1
trÇn mü gièng
c¸c nhµkhoa b¶ngnam ®Þnh
(Thêi phong kiÕn)
Héi v¨n häc nghÖ thuËt Nam ®Þnhn¨m 2009
2
3
Lêi nãi ®Çu
Nh÷ng ngêi ®îc chän giíi thiÖu trong s¸ch
nµy lµ nh÷ng ngêi quª ë Nam §Þnh, hoÆc quª n¬i
kh¸c nhng ®Þnh c ë Nam §Þnh, ®ç trong c¸c khoa
thi cÊp quèc gia thêi phong kiÕn ë níc ta (thi Héi,
thi §×nh) tõ Phã b¶ng ®Õn Tr¹ng nguyªn.
Ngêi ®ç Phã b¶ng gäi lµ nhµ khoa b¶ng,
ngêi ®ç tõ ®ång TiÕn sÜ ®Õn Tr¹ng nguyªn gäi lµ nhµ
khoa gi¸p, nhng ®Ó cho tiÖn, xin gäi chung nh÷ng
ngêi ®ç ®¹i khoa lµ nhµ khoa b¶ng.
C¸c tµi liÖu tham kh¶o chÝnh lµ s¸ch lÞch sö,
®¨ng khoa lôc, gia ph¶, s¸ch ®Þa chÝ, v¨n bia... NÕu cã
sù kh«ng thèng nhÊt gi÷a c¸c tµi liÖu tham kh¶o th×
lÊy chÝnh sö lµm c¨n cø chñ yÕu, cã nãi râ sù sai
kh¸c ®ã. Mét sè chi tiÕt kh«ng thèng nhÊt gi÷a chÝnh
sö víi gia ph¶ th× tuú tõng trêng hîp mµ xem xÐt
quyÕt ®Þnh lùa chän t liÖu sao cho hîp lý.
Tæng sè nhµ khoa b¶ng Nam §Þnh ®îc giíi
thiÖu lµ 121 vÞ, trong ®ã 88 vÞ cã cø liÖu ®¸ng tin cËy,
33 vÞ cha ®ñ cø liÖu chÝnh x¸c nªu ra chØ cã tÝnh
chÊt tham kh¶o. Tuy nhiªn, trong sè 88 vÞ “cã cø liÖu
®¸ng tin cËy” vÉn cã hai vÞ cÇn xem xÐt kü h¬n. §ã
lµ:
4
- V¬ng V¨n HiÖu cha râ thêi gian ®ç nh ®·
tr×nh bµy trong chÝnh v¨n.
- Vò §×nh Dung: Theo Tõ ®iÓn nh©n vËt lÞch sö
cña NguyÔn Q. Th¾ng vµ NguyÔn B¸ ThÕ (Nxb. Tp.
Hå ChÝ Minh, 1993) th× Vò §×nh Dung, l·nh tô khëi
nghÜa Ng©n Giµ cã ®ç TiÕn sÜ. Nhng gia ph¶ hä Vò
ë Ng©n Giµ l¹i kh«ng thÊy nãi «ng ®ç TiÕn sÜ.
Chóng t«i vÉn xÕp hai nh©n vËt nµy ë phÇn
chÝnh v× c¨n cø vµo cø liÖu lµ c¸c s¸ch ®¨ng khoa lôc
vµ tµi liÖu lÞch sö cã thèng kª hai nh©n vËt nµy dï cßn
cha thèng nhÊt.
Danh s¸ch c¸c nhµ khoa b¶ng ®îc xÕp theo
thø tù vÇn ch÷ c¸i hä tªn ®Ó b¹n ®äc tiÖn tra cøu.
N¨m sinh vµ n¨m mÊt ®îc ghi ngay sau tiªu ®Ò
nh©n vËt trong hai ngoÆc ®¬n. NÕu cha râ th× ®¸nh
dÊu “hái” ( ? ). NÕu x¸c ®Þnh ®îc thêi gian sèng cña
nh©n vËt mét c¸ch t¬ng ®èi th× ghi theo thÕ kû.
Do kh¶ n¨ng cã h¹n, tµi liÖu tham kh¶o kh«ng
nhiÒu nªn kh«ng tr¸nh khái thiÕu sãt nh bá sãt nh©n
vËt, chuyÓn ®æi ®Þa danh cò ra ®Þa danh hiÖn nay cha
chÝnh x¸c... Mong ®îc b¹n ®äc lîng thø vµ cho ý
kiÕn ®Ó chØnh lý.
5
vµi nÐtvÒ c¸c nhµ khoa b¶ng nam ®Þnh
1 - C¸c s¸ch ®¨ng khoa lôc vµ lÞch sö cßn ghi
chÐp ®îc, ë níc ta, tõ 1075 ®Õn 1919 tæ chøc ®îc
183 khoa thi cÊp quèc gia (§¹i tû, §¹i tû thñ sÜ, Th¸i
häc sinh mµ ta quen gäi lµ §¹i khoa, tøc thi Héi vµ
thi §×nh), lÊy ®ç 3415 ngêi (hiÖn chØ cßn danh s¸ch
2898 ngêi). Nh÷ng ngêi ®ç §¹i khoa thêng ph¶i
tr¶i qua ba khoa thi (H¬ng, Héi, §×nh) vµ ®Òu ®îc
nhËn mét häc vÞ nhÊt ®Þnh tuú theo tõng giai ®o¹n
lÞch sö cô thÓ.
ViÖc ph©n cÊp ngêi ®ç ®¹i khoa thêi Lý cha
râ rµng, chØ thÊy khoa 1196 cã häc vÞ XuÊt th©n. Tõ
n¨m 1232 thêi TrÇn b¾t ®Çu chia ngêi ®ç ®¹i khoa
lµm ba gi¸p lµ §Ö nhÊt gi¸p, §Ö nhÞ gi¸p vµ §Ö tam
gi¸p. C¸ch chia nµy ®îc dïng tíi triÒu NguyÔn.
Khoa 1239 l¹i chia ngêi ®ç lµm hai lo¹i lµ Gi¸p
khoa vµ Êt khoa. Tõ n¨m 1246 xuÊt hiÖn Tam kh«i
(Tr¹ng nguyªn, B¶ng nh·n, Th¸m hoa lang gäi t¾t lµ
Th¸m hoa). Khoa 1256 vµ 1266 lÊy hai Tr¹ng nguyªn
(Kinh Tr¹ng nguyªn cho vïng ®ång b»ng B¾c bé,
6
Tr¹i Tr¹ng nguyªn cho vïng Thanh Ho¸...). Hai khoa
1304 vµ 1374 ngêi ®ç §Ö nhÞ gi¸p ®îc ban danh
hiÖu Hoµng gi¸p. Khoa 1426 chia ngêi ®ç thµnh
Gi¸p ®¼ng vµ Êt ®¼ng. Khoa 1442 xÕp §Ö nhÊt gi¸p
vµ §Ö nhÞ gi¸p vµo ChÝnh b¶ng, §Ö tam gi¸p vµo Phô
b¶ng. N¨m 1462 Lª Th¸nh T«ng ban thªm häc vÞ
CËp ®Ö vµ XuÊt th©n, n¨m 1472 ®Þnh t c¸ch vµ ph©n
lo¹i TiÕn sÜ. Tõ ®©y danh hiÖu chÝnh thøc cña ngêi
®ç ®¹i khoa lµ :
- §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö: §Ö nhÊt danh
(Tr¹ng nguyªn), §Ö nhÞ danh (B¶ng nh·n), §Ö tam
danh (Th¸m hoa).
- §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p).
- §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n.
N¨m 1829 nhµ NguyÔn ®Æt thªm häc vÞ Phã
b¶ng, lÊy ngêi ®ç trong c¸c kú thi ®¹i khoa kÐm
®iÓm ngêi ®ç §Ö tam gi¸p, xÕp riªng thµnh mét
b¶ng vµ cha ®îc coi lµ TiÕn sÜ.
Ngêi ®ç ®¹i khoa thêi TrÇn gäi lµ Th¸i häc
sinh (cã tõ n¨m 1232 ®Õn n¨m 1400), tõ n¨m 1442
gäi lµ TiÕn sÜ. TiÕn sÜ dïng chØ nh÷ng ngêi ®ç tõ §Ö
Tam gi¸p trë lªn, ®ång thêi còng lµ tªn th«ng tôc chØ
ngêi ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n. Tr¹ng
nguyªn, B¶ng nh·n, Th¸m hoa dïng gäi nh÷ng ngêi
7
®ç §Ö nhÊt gi¸p tiÕn sÜ cËp ®Ö (§Ö nhÊt danh, §Ö nhÞ
danh, §Ö tam danh), Hoµng gi¸p dïng gäi nh÷ng
ngêi ®ç §Ö nhÞ gi¸p.
Nh÷ng ngêi ®ç tõ TiÕn sÜ ®Õn Tr¹ng nguyªn
gäi lµ nhµ khoa gi¸p, ngêi ®ç Phã b¶ng gäi lµ nhµ
khoa b¶ng, ngêi ®ç Cö nh©n ë c¸c khoa thi cÊp ®Þa
ph¬ng gäi lµ nhµ khoa môc. Ngêi ta thêng gäi
chung nh÷ng ngêi ®ç ®¹i khoa lµ nhµ khoa b¶ng cho
tiÖn.
Ngêi ®ç ®Çu c¶ ba khoa thi (H¬ng, Héi,
§×nh) gäi lµ Tam nguyªn, ®ç ®Çu ba khoa thi liªn tôc
gäi lµ Tam nguyªn liªn tróng.
Ngêi ®ç ®Çu khoa thi Héi gäi lµ Héi nguyªn.
Ngêi ®ç ®Çu khoa thi §×nh gäi lµ §×nh
nguyªn. Tr¹ng nguyªn lµ häc vÞ cao nhÊt nªn tÊt
nhiªn lµ §×nh nguyªn. §×nh nguyªn cã thÓ lµ B¶ng
nh·n, Th¸m hoa, Hoµng gi¸p hoÆc TiÕn sÜ, nhng
kh«ng bao giê lµ Phã b¶ng v× Phã b¶ng cha ph¶i lµ
TiÕn sÜ.
Ngêi ®ç ®Çu hai khoa thi Héi vµ thi §×nh gäi
lµ Song nguyªn.
Ngêi ®ç ®Çu khoa thi H¬ng gäi lµ Gi¶i
nguyªn (cßn gäi lµ TØnh nguyªn, H¬ng nguyªn).
8
N¨m 1442 chÝnh thøc ph©n cÊp thµnh ba khoa
thi H¬ng, Héi, §×nh nªn tõ ®©y míi cã Tam nguyªn
vµ Song nguyªn. Mét sè khoa chØ cã thi Héi mµ
kh«ng thi §×nh còng kh«ng thÓ cã Tam nguyªn vµ
Song nguyªn nh c¸c khoa 1453, 1458 vµ c¸c khoa tõ
1554 ®Õn 1592.
2 - TØnh Nam §Þnh (theo giíi h¹n ®Þa danh
hµnh chÝnh hiÖn nay) cã 88 nhµ khoa b¶ng cã cø liÖu
®¸ng tin cËy. Trong ®ã cã 5 Tr¹ng nguyªn, 1 §Ö nhÊt
gi¸p cha râ ®Ö danh, 1 ®ç thø ba §Ö nhÊt gi¸p, 2
Th¸m hoa, 2 B¶ng nh·n, 15 Hoµng gi¸p, 46 TiÕn sÜ,
16 Phã b¶ng.
§¹t danh hiÖu Tam nguyªn liªn tróng cã
Hoµng gi¸p TrÇn BÝch San. TrÇn BÝch San (1838 -
1878) tù Väng Nghi, hiÖu Mai Nham, quª lµng VÞ
Xuyªn, huyÖn Mü Léc (nay thuéc tp. Nam §Þnh) ®ç
Gi¶i nguyªn khoa Gi¸p Tý 1864, ®ç Héi nguyªn vµ
§×nh nguyªn Hoµng gi¸p khoa Êt Söu 1865, ®îc
vua tÆng cê “Tam nguyªn liªn tróng” vµ cho ®æi tªn
lµ TrÇn Hy T¨ng (tá ý tr«ng ®îi hy väng nhiÒu ë TrÇn
BÝch San). ¤ng lµm quan tíi LÔ bé T¶ tham tri, cã
nhiÒu c«ng lao ®èi víi níc, ®Ó l¹i mét sè t¸c phÈm
9
nh Mai Nham thi th¶o, Nh©n sù kim gi¸m, Gia huÊn
ca...
Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch ®ç ®Çu c¶ ba kú thi
n¨m 1374 ®êi TrÇn DuÖ T«ng (thêi ®ã cha ph©n chia
r¹ch rßi c¸c khoa thi nªn cha cã danh hiÖu Tam
nguyªn), lµm quan ®Õn NhËp néi Hµnh khiÓn.
§¹t hai danh hiÖu Gi¶i nguyªn vµ §×nh
nguyªn cã Hoµng gi¸p §ç Huy Liªu, TiÕn sÜ Ng«
TrÇn Thùc. §ç Huy Liªu (1844 - 1891) quª lµng La
Ng¹n nay thuéc x· Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh
Nam §Þnh. ¤ng ®ç Gi¶i nguyªn khoa 1867, ®ç §×nh
nguyªn Hoµng gi¸p khoa 1879. Bµi §èi s¸ch thi §×nh
cña «ng m¹ch l¹c, ®îc ch©u phª: “Qu¶ cã thùc häc,
nh÷ng kÎ dÉm theo vÕt mßn kh«ng thÓ lµm ®îc”...
TiÕn sÜ Ng« TrÇn Thùc, quª gèc B¾c Ninh, ngêi
B¸ch TÝnh, Nam Trùc (Nam §Þnh) ®ç khoa 1760 ®êi
Lª HiÕn T«ng, lµm quan ®Õn §«ng c¸c §¹i häc sÜ.
§¹t danh hiÖu Héi nguyªn cã TiÕn sÜ Ng« BËt
Lîng.
§¹t danh hiÖu Gi¶i nguyªn cã Phã b¶ng
NguyÔn ¢u Chuyªn, TiÕn sÜ §ç Ph¸t, TiÕn sÜ §ång
C«ng ViÖn.
Nam §Þnh cã nhiÒu ngêi trÎ tuæi ®ç cao, thÓ
hiÖn ®Æc ®iÓm th«ng minh ham häc cña ngêi Nam
10
§Þnh. NguyÔn HiÒn ®ç Tr¹ng nguyªn n¨m 1247 khi
míi 13 tuæi lµ vÞ Tr¹ng nguyªn trÎ nhÊt níc. TiÕn sÜ
Ph¹m Duy ChÊt ®ç khoa §«ng C¸c (trªn TiÕn sÜ).
B¶ng nh·n TrÇn §¹o T¸i ®ç n¨m 14 tuæi. Tr¹ng
nguyªn L¬ng ThÕ Vinh ®ç khoa 1463 khi míi 23
tuæi. TrÇn V¨n B¶o ®ç Tr¹ng nguyªn n¨m 1550 ë tuæi
27. Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch ®ç n¨m 1374 lóc 24
tuæi...
Kh«ng chØ cã ngêi trÎ tuæi ®ç cao, mµ nh÷ng
ngêi cao tuæi còng rÊt ham häc, ®ç cao thÓ hiÖn sù
kiªn tr× phÊn ®Êu nh Tr¹ng nguyªn Vò TuÊn Chiªu
®ç n¨m 50 tuæi (cã s¸ch chÐp «ng ®ç n¨m 55 tuæi).
T¬ng truyÒn Vò TuÊn Chiªu häc kÐm, ph¶i theo häc
cïng bän trÎ con hÕt líp nµy ®Õn líp kh¸c. Thµy d¹y
Vò TuÊn Chiªu ®· n¶n lßng, khuyªn «ng vÒ nhµ ®i
cµy, th«i kh«ng häc n÷a. Trªn ®êng vÒ nhµ, Vò
TuÊn Chiªu nh×n thÊy ch©n cÇu ®¸ mßn vÑt, chît hiÓu
ra ch©n lý “níc ch¶y ®¸ mßn”, bÌn quay l¹i trêng
quyÕt chÝ häc tËp, råi ®ç Tr¹ng nguyªn khoa Êt Mïi
1475 ®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn L¹i bé T¶ thÞ
lang.
TruyÒn thèng hiÕu häc ë Nam §Þnh thÓ hiÖn
râ trong tõng gia ®×nh, dßng hä. Hoµng gi¸p Ph¹m
V¨n NghÞ cã mét con ®ç Phã b¶ng vµ 3 con ®ç Cö
11
nh©n. Hä §µo ë Cæ LÔ (Trùc Ninh) cã §µo Toµn B©n
®ç Hoµng gi¸p. Con §µo Toµn B©n lµ §µo S TÝch ®ç
Tr¹ng nguyªn, hËu duÖ cña «ng cã TiÕn SÜ D¬ng BËt
Tr¹c (nguyªn hä §µo ®æi ra hä D¬ng). NhiÒu gia
®×nh cha con cïng ®ç nh Phã b¶ng TrÇn Do·n §¹t
cã con lµ TrÇn BÝch San ®ç Hoµng gi¸p, Phã b¶ng §ç
Huy UyÓn cã con lµ §ç Huy Liªu ®ç Hoµng gi¸p...
Anh em sinh ®«i cïng ®ç mét khoa lµ Lª HiÕn Gi¶n
®ç B¶ng nh·n, Lª HiÕn Tø ®ç TiÕn sÜ. TiÕn sÜ Ph¹m
§¹o Phó vµ Hoµng gi¸p Ph¹m B¶o lµ hai anh em...
PhÇn lín nh÷ng nhµ khoa b¶ng Nam §Þnh
tõng gi÷ c¸c chøc vô cao trong triÒu ®×nh ë c¸c thêi
®¹i: 1 NhËp néi Hµnh khiÓn, 6 §¹i häc sÜ, 9 Thîng
th, 3 Tham tri, 2 TÕ töu vµ T nghiÖp Quèc Tö
Gi¸m, 5 TuÇn phñ, 1 §¹i tíng ®æng qu©n...
C¸c nhµ khoa b¶ng lµ nh÷ng ngêi cã nhiÒu
c«ng lao trong x©y dùng vµ b¶o vÖ ®Êt níc, ®Æc biÖt
trong lÜnh vùc v¨n ho¸ vµ gi¸o dôc. Hä lµ nh÷ng nhµ
v¨n, nhµ gi¸o, nhµ qu©n sù, nhµ khoa häc, nhµ sö häc,
nhµ ®Þa chÝ häc, nhµ chÝnh trÞ... ®Ó l¹i cho ®êi nhiÒu
tríc t¸c gi¸ trÞ, hä thùc sù cã c«ng lín gãp phÇn t¹o
nªn gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hiÕn níc ta. Nhµ khoa häc
Tr¹ng nguyªn L¬ng ThÕ Vinh víi §¹i thµnh to¸n
ph¸p, nhµ sö häc TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng víi ViÖt sö
12
c¬ng môc tiÕt yÕu, l·nh tô yªu níc chèng Ph¸p -
nhµ gi¸o Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ víi ng«i trêng
®Æc biÖt trong lÞch sö - trêng Tam §¨ng d¹y c¶ v¨n
vµ vâ, Phã b¶ng L· Xu©n Oai hy sinh trong nhµ tï
C«n §¶o, TiÕn sÜ Vò H÷u Lîi tríc khi bÞ giÆc Ph¸p
xö tö vÉn hiªn ngang ®äc th¬ tuyÖt mÖnh, nhµ gi¸o
TiÕn sÜ Ng« ThÕ Vinh víi 72 bé s¸ch gi¸o khoa cña
«ng, nhµ gi¸o Hoµng gi¸p §µo Toµn B©n tõng ®îc
nhµ gi¸o Chu V¨n An t«n lµ “®¹i s v« nhÞ”, Quèc Tö
Gi¸m tÕ töu TiÕn sÜ KhiÕu N¨ng TÜnh víi T©n biªn
Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc, TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc
Liªn víi hµnh ®éng “bÊt b¸i Toµn quyÒn” thÓ hiÖn
khÝ ph¸ch cña sÜ phu yªu níc ViÖt Nam, TiÕn sÜ Vò
Huy Tr¸c víi tµi lµm phó ®îc d©n gian t«n lµ “ThÇn
phó”, Tr¹ng nguyªn NguyÔn HiÒn lµm vÎ vang ®Êt
níc b»ng trÝ th«ng minh tríc sø gi¶ Trung Quèc,
Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch víi bµi C¶nh tinh phó
®îc ngêi ®êi sau coi lµ “ngêi kh¬i nguån thÓ phó
thêi TrÇn”, TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó lµ mét trong hai
t¸m ng«i sao cña Héi Tao §µn do Lª Th¸nh T«ng
thµnh lËp... lµ nh÷ng tªn tuæi lín ®îc ghi danh trong
sö s¸ch, lµ niÒm tù hµo cña nh©n d©n c¶ níc nãi
chung vµ Nam §Þnh nãi riªng.
13
Thèng kª c¸c nhµ khoa b¶ngnam ®Þnh theo khoa thi
(88 ngêi cã cø liÖu ®¸ng tin cËy)
TriÒu Lý : (1 §Ö nhÊt gi¸p §Ö tam danh).
1- MËu Th×n - Tr×nh Kh¸nh 3:
§Ö nhÊt gi¸p §Ö tam danh V¬ng V¨n HiÖu.
TriÒu TrÇn: (2 Tr¹ng nguyªn, 2 B¶ng nh·n, 1
Hoµng gi¸p, 1 TiÕn sÜ).
2- TriÒu TrÇn Th¸nh T«ng:
B¶ng nh·n TrÇn §¹o T¸i
3- §inh Mïi -Thiªn øng ChÝnh B×nh 16 (1247):
Tr¹ng nguyªn NguyÔn HiÒn
4- Nh©m DÇn (1362) ®êi TrÇn Dô T«ng:
Hoµng gi¸p §µo Toµn B©n
5- Gi¸p DÇn - Long Kh¸nh 2 (1374):
Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch
B¶ng nh· Lª HiÕn Gi¶n
TiÕn sÜ Lª HiÕn Tø
14
TriÒu Lª : (2 Tr¹ng nguyªn, 1 Th¸m hoa, 1
§Ö nhÊt gi¸p cha râ ®Ö danh, 9 Hoµng gi¸p, 10 TiÕn
sÜ).
6- Kû DËu - ThuËn Thiªn 2 (1429) :
§Ö nhÊt gi¸p Vò VÜnh Trinh
7- Nh©m TuÊt - §¹i B¶o 3 (1442) :
TiÕn sÜ NguyÔn §Þch
8- Quý Mïi - Quang ThuËn 4 (1463) :
Tr¹ng nguyªn L¬ng ThÕ Vinh
9- Êt Mïi - Hång §øc 6 (1475) :
Tr¹ng nguyªn Vò TuÊn Chiªu
TiÕn sÜ NguyÔn Sïng Nghª
10- MËu TuÊt - Hång §øc 9 (1478) :
Th¸m hoa TrÇn BÝch Hoµnh
Hoµng gi¸p Vò Duy ThiÖn
TiÕn sÜ Vò KiÖt
TiÕn sÜ §ç Hùu
11- T©n Söu - Hång §øc 12 (1481) :
Hoµng gi¸p Ph¹m Hïng
12- §inh Mïi - Hång §øc 18 (1487) :
Hoµng gi¸p §inh Trung ThuÇn
Hoµng gi¸p Ph¹m B¶o
Hoµng gi¸p TrÇn Kú
Hoµng gi¸p Vò TriÖt Vâ
15
13- Canh TuÊt - Hång §øc 21 (1490) :
TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó
14- Quý Söu - Hång §øc 24 (1493) :
Hoµng gi¸p Ph¹m Kh¾c ThËn
15- Kû Mïi - C¶nh Thèng 2 (1499) :
Hoµng gi¸p NguyÔn Tö §«
Hoµng gi¸p TrÇn Xu©n Vinh
16- Nh©m TuÊt - C¶nh Thèng 5 (1502):
TiÕn sÜ Bïi T©n
TiÕn sÜ Ph¹m Tr¸ng
17- MËu Th×n - §oan Kh¸nh 4 (1508) :
TiÕn sÜ §inh Thao Ngäc
18- T©n Mïi - Hång ThuËn 3 (1511) :
TiÕn sÜ NguyÔn ý19- Quý Mïi - Thèng Nguyªn 2(1523):
TiÕn sÜ Vò §oan
TriÒu M¹c: (1 Tr¹ng nguyªn, 1 Th¸m hoa, 2
Hoµng gi¸p, 5 TiÕn sÜ)
20- Kû Söu - Minh §øc 3 (1529) :
Hoµng gi¸p TrÇn Thuþ
21- Êt Mïi - §¹i ChÝnh 6 (1535) :
TiÕn sÜ D¬ng X©n
16
22- Canh TuÊt - C¶nh LÞch 3 (1550) :
Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o
TiÕn sÜ §µo Minh D¬ng
TiÕn sÜ Ng« BËt Lîng
23- BÝnh Th×n - Quang B¶o 2 (1556):
TiÕn sÜ Tèng H©n
24- §inh Söu - Sïng Khang 10 (1577) :
Th¸m hoa Ph¹m Gia M«n
25- BÝnh TuÊt - §oan Th¸i 2 (1586) :
Hoµng gi¸p TrÇn H÷u Thµnh
TiÕn sÜ TrÇn §×nh Huyªn
TriÒu Lª Trung Hng : (18 TiÕn sÜ)
26- MËu Th×n - VÜnh Té 10 (1628) :
TiÕn sÜ §Æng Phi HiÓn
TiÕn sÜ NguyÔn ThÕ Tr©n
27- Nh©m Th×n - Kh¸nh §øc 4(1652):
TiÕn sÜ NguyÔn C«ng BËt
28- Kû Hîi - VÜnh Thä 2 (1659) :
TiÕn sÜ Ph¹m Duy ChÊt
29- Canh TuÊt - C¶nh TrÞ 8 (1670):
TiÕn sÜ NguyÔn Danh Nho
30- Canh DÇn - VÜnh ThÞnh 6(1710):
TiÕn sÜ Ph¹m Duy C¬
17
TiÕn sÜ Ph¹m Kim KÝnh
31- Nh©m Th×n - VÜnh ThÞnh 8(1712):
TiÕn sÜ §ång C«ng ViÖn
32- Êt Söu - VÜnh ThÞnh 11 (1715) :
TiÕn sÜ D¬ng BËt Tr¹c
33- T©n Söu - B¶o Th¸i 2 (1721) :
TiÕn sÜ TrÇn M¹i
34- Gi¸p Th×n - B¶o Th¸i 5 (1724) :
TiÕn sÜ Ph¹m H÷u Du
35- Quý Söu - Long §øc 2 (1733) :
TiÕn sÜ Vò §×nh Dung
36- MËu Th×n - C¶nh Hng 9 (1748) :
TiÕn sÜ Hoµng Ph¹m DÞch
37- Canh Th×n - C¶nh Hng 21 (1760) :
TiÕn sÜ Ng« TrÇn Thùc
38- Nh©m Th×n - C¶nh Hng 33 (1772) :
TiÕn sÜ Vò Huy Tr¸c
39- MËu TuÊt - C¶nh Hng 39 (1778) :
TiÕn sÜ Ph¹m Träng HuyÕn
40- Kû Hîi - C¶nh Hng 40 (1779) :
TiÕn sÜ Hoµng Quèc Tr©n
TiÕn sÜ Ng« Tiªm
18
TriÒu NguyÔn :
(3 Hoµng gi¸p, 12 TiÕn sÜ, 16 Phã b¶ng)
41- Kû Söu - Minh MÖnh 10 (1829) :
TiÕn sÜ Ng« ThÕ Vinh
TiÕn sÜ Ph¹m ThÕ LÞch
42- Nh©m Th×n - Minh MÖnh 13 (1832) :
TiÕn sÜ Vò C«ng §é
43- MËu TuÊt - Minh MÖnh 19 (1838) :
Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ
44- T©n Söu - ThiÖu TrÞ 1 (1841) :
Phã b¶ng §ç Huy UyÓn
45- Quý M·o - ThiÖu TrÞ 3 (1843) :
TiÕn sÜ §ç Ph¸t
46- Gi¸p Th×n - ThiÖu TrÞ 4 (1844) :
TiÕn sÜ Bïi V¨n Phan
Phã b¶ng Vò DiÖm
47- MËu Th©n - Tù §øc 1 (1848) :
Phã b¶ng §Æng Kim To¸n
Phã b¶ng §Æng Ngäc CÇu
48- Kû DËu - Tù §øc 2 (1849) :
Phã b¶ng §Æng §øc §Þch
19
49- BÝnh Th×n - Tù §øc 9 (1856) :
TiÕn sÜ ®Æng Xu©n B¶ng
50- Nh©m TuÊt - Tù §øc 15 (1862) :
Phã b¶ng TrÇn Do·n §¹t
51- Êt Söu - Tù §øc 18 (1865) :
Hoµng gi¸p TrÇn BÝch San
Phã b¶ng L· Xu©n Oai
Phã b¶ng Ph¹m §¨ng Gi¶ng
52- Êt Hîi - Tù §øc 28 (1875) :
TiÕn sÜ Vò H÷u Lîi
53- Kû M·o - Tù §øc 32 (1879) :
Hoµng gi¸p §ç Huy Liªu
54- Canh Th×n - Tù §øc 33 (1880) :
TiÕn sÜ KhiÕu N¨ng TÜnh
55- Gi¸p Th©n - KiÕn Phóc 1 (1884):
Phã b¶ng NguyÔn ¢u Chuyªn
56- Kû Söu - Thµnh Th¸i 1 (1889) :
TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng
TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn
57- Nh©m Th×n - Thµnh Th¸i 4 (1892) :
Phã b¶ng Vò ThiÖn §Ô
58- T©n Söu - Thµnh Th¸i 13 (1901) :
TiÕn sÜ NguyÔn V¨n TÝnh
Phã b¶ng §ç D¬ng Thanh
20
Phã b¶ng Ph¹m Ngäc Thuþ
59- §inh Mïi - Thµnh Th¸i 19 (1907) :
Phã b¶ng §ç V¨n To¹i
Phã b¶ng NguyÔn V¨n Thµnh
Phã b¶ng Phan ThiÖn NiÖm
60- BÝnh Th×n - Kh¶i §Þnh 1 (1916) :
Phã b¶ng L©m H÷u LËp
61- Kû Mïi - Kh¶i §Þnh 4 (1919) :
TiÕn sÜ TrÞnh H÷u Th¨ng
- Tæng sè ngêi ®ç cha x¸c ®Þnh: 33
Trong ®ã: - Th¸m hoa : 5
- Hoµng gi¸p : 4
- TiÕn sÜ : 24
TriÒu ®¹i : - TrÇn : 1
- Lª : 29
- M¹c : 1
- Cha râ : 2
21
Thèng kª c¸c nhµ khoa b¶ngnam ®Þnh theo ®Þa danh
A- 88 ngêi cã cø liÖu chÝnh x¸c:
HuyÖn Nam Trùc 28 vÞ (3 Tr¹ng nguyªn, 1
B¶ng nh·n, 1 Hoµng gi¸p, 21 TiÕn sÜ, 2 Phã B¶ng).
HuyÖn ý Yªn 18 vÞ (2 Th¸m hoa, 5 Hoµng
gi¸p, 7 TiÕn sÜ, 4 Phã b¶ng).
HuyÖn Vô B¶n 15 vÞ (Tr¹ng nguyªn, 1 Th¸m
hoa, 1 §Ö nhÊt gi¸p cha râ ®Ö danh, 3 Hoµng gi¸p, 6
TiÕn sÜ, 3 Phã b¶ng).
HuyÖn Xu©n Trêng 8 vÞ (4 TiÕn sÜ, 4 Phã
b¶ng).
Thµnh phè Nam §Þnh 7 vÞ (1 B¶ng nh·n, 2
Hoµng gi¸p, 3 TiÕn sÜ, 1 Phã b¶ng).
HuyÖn NghÜa Hng 5 vÞ (2 Hoµng gi¸p, 2 TiÕn
sÜ, 1 Phã b¶ng).
HuyÖn Trùc Ninh 4 vÞ (1 Tr¹ng nguyªn, 1
Hoµng gi¸p, 2 TiÕn sÜ).
22
HuyÖn Mü Léc 1 vÞ (1 Phã b¶ng).
HuyÖn H¶i HËu 1 vÞ (1 TiÕn sÜ).
Cha râ ®Þa danh huyÖn 1 vÞ (1 §Ö nhÊt gi¸p
§Ö tam danh).
B- 33 ngêi ®Ó tham kh¶o :
HuyÖn ý Yªn 16 vÞ (2 Th¸m hoa, 4 Hoµng
gi¸p , 10 TiÕn sÜ).
HuyÖn Nam Trùc 6 vÞ (6 TiÕn sÜ).
HuyÖn Vô B¶n 5 vÞ (2 Th¸m hoa, 1 Hoµng
gi¸p, 2 TiÕn sÜ).
HuyÖn Mü Léc 2 vÞ (1 Th¸m hoa, 1 TiÕn sÜ).
HuyÖn H¶i HËu 1 vÞ (1 TiÕn sÜ).
HuyÖn NghÜa Hng 1 vÞ (1 TiÕn sÜ).
HuyÖn Trùc Ninh 1 vÞ (1 Hoµng gi¸p).
Thµnh phè Nam §inh 1 vÞ (1 TiÕn sÜ).
23
b¶ng trac¸c nhµ khoa b¶ng nam ®Þnh(XÕp theo vÇn ch÷ c¸i hä tªn nh©n vËt)
1 - bïi t©n ( Cuèi TK 15 - §Çu TK 16 )Quª x· Kim B¶ng, huyÖn Thiªn B¶n nay thuéc
x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n
khoa Nh©m TuÊt niªn hiÖu C¶nh Thèng 5(1502) ®êiLª HiÕn T«ng, lµm quan ®Õn chøc H×nh bé H÷u thÞlang.
2 - bïi v¨n phan ( 1818 - ? )Cã s¸ch chÐp lµ Bïi Duy Phiªn, Bïi Quang
MiÖn.Quª x· Th©n Thîng, huyÖn §¹i An nay
thuéc huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç Cö nh©n khoa Quý M·o 1843, ®ç §Ö
tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Gi¸p Th×n niªnhiÖu ThiÖu TrÞ 4(1844), lµm quan ®Õn chøc Tri phñThuËn Thµnh.
3 - D¬ng bËt tr¹c ( 1684 - ? )Tù lµ XÝch Thuû, hiÖu lµ ThuÇn ChÊt.Quª x· Cæ LÔ, huyÖn Nam Ch©n nay thuéc thÞ
trÊn Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh.¤ng nguyªn hä §µo ®æi thµnh hä D¬ng, lµ
ch¸u xa ®êi cña Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n
khoa Êt Söu niªn hiÖu VÜnh ThÞnh 11(1715) ®êi LªDô T«ng, ®îc bæ Tri phñ Thiªn Trêng, th¨ng HiÕn
24
s¸t xø L¹ng S¬n. ¤ng cã t¸c phÈm Giang s¬n tri ngéthi tËp.
4 - d¬ng x©n (TK 16)Quª x· Cao H¬ng, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ
th«n Cao Ph¬ng, x· Liªn B¶o, huyÖn Vô B¶n, tØnhNam §Þnh.
¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nkhoa Êt Mïi niªn hiÖu §¹i ChÝnh 6(1535) ®êi M¹c§¨ng Doanh, lµm quan ®Õn chøc H×nh bé H÷u thÞlang, tíc Diªn Hµ b¸.
5 - §µo Minh D¬ng (TK16)Cã s¸ch chÐp lµ §µo D¬ng B»ng.Quª x· Hé X¸, huyÖn Giao Thuû nay thuéc
®Þa phËn huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh. (Hé X¸xa ®· lë xuèng s«ng do s«ng Hång chuyÓn dßng).
¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nkhoa Canh TuÊt niªn hiÖu C¶nh LÞch 3(1550) ®êiM¹c Phóc Nguyªn, lµm quan ®Õn Thõa chÝnh sø.
6 - ®µo s tÝch(Canh DÇn 1350 - 4/ 9 BÝnh Tý 1396)Quª x· Cæ LÔ, huyÖn T©y Ch©n nay thuéc thÞ
trÊn Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ con TiÕn sÜ §µo Toµn B©n.¤ng ®ç Tr¹ng nguyªn khoa Gi¸p DÇn niªn
hiÖu Long Kh¸nh 2(1374) ®êi TrÇn DuÖ T«ng. Tõ thiH¬ng ®Õn thi §×nh «ng ®Òu ®ç ®Çu. Sau khi ®çTr¹ng nguyªn, «ng ®îc bæ chøc LÔ bé Thîng th,th¨ng NhËp néi Hµnh khiÓn kiªm H÷u ty Lang trung.N¨m 1383 «ng viÕt bµi ®Ò tùa s¸ch B¶o Hoµ ®iÖn dbót cña TrÇn NghÖ T«ng. N¨m 1393 do ®ång t×nh víi§oµn Xu©n L«i phª ph¸n s¸ch Minh ®¹o cña Hå QuýLy nªn «ng bÞ gi¸ng lµm Trung th ThÞ lang ®ång Tri
25
thÈm h×nh viÖn sù. ¤ng c¸o quan vÒ quª lµm thuècch÷a bÖnh vµ d¹y häc.
§µo S TÝch ®îc ngêi ®êi ®¸nh gi¸ lµ méttrong nh÷ng ngêi kh¬i nguån thÓ phó thêi TrÇn víibµi C¶nh tinh phó næi tiÕng. Mét sè t¸c phÈm cña«ng ngµy nay ®îc biÕt: Bµi tùa s¸ch B¶o Hoµ ®iÖnd bót, Bµi v¨n s¸ch thi §×nh (chÐp trong LÞch triÒu§×nh ®èi s¸ch v¨n), Méng ký (chÐp trong C«ng dtiÖp ký), S¸ch lîc phôc hng §¹i ViÖt (8 tËp, ®·mÊt).
7 - ®µo toµn b©n ( TK14 )Cã s¸ch chÐp lµ §µo Toµn M©n, §µo TuyÒn
Phó, §µo Kim B¶n, Lª Toµn M«n...Quª gèc x· Song Khª, huyÖn Yªn Dông nay
thuéc x· Song Khª, huyÖn Yªn Dòng, tØnh B¾cGiang.
§Þnh c x· Cæ LÔ, huyÖn T©y Ch©n nay thuécthÞ trÊn Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh.
¤ng lµ cha Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch.¤ng ®ç H¬ng cèng khoa Gi¸p Tý 1324, ®ç
§Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ khoa Nh©m DÇn 1362 ®êi TrÇnDô T«ng, ®îc bæ chøc LÔ bé Thîng th. N¨m 1381«ng ®îc lÊy lµm Tri thÈm h×nh viÖn sù.
