąpienia zdarzenia pochodzi zazwyczaj z przeszłości (oblicza się ja na podstawie wcześniejszych doświadczeń). W pewnych sytuacjach wycenia się je rozsądkiem lub intuicją. Tak jest np. wtedy, kiedy doświadczenia nie da się powtórzyć. Niepewność występuje wtedy, kiedy nie jest znane prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń i nie da się go oszacować.

Przykład 1.

Konsument, który chce wydać dodatkową jednostkę pieniądza na jedno z dwóch dóbr: A lub B. Kupując może w każdym przypadku trafić na dobro bez wad albo na dobro z wadami ukrytymi.

Dobro Bez wad (1) Bubel (2)A 6 -3B 2 -1

Który zakup jest korzystniejszy? Opisaną sytuację można potraktować jako udział konsumenta w grze, w której nagrodami i karami są wypłaty związane z nabywanym dobrem. Jeśli konsument w przeszłości wielokrotnie kupował dobra A i B, to zna z doświadczenia prawdopodobieństwa otrzymania dóbr A i Bez wad (p1) oraz z wadami i uszkodzeniami (p2).

Dobro p1 p2A 3/5 2/5B ½ ½

Suma prawdopodobieństwa wystąpienia obu zdarzeń – zakupu dobrego i wadliwego towaru (p1+p2) w przypadku każdego z dóbr jest równa 1. W opisanej sytuacji za optymalny można uznać wybór, który pozwala maksymalizować korzyści z zakupu. Przedstawione powyżej kary i nagrody możemy potraktować jako, wypłaty, które konsument otrzymuje. Dokonując zakupu, nie wie on jednak, jaka jest jakość nabywanych produktów. Nie zna on zatem wypłaty, którą rzeczywiście dostanie. Wobec tego

146

nie wystarczy znalezienie największej korzyści z zakupu i potraktowanie jej jako kryterium wyboru najlepszego rozwiązania. Należy jeszcze sprawdzić, na jaką średnią wypłatę może liczyć nabywca każdego z dóbr, jeśli wielokrotnie powtórzy akt zakupu. Trzeba zatem wyliczyć wartość oczekiwaną gry, polegającej na zakupie każdego dobra.

Wartość oczekiwana (EV) to średnia wypłata uzyskiwana przy wielokrotnym powtarzaniu gry:EV (w1,w2,p1,p2)= p1*w1+p2*w2, gdzie w1,w2 – wypłaty; p1,p2 – prawdopodobieństwa, z którym nastąpi wypłata.

W naszym przypadku mamy:EV 1 = 3/5*6 + 2/5*(-3) = 2,4 EV 2= 1/2*2 + 1/2*(-1) = 0,5

Wartość oczekiwana związana z zakupem dobra A jest wyższa niż wartość oczekiwana związana z zakupem doba B, wobec czego konsument dążący do maksymalizacji wartości oczekiwanej powinien kupić dobro A.

W przypadku niepewności droga do określenia racjonalnego zachowania jest dłuższa. Podejmujący decyzję nie zna przecież prawdopodobieństwa, z jakim występują poszczególne zdarzenia. W tej sytuacji może działać na wiele sposobów. W każdym przypadku musi on zastąpić niepewność ryzykiem. Robi to, szacując prawdopodobieństwa wystąpienia różnych zjawisk. Kryteria, według których tego dokonuje, mogą być różne. Po pierwsze, jeśli prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń nie są znane, to najprościej jest uznać, że są one takie same.

Przykład B

Dobro P1 P2A ½ ½B ½ ½

Gdyby prawdopodobieństwo z tego przykładu dotyczyło zakupów opisanych we wcześniejszym przykładzie nastąpiłaby zmiana wartości oczekiwanej gry, polegającej na decyzji o zakupie dobra:

EV 1= 1/2*6 +1/2*(-3)=1,5EV 2= 0,5 Nadal jednak konsument maksymalizujący wartość oczekiwaną powinien kupować dobro A.

Drugim sposobem zmiany niepewności na ryzyko jest przyporządkowanie poszczególnym zdarzeniom własnych wag konsumenta. Mają one pełnić funkcję brakujących prawdopodobieństw (ich suma musi być równa 1). Jeśli np. badany konsument nie lubi tracić, to powinien skoncentrować większą uwagę na zdarzeniach niekorzystnych.

Przykład C

Dobro p1 p2A 2/10 8/10B 2/10 8/10

147

Posługując się prawdopodobieństwami zdarzeń określonymi w tym przykładzie otrzymujemy następujące wartości oczekiwane zakupów:

EV 1 = 2/10*6 + 8/10*(-3)= -1,2 EV 2 = 2/10*2 + 8/10*(-1)= -0,4

Tym razem konsument powinien raczej kupić dobro B niż dobro A. Oczywiście osoba o duszy hazardzisty może zastosować wagi odwrotne (wówczas wartość oczekiwana związana z zakupem dobra A będzie wyższa niż w przypadku zakupu B).

Skrajnym pesymistom można zaproponować trzeci sposób radzenia sobie z niepewnością. Ponieważ ich największą troską są straty, w ogóle nie powinni się interesować korzyściami z zakupu. Niech skupią uwagę wyłącznie na stratach. Decydując o zakupie jak w przykładzie A najlepszy jest z ich punktu widzenia zakup dobra B: (-1) jest bowiem liczbą większą od (-3), a więc wybór B pozwala minimalizować stratę. W przypadku optymisty byłoby odwrotnie: mógłby skoncentrować uwagę tylko na zyskach.

Przykład D

Konsument ma do wyboru albo dostać z pewnością 10 000 zł (p1=1, p2=0), albo grać w grę, w której z równym prawdopodobieństwem zyska 21 000 zł lub straci 800 zł. W pierwszym przypadku wartość oczekiwana jest równa otrzymanej sumie, czyli 10 000 zł, w drugim zaś:

EV = ½ * 21 000 + ½ *(-800)= 10 500 – 400 = 10 100

Teoretycznie konsument powinien grać, bo wtedy maksymalizuje wartość oczekiwaną. Wielu ludzi rezygnuje jednak z takiej gry, zadowalając się pewną wypłatą 10 000 zł. Powyższy przykład sugeruje, że podejmujący decyzje nie zawsze chce maksymalizować wartość oczekiwaną gry. Ryzyko w różnych okolicznościach bywa zatem różnie taktowane. Względnie wielu ludzi wyda złotówkę na zakup zdrapki. Niektórzy z grających na loterii wolą jednak nie ryzykować, kiedy w grę wchodzi potencjalna utrata całego majątku np. wskutek włamania. Teraz łatwiej jest wyjaśnić dlaczego większość ludzi chętnie korzysta z usług firm ubezpieczeniowych. Pusty los – zdrapka i okradzione mieszkanie maja odmienne skutki dla sytuacji finansowej. Utrata złotówki wydanej na los nie uszczupli budżetu domowego tak jak kradzież znacznej części majątku.

Rynek ubezpieczeń – mechanizm powstawania.

Załóżmy, że mamy do czynienia z 2 typami osób: Szymkowiak asekurant, którego charakteryzuje funkcja użyteczności oczekiwanej pieniądza U(W)=√w oraz Żurawski ryzykant, który ma funkcję użyteczności oczekiwanej pieniądza w postaci U(w)= 0,001w. Szymkowiak ma dom o wartości 100 mln złotych, który z prawdopodobieństwem 10% może spłonąć i wtedy właściciel może stracić cały majątek. Żurawski ma willę wartą 200 mln złotych, całkowicie bezpieczną, gdyż wścibska sąsiadka nie spuszcza jej z oka we dnie i w nocy.

Żurawski wiedząc, że Szymkowiak boi się utraty majątku, proponuje mu układ: jeśli Szymkowiak zapłaci mu pewną kwotę, to on w przypadku pożaru zwróci Szymkowiakowi

148

wszystkie utracone pieniądze. Czy proponowana umowa jest korzystna dla Szymkowiaka? Zakładamy, że Żurawski nie składałby oferty, gdyby nie była dlań atrakcyjna. Wszystko zależy od kwoty, której zapłacenia zażąda Żurawski.

Użyteczność oczekiwana Szymkowiaka przed przyjęciem oferty Żurawskiego jest równa 9: EU(100, 0, 0,9, 0,1)=0,9*√100 + 0,1 *0=9

Szymkowiak osiąga tę użyteczność mając z pewnością kwotę równą 81 mln zł:

U(CE)=9 => √CE =9 => CE = 81

Różnicę między posiadanym majątkiem a kwotą 81 mln zł, czyli ekwiwalentem pewności Szymkowiak jest skłonny wydać, aby uniknąć ryzyka (jego użyteczność w stosunku do sytuacji, w której podejmuje grę, nie zmienia się). Przystałby więc na każdą składkę ubezpieczeniową z przedziału < 0, 19 mln>.

Żurawski na pewno nie zechce za darmo świadczyć opisanej usługi. Oczekiwana użyteczność z gry polegającej na posiadaniu 200 mln zł z prawdopodobieństwem 0,9 oraz posiadaniu 100 mln zł (200 minus 100 zapłacone Szymkowiakowi, któremu spłonął dom) z prawdopodobieństwem 0,1 jest niższa niż użyteczność z pewnego posiadania 200 mln zł. Składka ubezpieczeniowa musi być zatem większa od zera. Chodzi o taką kwotę, która pozwoli Żurawskiemu przynajmniej utrzymać użyteczność z posiadania pieniędzy na takim samym poziomie jak przed zawarciem umowy z Szymkowiakiem. Musi zatem obowiązywać:U(200,1) = 0,001 * (200)= 40 ≤ EU(200 + x, 100 + x, 0,9, 0,1), gdzie x to kwota, którą Szymkowiak zapłaci Żurawskiemu za ubezpieczenie (składka ubezpieczeniowa).

Mamy zatem: 40 ≤ 0,9 * 0,001 (200 + x) + 0,1 * 0,001 (100 + x)

Teraz wystarczy wyliczyć x z powyższego równania, aby wiedzieć jaką opłatę zaakceptuje Żurawski za ubezpieczenie Szymkowiaka: ……

Po wyliczeniu otrzymujemy x= 7,75 co oznacza, że Żurawski ubezpieczy zatem Szymkowiaka , jeśli dostanie za tę usługę nie mniej niż 7,75 mln zł. Kwota ta jest akceptowalna dla Szymkowiaka (należy do przedziału <0, 19 mln>) więc można przypuszczać że dojdzie do transakcji.

Tak działa mechanizm odpłatnego przejmowania ryzyka. Gdyby w danej gospodarce każdy Żurawski zawarł opisaną umowę z jakimś Szymkowiakiem, asekuranci zostaliby pozbawieni niechcianego ryzyka, ryzykanci zaś mogliby podjąć atrakcyjną dla siebie grę. Zyskałoby na tym społeczeństwo jako całość.

Co by się jednak działo gdyby oferta Żurawskiego została złożona nie asekurantowi, lecz ryzykantowi Frankowskiemu, posiadającemu, jak Szymkowiak dom wart 100 mln zł, który z prawdopodobieństwem 10% całkowicie spłonie. Niech funkcja użyteczności pieniądza ma w przypadku Frankowskiego postać taką samą jak u Żurawskiego: U(w)= 0,001 * w.

Użyteczność oczekiwana Frankowskiego w sytuacji, gdy nie zabezpiecza się przed ryzykiem, jest równa:

149

EU(100, 0, 0,9, 0,1)= 0,9 * 0,001 * (100) + 0,1 * 0,001 * (0)= 9

Zainteresowanie Frankowskiego ubezpieczeniem jest mniejsze niż opisanego wcześniej asekuranta Szymkowiaka. Użyteczność oczekiwana gry polegającej na konfrontowaniu się z ryzykiem utraty domu jest w jego przypadku wyższa niż użyteczność z posiadania na pewno sumy odpowiadającej oczekiwanej wartości gry. Oczekiwana wartość gry odpowiada zatem posiadaniu z pewnością sumy wyższej od 90 mln zł (równowartość wartości oczekiwanej gry: EV(100, 0, 0,9, 0,1) = 90).