8 - §Æng §øc §Þch(20/8 BÝnh Tý 1816 - 4/8 BÝnh Th©n 1896)Tù lµ Cöu Tu©n, hiÖu lµ C«i Phong.Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ
th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa MËu Th©n 1848, ®ç Phãb¶ng khoa Kû DËu niªn hiÖu Tù §øc 2(1849). Saukhi ®ç Phã b¶ng, «ng vÒ quª. N¨m «ng 38 tuæi míi
26
®îc bæ chøc Tri huyÖn Hµm Yªn. ¤ng lµm quan tr¶ic¸c chøc Tri phñ An B×nh, §èc häc H¶i D¬ng,Gi¸m s¸t ngù sö, sung TËp HiÒn viÖn Tu so¹n, Kinhdiªn khëi c tró. N¨m 1873 bÞ bÖnh, «ng xin vÒ quªan dìng vµ nu«i mÑ giµ. N¨m 1874 triÒu ®×nh triÖu«ng ra lµm §èc häc Nam §Þnh, ThÞ gi¶ng häc sÜ,sung Sö qu¸n To¶n tu, Hång l« Tù khanh. N¨m 1883«ng ®îc giao chøc thù TuÇn phñ Qu¶ng Ng·i, n¨m1884 th¨ng LÔ bé Tham tri, sung Sö qu¸n To¶n tu,lÜnh LÔ bé Thîng th. N¨m §ång Kh¸nh (1886)®îc sung Kinh diªn gi¶ng quan, lµm viÖc ®îc Ýtngµy, «ng xin vÒ trÝ sÜ vµ më trêng d¹y häc. T¸cphÈm cña «ng cã Thanh c vÞnh tËp, H¸n tù tù tuth.
9 - §Æng H÷u D¬ng ( 1857 - ? )Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ
th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh.
¤ng lµ ch¸u néi Cö nh©n §Æng V¨n BÝnh, anhCö nh©n §Æng H÷u Hé.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa Kû M·o 1879, ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Söu niªnhiÖu Thµnh Th¸i 1(1889). Khoa Êt DËu 1885 «ng ®·thi Héi tróng c¸ch, nhng v× kinh thµnh thÊt thñ nªncha kÞp truyÒn l«. Khoa Kû Söu «ng l¹i thi vµ ®çTiÕn sÜ. ¤ng lµm quan ¸n s¸t Hµ Néi. Sau bÞ ®aum¾t, «ng xin vÒ nghØ. T¸c phÈm cña «ng cã N«ng giatù liÖu (tËp s¸ch thuèc ch÷ N«m h¬n 6000 c©u th¬ lôcb¸t).
10 - §Æng Kim To¸n (1814 - 1881)Cã s¸ch chÐp lµ §Æng To¸n.
27
Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµth«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa §inh Mïi 1847, ®ç Phãb¶ng ©n khoa MËu Th©n niªn hiÖu Tù §øc 1(1848),®îc bæ Hµn l©m viÖn KiÓm th¶o, Tri phñ TÜnh Gia,th¨ng ¸n s¸t B¾c Ninh, ThÞ gi¶ng häc sÜ. N¨m Tù§øc 20(1867) «ng lµm TuÇn phñ Hé lý L¹ng B×nh.N¨m 1870 thµnh L¹ng S¬n bÞ v©y h·m, «ng bÞ c¸chchøc, ®i hiÖu lùc. Sau «ng ®îc kh«i phôc hµm Hångl« Tù khanh, lÜnh Bè ch¸nh Cao B»ng. N¨m Tù §øc27(1874) «ng lµm TuÇn phñ Ninh B×nh, råi ®îcth¨ng Tæng ®èc An TÜnh nhng cha kÞp nhËm chøcth× mÊt, thä 68 tuæi.
¤ng cã c«ng chiªu tËp d©n lu t¸n khai hoangvïng ven biÓn Nam §Þnh, lËp tæng L¹c ThiÖn thuéchuyÖn Giao Thuû. T¸c phÈm cña «ng cã Ninh B×nhl©m hµnh vÞnh tËp.
11 - §Æng Ngäc CÇu (1825 - 1869)Cßn gäi lµ §Æng Ngäc Ph¸c.Quª x· §Æng X¸, huyÖn Thîng Nguyªn nay
lµ th«n §Æng X¸, x· Mü Hng, huyÖn Mü Léc, tØnhNam §Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa §inh Mïi 1847, ®ç Phãb¶ng ©n khoa MËu Th©n niªn hiÖu Tù §øc 1(1848),lµm quan Bè ch¸nh Tuyªn Quang. Sau bÞ c¸ch chøc,«ng ph¶i ®i hiÖu lùc ë qu©n thø Th¸i Nguyªn råi tötrËn, ®îc tÆng "Tö sù" (chÕt v× viÖc níc).
12 - §Æng Phi HiÓn( 9/9 Quý M·o 1603 - 21/3 MËu Ngä 1678 )Cã tµi liÖu chÐp «ng sinh 1567, mÊt 1650 thä
84 tuæi.
28
Quª x· Thuþ Trung, huyÖn Giao Thuû nay lµth«n Ngäc Thá, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.
N¨m 25 tuæi (cã s¸ch chÐp n¨m 62 tuæi) «ng®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa MËuTh×n niªn hiÖu VÜnh Té 10(1628) ®êi Lª ThÇn T«ng.N¨m 1631 «ng ®îc giao chøc HiÕn s¸t sø TuyªnQuang, råi TrÊn thñ Thanh Hoa. ¤ng cã c«ng dÑpphØ, ®îc phong tíc VÖ Thuþ hÇu. Sau «ng ®îc vÒkinh lµm §«ng c¸c §¹i häc sÜ. T¸c phÈm cña «ng cãNam du tËp, B¾c s¬n hµnh ký.
13 - §Æng Xu©n B¶ng ( 1828 - 1910 )Tù lµ Hy Long, hiÖu lµ ThiÖn §×nh, V¨n Phñ.Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ
th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh.
¤ng lµ anh Cö nh©n §Æng Ngäc To¶n, cha§Æng Xu©n ViÖn, «ng néi Trêng Chinh.
¤ng ®ç Tó tµi hai khoa 1846 vµ 1848, ®ç Cönh©n khoa Canh TuÊt 1850, ®ç §Ö tam gi¸p ®ångTiÕn sÜ xuÊt th©n khoa BÝnh Th×n niªn hiÖu Tù §øc9(1856). Sau khi ®ç Cö nh©n «ng ®· ra lµm Gi¸o thôphñ Ninh Giang. N¨m 1857 «ng ®îc sung vµo Néic¸c tham gia chØnh lý bé Nh©n sù kim gi¸m. N¨m1859 «ng gi÷ chøc quyÒn Tri phñ Thä Xu©n (ThanhHo¸), n¨m 1860 lµm Tri phñ Yªn B×nh (TuyªnQuang). N¨m 1861 «ng vÒ HuÕ lµm Gi¸m s¸t ngù sö.N¨m 1864 «ng lµm ¸n s¸t sø Qu¶ng Yªn, cïngTr¬ng Quèc Dông dÑp giÆc Kh¸ch vµ thæ phØ. N¨m1867 «ng lµm Bè ch¸nh Thanh Ho¸, n¨m 1868 ®æiBè ch¸nh Tuyªn Quang, cïng NguyÔn B¸ Nghi dÑpbän Tµu ¤ ph¸ rèi tØnh lþ. N¨m 1869 «ng l¹i ®æi lµmBè ch¸nh Thanh Ho¸, Bè ch¸nh Hµ Néi, råi Bè ch¸nh
29
S¬n T©y. N¨m 1872 «ng lµm TuÇn phñ H¶i D¬ng,®¸nh dÑp qu©n Cê Vµng Hoµng Sïng Anh. Cuèi n¨m1873 thµnh H¶i D¬ng lät vµo tay qu©n Ph¸p, «ng bÞgäi vÒ kinh chê xö téi. N¨m 1875 «ng mé d©n khaihoang vïng Yªn Mao (huyÖn BÊt B¹t, tØnh S¬n T©y).N¨m 1876 «ng theo Hoµng KÕ Viªm më ®ån ®iÒnvïng Hng Ho¸. N¨m 1878 triÒu ®×nh triÖu vÒ kinh®Ó lµm quan nhng «ng tõ chèi, xin vÒ phông dìngmÑ. N¨m 1886 triÒu ®×nh cö «ng lµm §èc häc Nam§Þnh. N¨m 1888 vua §ång Kh¸nh triÖu «ng vÒ kinhträng dông nhng «ng viÖn cí tuæi cao xin vÒ hu trÝ.
¤ng cã c«ng mé d©n khai hoang lËp ra Êp T¶Hµnh (x· V¨n L©m, huyÖn Vò Th, tØnh Th¸i B×nh).Tõ khi nghØ hu «ng më trêng d¹y häc, häc trß ®«ngtíi hµng ngh×n, cã nhiÒu ngêi ®ç ®¹t. ¤ng chuyªnt©m nghiªn cøu lÞch sö, ®Þa lý, v¨n häc, ®¹o ®øc... vµcã nhiÒu t¸c phÈm gi¸ trÞ. SÜ phu ®¬ng thêi t«n «nglµ bËc häc nhiÒu biÕt réng. Sau khi mÊt, «ng ®îctruy phôc nguyªn hµm TuÇn phñ. Lµng T¶ Hµnh thê«ng lµm Thµnh hoµng lµng. T¸c phÈm cña «ng cã:B¾c sö th«ng gi¸m tËp l·m tiÖn ®éc sö, Cæ kim thiÖn¸c tÝnh, Cæ nh©n ng«n hµnh lôc, C gia huÊn giíit¾c, DiÔn huÊn tôc quèc ©m, Giao Thuû phong thævÞnh, HuÊn tôc ca, HuÊn tö quèc ©m ca, Kh©m ®ÞnhtËp vËn trÝch yÕu, Kinh truyÖn to¸t yÕu, Nam ph¬ngdanh vËt bÞ kh¶o, Nam sö tiÖn l·m, NhÞ §é Mai diÔn©m, Nh Tuyªn thi tËp, Sö häc bÞ kh¶o, Th¸nh tæh¹nh thôc diÔn ©m ca, Th¸nh tæ thùc lôc, ThiÖn §×nhKhiªm Trai v¨n tËp, ThiÖn §×nh thi, Th«ng gi¸m tËpl·m tiÖn ®éc, Tiªn nghiªm Héi, §×nh thÝ v¨n, TuyªnQuang tØnh phó, ViÖt sö c¬ng môc tiÕt yÕu...
30
14- ®inh thao ngäc(Cuèi TK15 - §Çu TK16)Quª x· H¶i Lé, huyÖn T©y Ch©n nay thuéc x·
Liªm H¶i, huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n
khoa MËu Th×n niªn hiÖu §oan Kh¸nh 4(1508) ®êiLª Uy Môc, lµm quan ®Õn chøc Gi¸m s¸t ngù sö.
15 - §inh trung thuÇn (1463 - ? )Quª x· Phïng X¸, huyÖn ý Yªn nay thuéc x·
Yªn Kh¸nh, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.25 tuæi ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n
(Hoµng gi¸p) khoa §inh Mïi niªn hiÖu Hång §øc18(1487) ®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøcThîng th. ¤ng vèn kh«ng ham giµu sang, tÝnhc¬ng trùc nªn xin vÒ vui thó ®iÒn viªn. T¸c phÈmcña «ng cßn mét bµi th¬ lu truyÒn trong d©n gian.
16 - §ç D¬ng Thanh (1878 - 1946)Quª x· §¹i An (Th¸i §êng), huyÖn Thîng
Nguyªn nay lµ th«n §¹i An, x· NghÜa An, huyÖnNam Trùc, tØnh Nam §Þnh.
§ç Cö nh©n khoa Canh tý (1900). 24 tuæi ®çPhã b¶ng khoa T©n Söu niªn hiÖu Thµnh Th¸i13(1901), lµm quan ®Õn chøc ¸n s¸t. VÒ trÝ sÜ. MÊtt¹i quª. T¸c phÈm cña «ng cã ThÕ gian nghÞch c¶nhký.
17 - §ç Huy Liªu (1844 - 1891)Tù lµ TØnh ¤ng (cã s¸ch chÐp lµ ¤ng TÝch),
hiÖu lµ T©n Xuyªn (cã s¸ch chÐp lµ §«ng La).Quª x· La Ng¹n, huyÖn §¹i An nay lµ th«n La
Ng¹n, x· Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.
31
¤ng lµ con Phã b¶ng §ç Huy UyÓn, ch¸u néiCö nh©n §ç Huy C¶nh.
¤ng ®ç Gi¶i nguyªn Cö nh©n khoa §inh M·o1867, ®ç §×nh nguyªn §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n(Hoµng gi¸p) khoa Kû M·o niªn hiÖu Tù §øc32(1879).
Tríc khi thi Héi «ng lµm HuÊn ®¹o Yªn M«,hµm §iÓn tÞch. Khi vµo thi §×nh, bµi ®èi s¸ch cña«ng m¹ch l¹c, ®îc ch©u phª lµ "Qu¶ cã thùc häc,nh÷ng kÎ dÉm theo vÕt mßn kh«ng thÓ lµm ®îc".¤ng ®îc bæ Tri phñ §oan Hïng, råi L©m Thao, hµmTËp hiÒn viÖn Tríc t¸c. N¨m KiÕn Phóc 1(1884) «ng®îc th¨ng hµm Hång l« Tù thiÕu khanh, gi÷ chøcBiÖn lý bé Hé, Tham biÖn Néi c¸c sù vô. Sau khiqu©n Ph¸p chiÕm B¾c Kú, «ng c¸o quan vÒ quª, cïngTiÕn sÜ Vò H÷u Lîi, NguyÔn §øc Huy mé qu©n khëinghÜa nhng viÖc kh«ng thµnh. ¤ng bÞ Ph¸p b¾t giamhai n¨m. Bän thùc d©n Ph¸p dô dç, mua chuéc, cö«ng lµm Bè ch¸nh B¾c Ninh nhng «ng kiªn quyÕt tõchèi. ¤ng sèng trong t©m tr¹ng ®au buån tríc c¶nhníc mÊt. Sau khi mÑ «ng qua ®êi, «ng còng mÊttheo. (Cã thuyÕt nãi «ng tù vÉn b»ng thuèc ®éc).
Mét sè t¸c phÈm cña «ng hiÖn cßn lµ §iÖn thÝchÕ s¸ch, §«ng La thi tËp (trong bé La Ng¹n §ç ®¹igia thi tËp), §«ng La v¨n tËp, La Ng¹n biÖn lý x·(So¹n chung víi §ç Huy UyÓn), La Ng¹n §ç ®¹i giaphó tËp, T©n Xuyªn v¨n tËp, TØnh ¤ng thi tËp...
18 - §ç Huy UyÓn (1816 - 1882)Tù lµ Viªn Khuª, hiÖu lµ T©n Giang.Quª x· La Ng¹n, huyÖn §¹i An nay lµ th«n La
Ng¹n, x· Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.
32
¤ng lµ con Cö nh©n §ç Huy C¶nh, cha Hoµnggi¸p §ç Huy Liªu.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa Canh Tý 1840, ®ç Phãb¶ng khoa T©n Söu niªn hiÖu ThiÖu TrÞ 1(1841).Khoa nµy «ng thi Héi ®îc 12 ®iÓm, ®¸ng ®ç TiÕn sÜ,nhng v× bµi Kim v¨n cã mét c©u viÕt khiÕm nh· nªnbÞ gi¸ng xuèng Phã b¶ng.
Sau khi ®ç Phã b¶ng, «ng ®îc bæ Hµn l©mviÖn KiÓm th¶o. N¨m Tù §øc 1(1848) «ng ®îc sungvµo Kinh diªn, ®i gi÷ chøc Tri phñ B×nh Giang, l¹i vÒkinh lµm Gi¸m s¸t Ngù sö, råi §èc häc VÜnh Long,th¨ng LÔ bé Lang trung. Nh©n viÖc so¹n th¶o chiÕudô ®îc vua khen ngîi, «ng ®îc ban hµm Th¸ithêng ThiÕu khanh, gi÷ chøc BiÖn lý bé Hé. V× èm®au «ng c¸o quan vÒ quª vµ mÊt, thä 68 tuæi.
¤ng næi tiÕng vÒ ph¬ng ph¸p tù häc vµ gi¸odôc trong gia ®×nh. Thµnh ng÷ "Tè ®¾c ®×nh huÊn "(nhê gia ®×nh d¹y dç mµ trë nªn giái) lµ ®Ó ca ngîiph¬ng ph¸p gi¸o dôc cña gia ®×nh «ng. T¸c phÈmcña «ng cã Kh¸i ®ång thuyÕt íc, La Ng¹n biÖn lý x·(So¹n chung víi §ç Huy Liªu), La Ng¹n thi v¨n tËp,Nam §Þnh chóc hç ca c¸ch, T©n Giang tõ tËp, T©nGiang v¨n tËp, Tù häc cÇu tinh ca, TËp th¬ N«m viÕtvÒ MÉu LiÔu H¹nh, V¨n C«ng gia lÔ tån ch©n...
19 - §ç Hùu (1441 - ? )Quª x· §¹i NhiÔm, huyÖn ý Yªn nay thuéc
x· Yªn B×nh, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n
khoa MËu TuÊt niªn hiÖu Hång §øc 9(1478) ®êi LªTh¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc L¹i bé T¶ thÞ lang,tõng ®i sø nhµ Minh. ¤ng cã c«ng chiªu tËp d©n khaikhÈn vïng ®Êt ven s«ng H¸t.
33
20 - §ç Ph¸t (1813 - 1893)Cã s¸ch chÐp lµ §ç T«ng Ph¸t. Tù lµ X¹ Phu,
hiÖu lµ Tö HuÊn (cã s¸ch chÐp lµ Tö TuÊn).Quª x· QuÇn Anh, huyÖn Ch©n Ninh nay
thuéc huyÖn H¶i HËu, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ cha Gi¶i nguyªn Cö nh©n §ç BØnh
Thµnh.¤ng ®ç Gi¶i nguyªn Cö nh©n khoa Canh Tý
1840, ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n ©n khoaQuý M·o niªn hiÖu ThiÖu TrÞ 3(1843), ®îc bæ Hµnl©m viÖn Biªn tu. NhËn chøc ®îc mÊy n¨m «ng xinvÒ phông dìng mÑ giµ. N¨m Tù §øc1(1848) «ngnhËm chøc Tri phñ øng Hoµ, råi §èc häc NghÖ An.Do bÞ èm, «ng xin vÒ quª dìng bÖnh. Trong thêigian dìng bÖnh ë quª, «ng chiªu mé nghÜa binh xin®i gi÷ biªn giíi §«ng B¾c. TriÒu ®×nh triÖu «ng vÒkinh th¨ng hµm Quang léc Tù thiÕu khanh, Quèc söqu¸n To¶n tu, l¹i ®iÒu vÒ Nam §Þnh lµm Th¬ng biÖntØnh vô kiªm Dinh ®iÒn Phã sø. Sau «ng phôc chøcBiªn tu kiªm BiÖn ®iÒu sù vô, lÜnh Dinh ®iÒn sø. N¨m70 tuæi «ng vÒ hu, mÊt n¨m 1893 thä 81 tuæi.
Cã s¸ch chÐp «ng lµm quan ®Õn chøc Quèc tögi¸m TÕ töu, sung Dinh ®iÒn sø, bÞ gi¸ng, sau ®îcphôc hµm Hång l« Tù khanh, th¨ng ThÞ lang. T¸cphÈm cña «ng cã §iÕu v·n ®èi tríng v¨n, HiÕuthuËn íc ng÷, Thuû kÝnh lôc.
21 - §ç V¨n To¹i (1872 - ? )Quª x· NguyÖt M¹i, huyÖn Vô B¶n nay lµ
th«n NguyÖt M¹i, x· §¹i Th¾ng, huyÖn Vô B¶n, tØnhNam §Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa Canh Tý 1900, ®ç Phãb¶ng khoa §inh Mïi niªn hiÖu Thµnh Th¸i 19(1907).
34
Khoa Gi¸p Th×n 1904 «ng ®· thi Héi tróng c¸ch, saukhi yÕt b¶ng ph¶i vÒ c tang cha nªn khoa §inh Mïi®îc vµo thi §iÖn. ¤ng cã tµi vÒ ho¹ vµ th¬ v¨n. ¤ngcã t¸c phÈm Cæ thô c¸ch tËp (72 bµi).
22 - §ång C«ng ViÖn (1681 - ? )Quª x· H¶i L¹ng, huyÖn §¹i An nay lµ th«n
H¶i L¹ng, x· NghÜa ThÞnh, huyÖn NghÜa Hng, tØnhNam §Þnh.
¤ng thi H¬ng ®ç TØnh nguyªn. N¨m 32 tuæi«ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoaNh©m Th×n niªn hiÖu VÜnh ThÞnh 8(1712) ®êi Lª DôT«ng, lµm quan ®Õn chøc Gi¸m s¸t Ngù sö.
23 - Hoµng Ph¹m DÞch (1701 - ? )Quª x· Tõ Qu¸n, huyÖn Giao Thuû nay lµ
th«n Tõ Qu¸n, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.
48 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa MËu Th×n niªn hiÖu C¶nh Hng 9(1748)®êi Lª ThÇn T«ng, lµm quan ®Õn chøc Gi¸m s¸t ngùsö.
24 - Hoµng Quèc Tr©n ( 1751 - ? )Cã s¸ch chÐp lµ Hoµng VÜnh Tr©n.Quª x· Nam Ch©n, huyÖn Nam Ch©n nay lµ
th«n Nam Trùc, x· §ång S¬n, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.
29 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa Kû Hîi niªn hiÖu C¶nh Hng 40(1779) ®êiLª HiÓn T«ng, lµm quan ®Õn Hµn l©m viÖn ®·i chÕ,thù HiÕn s¸t sø Kinh B¾c.
35
25 - KhiÕu N¨ng tÜnh (1835 - 1920)Quª x· Ch©n Mü, huyÖn §¹i An nay lµ th«n
Trùc Mü, x· Yªn Cêng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.
¤ng lµ cha c¸c Cö nh©n KhiÕu Tam L÷, KhiÕuTø øng.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa MËu DÇn 1878, ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Canh Th×n niªnhiÖu Tù §øc 33(1880). Khoa nµy «ng ®ç ®Çu kú thiHéi. ¤ng lµm quan tr¶i c¸c chøc §èc häc Nam §Þnh,§èc häc Hµ Néi, th¨ng Quèc tö gi¸m TÕ töu.
¤ng lµ mét häc gi¶ uyªn th©m, nhµ v¨n, nhµgi¸o næi tiÕng. T¸c phÈm cña «ng cã Cè h¬ng vÞnhtËp, Cæ thô c¸ch vÞnh, §¹i An b¶n m¹t kh¶o, §¹i AnhuyÖn chÝ, Hµ Néi tØnh chÝ, Hoµi lai thi tËp, Quèc ®«cæ kim chÝ, T©n biªn Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc...
26 - L· Xu©n Oai(5/10 MËu TuÊt 1838 - 23/10 T©n M·o 1891)Cã s¸ch chÐp lµ L· Xu©n Uy, tù lµ Thóc Bµo.Quª x· Thîng §éng, huyÖn Phong Doanh
nay thuéc x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa Gi¸p Tý 1864, ®ç Phãb¶ng khoa Êt Söu niªn hiÖu Tù §øc 18(1865), ®îcsung vµo lµm viÖc ë TËp HiÒn viÖn, råi lÇn lît gi÷c¸c chøc Tri huyÖn Kú Anh, Tri phñ Nho Quan, ¸ns¸t Ninh B×nh. ¤ng lµ mét chÝ sÜ, t¸c gia yªu níc, bÞthùc d©n Ph¸p b¾t ®µy ®i C«n §¶o vµ hy sinh.
T¸c phÈm cña «ng cã C«n §¶o thi tËp, ThócBµo thi v¨n tËp, Thanh niªn chÝ.
36
27 - L©m H÷u LËp ( 1877 - 1947 )Quª x· §¹i An, huyÖn Nam Trùc nay lµ th«n
§¹i An, x· Nam Th¾ng, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa Canh Tý (1900). 40 tuæi®ç Phã b¶ng khoa BÝnh Th×n niªn hiÖu Kh¶i §Þnh1(1916), lµm quan HuÊn ®¹o trêng quy thøc. MÊt t¹iquª. T¸c phÈm cña «ng cã LÞch ®¹i ch gia khÈn thæchÝ, Thiªn gia thi tuyÓn H¸n tù tËp (300 bµi), Thiªngia thi tuyÓn quèc ©m tËp (400 bµi).
28 - Lª HiÕn Gi¶n ( 1341 - 1390 ?)Tªn tríc lµ Lª HiÕn Phñ, ph¹m huý vua TrÇn
nªn ®æi thµnh Lª HiÕn Gi¶n.Quª trang Thîng Lao, huyÖn T©y Ch©n nay
thuéc x· Nam Thanh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
¤ng vèn dßng dâi T« HiÕn Thµnh. Cha lµ T«HiÕn Ch¬ng lÊy vî vµ lËp nghiÖp ë T©y Ch©n. ¤ngcã ngêi em sinh ®«i lµ Lª HiÕn Tø ®ç TiÕn sÜ cïngkhoa. C¶ hai anh em ®Òu ®æi tõ hä T« sang häc Lª.
N¨m 34 tuæi Lª HiÕn Gi¶n ®ç B¶ng nh·n khoaGi¸p dÇn niªn hiÖu Long Kh¸nh 2(1374) ®êi TrÇnDuÖ T«ng, lµm quan ®Õn chøc ThÞ lang. Mu giÕt HåQuý Ly nhng viÖc kh«ng thµnh, «ng bÞ s¸t h¹i.Tríc khi chÕt «ng cã ®äc hai c©u th¬ :
TÊc kiÕm trõ gian trêi ®Êt biÕt,TÊm lßng b¸o níc quû thÇn hay.29 - Lª HiÕn Tø ( 1341 - 1390 ? )Quª trang Thîng Lao, huyÖn T©y Ch©n nay
thuéc x· Nam Thanh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
37
¤ng lµ con T« HiÕn Ch¬ng, em sinh ®«i cñaB¶ng nh·n Lª HiÕn Gi¶n.
34 tuæi ®ç TiÕn sÜ khoa Gi¸p dÇn niªn hiÖuLong Kh¸nh 2(1374) ®êi TrÇn DuÖ T«ng, lµm quan®Õn Ngù sö ®¹i phu, cã c«ng trong viÖc b×nh ChiªmThµnh. ¤ng cïng Lª HiÕn Gi¶n mu giÕt Hå Quý Lykh«ng thµnh, bÞ s¸t h¹i.
30 - L¬ng ThÕ Vinh ( 1441 - 1496 )Tù lµ C¶nh NghÞ, hiÖu lµ Thuþ Hiªn, d©n gian
quen gäi lµ Tr¹ng Lêng.Quª x· Cao H¬ng, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ
th«n Cao Ph¬ng, x· Liªn B¶o, huyÖn Vô B¶n, tØnhNam §Þnh.
¤ng ®ç Gi¶i nguyªn H¬ng cèng khoa Nh©mNgä 1462, ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §Ö nhÊtdanh (Tr¹ng nguyªn) khoa Quý Mïi niªn hiÖu QuangThuËn 4(1463) ®êi Lª Th¸nh T«ng, ®îc bæ Hµn l©mviÖn Trùc häc sÜ, quyÒn CÊp sù trung C«ng khoa. Sau«ng l¹i kiªm §ång bÝ th gi¸m, th¨ng Hµn l©m viÖnThÞ gi¶ng, kiªm T huÊn Sïng V¨n qu¸n vµ Tó L©mcôc. N¨m 1484 «ng tham gia so¹n th¶o V¨n bia TiÕnsÜ, ®îc th¨ng Hµn l©m viÖn ThÞ gi¶ng Chëng viÖnsù, NhËp thÞ Kinh diªn, tri Sïng V¨n qu¸n vµ Tó L©mcôc, Hé bé T¶ thÞ lang, tíc H¬ng LÜnh hÇu. N¨m1493 «ng lµm §éc quyÓn kh¶o quan thi §×nh khoaQuý Söu. N¨m 1495 «ng ®i T©y chinh víi vua LªTh¸nh T«ng. ¤ng tõng lµ S¸i phu Tao §µn héi, cãnhiÖm vô biªn tËp vµ söa ch÷a th¬ cña c¸c héi viªn.Sau khi mÊt, «ng ®îc phong lµm Phóc thÇn.
¤ng lµ nhµ chÝnh trÞ, nhµ to¸n häc, nhµ v¨n, cãtµi vÒ ©m nh¹c vµ nghÖ thuËt s©n khÊu chÌo. Nhµ b¸chäc Lª Quý §«n ®· ®¸nh gi¸ «ng lµ ngêi " tµi hoadanh väng vît bËc ".
38
T¸c phÈm cña «ng cã : Bang giao thõa mÖnh(®· mÊt), Bµi tùa s¸ch Nam t«ng tù ph¸p ®å, Bµi tùas¸ch ThiÒn m«n gi¸o khoa, B×nh Nam chØ chëng,§¹i thµnh to¸n ph¸p, §« ®èc §inh Träng An mé biký, Hý phêng ph¶ lôc, NhËn th¸nh Hoµng Th¸i hËuv¨n, PhËt kinh thËp giíi, V¨n bia chïa Diªn Hùu vµnhiÒu th¬ chÐp trong Thiªn Nam d h¹ tËp.
31 - Ng« BËt Lîng ( TK 16 )Quª x· B¸i D¬ng, huyÖn T©y Ch©n nay lµ
th«n B¸i D¬ng, x· Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc,tØnh Nam §Þnh.
§ç Héi nguyªn §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa Canh TuÊt niªn hiÖu C¶nh LÞch 3(1550)®êi M¹c Phóc Nguyªn, lµm quan ®Õn T¶ thÞ lang,hµm §¾c tiÒn kim vÜnh léc ®¹i phu, tíc Phông C«nghÇu. (Cã s¸ch chÐp «ng lµm quan ®Õn Binh béThîng th). ¤ng mÊt trªn ®êng ®i sø nhµ Minh.
32 - Ng« ThÕ Vinh (1803 - 1856)Tù lµ Träng Phu, Träng Nhîng, Träng Dùc,
hiÖu lµ D¬ng §×nh, Khóc Giang, Tróc §êng.Quª x· B¸i D¬ng, huyÖn Nam Ch©n nay lµ
th«n B¸i D¬ng, x· Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc,tØnh Nam §Þnh.
¤ng lµ em Cö nh©n Ng« §×nh Th¸i, «ng néiCö nh©n Ng« Huy Tr×nh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa MËu Tý 1828, ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Söu niªnhiÖu Minh MÖnh 10(1829), ®îc bæ chøc Hµn l©mviÖn Biªn tu, lÜnh Tri phñ §Þnh ViÔn. Sau «ng chuyÓnlµm Viªn ngo¹i lang bé L¹i, råi ®îc th¨ng LÔ béLang trung. Do ph¹m lçi trong khi chÊm thi, «ng bÞc¸ch chøc vµ bÞ tíc c¶ häc vÞ TiÕn sÜ. ¤ng vÒ quª
39
më trêng d¹y häc. ¤ng nhiÒu lÇn ®Ò nghÞ triÒu ®×nhsöa ®æi c¸ch häc c¸ch thi nhng kh«ng ®îc chÊpnhËn. S¸ng t¸c cña «ng gåm nhiÒu thÓ lo¹i : th¬, phó,tríng, ®èi, liªn, tÊu, biÓu, sí, tông, tù, b¹t, bi,minh... Sau vua Tù §øc ®· kh«i phôc danh hiÖu TiÕnsÜ cho «ng. T¸c phÈm cña «ng cã Bµi tùa vµ phª b×nhs¸ch øc Trai di tËp, B¸i D¬ng Ng« ThÕ Vinh kinhhåi tiÔn hµnh thi tËp, B¸i D¬ng Ng« tiªn sinh trêngthi tËp, B¸i D¬ng thi tËp, B¸i D¬ng th tËp, B¸iD¬ng TiÕn sÜ Ng« tiªn sinh thi tËp, D¬ng §×nh phótuyÓn, D¬ng §×nh thi phó v¨n tËp, Giai v¨n tËp ký(In chung víi Phan §×nh Phïng...), Hoµng c¸c div¨n, Kh¸i ®ång thuyÕt íc nhuËn s¾c, Kh¶o xÝch®¹c bé ph¸p, Khóc Giang Ng« D¬ng §×nh v¨n tËp,LuËn thøc ®¹i lîc, Nam Ch©n vÞnh,Ng« D¬ng§×nh v¨n tËp, NguyÔn triÒu tÊu biÓu, NhÞ §µo c«ngtõ bi, N÷ huÊn t©n th, Tèng sö lîc, Tróc §êngchu dÞch tuú bót, Tróc §êng kho¸ s¸ch, Tróc §êngphó tËp, Tróc §êng phó tuyÓn, Tróc §êng thi v¨ntËp, Tróc §êng thi v¨n tËp, Tróc §êng thi v¨n tËptuú bót, Tróc §êng thi v¨n th¶o, Tróc §êng tuúbót...
33 - Ng« Tiªm ( 1749 - 1818 )Quª x· C¸t §»ng, huyÖn Väng Doanh nay lµ
th«n C¸t §»ng, x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nthÞnh khoa Kû Hîi niªn hiÖu C¶nh Hng 40(1779)®êi Lª HiÓn T«ng, lµm quan ®Õn chøc §«ng c¸c HiÖuth, §èc ®ång kiªm §èc trÊn L¹ng S¬n, bÞ c¸ch chøc.Sau «ng ®îc phôc chøc Th¸i Hoµ ®iÖn häc sÜ, tícMü Ph¸i hÇu. §Õn ®êi Lª MÉn §Õ niªn hiÖu Chiªu
40
Thèng «ng lµm Tæng qu¶n thiªn h¹ cÇn v¬ng binhm· hËu gi¸ chinh man ®¹i tíng qu©n. Sau «ng vÒquª d¹y häc. §Çu ®êi Gia Long «ng ®îc triÖu ra lµm§èc häc S¬n T©y, tíc NghÜa Ph¸i hÇu. Khi tuæi cao,«ng c¸o vÒ quª vµ mÊt, thä 70 tuæi.
34 - Ng« TrÇn Thùc (1724 - ? )Cã s¸ch chÐp tªn «ng lµ Ng« §×nh Thùc.Quª gèc x· PhËt TÝch, huyÖn Tiªn Du.§Þnh c x· B¸ch TÝnh, huyÖn Nam Ch©n nay
lµ th«n B¸ch TÝnh, x· Nam Hång, huyÖn Nam Trùc,tØnh Nam §Þnh.
¤ng ®ç Gi¶i nguyªn råi ®ç khoa Hoµnh tõ.N¨m 37 tuæi ®ç §×nh nguyªn §Ö tam gi¸p ®ång TiÕnsÜ xuÊt th©n khoa Canh Th×n niªn hiÖu C¶nh Hng21(1760) ®êi Lª HiÓn T«ng, lµm quan ®Õn §«ng c¸c§¹i häc sÜ, thù Thiªm §« ngù sö, tíc Diªn Tr¹ch b¸.
35 - NguyÔn ¢u Chuyªn (1860 –1895)
Khi ®i thi H¬ng «ng khai t¨ng tuæi nªn nhiÒutµi liÖu chÐp «ng sinh n¨m §inh Tþ 1857.
Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµth«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh.
¤ng ®ç Gi¶i nguyªn Cö nh©n khoa Kû M·o1879, ®ç Phã b¶ng ©n khoa Gi¸p Th©n niªn hiÖu KiÕnPhóc 1(1884).
Sau khi ®ç Cö nh©n, «ng ®îc bæ chøc Gi¸othô. N¨m 1884 «ng ®îc th¨ng Tri huyÖn råi Tri phñ.N¨m 1890 «ng lµm ¸n s¸t B¾c Ninh, n¨m 1892 th¨ngBè ch¸nh B¾c Ninh. ¤ng mÊt t¹i lþ së n¨m 1895, thä36 tuæi. ¤ng cã c¸c t¸c phÈm: B¾c Ninh chÝ, Hoµngh«n chÝ.
41
36 - NguyÔn C«ng BËt (1599 - ? )Quª x· Khang Cï, huyÖn T©y Ch©n nay lµ
th«n Giao Cï, x· §ång S¬n, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.
54 tuæi «ng ®ç §×nh nguyªn §Ö tam gi¸p ®ångTiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Nh©m Th×n niªn hiÖu Kh¸nh§øc 4(1652) ®êi Lª ThÇn T«ng, lµm quan §èc häcThanh ho¸, sau gi÷ chøc L¹i khoa CÊp sù trung, råiThÞ lang bé L¹i, tíc tö. VÒ trÝ sÜ.
37 - NguyÔn Danh Nho (1638 - 1699)HiÖu lµ SÇn Hiªn.Quª gèc x· NghÜa Phó, huyÖn CÈm Giµng nay
lµ th«n NghÜa Phó, x· CÈm Vò, huyÖn CÈm B×nh,tØnh H¶i D¬ng.
§Þnh c x· Cæ N«ng, huyÖn Nam Ch©n naythuéc x· B×nh Minh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
N¨m 33 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜxuÊt th©n khoa Canh TuÊt niªn hiÖu C¶nh TrÞ 8(1670)®êi Lª HuyÒn T«ng, lµm quan ®Õn chøc Båi tôngH÷u thÞ lang, tíc Nam. ¤ng tõng ®i sø nhµ Thanh.Sau khi mÊt, «ng ®îc tÆng chøc C«ng bé T¶ thÞ lang,tíc Tö. T¸c phÈm cña «ng cßn 12 bµi th¬ ch÷ H¸nchÐp trong Toµn ViÖt thi lôc.
38 - NguyÔn §Þch ( TK 15 )Quª x· Vô Sµi, huyÖn §¹i An nay lµ th«n Vß,
x· Yªn Léc, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n
khoa Nh©m TuÊt niªn hiÖu §¹i B¶o 3(1442) ®êi LªTh¸i T«ng, lµm quan ®Õn chøc T¶ thÞ lang. ¤ng cãt¸c phÈm Nhµn du kiÕn v¨n ký.
42
39 - NguyÔn HiÒn (1235 - 1251 ? )Quª x· D¬ng A, huyÖn Thîng HiÒn nay lµ
th«n D¬ng A, x· Nam Th¾ng, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.
13 tuæi «ng ®ç Tr¹ng nguyªn khoa thi Th¸ihäc sinh n¨m §inh mïi niªn hiÖu Thiªn øng ChÝnhB×nh 16(1247) ®êi TrÇn Th¸i T«ng, lµm quan ®Õnchøc Thîng th. ¤ng næi tiÕng lµ thÇn ®ång, cã tµiøng ®èi rÊt nhanh. ¤ng mÊt sím khi ®¬ng chøc.¤ng cã t¸c phÈm ¸p tö tõ kª mÉu du hå phó.
40 - NguyÔn Ngäc Liªn (1848 - 1937)Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ
th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh.
¤ng lµ em Cö nh©n NguyÔn §øc Ban.¤ng ®ç Cö nh©n khoa BÝnh TuÊt 1886, ®ç §Ö
tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Söu niªnhiÖu Thµnh Th¸i 1(1889), ®îc bæ chøc Tri phñ NamS¸ch. Do kh«ng chÞu l¹y chµo Toµn quyÒn §«ngD¬ng De Lanessan nªn «ng bÞ gi¸ng HËu bæ. Sau®îc t¸i bæ chøc §èc häc Nam §Þnh nhng «ng tõchèi. ¤ng më trêng d¹y häc ë quª, cã nhiÒu ngêitheo häc.
41 - nguyÔn sïng nghª (1428 - ? )Nguyªn qu¸n huyÖn VÜnh X¬ng nay thuéc
quËn Hoµn KiÕm, thµnh phè Hµ Néi.§Þnh c x· HiÓn Kh¸nh, huyÖn Thiªn B¶n nay
thuéc x· HiÓn Kh¸nh, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.
N¨m 48 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜxuÊt th©n khoa Êt Mïi niªn hiÖu Hång §øc 6(1475)
43
®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc L¹i béThîng th, sau tõ quan vÒ d¹y häc.
42 - NguyÔn ThÕ Tr©n (1603 - ? )Quª x· B¸ch TÝnh, huyÖn Thîng Nguyªn nay
lµ th«n B¸ch TÝnh, x· Nam Hång, huyÖn Nam Trùc,tØnh Nam §Þnh.
N¨m 26 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜxuÊt th©n khoa MËu Th×n niªn hiÖu VÜnh Té10(1628) ®êi Lª ThÇn T«ng, lµm quan ®Õn CÊp sùtrung.
43 - NguyÔn Tö §« (1464 - ? )Quª x· Tö MÆc, huyÖn ý Yªn nay thuéc x·
Yªn Trung, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.N¨m 36 tuæi «ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt
th©n (Hoµng gi¸p) khoa Kû Mïi niªn hiÖu C¶nhThèng 2(1499) ®êi Lª HiÓn T«ng, ®îc bæ chøc Triphñ NghÜa Hng, råi Phã ®« Ngù sö. N¨m 55 tuæi(1518) «ng c¸o quan vÒ quª cïng con trai lµm nghÒchµi líi.
44 - NguyÔn V¨n Thµnh (1872 - ? )Quª x· Thøc Vô, huyÖn §¹i An nay lµ th«n
Thøc Vô, x· Yªn Cêng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa BÝnh Ngä 1906, ®ç Phãb¶ng khoa §inh Mïi niªn hiÖu Thµnh Th¸i 19(1907),lµm quan Gi¸o thô øng Hoµ.
45 - NguyÔn V¨n TÝnh (1861 - 1930)Quª x· Cùu Hµo, huyÖn Vô B¶n nay lµ th«n
Cùu Hµo, x· VÜnh Hµo, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.
Sau khi ®ç Tó tµi, «ng ®îc vµo häc ë Quèc tögi¸m. N¨m 41 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ
44
xuÊt th©n khoa T©n Söu niªn hiÖu Thµnh Th¸i13(1901), ®îc bæ chøc §èc häc H¶i D¬ng. N¨msau «ng c¸o quan vÒ quª. T¸c phÈm cña «ng cã Minhkinh chÝ, Thiªn B¶n diªn c¸ch chÝ, Thiªn B¶n lôc kúký.
46 – NguyÔn ý (1485 - ? )Quª x· Th Nhi, tæng Hé X¸, huyÖn Giao
Thuû nay lµ th«n Ngäc Thá, x· T©n ThÞnh, huyÖnNam Trùc, tØnh Nam §Þnh.
27 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa T©n Mïi niªn hiÖu Hång ThuËn 3(1511)®êi Lª T¬ng Dùc, lµm quan ®Õn Tù khanh.
47 - Ph¹m B¶o (1456 - 1501)Quª x· Hoµng X¸, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ em hä TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng
gi¸p) khoa §inh Mïi niªn hiÖu Hång §øc 18(1487)®êi Lª Th¸nh T«ng.
¤ng lµ ngêi v¨n vâ song toµn, ®îc bæ ng¹chquan vâ, gi÷ chøc Chëng néi thÞ, tr¶i th¨ng TrÊn thñNghÖ An, §¹i tíng ®æng qu©n, Phã ®« ngù sö. ¤ngmÊt trªn ®êng hé gi¸ vua Lª HiÕn T«ng ®i chinhchiÕn n¨m C¶nh Thèng 4(1501). (Cã tµi liÖu chÐp«ng mÊt t¹i lþ së khi chuÈn bÞ ®i kinh lý Bæn Mann¨m 1497). HiÖn ë lµng Hng ThÞnh cßn ®Òn thê anhem «ng.
48 - Ph¹m Duy ChÊt (1616 - 1665)Cßn cã tªn lµ Ph¹m Duy HiÒn.Quª x· Ngä Trang, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ
th«n Ngä Trang, x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n, tØnhNam §Þnh.
45
¤ng ®è H¬ng cèng khoa Kû M·o 1639, ®îcbæ chøc ChØ huy thiªm sù. N¨m 44 tuæi «ng ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Hîi niªnhiÖu VÜnh Thä 2(1659) ®¬× Lª ThÇn T«ng, bµi øngchÕ cña «ng ®øng thø nhÊt. Sau «ng l¹i ®ç khoa §«ngc¸c, lµm quan §«ng c¸c HiÖu th. N¨m 1663 «nglµm Tham chÝnh ®¹o S¬n T©y, råi th¨ng §«ng c¸c§¹i häc sÜ. Sau khi mÊt, «ng ®îc tÆng H÷u thÞ lang.
49 - Ph¹m Duy C¬ (1685 - ? )Quª x· Tõ Qu¸n, huyÖn Giao Thuû nay lµ
th«n Tõ Qu¸n, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.
26 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa Canh dÇn niªn hiÖu VÜnh ThÞnh 6(1710)®êi Lª Dô T«ng, lµm quan ®Õn H×nh khoa CÊp sùtrung, tíc Thu©n H¶i b¸.
50 - Ph¹m §¹o Phó (1463 - 1539)Quª x· Hoµng X¸, huyÖn §¹i An nay lµ th«n
Ph¹m X¸, x· Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.
§Þnh c x· Hng ThÞnh, huyÖn §¹i An naythuéc x· Hoµng Nam, huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam§Þnh.
¤ng lµ anh hä Hoµng gi¸p Ph¹m B¶o.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n
khoa Canh TuÊt niªn hiÖu Hång §øc 21(1490) ®êi LªTh¸nh T«ng, ®îc bæ chøc Hµn L©m viÖn KiÓm th¶o,th¨ng tíi H×nh bé T¶ thÞ lang. N¨m 1527 M¹c §¨ngDung cíp ng«i nhµ Lª, «ng tõ quan vÒ quª d¹y häc.Sau khi mÊt, «ng ®îc vua Lª ThÕ T«ng tÆng hµmTham tri vµ phong lµm phóc thÇn.
46
¤ng næi tiÕng vÒ v¨n th¬. T¸c phÈm cña «ngcã TËp th¬ chiªu hån b»ng ch÷ N«m, 15 bµi th¬ chÐptrong mét sè s¸ch.
51 - Ph¹m §¨ng Gi¶ng(Gi¸p Ngä 1834 - ? )
Quª x· Tam §¨ng, huyÖn §¹i An nay lµ th«nTam Quang, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.
¤ng lµ con Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ, anhc¸c Cö nh©n Ph¹m §¨ng H©n, Ph¹m §¨ng Phæ, Ph¹m§¨ng Hµi.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa Gi¸p Tý 1864, ®ç Phãb¶ng khoa Êt Söu niªn hiÖu Tù §øc 18(1865), lµmquan ®Õn Bè ch¸nh Thanh Ho¸, c¶i bæ Th¬ng biÖntØnh vô Nam §Þnh, lo viÖc ®iÒu binh chèng Ph¸p råimÊt ë chiÕn khu.
52 - Ph¹m Gia M«n (1525 - ? )Quª x· D¬ng Håi, huyÖn §¹i An nay lµ th«n
D¬ng Håi, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.
N¨m 30 tuæi «ng míi ®i häc. N¨m 53 tuæi «ng®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §Ö tam danh (Th¸mhoa) khoa §inh Söu niªn hiÖu Sïng Khang 10(1577)®êi M¹c MËu Hîp, lµm quan ®Õn chøc Binh bé T¶ thÞlang, tíc Nh©n Hµ b¸. N¨m 1592 M¹c MËu Hîp bÞb¾t vµ bÞ giÕt, «ng khëi qu©n ë §å S¬n chèng l¹i nhµLª. ViÖc kh«ng thµnh, «ng bÞ quan qu©n nhµ Lª xötö.
53 - Ph¹m Hïng (TK 15)Quª x· §êng S¬n, huyÖn Thiªn B¶n nay
thuéc lµng Hæ S¬n, x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n,tØnh Nam §Þnh.
47
¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa T©n Söu niªn hiÖu Hång §øc 12(1481)®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc Hµn l©m viÖnBiÖn lý, H×nh bé H÷u thÞ lang. Sau «ng vÒ trÝ sÜ, thä78 tuæi.
54 - Ph¹m H÷u Du ( 1682 - ? )Quª x· Qu¸n C¸c, huyÖn Giao Thuû nay lµ
th«n Qu¸n C¸c, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.
43 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa Gi¸p th×n niªn hiÖu B¶o Th¸i 5(1724) ®¬×Lª Dô T«ng, lµm quan ®Õn C«ng bé H÷u ThÞ lang,tíc Qu¸n Anh b¸. VÒ trÝ sÜ. ¤ng cã t¸c phÈm BÇngia dông dîc b»ng ch÷ N«m rÊt gi¸ trÞ.
55 - Ph¹m Kh¾c ThËn(1441- 1/ 9 Kû TÞ 1509)Tù lµ L¹c Toµn.Quª lµng Ngu Tr×, huyÖn Nam Ch©n chuyÓn
®Õn ®Þnh c x· Cæ Tung, huyÖn Nam Ch©n nay lµth«n Cæ Tung, x· Nam Hïng, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.
53 tuæi «ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n(Hoµng gi¸p) khoa Quý söu niªn hiÖu Hång §øc 24(1493) ®êi Lª Th¸nh T«ng, ®îc bæ chøc Hµn l©mviÖn HiÖu lý. N¨m §inh tþ (1497) «ng lµm Phã søsang nhµ Minh. Khi vÒ níc, «ng ®îc th¨ng LÔ béT¶ ThÞ lang, tíc Xu©n L©m tö. N¨m 1509 «ng cÇmqu©n dÑp h¶i phØ ë s«ng B¹ch §»ng, bÞ giÆc chÐm ®øtc¸nh tay tr¸i råi hy sinh. Vua Lª HiÕn T«ng truy tÆng«ng hµm LÔ bé Thîng th, thuþ lµ C¬ng NghÞ,phong lµm phóc thÇn.
48
56 - Ph¹m Kim KÝnh(16/1 Quý Hîi 1683 - ? )Cã s¸ch chÐp «ng sinh n¨m 1669. Cßn gäi lµ
Ph¹m §×nh KÝnh.Quª x· Cæ S, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n
VÜnh L¹i, x· VÜnh Hµo, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.
Tríc «ng ®· ®ç khoa SÜ Väng. Sau «ng ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Canh DÇn niªnhiÖu VÜnh ThÞnh 6(1710) ®êi Lª Dô T«ng, lµm quantr¶i c¸c chøc LÔ bé Thîng th, Tham tông, §«ngc¸c §¹i häc sÜ NhËp thÞ Kinh diªn. N¨m 1723 «ng®îc cö ®i sø mõng Thanh ThÕ T«ng lªn ng«i, ®îcvua nhµ Thanh tÆng biÓn vµng ®Ò "V¹n thÕ vÜnh l¹i"(Mu«n ®êi ®îc cËy nhê). Khi vÒ hu, «ng ®îcphong tíc L¹i QuËn c«ng. Sau khi mÊt, «ng ®îctÆng hµm ThiÕu b¶o.
57 - Ph¹m Ngäc Thuþ (1871 - ? )Cßn gäi lµ Ph¹m Danh S¾c, Ph¹m Ngäc §oan.Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ
th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh.
¤ng lµ con Cö nh©n Ph¹m Ngäc ChÊt.¤ng ®ç Cö nh©n khoa Gi¸p Ngä 1894, ®ç Phã
b¶ng khoa T©n Söu niªn hiÖu Thµnh Th¸i 13(1901),®îc bæ chøc Gi¸o thô lµm viÖc ë nhiÒu n¬i nhNghÜa Hng, L¹ng S¬n, Yªn L¹c (VÜnh Yªn), ThuËnThµnh (Hµ B¾c), Trùc Ninh, øng Hoµ... N¨m 1916«ng lµm Phô t¸ cho c¸c quan huyÖn, phñ. N¨m 1927«ng vÒ hu.
58 - Ph¹m ThÕ LÞch (1791 - 1872)Cã s¸ch chÐp «ng mÊt 1883.
49
Sau ®æi tªn lµ Ph¹m ThÕ Trung, tù lµ QuýHoµ, hiÖu lµ ChØ Trai.
Quª x· QuÇn M«ng, huyÖn Giao Thuû nay lµth«n L¹c QuÇn, x· Xu©n Ninh, huyÖn Xu©n Trêng,tØnh Nam §Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa MËu Tý 1828, ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Söu niªnhiÖu Minh MÖnh 10(1829), lµm quan ®Õn Tæng ®ècNinh Th¸i, tõng ®i sø nhµ Thanh. N¨m 1852 bÞ miÔnchøc, «ng vÒ quª më trêng d¹y häc. T¸c phÈm cña«ng cã Sø Hoa quyÓn, Sø Thanh v¨n lôc...
59 - Ph¹m Tr¸ng(Cuèi TK 15 - §Çu TK 16 )Quª x· Dòng NhuÖ, huyÖn Giao Thuû nay
thuéc huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh. (Lµng DòngNhuÖ xa ®· bÞ lë xuèng s«ng Hång ).
¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nkhoa Nh©m TuÊt niªn hiÖu C¶nh Thèng 5(1502) ®êiLª HiÕn T«ng, lµm quan ®Õn chøc L¹i bé H÷u thÞlang.
60 - Ph¹m Träng HuyÕn (1746 - ? )Cßn cã tªn lµ Ph¹m Träng ViÖp, tù lµ Sü Huy,
hiÖu lµ Dòng ¤ng.Quª x· Dòng QuyÕt, huyÖn ý Yªn nay lµ th«n
Dòng QuyÕt, x· Yªn Phó, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.
N¨m 33 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜxuÊt th©n khoa MËu TuÊt niªn hiÖu C¶nh Hng39(1778) ®êi Lª HiÓn T«ng, ®îc bæ chøc Tri phñ LþNh©n, råi Hµn l©m viÖn ThÞ chÕ Tri hé phiªn, Hµnl©m viÖn ThÞ th. Sau «ng bÞ c¸ch chøc. T¸c phÈmcña «ng cã ý Yªn ch cæ tÝch ®Ò vÞnh.
50
61 - Ph¹m V¨n NghÞ (1805 - 1880)HiÖu lµ NghÜa Trai, Liªn Hoa §éng Chñ
Nh©n.Quª x· Tam §¨ng, huyÖn §¹i An nay lµ th«n
Tam Quang, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa §inh DËu 1837, ®ç §ÖnhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p) khoa MËuTuÊt niªn hiÖu Minh MÖnh 19(1838), ®îc bæ chøcTri phñ Lý Nh©n, Hµn l©m viÖn Tu so¹n, Sö qu¸nBiªn tu. T¸c phÈm cña «ng cã Tïng viªn thi tËp, Bµiphó Ph¸p ®¸nh B¾c Kú lÇn ®Çu 1873, Ph¹m NghÜaTrai tù ký, S¬n thuû quèc ©m thi...
62 - Phan ThiÖn NiÖm (1869 - ? )Quª x· Qu¶ Linh, huyÖn Vô B¶n nay lµ th«n
Qu¶ Linh, x· Thµnh Lîi, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.
¤ng lµ ch¸u Cö nh©n Phan V¨n LÞch.¤ng ®ç Cö nh©n khoa BÝnh Ngä 1906, ®ç Phã
b¶ng khoa §inh Mïi niªn hiÖu Thµnh Th¸i 19(1907),lµm quan Tri huyÖn CÈm Khª. T¸c phÈm cña «ng cãCÈm Khª ký, ThiÖn NiÖm thi tËp.
63 - Tèng H©n (1535 - ? )Tªn kh¸c lµ S¬n Thµnh, tù lµ Xu©n Vò, hiÖu lµ
Hoµ Phong.Quª x· Vò Lao, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n
Vò Lao, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
22 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa BÝnh Th×n niªn hiÖu Quang B¶o 2(1556)®êi M¹c Phóc Nguyªn, lµm quan ®Õn Thîng th,tíc LÔ Khª b¸.
51
64 - TrÇn BÝch Hoµnh (1452 - ? )Quª x· V©n C¸t, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n
V©n C¸t, x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §Ö tamdanh (Th¸m hoa) khoa MËu TuÊt niªn hiÖu Hång§øc 9(1478) ®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc§«ng c¸c §¹i häc sÜ.
65 - TrÇn BÝch San (1838 - 1878)Cßn cã tªn lµ TrÇn Hy T¨ng, tù lµ Väng Nghi,
hiÖu lµ Mai Nham.Quª x· VÞ Xuyªn, huyÖn Mü Léc nay thuéc
néi thµnh Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ con Phã b¶ng TrÇn Do·n §¹t.¤ng ®ç Tó tµi khoa T©n DËu 1861, ®ç Gi¶i
nguyªn Cö nh©n khoa Gi¸p Tý 1864, ®ç Héi nguyªnvµ §×nh nguyªn §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa Êt Söu niªn hiÖu Tù §øc 18(1865), ®îcvua ban cho cê "Liªn tróng Tam nguyªn" vµ cho ®æitªn lµ TrÇn Hy T¨ng.
Sau khi ®ç Hoµng gi¸p, «ng ®îc bæ chøc Hµnl©m viÖn Tu so¹n, sung Néi c¸c BÝ th së hµnh tÈu.N¨m 1867 «ng lµm Tri phñ Th¨ng B×nh, n¨m 1868®æi Tri phñ §iÖn Bµn, råi ¸n s¸t B×nh §Þnh. Khi lµmPhã chñ kh¶o trêng thi H¬ng ë Thõa Thiªn, «nggîi ý cho thÝ sinh nãi tr¸i ý ®Þnh tho¶ hiÖp cña Tù§øc nªn bÞ gi¸ng lµm Tri phñ An Nh¬n. N¨m 1869«ng ®îc th¨ng hµm Hång l« Tù thiÕu khanh, BiÖn lýbé Hé kiªm qu¶n Th«ng chÝnh ty, Chëng Hµn l©mviÖn. N¨m 1871 «ng ®îc cö ®i c«ng c¸n ë Qu¶ng§«ng (Trung Quèc). N¨m 1874 «ng ®îc th¨ng L¹ibé ThÞ lang, TuÇn phñ TrÞ B×nh, råi TuÇn phñ Hµ Néi.
52
N¨m 1878 «ng lµm LÔ bé T¶ tham tri, sung Ch¸nh sø®i Ph¸p, nhng cha kÞp ®i th× mÊt ë HuÕ. Sau khimÊt, «ng ®îc truy tÆng hµm Tham tri.
T¸c phÈm cña «ng cã Gia huÊn ca, Mai NhamTrÇn tiªn sinh thi th¶o, Nh©n sù kim gi¸m, ThanhT©m tµi nh©n thi tËp, ThÕ sù nan tri vÞnh...
66 - TrÇn Do·n §¹t (1822 - ? )Cßn cã tªn lµ TrÇn §×nh Khanh, TrÇn §×nh
Gi¸m.Quª x· VÞ Hoµng, huyÖn Mü Léc nay thuéc
néi thµnh Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ cha Tam nguyªn Hoµng gi¸p TrÇn BÝch
San.¤ng ®ç Cö nh©n khoa Nh©m Tý 1852, ®ç Phã
b¶ng khoa Nh©m TuÊt niªn hiÖu Tù §øc 15(1862),lµm quan ¸n s¸t Hng Ho¸. ¤ng cã t¸c phÈm Nam§Þnh thuû m¹t kh¶o.
67 - TrÇn §¹o T¸i (TK 13)Quª h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng nay lµ
th«n Tøc MÆc, x· Léc Vîng, thµnh phè Nam §Þnh,tØnh Nam §Þnh.
¤ng lµ con Thîng tíng Th¸i s TrÇn QuangKh¶i, ch¸u néi vua TrÇn Th¸i T«ng.
¤ng ®ç B¶ng nh·n díi triÒu TrÇn Th¸nhT«ng khi míi 14 tuæi, ®îc phong tíc V¨n TócV¬ng. T¸c phÈm cña «ng cã Thiªn Trêng c¶nhvÞnh tËp.
68 - TrÇn §×nh Huyªn (1561 - ? )Quª x· Cæ Chö, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n
Døa, x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
¤ng lµ con Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o.
53
26 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa BÝnh TuÊt niªn hiÖu §oan Th¸i 2(1586) ®êiM¹c MËu Hîp (Cã s¸ch chÐp nhÇm lµ §oan Th¸i 1),lµm quan nhµ Lª ®Õn C«ng khoa §« cÊp sù trung,th¨ng H×nh bé Thîng th. Sau «ng bá ®i kh«ng rât«ng tÝch.
69 - TrÇn H÷u Thµnh (1558 - ? )Quª x· §µo L¹ng, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
NghÜa Th¸i, huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh.N¨m 29 tuæi «ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt
th©n (Hoang gi¸p) khoa BÝnh TuÊt niªn hiÖu §oanTh¸i 2(1586) ®êi M¹c MËu Hîp, ®îc bæ chøc TrÊn®«ng tíng qu©n, råi §Ò h×nh Gi¸m s¸t Ngù sö. Sau«ng theo nhµ Lª.
70 - TrÇn Kú (TK 15)Quª x· An Th¸i, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n
An Th¸i, x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa §inh Mïi niªn hiÖu Hång §øc 18(1487)®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc Hµn l©mviÖn, §«ng C¸c HiÖu th.
71 - TrÇn M¹i (1688 - ? )Cã s¸ch chÐp lµ TrÇn LÖ, TrÇn Lé.Quª x· VÞ Hoµng, huyÖn Mü Léc nay thuéc
néi thµnh Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n
khoa T©n Söu niªn hiÖu B¶o Th¸i 2(1721) ®êi Lª DôT«ng, lµm quan ®Õn chøc C«ng bé H÷u thÞ lang. Sau«ng vÒ trÝ sÜ, thuþ lµ Do·n Ph¸c Tiªn Sinh.
72 - trÇn thuþ (TK16)Cã s¸ch chÐp lµ TrÇn Nhô, TrÇn Thuþ C«ng.
54
Quª x· Ngäc Bé, huyÖn §¹i An nay lµ th«n§éc Bé, x· Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.
¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa Kû Söu niªn hiÖu Minh §øc 3(1529) ®êiM¹c §¨ng Dung, lµm quan ®Õn Hµn l©m viÖn HiÖuth¶o.
73 - TrÇn V¨n B¶o (1521 - 1610)TrÇn V¨n B¶o sau ®æi lµ TrÇn V¨n Nghi, cã
s¸ch chÐp lµ TrÇn V¨n Tuyªn.Quª x· Cæ Chö, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n
Døa, x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
27 tuæi «ng ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §ÖnhÊt danh (Tr¹ng nguyªn) khoa Canh TuÊt niªn hiÖuC¶nh LÞch 3(1550) ®êi M¹c Phóc Nguyªn, lµm quan®Õn Thîng th, tíc NghÜa S¬n b¸, sau khi mÊt ®îcban tíc NghÜa QuËn c«ng. ¤ng tõng ®îc cö ®i sønhµ Minh. N¨m 1586 «ng bá quan ®i Èn dËt t¹i lµngPhï T¶i, huyÖn B×nh Lôc (nay thuéc x· Trung L¬ng,huyÖn B×nh Lôc, tØnh Hµ Nam). T¹i ®©y «ng mëtrêng d¹y häc ®µo t¹o nh©n tµi cho ®Êt níc ®Õn khimÊt.
74 - TrÇn Xu©n Vinh (TK 15)Quª x· N¨ng Lù, huyÖn Mü Léc nay thuéc
phêng N¨ng TÜnh, thµnh phè Nam §Þnh, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa Kû Mïi niªn hiÖu C¶nh Thèng 2(1499)®êi Lª HiÕn T«ng, lµm quan ®Õn chøc §« cÊp sùtrung.
55
75 - trÞnh h÷u th¨ng (1885 - ? )Nguyªn qu¸n x· B¸ch TÝnh, huyÖn Thîng
Nguyªn nay thuéc x· B¸ch ThuËn, huyÖn Vò Th,tØnh Th¸i B×nh.
§Þnh c phè §Þnh T¶, tØnh Nam §Þnh naythuéc néi thµnh Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh.
¤ng lµ con Cö nh©n TrÞnh Quang ChiÓu, emCö nh©n TrÞnh H÷u Phu.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa Kû DËu 1909, ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Mïi niªnhiÖu Kh¶i §Þnh 4(1919), lµm quan ®Õn Thõa ph¸i C¬mËt viÖn.
76 - Vò C«ng §é (1805 - ? )Quª x· VÞ Hoµng, huyÖn Mü Léc nay thuéc
néi thµnh Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ cha nhµ th¬ Vò C«ng Tù.¤ng lµ Gi¸m sinh, n¨m 28 tuæi ®ç §Ö tam
gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Nh©m Th×n niªnhiÖu Minh MÖnh 13(1832), lµm quan Th¸i béc Tùkhanh, quyÒn Bè ch¸nh Th¸i Nguyªn. T¸c phÈm cña«ng cã Tù miÔn thi.
77 - Vò DiÖm ( TK 19 )Quª x· Léng §iÒn, huyÖn §¹i An nay lµ th«n
Léng §iÒn, x· NghÜa §ång, huyÖn NghÜa Hng, tØnhNam §Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa Quý M·o 1843, ®ç Phãb¶ng khoa Gi¸p Th×n niªn hiÖu ThiÖu TrÞ 4(1844),lµm quan Bè ch¸nh H¶i D¬ng, th¨ng H×nh bé T¶ thÞlang. Sau vÒ nghØ. T¸c phÈm cña «ng cã Léng §iÒnVò TiÕn sÜ thi tuyÓn.
56
78 - vò duy thiÖn (TK 15)Quª x· An Cù, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n
An Cù, x· §¹i An, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.Tríc «ng ®· ®ç khoa Hoµnh Tõ.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng
gi¸p) khoa MËu TuÊt niªn hiÖu Hång §øc 9(1478)®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc HiÕn s¸t sø,NhËp thÞ kinh diªn, tíc tö. ¤ng tõng ®îc cö ®i sønhµ Minh.
79 - Vò §×nh Dung (1699-1740)Quª gèc phêng ThÞnh Quang, huyÖn Qu¶ng
§øc nay thuéc phêng ThÞnh Quang, quËn §èng §a,Hµ néi.
§Þnh c x· Cµ §«ng, huyÖn Nam Ch©n naythuéc x· Nam Cêng, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh,
35 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa Quý Söu niªn hiÖu Long §øc 2(1733) ®êiLª ThuËn T«ng, lµm quan ®Õn Hµn l©m viÖn ThõachØ, ®îc th¨ng H÷u thÞ Lang tíc Phïng lÜnh t¸. Métsè tµi liÖu chÐp «ng lÊy vî lµng B¸i D¬ng nay thuécx· Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc. N¨m 1739 «ngcïng §oµn Doanh ChÊn, Tó Cao dÊy binh khëi nghÜat¹i lµng Ng©n Giµ. N¨m 1740 Chóa TrÞnh Doanh ®emqu©n tíi ®µn ¸p, «ng ®· thñ tiÕt.
80 - Vò §oan (TK 16)Quª x· §ång L, tæng Hé X¸, huyÖn Giao
Thuû nay lµ th«n §ång L, x· T©n ThÞnh, huyÖnNam Trùc, tØnh Nam §Þnh.
¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nkhoa Quý Mïi niªn hiÖu Thèng Nguyªn 2(1523) ®êiLª Cung Hoµng, lµm quan nhµ M¹c ®Õn chøc Thîng
57
th. ¤ng cã c«ng lËp ra lµng An Ho¹ch vµ phôc hngnghÒ ®ôc ®¸.
81 - Vò Huy Tr¸c(7/5 Canh TuÊt 1730 - 3/10 Quý Söu 1793 )HiÖu lµ Gi¸c Trai.Quª x· Léng §iÒn, huyÖn §¹i An nay lµ th«n
Léng §iÒn, x· NghÜa §ång, huyÖn NghÜa Hng, tØnhNam §Þnh.
Sau khi ®ç H¬ng cèng, «ng nhËn chøc Binhbé T vô. N¨m 1763 «ng lµm HuÊn ®¹o Tiªn Hng,n¨m 1768 ®îc th¨ng Tri huyÖn Nam Ch©n.
N¨m 43 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜxuÊt th©n khoa Nh©m Th×n niªn hiÖu C¶nh Hng33(1772) ®êi Lª HiÓn T«ng.
N¨m 1773 «ng ®îc sung Hµn l©m viÖn HiÖuth¶o. N¨m 1777 «ng gi÷ chøc C«ng khoa §« cÊp sùtrung, råi Gi¸m s¸t ngù sö Thanh Ho¸, HiÕn s¸t søKinh B¾c. N¨m 1779 «ng chuyÓn lµm HiÕn s¸t søNghÖ An. N¨m 1782 «ng lµm Tham chÝnh Kinh B¾c,Hµn l©m viÖn ThÞ th. N¨m 1783 «ng lµm §èc trÊnL¹ng S¬n, n¨m 1785 ®îc th¨ng hµm Hµn l©m viÖnThÞ gi¶ng, n¨m 1787 th¨ng Hµn l©m viÖn ThÞ ®éc,tíc C«i LÜnh b¸. N¨m 1788 «ng gi÷ chøc LÔ bé T¶thÞ lang, kiªm Quèc tö gi¸m T nghiÖp, Gi¸m qu©n®¹o S¬n Nam. §Õn thêi T©y S¬n «ng vÒ quª d¹y häc.
¤ng næi tiÕng giái v¨n ch¬ng, ngêi ®êng thêit«n vinh «ng lµ “ThÇn phó”. T¸c phÈm cña «ng cãGiang nam l·o phè thi tËp, Nam Ch©n nh©n vËtkh¶o, NhÊt th©n thêng hµnh quèc ©m ca, Liªu §éngdi biªn (chuyÓn thÓ 10 bµi ca dao ch÷ H¸n cña TrÇnNhËt DuËt thµnh 10 bµi phó N«m).
58
82 - Vò H÷u Lîi (1836 - 1886)Sau ®æi lµ Vò Ngäc Tu©n. HiÖu lµ NghÜa PhÉn.
D©n gian thêng gäi lµ «ng nghÌ Giao Cï.Quª x· Giao Cï, huyÖn Nam Ch©n nay lµ th«n
Giao Cï, x· §ång S¬n, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa Canh Ngä (1870).40 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt
th©n khoa Êt hîi niªn hiÖu Tù §øc 28(1875), lµmquan tr¶i c¸c chøc §èc häc Nam §Þnh, Th¬ng biÖnNam §Þnh, Binh bé T¸ lý. N¨m 1884 «ng bá quan vÒquª d¹y häc, tham gia phong trµo CÇn V¬ng chèngPh¸p. ¤ng bÞ Vò V¨n B¸o lõa b¾t nép cho Ph¸p, bÞhµnh h×nh vµo ®ªm 30 tÕt BÝnh TuÊt (1886) t¹i bês«ng §µo Nam §Þnh.
83 - Vò KiÖt (TK 15)Cã s¸ch chÐp lµ Vò C«ng KiÖt.Quª x· Sa Lung, huyÖn T©y Ch©n nay lµ th«n
Sa Lung, x· §ång S¬n, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nkhoa MËu TuÊt niªn hiÖu Hång §øc 9(1478) ®êi LªTh¸nh T«ng, lµm quan ®Õn CÊp sù trung.
84 - Vò ThiÖn §Ô (1854 - 1916)Tù lµ ThuËn Trai, hiÖu lµ Trang Kh¶i.Quª x· B¸ch Cèc, huyÖn Vô B¶n nay lµ th«n
B¸ch Cèc, x· Thµnh Lîi, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç Cö nh©n khoa T©n M·o 1891, ®ç Phãb¶ng khoa Nh©m Th×n niªn hiÖu Thµnh Th¸i 4(1892),®îc bæ chøc Tri phñ Thanh Hµ, th¨ng Binh bé Tham
59
tri, råi TuÇn phñ Hµ Nam - Ninh B×nh, sau th¨ng ®ÕnTæng ®èc.
85 - vò triÖt vâ (1460 - ? )Quª x· §µo L¹ng, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
NghÜa Th¸i, huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh.28 tuæi «ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n
(Hoµng gi¸p) khoa §inh Mïi niªn hiÖu Hång §øc18(1487) ®êi Lª Th¸nh T«ng. (S¸ch §¹i ViÖt lÞch ®¹iTiÕn sÜ khoa thùc lôc chÐp «ng ®ç n¨m 47 tuæi), lµmquan ®Õn chøc H×nh bé T¶ thÞ lang.
86 - Vò TuÊn Chiªu (1425 - ? )Quª x· Cæ Da, huyÖn T©y Ch©n nay lµ th«n
Xu©n L«i, x· Nam Hïng, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
§Þnh c phêng NhËt Chiªu, huyÖn Qu¶ng§øc nay lµ th«n NhËt T¶o, x· §«ng Ng¹c, huyÖn TõLiªm, thµnh phè Hµ Néi.
51 tuæi «ng ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §ÖnhÊt danh (Tr¹ng nguyªn) khoa Êt mïi niªn hiÖuHång §øc 6(1475) ®êi Lª Th¸nh T«ng. (S¸ch §¹iviÖt lÞch ®¹i TiÕn sÜ khoa thùc lôc chÐp «ng ®ç Tr¹ngnguyªn n¨m 55 tuæi), lµm quan ®Õn chøc L¹i bé t¶ThÞ lang.
87 - Vò VÜnh Trinh ( TK 15 )Tù lµ Hùu Chi.Quª x· An Cù, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n
An Cù, x· §¹i An, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö nhÊt gi¸p khoa Minh Kinh n¨m Kû
DËu niªn hiÖu ThuËn Thiªn 2(1429) ®êi Lª Th¸i Tæ,®îc bæ chøc Gi¸o thô. §Õn ®êi Lª Th¸nh T«ng, «nglµm Hµn l©m viÖn §¹i häc sÜ, quyÒn LÔ bé H÷u thÞ
60
lang, H¶i T©y ®¹o tuyªn chÝnh sø ty, kiªm BÝ thgi¸m, Tri kinh diªn sù.
88 - V¬ng V¨n HiÖu ( TK13 )Quª huyÖn Thîng HiÒn nay thuéc tØnh Nam
§Þnh.¤ng ®ç thø ba §Ö nhÊt gi¸p khoa thi Th¸i häc
sinh n¨m MËu Th×n niªn hiÖu Trinh Kh¸nh 3 ®êi LýHuÖ Hoµng. (Lý HuÖ Hoµng cã thÓ lµ Lý HuÖ T«ng(1211 - 1224), nhng triÒu vua nµy kh«ng cã hiÖuTrinh Kh¸nh. N¨m MËu Th×n 1208 thuéc triÒu LýCao T«ng (1176 - 1210 ) cã niªn hiÖu lµ Trinh Phï.Do vËy cha cã cø liÖu chÝnh x¸c).
c¸c vÞ ®¹i khoacha cã cø liÖu chÝnh x¸c
89 - bïi chÝ (TK15)Quª x· An L·ng, huyÖn Trùc Ninh nay thuéc
x· Trùc ChÝnh, huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh.Kh«ng râ hµnh tr¹ng vµ khoa thø cña «ng, chØ
biÕt «ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) thêi Lª, lµm quan tr¶i bèn triÒu vua, ®îcphong tíc L¹i Quèc c«ng. ¤ng cã t¸c phÈm §a t¹Hoµng thiªn thi tËp.
90 - bïi ®µi (Cuèi TK14 - §Çu TK15)Tù lµ Do·n Trung, thuþ lµ Phóc Toµn.Quª x· B¸ch Cèc, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ
th«n B¸ch Cèc, x· Thµnh Lîi, huyÖn Vô B¶n, tØnhNam §Þnh.
61
Theo Gia ph¶ hä Bïi vµ v¨n bia ë lµng B¸chCèc, x· Thµnh Lîi, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh«ng ®ç Th¸m hoa khoa thi Th¸i häc sinh thêi TrÇn(kh«ng râ khoa thø), kh«ng ra lµm quan mµ ë nhµd¹y häc. Khi Lª Lîi dÊy binh chèng giÆc Minh, «ng®· dÉn mét sè trai lµng vµo Thanh Ho¸ theo Lª Lîi.N¨m 1427 «ng ®îc phong chøc LÔ bé Thîng thkiªm Tri §«ng §¹o qu©n d©n b¹ tÞch, sau ®æi Tri B¾c§¹o qu©n d©n b¹ tÞch. N¨m 1434 v× khuyªn vuakh«ng dïng bän gian thÇn nªn «ng bÞ gi¸ng chøc lu®µy. N¨m 1437 «ng ®îc minh oan vµ phôc chøc§ång tri m«n h¹ t¶ ty sù kiªm Tham tri qu©n d©n b¹tÞch T©y §¹o, tíc TrÝ tù. ¤ng mÊt vµo thêi Lª Nh©nT«ng, thä 78 tuæi. Sau khi mÊt, «ng ®îc truy tÆngTh¸i phã B×nh quËn c«ng vµ ®îc phong lµm Thµnhhoµng lµng B¸ch Cèc.
91 - D¬ng Kú (TK16)Quª x· Cao H¬ng, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ
th«n Cao Ph¬ng, x· Liªn B¶o, huyÖn Vô B¶n, tØnhNam §Þnh.
¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa Kû Mïi niªn hiÖu Quang B¶o 5(1559) ®êiM¹c Phóc Nguyªn, lµm quan ®Õn chøc T¸n trÞ ThõachÝnh sø. (Trong §¨ng khoa lôc khoa thi 1559 lÊy ®ç20 ngêi nhng kh«ng thÊy cã tªn «ng).
92 - §µo §¨ng Quü ( ? - ? )Quª x· §Ö NhÞ, huyÖn Mü Léc nay thuéc x·
Mü Trung, huyÖn Mü Léc, tØnh Nam §Þnh.
62
¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn Thamtông Thîng th lÖnh kiªm Tri néi ngo¹i qu©n quècträng sù, tíc TÕ Mü hÇu, thuþ Trung ¸i. S¸ch Nam§Þnh tØnh chÝ cña Ng« Gi¸p DËu chÐp «ng ®ç Tamnguyªn.