Obliczamy ile Frankowski chce zapłacić za ubezpieczenie. Aby to zrobić należy wyznaczyć jego ekwiwalent pewności (CE) tj. kwotę, która posiadana na pewno da mu użyteczność równą oczekiwanej użyteczności gry:

U(CE) = 9 => 0,001 (CE)= 9 => (CE)= 9000 => CE = 95

Frankowski zgodzi się zapłacić za ubezpieczenie kwotę będącą różnicą między wartością posiadanego majątku a równowartością ekwiwalentu pewności: 100 – 95 = 5. Jak widać Żurawski ubezpieczy opisane ryzyko, jeśli dostanie co najmniej 7,75 mln zł. Do transakcji Żurawskiego z Frankowskim nie dojdzie. Ten ostatni bowiem jest skłonny zapłacić za taką usługę tylko 5 mln zł, czyli mniej, niż wymaga ubezpieczyciel. Dzięki temu przykładowi widać, dlaczego w świecie ryzykantów instytucje ubezpieczeniowe nie miałyby tak dobrych perspektyw

Źródło: Mikroekonomia Elżbieta Czarny Rozdział 10

51. Niesprawność mechanizmu rynkowego a decyzje sektora publicznego

Gdy mechanizm rynkowy jest niesprawny, należy liczyć się z tym, że:a. Nie wyprodukuje odpowiedniego dla potrzeb konsumentów zestawu dóbrb. Nie zagwarantuje sprawiedliwego podziału pracyc. Nie doprowadzi do osiągnięcia stabilności gospodarczej w postaci: stabilizacji cen,

poziomu zatrudnienia i wzrostu gospodarczego W/w niesprawności, które prowadzą do niegospodarności mogą być korygowane poprzez politykę rządu:

a. W dziedzinie alokacji, rola sektora publicznego (rządu) polega na takim rozdziale zasobów, żeby zmaksymalizować użyteczność wszystkich członków społeczeństwa

b. W dziedzinie dystrybucji, rząd włącza się w proces podziału dochodu w społeczeństwie

c. W dziedzinie stabilizacji, rząd wykorzystuje politykę fiskalną, w celu stabilizacji cen, politykę obniżania stopy procentowej celem wyjścia z załamań koniunktury.

Przyczyn opisanych niesprawności upatruje się w różnych źródłach i w każdym przypadku decyzje sektora publicznego mogą być różne. Przyczynami niesprawności mechanizmu rynkowego są:

150

Efekty zewnętrzne Dobra publiczne Rosnące korzyści skali (monopol naturalny) Niepełna informacja Niepewność

Efekty zewnętrzneEfektami zewnętrznymi nazywamy (korzystne lub szkodliwe) uboczne skutki

pojawiające się przy konsumpcji, produkcji lub dystrybucji, ponoszone przez ludzi nie związanych bezpośrednio z wymienioną działalnością. Pozytywne skutki uboczne zwane są korzyściami zewnętrznymi, negatywne – kosztami zewnętrznymi.

Korzyści zewnętrzne polegają na tym, że wielkość produkcji ustalona przez rynek jest zbyt mała, gdyż społeczne korzyści krańcowe przewyższają koszty krańcowe danej produkcji. Aby osiągnąć poziom efektywny rząd powinien wprowadzić subsydium. Dzięki wprowadzeniu subsydiów przez rząd rząd doprowadził do zwiększenia wielkości produkcji (po uwzględnieniu kosztów zewnętrznych), w sytuacji gdy jest ona zbyt mała.

Koszty zewnętrzne W przypadku negatywnych efektów zewnętrznych- kosztów zewnętrznych – mamy do czynienia z przeciwną sytuacją. Przykładem negatywnych kosztów są szkodliwe odpady wypuszczane do rzeki przez przedsiębiorstwo. W początkowym punkcie równowagi przedsiębiorstwo – przy danej wielkości produkcji – pokrywa jedynie koszty związane z tą produkcją. Nie pokrywa natomiast kosztów zewnętrznych (związanych ze szkodliwymi odpadami). Społeczny koszt produkcji jest zatem większy od ceny jednostkowej. Wynika to z nadmiernej produkcji rynku. Aby zmniejszyć produkcję rząd powinien wprowadzić podatek, który spowoduje ograniczenie wielkości produkcji. Osiągany jest nowy punkt równowagi, gdzie następuje zrównanie krańcowych korzyści konsumentów ze społecznymi krańcowymi kosztami produkcji.

Dobra publiczneDobro publiczne to takie dobro, które – konsumowane przez jedną osobę (bez uszczerbku na użyteczności tej osoby) – może być jednocześnie konsumowane przez innych ludzi. Dobro publiczne nie jest dzielone między indywidualnych konsumentów. Cechami (czystych) dóbr publicznych są: wysokie koszty wyłączenia; są produkowane bezpośrednio przez rząd lub firmy prywatne na podstawie kontraktów zawartych z rządem; są rozprowadzane przez budżet publiczny; są finansowany z przychodów podatkowych. Gdy społeczna wartość jednostek dobra publicznego przewyższa koszt ich wytworzenia, dochodzi do straty efektywności. Jeśli zwiększy się produkcję do, można powiększyć nadwyżkę całkowitą. Aby przeciwdziałać tej niesprawności rynku, państwo powinno spowodować wytworzenie odpowiedniej ilości właściwych dóbr publicznych. Część kompetencji może być powierzona prywatnym przedsiębiorstwom (np. sprzątanie miasta), część powinna pozostać w rękach państwa (obrona narodowa). Innym rozwiązaniem jest stworzenie możliwości wykluczenia osób niepowołanych z udziału w konsumpcji, co może się przyczynić do zwiększenia opłacalności produkcji przez firmy prywatne.

Monopol naturalny, rosnące korzyści skaliMonopol naturalny jest to sytuacja, gdy koszty wytwarzania są bardzo wysokie, że

produkcja danego dobra opłacalna jest tylko dla jednego wytwórcy.

151

Taki monopolista może maksymalizować zysk poprzez dostarczenie małej wielkości produkcji po wysokiej cenie, nie jest to optymalna ze społecznego punktu widzenia wielkość produkcji, w którym cena bylaby równa kosztowi krańcowemu. Aby bronić konsumentów przed zbyt wysoką ceną i zbyt małą podażą, rząd reguluje działania monopolisty. Może nałożyć obowiązek wytwarzania takiej wielkości produkcji, przy której koszty zrównują się z ceną. Może również interweniować, aby rynek znalazł się w punkcie, w którym cena jest równa kosztowi krańcowemu, ale musi producentom udzielić subsydium z dochodów podatkowych. Innym rozwiązaniem jest nacjonalizacja umożliwiająca wyznaczenie ceny na poziomie kosztów krańcowych, przy konieczności pokrywania strat z przychodów podatkowych.

Problem rosnących korzyści skali wiąże się z lokacyjną rolą rządu

Źródło: E. Czarny, E. Nojszewska, Mikroekonomia, rozdział 9; D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Mikroekonomia, PWE Warszawa 2003, rozdział 16,17

52. Monopol naturalny. Uzasadnienie dla regulacji monopoli naturalnych.

Monopol jest rynkiem jednego dostawcy danego towaru, który kontroluje podaż i ceny oraz wielu odbiorców. Z racji na różne bariery (np. patenty, koszta…) niemożliwe jest wejście innych firm na rynek. Monopol sprzedaje mniej towaru po wyższej cenie, niż w warunkach konkurencji doskonałej.

Monopol naturalny jest szczególnym przykładem monopolu. Występuje w dziedzinach, w których rzadkość czynników produkcji (np. bogactwa naturalne, warunki klimatyczne, glebowe) uniemożliwia zwiększenie produkcji, pomimo dużego zapotrzebowania na dany produkt. Rezultatem monopolu naturalnego jest ustalenie się na rynku wysokich cen równowagi podaży i popytu. Korzyści płynące z takiej sytuacji rodzą ostrą konkurencję oraz zachęcają innych do poszukiwań podobnych czynników produkcji lub tworzenia substytutów. Monopol naturalny tworzony jest też często branżach takich jak: telekomunikacja, elektroenergetyka, transport kolejowy. Najczęściej są to branże regulowane/kontrolowane przez państwo.

Podstawowy argument ekonomiczny uzasadniający monopolizację tych branż stanowi (a w zasadzie stanowiło, bo powoli w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej powoli ucieka się od tego) stwierdzenie o występowaniu w tych dziedzinach rosnących korzyści skali oznaczających, że niższe koszty przeciętne może osiągnąć jedno przedsiębiorstwo zaspokajające popyt rynkowy. Jest to społecznie korzystne. Z powodu braku rzeczywistej konkurencji monopolista nie jest jednak zmuszany do minimalizacji kosztów. Pojawia się więc dylemat, w jaki sposób, przy zachowaniu społecznych korzyści w zakresie kosztów produkcji jednego przedsiębiorstwa, można uniknąć nieefektywnych działań monopolisty.

Tradycyjny sposób polega na zastąpieniu zawodnego mechanizmu rynkowego przez regulację państwa (lub nacjonalizację monopolu), sposób ten opiera się na założeniu, że działalność regulacyjna państwa będzie efektywna i prowadzona w interesie publicznym. Na przestrzeni lat wykazano nieefektywność regulowanych monopoli naturalnych. Obecnie proponuje się rozważyć 2 formy alternatywne, jeśli już takowy monopol występuje: konkurencja o wejście na rynek oraz konkurencja potencjalna.

152

53. Wartość pieniądza w czasie.

Firma, która inwestuje musi dziś wydać pieniądze, a zyski z inwestycji dostanie dopiero w przyszłości. Chcąc porównać przyszły zysk z dzisiejszym kosztem, należy obie sumy wyrazić w pieniądzu z tego samego okresu.Złotówka, którą mamy dziś warta będzie za rok o oprocentowanie więcej. Złotówka, którą mamy dostać za rok jest warta mniej niż złotówka którą mamy dzisiaj, gdyż należy uwzględnić utracone oprocentowanie. Ogólnie:FV=P(1+r)PV=F/(1+r)gdzie FV to przyszła wartość pieniądza; PV to obecna wartość pieniądza; P pieniądze, które posiadamy dziś; F- pieniądze, które posiadać będziemy w przyszłości; r- stopa procentowa.

Bywa też, że inwestycja przynosi zyski w kilku okresach, wówczas chcąc obliczyć całkowity zysk należy sprowadzić wszystkie kwoty do jednego momentu. Najczęściej oblicza się ich wartość bieżącą. PV=M/(1+r)n (PV-wartośćć bieżąca; n- okres inwestycji; M- suma pieniędzy, jaką otrzymuje przedsiębiorca po okresie n; r- stopa procentowa).Jeśli w każdym z podokresów, stopa procentowa jest zmienna, wówczas wartość inwestycji oblicza się następująco:

PV= , gdzie rn stopa procentowa w każdym z n lat, x – roczny zysk.

Decyzję o inwestycji podejmuje się na podstawie wartości bieżącej netto (NPV). Jest ona różnicą między kosztem inwestycji a wartością bieżącą sumy zysków, których przedsiębiorca oczekuje w związku z inwestycją:

NPV= -koszty inwestycji + .

Przedsiębiorca powinien podjąć decyzję o inwestycji, gdy NPV>0.

Literatura

E. Czarny, Mikroekonomia, PWN, Warszawa 2005.

54. Efekty zewnętrzne i dobra publiczne jako przykłady zawodności rynku.

Efekty zewnętrzne oraz dobra publiczne są głównymi (obok rosnących korzyści skali,

niepełna informacja, niepewność) przyczynami niesprawności systemu rynkowego.