93 - §inh ChÊn C¬ng ( ? - ? )Quª x· L¬ng X¸ H¹, huyÖn §¹i An nay
thuéc x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng
gi¸p) triÒu Lª, lµm quan Tri phñ Thiªn Trêng, råiBinh khoa CÊp sù trung. HiÖn cßn ®Òn thê «ng ë quª.Cha «ng lµ §inh Thóc Th«ng cã ®Òn thê ë Qu¸nVinh (Nho Quan).
94 - §inh C«ng Quy ( ? - ? )Quª x· An H¹, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç Th¸m hoa triÒu Lª M¹t.95 - §inh ViÕt... ( TK 16 )(Kh«ng râ tªn)Quª x· §ång L, huyÖn Nam Ch©n nay lµ
th«n §ång L, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh. LÞch sö x· T©n ThÞnh chÐp «ng ®ç TiÕnsÜ n¨m 1523.
96 - §ç C«ng Hoan ( ? - ? )Quª x· L¬ng X¸ H¹, huyÖn §¹i An nay
thuéc x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn §èc
trÊn Cao B»ng.
63
97 - §ång Nh©n §øc ( ? - ? )Quª x· §åi Tam, huyÖn §¹i An nay lµ th«n
Tam §¨ng, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.
¤ng®ç Th¸m hoa triÒu Lª, lµm quan ®Õn TrÊnquèc ChØ huy sø, cã c«ng ®¸nh phØ ë L¹ng S¬n.
98 - Hµ Nh©n Gi¶ (TK15 - TK16)Quª x· Lùu Phè, huyÖn Mü Léc nay thuéc x·
Mü Trung, huyÖn Mü Léc, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç Th¸m hoa khoa Nh©m TuÊt niªn hiÖu
C¶nh Thèng 5(1502) thêi Lª. Lµm quan ®Õn HiÕn s¸tsø. Sau di c tíi th«n Hoa D¬ng (huyÖn Kim §éng).HiÖn nay ë Lùu Phè vÉn cßn mé cha mÑ «ng.
99 - Hoµng Ngäc (TK18)Quª x· QuÇn Ph¬ng Trung, huyÖn H¶i HËu
nay thuéc x· H¶i Trung, huyÖn H¶i HËu, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç H¬ng tiÕn khoa Quý Hîi, ®ç Tamgi¸p TiÕn sÜ thêi C¶nh Hng. (Khoa Quý Hîi niªnhiÖu C¶nh Hng 4(1743) lÊy ®ç 7 TiÕn sÜ nhngkh«ng thÊy tªn «ng).
100 - NguyÔn C«ng Huy ( ? - ? )Quª x· Cæ Liªu, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
Yªn L¬ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ triÒu TrÇn, lµm
quan TrÊn thñ Bång Ch©u, th¨ng NhËp thÞ ¸ thîngphÈm ®¹i hµnh khiÓn.
64
101 - NguyÔn Quèc B¶o ( ? - ? )Quª x· Tróc L¹i thuéc tØnh H¶i D¬ng.§Þnh c x· Cæ Lòng, huyÖn Nam Ch©n nay
thuéc x· Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
¤ng ®ç TiÕn sÜ, lµm quan ®Õn Ngù sö ®« ®µi.102 - NguyÔn Vi Phô ( TK16)Quª x· Qu¸n C¸c, huyÖn Nam Ch©n nay thuéc
x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh.LÞch sö x· T©n ThÞnh chÐp «ng ®ç TiÕn sÜ
1510. (N¨m 1510 kh«ng cã khoa thi TiÕn sÜ. KhoaT©n Mïi Hång ThuËn 3(1511) vµ khoa MËu Th×n§oan Kh¸nh 4(1508) ®Òu kh«ng cã tªn «ng).
103 - Ph¹m C«ng TÊt ( ? - ? )Quª x· Phï §«, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn Hµn
l©m Trùc häc sÜ.104 - Ph¹m Giai ( ? - ? )Quª x· §«ng Cao, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
Yªn Léc, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn Binh bé
T¶ thÞ lang.105 - Ph¹m Hoµng ( ? - ? )
Quª lµng Hæ S¬n, huyÖn Thiªn B¶n nay thuéc x·Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.
65
LÞch sö x· Liªn Minh chÐp «ng ®ç TiÕn sÜ n¨m1721. (Khoa T©n Söu B¶o Th¸i 2(1721) kh«ng thÊytªn «ng)
106 - Tèng Ba Thuþ ( TK16 )Quª x· Vò Lao, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n
Vò Lao, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
LÞch sö x· T©n ThÞnh chÐp ba anh em «ng lµTèng V¨n Mü, Tèng Ba Thuþ, Tèng V¨n Nh· ®Òu ®çTiÕn sÜ cïng khoa n¨m 1556. (Khoa 1556 kh«ng thÊytªn ba anh em «ng. Khoa nµy chØ cã mét ngêi quªVò Lao lµ Tèng H©n).
107 - Tèng V¨n Mü ( TK16 )Quª x· Vò Lao, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n
Vò Lao, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
Ba anh em «ng lµ Tèng V¨n Mü, Tèng BaThuþ, Tèng V¨n Nh· ®Òu ®ç TiÕn sÜ cïng khoa n¨m1556.
108 - Tèng V¨n Nh· ( TK16 )Quª x· Vò Lao, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n
Vò Lao, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.
Ba anh em «ng lµ Tèng V¨n Mü, Tèng BaThuþ, Tèng V¨n Nh· ®Òu ®ç TiÕn sÜ cïng khoa n¨m1556.
109 - TrÇn C«ng L©m ( ? - ? )Tù lµ Duy T©m.
66
Quª x· An H¹, huyÖn §¹i An nay thuéc x·Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.
¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn L¹i béT¶ thÞ lang.
110 - TrÇn C«ng T©m ( ? - ? )Quª x· An H¹, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª.111 - TrÇn C«ng TrÝ ( ? - ? )Quª x· An Trung, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan Thiªn
Trêng chuyÓn vËn phã sø.112 - TrÇn Duy N¨ng ( ? - ? )Quª x· An Cù, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n
An Cù, x· §¹i An, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.¤ng tõng ®ç TiÕn sÜ chÕ khoa (kh«ng râ khoa
thø). D©n lµng chª «ng nghÌo kh«ng ®ãn ríc khi«ng vinh quy, «ng giËn bá vµo ë §«ng S¬n (ThanhHo¸) lµm thuèc ch÷a bÖnh nu«i gia ®×nh.
113 - TrÇn §¨ng Huúnh ( TK16 )Cã s¸ch chÐp lµ TrÇn §¨ng O¸nh, thuþ lµ Hùu
Mü Tiªn Sinh.Quª x· VÞ D¬ng, huyÖn Mü Léc nay lµ th«n
VÞ D¬ng, x· Mü X¸, thµnh phè Nam §Þnh, tØnhNam §Þnh.
¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nthêi Lª (kh«ng râ khoa thø, cã s¸ch chÐp «ng ®ç
67
khoa BÝnh Th×n niªn hiÖu Quang B¶o 2(1556) ®êiM¹c Phóc Nguyªn nhng tra trong §¨ng khoa lôckh«ng thÊy cã tªn «ng). ¤ng lµm quan tr¶i c¸c chøcGi¸m s¸t §« ngù sö, TrÊn thñ HiÕn Nam. Sau «ng báquan vÒ quª råi ®i B¾c Ninh lµm nghÒ thuèc.
114 - TrÇn TiÖp ( ? - ? )Tù lµ CÇn C¸n.Quª x· H¹c Bæng, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
Yªn TrÞ, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan
®Õn HiÕn s¸t sø L¹ng S¬n.115 - Vò C«ng B×nh ( ? - ? )Quª x· H¹c Bæng, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
Yªn TrÞ, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan
®Õn TrÊn tíng vïng §«ng H¶i.116 - Vò C«ng TÕ ( ? - ? )Quª x· §µo Khª, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
NghÜa Th¸i, huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª (Kh«ng râ khoa thø),
lµm quan ®Õn T¶ thÞ lang, tíc T« Xuyªn b¸, thuþ lµMÆc Hiªn.
117 - Vò C«ng Vü ( ? - ? )Quª x· An H¹, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn T¶ thÞ
lang, sau vÒ d¹y con em trong x· häc tËp.
68
118 - Vò C«ng Xuyªn ( ? - ? )Tù lµ §¹i Giang.Quª x· Th«i Ng«i, huyÖn §¹i An nay thuéc x·
Yªn TrÞ, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn Tri phñ
Yªn Kh¸nh, tíc V¬ng Têng b¸.119 - Vò §øc Nh· ( ? - ? )
HiÖu lµ Lan Khª.Quª x· Hµo KiÖt, huyÖn Thiªn B¶n nay thuéc x·
Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.LÞch sö x· Liªn Minh chÐp «ng ®ç Th¸m hoa khoa
Hoµnh tõ triÒu Lª.120 - Vò Giang ( ? - ? )
Tù lµ §µo Xuyªn.Quª x· An H¹, huyÖn §¹i An nay thuéc x· Yªn
§ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn §Ò h×nh
Gi¸m s¸t ngù sö.121 - Vò ThÕ B¸ ( ? - ? )
Quª x· Th«i Ng«i, huyÖn §¹i An nay thuéc x·Yªn TrÞ, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.
¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn C«ngbé T¶ thÞ lang, tíc T« Xuyªn b¸.
69
Bµi ®äc thªm
TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng
1 - Mét vÞ quan c«ng minh
§Æng H÷u D¬ng sinh n¨m Canh Th©n 1860(1)
t¹i lµng Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n
Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng,
tØnh Nam §Þnh, trong mét gia ®×nh cã truyÒn thèng
nho häc. ¤ng lµ con trëng «ng §Æng H÷u Thíi vµ lµ
ch¸u ®Ých t«n Cö nh©n Gi¸o thô phñ Kinh M«n (H¶i
D¬ng) §Æng V¨n BÝnh. Em ruét «ng lµ §Æng H÷u
N÷u (tøc Do) còng ®ç Cö nh©n, lµm Tri huyÖn HiÖp
Hoµ (B¾c Giang).
Håi nhá, §Æng H÷u D¬ng häc cô ®å §Æng
Vò DiÔn ë lµng. ¤ng tá ra rÊt th«ng minh, häc giái.
¤ng mÆt mòi s¸ng sña, tr¸n cao, m¾t s¸ng, kh«i ng«.
Sau nµy khi thÊy «ng ®ç TiÕn sÜ vinh quy, cìi trªn
lng ngùa b¹ch, thong th¶ ®i trong ®¸m ríc, mét
70
nhµ nho ®· thèt lªn :"Mét vïng nh thÓ c©y quúnh
cµnh giao"(2).
Khoa thi H¬ng n¨m Kû M·o niªn hiÖu Tù
§øc 32(1879), §Æng H÷u D¬ng ®ç Cö nh©n. Theo
lêi khuyªn cña vî, «ng vµo HuÕ theo häc ë Quèc Tö
gi¸m lµ trêng lín nhÊt níc thêi ®ã, cã nhiÒu s¸ch
vë rÊt thuËn lîi cho häc tËp.
Khoa Êt DËu 1885 §Æng H÷u D¬ng thi Héi
tróng c¸ch, ®· truyÒn l«. §Õn khi thi §×nh, «ng ®·
®îc chÊm ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n,
nhng v× kinh thµnh cã biÕn nªn cha kÞp truyÒn l«(3).
T«n ThÊt ThuyÕt vµ NguyÔn V¨n Têng ríc vua rêi
kinh thµnh ®Ó tæ chøc viÖc kh¸ng Ph¸p. §Õn khoa Kû
Söu niªn hiÖu Thµnh Th¸i 1(1889) «ng chØ ph¶i vµo
thi §×nh vµ ®ç §Ö Tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n.
Khoa nµy lµng Hµnh ThiÖn cßn cã NguyÔn Ngäc
Liªn còng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n.
§¸m ríc cña hai «ng nghÌ Hµnh ThiÖn ®îc tæ chøc
rÊt long träng vµ lµ sù kiÖn hiÕm cã ®¸ng tù hµo cña
nh©n d©n Giao Thuû. NhiÒu nhµ khoa môc ®· tÆng
c©u ®èi mõng hai t©n TiÕn sÜ. C©u ®èi mõng cña Cö
nh©n NguyÔn B¹t Tuþ ngêi lµng H¹ Miªu cïng
huyÖn nh sau :
71
Kû söu, vi ng« huyÖn thÞnh khoa, H¹ Êp t»ng
chiªm v©n ngò s¾c;
Hµnh ThiÖn, n·i Nam bang v¨n hiÕn, hoa cï
kho¸ng kiÕn m· ®Ò song.
(Khoa Kû Söu huyÖn ta thÞnh ®¹t, Êp H¹ tõng
®îc xem m©y ngò s¾c;
§Êt Hµnh ThiÖn níc Nam v¨n hiÕn, ®êng
hoa réng r·i hai ngùa song song).
Sau khi ®ç TiÕn sÜ, §Æng H÷u D¬ng vinh quy
mét th¸ng th× ®îc bæ thùc thô Tri phñ Nam S¸ch
(H¶i D¬ng). Nguyªn «ng ®· gi÷ chøc quyÒn Tri phñ
Nam S¸ch tõ cuèi n¨m 1888 theo NghÞ ®Þnh ngµy 24
th¸ng 12 n¨m 1888 cña quan Kinh lîc B¾c Kú ®îc
Thèng sø B¾c Kú phª chuÈn. Tríc ®ã «ng ®· lµm
Gi¸o thô phñ KiÕn Thuþ.
NhËn chøc Tri phñ Nam S¸ch, «ng gi¶i quyÕt
c«ng viÖc hµnh chÝnh, t ph¸p rÊt mau lÑ, c«ng b»ng
vµ cã tiÕng lµ liªm khiÕt. Th¸ng 4 n¨m 1890 «ng
®îc th¨ng ¸n s¸t Hµ Néi. TØnh Hµ Néi thêi kú nµy
bao gåm thµnh Hµ Néi (theo chØ dô ngµy 3 th¸ng 10
n¨m 1888 vua §ång Kh¸nh ký nhîng cho qu©n
Ph¸p) vµ c¸c phñ, huyÖn cña Hµ §«ng, Hµ Nam. C¸c
vô ¸n liªn quan ®Õn d©n thµnh Hµ Néi do Toµ ¸n
Ph¸p xö. C¸c vô ¸n liªn quan ®Õn d©n c¸c phñ, huyÖn
72
cßn l¹i do quan ¸n s¸t §Æng H÷u D¬ng chÞu tr¸ch
nhiÖm.
§Æng H÷u D¬ng lu«n tá ra lµ ngêi cã tr¸ch
nhiÖm vµ cÇn mÉn víi c«ng viÖc ®îc triÒu ®×nh giao
phã. Tríc khi xö kiÖn, «ng thêng ¨n chay, t¾m géi
b»ng níc ngò vÞ, ®èt h¬ng trÇm cÇu nguyÖn trêi
phËt phï hé cho «ng ®ñ s¸ng suèt ®Ó kh«ng lÇm lÉn.
¤ng kh«ng bao giê t¾c tr¸ch ®Ó ngêi ngay bÞ oan.
¤ng khoan hång, ph¹t nhÑ vµ khuyªn nhñ c¶i tµ quy
chÝnh ®èi víi nh÷ng bÞ can v× lÇm lÉn mµ ph¹m téi.
¤ng kiªn quyÕt trõng ph¹t bän c«n ®å, bän nhµ giµu,
bän cËy quyÒn thÕ hµ hiÕp ngêi kh¸c. Tríc khi
tuyªn ¸n, bao giê «ng còng nghiªn cøu kü hå s¬, ®Õn
tËn n¬i x¶y ra vô ¸n mµ quan s¸t, t×m hiÓu kü lìng
nh÷ng uÈn khóc cña sù viÖc vµ nguyÖn väng cña nh©n
d©n, nhê vËy mµ nh÷ng kÕt luËn cña «ng thËt c«ng
minh. Thêng sau mçi vô ¸n «ng xö, c¶ bªn bÞ vµ bªn
nguyªn, bªn thua kiÖn còng nh bªn th¾ng kiÖn, ®Òu
tho¶ m·n, kh©m phôc vµ ca ngîi quan ¸n s¸t thËt
c«ng minh, liªm khiÕt.
Cã lÇn, Tæng lý mét x· ë huyÖn Tõ Liªm ®îc
«ng xö cho th¾ng kiÖn mét x· l©n cËn trong vô tranh
chÊp ruéng ®Êt, ®· ®em vµng b¹c t¹ ¬n. ¤ng døt
kho¸t tõ chèi vµ nãi râ «ng chØ lµm theo bæn phËn.
73
Nh©n d©n x· nµy khÈn kho¶n xin «ng nhËn mét cËu
bÐ ngêi lµng ®i theo hÇu h¹ «ng. CËu bÐ ®ã chÝnh lµ
«ng §Æng Nguyªn Roanh (tøc §å S¬n), con nu«i cña
TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng, sau nµy ®îc «ng nu«i d¹y
nªn ngêi.
¤ng næi tiÕng lµ vÞ quan c«ng minh, thanh
liªm, ®îc nh©n d©n trong tØnh së t¹i v« cïng kÝnh
nÓ, yªu mÕn, tin tëng. Con ®êng lµm quan cã ®iÒu
kiÖn gióp d©n, gióp níc ®îc nhiÒu ®ang réng më
th× bÊt h¹nh x¶y ®Õn víi «ng. Gi÷ chøc ¸n s¸t Hµ
Néi ®îc ba n¨m, «ng bÞ bÖnh ®au m¾t. ¤ng xin vÒ
quª ch÷a trÞ. §îc hai th¸ng th× m¾t «ng mï h¼n. Tõ
n¨m 1893 ®Õn khi mÊt, «ng sèng trong c¶nh mï loµ,
kÕt thóc con ®êng khoa ho¹n.
2 - Mét tÊm lßng nh©n ¸i, yªuníc, th¬ng d©n
Trong cuéc ®êi vµ trong th¬ v¨n cña m×nh,
TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng ®· thÓ hiÖn râ tÊm lßng yªu
níc, th¬ng d©n. §èi víi «ng, yªu níc lµ yªu d©n
vµ nh÷ng ngêi ruét thÞt cña m×nh. ¤ng lu«n mong
muèn ®em l¹i h¹nh phóc cho mäi ngêi d©n, vµ thùc
74
tÕ «ng ®· lµm ®îc ®iÒu ®ã qua c¸c vô xö ¸n c«ng
minh khi cßn lµm quan.
Lßng nh©n ¸i cña TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng thÓ
hiÖn s©u ®Ëm, c¶m ®éng nhÊt trong t×nh yªu cña «ng
®èi víi ngêi vî qu¸ cè. Vî «ng lµ ngêi cïng lµng,
®Ñp ngêi, ®Ñp nÕt, l¹i giái th¬ v¨n. Bµ chia sÎ víi
«ng mäi nçi buån ®au, hoµ ®iÖu t©m hån víi «ng
trong sinh ho¹t th¬ v¨n. Khi «ng bÞ mï, bµ n©ng giÊc,
ch¨m sãc, ®éng viªn «ng, kh«ng nÒ hµ khæ cùc. §îc
hy sinh cho chång con lµ niÒm h¹nh phóc cña bµ. Sau
hai n¨m ch¨m sãc chång mï loµ, n¨m 1895 bµ èm råi
mÊt, ®Ó l¹i cho §Æng H÷u D¬ng suèt nh÷ng ngµy
th¸ng cßn l¹i th¬ng nhí kh«n ngu«i. Tõ khi vî mÊt
cho ®Õn khi «ng qua ®êi, suèt hai m¬i t¸m n¨m
rßng, «ng vÉn gi÷ lßng chung thuû víi bµ. NhiÒu
ngêi khuyªn «ng nªn lÊy vî kh¸c v× khi vî mÊt, «ng
míi 36 tuæi, nhng «ng kh«ng chÞu. H»ng ®ªm, «ng
«m bäc quÇn ¸o cña vî vµ ch×m vµo nçi ®au th¬ng
nhí. Nh÷ng bµi th¬ khãc vî cña «ng thËt thèng thiÕt,
l©m ly, chung thuû:
Tang em nay ®· ®o¹n råi
Nhng lßng ta vÉn suèt ®êi tang em.
Sèng thiÕu bµ, ngêi b¹n tri ©m, «ng c¶m thÊy
cuéc ®êi thËt gi¸ l¹nh :
75
Díi ®Ìn Èn hiÖn mÆt hoa
DÞu dµng giäng nãi ®Ëm ®µ thu ba
Løa ®«i h¹nh phóc chan hoµ
Cïng nhau sèng giÊc m¬ hoa tuyÖt vêi
ThÕ mµ nay ©m d¬ng c¸ch trë ®«i n¬i
Tri ©m v¾ng bãng cuéc ®êi gi¸ b¨ng.
( Bµi Khãc vî )
Th¬ v¨n §Æng H÷u D¬ng, nhÊt lµ th¬ viÕt vÒ
ngêi vî cña «ng ®· trë nªn næi tiÕng. NhiÒu nhµ
khoa môc ë B¾c Kú vµ Trung Kú ®· t×m vÒ Hµnh
ThiÖn ®Ó ®îc thëng thøc nh÷ng ¸ng th¬ v¨n cña
nhµ khoa b¶ng næi tiÕng.
Nh÷ng ngêi con cña TiÕn sÜ §Æng H÷u
D¬ng ®îc cha gi¸o dôc chu ®¸o vµ khuyÕn khÝch
tham gia c¸c ho¹t ®éng yªu níc. Con c¶ «ng lµ
§Æng H÷u B»ng tham gia phong trµo §«ng Du, ®· ®ç
thñ khoa trêng §¹i häc qu©n sù ChÊn Vò (NhËt)
®îc Minh TrÞ Thiªn hoµng tÆng mét ®ång hå bá tói
cã ch÷ ký cña Thiªn hoµng. Sau «ng tham gia qu©n
®éi Trung Quèc vµ mÊt v× bom NhËt. TiÕn sÜ §Æng
H÷u D¬ng cã lÇn ®· sai con rÓ lµ «ng Kh¶i mang
tiÒn tiÕp tÕ cho §Æng H÷u B»ng ho¹t ®éng c¸ch
m¹ng. Con thø §Æng H÷u D¬ng lµ §Æng H÷u §µi
lµm Trî t¸ phñ Ninh Giang, cã tiÕng liªm khiÕt, còng
76
bÞ Ph¸p b¾t tï v× nghi «ng tham gia phong trµo §«ng
Du. Con nu«i §Æng H÷u D¬ng lµ §Æng Nguyªn
Roanh ®îc cha hÕt lßng th¬ng yªu, gi¸o dôc ®· trë
thµnh «ng §å S¬n lµm nghÒ d¹y häc vµ rÊt giái nghÒ
thuèc. §Æng Nguyªn Roanh còng tham gia phong
trµo §«ng Du vµ tõng bÞ Ph¸p b¾t giam.
Kh«ng chØ khuyÕn khÝch, gióp ®ì con c¸i
tham gia ho¹t ®éng yªu níc, §Æng H÷u D¬ng cßn
liªn hÖ víi NguyÔn Thîng HiÒn trong viÖc thùc hiÖn
®a thanh niªn ViÖt Nam ra níc ngoµi vµ quyªn gãp
tiÒn ñng hé phong trµo §«ng Du.
§èi víi bµ con trong lµng, «ng kh«ng bao giê
cã lêi nãi, hµnh ®éng lµm mÊt lßng ai. Hµng xãm rÊt
kÝnh träng vµ quý mÕn «ng. Mçi lÇn ®i chî sím qua
ngâ nhµ cô NghÌ D¬ng, ai nÊy nh¾c nhau gi÷ im
lÆng ®Ó kh«ng lµm mÊt giÊc ngñ cña cô NghÌ.
Cã lÇn «ng ®å S¬n kÓ chuyÖn cô Tam nguyªn
NguyÔn KhuyÕn cho ch÷ "§¹i h¹" ("§¹i h¹" lµ "hÌ
to", ®äc l¸i lµ "tß he") chÕ diÔu anh ®éi khè ®á xuÊt
th©n lµ lÝnh thæi kÌn suèt ngµy tß he, tß hÐt mµ còng
lªn mÆt lµm sang khi anh ®Õn xin ch÷ cô Tam nguyªn
nh©n dÞp kh¸nh thµnh nhµ míi, lµm anh xÊu hæ ph¶i
bá lµng ra ®i. §Æng H÷u D¬ng cho r»ng cô Tam
77
nguyªn v« cí g©y khæ n·o cho ngêi biÕt t»n tiÖn tiÕt
kiÖm vµ biÕt t«n träng c¸c vÞ ®¹i khoa lµ kh«ng nªn.
Bïi Híng Thµnh (ngêi Hµ Nam) ®ç Cö nh©n
thø 78 còng ®îc NguyÔn KhuyÕn mõng c©u ®èi chÕ
diÔu nh sau :
Th¸nh thîng diÖc l©n tµi, cèng viÖn tr× lai
tam ngò nhËt;
Khuª trung ng ph¸ liÔu, lang qu©n ¸p ®¾c kû
hµ nh©n.
(Nhµ vua cã ý th¬ng tµi, nªn cho ho·n kú thi
h¬ng l¹i n¨m ba b÷a ;
C« cö cêi vì bông, chång m×nh ®Ì ®îc bao
nhiªu ngêi.)
Nghe chuyÖn nµy, §Æng H÷u D¬ng b¶o r»ng
Bïi Híng Thµnh kh«ng lµm ®iÒu g× lè l¨ng ®¸ng bÞ
chÕ diÔu, h¬n n÷a ®· ®ç Cö nh©n dï lµ thø 78 còng lµ
giái råi, v× cø 150 ngêi thi míi cã mét ngêi ®ç Cö
nh©n. Cô Tam nguyªn v× khoe tµi ch¬i ch÷ mµ chÕ
diÔu cö Bïi häc dèt ®ç gÇn cuèi b¶ng, lµm ®au lßng
cö Bïi th× thËt kh«ng ph¶i.
C¸ch nh×n nhËn ®¸nh gi¸ sù viÖc cña TiÕn sÜ
§Æng H÷u D¬ng chøng tá «ng cã tÊm lßng nh©n ¸i
biÕt bao.
78
Tríc c¶nh quan l¹i Nam triÒu kh«ng cã ý chÝ
chèng Ph¸p, l¹i chØ lo cho c¸ nh©n m×nh mµ quªn nçi
nhôc mÊt níc, «ng phª ph¸n, c¶nh tØnh :
Chèng giÆc cha ®i toan lo rót,
MÆt vªnh mµ ®Õn luþ «ng T©y.
Tæ tiªn ®· bá kh«ng thê n÷a,
C¬ nghiÖp ngµn xa còng dÔ bay.
(Bµi Thµnh phñ Xu©n Trêng)
§Æng H÷u D¬ng lµ mét t¸c gi¶ H¸n N«m næi
tiÕng cã tµi lµm th¬ v¨n hÕt søc mau lÑ mµ vÉn ®Æc
s¾c. Khi lµm Tri huyÖn Nam S¸ch, cã lÇn «ng ®Õn
th¨m mét vÞ quan cÊp trªn, gÆp lóc vÞ nµy ®ang lµm
c©u ®èi mõng b¹n ®ång liªu mµ nghÜ m·i cha ra. VÞ
nµy nhê «ng lµm gióp. ¤ng hái vÒ th©n thÕ ngêi b¹n
®ång liªu cña quan trªn vµ quan mõng nh©n dÞp g×,
råi phãng tay móa bót viÕt c©u ®èi vµo tÊm vãc. VÞ
quan cÊp trªn thÊy c©u ®èi thËt chØnh, diÔn t¶ t×nh b¹n
®Ëm ®µ, ch÷ viÕt l¹i ®Ñp nh hoa th× v« cïng kh©m
phôc «ng.
Nh÷ng s¸ng t¸c th¬ v¨n cña «ng thêng kh«ng
ghi l¹i thµnh tËp nªn ngµy nay chØ cßn mét sè bµi do
con ch¸u ghi l¹i vµ lu truyÒn trong d©n gian. VÒ y
häc, «ng cã tËp N«ng gia tù liÖu gåm trªn s¸u ngh×n
79
c©u th¬ lôc b¸t ghi l¹i c¸c vÞ thuèc vµ bµi thuèc nam
d©n gian rÊt cã gi¸ trÞ.
Th¸ng 5 n¨m 1923 TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng
qua ®êi, thä 64 tuæi. Tríc khi nh¾m m¾t, «ng vÉn
cßn ¸y n¸y v× m×nh cha gióp ®îc nhiÒu cho d©n,
cho níc nh mong muèn. Trong bµi biÓu t¹ ¬n vua
cña «ng sau khi ®ç TiÕn sÜ cã ®o¹n viÕt:
..."H¹ thÇn chØ biÕt lÊy ®¹o thê cha mÑ ra thê
vua, ®em tÊm lßng yªu th¬ng con c¸i mµ yªu th¬ng
d©n chóng trong qu¶n h¹t cai trÞ cña h¹ thÇn ®Ó kh«ng
hæ víi c¸c ®iÒu th¸nh hiÒn ®· d¹y, kh«ng hæ víi b¶ng
vµng bia ®¸" (4).
C¶ cuéc ®êi «ng lu«n lu«n hµnh ®éng theo t©m
nguyÖn v× d©n v× níc. Tªn tuæi vµ sù nghiÖp cña «ng
®îc ghi l¹i kh«ng chØ ë b¶ng vµng bia ®¸, mµ cßn
sèng m·i trong lßng nh©n d©n Nam §Þnh.
………………………..
Chó thÝch :
(1) Khi ®i thi «ng khai t¨ng ba tuæi nªn cã tµi liÖu chÐp «ng
sinh n¨m 1857.
(2) Lµng Hµnh ThiÖn vµ c¸c nhµ nho Hµnh ThiÖn / §Æng
H÷u Thu. - Paris : 1992. - Tr. 141.
80
(3) Sau khi KiÕn Phóc chÕt, n¨m 1884 ¦ng LÞch lªn ng«i lÊy
hiÖu lµ Hµm Nghi. LÔ ®¨ng quang cña Hµm Nghi kh«ng ®îc
Nam triÒu th«ng b¸o cho Kh©m sø Ph¸p ë Trung Kú biÕt nªn
Rª-na kh«ng thõa nhËn vua míi. Tíng §ê Cuèc - xy do¹ sÏ
®em qu©n b¾t vua. Tríc t×nh thÕ c¨ng th¼ng kh«ng thÓ tr× ho·n
®îc, T«n ThÊt ThuyÕt tæ chøc lùc lîng tÊn c«ng ®ån Mang
C¸ vµ ®ån qu©n Ph¸p ®ãng ë gÇn toµ Kh©m sø. Cuéc tÊn c«ng
bÞ thÊt b¹i, T«n ThÊt ThuyÕt ph¶i hé gi¸ vua ch¹y ra Qu¶ng TrÞ
ph¸t hÞch CÇn V¬ng kªu gäi toµn d©n kh¸ng chiÕn chèng
Ph¸p.
(4) Lµng Hµnh ThiÖn vµ c¸c nhµ nho Hµnh ThiÖn. - S®d. -
Tr. 161 - 162.
81
tiÕn sÜ KhiÕu N¨ng tÜnh
KhiÕu N¨ng TÜnh quª x· Ch©n Mü, huyÖn
§¹i An nay lµ th«n Trùc Mü, x· Yªn Cêng, huyÖn
ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.
XuÊt th©n trong mét gia ®×nh n«ng d©n nghÌo,
KhiÕu N¨ng TÜnh rÊt ch¨m chØ häc tËp vµ sím béc lé
trÝ th«ng minh, häc giái. Khoa MËu DÇn 1878, «ng
®ç Cö nh©n. Khoa Canh Th×n niªn hiÖu Tù §øc
33(1880) «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n.
Khoa nµy «ng ®ç Héi nguyªn (®ç ®Çu kú thi Héi).
¤ng lµm quan tr¶i c¸c chøc §èc häc Nam
§Þnh, §èc häc Hµ Néi, th¨ng Quèc tö gi¸m TÕ töu.
KhiÕu N¨ng TÜnh lµ mét häc gi¶ uyªn th©m,
nhµ v¨n, nhµ gi¸o næi tiÕng. Khi lµm Chñ kh¶o
82
Trêng thi NghÖ An, «ng ®· ph¸t hiÖn tµi n¨ng Phan
Béi Ch©u vµ lÊy Phan Béi Ch©u mét m×nh mét b¶ng.
N¨m §inh DËu 1897, Phan Béi Ch©u ®i thi
H¬ng. Cö nh©n TrÇn V¨n Lîng v× th¬ng b¹n mµ
bá vµo tr¸p cña Phan mÊy quyÓn s¸ch. Cô Phan
kh«ng hay biÕt ®iÒu ®ã nªn v« t×nh mang s¸ch vµo
trêng thi. LÝnh canh cöa trêng thi ph¸t hiÖn trong
tr¸p thÝ sinh Phan Béi Ch©u cã s¸ch liÒn b¸o víi quan
trêng. KÕt qu¶ lµ Phan Béi Ch©u bÞ ®uæi khái trêng
thi vµ bÞ ¸n “hoµi hiÖp v¨n tù chung th©n bÊt ®¾c øng
thÝ ” (mang s¸ch vµo trêng, suèt ®êi kh«ng ®îc dù
thi).
Trong thêi gian ho¹t ®éng ë HuÕ, nh©n khi
quan Quèc tö gi¸m TÕ töu KhiÕu N¨ng TÜnh ra ®Ò
cho häc sinh lµm bµi phó cã nhan ®Ò lµ “B¸i th¹ch vi
huynh”, Phan Béi Ch©u còng lµm mét bµi råi nép cho
KhiÕu N¨ng TÜnh chÊm. KhiÕu N¨ng TÜnh thÊy bµi
phó tuyÖt hay vµ thÓ hiÖn râ chÝ lín cña t¸c gi¶ nªn
rÊt kh©m phôc. Trong bµi cã c©u:
Ba sinh lÊp biÓn cã lßng chöa quªn nhê b¸c
Mét nh¸nh v¸ trêi ra søc, nay l¹i gÆp anh.
KhiÕu N¨ng TÜnh ®em bµi phó cho NguyÔn
Thîng HiÒn xem, råi thuyÕt phôc c¸c quan trong
83
triÒu vËn ®éng vua Thµnh Th¸i huû b¶n ¸n “hoµi hiÖp
v¨n tù” cho Phan Béi Ch©u, ®Ó cô ®îc thi l¹i.
§Õn khoa Canh Tý 1900, Phan Béi Ch©u thi
H¬ng ë trêng NghÖ An. KhiÕu N¨ng TÜnh lµm
Ch¸nh chñ kh¶o trêng thi NghÖ An khoa thi nµy.
Khi Phan Béi Ch©u vµo thi kú tam trêng th× bÞ sèt,
ph¶i lµm ®¬n xin bá thi. TiÕc tµi cña Phan Béi Ch©u
nªn KhiÕu N¨ng TÜnh ®· cho phÐp Phan ®îc n»m
nghØ t¹i nhµ thËp ®¹o (n¬i c¸c quan trêng ngåi).
NghØ mét lóc ®ì mÖt, Phan Béi Ch©u ®îc KhiÕu
N¨ng TÜnh cho phÐp vµ khuyÕn khÝch viÕt tiÕp quyÓn
thi. Khoa nµy Phan Béi Ch©u ®· ®ç Gi¶i nguyªn.
Tõ viÖc chÊm bµi phó “B¸i th¹ch vi huynh”
cña Phan Béi Ch©u, KhiÕu N¨ng TÜnh ®· ph¸t hiÖn tµi
n¨ng vµ chÝ lín cña Phan Béi Ch©u, råi vËn ®éng vua
huû bá b¶n ¸n cÊm thi suèt ®êi ®èi víi Phan Béi
Ch©u, ®Õn viÖc ®Æc c¸ch quan t©m t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó
Phan Béi Ch©u ®ç Thñ khoa ®· chøng tá KhiÕu N¨ng
TÜnh cã con m¾t tinh ®êi vµ tÊm lßng u ¸i ®èi víi
nh÷ng tµi n¨ng cña ®Êt níc. Víi danh hiÖu Gi¶i
nguyªn, Phan Béi Ch©u cã thªm uy tÝn, danh tiÕng rÊt
thuËn lîi cho ho¹t ®éng cøu níc. C¸c sÜ tö khoa Êy
ai nÊy ®Òu vui mõng thõa nhËn Phan Béi Ch©u ®ç
Thñ khoa lµ xøng ®¸ng. Phan Béi Ch©u ®· trë thµnh
84
mét yÕu nh©n cña phong trµo §«ng Du, mét chÝ sÜ
yªu níc ®îc nh©n d©n v« cïng c¶m phôc còng mét
phÇn cã c«ng ®ãng gãp cña quan nghÌ KhiÕu N¨ng
TÜnh.
Còng trong khoa thi H¬ng n¨m 1900 t¹i
trêng thi NghÖ An, cã mét thÝ sinh 82 tuæi lµ §oµn
Tö Quang, ngêi quª ë H¬ng S¬n, Hµ TÜnh. §oµn
Tö Quang lµ ngêi rÊt hiÕu häc, tõng hai lÇn ®ç Tó
tµi. MÆc dï tuæi cao, §oµn Tö Quang vÉn kh«ng
ngõng häc tËp, thi cö, mong cã ®iÒu kiÖn cèng hiÕn
®îc nhiÒu cho d©n cho níc. C¶m phôc tÊm g¬ng
kiªn tr× häc tËp vµ tµi n¨ng thùc sù cña §oµn Tö
Quang, Ch¸nh chñ kh¶o KhiÕu N¨ng TÜnh ®· lÊy
§oµn Tö Quang ®ç Cö nh©n. Sau khi ®ç Cö nh©n,
§oµn Tö Quang ®îc bæ chøc quan, lµm tíi chøc
HuÊn ®¹o. Víi viÖc lÊy §oµn Tö Quang ®ç Cö nh©n,
KhiÕu N¨ng TÜnh ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho §oµn Tö
Quang tho¶ nguyÖn cèng hiÕn søc lùc, tµi n¨ng cho
níc. KhiÕu N¨ng TÜnh ®îc c¸c sÜ phu ®¬ng thêi
ca ngîi lµ ngêi biÕt träng nh©n tµi, kh«ng bá sãt
nh©n tµi vµ cã tÊm lßng bao dung nh©n ¸i.