Efekty zewnętrzneEfektami zewnętrznymi nazywamy (korzystne lub szkodliwe) uboczne skutki pojawiające się przy konsumpcji, produkcji lub dystrybucji, ponoszone przez ludzi nie związanych

153

bezpośrednio z wymienioną działalnością. Pozytywne skutki uboczne zwane są korzyściami zewnętrznymi, negatywne – kosztami zewnętrznymi. Korzyści zewnętrzne - mechanizm

Popyt rynkowy zgłaszany przez konsumentów danego dobra D oraz krzywa rynkowej podaży S pewnego dobra przecinają się w punkcie określającym wielkość produkcji i cenę w równowadze (X; 5zł). Krańcowe korzyści konsumentów ilustruje krzywa D. Krańcowe korzyści zewnętrzne pozostałych osób są ilustrowane przez krzywą Dkz , która przedstawia

korzyści krańcowe osób nie będących bezpośrednimi konsumentami danego dobra. Społeczne korzyści krańcowe wynikające z konsumpcji X jednostek dobra prezentuje krzywa Ds, będąca sumą w pionie D oraz Dkz. Wielkość produkcji ustalona przez rynek jest zbyt mała, gdyż społeczne korzyści krańcowe przewyższają koszty krańcowe tej produkcji. Efektywną wielkość produkcji przedstawia Xs wyznaczene dzięki przecięciu krzywych Ds oraz S. Aby osiągnąć poziom efektywny rząd powinien wprowadzić subsydium o wartości 1 złotych za jednostkę. Koszty produkcji maleją – krzywa podaży osiąga położenie Ss. Nowy punkt równowagi zostaje ustanowiony na poziomie Xs. Dzięki wprowadzeniu subsydiów przez rząd rząd doprowadził do zwiększenia wielkości produkcji (po uwzględnieniu kosztów zewnętrznych), w sytuacji gdy jest ona zbyt mała.

Koszty zewnętrzne W przypadku negatywnych efektów zewnętrznych- kosztów zewnętrznych – mamy do

czynienia z przeciwną sytuacją. Przykładem negatywnych kosztów są szkodliwe odpady wypuszczane do rzeki przez przedsiębiorstwo. W początkowym punkcie równowagi przedsiębiorstwo – przy danej wielkości produkcji – pokrywa jedynie koszty związane z tą produkcją. Nie pokrywa natomiast kosztów zewnętrznych (związanych ze szkodliwymi odpadami). Społeczny koszt produkcji jest zatem większy od ceny jednostkowej.

Wynika to z nadmiernej produkcji rynku. Aby zmniejszyć produkcję rząd powinien wprowadzić podatek (przesunięcie krzywej S do góry), który spowoduje ograniczenie wielkości produkcji. Osiągany jest nowy punkt równowagi, gdzie następuje zrównanie krańcowych korzyści konsumentów ze społecznymi krańcowymi kosztami produkcji.

Dobra publiczneDobro publiczne to takie dobro, które – konsumowane przez jedną osobę (bez uszczerbku na użyteczności tej osoby) – może być jednocześnie konsumowane przez innych ludzi. Posiada 2 wyróżniające cechy: - niemożność wyłączenia z konsumpcji (wszyscy mogą bezpłatnie korzystać z dóbr publicznych)

154

- braku konkurencyjność w konsumpcji (wszyscy mogą jednocześnie korzystać z dóbr publicznych), inaczej – koszt krańcowy spowodowany konsumpcją dobra publicznego przez dodatkową osobę wynosi zero.

Dobro publiczne nie jest dzielone między indywidualnych konsumentów. Cechami (czystych) dóbr publicznych są: wysokie koszty wyłączenia; są produkowane bezpośrednio przez rząd lub firmy prywatne na podstawie kontraktów zawartych z rządem; są rozprowadzane przez budżet publiczny; są finansowany z przychodów podatkowych.

Prywatne przedsiębiorstwa nie produkują wystarczającej ilości dóbr publicznych. Tymczasem dobra są one konsumowane przez osoby nie płacące za nie.

Poniżej przedstawiono zawodność rynku spowodowane istnieniem dóbr publicznych.

Linie D1 oraz D2 opisują popyt dwóch mieszkańców pewnego kraju na dobra publiczne, a linia D1+2 – popyt całego społeczeństw, które składa się z tych dwóch osób. Ceny odpowiadające punktom leżącym na linii popytu D1+2 są sumą cen branych z linii popytu D1 i D2. Linia MC odpowiada krańcowemu kosztowi produkcji dobra.Załóżmy, że jeśli pierwszy z mieszkańców

kupi ilość Q1 dobra (gdzie krańcowe koszty będą równe popytowi zgłaszanemu przez tego mieszkańca). Okaże się wtedy, że produkowane jest wtedy o (Q*- Q1) za mało, gdyż społeczna wartość jednostek dobra z przedziału (Q1; Q*) przewyższa koszt ich wytworzenia. Obszar ABC jest miarą straty efektywności, do której tu dochodzi. Jeśli zwiększy się produkcję do Q* , można powiększyć nadwyżkę całkowitą o to właśnie pole.

Ten przykład obrazuje zawodność rynku. Aby przeciwdziałać tej niesprawności rynku, państwo powinno spowodować wytworzenie odpowiedniej ilości właściwych dóbr publicznych. Część kompetencji może być powierzona prywatnym przedsiębiorstwom (np. sprzątanie miasta), część powinna pozostać w rękach państwa (obrona narodowa).

Innym rozwiązaniem jest stworzenie możliwości wykluczenia osób niepowołanych z udziału w konsumpcji, co może się przyczynić do zwiększenia opłacalności produkcji przez firmy prywatne.

Źródło: E. Czarny, E. Nojszewska (Mikroekonomia, rozdział 9); Begg (Mikroekonomia, rozdział 16,17) B. Czarny (Wstęp do Ekonomii. Rozdział 9)

55. Ekonomiczne przesłanki prowadzenia wymiany międzynarodowej

Analizę handlu międzynarodowego można przedstawić w trzech punktach:

1. Szersze możliwości handlu. Główna korzyść z handlu międzynarodowego polega na tym, że poszerza on horyzonty handlowe.

155

2. Narodowa suwerenność. Handel poprzez granice angażuje ludzi i firmy z różnych państw, Każde państwo jest suwerenną jednostką, która reguluje przepływ ludzi, dóbr i środków finansowych poprzez swoje granice.

3. Kursy walutowe.

Gospodarka uczestnicząca w handlu międzynarodowym jest gospodarką otwartą. Użyteczną miarą otwartości jest stosunek eksportu lub importu danego kraju do wielkości PKB.

Społeczeństwo czerpią korzyści z uczestnictwa w handlu międzynarodowym z kilku powodów: ze względu na zróżnicowanie warunków produkcji, ze względu na spadek kosztów produkcji, a także z powodu różnic w gustach.

Zróżnicowane wyposażenie w zasoby naturalneHandel może odbywać się z powodu zróżnicowania możliwości produkcyjnych w poszczególnych krajach. W części różnice te odzwierciedlają wyposażenie w zasoby naturalne. Jakiś kraj może być bogaty w złoża naturaln, drugi zaś może dysponować wielką ilością ziemii uprawnej. Kraj górzysty może wytwarzać duże ilości energii elektrycznej w elektrowniach wodnych i sprzedawać je sąsiadom, a inny kraj, dysponujący głębokowodnymi portami, może stać się centrum żeglugi.

Różnice gustówDruga przyczyna handlu tkwi w preferencjach. Nawet gdyby warunki produkcji były identyczne we wszystkich regionach, kraje podejmowałyby handel, gdyby gusty ich mieszkańców były odmienne.

Malejące koszty Być może najważniejszą przyczyną handlu są międzynarodowe różnice w kosztach produkcji. Na przykład w procesach produkcyjnych występują korzyści skali. Oznacza to, że w miarę wzrostu wielkości produkcji występuje tendencja do spadku przeciętnych kosztów wytwarzania. Kiedy zatem jakiś kraj zdobędzie pierwszeństwo w jakimś produkcie, może się stać producentem dostarczającym go po niskim koszcie i w wielkich ilościach. Korzyści skali dają mu znaczną przewagę kosztu i technologii nad innymi krajami, które uznają, że taniej będzie kupować produkt u czołowego producenta niż wytwarzać go we własnym zakresie.Duża skala jest elementem przewagi w gałęziach wymagających wysokich wydatków na badania i prace rozwojowe.

Specjalizacja, podział pracy i handel zwiększają wydajność i możliwości konsumpcyjne. Korzyści z handlu dotyczą zarówno wymiany międzynarodowej, jak i handlu wewnętrznego. Korzyści wymiany:

Lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów, Rozszerzenia rynków zbytu, Obniżenie kosztów poprzez zwiększenie skali produkcji Wykorzystanie przewagi danego kraju pod względem kosztów absolutnych, jak i

komparatywnych, co umożliwia zwiększenie łącznej produkcji i konsumpcji, Zwiększenie rozmiarów produkcji, co wpływa na obniżenie jednostkowych kosztów

(efekt skali), Koncentrację środków na wybranych dziedzinach (szybszy postęp techniczny)-

specjalizacja Rozszerzenie asortymentu towarów, Zaostrzenie konkurencji.

156

Źródło: P.Samuelson, W.Nordhaus, Ekonomia t.2 , Warszawa 2004, s.47656.Strategiczne zachowanie producenta na rynku oligopolistycznym:

decyzje cenowe i niecelowe.

Oligopol - to taka sytuacja rynkowa, w której istnieje kilku konkurentów na rynku (w danej gałęzi), ale nie można powiedzieć, że żaden z nich nie ma wpływu na cenę. Interakcje między firmami dotyczą przede wszystkich poziomu strategicznego. W warunkach konkurencji doskonałej lub konkurencji monopolistycznej w gałęzi istnieje tak wiele przedsiębiorstw, że żadne z nich nie musi przejmować się wpływem własnych działań na poczynania konkurentów. Istotą OLIGOPOLU natomiast jest to, że każdy uczestnik musi uwzględnić wpływ własnych działań na decyzje stosunkowo nielicznych konkurentów. Decyzje firm dotyczące wielkości produkcji zależą od oczekiwanych przez nie reakcji rywali.

a) Decyzje cenowe

Uproszczenie: duopol (dwie firmy na rynku) i jednorodny produkt – są to założenia podstawowych modeli oligopolu

W takiej sytuacji decyzje firmy mogą dotyczyć czterech zmiennych, cen żądanych przez każdą firmę i ilości, którą każda firma produkuje.

Gdy firma dokonuje decyzji co do ceny, może już znać wybór drugiej firmy.Gdy firma ustala swoje ceny przed inną firmą, nazywa się ją liderem (przywódcą) cenowym. Drugą firmę nazywa się naśladowcą cenowym.(Podobnie: Gdy firma ustala swoje ilości przed inną firmą, nazywa się ją liderem (przywódcą) ilościowym. Drugą firmę nazywa się naśladowcą ilościowym). Taką sytuację rynkową nazywa się strategiczną grą sekwencyjną.

Możemy mieć również do czynienia z sytuacją, gdy jedna firma nie zna decyzji drugiej – musi ona zgadywać posunięcie rywala. Sytuację tę nazywa się grą jednoczesną. Firmy mogą jednocześnie wybierać ceny lub ilości.

Ostatnią formą interakcji jest zmowa. Ma ona miejsce gdy przedsiębiorstwa zamiast ze sobą konkurować, umawiają się co do cen i ilości, maksymalizując sumę swoich zysków. Inaczej nazywa się ją grą kooperacyjną.

Poszczególne sytuacje opisują modele oligopolu:- przywództwo ilościowe: model Stackelberga

- przywództwo cenowe:lider ustala cenę, starając się przewidzieć zachowanie naźladowcyw stanie równowagi naśladowca musi przyjąć taką samą cenę jak przywódca (sprzedaje identyczny produkt),naśladowca, dążąc do maksymalizacji zysku, wybierze taki poziom produkcji, przy którym cena równa się kosztowi krańcowemu,Funkcja popytu, jaką napotyka lider, to funkcja popytu rynkowego, pomniejszona o funkcję podaży naśladowcy, jest to tzw. resztowa krzywa popytulider zrównuje krańcow przychód – MR L (dla resztowej krzywej popytu) i krańcowy koszt (MCL) w celu znalezienia optymalnej wielkości podaży y*

L. Resztowa

157

krzywa popytu informuje ile faktycznie przywódca cenowy będzie w stanie sprzedać przy danej cenie.

Powyższą sytuację nazywamy przywództwem cenowym firmy dominującej. Wyróżnia się jeszcze jeden rodzaj przywództwa cenowego – przywództwo cenowe firmy o niskich kosztach. W tym modelu to firma o najniższych kosztach produkcji dyktuje cenę rynkową. Wtedy na rynku jednorodnego produktu, będą w stanie utrzymać się te przedsiębiorstwa, których koszty przeciętne są niższe od ceny wyznaczonej przez firmę o najniższych kosztach. Przedsiębiorstwa o wyższym koszcie muszą szukać rozwiązań pozwalających im na utrzymanie się na rynku. Oligopol, który funkcjonuje w oparciu o przywództwo cenowe firmy o niższych kosztach ogranicza znacznie możliwości wejścia do danej gałęzi nowych przedsiębiorstw.

- jednoczesna gra ilościowa: model Cournota (PYT. 44,) - jednoczesna gra cenowa: model Bertranda (PYT. 44, )- gra kooperacyjna – kartel (PYT. 44)

Rynki monopolistyczne charakteryzuje względna stabilość cen,wyjaśnienie tego zjawiska dostarcza model Sweezy’ego, którego podstawową kategorią jest załamana krzywa popytu.Model ten zakłada, ze jeżeli jeden z konkurentów w oligopolu podnosi cenę na swoje produkty, pozostali nie podnoszą swoich cen (lub zmniejszania w mniejszym stopniu) w nadziei przyciągnięcia dodatkowych kupujących. Jeżeli jeden z oligopolistów obniża cenę, pozostali także obniżają swoje ceny, chroniąc się przed utratą klientów. Przyjęcie tego założenia ozn., że krzywa popytu traci ciągłość i się załamuje. Tym samym krzywa przychodu marginalnego staje się również nieciągła. Te właściwości sprawiają, że cena maksymalizująca zysk staje się stała. W granicach nieciągłego odcinka krzywej PM przedsiębiorstwo nie reaguje na wzrost kosztów marginalnych.

b) Decyzje niecenowe (w pytaniu jest chyba błąd, zamiast ‘niecelowe’ powinno być ‘niecenowe’ )

Ponieważ rynki oligopolistyczne charakteryzuje względna stabilość cen i w zasadzie przedsiębiorstwom tym nie opłaca się konkurować ceną. Wynika to m.in. z faktu, że na wielu rynkach oligopolistycznych żadne z przedsiębiorstw nie posiada na tyle znaczącej przewagi z zakresie kosztów produkcji, aby pozwolić sobie na poważniejsze obniżki ceny swoich

158

produktów. Ponadto dominujące firmy oligopolistyczne są obserwowane przez urzędy antymonopolowe i muszą brać pod uwagę interwencje administracji państwowej w przypadku stosowania monopolistycznych praktyk cenowych.Konkurencja na rynkach oligopolistycznych odbywa się często przy różnicowania produktu oraz reklamy. Różnicowanie produktu i reklama przynoszą przedsiębiorstwu korzyści w postaci przesunięcia krzywej popytu, lecz jednocześnie ozn. większe koszty produkcji i sprzedaży. Dodatkowym korzyścią towarzyszy dodatkowy koszt.Różnicowanie produktu dotyczy przede wszystkim cech jakościowych, marki produktu, lokalizacji sprzedaży, a także usług posprzedażowych. Producent stara się przekonać kupujących, że relacja ceny do jakości jego produktów jest korzystniejsza w porównaniu do produktów konkurentów. Produkty mogą się również różnić cechami fizycznymi, opakowaniem lub nazwą.

Reklama i promocja sprzedaży. Głównym celem reklamy jest przesunięcie krzywej popytu na produkty przedsiębiorstwa w prawo.

Przedsiębiorstwo kierujące się zasadą maksymalizacji zysku powinno porównać wielkość nakładów na reklamę i promocję oraz na zróżnicowanie produktu z osiąganymi efetami w postaci wzrostu popytu na propdukty.

Źródło: Na podstawie: Varian (2005) rdz. 27, Rekowski (2000) Rdz. Oligopol.

MOŻNA EWENTUALNIE W TYM PYTANIU ZAZNACZYĆ JESZCZE KWESTIE ZMOWY:

Charakterystyczna dla oligopolu jest możliwość zmowy, która prowadzi do podejmowania decyzji jak w przypadku monopolu. Zmowa jest jawnym lub tajnym porozumieniem między przedsiębiorstwami, które ma na celu uniknięcie wzajemnej konkurencji. Suma zysków nielicznych producentów (oligopolu) osiąga maksimum. Po ustaleniu wielkości produkcji całej gałęzi negocjuje się sposób podziału produkcji i zysków między poszczególne firmy. Jest to sytuacja, w której utarg krańcowy przewyższa koszty krańcowe. Każda z firm mogłaby więc zwiększyć wielkość swojej produkcji (aż do momentu zrównania się kosztu krańcowego z utargiem krańcowym). Dlatego pojawia się rozdarcie między dążeniem do zmowy (współpracy), która pozwala maksymalizować łączne zyski, a pokusa konkurowania w nadziei na zwiększenie własnego udziału w rynku i zysków kosztem konkurentów. Gdyby jednak wszystkie firmy zaczęły w ten sposób działań, wówczas sytuacja całej gałęzi, a więc każdego z przedsiębiorstw pogorszyłaby się.

57. Oddziaływanie asymetrii informacji na decyzje podmiotów gospodarczych: zakupy z drugiej ręki, negatywna selekcja, pokusa nadużycia (hazard moralny), problem pryncypała-agenta.

A) OGÓLNEAsymetria informacji to sytuacja, w której jedna ze stron stosunku ekonomicznego dysponuje szerszą wiedzą o sobie lub produkcie będącym przedmiotem transakcji niż strona druga. Stanowi ona poważne wyzwanie dla efektywnego działania rynku.

Typowe sytuacje w których występuje to:rynek pracy,rynek ubezpieczeń,rynek dóbr używanych.

159

W przypadku rynku pracy, założenie o dostarczaniu pracy identycznej jakości przez pracowników jest nierealne – poszczególni kandydaci na stanowiska mają różne kwalifikacje i umiejętności, co do których pracodawca posiada niepełną informację. Stąd celem procesu rekrutacyjnego staje się zmniejszenie asymetrii – zwiększenie poziomu wiedzy o pracowniku, jego możliwościach i osobowości.

Również kandydat na pracownika może dążyć do zmniejszenia się asymetrii, jeśli uważa że może to zwiększyć jego szanse. Tego typu zachowanie nazywa się ‘sygnalizacją’. Jej przykładem może być np. kontynuacja wykształcenia. Zgodnie z teorią sygnalizacji ludzie zdolni wysyłają w ten sposób pracodawcom sygnał, że to oni będą w przyszłości wysoko wydajnymi pracownikami.

H. R. Varian, Mikroekonomia. Kurs średni – ujęcie nowoczesne, Warszawa 2005, s.667D. Begg et al., Mikroekonomia, Warszawa 2007, s. 343-345

B) Zakupy z drugiej rękiTo przykład rynku, na którym nabywcy i sprzedawcy mają różne informacje o jakości sprzedawanych dóbr. Klasyczny artykuł o tym problemie: G. Akerlof, The Market for Limons: Quality Uncertainly and the Market Mechanism z 1970 roku.

Opisuje w nim rynek na którym jest 100 samochód, z których 50 to dobre „rodzynki” (w oryginale – plum), 50 zaś to złej jakości „cytrynki” (graty). Aktualni właściciele samochodów znają ich wartość, nabywcy zaś nie. Właściciel grata chce sprzedać go za nie mniej niż 1000$, rodzynka zaś – 2000$.Nabywcy są skłonni zapłacić odpowiednio 1200$ i 2400$.

Nabywca musi zgadnąć z jakim samochodem ma do czynienia. Zdając sobie sprawę z podanego wyżej stosunku dobrych do złych samochodów, byłby skłonny zapłacić, zgodnie z rachunkiem prawdopodobieństwa, ½*1200 + ½ * 2400 = 1800$

W tej cenie byłby jednak sprzedawane jedynie graty! Żaden właściciel rodzynka nie rozstałby się ze swoim samochodem za te pieniądze. Gdyby nabywcy zorientowali się że na rynku sprzedawane są same graty – cena ustaliłaby się gdzieś między 1000 i 1200$, nie sprzedałby się żaden rodzynek. To typ efektu zewnętrznego – każdy sprzedany zły samochód oddziałuje na percepcję rynku i szkodzi ludziom którzy chcą sprzedawać dobre samochody. Jeśli oferowane jest zbyt wiele dóbr o niskiej jakości, to sprzedawcy dóbr wysokiej jakości napotykają trudności. To jednocześnie przykład selekcji negatywnej.

Możliwe rozwiązania: np. sygnalizacja – okazanie przez sprzedającego dowodów przeprowadzania pełnego zestawu przeglądów w autoryzowanych stacjach dealerskich (to zdanie nie z książki...)

H. R. Varian, Mikroekonomia. Kurs średni – ujęcie nowoczesne, Warszawa 2005, s.668-671

C) Selekcja negatywnaSelekcja negatywna to sytuacja taka jak opisana powyżej – wypieranie pozytywnych zjawisk przez negatywne. Klasycznie przedstawia się ją poprzez branżę ubezpieczeniową. Np. –

160

ubezpieczenie rowerów na podstawie średniego ryzyka jego kradzieży w mieście, w którym ryzyko to jest różne w poszczególnych dzielnicach.

Szybko okaże się że żądania wypłat będą pochodzić w większym stopniu z dzielnic zagrożonych, podczas gdy stawka ubezpieczenia została obliczona dla poziomu średniego – spółka nie będzie mogła dokonywać prognoz w sposób nieobciążony, dojdzie do negatywnej selekcji klientów – będzie musiała opierać stawki na przewidywaniach ‘najgorszego wypadku’. W tej jednak sytuacji – racjonalni klienci z mniej zagrożonych dzielnic nie będą w ogóle skłonni wykupywać tak drogiego ubezpieczenia – dojdzie do ograniczenia się rynku.

Zaskakującym rozwiązaniem jest obowiązkowe ubezpieczenie (np. od życia) – założenie że wszyscy muszą partycypować w programie sprawi, że nie może dojść do selekcji negatywnej, a zatem towarzystwo może dalej obliczać stawki na poziomie wartości średniej.

H. R. Varian, Mikroekonomia. Kurs średni – ujęcie nowoczesne, Warszawa 2005, s.671-672

INNE WYJAŚNIENIE NA PRZYKŁADZIE PALACZY:Do selekcji negatywnej dochodzi wówczas, gdy jednostki, decydując o zawarciu (lub nie) pewnego kontraktu, posługują się dostępną tylko im informacją, co sprawia, że ci, którzy się decydują na zawarcie kontraktu nie stanowią reprezentatywnej próbki całej populacji.