KhiÕu N¨ng TÜnh lµ mét t¸c gia H¸n N«m tiªu
biÓu cña Nam §Þnh thêi NguyÔn trong lÜnh vùc v¨n
häc. Sinh thêi, «ng rÊt thÝch tËp Cæ thô c¸ch cña
85
§«ng S¬n L·o Phè. Trong cuèn nµy cã vÏ 36 thÕ c©y
c¶nh, mçi thÕ kÌm hai c©u th¬ tæng vÞnh. KhiÕu N¨ng
TÜnh ®· lµm 36 bµi th¬ tø tuyÖt b»ng ch÷ H¸n, mçi
thÕ mét bµi ®Ó thÓ hiÖn râ tÝnh chÊt cña tranh vÏ trong
Cæ thô c¸ch, gäi lµ Cæ thô c¸ch vÞnh. ¤ng göi g¾m
vµo c¸c bµi tø tuyÖt nh÷ng t×nh c¶m, suy t, t©m sù vµ
thÓ hiÖn nh©n sinh quan cña m×nh. Trong x· héi
phong kiÕn ®ang suy tµn, quan l¹i kh«ng cßn lµ phô
mÉu cña d©n, vua còng kh«ng lµ vua s¸ng, ®êi sèng
nh©n d©n ngµy cµng c¬ cùc. ¤ng ch¸n ng¸n tríc
c¶nh t×nh ®êi ®en b¹c, cã míi níi cò, quan l¹i xu
nÞnh cÇu vinh, vua b¹c nhîc tríc bän thùc d©n
cíp níc:
- CÇu th©n d¬ng thøc phi th©n nhËt,
TiÒn sÜ Trêng Giang tÈy bÊt thanh.
(Bµi : “KhuÊt kû cÇu th©n c¸ch” )
(CÇu th©n khi chñ kh«ng th©n n÷a,
Nhôc Êy Trêng Giang röa s¹ch ®©u ?)
- KiÕn t©n vong cùu suy d¬ng nhËt,
Qu©n bÊt qu©n hÒ, thÇn bÊt thÇn.
(Bµi : “KiÕn t©n väng cùu c¸ch” )
(Ngµy nay thÊy míi quªn xa râ,
Vua ch¼ng ra vua, t«i ch¼ng t«i).
86
Sèng trong x· héi cã nhiÒu ®iÒu nhiÔu nh¬ng,
cuéc ®êi d©u bÓ, «ng vÉn t©m niÖm ph¶i gi÷ v÷ng khÝ
tiÕt cña kÎ trîng phu vµ tù hµo r»ng m×nh trong
s¹ch:
§«ng lai hµ vËt bÊt ®iªu linh?
§iÒn x¸ c« tïng ®éc tó thanh
Vò ®¶ phong chµng t©m tù t¹i
Trîng phu bÊt quý thÕ gian b×nh.
(Bµi : “Tù t¹i trîng phu tïng c¸ch”)
(Mïa ®«ng mäi vËt ®Òu x¬ x¸c
Xãm ruéng, th«ng giµ cø tèt xanh
Ma déi, giã lay, lßng vÉn thÕ
Trîng phu kh«ng thÑn víi c©u b×nh).
Qu¶ thËt, KhiÕu N¨ng TÜnh kh«ng nh÷ng
kh«ng ph¶i hæ thÑn víi ®êi v× «ng ®· gi÷ v÷ng phÈm
chÊt tèt ®Ñp cña mét nhµ nho yªu níc, mµ cßn rÊt
®¸ng tù hµo tríc con m¾t kh©m phôc vµ sù ®¸nh gi¸
cña nh©n d©n.
Phª ph¸n lèi sèng cÇu vinh, b¸n níc cña mét
sè quan l¹i ®¬ng thêi, mong muèn níc nhµ cã
nhiÒu bËc tµi ®øc, «ng lµm th¬ ca ngîi nh÷ng g¬ng
s¸ng tiÒn nh©n cña quª h¬ng. Trong Cè h¬ng vÞnh
tËp, «ng cã nhiÒu bµi ca ngîi c«ng thÇn, ngêi cã
nhiÒu ®ãng gãp cho quª h¬ng, ngêi hÕt lßng v×
87
nh©n d©n. Thä Tung phóc thÇn lµ mét bµi trong lo¹t
bµi nµy cña «ng. Bµi th¬ ca ngîi Tíng qu©n Bïi
Ngäc O¸nh, ngêi cã nhiÒu c«ng lao trong kh¸ng
chiÕn chèng Minh vµ x©y dùng quª h¬ng.
DiÖc vi khai quèc nhÊt c«ng thÇn,
Lª ®Õ ®¬ng thêi thÞ chÝ tr©n.
S¬ vÞ gia bÇn h¬ng bÊt träng,
HËu thµnh l¬ng tíng s¾c phong thÇn.
Khai hoang tÕ cÊp do tån tÝch,
Téc miÕu h¬ng tõ thîng méc ©n
KhuÊt chØ hoµng hoa tø b¸ch t¸n
H¬ng yªn thi chóc kÕ truyÒn v©n.
(Còng lµ khai quèc c«ng thÇn,
§¬ng thêi Lª ®Õ nhiÒu lÇn ban khen.
Lóc ®Çu nghÌo, cã ai t«n,
Sau thµnh tíng giái ¬n trªn phong thÇn.
KhÈn hoang cßn gióp khã bÇn,
Hä thê, lµng cóng ®éi ©n tá lêi.
Bèn tr¨m n¨m chôc n¨m råi
Khãi nhang cÇu väng nèi ®êi kh«ng quªn).
(D¬ng V¨n Vîng dÞch)
KhiÕu N¨ng TÜnh lµ mét häc gi¶ uyªn th©m,
cã phÈm chÊt cao ®Ñp vµ tinh thÇn d©n téc s©u s¾c.
¤ng chuyªn t©m nghiªn cøu lÜnh vùc ®Þa chÝ vµ ®·
88
biªn so¹n nhiÒu t¸c phÈm nh»m lu l¹i cho ®êi sau
nh÷ng gi¸ trÞ vµ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc ViÖt Nam.
Nh÷ng vÊn ®Ò quan träng vµ c¬ b¶n vÒ ®Þa ph¬ng
®îc «ng tr×nh bµy mét c¸ch s¸ng râ trong c¸c t¸c
phÈm cña m×nh nh: c¬ng vùc, l·nh thæ, ®iÒu kiÖn
tù nhiªn, lÞch sö, phong tôc, tËp qu¸n, t«n gi¸o, nghÒ
nghiÖp, ®Æc s¶n, lÔ héi, v¨n ho¸, v¨n häc nghÖ thuËt,
danh nh©n... Nh÷ng t¸c phÈm cña «ng vÒ lÜnh vùc ®Þa
chÝ nh c¸c cuèn Hµ Néi tØnh chÝ, T©n biªn Nam
§Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc, §¹Þ An huyÖn chÝ... lµ
nh÷ng tµi liÖu quý cho c«ng t¸c nghiªn cøu ®Þa chÝ,
lÞch sö vµ gi¸o dôc truyÒn thèng ngµy nay.
89
phã b¶ng l· xu©n oai
Trong d©n gian cßn lu truyÒn chuyÖn vÒ
ThÇn ®ång lµng Thîng nh sau :
§ªm 30 TÕt n¨m MËu TuÊt ®êi Minh M¹ng
triÒu NguyÔn (1838), c¸c cô b« l·o vµ chøc s¾c lµng
Thîng §ång kÐo nhau ra ®×nh lµng lµm lÔ tÕ thÇn,
bçng nghe cã tiÕng trÎ häc bµi cÊt lªn tõ gß ®Êt gi÷a
ao ®×nh. ThÊy l¹, mäi ngêi ®Õn gÇn xem h thùc ra
sao th× tiÕng häc bµi im bÆt. HÔ mäi ngêi ®i ra xa
chç ®ã th× tiÕng häc bµi l¹i v¨ng v¼ng cÊt lªn. D©n
lµng cho lµ ®iÒm lµnh bÌn lËp V¨n tõ ®Ó theo dâi hiÖn
tîng l¹ ®ã. §Õn ngµy 5 th¸ng 10 n¨m MËu TuÊt
1838, khi nhµ Ch¸nh tæng L· Huy ChÝnh sinh ngêi
con thø ba th× tù nhiªn kh«ng cßn nghe thÊy tiÕng
häc bµi n÷a. D©n lµng cho r»ng ThÇn ®ång ®· nhËp
vµo cËu bÐ hä L· võa ra ®êi vµ gäi gß ®Êt gi÷a ao
®×nh lµ Vên häc.
CËu bÐ ThÇn ®ång ®ã chÝnh lµ L· Xu©n Oai.
L· Xu©n Oai (1838 - 1891) tù lµ Thóc Bµo,
quª ë lµng Thîng §ång, huyÖn Phong Doanh nay lµ
th«n Thîng §ång, x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn, tØnh
Nam §Þnh. Cha «ng tù lµ B×nh Trùc, häc réng, tõng
90
lµm quan ë Hµn L©m viÖn, sau vÒ quª lµm Ch¸nh
tæng. Anh c¶ cña «ng lµ Tó tµi L· Xu©n Minh còng
lµm quan trong triÒu ®×nh HuÕ.
L· Xu©n Oai cã t chÊt th«ng minh ®Æc biÖt.
Lªn 5 tuæi, «ng ®îc cha mÑ cho theo häc thµy
Hoµng gi¸p Tam §¨ng Ph¹m V¨n NghÞ, mét nhµ
gi¸o næi tiÕng cña Nam §Þnh. L· Xu©n Oai häc hµnh
ch¨m chØ, tÊn tíi. Khoa thi H¬ng n¨m MËu Ngä
(1858), «ng ®i thi, bµi lµm ®¸ng ®ç Cö nh©n, nhng
v× cã mét ch÷ viÕt sai nªn bÞ ®¸nh xuèng Tó tµi ®Çu
b¶ng. Khoa thi H¬ng n¨m Gi¸p Tý (1864) «ng ®ç ¸Nguyªn. Khoa nµy ngêi b¹n häc cña «ng lµ TrÇn
BÝch San ®ç Gi¶i nguyªn. N¨m sau thi Héi khoa Êt
Söu niªn hiÖu Tù §øc 18(1865), L· Xu©n Oai ®ç Phã
b¶ng, TrÇn BÝch San ®ç Tam nguyªn Hoµng gi¸p.
Sau khi ®ç Phã b¶ng, L· Xu©n Oai ®îc sung
vµo TËp HiÒn viÖn. N¨m sau «ng ®îc bæ Tri huyÖn
Kú Anh (Hµ TÜnh). Th¸ng 3 n¨m 1869 «ng lÜnh Tri
phñ Nho Quan (Ninh B×nh). Th¸ng 9 n¨m 1873 «ng
®îc th¨ng ¸n s¸t, Ch¸nh sø s¬n phßng Ninh B×nh,
hai lÇn ®îc khen lµ cã mu kÕ, chÝnh thuËt ®Òu hay,
thanh liªm, cÈn thËn, ch¨m chØ.
Thêi gian lµm quan ë Ninh B×nh, L· Xu©n Oai
vµ hai em lµ L· Xu©n Huyªn, L· Xu©n L¹c ®· cïng
91
Phã b¶ng Ph¹m §¨ng Gi¶ng (con trai Ph¹m V¨n
NghÞ) chiªu mé d©n ë quª lªn khÈn hoang vïng ®Êt
phÝa T©y B¾c phñ Nho Quan, më mang 13 Êp, thµnh
lËp tæng Tam §ång (do ghÐp tªn x· Tam §¨ng quª
cña Ph¹m §¨ng Gi¶ng víi tªn x· Thîng §ång quª
cña L· Xu©n Oai). D©n lµng ghi nhí c«ng ¬n nh÷ng
ngêi më ®Êt ®· t«n c¸c «ng lµm thµnh hoµng lµng vµ
lËp ®Òn thê. HiÖn nay ng«i ®Òn vÉn cßn ë x· L¹ng
Phong, huyÖn Nho Quan, tØnh Ninh B×nh.
Thêi gian ë Nho Quan, L· Xu©n Oai ®· thu
phôc ®îc nhiÒu thæ hµo nh §inh §øc, Qu¸ch Thiªn
(Ninh B×nh), Qu¸ch §inh (Thanh Ho¸), §inh V¨n
Xanh (Lai Ch©u), Xa V¨n Xª (Hng Ho¸)... VÒ sau
nh÷ng vÞ thæ hµo nµy ®· trë thµnh nh÷ng trî thñ ®¾c
lùc cho «ng trong cuéc chiÕn ®Êu chèng thùc d©n
Ph¸p.
N¨m 1875 L· Xu©n Oai ®i qu©n thø Tuyªn
Quang. Thêi gian nµy bän thæ phØ bªn Trung Quèc
thêng sang cíp ph¸ vïng thîng du B¾c Kú, g©y
cho qu©n d©n ta nhiÒu phen khèn ®èn. L· Xu©n Oai
theo gióp Hoµng T¸ Viªm, T«n ThÊt ThuyÕt chØ huy
qu©n ta ®¸nh dÑp, b¾t sèng ®îc tíng phØ Cê Vµng
lµ Hoµng Sïng Anh, ®îc vua ban thëng. N¨m
92
1878, «ng gi÷ chøc T¸n lý(1) trong ®¹o qu©n Hoµng
T¸ Viªm, gãp phÇn ®¸nh tan bän phØ Lý D¬ng Tµi.
N¨m 1882 qu©n Ph¸p ®¸nh B¾c Kú lÇn thø
hai. Chóng tÊn c«ng Hµ Néi råi ®¸nh chiÕm më réng
ra c¸c tØnh kh¸c ë B¾c Kú. N¨m 1883 L· Xu©n Oai
®îc th¨ng TuÇn phñ L¹ng B»ng. ¤ng h¨ng h¸i tæ
chøc quan qu©n thuéc quyÒn ra søc phßng thñ ®Þa
ph¬ng, trÊn ¸p bän phØ, b¶o vÖ vïng ®Êt phÝa B¾c
cña Tæ quèc.
Khi Tù §øc b¨ng hµ, L· Xu©n Oai ®îc cö
lµm Ch¸nh sø, cïng Trùc häc sÜ To¶n tu Quèc sö
qu¸n lµ NguyÔn KhuyÕn lµm phã sø, ®i Trung Quèc
b¸o tang. Sau viÖc ®i sø bÞ ho·n l¹i, L· Xu©n Oai trë
vÒ chøc cò.
TriÒu ®×nh NguyÔn ký hµng íc Harmand, ®Ó
tá râ "tÝn nghÜa" víi Ph¸p, ®· ra lÖnh cho quan qu©n ë
B¾c Kú ph¶i lËp tøc triÖt binh. MÆc dï lùc lîng
phßng thñ ®Þa ph¬ng cßn rÊt yÕu, lóc nµy l¹i r¬i vµo
t×nh thÕ bÞ c« lËp, L· Xu©n Oai vÉn kh¸ng lÖnh, kiªn
quyÕt duy tr× cuéc kh¸ng chiÕn. Cã lÇn «ng liªn l¹c
víi l·nh binh Hµ Néi ®Ó mu ®¹i sù, nhng viÖc
kh«ng thµnh. ¤ng tæ chøc cung cÊp vò khÝ cho nghÜa
qu©n NguyÔn ThiÖn ThuËt, T¹ HiÖn, Ph¹m Huy
93
Qu¶ng gãp phÇn duy tr× phong trµo kh¸ng chiÕn ë
®ång b»ng B¾c Bé.
L· Xu©n Oai cho r»ng níc ta vµ Trung Quèc
cã quan hÖ "m«i hë r¨ng l¹nh", cïng cã kÎ thï chung
lµ ®Õ quèc, nªn «ng chñ ®éng t×m sù liªn minh víi
nhµ Thanh trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. ¤ng
cïng T¹ HiÖn, NguyÔn Cao thay mÆt v¨n th©n B¾c Kú
ký tªn vµo th göi Tæng ®èc V©n Quý lµ SÇm Dôc
Anh vµ liªn hÖ víi TuÇn phñ Qu¶ng T©y lµ Tõ Diªn
Hóc xin viÖn trî vò khÝ, l¬ng thùc ®Ó gióp nghÜa
qu©n duy tr× ho¹t ®éng chèng Ph¸p.
S¸ch Trung - Ph¸p chiÕn tranh(2) cßn ghi l¹i
h¬n bèn chôc bøc th cña L· Xu©n Oai göi Tõ Diªn
Hóc vµ 7 cuéc bót ®µm gi÷a hai ngêi, thÓ hiÖn râ
quan ®iÓm vµ chñ tr¬ng cña «ng vÒ kh¸ng chiÕn
chèng Ph¸p. Theo «ng, muèn ®¸nh th¾ng qu©n Ph¸p
m¹nh h¬n h¼n qu©n ta vÒ ho¶ lùc th× ph¶i coi träng
lèi ®¸nh du kÝch, ph¶i x©y dùng c¨n cø ë nh÷ng n¬i
hiÓm yÕu. ¤ng phª ph¸n quan ®iÓm chØ bo bo gi÷
thµnh v× hÇu hÕt c¸c thµnh tØnh B¾c Kú ®Òu ë ven
s«ng, rÊt thuËn tiÖn cho ®Þch ph¸t huy ho¶ lùc. ¤ng
coi viÖc "gi÷ lÊy lßng d©n" lµ ®iÒu quan träng nhÊt,
nÕu gi÷ ®îc lßng d©n vµ ph¸t ®éng toµn d©n tham
gia kh¸ng chiÕn th× dï cã mÊt thµnh vÉn cã thÓ giµnh
94
l¹i ®îc ®Êt níc. Trong x©y dùng qu©n ®éi, «ng ®Ò
cao qu©n ph¸p, qu©n lÖnh, coi kû luËt nghiªm minh lµ
yÕu tè t¹o nªn søc m¹nh. ¤ng v¹ch trÇn ©m mu, thñ
®o¹n tµn ¸c vµ x¶o tr¸ cña giÆc, nh¾c nhë mäi ngêi
ph¶i ®Ò cao c¶nh gi¸c. Nhng nh÷ng quan ®iÓm ®óng
®¾n cña «ng vÒ chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc cha
thùc hiÖn ®îc nhiÒu. N¨m 1884, nhµ Thanh ký víi
Ph¸p ®iÒu íc Trung - Ph¸p Thiªn T©n ®Ó ®æi lÊy mét
vµi quyÒn lîi. Chñ tr¬ng liªn minh víi Trung Quèc
chèng Ph¸p cña L· Xu©n Oai ®· kh«ng thµnh.
Th¸ng 6 n¨m 1884, triÒu ®×nh NguyÔn ký
hµng íc Paten«tre c«ng nhËn quyÒn thèng trÞ cña
Ph¸p trªn toµn bé l·nh thæ ViÖt Nam, chia ®Êt níc
lµm ba kú víi ba chÕ ®é cai trÞ kh¸c nhau. Tríc t×nh
h×nh trë nªn v« cïng khã kh¨n, L· Xu©n Oai vÉn t×m
c¸ch liªn l¹c víi T¸n t¬ng NguyÔn ThiÖn ThuËt, §Ò
®èc T¹ HiÖn, Ngù sö Ph¹m Huy Quang, bè trÝ ®Ó hä
®a qu©n lªn L¹ng S¬n cïng «ng ®¸nh Ph¸p.
Th¸ng 2 n¨m 1885, qu©n Ph¸p tÊn c«ng, L¹ng
S¬n thÊt thñ. L· Xu©n Oai tæ chøc lùc lîng ®¸nh du
kÝch tõ bªn ngoµi, g©y cho ®Þch nhiÒu thiÖt h¹i. Vua
Hµm Nghi h¹ chiÕu CÇn V¬ng kªu gäi mäi ngêi
kh¸ng Ph¸p, phong L· Xu©n Oai lµm Tæng ®èc L¹ng
B»ng kiªm Tham t¸n ®¹i thÇn. Phong trµo kh¸ng
95
chiÕn vïng thîng du phÝa B¾c ®îc duy tr× thªm
mét thêi gian. Sau v× t×nh h×nh kh«ng cã c¬ cøu v·n,
L· Xu©n Oai ph¶i ch¹y sang Trung Quèc t×m sù gióp
®ì cña nhµ Thanh, nhng kh«ng thµnh c«ng.
N¨m 1887, L· Xu©n Oai vÒ níc. ¤ng më
trêng d¹y häc t¹i Ninh B×nh, ngÇm liªn l¹c víi c¸c
sÜ phu yªu níc ë Phong Doanh, ý Yªn, Vô B¶n.
¤ng tham mu ®¾c lùc cho nghÜa qu©n do Ph¹m
Trung Thø, mét ngêi häc trß cña «ng l·nh ®¹o. ¤ng
giíi thiÖu «ng Cö Hµ ë Hµ Néi vÒ Thîng §ång d¹y
vâ nghÖ cho nghÜa qu©n vµ lËp c¸c ®éi nghÜa binh.
"Lµng Thîng §ång ®· trë thµnh trung t©m cuéc
phiÕn lo¹n"(3).
Th¸ng 12 n¨m 1889, cuéc khëi nghÜa Ph¹m
Trung Thø næ ra ë Phong Doanh. NghÜa qu©n ®¸nh
chiÕm huyÖn lþ, b¾t tri huyÖn, tÞch thu sæ s¸ch. Qu©n
Ph¸p tËp trung lùc lîng lín, dïng träng ph¸o b¾n
ph¸ ¸c liÖt råi tiÕn qu©n triÖt h¹ lµng Thîng §ång.
Cuéc khëi nghÜa bÞ d×m trong biÓn m¸u. L· Xu©n Oai
vµ mét sè l·nh tô nghÜa qu©n bÞ ®Þch b¾t. ¤ng bÞ kÕt
¸n 10 n¨m tï ®µy ®i C«n §¶o. Ngµy 23 th¸ng 10 n¨m
T©n M·o (1891), L· Xu©n Oai ®· anh dòng hy sinh
trong nhµ tï ®Õ quèc. Cho ®Õn tríc khi mÊt, «ng vÉn
96
lu«n l¹c quan tin tëng vµo t¬ng lai th¾ng lîi cña
d©n téc.
L· Xu©n Oai lµ ngêi hay lµm th¬. ¤ng dïng
th¬ v¨n ®Ó thÓ hiÖn t×nh c¶m, ý chÝ cña m×nh. Nh÷ng
s¸ng t¸c cña «ng trong thêi gian lµm quan ®îc tËp
hîp trong Thóc Bµo thi v¨n tËp. T¸c phÈm nµy ®· bÞ
mÊt trong thêi gian qu©n Ph¸p triÖt h¹ lµng Thîng
§ång. HiÖn nay s¸ng t¸c cña «ng chØ cßn t¸c phÈm
C«n §¶o thi tËp (lu t¹i ViÖn B¶o tµng C¸ch m¹ng)
vµ mét sè th tõ cña «ng in trong cuèn Trung - Ph¸p
chiÕn tranh. Theo cuèn T©n biªn Nam §Þnh tØnh ®Þa
d chÝ lîc cña KhiÕu N¨ng TÜnh th× L· Xu©n Oai
cßn cã t¸c phÈm Thanh niªn chÝ, nhng t¸c phÈm
nµy còng ®· thÊt l¹c.
Th¬ v¨n L· Xu©n Oai thÓ hiÖn lßng c¨m thï
giÆc s©u s¾c, t×nh yªu quª h¬ng tha thiÕt, nçi u hoµi
tríc c¶nh níc mÊt nhµ tan, th¸i ®é ung dung vµ
niÒm l¹c quan tin tëng vµo t¬ng lai cña d©n téc.
Tríc c¶nh ®Êt níc bÞ qu©n Ph¸p giµy xÐo,
nh©n d©n ta ph¶i chÞu bao c¶nh lÇm than, L· Xu©n
Oai ®· kh«ng ngõng chiÕn ®Êu chèng x©m lîc mµ
kh«ng thµnh c«ng, «ng day døt lo nghÜ vÒ tr¸ch
nhiÖm cña m×nh vµ lu«n sèng trong t©m tr¹ng u hoµi:
Song nam v»ng vÆc ¸nh tr¨ng thanh
97
Tr»n träc v¬ng buån tËn cuèi canh.
(NgÉu thµnh. Bïi H¹nh CÈn dÞch)
Cµng lo nghÜ, ®au khæ, «ng cµng c¨m thï qu©n
x©m lîc. Cã lóc «ng ®· thÐt lªn:
Cí g× s«ng nói m·i pha ph«i
G¬m muèn gÇm lªn, giËn thãi ®êi.
(Ho¹ th¬ «ng huyÖn Phong Doanh. Chu V¨n dÞch)
Sèng trong c¶nh tï ®µy, «ng lu«n dµnh nh÷ng
t×nh c¶m thiÕt tha nhÊt cho quª h¬ng, ngêi th©n.
Trong giÊc ngñ, «ng "méng thÊy Ph¹m Tam §¨ng
tiªn sinh" lµ ngêi thµy d¹y cña «ng. H×nh ¶nh ngêi
thµy trong méng lµm «ng dÞu nçi lßng vµ nh tiÕp
thªm cho «ng søc m¹nh. ¤ng göi g¾m t©m sù cña
m×nh vÒ quª h¬ng:
Mµu xu©n thµnh Vþ giê sao ®Êy?
Cµnh liÔu v¬ng bay khãi Ýt nhiÒu.
Cã lóc «ng l¹i nhí con da diÕt, mong mái con gi÷
v÷ng truyÒn thèng gia ®×nh vµ v÷ng tin vµo ngµy mai
sÏ tèt ®Ñp h¬n :
NÕp nhµ thi lÔ con nªn gi÷
§a ®ãn ®iÒu may vÉn h·y cßn.
(Nhí con. Bïi H¹nh CÈn dÞch)
Trªn ®êng ®i ®µy qua Gia §Þnh, «ng ®îc
nh©n d©n rÊt quan t©m, ngìng mé vµ yªu quý. BÊt
98
chÊp sù theo dâi cña kÎ thï, nh©n d©n vÉn ®Õn th¨m
«ng vµ tÆng quµ, biÓu lé t×nh c¶m ch©n thµnh víi
ngêi chÝ sÜ yªu níc. T×nh c¶m cña nh©n d©n Gia
§Þnh ®èi víi «ng lµ t×nh d©n nghÜa níc. T×nh c¶m
xóc ®éng ®ã ®îc «ng thÓ hiÖn trong th¬ :
Qu¶ ngon ®em l¹i trªn thuyÒn tÆng
Con trÎ ®a ra tríc mÆt chê.
S¸u tØnh phån hoa nh buæi nä
Hai kú th©n thiÖn tù bao giê
(ThuyÒn ®i C«n L«n, nh©n cã ngêi Gia §Þnh
tÆng quµ, lµm th¬ ®¸p l¹i. Chu Thiªn dÞch)
Nh÷ng t×nh c¶m cña «ng ®èi víi ngêi th©n vµ quª
h¬ng cµng trë nªn cao ®Ñp v× nã kh«ng t¸ch rêi
niÒm lo toan cho ®Êt níc :
Ngµy ngµy buån ma giã
Tèi tèi m¬ cha anh...
VËn níc nhiÒu gian khã
Quª nhµ mu«n dÆm t×nh.
Yªu níc, th¬ng d©n, c¨m thï qu©n x©m
lîc, L· Xu©n Oai quyÕt chÝ theo con ®êng chiÕn
®Êu v× d©n téc:
Nh÷ng muèn non s«ng thay diÖn m¹o
Xin v× nh©n thÕ quÐt trÇn ai.
(NhÆt l¸ rông. Bïi H¹nh CÈn dÞch)
99
Trän ®êi g¾n bã cïng non níc
Mai ®îc vÒ quª trÎ ch¼ng ngê.
(KhÈu chiÕn khi träc ®Çu nh s. NguyÔn
Xu©n T¶o dÞch )
Cuéc ®êi L· Xu©n Oai lµ cuéc ®êi cña mét
nh©n sÜ yªu níc, kh«ng ngõng chiÕn ®Êu v× ®éc lËp
d©n téc víi niÒm tin v÷ng ch¾c vµo th¾ng lîi, nhng
cha thµnh c«ng. Ngay c¶ trong nh÷ng lóc gÆp c¶nh
bÖnh tËt, tï ®Çy n¬i ®¶o xa, nh÷ng lóc cïng quÉn
nhÊt, «ng vÉn gi÷ v÷ng niÒm l¹c quan Êy. Ngay c¶ ¸n
®i ®µy 10 n¨m cña m×nh, «ng còng coi ch¼ng qua nh
mét cuéc d¹o ch¬i :
Cèi Kª méng cò tõng hay
Tho¶ vui CÇn H¶i chuyÕn nµy d¹o ch¬i.
(Ra cöa biÓn H¶i Phßng. Bïi H¹nh CÈn dÞch)
Trong tËp nhËt ký ®i tï - C«n §¶o thi tËp cña «ng,
ta thêng xuyªn b¾t gÆp nh÷ng c©u th¬ thÓ hiÖn th¸i
®é ung dung, l¹c quan tin tëng nh thÕ:
§iÒm tèt ph¬ng §«ng ngµy râ nÐt
Ph¶i ®©y trêi më nÕp v¨n hoa ?
(Nghe mäi ngêi ham häc, c¶m t¸c )
VÇn chuyÓn l¹i qua vßng t¹o ho¸
Hoa xu©n sím sím b¸o tin vÒ.
100
Gi÷ trän tÊm lßng cho th¾m m·i
VÇn xoay tin ch¾c cã «ng xanh...
MÆc dï chØ cßn C«n §¶o thi tËp, L· Xu©n Oai
vÉn ®îc coi lµ mét trong nh÷ng t¸c gia më ®Çu cho
truyÒn thèng th¬ v¨n ViÖt Nam trong nhµ tï ®Õ quèc.
¤ng ®· gãp mét tiÕng th¬ ®éc ®¸o cho dßng v¨n häc
yªu níc nöa cuèi thÕ kû XIX ë ViÖt Nam.
......................................
Chó thÝch :
(1) Theo §¹i Nam thùc lôc ( H.: Khoa häc x· héi,
1976.- Tr. 172) th× L· Xu©n Oai ®îc giao chøc T¸n lý lµ chøc
vâ quan cÊp phã cña ®éi qu©n chinh ph¹t giÆc ngoµi. NhiÒu tµi
liÖu kh¸c l¹i nãi «ng gi÷ chøc T¸n t¬ng qu©n vô lµ chøc quan
tham mu mét ®éi qu©n.
(2) Trung - Ph¸p chiÕn tranh.- B¾c Kinh : T©n TrÝ
thøc, 1955.
(3) Nh÷ng ®iÒu ghi chÐp vÒ xø B¾c Kú 1884 - 1892
cña cè ®¹o Puy-gi-ni-ª.
101
TiÕn sÜ nguyÔn ngäc liªn
NguyÔn Ngäc Liªn hiÖu lµ Ch©u Phong, sinh
n¨m Nh©m Tý 1852(1) t¹i lµng Hµnh ThiÖn, huyÖn
Giao Thuû nay lµ th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång,
huyÖn Xu©n Trêng, tØnh Nam §Þnh, trong mét gia
®×nh nhµ Nho nghÌo. ¤ng néi cña NguyÔn Ngäc Liªn
lµ cô Cö nh©n NguyÔn B¸ Nghi lµm Tri huyÖn Ninh
Giang (H¶i D¬ng). Cha «ng lµ cô ®å NguyÔn Duy
HiÖu lµm nghÒ d¹y häc ë lµng. Anh trai «ng lµ
NguyÔn §øc Ban, ®ç Cö nh©n khoa BÝnh TuÊt 1886,
lµm HuÊn ®¹o V¨n Giang ®îc Ýt l©u th× c¸o quan vÒ
nhµ lµm nghÒ thuèc vµ d¹y häc, sau næi tiÕng lµ bËc y
s.
NguyÔn Ngäc Liªn ®îc cha d¹y dç, tõ nhá ®·
th«ng minh ham häc. ¤ng ®· ®ç Tó tµi ba khoa. Sau
102
khi ®ç Tó tµi, «ng theo häc Hoµng gi¸p NguyÔn
Quang BÝch lµ ngêi næi tiÕng v¨n th¬ vµ tinh thÇn
chèng Ph¸p. NguyÔn Quang BÝch (1830 - 1890) tù lµ
Hµm Huy, hiÖu lµ Ng Phong, quª x· Tr×nh Phè,
huyÖn Ch©n §Þnh (nay thuéc x· An Ninh, huyÖn TiÒn
H¶i, tØnh Th¸i B×nh). ¤ng ®ç §×nh nguyªn Hoµng
gi¸p ¢n khoa Kû Tþ niªn hiÖu Tù §øc 22(1869), lµm
quan tr¶i c¸c chøc Gi¸o thô, Tri huyÖn, ¸n s¸t... N¨m
1875 «ng lµm S¬n phßng sø kiªm TuÇn phñ Hng
Ho¸. N¨m 1884 qu©n Ph¸p ®¸nh Hng Ho¸, «ng liÒu
chÕt gi÷ thµnh nhng v× lùc lîng máng nªn thÊt thñ.
TriÒu ®×nh lÖnh cho «ng ph¶i ngõng chiÕn vµ trë vÒ
triÒu. ¤ng kh«ng chÊp hµnh lÖnh cña Tù §øc, vÉn
tiÕp tôc chiªu mé nghÜa qu©n lËp c¨n cø ë NghÜa Lé
(Lai Ch©u), Phï Yªn (S¬n La), råi Yªn LËp, S¬n
D¬ng (VÜnh Phó) kiªn tr× chèng Ph¸p. Vua Hµm
Nghi xuèng chiÕu CÇn V¬ng, phong «ng lµm HiÖp
thèng B¾c Kú, hµm LÔ bé Thîng th. ¤ng l·nh ®¹o
nghÜa qu©n vïng t©y b¾c B¾c Kú cÇm cù chèng Ph¸p
cho ®Õn khi bÞ bÖnh vµ qua ®êi. Cuéc ®êi vµ t tëng
cña thµy NguyÔn Quang BÝch ®· cã ¶nh hëng nhiÒu
®Õn trß NguyÔn Ngäc Liªn vÒ lßng yªu níc vµ tinh
thÇn chèng Ph¸p.
103
NguyÔn Ngäc Liªn ®ç Cö nh©n khoa BÝnh
TuÊt 1886, ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n
khoa Kû Söu niªn hiÖu Thµnh Th¸i 1(1889). Khoa
nµy lµng Hµnh ThiÖn cßn cã §Æng H÷u D¬ng còng
®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n. Nh©n sù kiÖn
nµy, Cö nh©n NguyÔn B¹t Tuþ (1865 - ? ) ngêi lµng
H¹ Miªu (nay thuéc x· Xu©n Thµnh, huyÖn Xu©n
Trêng, tØnh Nam §Þnh) cã c©u ®èi mõng nh sau:
Kû Söu vi ng« huyÖn thÞnh khoa H¹ Êp t»ng
chiªm v©n ngò s¾c ;
Hµnh ThiÖn n·i Nam bang v¨n hiÕn hoa cï
kho¸ng kiÕn m· ®Ò song.
(Khoa Kû Söu huyÖn ta thÞnh ®¹t, Êp H¹ tõng
xem m©y ngò s¾c ;
§Êt Hµnh ThiÖn níc Nam v¨n hiÕn, ®êng
hoa réng r·i hai ngùa song song)
Sau khi ®ç TiÕn sÜ, «ng vµo lµm viÖc trong
dinh Kinh lîc B¾c Kú cña Hoµng Cao Kh¶i 5 th¸ng,
råi ®îc bæ chøc Tri phñ Nam S¸ch (H¶i D¬ng).
¤ng lµm viÖc siªng n¨ng, mÉn c¸n, c«ng b»ng, liªm
khiÕt, ®îc nh©n d©n vµ th©n hµo trong ®Þa h¹t rÊt yªu
mÕn. Nhng «ng ph¶i sím tõ bá con ®êng lµm quan
sau khi x¶y ra hai sù kiÖn lµm «ng bÞ kû luËt...
104
N¨m 1892 Toµn quyÒn §«ng D¬ng De
Lanessan ®i kinh lý H¶i D¬ng. Tæng ®èc H¶i D¬ng
®· th«ng b¸o cho c¸c Tri phñ, Tri huyÖn trong tØnh
ph¶i cã mÆt t¹i Nha c«ng sø H¶i D¬ng ®óng ngµy
giê ®· ®Þnh ®Ó ®ãn chµo viªn Toµn quyÒn. Phñ lþ
Nam S¸ch chØ c¸ch thµnh H¶i D¬ng 6 c©y sè vµ qua
1 con ®ß mµ Tri phñ NguyÔn Ngäc Liªn l¹i ®Õn ®Þa
®iÓm tËp trung rÊt muén. Khi «ng ®Õn n¬i th× c¸c
quan trong tØnh ®· cã mÆt ®Çy ®ñ, viªn toµn quyÒn
®ang ®äc lêi hiÓu dô. ¤ng l¼ng lÆng ®øng vµo hµng
víi c¸c b¹n ®ång liªu. ThÊy Tri phñ Nam S¸ch ®Õn
muén ®· kh«ng xin lçi, l¹i kh«ng thÌm l¹y chµo
m×nh, viªn Toµn quyÒn rÊt tøc giËn. H¾n cho lµ
NguyÔn Ngäc Liªn cã tinh thÇn chèng Ph¸p nªn ®·
®Ò nghÞ Nha Kinh lîc B¾c Kú ph¶i kû luËt «ng thËt
nÆng.
Trong thêi gian nµy l¹i x¶y ra vô nghÜa qu©n
B·i SËy do NguyÔn ThiÖn ThuËt l·nh ®¹o ®· tÊn c«ng
®ån lÝnh Ph¸p trong huyÖn, giÕt chÕt 4 tªn lÝnh Ph¸p
trong ®ã cã tªn ThiÕu uý ®ån trëng, thu 17 khÈu
sóng vµ rót lui an toµn. §ån lÝnh nµy chØ c¸ch phñ lþ
cña Tri phñ Nam S¸ch NguyÔn Ngäc Liªn cha ®Çy
nöa c©y sè nhng «ng ®· "¸n binh bÊt ®éng", ®Ó cho
nghÜa qu©n tù do hµnh ®éng. ViÖc nµy lµm cho bän
105
Ph¸p nghi ngê «ng cã liªn hÖ víi nghÜa qu©n B·i SËy.
Nha Kinh lîc B¾c Kú ®· ra nghÞ ®Þnh ph¹t «ng nghØ
kh«ng l¬ng mét n¨m. ¤ng vÒ nhµ d¹y häc ®îc gÇn
mét n¨m th× cha vµ b¸c «ng mÊt. Sau thêi h¹n bÞ kû
luËt, nha Kinh lîc b¶o «ng lµm ®¬n xin t¸i bæ chøc
Tri phñ. ¤ng lÊy cí ®ang c tang cha vµ b¸c xin Nha
Kinh lîc ho·n l¹i mét thêi gian h·y bæ chøc. Khi
«ng hÕt thêi gian c tang, Nha Kinh lîc l¹i b¶o «ng
cã ®ång ý nhËn chøc §èc häc Nam §Þnh ®ang
khuyÕt th× sÏ ra quyÕt ®Þnh. NhiÒu häc trß ®· van l¹y,
khãc lãc, tha thiÕt xin «ng ë l¹i d¹y häc. ¤ng ®· ch¸n
c¶nh lµm quan vµ c¶m ®éng tríc t×nh c¶m cña häc
trß nªn quyÕt kh«ng ra lµm quan n÷a. Tõ ®ã «ng ë
nhµ lµm nghÒ thuèc vµ d¹y häc.