Przykład: Firmy ubezpieczeniowe nie dysponują np. informacją na temat nałogów klientów. Firma wie, że osoby palące papierosy żyją krócej, musi jednak ustalić jedną stawkę dla wszystkich klientów – bieże więc średnią dla danej populacji. Osoby niepalące wiedzą, że ich oczekiwana długość życia jest większa od średniej, cena ubezpieczenia na życie jest więc dla nich zbyt wygórowana. Odwrotnie jest w przypadku palaczy, dla których cena polisy jest atrakcyjnie niska. W efekcie ubezpieczać się będą głównie osoby palące, a nie reprezentatywna próbka społeczeństwa. W praktyce jednak stosuje się powszechnie obowiązkowe badania lekarskie, pozwalające określić poziom ryzyka (oczekiwaną długość życia).

D) Pokusa nadużycia – hazard moralny

To kolejny problem w sektorze ubezpieczeń. Wróćmy do przykładu rowerów: jeśli nawet założymy, że ryzyko kradzieży jest takie same we wszystkich dzielnicach, sam fakt wykupienia ubezpieczenia może zmienić zachowania właścicieli rowerów. Jeśli ubezpieczą oni rower, to mając świadomość, że w przypadku kradzieży odzyskają pieniądze, mniej dbałości przywiązują do zabezpieczenia go, np. nie kupują lepszego zapięcia.

Gdy możliwa jest obserwacja stopnia dbałości – nie ma problemu -> można na jego podstawie określić różne progi stawek, albo uzależnić wypłacenie odszkodowania od spełnienia określonych warunków (np. konieczność okazania kluczyków samochodowych przy zgłaszaniu kradzieży). Trudno jest jednak obserwować wszystkie działania ubezpieczonych. Stąd przeciwdziała się nadużyciom poprzez np. udział własny.

H. R. Varian, Mikroekonomia. Kurs średni – ujęcie nowoczesne, Warszawa 2005, s.672-674

161

TROCHĘ INNE PODEJŚCIE:Firmy ubezpieczeniowe obliczają przeciętne prawdopodobieństwo pewnych zachowań i zdarzeń. Jednak w momencie, kiedy konsument ubezpieczy się na pewnego rodzaju wydarzenia, wówczas przykłada mniejszą uwagę do zabezpieczenia się przed nimi. Pokusa nadużycia (hazard moralny) pojawia się wówczas, kiedy akt ubezpieczenia się zmienia prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia, na wypadek którego się ubezpieczyliśmy.

Pokusa nadużycia polega na wykorzystaniu niedostępnej dla innych informacji w celu uzyskania korzyści kosztem drugiej strony, z którą zawarta została umowa.Dlatego też średnie statystyczne dotyczące prawdopodobieństwa (obejmujące całą populację, w tym osoby nieubezpieczone – działające ostrożniej i ubezpieczone – poddane pokusie nadużycia) nie stanowią wystarczającej podstawy do wyznaczenia poziomu ryzyka ponoszonego przez ubezpieczyciela i określenia wysokości składek. Pokusa nadużycia podnosi cenę ubezpieczenia. Firmy starają się też ograniczyć pokusę nadużycia poprzez ubezpieczanie na sumy stanowiące część wartości danego przedmiotu ubezpieczenia.

E) Problem pryncypała-agenta

Tłumaczony jako problem pana i sługi. Wynika z rozdzielenia własności i prawa do podejmowania decyzji. Słudzy (managerowie) ulegają pokusie działania w swoim interesie, a nie w interesie panów (akcjonariuszy). Nadzorowanie sługi jest bardzo kosztowne, tylko sługa dysponuje pełną informacją o osiąganych przez siebie wynikach. (tyle podręcznik – Begg s. 177-178).

Problem odnosi się szerzej do rynku pracy i zbliżony jest do hazardu moralnego. Propozycje rozwiązania: udział sługi w zyskach, premie oparte na efektywności, system kontroli. Znacznie więcej informacji na wikipedii pod hasłem ‘principal-agent problem’.

ZNALAZŁEM COŚ TAKIEGO:

Problem pryncypała i agenta (zwany także problemem pana i sługi) związany jest z zewnętrznym systemem finansowania przedsiębiorstw, charakterystycznym tradycyjnie dla modelu anglosaskiego.Źródłem finansowania przedsiębiorstwa może być kredyt bankowy, pożyczki zaciągane na rynku kapitałowym poprzez sprzedaż obligacji lub emisja nowych akcji na giełdzie.

System kontynentalny (wewnętrzny) opiera się głównie na zaciąganiu długoterminowych kredytów w bankach, których przedstawiciele zasiadają następnie w radach nadzorczych przedsiębiorstw (dzięki temu mają dostęp do poufnych informacji o sytuacji kredytowej przedsiębiorstwa). W systemie tym nie wielką rolę odgrywają rynki kapitałowe. Jest on charakterystyczny dla Japonii i Europy kontynentalnej (zwłaszcza dla Niemiec).

System anglosaski (zewnętrzny), charakterystyczny dla US i UK, ma charakter rynkowy. Główną rolę w finansowaniu przedsiębiorstw odgrywa handel akcjami i instrumentami długu na giełdzie. Z takim rozwiązaniem związany jest problem pryncypała i agenta.System zewnętrzny przyznaje większą rolę rynkom papierów wartościowych. Decyzje zarządu nie są kontrolowane na poziomie ich podejmowania (jak ma to miejsce w przypadku systemu wewnętrznego, kiedy przedstawiciele banku w radzie nadzorczej mogą wpływać na jego decyzje). Jeżeli przedsiębiorstwo utraci zdolność do obsługi zaciągniętego na rynku

162

kapitałowym długu, wierzyciele mogą doprowadzić firmę do bankructwa. Taka sytuacja kryzysowa nieuchronnie prowadzi do radykalnej zmiany stosunków władzy w firmie. Pojawia się nowy zarząd, który nabywa prawo do kontroli nad firmą na wolnym rynku. Zewnętrzny system finansowania jest bowiem w istocie rykiem praw do kontroli nad przedsiębiorstwem.

System zewnętrzny charakteryzuje się rozdzieleniem prawa własności (np. akcjonariusze) i prawa do podejmowania decyzji (zarząd, menedżerowie). To rozdzielenie jest przyczyną pojawienia się problemu pana i sługi (pryncypała i agenta, pełnomocnika i mocodawcy). Słudzy (menedżerowie) ulegają pokusie działania w swoim własnym interesie, a nie w interesie swoich panów (akcjonariuszy). Dotyczy to w szczególności finansowania nowych inwestycji – większość z nich finansowana jest z niepodzielonych zysków. Dla przykładu akcjonariusze życzą sobie maksymalizacji zysków, natomiast menedżerowie preferują ich inwestowanie.

Pan (właściciel) może przekazać prawo decydowania słudze. Nadzorowanie sługi jest bardzo kosztowne, bo tylko sługa dysponuje pełną informacją o wynikach. Skutkiem takiej sytuacji jest problem pryncypała i agenta.Pewnego rodzaju rozwiązaniem problemu jest zagrożeniem wrogimi przejęciami, które powstrzymuje menedżerów przez odchodzeniem od zasad polityki maksymalizacji zysku. Nieudolne zarządzanie powoduje spadek zysku, obniżenie kursu akcji i stwarza szanse łatwego zdobycia kontroli nad spółką, a to dyscyplinuje sługę.

58. Wykorzystanie Teorii Gier do analizy zachowania strategicznego.. Równowaga Nasha.. Dylemat więźnia

Grami nazywamy sytuację, kiedy wyniki o określonej wartości pieniężnej pojawiają się ze znanym nam prawdopodobieństwem. Z punktu widzenia gracza, któremu zależy na wygranej, jedna z najważniejszych cech gry jest jej wartość oczekiwana, czyli suma jej wyników pomnożonych przez prawdopodobieństwo ich pojawienia się np. wartość oczekiwana gry w rzucaniu moneta o 100 zł wynosi: WO = -100 zł * 0,5 + 100 zł * 0,5 = 0

Wartość oczekiwana informuje o przeciętnym wyniku wielu partii tej gry.

163

Gra jest tym bardziej opłacalna im większa jest jej wartość oczekiwana.Inna klasyfikacja gier to podział na mniej ryzykowne i bardziej ryzykowne. Gra jest tym bardziej ryzykowna im częściej pojawiaja się wyniki bardziej oddalone od wartości oczekiwanej gry.

Jej ryzykowność mierzymy wartością wariancji gry. Wariancja gry jest to suma podniesionych do kwadratu odchyleń wyników gry od jej wartości oczekiwanej, zważonych prawdopodobieństwem wystapienia tych wyników. Np. WG=1002 *0,5 + (-100) 2*0,5 = 10000zł

Powstałe klasyfikacje gier wykorzystuje się do opisu postaw ludzi wobec ryzyka. Wyróżniamy osoby

Z dwóch gier o równej wartości oczekiwanej osoby niechętne ryzyku wybierają grę mniej ryzykowną, a osoby lubiące ryzyko- bardziej ryzykowną.

Niechęć do ryzyka sprawiła, że ludzie wymyślili wiele sposobów eliminowania ryzyka z życia gospodarczego.Jedną z metod zmniejszania ryzyka jest ego łączenie, które polega na wykorzystaniu prawa wielkich liczb, które głosi, że przeciętny wynik gry jest tym bliższy oczekiwanego, im więcej partii zostało rozegranych. Do łączenia ryzyka dochodzi miedzy innymi na rynku kapitałowym. Umożliwia je emisja akcji, pozwalająca przerzucić ryzyko właścicieli przedsiębiorstw na wielu inwestorów. Kupiwszy za środki uzyskane z emisji akcji własnego

Gry

Korzystne (WO>0) Sprawiedliwe (WO=0) Niekorzystne (WO<0)

Gry

Mniej ryzykowne (WG1) WG1<WG2Bardziej ryzykowne (WG2) WG!<WG2

Osoby

Niechętne ryzyku Neutralne wobec ryzyka Lubiace ryzyko

164

przedsiębiorstwa akcje innych firm dotychczasowy właściciel zamiast w jednej, uczestniczy w wielu grach jednocześnie. Podobnym sposobem łączenia ryzyka jest różnicowanie portfela inwestycyjnego, jeśli kupimy jeden rodzaj akcji weźmiemy udział w jednej grze. Nabycie wielu rodzajów akcji zapewnia udział w wielu grach. Zgodnie z prawem wielkich liczb dochód z portfela inwestycyjnego okazuje się wtedy bliższy wartości oczekiwanej gry. Różnicowanie portfela jest szczególnie skuteczne w przypadku aktywów, których dochodowość jest ze sobą ujemnie skorelowana. Innym niż łączenie sposobem zmniejszania ryzyka jest jego dzielenie. Stosują je np. towarzystwa ubezpieczeniowe przy szczególnie dużych transakcjach, gdy suma ewentualnego odszkodowania jest bardzo wysoka. Rozwiązaniem jest wtedy podzielenie transakcji na części a następnie ich odsprzedanie, np. innym towarzystwom ubezpieczeniowym. Stawka gry zostaje w ten sposób istotnie obniżona. W praktyce dzielenie ryzyka polega na reasekuracji. Ogólnie usługi ubezpieczeniowe polegają na odpłatny przejmowaniu ryzyka, obciążającego ubezpieczające się osoby, przez ubezpieczycieli, którzy stosują metody umożliwiające zmniejszenie tego ryzyka. Jeszcze innym sposobem na zmniejszenie ryzyka towarzyszącego gospodarowaniu jest zawarcie transakcji terminowej. Pośrednicy działający narybku transakcji terminowych umożliwiają sprzedającym i kupującym pozbycie się ryzyka nieprzewidzianej zmiany cen w przyszłości. Rynek transakcji terminowych obejmuje zawierane obecnie po uzgodnionej cenie transakcje z płatnością dostawa następującymi w przyszłości. Zwykle chodzi o kupno i sprzedaż dóbr standardowych takich jak: zboża, metale kolorowe, waluty, papiery wartościowe.

Kiedy wiemy ze już jest teoria gier? Kiedy myślimy jak inni zareagują na nasz ruch jest to klucz do wyboru właściwej strategii.

Pochodną pytania jak zareagują inni są strategie jakie w odpowiedzi na ich ruch możemy zastosować.: (Najczęściej omawiane na przykładzie 2 firm, ludzi, więźniów).

Przykład 2 firmy: X Y obie mają 4 kombinacje cen które mogą stosować aby konkurować między sobą

Wojna Cenowa X Przegrana Przegrana

Cena Normalna X S. Dominująca Przegrana

  Cena Normalna Y Wojna Cenowa Y

Strategia Dominująca – Mam najlepszą strategie niezależnie od strategii stosowanych przez innych. Przy strategii tej obie firmy X Y zarabiają ale zawsze istniej pokusa „Zysków monopolowych" kiedy zniszczymy konkurenta.

Rownowaga Nasha – żaden z graczy Y nie jest w stanie poprawić swoich „zysków" przy danej strategii gracza X – szczególne rozwinięcie strategii dominującej.

Strategię czysta  - jeśli używa w grze tylko jednego sposobu działania. Czyli powyższy przykład i przykłady opisane w załączniku.

Jeżeli gracze stosuje dostępne mu sposoby działania w pewnej proporcji, to mówimy, że stosuje strategię mieszaną tzn, nasi uczestniczy określają prawdopodobieństwo strategii

165

i „losują, wybierają" strategię. Nie są w stanie też wybrać strategii czystej bo nie są w stanie przewidzieć zachowania konkurenta.

pozdrawia mj (najlepiej jest się skupić na omawianiu załączonych przykładów)Korzystałem z internet + Notaki z 1 roku + samuelson 1 str 332 – 345)

Teoria gier – definiowana jako teoria podejmowania decyzji w warunkachinteraktywnych (gry strategicznej) lub inaczej matematyczna teoria sytuacjikonfliktowych - została stworzona przez J. von Neumanna, który stwierdził, żeistota tej gry nie polega na próbie odgadnięcia intencji gracza, lecz na skrywaniuwłasnych zamiarów. Podstawowym założeniem teorii gier jest racjonalnedziałanie wszystkich podmiotów decyzyjnych (graczy). Podstawowymielementami każdej sytuacji, w której występuje zjawisko konkurencji są:

1. Gracze i ich posunięcia. Na rynku występuje przynajmniej dwóchgraczy i ich działania inwestycyjne, marketingowe oraz produkcyjno – cenowesą wzajemnie uzależnione.

2. Wyniki i wypłaty. Działania wszystkich graczy określają wynik walkikonkurencyjnej (zwany wartością gry). Każdemu możliwemu wynikowiodpowiada określona wypłata, która jest miarą stopnia osiągnięcia celu każdegoz rywali; najczęściej wyrażona pieniężnie, gdy mowa o przedsiębiorstwie, a wwartościach użyteczności, gdy dotyczy konsumenta.

3. Reguły gry i cele graczy. Postępowaniem graczy rządzą formalne inieformalne reguły gry. Mogą to być przepisy prawne, powszechnie uznanezasady konkurencji i nieuczciwe praktyki lub wrogie przejęcia, a także zasóbwiedzy analitycznej umożliwiającej śledzenie zachowań konkurencyjnych.

Punktem wyjścia w każdej analizie konkurencji, odwołującej się dodorobku teorii gier, jest opis graczy, stosowanych przez nich strategii,rozumianych jako plan działań, uwzględniający wszystkie ewentualności, wjakich gracz może się znaleźć, oraz uzyskanych przez każdego z nich wypłat.

Walka konkurencyjna może mieć charakter jednorazowego posunięcia lubwielu działań rozłożonych w czasie (konkurencja sekwencyjna i powtarzalna).

Gry mogą występować w wersji strategicznej i ekstensywnej.

Strategia dominująca to najlepsza możliwa reakcja na dowolną strategięzastosowaną przez konkurenta. Jej logika nieuchronnie prowadzi do pogorszeniawyniku, gdy gra ma charakter niekooperacyjny.Historycznym przykładem gry niekooperacyjnej jest dylemat więźnia.

166

Gra dwuosobowa aresztowanych

Paradoks więźnia występuje w ekonomii, gdy partnerzy skazani są na nieoptymalnywynik. Ze względu na brak bodźców, żaden nie zamierza jednostronnie zmienić swojegozachowania, chyba że w drodze podjęcia skoordynowanej współpracy, opartej na zaufaniu.Ten rodzaj strategii można wykorzystać do wyjaśnienia oszustwa w porozumieniachkartelowych.

Jeśliby dwa przedsiębiorstwa stworzyły kartel, dający zyski na poziomie 6 mln PLN idzielone po połowie, to uwzględniono by to w polu a (3, 3). Rywale zdają sobie sprawę, żejeśli zwiększą sprzedaż, a konkurent pozostanie wierny umowie, to ich zyski wzrosną do 3,5mln PLN, lecz uczciwym spadną do 1,5 mln PLN. Jeśli obaj będą oszukiwać, to zrealizujązyski na poziomie 2 mln PLN.

Zysk kartelu jest maksymalny, gdy oba przedsiębiorstwa postępują zgodnie z umowąkartelową, a najniższy, gdy oba oszukują partnera. W tym najgorszym, pod względemwyniku, polu (d) ukształtowała się równowaga, ponieważ partnerzy dostrzegają możliwośćzwiększenia swojego zysku przez nielojalność wobec siebie.

Strategie zapewniające równowagę (gry o wejście na rynek, udział w rynku)powinny być stosowane, gdy konkurenci podejmują decyzje niezależnie od siebie (brakzmowy). Wówczas są odzwierciedleniem „optymalnej” reakcji obu graczy, czyli pozwalająone zmaksymalizować wielkość wypłaty każdego z nich w warunkach, określonych przezwybór strategii, dokonany przez przeciwnika (równowaga Nasha). Inaczej, równowaga Nashaoznacza taką parę strategii, że żaden z graczy nie ma motywacji do jednostronnego odejściaod przyjętej strategii, biorąc pod uwagę strategię zastosowaną przez drugiego (dylematwięźnia powyżej).

Najlepszym wynikiem, jakiego może oczekiwać gracz uczestniczący w grze o sumiezerowej przeciwko jednakowo nastawionemu rywalowi, jest osiągnięcie stanu równowagi.

167

Gdyby któryś z graczy odstąpił od realizacji strategii prowadzącej do równowagi,ograniczyłby wielkość własnych wypłat i pozwoliłby na zwiększenie wypłat rywala.

Ponieważ równowaga Nasha może się ukształtować w położeniu nieoptymalnym dlapodmiotów rynkowych, ekonomiści zwracają uwagę na strukturę rynku i konkurencję międzypodmiotami, w której najkorzystniejsze rozwiązanie łączy się z wyczerpaniem potencjałurynku w poszukiwaniu okazji do poprawy alokacji.

Równowaga Nasha jest uogólnieniem zarówno równowagi Cournota, jak i Bertranda,które zachodzą, gdyż każde przedsiębiorstwo maksymalizuje zyski przy oczekiwanymzachowaniu drugiego przedsiębiorstwa. Równowaga występuje, gdy oczekiwaniauczestników rynku potwierdza rzeczywistość. Jest to zbieżne z koncepcją Nasha o wzajemnejzgodności optymalnych strategii.

Prostym przykładem gry, ilustrującej koncepcję równowagi Nasha, w której przynajmniejdwaj gracze dokonują jednego, jednoczesnego ruchu, dotyczącego podjęcia jednej decyzji,jest konkurencja między Hondą i Toyotą w Ameryce Północnej pod koniec lat 90. związana zbudową nowych zakładów produkcyjnych

Z opisanego przykładu wynika, że jeśli gracze oczekują racjonalnego zachowania sięprzeciwnika, to obaj „optymalizując” wybór, osiągają równowagę Nasha.

Przykładem gier z więcej niż jedną równowagą Nasha jest gra w tchórza, w którejdwóch nastolatków najeżdża na siebie samochodami po jednopasmowej drodze. Pierwszy,który zjedzie z drogi zostaje tchórzem, drugi – bohaterem. Jeżeli obaj zjadą z drogi, to obajzostają tchórzami. Jeżeli żaden nie zjedzie – obaj lądują w szpitalu.

168

Nie występują strategie dominujące, lecz dwie równowagi Nasha. Ekonomistówzawsze intrygowało poszukiwanie w życiu gospodarczym przykładów zachowań, któreodpowiadałyby postawom brawurowych graczy. Wydaje się, że najbardziej zbliżona jestsytuacja monopolu naturalnego, w którym wysokie koszty wejścia i malejące kosztyprzeciętne nie pozwalają realizować rentowności umożliwiającej funkcjonowanie na rynkudwóch przedsiębiorstw.

Telewizja kablowa jest branżą wymagającą wysokich nakładów kapitału (kosztówstałych) i relatywnie niskich kosztów krańcowych wraz z podłączeniem następnegosubskrybenta do odbioru programów. Zatem próg rentowności wymaga znacznej liczbyodbiorców (gospodarstw domowych). Ponieważ rynek telewizji satelitarnej w WielkiejBrytanii na przełomie lat 90. XX. wieku wydawał się potencjalnie ogromny, więc dwie firmypostanowiły go podbić. Specyfikę sytuacji kształtowała odmienna, niekompatybilnatechnologia obu konkurentów zniechęcająca odbiorców do opłacenia 200 funtów opłatywstępnej z ryzykiem braku możliwości wykorzystania sprzętu, gdyby zaszła koniecznośćprzestawienia się na odbiór proponowany przez inną firmę. Ponadto, firma Sky Televisionplanowała wziąć w leasing już krążącego w przestrzeni satelitę, a British SatelliteBroadcasting (BSB) zamierzała umieścić w przestrzeni własnego satelitę, co znaczniepodnosiło jej koszty.

W tabeli zamieszczono szacunek wartości zaktualizowanej wartości netto NPV za lata1989 – 1999 uwzględniającej koszty satelitów, oprogramowania, reklamy, sprzedaży ikosztów administracyjnych w warunkach dwóch strategii każdej z firm (wejścia na rynek ipozostania poza nim).

Układ efektów (wypłat) wskazuje, że występuje podwójna równowaga Nasha. Teoriagier nie podpowiada, która równowaga jest lepsza. To zależy od uwzględnienia dodatkowychinformacji (szczegółów). W opisywanym przypadku nie ma miejsca na rynku dla dwóchprzedsiębiorstw. Ze względu na opóźnienie techniczne w wystrzeleniu satelity i wysokipoziom dziennych strat z tego tytułu doprowadziły do przejęcia BSB przez Sky. W rezultacieod 1993 roku brytyjski rynek telewizji kablowej jest znacząco rentownym monopolem.

169

Występowanie kilku stanów równowagi (równowaga wielokrotna) to przypadek nawetnajprostszych negocjacji, których rezultatem może być dowolny podział zysków wskutekprzyjęcia konkretnego stanu równowagi.

Przykładem wojny cenowej może być model Bertranda, w którym konkurenciuzgodnili cenę niższą od ceny monopolowej, ale wyższą od kosztu krańcowego(MC < PB < Pm). Jeśli przy cenie wynoszącej np. 15 jp. popyt rynkowywynosiłby QX = 60, to każde z dwóch przedsiębiorstw sprzedając po 30 jednostek,realizowałoby zysk na poziomie 150 jp. Gdyby jeden z konkurentów uznał, że możepowiększyć zysk poprzez zwiększenie udziału w rynku dzięki obniżce ceny do 14 jp.,licząc na lojalność drugiego, to jego sprzedaż wzrosłaby do 40 jednostek, a zysk do160 jp. Wówczas lojalny partner sprzedałby 25 jednostek, uzyskując jedynie 125 jp.zysku. Przy jednoczesnym wyłamaniu się z umowy, oba przedsiębiorstwa sprzedają po35 jednostek, z których zyski wynosi po 140 jp. dla każdego.