NguyÔn Ngäc Liªn trë thµnh nhµ gi¸o næi
tiÕng ë vïng S¬n Nam. ¤ng më trêng ë lµng Hµnh
ThiÖn, thu nhËn nh÷ng häc trß cã phÈm h¹nh, ®¹o
®øc tèt. Häc trß muèn ®îc vµo häc trong trêng cña
«ng ph¶i cã ®¹o ®øc tèt vµ tr×nh ®é nhÊt ®Þnh v× «ng
chØ d¹y cho häc trß ®i thi H¬ng ®Ó lÊy häc vÞ Cö
nh©n, Tó tµi. ¤ng cã sang d¹y häc ë TiÒn H¶i vµ
KiÕn X¬ng (Th¸i B×nh) mét vµi n¨m theo ®Ò nghÞ
khÈn thiÕt cña c¸c th©n hµo mÊy x· trong phñ. C¶m
phôc khÝ tiÕt vµ kiÕn thøc Nho häc cña TiÕn sÜ
106
NguyÔn Ngäc Liªn, häc trß ë kh¾p n¬i dån vÒ theo
häc «ng rÊt ®«ng. ¤ng lµ ngêi th«ng kim b¸c cæ,
d¹y häc rÊt cã ph¬ng ph¸p nªn trong sè trªn 700 häc
trß cña «ng cã 30 ngêi ®ç Cö nh©n, 70 ngêi ®ç Tó
tµi vµ rÊt nhiÒu ngêi ®ç NhÊt trêng, NhÞ trêng.
¤ng thµnh lËp th viÖn gia ®×nh t¹o ®iÒu kiÖn cho häc
trß häc tËp. Th viÖn cña «ng lµ mét trong nh÷ng th
viÖn t nh©n cã tiÕng ë Hµnh ThiÖn cuèi thÕ kû 19.
Khi «ng mÊt, h¬n 200 häc trß cò cña «ng vÒ chÞu
tang thµy, gãp tiÒn mua 4 mÉu ruéng gäi lµ "ruéng
m«n sinh " ®Ó lÊy hoa lîi dïng vµo viÖc cóng giç
hµng n¨m, tu söa tõ ®êng vµ phÇn mé thµy. Sù kiÖn
nµy chøng tá TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn lµ mét nhµ
gi¸o ®îc häc trß kÝnh träng, yªu mÕn vµ nhí ¬n s©u
s¾c. Thµy trß trêng NguyÔn Ngäc Liªn ®· gãp phÇn
t« ®Ñp thªm truyÒn thèng t«n s träng ®¹o cña nh©n
d©n ta. ¤ng Mai §×nh §Æng T Kiªm lµ ngêi Hµnh
ThiÖn, cã bµi vÞnh vÒ viÖc cô NghÌ Liªn cã tµi d¹y
häc vµ coi thêng c«ng danh nh sau:
Cô NghÌ Hµnh ThiÖn hiÖu Ch©u Phong
C¹m bÉy vinh hoa ch¼ng lät vßng ...
... C¸o quan d¹y häc mÊy m¬i n¨m
Néi ngo¹i häc trß qu¸ b¶y tr¨m
Ba chôc Cö nh©n, b¶y chôc Tó
107
TiÕng t¨m lõng lÉy kh¾p thµnh Nam.
TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn lµ mét ngêi yªu
níc ®Õn cùc ®oan. ¤ng c¨m ghÐt bän Ph¸p x©m
lîc vµ bän tay sai b¸n níc. ¤ng ghÐt lu«n c¶ ch÷
Ph¸p vµ ch÷ Quèc ng÷ do ngêi Ph¸p truyÒn b¸ ë
níc ta. ¤ng cã 6 con g¸i vµ 4 con trai. Bèn con trai
«ng lµ NguyÔn ThÕ Rôc, NguyÔn Ngäc Khuª,
NguyÔn Thµnh Ph¸t, NguyÔn Nh LÖ ®Òu theo Nho
häc vµ cã tinh thÇn yªu níc s©u s¾c. ChØ cã NguyÔn
Nh LÖ lµ con ót cña «ng míi ®îc häc chót Ýt tiÕng
Ph¸p råi theo nghÒ ®«ng y, sau næi tiÕng lµ y s giái.
¤ng NguyÔn ThÕ Rôc trèn ra níc ngoµi råi sang
Liªn X« häc trêng §¹i häc Ph¬ng §«ng, sau vÒ
níc ho¹t ®éng trong phong trµo yªu níc vµ mÊt
n¨m 1938.
Sau khi nghØ lµm quan, cã lÇn NguyÔn Ngäc
Liªn c¶i trang cïng ngêi ch¸u ®ång thêi lµ häc trß
cña m×nh tªn lµ NguyÔn T ThuyÕt, lªn Yªn ThÕ (B¾c
Giang) ®Ó t×m c¸ch liªn hÖ víi nghÜa qu©n Yªn ThÕ.
Nhê sù m«i giíi cña Tri huyÖn HiÖp Hoµ §Æng H÷u
N÷u (em TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng) lµ ngêi cïng
quª, «ng ®· ®îc mét sè thñ lÜnh cña nghÜa qu©n nh
§Ò Th¸m, C¶ Träng, C¶ Huúnh ®ãn tiÕp vµ cïng luËn
®µm chÝnh sù.
108
Hoµng gi¸p NguyÔn Thîng HiÒn (1868 -
1925) quª ë x· Liªn B¹t, huyÖn S¬n L·ng (nay thuéc
huyÖn øng Hoµ, tØnh Hµ T©y) lµ anh em ®ång hao víi
NguyÔn Ngäc Liªn, tõng lµm §èc häc Nam §Þnh, ®·
bá quan ®Ó xuÊt d¬ng t×m ®êng cøu níc. Tríc
khi sang NhËt, Hoµng gi¸p NguyÔn Thîng HiÒn ®·
vÒ Hµnh ThiÖn th¨m NguyÔn Ngäc Liªn vµ vËn ®éng
cho phong trµo §«ng Du. NguyÔn Ngäc Liªn rÊt t©m
®¾c víi chñ tr¬ng ®a thanh niªn sang du häc t¹i
NhËt cña héi Duy T©n. ¤ng ®Æt niÒm tin vµo thÕ hÖ
trÎ ®i du häc vÒ sÏ lµm c¸ch m¹ng giµnh l¹i non s«ng
®Êt níc. ¤ng ®· giíi thiÖu mét sè häc trß u tó cña
m×nh tham gia phong trµo §«ng Du. Bèn häc trß cña
«ng lµ §Æng H÷u B»ng, §Æng Tö MÉn, §Æng Quèc
KiÒu, NguyÔn Xu©n Thøc(2) lµ nh÷ng thanh niªn ®Çu
tiªn cña lµng Hµnh ThiÖn xuÊt d¬ng sang NhËt vµo
n¨m 1906 trong phong trµo §«ng Du.
Ngoµi viÖc giíi thiÖu nh÷ng thanh niªn u tó
®i sang NhËt häc tËp, TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn cßn
nhiÒu lÇn tæ chøc quyªn tiÒn ñng hé phong trµo §«ng
Du.
Lµ ngêi ghÐt Ph¸p x©m lîc, ñng hé c¸ch
m¹ng, nhng NguyÔn Ngäc Liªn rÊt thËn träng. ¤ng
kh«ng bao giê tuyªn truyÒn cho phong trµo c¸ch
109
m¹ng trong khi d¹y häc ®Ó phßng bän mËt th¸m b¾t
vµ kh«ng lµm liªn luþ ®Õn häc trß.
¤ng gi÷ chøc Tiªn chØ lµng Hµnh ThiÖn tõ
1836 ®Õn 1937, lµm Tiªn chØ T v¨n lµng kiªm Tiªn
chØ T v¨n phñ Xu©n Trêng tõ 1910 ®Õn 1937. ¤ng
lµm viÖc rÊt cã tr¸ch nhiÖm vµ chu ®¸o. Hµng n¨m
«ng tæ chøc tÕ lÔ tëng nhí ®øc Khæng Tö vµ c¸c vÞ
tiªn hiÒn, khoa b¶ng, khoa môc ®· t¹ thÕ, thØnh
tho¶ng l¹i tæ chøc b×nh th¬ v¨n. Ho¹t ®éng cña héi
T v¨n do «ng phô tr¸ch ®· gãp phÇn tÝch cùc vµo
viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ n©ng cao tr×nh
®é cho häc trß.
TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn cã nhiÒu s¸ng t¸c
nhng kh«ng ®îc ghi l¹i thµnh tËp. Theo TiÕn sÜ
KhiÕu N¨ng TÜnh viÕt trong T©n biªn Nam §Þnh tØnh
®Þa d chÝ lîc th× NguyÔn Ngäc Liªn "cã kh¸ nhiÒu
th¬ tõ t¶n m¸t kh¾p n¬i ë trÊn S¬n Nam". Trong s¸ch
nµy chØ chÐp l¹i bµi T¹o sÜ cè h¬ng tõ (§Òn thê «ng
T¹o sÜ ë cè h¬ng) cña NguyÔn Ngäc Liªn ca ngîi
ngêi cã c«ng víi níc nh sau :
T¹o sÜ Nam ph¬ng ®¾c kû nh©n
Vi thÇn vi tíng thÕ giai kh©m
Cung tr¬ng ¸c ®iÓu v« ph¬ng tÞ
Lùc phô v¬ng gia ph¶n ngé tru©n
110
Bèc ngô §«ng Ba thµnh ®¹i s¸ch
Trïng tu tõ tù lÖ d©n tu©n
Quy th× ThÞnh §øc gia phong s¾c
DiÖc thÞ hoµn danh hëng quèc ©n.
(Câi Nam T¹o sÜ mÊy ngêi
Lµ thÇn lµ tíng ë ®êi kÝnh t«n
Gi¬ng cung chim ¸c chÕt liÒn
Phß vua mµ m¾c oan khiªn míi kú
§«ng Ba chän ®Êt dêi vÒ
Söa sang chïa miÕu dÔ bÒ khuyªn ai
VÑn trßn danh tiÕt chÇu trêi
§îc vua ThÞnh §øc ban lêi khen c«ng).
TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn lµ mét nhµ gi¸o
mÉu mùc, ®· ®µo t¹o cho ®Êt níc nhiÒu thanh niªn
u tó. ¤ng lµ mét ngêi yªu níc nhiÖt thµnh, næi
tiÕng vÒ hµnh ®éng "BÊt b¸i Toµn quyÒn", nªu tÊm
g¬ng s¸ng vÒ khÝ tiÕt nhµ Nho, khÝch lÖ tinh thÇn bÊt
khuÊt vµ tù hµo d©n téc. Cho ®Õn tríc khi mÊt «ng
vÉn mong ®îi nh÷ng ngêi du häc trë vÒ níc vµ
phong trµo khëi nghÜa trong níc næi dËy quÐt s¹ch
bän x©m l¨ng. Ngµy 15 th¸ng 9 ©m lÞch 1937 TiÕn sÜ
NguyÔn Ngäc Liªn qua ®êi trong nçi kh¾c kho¶i hy
väng t¬ng lai tèt ®Ñp cña ®Êt níc vµ giÊc m¬ ®Òn
nî níc cña «ng cha thùc hiÖn ®îc. Ch¸u ngo¹i
111
cña «ng lµ thi sÜ Nam §êng §Æng ThiÖu B¹t cã bµi
"¤ng ngo¹i t«i" nãi lªn t©m tr¹ng cña cô NghÌ Liªn
nh sau :
NguyÔn Thîng HiÒn «ng ®èc tØnh Nam
Cïng ®ång chÝ híng víi «ng lµm
Phong trµo lín m¹nh trong toµn quèc
Råi trèn ra ngoµi l·nh ®¹o ®oµn
ë nhµ «ng ngong ngãng tr«ng chê
§ång chÝ lai h¬ng ®Ó phÊt cê
Khëi nghÜa diÖt thï ®Òn nî níc
Nhng lêi íc hÑn cø phai mê
Ngµy buån lÆng lÏ l÷ng lê tr«i
ThÕ cuéc lµm «ng lÖ lÐn r¬i
M¾c chøng ung th bªn m¸ tr¸i
¤ng t«i t¹ thÕ ! èi giêi ¬i !
.......................................................
Chó thÝch :
(1) VÒ n¨m sinh cña NguyÔn Ngäc Liªn c¸c tµi liÖu
viÕt kh«ng thèng nhÊt : 1848, 1852, 1856 hoÆc viÕt «ng thä 82,
84, 86 tuæi.
(2) Bèn häc trß cña NguyÔn Ngäc Liªn ®Òu lµ ngêi
Hµnh ThiÖn, cïng xuÊt d¬ng sang NhËt n¨m 1906:
112
- §Æng Tö MÉn (1885 - 1926) vµo häc trêng Vâ bÞ
T«ki«, n¨m 1908 gia nhËp §«ng ¸ ®ång minh héi, n¨m 1912
lµm Uû viªn kinh tÕ cña ViÖt Nam Quang phôc héi, n¨m 1926
tæ chøc ViÖt Nam Quang phôc héi tÊn c«ng c¸c ®ån biªn
phßng Ph¸p däc biªn giíi ViÖt Hoa, bÞ bän qu©n phiÖt V©n
Nam b¾n chÕt.
- §Æng §oµn B»ng (1887 - 1938) häc trêng Vâ bÞ
T«ki«, ®ç thñ khoa. N¨m 1909 bÞ trôc xuÊt sang Trung Quèc,
råi Xiªm La. N¨m 1912 gia nhËp ViÖt Nam Quang phôc héi ë
Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc), lµm Uû viªn vËn ®éng cña héi ë
B¾c Kú. BÞ Ph¸p kÕt ¸n ®µy biÖt xø, «ng sang Trung Quèc tham
gia qu©n ®éi Trung Hoa d©n quèc ë Qu¶ng T©y, lµm tíi §¹i t¸
tham mu trëng. N¨m 1922 «ng lµm gi¸o s trêng qu©n sù
Hoµng Phè. N¨m 1938 NhËt nÐm bom, «ng bÞ søc Ðp lo¹n thÇn
kinh, mét lÇn nh¶y xuèng s«ng chÕt ®uèi.
- §Æng Quèc KiÒu (1892 - 1976) häc tiÕng NhËt vµ
tiÕng Anh, thêng gÆp gì cô Phan ë Hoµnh T©n. N¨m 1909
«ng sang Trung Quèc, råi Th¸i Lan, m·i n¨m 1928 míi vÒ
níc vµ bÞ Ph¸p qu¶n thóc t¹i lµng. N¨m 1946 «ng lµm Chñ
tÞch Uû ban Kh¸ng chiÕn - Hµnh chÝnh tØnh Hµ Nam.
- NguyÔn Xu©n Thøc (1888 - 1945) cïng häc tiÕng
NhËt víi §Æng Quèc KiÒu ë Hoµnh T©n, n¨m 1910 vÒ níc bÞ
Ph¸p b¾t qu¶n thóc ë Thanh Ho¸.
113
TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó
Ph¹m §¹o Phó (cã s¸ch chÐp nhÇm lµ
NguyÔn Phó §¹o, NguyÔn §¹o Phó) sinh n¨m Quang
ThuËn 4(1463)(1), mÊt n¨m Nguyªn Hoµ 7(1539), quª
ë lµng Hoµng X¸, huyÖn §¹i An (nay lµ th«n Ph¹m
X¸, x· Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh).
Ph¹m §¹o Phó lµ mét nhµ khoa b¶ng Nam
§Þnh næi tiÕng vÒ v¨n häc. ¤ng lµ mét ng«i sao trong
Tao §µn nhÞ thËp b¸t tó thêi Lª Th¸nh T«ng. Trong
tiÒm thøc d©n gian, tªn tuæi «ng thêng g¾n liÒn víi
tªn tuæi ngêi em hä cña «ng lµ Hoµng gi¸p §¹i
tíng ®æng qu©n Ph¹m B¶o. Hai anh em «ng liªn tiÕp
cïng ®ç ®¹i khoa, cïng lµm quan mét triÒu, cïng
®îc t«n lµm phóc thÇn vµ ®îc thê chung trong mét
ng«i ®Òn.
Ph¹m B¶o (cã s¸ch chÐp lµ Ph¹m NguyÔn
B¸u) ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p)
khoa §inh mïi niªn hiÖu Hång §øc 18(1487) ®êi Lª
Th¸nh T«ng. Sau khi ®ç ®¹i khoa, «ng ®îc bæ lµm
114
Phã ®« ngù sö ë Ngù sö ®µi, gióp cho §« ngù sö
chuyªn lo viÖc can gi¸n nhµ vua vµ thanh tra c¸c
quan l¹i trong c¶ níc. Do «ng rÊt giái vâ nghÖ nªn
vua Lª Th¸nh T«ng chuyÓn «ng sang ng¹ch vò giai.
Lóc ®Çu «ng gi÷ chøc Chëng qu¶n Néi thÞ, sau ®îc
th¨ng ®Õn §¹i tíng §æng qu©n. ¤ng tõng ®îc cö
cÇm qu©n ®i chiªu dô Ai Lao, ®¸nh dÑp giÆc Ngäc
L©u næi lo¹n ë miÒn Hng Ho¸. N¨m Hång §øc
23(1492) tr¹i cña §a La Lý häp ngêi Man Cam C¸t
næi lo¹n, triÒu ®×nh cö «ng cïng §¹i tíng TrÇn
Têng mang qu©n ®i ®¸nh dÑp. ¤ng cã c«ng b¾t sèng
§a La Lý, chiªu an ®îc c¸c Man ®éng nªn vua Lª
phong cho «ng lµ Vâ hu©n tíng qu©n T¶ hiÖu ®iÓm,
gi÷ chøc TrÊn thñ NghÖ An. N¨m C¶nh Thèng
4(1501) ®êi Lª HiÕn T«ng, «ng hé gi¸ vua th©n chinh
®i ®¸nh ®ån Bæn Man, gi÷a ®êng th× mÊt. Vua
th¬ng xãt «ng lµ ngêi v¨n vâ song toµn, cã nhiÒu
c«ng lao hiÓn h¸ch nªn truy phong cho «ng hµm
ThiÕu uý vµ ban tªn thuþ lµ Vò Thµnh. Linh c÷u cña
«ng ®îc ®a vÒ an t¸ng t¹i lµng Hng ThÞnh, huyÖn
§¹i An. L¨ng mé «ng hiÖn nay vÉn cßn ë xø M¶
Ngêi, ®êng §ång T©n, th«n Hng ThÞnh (thuéc
huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh). N¨m Quang
Hng 18(1595) ®êi Lª ThÕ T«ng, «ng ®îc phong
115
lµm phóc thÇn vµ ®îc lËp ®Òn thê t¹i lµng Hng
ThÞnh.
Ngêi anh hä cña Ph¹m B¶o lµ Ph¹m §¹o Phó
còng næi tiÕng th«ng minh, häc giái tõ nhá. ¤ng ®ç
§Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Canh tuÊt
niªn hiÖu Hång §øc 21(1490) ®êi Lª Th¸nh T«ng.
N¨m Hång §øc 26(1495) «ng ®îc giao chøc Hµn
l©m viÖn HiÖu kiÓm (tøc Hµn l©m viÖn KiÓm th¶o sau
nµy), chuyªn lo viÖc kiÓm th¶o c¸c v¨n th ë ViÖn
Hµn l©m. Sau «ng l¹i ®îc th¨ng ®Õn chøc H×nh bé
T¶ thÞ lang, mét chøc quan cao cÊp ë bé H×nh, chØ
®øng sau Thîng th vµ Tham tri, mang hµm Ch¸nh
tam phÈm, gióp Thîng th tr«ng coi viÖc ph¸p luËt,
duyÖt l¹i nh÷ng téi nÆng ¸n ngê, tra xÐt kü nh÷ng tï
giam ngôc cÊm... ¤ng lµm quan cÇn mÉn tr¶i b¶y ®êi
vua: Th¸nh T«ng, HiÕn T«ng, Tóc T«ng, Uy Môc §Õ,
T¬ng Dùc §Õ, Chiªu T«ng, Cung Hoµng. Cïng víi
Ph¹m B¶o, «ng ®îc ngêi ®êi ®¸nh gi¸ lµ "Anh em
cïng nhau nèi tiÕp tríc sau, trän vÑn tiÕng tèt ë
®¬ng thêi"(V¨n bia ë miÕu thê hai «ng ®ç ®¹i khoa
ë lµng Hng ThÞnh do Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ
so¹n).
N¨m §inh Hîi niªn hiÖu Thèng Nguyªn
6(1527) M¹c §¨ng Dung cíp ng«i nhµ Lª. Ph¹m
116
§¹o Phó mét lßng trung thµnh víi nhµ Lª ®· treo Ên
tõ quan vÒ quª d¹y häc. Nhµ M¹c nhiÒu lÇn triÖu ra
lµm quan nhng «ng kiªn quyÕt tõ chèi. Thùc chÊt
nh÷ng n¨m vÒ ë Èn, Ph¹m §¹o Phó ngÇm chiªu tËp
nghÜa binh díi h×nh thøc më trêng d¹y häc ®Ó mu
næi dËy chèng nhµ M¹c. ViÖc kh«ng thµnh, «ng cho
con ch¸u ®æi hä Ph¹m thµnh hä Ng« ®Ó ®Ò phßng nhµ
M¹c tr¶ thï. Con ch¸u «ng mang hä Ng« nhng vÉn
tr«ng coi tõ ®êng hä Ph¹m. GÇn ®©y con ch¸u «ng
®· ®îc chÝnh quyÒn së t¹i cho phÐp ®æi hä Ng« trë
l¹i hä Ph¹m.
Ngµy 2 th¸ng 8 n¨m Nguyªn Hoµ 7(1539)
Ph¹m §¹o Phó mÊt. L¨ng mé «ng hiÖn nay ë gß Con
Ngùa, xø ®ång M¶ C¶, ®êng Trung §ång, th«n
Hng ThÞnh, x· Hoµng Nam, huyÖn NghÜa Hng,
tØnh Nam §Þnh. Sau khi «ng mÊt, vua Lª ThÕ T«ng
xÕp «ng vµo hµng c¸c trung thÇn cña triÒu Lª, truy
tÆng «ng hµm Tham tri vµ ban tªn thuþ lµ Trung ý
Trung ®¼ng thÇn, søc cho d©n b¶n x· lËp ®Òn thê lµm
phóc thÇn. N¨m Tù §øc 7 (1854) d©n lµng Hng
ThÞnh lÊy sè hoa lîi "CÊp tø" (20 mÉu ruéng do triÒu
Lª Trung Hng cÊp cho d©n lµng lµm h¬ng ho¶ thê
cóng Ph¹m §¹o Phó gäi lµ ruéng "CÊp tø") vµ tiÒn
khao väng h¬n 3000 quan x©y dån ®Òn thê «ng víi
117
®Òn thê Ph¹m B¶o. Bµi vÞ thê «ng ghi lµ: "An d©n
trÊn quèc hiÓn sÜ binh thÇn tuÊn l¬ng ®¹i v¬ng".
HiÖn nay ®Òn thê hai anh em Ph¹m §¹o Phó ë
th«n Hng ThÞnh, x· Hoµng Nam, huyÖn NghÜa
Hng ®îc thê chung víi Thuû thÇn. Tr¶i c¸c triÒu
®¹i phong kiÕn, c¸c vua chóa ®êi sau ®Òu cã s¾c
phong ®Ó nh©n d©n hai lµng Hng ThÞnh vµ Ph¹m X¸
thê cóng hai anh em «ng.
VÒ quª qu¸n cña hai anh em Ph¹m §¹o Phó,
c¸c tµi liÖu viÕt kh«ng thèng nhÊt. Mét sè tµi liÖu
chÐp quª c¸c «ng ë lµng Hng ThÞnh, huyÖn §¹i An.
Mét sè tµi liÖu l¹i viÕt quª c¸c «ng lµ lµng Hoµng X¸,
huyÖn §¹i An. Theo "H¬ng chØ" cña lµng Hng
ThÞnh, anh em Ph¹m §¹o Phó lµ nh÷ng ngêi cã
c«ng s¸ng lËp lµng Hng ThÞnh. Ngêi ®Çu tiªn khai
ph¸ vïng ®Êt Hng ThÞnh lµ «ng NguyÔn §¹i Lang,
thø hai lµ anh em Ph¹m §¹o Phó vµ Ph¹m B¶o. Hai
anh em «ng ®· cïng bµ con khai khÈn ®Êt hoang, t¹o
lËp thµnh lµng. Lóc ®Çu ®Æt tªn lµ lµng Hng Phó.
DÇn dÇn lµng Hng Phó ngµy thªm trï phó vµ ®«ng
®óc míi ®æi l¹i lµ lµng Hng ThÞnh. Ph¹m §¹o Phó
sau khi tõ quan vÒ d¹y häc ®· sèng ®Õn hÕt ®êi ë lµng
Hng ThÞnh. Cã lÏ v× thÕ mµ cã tµi liÖu chÐp quª «ng
lµ lµng Hng ThÞnh ch¨ng. Sau khi anh em «ng mÊt,
118
thi hµi hai «ng ®Òu ®îc an t¸ng ë lµng, ®Òu ®îc
lµng Hng ThÞnh thê lµm Phóc thÇn. Trong ®Òn thê
hai «ng cã c©u ®èi :
S¬n nh¹c gi¸ng thÇn cè lý t©n tõ linh tÝch t¹i;
V¨n ch¬ng minh thÕ th¹ch bi kim b¶ng thÞnh
danh truyÒn.
(Nói lín gi¸ng thÇn, dÊu thiªng thiªng ë lµng
xa ®Òn míi;
V¨n ch¬ng s¸ng sña, tiÕng tèt ®Ñp truyÒn bia
®¸ b¶ng vµng).
GÇn ng«i ®Òn thê Ph¹m §¹o Phó cã tÊm bia
®¸ do Hoµng gi¸p Tam §¨ng Ph¹m V¨n NghÞ so¹n
nãi vÒ hµnh tr¹ng cña hai anh em «ng, cã c©u :
"Sinh vi danh thÇn, tö vi phóc thÇn, nhi miÕu
ñ Êp cæ lai h·n hÜ" (Sèng lµ danh thÇn, khi mÊt lµm
phóc thÇn mµ ®Òn miÕu ë quª nhµ, tõ xa ®Õn nay
qu¶ lµ hiÕm vËy).
Nh vËy, lµng Hng ThÞnh lµ n¬i hai anh em
Ph¹m §¹o Phó cã c«ng t¹o lËp, cßn quª qu¸n cña c¸c
«ng chÝnh lµ lµng Ph¹m X¸. Theo gia ph¶ hä Ph¹m ë
lµng Ph¹m X¸ (thuéc x· Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn) th×
«ng bµ, cha mÑ Ph¹m §¹o Phó lµ nh÷ng ngêi ®Çu
tiªn ®Õn khai ph¸ vïng ven biÓn §¹i An. Lóc ®Çu d©n
c cßn tha thít, lµng cßn nghÌo nµn, nh÷ng ngêi
119
khai ph¸ vïng ®Êt nµy thµnh lËp tr¹i c« bÇn. Sau lµng
®«ng ®óc vµ trï phó míi ®Æt tªn lµng lµ Hoµng X¸.
T¬ng truyÒn, sau khi anh em Ph¹m §¹o Phó ®ç ®¹i
khoa, lµng Hoµng X¸ ®îc ®æi thµnh lµng Ph¹m X¸
®Ó ghi nhí sù vinh hiÓn cña con ch¸u hä Ph¹m. Tõ
®êng hä Ph¹m cã bøc hoµnh phi ®Ò lµ "V¨n minh
tæ" (Tæ khai s¸ng v¨n minh). Còng ë lµng Ph¹m X¸
hiÖn cßn cã ng«i ®×nh thê anh em Ph¹m §¹o Phó, gäi
lµ ®×nh «ng NghÌ. Trong ®×nh cã mét sè bia ghi c«ng
®øc cña nh÷ng ngêi ®ãng gãp tu söa ®×nh vµ h¬n vµi
chôc c©u ®èi b»ng ch÷ H¸n kh¾c vµo cét ®¸ cña c¸c
bËc ®¹i khoa ®êi sau ®Ò tÆng. C©u ®èi cña TiÕn sÜ
KhiÕu N¨ng TÜnh, ngêi lµng Ch©n Mü, huyÖn §¹i
An (nay thuéc lµng Trùc Mü, x· Yªn Cêng, huyÖn
ý Yªn, tØnh Nam §Þnh) viÕt lµ:
TÝch Lª triÒu Hång §øc th¸i b×nh thiªn, §inh
mïi, Canh tuÊt lìng khoa phËt kinh liªn kÕ
Kim Nam quËn §¹i An v¨n vËt ®Þa, Ph¹m X¸,
Hng ThÞnh nhÞ x· thÇn miÕu t¬ng v¬ng.
(Xa Hång §øc triÒu Lª, trêi thanh b×nh, §inh
mïi, Canh tuÊt hai khoa liÒn nhau ®ç ®¹t.
Nay quËn §¹i An níc Nam, ®Êt v¨n vËt,
Ph¹m X¸, Hng ThÞnh hai x· cïng thê miÕu thÇn).
120
Tríc hiªn ®×nh cã c©u ®èi cña Hoµng gi¸p La
Ng¹n §ç Huy Liªu (ngêi lµng La Ng¹n, huyÖn §¹i
An nay lµ th«n La Ng¹n, x· Yªn §ång, huyÖn ýYªn, tØnh Nam §inh) nh sau:
Hång §øc ®¬ng thiªn huynh ®Ö b¶ng;
Nha thµnh thö ®Þa cæ kim danh.
(Anh em ®Ò b¶ng thêi Hång §øc Êy;
Mu«n thuë lõng danh ®Êt Nha Thµnh nµy).
Nha Thµnh cßn cã tªn lµ cöa Nha ¸c. Vïng
®Êt Hng ThÞnh, Ph¹m X¸ xa kia liªn tiÕp nhau
chÝnh lµ cöa biÓn §¹i ¸c (sau ®æi lµ §¹i An). Ngµy
nay hai lµng nµy ng¨n c¸ch nhau bëi cöa s«ng §éc
Bé vµ thuéc hai huyÖn kh¸c nhau: Hng ThÞnh thuéc
x· Hoµng Nam cña huyÖn NghÜa Hng, Ph¹m X¸
thuéc x· Yªn Nh©n cña huyÖn ý Yªn.
Hai anh em hä Ph¹m ®Òu xuÊt th©n lµ nh÷ng
vÞ ®¹i khoa nhng Ph¹m B¶o næi tiÕng vÒ vâ c«ng
hiÓn h¸ch, Ph¹m §¹o Phó l¹i næi tiÕng cã tµi v¨n häc.
Ngay tõ nhá Ph¹m §¹o Phó ®· th«ng minh, häc giái,
cã tiÕng lµ lµm tõ phó hay. N¨m Hång §øc 21(1490)
®ç TiÕn sÜ th× ngay n¨m sau (1491) «ng ®îc vua Lª
Th¸nh T«ng cho cïng vÒ th¨m Lam Kinh víi mét sè
quÇn thÇn kh¸c. Trong chuyÕn ®i nµy vua t«i cïng
xíng ho¹ thi ca, chÐp l¹i thµnh tËp gäi lµ "V¨n minh
121
cæ xuý". Ph¹m §¹o Phó cã 6 bµi th¬ Phông ho¹ trong
tËp nµy. N¨m Hång §øc 25(1494) vua Lª Th¸nh
T«ng thµnh lËp Tao §µn héi. Ph¹m §¹o Phó ®îc
chän lµm Héi viªn chÝnh thøc trong sè 28 héi viªn
chÝnh thøc cña héi (gäi lµ Tao §µn nhÞ thËp b¸t tó).
MÆc dï chØ tån t¹i trong mét thêi gian ng¾n
(tõ cuèi n¨m 1494 ®Õn n¨m 1497) Tao §µn héi vÉn
®îc coi lµ mét thi x· cung ®×nh ®Çu tiªn, cã quy m«
kh¸ lín ë níc ta. Tao §µn héi cã nhiÒu nÐt ®Æc biÖt
mµ cho ®Õn nay cha thÊy ë c¸c níc cã nÒn v¨n häc
truyÒn thèng ph¸t triÓn.
ë Trung Quèc, thêi H¸n cã nhãm "ThÊt tö"
cña Khæng Dung, V¬ng X¸n... gåm 7 ngêi häp
nhau l¹i uèng rîu, lµm th¬. §êi TÊn cã nhãm "ThÊt
hiÒn" cña S¬n §µo, NguyÔn TÞch, Kª Khang... còng
chØ nÆng vÒ ng©m th¬, uèng rîu. §êi TÊn cßn cã
nhãm “Hoa gian ph¸i” (nhãm Lµng hoa) cña ¢u
D¬ng KÝnh, ¤n §×nh Qu©n ®· ra ®îc mét bµi tùa
cho nh÷ng s¸ng t¸c tõ khóc cña m×nh, nhng nÆng vÒ
hëng l¹c c¸ nh©n, chØ lµ trèn ®êi ®i ë Èn mµ th«i.
ThÕ kû 16, ë Ph¸p cã héi th¬ La plÐiade (tøc
héi th¬ ThÊt tinh) do Ronsard cÇm ®Çu cïng 6 ngêi
kh¸c, trong ®ã cã Du Bellay. Héi nµy cã ra ®îc b¶n
Tuyªn ng«n cña héi, nãi râ môc ®Ých b¶o vÖ vµ chÊn
122
hng tiÕng Ph¸p víi nÒn v¨n häc d©n téc Ph¸p, nhng
còng chØ lµ mét héi t nh©n, ch¼ng bao l©u th× tan r·.
ë níc ta, thêi TrÇn cã nhãm th¬ am BÝch
§éng cña TrÇn Quang TriÒu, NguyÔn Xëng... §Õn
thÕ kû 15 cã nhãm th¬ kiÓu nh nhãm am BÝch §éng
do NguyÔn Hóc chñ tr×.
TÊt c¶ c¸c nhãm kÓ trªn chØ lµ c¸c héi th¬ lÎ tÎ
cña t nh©n, quy m« nhá, kh«ng cã tæ chøc g× chÆt
chÏ. Tao §µn héi ë níc ta håi cuèi thÕ kû 15 do vua
Lª Th¸nh T«ng thµnh lËp vµ trùc tiÕp lµm Tao §µn
nguyªn suý. C¸c héi viªn ®îc chän läc trong hµng
ngò quan l¹i cao cÊp, cã häc vÞ tõ §ång TiÕn sÜ ®Õn
Tr¹ng nguyªn. T«n chØ môc ®Ých cña héi ®îc nhµ
vua nãi râ trong bµi Tùa vµ trong chïm th¬ “Quúnh
UyÓn cöu ca”. T«n chØ mang ý nghÜa chÝnh trÞ vµ gi¸o
dôc s©u s¾c, gãp phÇn b¶o vÖ hoµ b×nh vµ x©y dùng
®Êt níc ngµy cµng phån thÞnh. Hai vÞ §«ng c¸c §¹i
häc sÜ Th©n Nh©n Trung vµ §ç NhuËn ®îc phong lµ
Phã nguyªn suý. Ngoµi 28 héi viªn chÝnh thøc cña
héi, vua Lª Th¸nh T«ng cßn phong cho Tr¹ng
nguyªn L¬ng ThÕ Vinh vµ TiÕn sÜ S¸i ThuËn chøc
Tao §µn s¸i phu, cã nhiÖm vô "quÐt dän" (biªn tËp)
c¸c s¸ng t¸c cña héi. H×nh thøc ho¹t ®éng chñ yÕu
cña héi lµ vua lµm th¬, bÇy t«i phông b×nh, phông
123
canh, phông ho¹. C¬ cÊu cña héi mang tÝnh chÊt khoa
häc nhiÒu mÆt: s¸ng t¸c, b×nh v¨n, thÈm v¨n, nhuËn
s¾c v¨n. C¸c héi viªn ®Òu ph¶i cã kh¶ n¨ng võa s¸ng
t¸c, võa biÕt b×nh thÈm v¨n vµ nhuËn s¾c v¨n. T¸c
phÈm chñ yÕu cña héi lµ Quúnh UyÓn cöu ca (ChÝn
khóc ca trong vên Quúnh) gåm h¬n hai tr¨m bµi th¬
xíng ho¹. Nh©n hai n¨m Quý söu (1493) vµ Gi¸p
dÇn (1494) ®îc mïa liÒn, vua Lª Th¸nh T«ng lµm 9
bµi th¬ gäi lµ Quúnh UyÓn cöu ca, chän 28 v¨n thÇn
øng víi 28 ng«i sao trªn trêi phong lµm Tao §µn
nhÞ thËp b¸t tó, cã nhiÖm vô phông b×nh, phông canh,
phông ho¹ c¸c bµi th¬ cña vua. Hai m¬i t¸m ng«i
sao ®ã lµ : Gi¸c, Khang, §ª, Phßng, T©m, VÜ, C¬,
§Èu, Ngu, N÷, H, Nguy, ThÊt, BÝch, Khuª, L©u,
VÞ, M·o, TÊt, Chuû, S©m, TØnh, Quû, LiÔu, Tinh,
Ch¬ng, Dùc, ChÈn. Ph¹m §¹o Phó ®îc xÕp ë vÞ trÝ
thø 27 (tøc lµ sao Dùc) trong sè 28 ng«i sao trªn ®µn
v¨n ch¬ng nµy.
ChÝn bµi th¬ xíng cña Lª Th¸nh T«ng cã ®Çu
®Ò lµ: Söu, DÇn nhÞ tuÕ, b¸ch cèc phong ®¨ng hiÖp vu
ca vÞnh ký kú thuþ (Hai n¨m Söu, DÇn mïa mµng t¬i
tèt, lµm th¬ phæ vµo lêi ca ®Ó ghi l¹i ®iÒm lµnh Êy),
Qu©n ®¹o (§¹o lµm vua), ThÇn tiÕt (TiÕt th¸o bÒ t«i),
D tÜnh to¹ th©m cung hµ t cæ tÝch, qu©n minh thÇn
124
l¬ng, d÷ ®¬ng kim c¬ nghiÖp chi thÞnh, ngÉu thµnh
nhÊt luËt (Ta ngåi trong chÝnh ®iÖn, nghÜ tíi c¸c bËc
vua s¸ng t«i hiÒn ngµy xa vµ c¬ nghiÖp thÞnh trÞ
ngµy nay, ngÉu nhiªn lµm mét bµi th¬), D ®éc th
chi b¹, dao tëng anh hiÒn, tù d thi hoµi triÓn
chuyÓn, ngÉu thµnh nhÊt luËt (Ta trong lóc ®äc s¸ch
rçi, nghÜ tíi c¸c bËc tµi giái, ý th¬ tr¨n trë, bçng
thµnh mét bµi th¬), Kú khÝ (KhÝ tiÕt kú diÖu), Th
th¶o hý thµnh (§ïa thµnh bµi th¬ vÒ viÕt th¶o), V¨n
nh©n (V¨n nh©n), Mai hoa (Hoa mai).
TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó lµm ®ñ c¶ 9 bµi th¬
phông ho¹ c¸c bµi th¬ xíng cña vua Lª Th¸nh
T«ng. Ph¹m §¹o Phó lµ ngêi duy nhÊt ë vïng ®Êt
Nam §Þnh ®îc mêi lµm héi viªn chÝnh thøc cña héi
th¬ næi tiÕng nµy. Nam §Þnh cßn cã Tr¹ng nguyªn
L¬ng ThÕ Vinh ®îc phong lµm Tao §µn s¸i phu,
nhng kh«ng ph¶i lµ héi viªn chÝnh thøc cña héi.
ViÖc ®îc Lª Th¸nh T«ng, vÞ vua næi tiÕng tµi ®øc
chän lµm héi viªn chÝnh thøc cña Tao §µn héi ®·
chøng tá Ph¹m §¹o Phó lµ ngêi cã tµi cã ®øc, ®Æc
biÖt vÒ v¨n th¬.
N¨m C¶nh Thèng 1(1498) dùng bia Quang
Thôc th¸i hoµng th¸i hËu ë Lam Kinh, kh¾c bµi th¬
khãc bµ cña vua Lª HiÕn T«ng vµ th¬ cña 36 vÞ quÇn
125
thÇn kh¸c. Ph¹m §¹o Phó cã mét bµi th¬ ®îc chän
kh¾c trong bia nµy. Bµi th¬ cña «ng t×nh c¶m rÊt
thèng thiÕt, cã c©u :
XuÊt thæ quÇn sinh méng ñ hó
BÊt th¨ng c¶m ®øc lé triªm c©n.
(Câi ®Êt mu«n loµi ¬n Êp ñ
Xãt th¬ng mÕn ®øc lÖ trµo kh¨n).
(Lª Xu©n Quang dÞch)
Sù nghiÖp th¬ v¨n cña Ph¹m §¹o Phó cßn l¹i
kh«ng nhiÒu. Con ch¸u hä Ph¹m ë Ph¹m X¸ cßn lu
gi÷ ®îc mét tËp th¬ chiªu hån b»ng ch÷ N«m chÐp
l¹i vµo n¨m 1913, ®Ò lµ: "Do tíng c«ng Ph¹m §¹o
Phó so¹n, KhiÕu N¨ng TÜnh viÕt lêi b¹t". PhÇn th¬
xíng ho¹ cña «ng cßn 15 bµi chÐp trong c¸c s¸ch
Minh l¬ng cÈm tó, V¨n minh cæ xuý, Lª triÒu thi
tËp, Cóc §êng thi tËp, Quúnh UyÓn cöu ca, Toµn
ViÖt thi lôc.
Th¬ Ph¹m §¹o Phó lêi lÏ gi¶n dÞ, khiªm
nhêng, rÊt Ýt dïng ®iÓn cè. Hai vÞ Phã nguyªn suý
cña Tao §µn héi lµ Th©n Nh©n Trung vµ §ç NhuËn
®· tõng b×nh th¬ «ng lµ: "Ph¸, kÕt ý h¶o. D diÖc b×nh
thêng" (C©u më ®Çu vµ c©u kÕt cã ý hay, ngoµi ra
b×nh thêng).
126
Trong khu«n khæ cña c¸c bµi th¬ ho¹ nguyªn
vËn, c¸c s¸ng t¸c cña Ph¹m §¹o Phó còng nh cña
nh÷ng Tao §µn héi viªn kh¸c ®Òu cã h¹n chÕ lµ
khu«n s¸o, cÇu kú, t tëng t×nh c¶m bÞ gß bã. DÉu
sao th¬ «ng vÉn mang nh÷ng yÕu tè tÝch cùc nhÊt
®Þnh. §ã lµ sù thÓ hiÖn tÊm lßng yªu níc thiÕt tha,
tù hµo vÒ truyÒn thèng vinh quang cña «ng cha, vµ
nhÊt lµ sù quan t©m ®Õn nh©n d©n, mong muèn cho
d©n giµu níc m¹nh. Trong bµi "Phông ho¹ ngù chÕ:
B¸ch cèc phong ®¨ng" «ng ®a ra tiÒn ®Ò :
TuÕ lò kim nh¬ng thîng thuþ ®¼ng
(§· bao n¨m ®îc mïa lóa vµng)
ë c©u kÕt cña bµi nµy «ng viÕt :
Tø d· nghiªu d©n t h¹o h¹o
(Kh¾p chèn th«n d· d©n lµnh vui vÎ hín hë).
Bµi th¬ ®· diÔn ®¹t rÊt ®óng t©m tr¹ng vui vÎ
cña ngêi n«ng d©n khi ®îc mïa, thÓ hiÖn sù c¶m
th«ng cña t¸c gi¶ ®èi víi nh©n d©n lao ®éng.
Kh«ng chØ c¶m th«ng víi ngêi n«ng d©n mµ
«ng cßn íc mong cho d©n cã ®îc ®êi sèng yªn æn,
thanh b×nh :
Cöu tù cöu ca qu©n th¸nh ho¸
Khang cï kÝch nhìng l¹c Nghiªu niªn.
(Bµi Phông ho¹ ngù chÕ : Qu©n ®¹o)
127
(ChÝn khóc ca vui lµ sù gi¸o ho¸ cña bËc th¸nh
nh©n,
D©n lµnh vui vÎ trong c¶nh th¸i b×nh cña vua
Nghiªu).
TriÒu ®¹i vua Lª Th¸nh T«ng lµ thêi ®¹i thÞnh
trÞ nhÊt trong lÞch sö phong kiÕn ViÖt Nam. Thêi kú
nµy mäi mÆt kinh tÕ, v¨n ho¸, gi¸o dôc... ®Òu ph¸t
triÓn vµ cã nhiÒu thµnh tùu ®¸ng kÓ. Ph¹m §¹o Phó
®· ca lªn :
Xu©n håi th¶o méc t©n tiªn nghiªn,
...
§a h¹nh t thÇn phïng th¸nh ®¹i,
Nguy nguy hiÕu trÞ nhËt trung thiªn.
(Bµi Phông ho¹ ngù chÕ : B¸i yÕt S¬n l¨ng
c¶m thµnh )
(Xu©n vÒ c©y cá th¶y ®Òu t¬i,
...
Vua s¸ng t«i hiÒn may m¾n gÆp,
X©y nÒn hiÕu trÞ v÷ng mu«n ®êi).
Vua s¸ng, t«i hiÒn vµ nÒn hiÕu trÞ lµ íc m¬
mong muèn vÒ mét x· héi tèt ®Ñp cña «ng còng nh
cña nh©n d©n ta thêi ®ã. Cho nªn «ng lÊy lµm sung
síng ®îc lµ t«i hiÒn cña vÞ vua s¸ng Lª Th¸nh
T«ng.
128
Gi÷a nh÷ng bµi th¬ xíng ho¹ thï t¹c, ca ngîi
vua, ca tông chÕ ®é phong kiÕn, mang tÝnh chÊt
khu«n s¸o, gß bã, cÇu kú... l¹i cã ®îc nh÷ng ý th¬,
nh÷ng c©u th¬, nh÷ng bµi th¬ quan t©m ®Õn ®êi sèng
nh©n d©n, thÓ hiÖn lßng yªu ®Êt níc, yªu d©n nh
cña Ph¹m §¹o Phó lµ ®iÒu rÊt ®¸ng quý.
MÆc dï th¬ Ph¹m §¹o Phó chØ cßn rÊt Ýt,
nhng chØ víi nh÷ng t¸c phÈm cßn l¹i ®ã còng ®ñ ®Ó
«ng xøng ®¸ng ®îc ghi nhËn lµ mét t¸c gia cña dßng
v¨n häc b¸c häc ViÖt Nam cuèi thÕ kû 15 ®Çu thÕ kû
16 mµ lÞch sö v¨n häc níc ta kh«ng thÓ kh«ng nh¾c
®Õn «ng.
TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó, ngêi cã c«ng t¹o lËp
lµng, lµ mét t¸c gia trong Tao §µn héi, sèng gi÷ trän
tiÕng tèt, chÕt ®îc t«n lµm phóc thÇn, thËt ®¸ng xÕp
vµo hµng danh nh©n v¨n ho¸ tiªu biÓu cña tØnh ta.
...................................
Chó thÝch :
(1) Cã tµi liÖu chÐp «ng sinh n¨m Quang ThuËn 3 (1462)
129
TiÕn sÜ Ph¹m ThÕ LÞch
Ph¹m ThÕ LÞch (sau ®æi lµ Ph¹m ThÕ
Trung) hiÖu lµ Tr¸c Phong vµ ChØ Trai, sinh ngµy 3 -
10 n¨m T©n hîi (1791), mÊt n¨m Tù §øc 27 (1874)
thä 84 tuæi. ¤ng quª lµng QuÇn M«ng, huyÖn Giao
Thuû, phñ Xu©n Trêng (nay lµ th«n L¹c QuÇn, x·
Xu©n Ninh, huyÖn Xu©n Trêng, tØnh Nam §Þnh).
¤ng xuÊt th©n trong mét gia ®×nh n«ng d©n
nghÌo. MÑ lµ Mai ThÞ Duyªn, con g¸i h¬ng trëng
Mai C«ng Kú cïng lµng, lµm ruéng. Cha lµ Ph¹m
§×nh Kham lµm nghÒ thuèc ch÷a bÖnh.
¤ng th«ng minh tõ nhá, n¨m 7 tuæi ®i häc,
häc ®©u nhí ®Êy, ®îc ngêi lµng khen lµ thÇn ®ång.
N¨m 14 tuæi «ng ®i dù kh¶o thÝ häc trß ë x· Hµ N¹n
trong tæng h¹t, ®Ò ra bµi phó "NhËt trung vi thÞ "
(Gi÷a ngµy häp chî), «ng lµm bµi ngay, v¨n sÜ ®Òu
th¸n phôc lµ tµi.
N¨m Gia Long thø 6(1807) «ng theo häc
H¬ng cèng NguyÔn H÷u B¶o ë lµng Hoµi B·o,
huyÖn Tiªn Du (tØnh B¾c Ninh). Khi cha mÊt, «ng vÒ
chÞu tang ba n¨m. Sau «ng t×m häc TiÕn sÜ Lª Huy
Du (ngêi lµng Bét Thîng, huyÖn Ho»ng Ho¸, tØnh
130
Thanh Ho¸) lµ bËc ®¹o ®øc, v¨n ch¬ng cã tiÕng, më
trêng ë x· Trµ Lò, huyÖn Giao Thuû, tØnh Nam
§Þnh. Khoa Kû m·o Gia Long 18(1819) «ng ®i thi.
QuyÓn cña «ng tróng u h¹ng nhÊt nhng l¹i bÞ ®¸nh
trît v× "®µi kho¶n viÕt kh«ng hîp c¸ch". Bè vî «ng
thÊy «ng buån rÇu v× háng thi, khuyªn «ng nªn bá thi
cö, ra lµm lý trëng ®Ó cã ruéng mµ sinh sèng. ¤ng
cù tuyÖt, thµ chÞu ®ãi khæ, quyÕt kh«ng lµm lý dÞch.
Khoa T©n Tþ Minh MÖnh 2(1821) «ng ®i thi, l¹i
háng. ¤ng quyÕt chÝ lªn Th¨ng Long t×m thµy häc,
dï kh«ng cã tiÒn. §Õn Th¨ng Long, «ng t×m häc thµy
Ph¹m Quý ThÝch (tøc cô NghÌ §èc häc Hoa §êng).
§Ó cã tiÒn ¨n häc, «ng ph¶i võa häc võa d¹y trÎ.
§îc mét n¨m th× «ng ph¶i bá häc v× kh«ng cã ngêi
thuª d¹y trÎ n÷a. ¤ng nhËn vÒ d¹y con c¸i trong nhµ
quan Th¸i thó hä Lª ngêi Trµ Nam (B×nh §Þnh) ®Ó
kiÕm sèng. Ngåi d¹y häc ë nhµ quan Th¸i thó, «ng
vÉn kh«ng bá mét kú b×nh v¨n nµo ë Th¨ng Long.
DÇn dÇn tµi häc cña «ng ®· nøc tiÕng §«ng kinh.
N¨m Êy «ng vÒ Nam §Þnh, gÆp Phan B¸ Vµnh
næi dËy khëi nghÜa ë Trµ Lò. Phan B¸ Vµnh ríc «ng
lµm tham mu cho nghÜa qu©n, «ng kh«ng theo.
Nhng tõ khi tiÕp xóc víi Phan B¸ Vµnh, «ng kh«ng
cßn hµo høng víi khoa cö n÷a. §Õn kú tØnh h¹ch, «ng
131
kh«ng chÞu nép quyÓn. Anh «ng lµ Ph¹m §×nh
Kh¬ng tiÕc c«ng em häc hµnh vÊt v¶ bÊy l©u, liÒn
nép quyÓn thay «ng. Khoa MËu Tý Minh MÖnh
9(1828) «ng ®ç ¸ nguyªn. §Õn khoa thi Héi n¨m Kû
Söu Minh MÖnh 10(1829) «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång
TiÕn sÜ xuÊt th©n, cïng khoa víi Ph¹m ThÕ HiÓn vµ
Ng« ThÕ Vinh. Vua tÆng «ng vÕ ®èi :
"ThÕ LÞch, ThÕ HiÓn, ThÕ Vinh tam ThÕ ®ång
khoa Vinh, HiÓn LÞch."
Sau khi ®ç TiÕn sÜ, «ng ®îc triÖu vµo kinh bæ
lµm Hµnh tÈu, råi th¨ng Hµn l©m viÖn Biªn tu, lÜnh
Tri phñ T NghÜa (thuéc tØnh Qu¶ng Ng·i), tr¶i bæ
Viªn ngo¹i lang bé LÔ, chuyÓn Lang trung bé L¹i,
th¨ng ¸n s¸t, råi Bè chÝnh B×nh §Þnh.
N¨m Minh MÖnh 17(1836) «ng lµm T¶ thÞ
lang bé LÔ, sung Ch¸nh sø ®i Trung Quèc. Do tªn
«ng lµ LÞch ph¹m huý vua Tµu nªn ®æi l¹i lµ Ph¹m
ThÕ Trung. ChuyÕn ®i nµy cã NguyÔn §øc Hîp vµ
NguyÔn V¨n M« lµm phã sø cho «ng. Khi tiÕp xóc
víi triÒu ®×nh nhµ Thanh, vua Thanh hái g× «ng ®Òu
øng ®èi hîp lÏ. Vua Thanh ®· tÆng «ng hai bé triÒu
phôc.
Sau khi ®i sø vÒ «ng ®îc ®æi lµm T¶ thÞ lang
bé H×nh, chuyÓn lµm Phñ do·n Thõa Thiªn. Hoµng
132
Th¸i hËu lËp ®µn kú phóc, më kh¶o thi hoµ thîng,
sai «ng lµm ch¸nh chñ kh¶o.
N¨m ThiÖu TrÞ 1(1841) «ng lµm BiÖn lý bé
Hé, ®æi Bè chÝnh sø Hng Ho¸, råi tiÕn Thù h÷u
Tham tri bé Hé, sau ®æi sang bé L¹i. Ba n¨m lµm
quan ë Hng Ho¸, «ng ®em nghÜa lý hiÓu b¶o dÇn
dÇn khai ho¸ cho d©n, thæ hµo trong tØnh ®Òu tin
phôc. Håi ®ã cã h¬n bèn chôc ngêi Tµu tù tiÖn vµo
rõng Hng Ho¸ chÆt gç thiÕt, bÞ d©n së t¹i b¾t nép
quan tØnh. Tæng ®èc Tam Tuyªn (S¬n T©y, Hng
Ho¸, Tuyªn Quang) lµ NguyÔn C«ng Ho¸n chiÓu
theo luËt ®Þnh khÐp vµo téi chÕt. ¤ng can ng¨n kh«ng
nªn giÕt hä v× hä kh«ng hiÓu luËt lÖ cña ta. ¤ng Ho¸n
kh«ng nghe bÌn göi mËt tÊu vÒ kinh. Ph¹m ThÕ LÞch
còng göi mËt tÊu vÒ kinh tr×nh bµy râ sù viÖc theo
quan ®iÓm cña m×nh. ¤ng Ho¸n nhËn ®îc chØ cña
vua tríc, cho tr¶m quyÕt bän ngêi kh¸ch. Ph¹m
ThÕ LÞch cè can ng¨n xin lui ngµy tr¶m quyÕt ®Ó chê
chiÕu chØ cña nhµ vua. Qu¶ nhiªn hai ngµy sau cã
chiÕu chØ cña vua lÖnh huû chiÕu chØ tríc vµ tha cho
bän kh¸ch. Bän ngêi kh¸ch ®îc tha m¹ng ®· nhí
¬n xin danh hiÖu cña «ng vÒ thê.
N¨m ThiÖu TrÞ thø 5(1845) Ph¹m ThÕ LÞch
lµm Ch¸nh sø, B¹ch §«ng ¤n lµm phã sø ®i sø nhµ
133
Thanh. Sau khi ®i sø vÒ, Ph¹m ThÕ LÞch ®îc th¨ng
lµm Hé bé H÷u thÞ lang. ¤ng l¹i ®îc cö lµm Ch¸nh
chñ kh¶o trêng thi NghÖ An.
N¨m §inh mïi ThiÖu TrÞ 7(1847) vua s¾p
mÊt, ®· truyÒn ng«i cho con thø lµ Hång NhËm v×
con lín lµ Hoµng B¶o chØ m¶i ¨n ch¬i. Hoµng B¶o rÊt
bÊt b×nh v× kh«ng ®îc truyÒn ng«i. Ph¹m ThÕ LÞch
®· khÐo lÐo khuyªn r¨n, gi÷ ®îc mèi hoµ h¶o gi÷a
hai anh em vua míi. T©n hoµng khen r»ng:"Ng¬i
khÐo v× ta xö chç cèt nhôc, nay ®îc chu toµn, còng
nhê cã c«ng ng¬i ".
Nh©n Ph¹m V¨n Nh· vµ Ph¹m Vâ Kh¶i c·i
nhau v× cho r»ng v¨n m×nh hay h¬n, bÞ vua bá ngôc.
TriÒu thÇn ghÐt Kh¶i kiªu ng¹o nªn t©u vua xö téi.
Ph¹m ThÕ LÞch can ng¨n, nãi r»ng Kh¶i v× qu¸ chÐn
mµ lì bÊt tèn nh thÕ, nªn xin tha cho Kh¶i. Vua
nghe Ph¹m ThÕ LÞch mµ tha cho Kh¶i. Kh¶i ®îc tha
rÊt biÕt ¬n Ph¹m ThÕ LÞch.
N¨m Tù §øc 1(1848) «ng ®îc thùc thô H÷u
Tham tri bé L¹i, sung Kinh diªn gi¶ng quan, kiªm
qu¶n Hµn l©m viÖn. N¨m ®ã «ng l¹i ®îc sung chøc
Kh©m sai ®¹i thÇn ®i cïng víi §øc Ho¹t héi ®ång tra
xÐt vô Tæng ®èc §Þnh - Biªn Ng« V¨n Giai vµ ¸n s¸t
sø NguyÔn Ba tham hÆc lÉn nhau. C¶ hai ®Òu v× viÖc
134
riªng mµ lµm bËy. Ph¹m ThÕ LÞch cø chiÓu ph¸p luËt
mµ xÐt ®Þnh t©u lªn vua. Giai vµ Ba ®Òu bÞ c¸ch chøc.
Vua khen Ph¹m ThÕ LÞch lµ th¼ng th¾n kh«ng kiªng
nÓ ngêi quyÒn quý.
N¨m Tù §øc 2(1849) «ng ®îc cö lµm
gi¶ng quan hµng ngµy gi¶ng s¸ch cho vua nghe ë toµ
Kinh Diªn.
N¨m Tù §øc 3(1850) «ng ®îc ®æi bæ lµm
TuÇn phñ B¾c Ninh, Hé lý Tæng ®èc Ninh - Th¸i.
¤ng cã c«ng cÇm qu©n dÑp giÆc cá Lª V»n vµ TrÞnh
H¶i ë L¹ng Giang, b¾t ®îc V»n giam vµo ngôc. V»n
vît ngôc bÞ b¾t l¹i vµ bÞ chÐm. Khi ®ã quan l·nh
binh kh«ng tu©n ph¸p luËt, bÞ Ph¹m ThÕ LÞch ®¸nh
®ßn. Do mÉn c¸n trong c«ng viÖc nªn th¸ng 8 - 1850
«ng ®îc thëng gia mét cÊp, th¨ng lµm Tæng ®èc.
TÝnh «ng vèn c¬ng trùc, gÆp viÖc kh«ng ph¶i
lµ nãi ngay, kh«ng kiªng huý kÞ nªn nhiÒu ®×nh thÇn
ghÐt «ng. BÊy giê Vò §¨ng D¬ng ®· 70 tuæi cßn
®îc bæ Tri phñ Thiªn Phóc (nay lµ Phóc Yªn). Khi
yÕt kiÕn Ph¹m ThÕ LÞch, Vò §¨ng D¬ng kh«ng chÞu
v¸i lËy nªn bÞ «ng m¾ng lµ v« lÔ. Vò §¨ng D¬ng
®em bông thï ghÐt Ph¹m ThÕ LÞch. N¨m Êy mÊt mïa
®ãi kÐm, Ph¹m ThÕ LÞch më kho thãc ph¸t cho d©n
nghÌo. Nh©n viÖc ®ã, Vò §¨ng D¬ng mËt tÊu vÒ
135
triÒu ®×nh vu cho Ph¹m ThÕ LÞch lµ m¹o tÊu kÐm ®ãi
ph¸t thãc cho d©n ®Ó cã ¬n riªng víi d©n. D¬ng cßn
vu cho «ng lµ ®· b¾t D¬ng ph¶i vÒ hu khi cßn ®ang
khoÎ m¹nh. TriÒu ®×nh nghe lêi gian thÇn ®· c¸ch
chøc Ph¹m ThÕ LÞch vµ b¾t «ng båi thêng sè thãc
®· ph¸t cho d©n.
N¨m Tù §øc 5(1852) Ph¹m ThÕ LÞch vÒ quª,
ngµy ngµy vui víi th¬ phó. Khi ®ã Tr¬ng §¨ng QuÕ
lµm Phô chÝnh, träng Ph¹m ThÕ LÞch lµ ngêi cã khÝ
tiÕt, ®· mêi «ng vÒ kinh sung chøc Kinh diªn. Ph¹m
ThÕ LÞch kh«ng chÞu. Tr¬ng §¨ng QuÕ l¹i cö «ng
lµm §èc häc b¶n tØnh, Ph¹m ThÕ LÞch còng kh«ng
nghe.
N¨m Tù §øc 27(1874) Ph¹m ThÕ LÞch mÊt,
thä 84 tuæi.
Ph¹m ThÕ LÞch lµ ngêi ®ç TiÕn sÜ ®Çu tiªn
cña huyÖn Xu©n Trêng, tØnh Nam §Þnh. ¤ng còng
lµ bè vî TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng ngêi Hµnh ThiÖn
cïng huyÖn. ¤ng næi tiÕng th«ng minh tõ nhá, lín
lªn lµ ngêi cã häc thøc, v¨n vâ toµn tµi, can ®¶m cã
tiÕng. ¤ng cã nhiÒu s¸ng t¸c nhng hiÖn nay chØ cßn
tËp Sø hoa quyÓn vµ mét sè c©u ®èi do «ng viÕt ë c¸c
®×nh, nhµ thê hä trong huyÖn...
136
Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ
Ph¹m V¨n NghÞ tù lµ NghÜa Trai (1805 -
1880), quª lµng Tam §¨ng, tæng An Trung, huyÖn
§¹i An, phñ NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh (nay thuéc
th«n Tam Quang, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh
Nam §Þnh).
XuÊt th©n trong mét gia ®×nh thanh b¹ch
nghÌo, träng ch÷ nghÜa, cha ®ç nhÞ trêng vµ lµm
thµy ®å lµng, mÑ lµm ruéng tÇn t¶o nu«i c¶ gia ®×nh,
Ph¹m V¨n NghÞ ®îc ®i häc tõ khi lªn 8 tuæi, ®ç Tó
tµi khoa Êt DËu (1825), ®ç Cö nh©n khoa §inh DËu
(1837), ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng
gi¸p) khoa MËu TuÊt niªn hiÖu Minh MÖnh 19
(1838). Sau khi ®ç Hoµng gi¸p, «ng ®îc bæ chøc
Hµn l©m viÖn Tu so¹n, råi lÇn lît gi÷ c¸c chøc :
quyÒn Tri phñ Lý Nh©n, th¨ng Hµn l©m viÖn ThÞ ®éc
sung Sö qu¸n Biªn tu, §èc häc Nam §Þnh, Th¬ng
biÖn tØnh vô, th¨ng Hµn l©m Häc sÜ, phô tr¸ch Dinh
®iÒn sø. N¨m 70 tuæi, «ng vÒ nghØ t¹i ®éng Liªn Hoa
(Ninh B×nh) cho ®Õn khi mÊt.
137
1- Mét sÜ phu nhiÖt thµnh yªu nícN¨m 1858 qu©n Ph¸p næ sóng ®¸nh chiÕm §µ
N½ng më ®Çu giai ®o¹n x©m lîc níc ta. Tríc søc
tÊn c«ng uy hiÕp cña qu©n Ph¸p, triÒu ®×nh NguyÔn
ngµy cµng ng¶ theo ph¸i chñ hoµ, nhîng bé, tiÕn tíi
chÞu khuÊt phôc. Trong bèi c¶nh ®ã, Ph¹m V¨n NghÞ
®· ®i ®Çu trong giíi sÜ phu B¾c Hµ, gi¬ng cao ngän
cê quyÕt chiÕn. Trµ S¬n kh¸ng sí vang lõng mu«n
thuë cña «ng ®· lµm nøc lßng mäi ngêi, t¨ng quyÕt
t©m cho ph¸i chñ chiÕn. Trong bµi sí bÊt hñ nµy, «ng
®Ò xuÊt "ph¶i lµm cho trªn díi mét lßng, ba qu©n
chung søc", ph¶i "dêi c¨n cø phßng thñ vµo s©u trong
néi ®Þa, lÊy ng¾n ®¸nh dµi, ®¸nh ®ªm, ®¸nh phôc
kÝch, dïng vò khÝ th« s¬ tiÕp cËn giÆc ". §ã chÝnh lµ
ph¬ng ch©m chiÕn tranh du kÝch, ph¸t huy søc m¹nh
tæng hîp cña qu©n d©n, chän c¸ch ®¸nh phï hîp
tríc kÎ ®Þch m¹nh ®Ó giµnh th¾ng lîi. TiÕc r»ng
triÒu ®×nh NguyÔn ®· kh«ng chÊp nhËn ®Ò nghÞ cña
«ng.
Kh«ng chØ b»ng lêi nãi, Ph¹m V¨n NghÞ cßn
thÓ hiÖn quyÕt t©m chñ chiÕn b»ng hµnh ®éng. ChÝnh
«ng ®· chiªu mé vµ chØ huy ®oµn nghÜa dòng, ngµy
29 - 2 - 1860 lªn ®êng vµo §µ N½ng ®Ó ®¸nh chiÕm
l¹i S¬n Trµ. Sù kiÖn nµy ®îc ghi nhËn trong lÞch sö
138
ViÖt Nam nh mét mèc son t¬i th¾m, chøng tá lßng
nhiÖt thµnh yªu níc vµ quyÕt t©m chñ chiÕn cña
Ph¹m V¨n NghÞ.
Tõ n¨m 1861 Ph¹m V¨n NghÞ chuyÓn sang
c«ng viÖc phßng thñ ®Þa ph¬ng. Víi chøc HiÖp lÝ
qu©n vô ®ån B×nh H¶i, råi Th¬ng biÖn H¶i phßng sø,
«ng ®· rong ruæi kh¾p miÒn duyªn h¶i Nam §Þnh (lóc
®ã gåm c¶ Th¸i B×nh), cã lÇn sang c¶ H¶i D¬ng,
Qu¶ng Yªn tiÔu phØ do T¹ V¨n Phông - mét tªn tay
sai cña Ph¸p - cÇm ®Çu quÊy rèi hËu ph¬ng ta. ¤ng
l¹i hiÕn kÕ tæ chøc c¸c ®éi d©n dòng ®Ó ®iÒu ®éng
phßng thñ tØnh nhµ, gãp phÇn gi÷ yªn trÞ an ë ®Þa
ph¬ng. Khi ®¾p ®ån Trßn gÇn cöa Ba L¹t, «ng ®· lÊy
100 mÉu ruéng c«ng cha sö dông ®Õn cña x· Hµ C¸t
(thuéc huyÖn Giao Thuû) ®Ó binh lÝnh cµy cÊy tù tóc
l¬ng thùc.
Cuèi n¨m 1873 qu©n Ph¸p bÊt ngê ®¸nh óp
Nam §Þnh. Ngµy 10 - 12 - 1873 tµu giÆc ®Õn ng· ba
§éc Bé, quan qu©n chÝnh quy cña triÒu ®×nh hèt
ho¶ng bá ch¹y, chØ cã ®éi d©n binh cña Ph¹m V¨n
NghÞ lµ kiªn cêng chèng tr¶, cÇm cù ®îc 3 giê, diÖt
3 tªn Ph¸p, b¾n ch¸y tµu chiÕn giÆc. ChÝnh ngêi
Ph¸p còng ph¶i thõa nhËn trong cuèn Cuéc viÔn
139
chinh cña Ph¸p ë B¾c Kú (Le Haucourt, Pari, 1888)
vÒ sù kiÖn nµy nh sau :
"Lèi vµo con ngßi (chØ s«ng §µo) dÉn ®Õn
s«ng Hång cã ba khÈu ph¸o trÊn gi÷, ng¨n chÆn tµu
Scorpion vµ ®· x¶y ra cuéc chiÕn ®Êu kÐo dµi 2 giê.
H¹m ®éi Ph¸p còng thiÖt h¹i t¬ng ®èi nÆng".
Thµnh Nam thÊt thñ, Ph¹m V¨n NghÞ ®a
qu©n vÒ x©y dùng c¨n cø ë vïng nói Yªn Hoµ (ýYªn), chØ trong ba ngµy ®· cã 7.000 ngêi kÐo vÒ øng
mé. ¤ng tæ chøc lùc lîng, ®Ëp tan cuéc tËp kÝch cña
§Ò ®èc §Þnh - mét tªn tay sai do Ph¸p dùng lªn - khi
chóng phèi hîp víi qu©n Ph¸p ®¸nh c¨n cø Yªn Hoµ.
¤ng ph¸i qu©n thñ h¹ ®i trÊn ¸p bän ph¶n ®éng, hµo
môc theo giÆc, gi÷ yªn ba huyÖn Phong Doanh, ýYªn, Thanh Liªm.
Th¸ng 3 n¨m 1874, theo ®iÒu íc Philastre,
qu©n Ph¸p rót khái B¾c Kú, Ph¹m V¨n NghÞ nhËn
lÖnh ®i hiÓu dô, æn ®Þnh t×nh h×nh trong tØnh.
Trong cuéc kh¸ng chiÕn b¶o vÖ Nam §Þnh,
Ph¹m V¨n NghÞ cã vai trß quan träng. NÕu nh lÖnh
cña triÒu ®×nh cö Ph¹m V¨n NghÞ lµm quyÒn TuÇn
phñ Nam §Þnh kh«ng v× giao th«ng ¸ch t¾c mµ ®Õn
®îc tay «ng, ch¾c ch¾n c«ng cuéc phßng thñ tØnh
nhµ sÏ thu ®îc nhiÒu th¾ng lîi vÎ vang h¬n.
140
2 - Mét vÞ quan thanh liªmKhi lµm quan, Ph¹m V¨n NghÞ thêng tù nhñ:
"TrÞ d©n quý ë chç chí nhiÔu d©n". ¤ng cÊm c¸c nha
l¹i thuéc quyÒn h¹ch s¸ch ®ßi d©n ®ót lãt. Mçi khi
d©n ®Õn phñ kiÖn c¸o ®iÒu g×, «ng ®Òu tù m×nh xem
xÐt, gi¶i quyÕt thÊu t×nh ®¹t lý. Nh÷ng ngêi thuéc
quyÒn «ng phµn nµn r»ng : "Cø thÕ nµy th× ®¹i nh©n
lÊy g× chi dïng trong gia ®×nh cßn thiÕu thèn, mµ kÎ
nha l¹i th× uèng níc mµ lµm viÖc ?" ¤ng chØ cêi
vµ an ñi hä : " Ta l¹m gi÷ chøc vô lµ cha mÑ d©n. §·
lµ cha mÑ, cã khi nµo cßn t×m c¸ch cíp ®o¹t gia s¶n
cña con!" ¤ng thanh liªm nh thÕ nªn d©n rÊt quý
phôc.
N¨m 1840 ®ª Thanh Liªm trong h¹t «ng bÞ vì.
Vua ThiÖu TrÞ võa lªn ng«i ®· thõa nhËn : "Níc lôt
lµ thiªn tai, søc ngêi kh«ng thÓ l¹i". Tuy vËy «ng
vÉn day døt tù tr¸ch m×nh cha lµm trßn nghÜa vô
ch¨m lo cho d©n. Víi nçi niÒm th¬ng d©n v« h¹n
®ã, mçi khi cã ®iÒu kiÖn lµ «ng l¹i t×m c¸ch hÕt søc
gióp d©n. N¨m 1855 «ng ®ang nghØ dìng bÖnh, thÊy
vïng ven biÓn §¹i An cã nhiÒu b·i sa båi cha khai
khÈn, «ng ®· xin tØnh cho lËp tr¹i Sü L©m (sau ph¸t
triÓn thµnh tæng Sü L©m), t¹o cho nhiÒu gia ®×nh an
141
c l¹c nghiÖp. Nhí c«ng ¬n ngêi më ®Êt, d©n lµng
Sü L©m ®Õn nay vÉn cßn thê «ng.
Trong thêi gian gi÷ chøc H¶i phßng sø Nam
§Þnh, «ng thêng qua l¹i vïng Giao Thuû, Xu©n
Trêng, thÊy mïa mµng thÊt b¸t, d©n t×nh ®ãi khæ, ly
t¸n, «ng ®· vËn ®éng nh÷ng hµo phó trong vïng vµ
häc trß ®ãng gãp tiÒn, thãc lËp kho nghÜa th¬ng ë
tõng vïng ®Ó cho d©n nghÌo vay l·i nhÑ vît qua c¬n
tóng quÉn. B¶n th©n «ng còng bá ra 1000 quan tiÒn
mua ruéng giao cho d©n ®Þa ph¬ng cµy cÊy, gäi lµ
nghÜa ®iÒn.
Khi con c¶ «ng lµ Ph¹m §¨ng Gi¶ng ®ç Phã
b¶ng vµ ®îc bæ lµm Tri huyÖn Mª Linh (nay lµ VÜnh
Linh), ngêi trong nhµ ng¹i ®ã lµ huyÖn nghÌo vµ xa
quª h¬ng, riªng «ng l¹i lÊy lµm mõng v× cho r»ng
d©n nghÌo quan míi dÔ liªm. ¤ng khuyªn r¨n con ba
®iÒu mµ c¶ cuéc ®êi «ng ®· thùc hiÖn triÖt ®Ó, coi nh
lµ nh÷ng ®iÒu cèt yÕu trong ®¹o lµm quan, mµ gèc
gi÷ ®îc lµ "t©m": Thanh liªm, ch¨m chØ, thËn träng.
3 - Mét nhµ gi¸o næi tiÕngB¾t ®Çu d¹y häc tõ n¨m 16 tuæi khi cßn ®i häc,
Ph¹m V¨n NghÞ g¾n bã víi nghÒ d¹y häc trong suèt
cuéc ®êi. Khi «ng vµo kinh thi Héi vÉn cã nhiÒu häc
trß theo häc. Thêi gian lµm quan ë Quèc sö qu¸n
142
trong kinh thµnh HuÕ (1840 - 1846), «ng vÉn dµnh
thêi gian d¹y häc. Khi «ng c¸o bÖnh vÒ quª më
trêng Tam §¨ng, trong 12 n¨m, tõ Thanh NghÖ trë
ra, "ngêi bèn ph¬ng c¾p s¸ch tíi häc hµng
ngµn"(1). Tõ n¨m 1857 ®Õn n¨m 1862 Ph¹m V¨n
NghÞ lµm §èc häc Nam §Þnh, chuyªn tr¸ch lo viÖc
häc chÝnh trong tØnh. Ngay c¶ khi ®· ngoµi 60 tuæi,
l¹i rÊt bËn víi viÖc vâ bÞ phßng gi÷ duyªn h¶i, «ng
vÉn tranh thñ kÕt hîp më trêng d¹y häc ë Hoµnh
Nha (nay thuéc x· Giao TiÕn, huyÖn Giao Thuû, tØnh
Nam §Þnh). Trêng Hoµnh Nha lµ mét lo¹i trêng
kh¸ ®Æc biÖt trong lÞch sö gi¸o dôc níc ta, võa d¹y
v¨n, võa luyÖn vâ.
Lµ mét nhµ gi¸o t©m huyÕt víi nghÒ, Ph¹m
V¨n NghÞ ch¨m lo c¶i tiÕn ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y.
¤ng s¸ng t¸c nh÷ng bµi th¬ gi¸o dôc ®Ó häc trß dÔ
thuéc, dÔ nhí. ¤ng chó träng viÖc d¹y lµm ngêi cho
häc trß. Tù biÕt m×nh kh«ng cã së trêng lµm quan
cai trÞ vµ còng kh«ng tha thiÕt víi danh väng, lîi léc,
Ph¹m V¨n NghÞ tù nhñ m×nh: "B¸o ¬n níc, chØ cßn
cã viÖc d¹y häc, ®µo t¹o nh©n tµi cho ®Êt níc".
Trong sè häc trß cña «ng cã nhiÒu ngêi ®ç ®¹t cao,
trë thµnh nh÷ng nh©n sÜ yªu níc, lµm nªn sù nghiÖp
næi tiÕng nh: Tam nguyªn TrÇn BÝch San, Tam
143
nguyªn NguyÔn KhuyÕn, Hoµng gi¸p §ç Huy Liªu,
Phã b¶ng §Æng Ngäc CÇu, Phã b¶ng L· Xu©n Oai,
TiÕn sÜ Tèng Duy T©n, Thñ khoa NguyÔn Cao, §¹i
thÇn C¬ mËt viÖn Ph¹m ThËn DuËt... NhiÒu häc trß
cña «ng trë thµnh nh÷ng l·nh tô khëi nghÜa chèng
Ph¸p mµ chÝ khÝ vµ sù nghiÖp cña hä cßn lÉy lõng
trong lÞch sö nh Ph¹m Nh©n Lý, §inh C«ng Tr¸ng...
ThÕ kØ 19 níc ta cã ba ngêi ®¹t danh hiÖu
Tam nguyªn th× trêng Tam §¨ng cña Ph¹m V¨n
NghÞ ®· chiÕm hai ngêi. Cã thÓ coi trêng Tam
§¨ng lµ mét trung t©m gi¸o dôc tèt nhÊt B¾c Kú thêi
®ã.