Porozumienie odnośnie do ceny nie stanowiło równowagi Nasha, gdyż obiefirmy miały bodźce do wyłamania się z pierwotnych ustaleń. Z powyższego wynikarównież, że wojna cenowa może trwać do zrównania się ceny z kosztem krańcowym,ponieważ doprowadzi to do zaniku stymulatora obniżki ceny.

170

W wielu rzeczywistych sytuacjach rywale odpowiadają kontrposunięciami naswoje działania. W grze sekwencyjnej uczestnicy wykonują swe ruchy po kolei(drzewo gier).

W przypadku gry rynkowej dwóch przedsiębiorstw dotyczącej decyzji o wysokościcen homogenicznego produktu – zgodnie z prawem popytu – konsumenci wybiorą produkt oniższej cenie. Na rysunku drzewa gry ekstensywnej zaznaczono zbiór informacyjny firmy 2,co odzwierciedla strukturę informacyjną gry. Dwojakiego rodzaju decyzje cenowe (niska lubwysoka cena) są podejmowane jednocześnie, więc zachowanie konkurenta nie jest znane wmomencie podejmowania decyzji przez rywala. Firma 1 ma dwie strategie S1 = {niska cena,wysoka cena}. Firma 2 ma również dwie strategie S2 = {niska cena, wysoka cena}. Każdamoże wybrać dowolną strategię, lecz wypłaty są im znane. Gra spełnia warunki gry o pełnej,ale niedoskonałej informacji.

171

Alternatywą jednoczesności podejmowania decyzji jest ich sekwencyjność, czylizdynamizowanie tego procesu w czasie.

Jeśli reguły gry są takie same, jak w poprzednim przykładzie, a wszystkie zbioryinformacyjne są jednoelementowe i decyzje cenowe są podejmowane sekwencyjnie, tozachowanie konkurenta jest znane w momencie podejmowania decyzji (pełna i doskonałainformacja).

Liczba strategii dostępnych każdej firmie jest niejednakowa: S1 = {niska cena,wysoka cena}. Firma 2 ma po dwie strategie w zależności od strategii podjętej przezkonkurenta, czyli S2 = {niska cena, jeśli cena rywala jest niska, wysoka cena, jeślicena rywala jest niska, niska cena, jeśli cena rywala jest wysoka, wysoka cena, jeślicena rywala jest wysoka}.

Przykład konfliktu w Zatoce Świń (1962 rok).

172

A. Blinder przedstawił grę, której stronami są władze monetarne FED (niewybieralne,kadencja 14 lat, a prezesów do emerytury) i politycy, którzy muszą starać się o reelekcję.Pierwsi skłonni do polityki restrykcyjnej – drudzy do ekspansywnej. Celem gry jestskłonienie przeciwnika do podjęcia decyzji, której nie chce podjąć z własnej woli. FEDpreferuje nadwyżkę przychodów budżetu nad wydatkami rządowymi (brak deficytu).

173

59. Teoria równowagi ogólnej

Stworzona przez Leona Walrasa w latach 1874- 1877 Prekursorzy: F. Quesnay i Jean- Baptiste Say (Walras rozszerzył zasięg działania prawa rynków Saya) Następcy: K. Arrow i G. Debreu Pojęcie „równowaga” pokazuje kierunek przebiegu procesów ekonomicznych, mimo

że stan równowagi z reguły nie jest osiągany Teoria równowagi ogólnej jest jedną z dwóch syntez neoklasycznych (jako efekt

połączenia dorobku ekonomii klasycznej z dorobkiem rewolucji marginalistycznej). Reprezentuje całościowe podejście do gospodarki, w którym zostały zintegrowane

ujęcia mikro i makroekonomiczne. Jako stan uprzywilejowany w analizie występuje stan równowagi procesów i systemów gospodarczych. Walras zaczyna od najprostszego modelu wymiany na rynku doskonałej konkurencji, aby następnie budować modele równowagi na coraz szerszym polu działalności gospodarczej.

Zgodnie z walrasowską ideą, równowaga kształtuje się równocześnie na wszystkich rynkach. Wszystkie ceny są cenami równowagi, a tworzy je rynek pod postacią aukcjonatora. Rynek pełni rolę cenotwórczy.

Drugą syntezą neoklasyczną jest teoria równowag cząstkowych sformułowana w 1980 roku przez Alfreda Marshalla. Prezentuje ona węższe ujęcie, które stało się standardem

174

mikroekonomii. Teoria ta koncentruje uwagę na decyzjach podejmowanych przez pojedyncze podmioty gospodarcze na poszczególnych rynkach w izolacji od reszty gospodarki. Pozwala na analizę bezpośrednich skutków zdarzeń dotyczących danego rynku. Podejście to w przeciwieństwie do teorii równowagi ogólnej nie uwzględnia powiązań między poszczególnymi rynkami, nie pozwala, więc na określenie skutków pośrednich.

W nauczaniu ekonomii teoria Marshalla traktowana jest jako elementarna, natomiast Walrasa jako zaawansowana.

Pareto udoskonalił walrasowską teorię równowagi, wskazując na ograniczony sens pojęcia wolnej konkurencji.

Opis:

Mechanizm rynkowy wpływa na decyzje kupujących i sprzedających, czyli konsumentów, producentów i dostawców czynników produkcji. Każdy z nich działa w sposób niezależny, dążąc do maksymalizacji własnych korzyści. Teoria równowagi ogólnej prowadzi do rozstrzygnięcia kwestii, czy niezależne działania poszczególnych podmiotów prowadzą do osiągnięcia równowagi przez wszystkich.

Równowaga ogólna prezentuje sytuację, w której każdy rynek został oczyszczony przy dodatniej cenie a każdy konsument osiągnął maksymalny zysk. O czystości rynku mówi się wówczas, gdy wielkość popytu równa się wielkości podaży przy cenie równowagi. Oznacza to, że mechanizm rynkowy wyznacza taki poziom ceny, przy którym wszyscy, którzy chcieli sprzedać dobro i kupić je, dokonali transakcji. Rynek jest wtedy czysty. Analiza równowagi ogólnej obejmuje, więc określenie sposobu osiągania tego stanu oraz jednoczesnego wyznaczania cen na wszystkich rynkach przy realizacji funkcji celu, jaką jest maksymalizacja zysku (dla przedsiębiorców) i użyteczności (dla gospodarstw domowych) przez wszystkie pojedyncze podmioty.

Walras uważał, że wszystkie ceny i wielkości na wszystkich rynkach są wyznaczane jednocześnie, dzięki istniejącym między nim zależnościom. Zbudował on system równań opisujących jednoczesne oddziaływanie wszystkich podmiotów na wszystkich rynkach. Zachowanie każdego podmiotu zostało opisane przez zbiór równań. Każdy konsument występuje w podwójnej roli: nabywcy produktów i sprzedawcy czynników wytwórczych. Dla każdego konsumenta można, więc zbudować zbiór równań opisujących jego popyt na produkty i podaż czynników. Analogicznie zachowanie każdego producenta przedstawia zbiór równań opisujących jego podaż na rynkach produktów i popyt na rynkach czynników. Funkcjonowanie każdego rynku charakteryzują trzy rodzaje równań: funkcji popytu i podaży oraz równanie gwarantujące czystość tego rynku, czyli zrównanie wielkości popytu z wielkością podaży. Warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym do osiągnięcia równowagi ogólnej jest jednoczesne rozwiązanie systemu niezależnych równań w liczbie odpowiadającej liczbie niewiadomych. Jedno z równań w modelu nie jest niezależne i dlatego jest o jedną niewiadomą więcej od liczby niezależnych równań. W modelu, więc nie można wyznaczyć absolutnego poziomu cen. Cena jednego z dóbr wybierana jest, więc jako obrachunkowa i nazywana: numeraire. Ceny pozostałych dóbr wyznaczane są w odniesieniu do ceny numeraire. Są to ceny względne, a numeraire to po prostu pieniądz. Gospodarka dąży do równowagi ogólnej dzięki działaniu aukcjonatora. Przez pojęcie to Walras rozumiał mechanizm, który Adam Smith nazwał niewidzialną ręką rynku.

Tak zarysowana teoria równowagi na rynku dóbr była następnie przenoszona na rynki kapitałów i pracy, aby wreszcie przekształcić się w ogólną teorię równowagi, stanowiącą element paradygmatu neoklasycznego.

175

Bibliografia:R. Bartkowiak, „Historia myśli ekonomicznej”, PWE 2008, str. 105E. Czarny, E. Nojszewska, „ Mikroekonomia”, PWE 2000, str. 305

60. Optimum Pareto.

Optimum Pareto oznacza taki podział dóbr, którego nie można już poprawić nie pogarszając jednocześnie sytuacji któregokolwiek z podmiotów. Przykład opisujący termin znajduje się poniżej.

Zyta ma tylko wodę a Ala tylko colę, obie chciałyby mieć obydwie rzeczy, więc zaczynają się wymieniać. Dla Zyty pierwszy Kubel coli będzie bardziej cenny niż każdy następny, więc skłonna będzie za niego oddać więcej wody, analogicznie Ala będzie wymieniała colę za wodę. W miarę kontynuowania wymiany ich skłonność do poświęcania jednego dobra w zamian za drugie będzie maleć. Ostatecznie osiągnięty zostanie taki punkt, w którym dalsza wymiana nie będzie już możliwa. Ala za colę będzie sobie życzyć coraz więcej wody, a Zyta za kolejny kubek wody będzie chciał coraz więcej coli. W ten sposób osiągnięty został punkt efektywnej alokacji w sensie Pareto. Jeżeli bowiem chcielibyśmy dać Ali kolejny kubek wody, to musielibyśmy zmusić Zytę do wymiany, pogarszając tym samym jej sytuację (albowiem, gdyby jego sytuacja miała się poprawić, to do wymiany doszłoby dobrowolnie). Jeśli dochodzi do świadomej i dobrowolnej wymiany dóbr niemożliwe jest nie osiągnięcie efektywności alokacji w sensie Pareto.

Efektywność w sensie Pareto zachodzi więc w sytuacji w której nie udaje się poprawić sytuacji podmiotu A bez pogorszenia położenia podmiotu B. Irracjonalne ekonomicznie zachowanie (np. z pobudek sentymentalnych) podmiotu B nie chcącego wymienić swojego dobra, jest również efektywne w sensie Pareto. Innym skrajnym przykładem alokacji efektywnej w sensie Pareto jest taki podział dóbr, w którym wszystkie dobra są u tylko jednego podmiotu, a pozostałe nie mają nic. Taka alokacja również jest efektywna w sensie Pareto.

61. Optymalny wybór konsumenta przy różnym układzie preferencji.

Analiza ekonomiczna zachowań konsumentaEkonomiści analizują zachowanie konsumenta dwoma metodami:1. Pierwsza metoda opiera się na teorii użyteczności. Teoria użyteczności obejmuje analizę:a) użyteczności całkowitej,b) użyteczności krańcowej.2. Druga metoda opiera się na teorii krzywych obojętności. Teoria krzywych obojętności obejmuje analizę:a) linii ograniczenia budżetowego ,b) krzywej obojętności,c) związków pomiędzy krzywą obojętności a linią ograniczenia budżetowego;

1. Teoria użyteczności

176

Teorie zachowania konsumenta opierają się na kategoriach preferencji. Preferencje konsumenta odzwierciedlają subiektywne pragnienia i oceny ważności oraz przydatności poszczególnych dóbr. Preferencje poszczególnych konsumentów różnią się zależnie od tradycji rodzinnych, wychowania, środowiska społecznego, wykształcenia, poziomu dochodów, sposobu życia znajomych (np. efekt naśladownictwa).

Użyteczność jest to suma zadowolenia czy satysfakcji ludzi uzyskana z konsumpcji danego dobra lub usługi, a także z udziału w jakimś rodzaju działalności.Cechy użyteczności:1) dobro jest tym użyteczniejsze im intensywniej zaspokaja określoną potrzebę; w miarę zaspokajania potrzeb tracą one na intensywności;2) człowiek z reguły dąży do zaspokojenia najbardziej intensywnych potrzeb (tj. potrzebpodstawowych jak wyżywienie), dopiero po ich zaspokojeniu pojawiają się potrzebywyższego rzędu związane z komfortem życia, kulturą, itp.3) hierarchia potrzeb bywa różna – w zależności od upodobań konsumenta;Użyteczność to kategoria, której przypisać można wartości porządkowe. Pozwala to na usytuowanie dóbr i usług względem siebie z punktu widzenia satysfakcji jaką czerpiemy z ich konsumpcji. W oparciu o kategorię użyteczności możliwe jest „zbudowanie” uporządkowanego systemu preferencji konsumowanych dóbr.

W swoich wyborach konsument dąży do maksymalizacji użyteczności, stąd:- wybiera takie kombinacje konsumowanych dóbr, które dają mu największe zadowolenie;- wybiera, te alternatywy, dla których relacja kosztów od korzyści jest najmniejsza;

- podejmuje decyzje wyboru określonego dobra na podstawie oferty rynkowej producenta;

Optymalny wybór konsumenta jest zatem tym wyborem, który maksymalizuje jego użyteczność.

Uporządkowany system preferencji konsumowanych dóbr opiera się na następujących

założeniach:

1. Konsument może szeregować według kolejności swoich preferencji wszystkie rynkowekoszyki dóbr.2. Założenie kompletności preferencji.3. Założenie przechodniości preferencji.4. Nienasyconość zadowolenia konsumentaW ekonomii wyróżnia się dwa rodzaje użyteczności:1. Użyteczność całkowita.2. Użyteczność krańcowa (marginalna).Użyteczność całkowita jest sumą użyteczności indywidualnego konsumenta z posiadania lub konsumowania danych ilości dóbr i usług. Jest miarą ogólnej satysfakcji konsumenta uzyskanej z konsumpcji;Użyteczność krańcowa jest stosunkiem przyrostu użyteczności całkowitej do przyrostu konsumpcji lub zapasu dobra; inaczej mówiąc użyteczność krańcowa jest to przyrost użyteczności uzyskiwany dzięki zwiększeniu konsumpcji tego (analizowanego) dobra o jednostkę: Uk= ΔUc/ ΔQ

ΔUc → zmiana użyteczności całkowitej, którą liczymy odejmując od wartości UC po zmianie wartość UC przed zmianą;

177

ΔQ → zmiana ilości konsumowanego dobra którą liczymy odejmując od ilości dobra po zmianie ilość dobra przed zmianą;

Prawo malejącej użyteczności krańcowej informuje, że zadowolenie z pierwszej konsumowanej jednostki dobra jest znacznie większe aniżeli z każdej kolejnej jednostki; w rezultacie przyrosty zadowolenia z konsumpcji mierzone jako użyteczność marginalna zmniejszają się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra.Prawo malejącej użyteczności krańcowej służy do wyjaśnienia kształtu krzywej popytu kolejna konsumowana jednostka daje coraz to mniej zadowolenia więc musi być coraz totańsza, aby konsument chciał ją kupić; stąd cena ukształtowana na rynku jest odbiciem wartości jaką dane dobro lub usługa przedstawia dla kupującego a nie odzwierciedleniem tylko kosztów związanych z wytworzeniem owych produktów.

Równowaga konsumenta: zgodnie z koncepcją użyteczności krańcowej, konsument osiąga stan równowagi, gdy nabywając różne towary doprowadza do tego, że relacja krańcowej użyteczności do ceny dla każdego z nich jest równa.Ukx/cx = Uky/cy

Warunek maksymalizacji użyteczności całkowitej można zapisać w postaci:Ukx/Uky = cx /cy

2. Teoria krzywych obojętności

178

Teoria zachowania się konsumenta opiera się na uporządkowanym systemie preferencji konsumowanych dóbr, czyli uporządkowaniu tego co lubimy i czego nie lubimy zgodnie z intensywnością naszych odczuć. Preferencje konsumenta są ilustrowane za pomocą krzywych obojętności o różnym możliwym nachyleniu i ograniczeniu analizy do dwóch dóbr substytucyjnych; konsument przypisuje różne znaczenie poszczególnym kombinacjom konsumowanych dóbr i usług (tj. koszykom rynkowym);Krzywa obojętności przedstawia wszystkie kombinacje dwóch dóbr, które dla konsumenta są obojętne, tzn. każda z tych kombinacji daje konsumentowi takie samo zadowolenie, czyli ten sam poziom całkowitej użyteczności.

Właściwości opisujące krzywą obojętności1. Kształt krzywej obojętności jest wyznaczany przez malejące użyteczności krańcowe.2. Krzywa obojętności przedstawia wszystkie możliwe kombinacje konsumpcji dwóch dóbr,które dostarczają konsumentowi taka sama użyteczność całkowitą.3. Kształt krzywej obojętności wskazuje, że dodatkową ilość jednego dobra uzyskuje siękosztem coraz mniejszych ilości drugiego dobra.4. Kształt krzywej obojętności oznacza, że w miarę wzrostu konsumpcji jednego dobraspożycie drugiego dobra maleje → substytucja dóbr.

Krańcowa stopa substytucji KSS to miernik efektu substytucyjnego; KSS jest rozumiana jako stosunek przyrostu spożycia jednego dobra do ubytku innego dobra;Krańcowa stopa substytucji KSS określa jaką ilość dobra Y należy poświecić w celu zwiększenia konsumpcji dobra X o jednostkę w sytuacji kiedy konsument pozostaje na tej samej krzywej obojętności czyli nie zmienia poziomu zadowolenia z konsumpcji;

Kategorie Krańcowej Stopy Substytucji;Stała krańcowa stopa substytucji: charakterystyczna dla bliskich substytutów oznacza, iż w miarę ubytku jednego dobra X kolejne jednostki dobra drugiego Y substytuują stałe ilości ubywającego dobra X;Malejąca krańcowa stopa substytucji w miarę ubytku jednego dobra X jednostka dobra drugiego Y rekompensuje coraz mniejsze ilości dobra ubywającego X;

179

Rosnąca krańcowa stopa substytucji w miarę jak zmniejsza się konsumpcja dobra Y, kolejne jednakowe przyrosty dobra X substytuują coraz większe ilości dobra Y;

Krzywa obojętności:1. Ma negatywne nachylenie – ujemne oznacza to, że jeżeli konsument zwiększa spożycie jednego dobra to zarazem zmniejszaspożycie drugiego;2. Jest wklęsła względem początku układu współrzędnych jej nachylenie maleje w miarę przesuwania się po niej na prawo w dół; dla wyjaśnienia tego zjawiska i kształtu krzywej wprowadzono pojęcie → krańcowej stopy substytucji;3. Dla każdego konsumenta można wykreślić wiele krzywych obojętności istnieje tzw. mapa krzywych obojętności;4. Krzywe obojętności nie przecinają się im wyżej położona krzywa obojętności tym wyższy poziom użyteczności;

Mapa preferencji konsumenta

Mapa preferencji konsumenta odzwierciedla dwie prawidłowości:1. Krzywych obojętności może być nieskończenie wiele, tworzą one system preferencji czyli mapę krzywych obojętności; im wyżej jest położona krzywa obojętności tym wyższe jest spożycie obu dóbr; Krzywe te tworzą mapę gustów lub preferencji konsumenta i wyrażają jego indywidualne upodobania w obojętnej proporcji konsumowanych dóbr;2. Ograniczeniami wyboru konsumenta są:a) dochód konsumenta →(Dk),b) cena dobra X →(cX),c) cena dobra Y →(cY),

Linia budżetu konsumenta

Linia budżetu konsumenta umożliwia przedstawienie w układzie dwuwymiarowym (na płaskim układzie współrzędnych) wysokość rozporządzalnego dochodu przeznaczonego do nabycia obu wymienionych dóbr konsumpcyjnych;

180

Linia budżetu konsumenta jest to prosta pokazująca wszystkie kombinacje ilości dwóch dóbr, które mogą być zakupione za cały dochód;

Właściwości linii budżetowej1. Linia budżetowa ma nachylenie ujemne.2. Nachylenie linii budżetowej jest równe stosunkowi ceny towaru X do ceny towaru Y.3. Linia budżetowa ulega przesunięciu wskutek zmiany dochodów.4. Linia budżetowa zmienia położenie wskutek zmiany ceny towaru.

Równowaga (optimum) konsumentaZ uwagi na preferencje dotyczące kombinacji dóbr możliwych do osiągnięcia przy posiadanych zasobach pieniężnych konsument dąży do sytuacji optymalnej umożliwiającej mu maksymalizacje użyteczności konsumpcji; sytuację taką określa się jako równowagę konsumenta lub optimum konsumenta;Konsument wybiera zawsze taki zestaw dóbr, który najbardziej go zadowala; zestaw dóbr maksymalizujący użyteczność znajduje się w punkcie styczności linii budżetowej z najwyżej położoną krzywą obojętności; Krzywa obojętności wyraża preferencje (upodobania) konsumenta, natomiast linia budżetuokreśla jego realne możliwości dochodowe; dla konsumenta dostępne są tylko te kombinacje, które są wyznaczone linią budżetu; punkt styczności krzywej obojętności z linią budżetu konsumenta wyznacza punkt równowagi;

Równowaga konsumenta (consumer equilibrium) reprezentowana jest przez punkt styczności krzywej obojętności z linią budżetową przedstawiający optymalną kombinację dóbr osiągalną przez konsumenta; oznacza, że konsument wybrał taki koszyk zakupów, które dają mu maksimum użyteczności przy danym dochodzie pieniężnym i danych cenach dóbr i usług;

181

W punkcie optimum konsumenta krańcowa stopa substytucji (KSS) równa sięstosunkowi cen dobra X do dobra Y:KSS=cx/cy

Warunek styczności oznacza, że konsument dostosowuje swoją konsumpcję dóbr X i Y w taki sposób, aby stopa zgodnie, z którą jest skłonny zastąpić Y przez X była równa stopie, która faktycznie umożliwia dokonanie takiej substytucji (relacji cen dóbr):KSS=cx/cy oraz KSS=|ΔY/ ΔX| zatem |ΔY/ ΔX|=Ukx/U ky

wynika z tego, że:KSS=cx/cy =|ΔY/ ΔX| =Ukx/U ky

KSS, a stosunek cenowy dobra X do dobra Y

1. Załóżmy, że krańcowa stopa substytucji byłaby większa od stosunku cen:ΔY/ ΔX| > cx/cy

Interpretacja: dla konsumenta bardziej korzystny jest wydatek na dobro X niż na dobro Y; w tym przypadku konsument będzie skłonny zwiększyć wydatek na dobro X kosztem wydatkuna dobro Y.

2. Załóżmy, że krańcowa stopa substytucji będzie mniejsza od stosunku cen:

182

ΔY/ ΔX| < cx/cy

Interpretacja: ta nierówność oznacza, że konsument powinien powiększyć konsumpcję dobra Y; przy takim założeniu nastąpi spadek użyteczności krańcowej na jednostkę pieniądza z wydatku na dobro Y;

183