Ph¹m V¨n NghÞ ®· dån hÕt t©m trÝ vµ tµi n¨ng
vµo viÖc d¹y häc. Kh«ng ®îc thµy Ph¹m V¨n NghÞ
nu«i d¹y trong nhµ nh con ®Î th× cha ch¾c ®· cã
«ng Cö nh©n Ph¹m ThËt DuËt, mét danh nh©n næi
tiÕng tõng c¸ng ®¸ng hÇu hÕt c¸c c«ng viÖc mòi nhän
cña ®Êt níc thêi Tù §øc, mét trong nh÷ng ngêi
khëi ®éng phong trµo CÇn V¬ng chèng Ph¸p cuèi
thÕ kØ 19. Kh«ng cã thµy Ph¹m V¨n NghÞ cã lÏ còng
kh«ng thÓ cã TiÕn sÜ Tèng Duy T©n, mét thñ lÜnh
phong trµo CÇn V¬ng chèng Ph¸p ë Thanh Ho¸.
144
C©u ®èi cña trß Tèng Duy T©n viÕng thµy
phÇn nµo ®· thÓ hiÖn ®îc c¸i chÝ nguyÖn cña Ph¹m
V¨n NghÞ vµ t×nh nghÜa cña trß ®èi víi «ng:
Tiªn sinh lo viÖc tríc ngêi ®êi, th©n thÕ næi
ch×m «i mÊy ®é;
§Ö tö coi thµy nh th©n phô, mÊt cßn chung
thuû m·i tr¨m n¨m.
4 - Mét t¸c gi¶ yªu níc tiªu biÓucuèi thÕ kØ 19
Khèi lîng t¸c phÈm cña Ph¹m V¨n NghÞ hiÖn
cßn ®Õn nay kh¸ nhiÒu : gÇn 600 bµi gåm nhiÒu thÓ
lo¹i, riªng th¬ kho¶ng 250 bµi, ®îc tËp hîp trong
Tïng Viªn v¨n tËp(2). Th¬ v¨n yªu níc cña «ng chØ
chiÕm mét phÇn nhá trong sè nµy, nhng ®· thÓ hiÖn
râ chÝ khÝ quyÕt kh«ng dung tha lò giÆc ngo¹i x©m vµ
bän tay sai b¸n níc. Trµ S¬n kh¸ng sí cña «ng ®îc
coi nh lµ mét l¸ phiÕu biÓu quyÕt cho quan ®iÓm chñ
chiÕn. Cßn c©u th¬ hµo hïng sau ®©y chÝnh lµ tuyªn
ng«n quyÕt chiÕn cña «ng :
GiÆc T©y sao gi¸m ph¹m bê câi,
Ch¼ng mÊy g¬m trêi quÐt s¹ch bay.
(Bµi NgÉu t¸c khi ®i thuyÒn qua Hng Yªn,
thÊy ruéng ®ång réng r·i, lµng m¹c liªn tiÕp, ®ªm
145
xu©n yªn æn, d©n chóng yªn vui lµm ¨n / NguyÔn V¨n
HuyÒn dÞch).
Tríc c¶nh quª h¬ng bÞ qu©n thï dµy xÐo,
«ng uÊt øc :
M¾t c¨m qu©n giÆc ph¹m Trµ S¬n
(Bµi Phông chØ cho vÒ gi÷ chøc cò, thuËt hoµi
/ NguyÔn V¨n HuyÒn dÞch).
Lßng c¨m thï giÆc ë «ng ®Õn møc "GiËn s«i,
tãc dùng mò " vµ nhµ th¬ ®· tù nhËn lÊy tr¸ch nhiÖm
"Bót g¸c, h¸ thua ai "(3) nh nhiÒu trÝ thøc cã l¬ng
tri thuë Êy. ¤ng ®i vµo cuéc chiÕn chèng ngo¹i x©m
víi niÒm l¹c quan tin tëng vµo th¾ng lîi cña chÝnh
nghÜa, cña d©n m×nh, níc m×nh :
SÜ d©n ®ã, nói s«ng ®©y
Mu«n n¨m bÒn v÷ng níc non nµy.
(Bµi NgÉu t¸c khi ®i thuyÒn qua Hng Yªn, thÊy
ruéng ®ång réng r·i, lµng m¹c liªn tiÕp, ®ªm xu©n
yªn æn, d©n chóng yªn vui lµm ¨n / NguyÔn V¨n
HuyÒn dÞch).
¤ng tin vµo søc m¹nh tinh thÇn cña m×nh, tin
vµo ®¹o lÝ mµ «ng suèt ®êi thê phông sÏ ®îc ®¸p
øng :
Suèt ®êi trung hiÕu mét lßng
Tù nhiªn sÏ ®îc non s«ng phï tr×.
146
(Bµi Trªn ®êng hµnh qu©n tù thuËt / §ç
V¨n To¹i dÞch).
NiÒm tin Êy ®· tiÕp cho «ng søc m¹nh vît
qua bao thö th¸ch gian lao, kiªn tr× sù nghiÖp chèng
giÆc cøu níc.
Bªn c¹nh nh÷ng bµi th¬ ®Çy chÝ khÝ c¨m thï
giÆc, quyÕt kh«ng dung tha lò x©m lîc th× «ng l¹i cã
nh÷ng bµi th¬ th¾m ®îm t×nh c¶m nång hËu ®èi víi
gia ®×nh, ngêi th©n, häc trß, b¹n h÷u, nh©n d©n.
T×nh yªu níc ë «ng lµ yªu m¶nh ®Êt quª h¬ng, yªu
nh÷ng ngêi th©n cña m×nh. MÊy n¨m lµm quan ë
trong kinh, «ng cã tíi ba bµi th¬ tëng nhí vî, tha
thiÕt íc mong nh÷ng gi©y phót h¹nh phóc hiÕm hoi:
¦íc g× häp mÆt ®ªm nay
Tho¶ lßng ao íc mét ngµy ba thu.
(Bµi Mïa xu©n tr¹nh nhí ai /§ç Ngäc To¹i dÞch).
Lßng nhí th¬ng ngêi em ®· mÊt cña «ng
thËt c¶m ®éng :
Tõ khi khuÊt nÎo chim hång
Kh¨n ®Çm lÖ thÊm, câi lßng n¸t tan.
(Bµi Nh©n ngµy giç nhí ®Õn ngêi em ®·
mÊt / NguyÔn V¨n HuyÒn dÞch).
¤ng hÕt lêi ca ngîi, biÓu d¬ng vµ th¬ng tiÕc
nh÷ng con ngêi nghÜa khÝ. Nh©n ngµy giç §Æng
147
Ngäc CÇu, «ng th¬ng tiÕc ngêi häc trß yªu quÝ cña
m×nh :
VÝ cßn anh ë d¬ng gian
Thanh g¬m yªn ngùa däc ngang chiÕn trêng.
(Bµi C¶m t¸c nh©n ngµy giç ®o¹n tang
Phã b¶ng §Æng X¸ hä §Æng / Vò Minh Am dÞch).
Khi ngêi häc trß cña «ng lµ Tam nguyªn
TrÇn BÝch San mÊt, «ng khãc thæn thøc :
"Cha con mét nhµ : Thanh tiÕt lõng vang, tµi
chÝnh trÞ tr¸c viÖt. §Êt níc ®îc mÊy ngêi lµm
quan nh thÕ th× cßn lo g×, sî g× n÷a. Sao trêi nì cíp
®i véi bÊy? ThÕ lµ xong! ThÕ lµ xong!"
(Bµi ViÕng TrÇn BÝch San / NguyÔn V¨n
HuyÒn dÞch).
Tríc c¶nh quª h¬ng gÆp thiªn tai, mÊt mïa
®ãi kÐm, d©n t×nh khæ së, «ng xãt xa :
Chiªm thÊt b¸t råi, chua xãt d¹
Mïa tiªu kh« n÷a, ®ín ®au lßng.
(Bµi GÆp h¹n cÇu ma, c¶m t¸c / NguyÕn
V¨n HuyÒn dÞch).
Nãi chung th¬ v¨n yªu níc cña «ng thÓ hiÖn
s©u s¾c tÊm lßng trung hiÕu s¾t son vµ t×nh yªu thiÕt
tha víi níc, víi d©n, lßng c¨m thï giÆc, quyÕt kh«ng
dung tha qu©n x©m lîc. ¤ng ®îc coi lµ mét nhµ
148
th¬ yªu níc tiªu biÓu cuèi thÕ kØ 19 vµ lµ mét t¸c gia
cã vÞ trÝ xøng ®¸ng trong nÒn v¨n häc ViÖt Nam.
* *
*
Ph¹m V¨n NghÞ lµ mét trÝ thøc ViÖt Nam ®·
sèng vµ chiÕn ®Êu hÕt m×nh cho d©n téc. Tõ mét vÞ
®¹i khoa, mét quan v¨n, «ng tù nguyÖn trë thµnh mét
l·o tíng, mé qu©n øng nghÜa, x«ng pha trËn m¹c,
®em hÕt tµi n¨ng vµ søc lùc phôc vô sù nghiÖp chèng
giÆc ngo¹i x©m. Danh väng, uy tÝn, nh÷ng hµnh ®éng
thiÕt thùc cña «ng ®· cã ¶nh hëng s©u s¾c kh«ng chØ
ë B¾c Hµ, mµ cßn cã t¸c dông khÝch lÖ ®éng viªn
qu©n d©n c¶ níc tÝch cùc kh¸ng chiÕn chèng thùc
d©n Ph¸p.
Ph¹m V¨n NghÞ lµ mét vÞ quan hÕt lßng
th¬ng yªu vµ ch¨m lo cho d©n, ®îc d©n yªu mÕn vµ
kÝnh phôc. Lµ mét nhµ gi¸o, «ng ®· suèt ®êi t©m
huyÕt víi nghÒ, ®µo t¹o ®îc nhiÒu ngêi tµi ®øc cho
®Êt níc.
Lµ mét t¸c gia v¨n häc, mét nhµ th¬ yªu níc
tiªu biÓu cuèi thÕ kØ 19, «ng ®Ó l¹i mét di s¶n v¨n häc
cã gi¸ trÞ (Tïng Viªn thi tËp, NghÜa Trai trêng v¨n
s¸ch, Bµi phó N«m Ph¸p ®¸nh B¾c Kú...). Th¬ v¨n
cña «ng víi cuéc ®êi «ng lµ mét, ë «ng lêi nãi vµ
149
hµnh ®éng lu«n lu«n nhÊt qu¸n. Sù nghiÖp v× d©n v×
níc vµ th¬ v¨n cña «ng ®Òu vÎ vang hiÓn h¸ch.
Ngµy 12 - 12 n¨m 1880 «ng qua ®êi, ®Ó l¹i
niÒm th¬ng tiÕc v« h¹n cho häc trß, sÜ phu, bµ con
lµng xãm vµ nh©n d©n trong níc. Ph¹m ThËn DuËt,
mét häc trß cña «ng ®· viÕt vÒ «ng:
"Tiªn sinh mÊt råi, song c¸i ®iÒu kh«ng bao
giê mÊt lµ c¸i chÝnh khÝ "h¹o nhiªn" vÉn cïng víi
non C«i, bÓ Nh¹, ®éng Liªn Hoa m·i m·i bÊt hñ.
Ngêi ®êi nay, ngêi mai sau, nghe thÊy phong ®é
cña tiªn sinh ai mµ ch¼ng kÝnh mé, ai mµ ch¼ng noi
theo, nh thÕ th× tiªn sinh cha ph¶i lµ mÊt ".
.........................................
Chó thÝch :
(1) V¨n viÕng Ph¹m V¨n NghÞ cña Ph¹m ThËn DuËt.
(2) S¸ch lu t¹i Th viÖn ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m,
kÝ hiÖu A1337, dµy 672 trang.
(3) D©ng sí xin ®i qu©n thø Qu¶ng Nam, ®îc chØ,
cïng c¸c quan tØnh dù tiÖc tiÔn / NguyÔn V¨n HuyÒn dÞch.
150
Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o
TrÇn V¨n B¶o lµ mét trong 5 vÞ Tr¹ng nguyªn
cña tØnh Nam §Þnh. ¤ng tõng lµm quan triÒu M¹c
®Õn Thîng th. Häc vÞ Tr¹ng nguyªn ®· kh¼ng ®Þnh
TrÇn V¨n B¶o lµ ngêi häc réng, tµi cao, giái v¨n th¬.
Nhng tiÕc r»ng tµi liÖu cæ viÕt vÒ «ng hiÖn cßn rÊt Ýt,
l¹i qu¸ s¬ sµi, nhiÒu chi tiÕt kh«ng thèng nhÊt. §iÒu
nµy dÔ hiÓu: v× Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o lµm quan
triÒu M¹c, mµ triÒu M¹c l¹i bÞ c¸c nhµ viÕt sö thêi
phong kiÕn coi lµ nguþ triÒu nªn kh«ng ghi chÐp ®Çy
®ñ, kü cµng. Tr¶i h¬n 400 n¨m, c¸c di tÝch ®Òn thê,
s¾c phong vÒ «ng bÞ mai mét, thÊt l¹c hÇu nh kh«ng
cßn g× ®¸ng kÓ.
Sinh thêi Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o cã tiÕng
vÒ sù nghiÖp lµm quan vµ tµi v¨n häc vang lõng sang
c¶ B¾c quèc nh ngêi ®êi ca ngîi "Sù nghiÖp, v¨n
ch¬ng ®»ng B¾c quèc". Nhng ®¸ng tiÕc lµ chóng
t«i cha t×m thÊy t¸c phÈm nµo cña «ng cßn l¹i ®Õn
ngµy nay.
Bíc ®Çu nghiªn cøu vÒ Tr¹ng nguyªn TrÇn
V¨n B¶o, chóng t«i chØ gi¸m hy väng tËp hîp vµ ph©n
151
tÝch t liÖu viÕt vÒ «ng, gãp phÇn t¸i hiÖn ch©n dung
x¸c thùc vÒ mét danh nh©n v¨n ho¸ tiªu biÓu cña tØnh
nhµ.
I - S¬ lîc tiÓu sö, sù nghiÖp cñaTr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o
TrÇn V¨n B¶o (sau ®æi tªn lµ TrÇn V¨n Nghi,
cã tµi liÖu chÐp lµ TrÇn V¨n Tuyªn) sinh n¨m Gi¸p
th©n 1524, mÊt n¨m Canh tuÊt 1610, quª lµng Cæ
Chö, huyÖn Giao Thuû, trÊn S¬n Nam (nay lµ th«n
Døa, x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam
§Þnh).
Theo gia ph¶ hä TrÇn lµng Cæ Chö, cha TrÇn
V¨n B¶o lµ TrÇn C«ng, ngêi ë h¬ng Tøc MÆc, phñ
Thiªn Trêng (nay lµ th«n Tøc MÆc, x· Léc Vîng,
thµnh phè Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh). Vµo thêi Lª,
TrÇn C«ng di c xuèng lµng Cæ L·m (sau ®æi lµ Cæ
Chö), huyÖn Giao Thuû. TrÇn C«ng lÊy vî ngêi lµng
Cæ Chö, sinh ®îc hai ngêi con lµ TrÇn V¨n B¶o vµ
TrÇn V¨n Hoµ. Må c«i cha tõ nhá, nhµ nghÌo, anh
em TrÇn V¨n B¶o sèng rÊt khæ cùc nhng vÉn ham
häc. Th©n mÉu hai «ng ph¶i tÇn t¶o bu«n b¸n hoa qu¶
ë chî L¹c §¹o (nay thuéc x· Hång Quang, huyÖn
Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh) ®Ó lÊy tiÒn nu«i hai con
¨n häc. Khi hai con võa ®Õn tuæi trëng thµnh th× bµ
152
qua ®êi. Sau khi mÑ mÊt, gia c¶nh TrÇn V¨n B¶o l¹i
cµng khèn khã nhng «ng vÉn quyÕt chÝ häc tËp.
N¨m 27 tuæi, TrÇn V¨n B¶o ®ç §Ö nhÊt gi¸p
TiÕn sÜ cËp ®Ö §Ö nhÊt danh (Tr¹ng nguyªn) khoa
Canh tuÊt niªn hiÖu C¶nh LÞch 3(1550) ®êi M¹c Phóc
Nguyªn.
Sau khi ®ç Tr¹ng nguyªn, TrÇn V¨n B¶o ®îc
bæ lµm quan trong triÒu ®×nh nhµ M¹c. Sau nµy «ng
®æi tªn lµ TrÇn V¨n Nghi råi ®i sø nhµ Minh (Trung
Quèc). Kho¶ng ®Çu niªn hiÖu Diªn Thµnh (1578)
triÒu M¹c MËu Hîp, TrÇn V¨n B¶o ®îc th¨ng chøc
Thîng th, tíc NghÜa S¬n b¸. §Õn th¸ng 7 n¨m
T©n TÞ 1581 «ng l¹i ®îc M¹c MËu Hîp giao chøc
L¹i bé Thîng th, cho vµo hÇu gi¶ng ë toµ Kinh
Diªn.
Thêi kú nµy nhµ M¹c suy tµn, kû c¬ng láng
lÎo, x· héi rèi ren, quan qu©n ®¸nh dÑp liªn miªn,
d©n t×nh v« cïng khæ cùc. M¹c MËu Hîp lªn ng«i tõ
khi míi hai tuæi, lín lªn chØ ham ch¬i bêi rîu chÌ,
g¸i ®Ñp, ch¼ng quan t©m ®Õn chÝnh sù. C¸c quan ®¹i
thÇn trong triÒu nh : Hé bé Thîng th Gi¸p Trng,
Thiªm ®« Ngù sö L¹i MÉn, §«ng c¸c häc sÜ NguyÔn
N¨ng NhuËn, c¸c §« cÊp sù trung ë s¸u khoa
(NguyÔn Phong, NguyÔn Tù Cêng, Ph¹m Nh Giao,
153
NguyÔn Ých Tr¹ch, Lª ViÕt Th¶ng, NguyÔn Quang
Lîng)... liªn tiÕp d©ng sí lªn M¹c MËu Hîp, chØ râ
chÝnh sù suy ®åi, khuyªn r¨n M¹c MËu Hîp h·y
ch¨m lo chÝnh sù, nhng M¹c MËu Hîp vÉn kh«ng
thay ®æi.
Tríc t×nh h×nh suy sôp cña triÒu ®×nh vµ M¹c
MËu Hîp cµng ngµy cµng lao vµo ¨n ch¬i sa ®o¹,
TrÇn V¨n B¶o ®· tiªn ®o¸n sù diÖt vong tÊt yÕu cña
v¬ng triÒu M¹c. ¤ng c¶m thÊy buån n¶n vµ bÊt lùc,
muèn lui vÒ Èn dËt. Trong tê sí cña c¸c §« cÊp sù
trung s¸u khoa d©ng lªn M¹c MËu Hîp håi th¸ng 6
n¨m T©n TÞ 1581 cã ®o¹n viÕt vÒ TrÇn V¨n B¶o nh
sau:
"... V¨n thÇn träng tr¸ch nh NghÜa S¬n b¸
TrÇn V¨n Nghi, VÞnh KiÒu b¸ Hoµng SÜ Kh¶i, An Khª
b¸ Mai C«ng, §am Xuyªn b¸ NguyÔn TriÖt, th× ®Òu
gi÷ vÎ khoan hËu, kh«ng cÇn nghÜ tíi viÖc s©u xa. Bëi
thÕ c¸c liªu thuéc nh©n ®ã mµ trÔ n¶i..." (Lª Quý
§«n toµn tËp.- H.: Khoa häc x· héi, 1978.- T.3.- Tr.
328 - 329).
Lêi nhËn xÐt trªn chøng tá TrÇn V¨n B¶o ®·
mang t©m tr¹ng ch¸n n¶n, kh«ng cßn ham chøc tíc,
muèn lui vÒ quª lµm mét xö sÜ.
154
Ngµy mång 7 th¸ng 8 n¨m T©n TÞ 1581, TrÇn
V¨n B¶o vµo triÒu yÕt c¸o xin vÒ cè h¬ng vµ d©ng sí
tõ chøc L¹i bé Thîng th. §¹i lîc néi dung tê sí
cña «ng nh sau:
" Trong kho¶ng trêi víi ngêi giao c¶m, ®Òu
øng vµo cïng lo¹i víi nhau, nh nh©n sù hay th× trêi
øng ®iÒm lµnh, nh©n sù dë th× trêi øng ®iÒm d÷.
ChÝnh sù thêi nay, rÊt nhiÒu viÖc h¹i ®¹o tr¸i
lÏ, kh«ng thÓ kÓ xiÕt.
Nh÷ng tê sí cña c¸c vÞ ®×nh thÇn tríc sau ®·
t©u bµy, ®Òu nãi th¼ng nh÷ng sù sai lÇm, cã thÓ nh
nh÷ng liÒu thuèc hay, rÊt ®¸ng cøu xÐt ®Ó tu tØnh. BÖ
h¹ tuy ®· ban chØ dô khen ngîi, mµ vÉn cha thÊy më
réng lîng theo lêi can gi¸n, nh bÖ h¹ d¹y r»ng: lêi
nµy cã thÓ lµm theo, mµ sao vÉn cha thÊy thi hµnh
thùc sù ; nh viÖc nä ®· qua bµn luËn rÊt nªn ch©m
chíc thi hµnh, mµ sao vÉn kh«ng thi hµnh ; nh v¨n
b¶n kia lu ë trong cung, rÊt nªn truyÒn ra, mµ sao
vÉn cha ph¸t ra... Kh«ng biÕt ®ã cã ph¶i lµ do ý
®Þnh cña bÖ h¹ mµ t¹o ra t×nh tr¹ng ®ã hay lµ hoÆc
cã kÎ lµm mê ¸m th«ng minh, lõa dèi bÖ h¹ ch¨ng?
Nh÷ng viÖc nh thÕ, rÊt tr¸i víi ®êng lèi trÞ
níc. Cho nªn thÓ thèng triÒu ®×nh, ngµy cµng rèi
lo¹n, nh÷ng lêi c«ng luËn, ngµy cµng bÕ t¾c. Trong
155
níc kh«ng cã chÝnh trÞ hay, cho nªn trêi ra ®iÒm d÷
®Ó c¶nh tØnh, nh lµ sao chæi xuÊt hiÖn; nói tù nhiªn
lë, cïng lµ nhËt thùc nguyÖt thùc. Nay l¹i ph¹t b»ng
trËn ma b·o d÷ déi ngay t¹i kinh s, ®ã lµ tai dÞ rÊt
lín.
Thêi xa vua C¶nh C«ng chØ nãi mét lêi thiÖn,
mµ sao chæi ph¶i lui ; níc TrÞnh v× cã chÝnh trÞ hay,
mµ khái tai ho¹ vÒ sau. §ã ®Òu lµ ®iÓm ®· nghiÖm vÒ
ngêi th¾ng trêi, ®øc gi¶i h¹n, mµ còng ®ñ lµm tÊm
g¬ng soi tá cho ngµy nay.
KÝnh mong bÖ h¹, sî oai trêi, söa ®øc m×nh,
ban s¾c lÖnh cho phô chÝnh øng v¬ng ph¶i hÕt søc tu
tØnh, gióp viÖc triÒu ®×nh, ®Ó t©m vµo viÖc gi÷ yªn
hoµng gia, n»m gai nÕm mËt, lÊy viÖc diÖt quèc thï
lµm tr¸ch nhiÖm cña m×nh. L¹i cÇn ®ßi hái c¸c vÞ ®¹i
thÇn, tin dïng nh÷ng lêi can gi¸n trung thùc ; c¶i
c¸ch c¸c ®iÒu lçi, s¾p ®Æt hÕt mäi viÖc. Nh vËy lµ
nh©n sù ®· hoµn thiÖn, th× thiªn ý tù kh¾c v·n håi, vµ
thiªn h¹ quèc gia sÏ ngµy mét thÞnh vîng th¸i b×nh.
NÕu kh«ng th× thêi kú b¹i vong khã tr¸nh ®îc.
H¹ thÇn kh«ng xøng chøc, tù h¹ch xin miÔn
chøc, vµ tíi tríc cöa khuyÕt ®Ó ®îi téi, hoÆc biÕm
hoÆc truÊt, kÝnh theo mÖnh cña bÖ h¹".
156
Sau khi xem xong tê sí cña TrÇn V¨n B¶o,
M¹c MËu Hîp liÒn ban s¾c uý dô vµ buéc «ng ph¶i
nhËn chøc.
Ngµy 29 th¸ng giªng n¨m Nh©m ngä 1582,
M¹c MËu Hîp cho dùng ng«i ®iÖn gi¶ng häc, nhng
kú thùc lµ ®Ó lµm n¬i yÕn tiÖc ch¬i bêi. §iÖn võa lµm
xong th× bÞ ho¶ ho¹n ch¸y trôi. Nh©n sù kiÖn nµy,
TrÇn V¨n B¶o l¹i d©ng sí khuyªn r¨n M¹c MËu Hîp.
Sí r»ng:
"Kinh th cã c©u : "Duy c¸t hung bÊt tiÕm t¹i
nh©n, duy thiªn gi¸ng tai têng t¹i ®øc" (Sù lµnh d÷
x¶y ra kh«ng lén, t¹i ngêi, trêi gi¸ng tai ¬ng hay
®iÒm lµnh, ®Òu bëi ®øc).
Nay bÖ h¹ míi ngù ng«i ®iÖn míi dùng, ®¸ng
lÏ lµ lóc b¾t ®Çu ban bè chÝnh sù vµ gi¸o ho¸, thÕ mµ
l¹i tíi ®Êy ®Ó tho¶ vui yÕn tiÖc, kh«ng cã ®Ò phßng,
®Õn nçi ng«i ®iÖn bÞ ch¸y, viÖc nµy kh«ng thÓ ®æ c¶
cho trêi ®îc, ®ã chÝnh lµ bëi nh©n sù xui lªn vËy.
NÕu ngêi kh«ng cã s¬ hë, th× tai biÕn ®©u cã x¶y ra.
ý trêi r¨n b¶o ®· râ rµng nh vËy, chÝnh lµ lóc bÖ h¹
nªn lo sî ch¨m chØ.
KÝnh mong bÖ h¹, kÝnh sî lêi r¨n cña trêi,
nghÜ tíi v¬ng ®¹o, ®õng cho lêi nãi cña h¹ thÇn lµ
viÓn v«ng.
157
§Õn nh sù söa sang l¹i kinh thµnh, trï ho¹ch
quy cñ, dù ®Þnh dùng ng«i ®iÖn, ®Ó bÖ h¹ tíi ngù,
còng lµ mét c¬ héi trung hng thø nhÊt. VËy nªn
mong bÖ h¹ quyÕt ®o¸n : gi÷a mong øng v¬ng t¸n
trî; díi mong tÊt c¶ v¨n vâ b¸ quan hoµ môc, ®Ó
cïng bµn tÝnh kinh doanh, dùng lªn mét ng«i ®iÖn
nguy nga gi÷a trêi".
M¹c MËu Hîp xem sí råi khen lµ thiÕt ®¸ng,
nhng chØ ph¸n: "TrÉm ®ang suy nghÜ" vµ chøng nµo
vÉn tËt Êy.
Néi dung c¸c tê sí cña TrÇn V¨n B¶o thËt
th¼ng th¾n, chÝ lý, ph©n tÝch râ nguyªn nh©n suy tµn
cña triÒu M¹c, ®ång thêi ®Ò ra biÖn ph¸p cøu v·n t×nh
thÕ, khuyªn r¨n M¹c MËu Hîp ph¶i kÞp thêi söa m×nh
vµ ch¨m lo chÝnh sù... H¬n 30 n¨m lµm quan díi
triÒu M¹c, TrÇn V¨n B¶o ®· ®em hÕt søc lùc, tµi
n¨ng, trÝ tuÖ gióp cho viÖc cñng cè v¬ng triÒu M¹c.
ThËt ®¸ng tiÕc lµ M¹c MËu Hîp ®· kh«ng nghe theo
nh÷ng ®Ò xuÊt cña TrÇn V¨n B¶o, ®Ó ®Õn nçi bÞ nhµ
Lª tiªu diÖt vµo n¨m 1592.
Th¸ng 3 n¨m Nh©m ngä 1582, TrÇn V¨n B¶o
l¹i xin tõ chøc L¹i bé Thîng th ®Ó nhêng cho c¸c
vÞ sø thÇn võa ®i Trung Quèc vÒ nhng M¹c MËu
Hîp vÉn kh«ng chÊp nhËn.
158
Th¸ng 11 n¨m BÝnh tuÊt 1586, L¹i bé Thîng
th NghÜa S¬n hÇu TrÇn V¨n Nghi (tøc TrÇn V¨n
B¶o, thêi gian nµy «ng ®· ®îc th¨ng tíc hÇu) xin tu
söa Trêng quèc häc, hai gi¶i vò ë ®iÖn §¹i Thµnh vµ
nghi m«n tiÒn, nghi m«n hËu, gi¶ng ®êng, ®Þnh lÔ
nh¹c ®Ó tá râ sù t«n s träng ®¹o vµ më réng nÒn v¨n
ho¸ gi¸o dôc. M¹c MËu Hîp kh«ng theo.
Sau nhiÒu lÇn ®Ò xuÊt nh÷ng biÖn ph¸p c¶i
thiÖn nÒn chÝnh trÞ kh«ng ®îc M¹c MËu Hîp chÊp
nhËn, khuyªn r¨n vua M¹c söa m×nh vµ ch¨m lo
chÝnh sù mµ M¹c MËu Hîp vÉn ®Ó ngoµi tai, liªn tiÕp
xin tõ chøc ®Ó vÒ cè h¬ng còng kh«ng ®îc M¹c
MËu Hîp ®ång ý, TrÇn V¨n B¶o c¶m thÊy m×nh bÊt
lùc. T©m tr¹ng buån ch¸n cña «ng ngµy cµng nÆng
nÒ, dÇn dÇn mÊt lßng tin ®èi víi M¹c MËu Hîp, dÉn
®Õn hµnh ®éng tÊt yÕu lµ tõ quan ®i Èn dËt. TrÇn V¨n
B¶o bá nhµ M¹c nhng kh«ng lµm quan cho nhµ Lª.
§ã lµ nçi day døt víi quan ®iÓm "T«i trung kh«ng
thê hai chóa" vµ còng chøng tá TrÇn V¨n B¶o vÉn
mong muèn nhµ M¹c lµm ®îc nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp
cho d©n cho níc.
Kho¶ng cuèi n¨m BÝnh tuÊt 1586, TrÇn V¨n
B¶o bá quan vÒ quª råi ®i Èn dËt ë lµng Phï T¶i,
huyÖn B×nh Lôc (nay thuéc x· Trung L¬ng, huyÖn
159
B×nh Lôc, tØnh Hµ Nam). T¹i ®©y «ng më trêng d¹y
häc kiÕm sèng vµ ®µo t¹o nh©n tµi cho ®Êt níc. Häc
trß theo häc rÊt ®«ng. Th¬ng thµy mét th©n vÊt v¶,
sím khuya kh«ng ngêi gióp ®ì, häc trß bµn nhau
mèi manh vµ xin «ng kÕt duyªn cïng bµ §µo ThÞ
Phîng, ngêi lµng Tiªu §éng gÇn bªn. TrÇn V¨n
B¶o cã mét ngêi con víi bµ §µo ThÞ Phîng lµ TrÇn
Ngäc L©m.
N¨m Canh tuÊt 1610 Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n
B¶o qua ®êi, thä 87 tuæi. Häc trß lËp ®Òn thê «ng ë
§«ng L©n ®iÕm. D©n lµng Phï T¶i t«n «ng lµm
§¬ng c¶nh phóc thÇn. Mé «ng hiÖn cßn t¹i khu M¶
C¶ (Phîng Hoµng), lµng Phï T¶i, x· Trung L¬ng,
huyÖn B×nh Lôc, tØnh Hµ Nam. ¤ng lµm quan tr¶i
th¨ng ®Õn tíc hÇu, sau khi mÊt ®îc tÆng tíc
NghÜa QuËn c«ng.
TrÇn V¨n B¶o cã ba ngêi con (hai con víi bµ
vî c¶ ë Cæ Chö, mét con víi bµ vî hai ë Phï T¶i):
- Con c¶ lµ TrÇn §×nh Huyªn, sinh n¨m T©n
dËu 1561, kh«ng râ n¨m mÊt. ¤ng ®ç §Ö tam gi¸p
®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa BÝnh tuÊt niªn hiÖu §oan
Th¸i 1(1586) ®êi M¹c MËu Hîp. Sau «ng theo vÒ nhµ
Lª, lµm quan ®Õn C«ng khoa §« cÊp sù trung.
160
- Con thø lµ TrÇn V¨n ThÞnh thi ®ç tø trêng
(H¬ng cèng) khoa MËu tý 1588, thi héi ®ç tam
trêng khoa Kû söu 1589 ®êi M¹c MËu Hîp. ¤ng
®îc M¹c MËu Hîp g¶ em g¸i lµ QuyÒn Léc c«ng
chóa cho lµm vî. Theo gia ph¶ hä TrÇn ë Cæ Chö th×
Phß m· §« uý TrÇn V¨n ThÞnh lµm quan nhµ M¹c
®Õn Thîng th. N¨m Nh©m th×n 1592 nhµ M¹c mÊt,
Phß m· TrÇn V¨n ThÞnh quyªn sinh. QuyÒn Léc c«ng
chóa còng tù vÉn theo chång.
- Con ót lµ TrÇn Ngäc L©m, sau lµm quan ®Õn
Tri huyÖn, ®îc phong tíi tíc hÇu, lµ thuû tæ hä
TrÇn lµng Phï T¶i. HËu duÖ cña Tr¹ng nguyªn TrÇn
V¨n B¶o ë Phï T¶i, tÝnh ®Õn n¨m 1789, cã 25 ngêi
ra lµm quan th× 14 ngêi tróng ng¹ch vâ cö, trong ®ã
cã 4 ngêi ®ç T¹o sÜ. Trong sè con ch¸u Tr¹ng
nguyªn TrÇn V¨n B¶o ra lµm quan cã 1 ngêi ®îc
phong tíc b¸, 1 ngêi tíc tö, 2 ngêi tíc nam.
II - Mét sè vÊn ®Ò vÒ Tr¹ng nguyªnTrÇn V¨n b¶o cÇn lµm râ
Nh trªn ®· tr×nh bµy, do Tr¹ng nguyªn TrÇn
V¨n B¶o lµm quan víi triÒu M¹c, mµ triÒu M¹c ®èi
víi c¸c sö gia thêi tríc bÞ coi lµ nguþ triÒu, nªn
kh«ng ®îc ghi chÐp ®Çy ®ñ. Do ®ã tµi liÖu viÕt vÒ
161
TrÇn V¨n B¶o hiÖn cßn rÊt Ýt, l¹i s¬ lîc vµ nhiÒu
®iÒu kh«ng thèng nhÊt, cÇn ph¶i lµm râ.
1- VÒ ngêi em cña TrÇn V¨n B¶o lµ TrÇn
V¨n Hoµ cã ph¶i ®ç tíi TiÕn sÜ kh«ng ?
Cuèn Thê thÇn ë ViÖt nam (Nxb H¶i Phßng,
1996.- T.2) chÐp anh em TrÇn V¨n Hoµ vµ TrÇn V¨n
B¶o cïng ®ç H¬ng cèng khoa Kû mïi 1548, l¹i
cïng ®ç ®¹i khoa khoa Canh tuÊt 1550 triÒu M¹c
Phóc Nguyªn (TrÇn V¨n B¶o ®ç Tr¹ng nguyªn, TrÇn
V¨n Hoµ ®ç TiÕn sÜ).
Khoa Canh TuÊt triÒu M¹c lÊy ®ç 26 TiÕn sÜ.
C¸c s¸ch ®¨ng khoa lôc vµ lÞch sö ®Òu chÐp ®ñ c¶ tªn
tuæi, quª qu¸n c¸c vÞ ®ç khoa nµy. Mét ngêi lµ TrÇn
Vi Nh©n (ngêi huyÖn Yªn Phong, tØnh B¾c Ninh) v×
gÆp ®¹i tang nªn kh«ng dù thi §×nh, do vËy §¹i ViÖt
sö ký toµn th chØ ghi khoa nµy lÊy ®ç 25 ngêi.
Trong sè 26 ngêi ®ç khoa nµy kh«ng cã TrÇn V¨n
Hoµ. Tra cøu réng ra c¸c khoa thi triÒu M¹c vµ triÒu
Lª còng kh«ng thÊy tªn ai lµ TrÇn V¨n Hoµ ngêi Cæ
Chö ®ç TiÕn sÜ.
Cã thÓ kÕt luËn TrÇn V¨n Hoµ kh«ng ph¶i lµ
®ç TiÕn sÜ khoa Canh tuÊt niªn hiÖu C¶nh LÞch
3(1550) ®êi M¹c Phóc Nguyªn. Nãi TrÇn V¨n Hoµ
®ç TiÕn sÜ còng kh«ng cã c¬ së. Nh vËy TrÇn V¨n
162
Hoµ cã thÓ chØ ®ç tíi H¬ng cèng th«i. Tuy nhiªn nãi
TrÇn V¨n Hoµ ®ç H¬ng cèng khoa Kû mïi 1548
còng kh«ng ph¶i. N¨m 1548 lµ n¨m MËu Th©n chø
kh«ng ph¶i Kû Mïi.
2 - VÒ dßng dâi Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o
HiÖn cã hai thuyÕt vÒ dßng dâi Tr¹ng nguyªn
TrÇn V¨n B¶o :
a- ThuyÕt thø nhÊt nãi r»ng TrÇn V¨n B¶o lµ
con TrÇn C«ng, ngêi h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn
Trêng, di c xuèng vïng Cæ Chö, lÊy vî ngêi lµng,
sinh ra anh em TrÇn V¨n B¶o vµ TrÇn V¨n Hoµ... nh
®· tr×nh bµy ë phÇn trªn, theo Gia ph¶ hä TrÇn lµng
Cæ Chö, thÇn tÝch thÇn ph¶ ®Þa ph¬ng vµ mét sè t¸c
gi¶ thêi nay.
b- ThuyÕt thø hai nãi TrÇn V¨n B¶o vèn hä
Lª, con Lª Minh TriÕt ë lµng §¹i Bèi, huyÖn §«ng
S¬n, tØnh Thanh Ho¸. Lª Minh TriÕt lµ mét trong 5 vÞ
hæ tíng triÒu Lª, ®îc phong tíc tíi H¸n QuËn
c«ng. N¨m 1527 Lª Minh TriÕt mÊt, Lª Minh B¶o
theo mÑ vÒ quª ngo¹i ë Cæ Chö sinh sèng vµ ®æi tªn
theo hä mÑ lµ TrÇn V¨n B¶o... ThuyÕt nµy theo Gia
ph¶ hä TrÇn ë Phï T¶i vµ c¸c bµi nghiªn cøu vÒ TrÇn
V¨n B¶o cña mét sè t¸c gi¶ gÇn ®©y.
163
Tra cøu nhiÒu tµi liÖu lÞch sö, chóng t«i kh«ng
t×m thÊy s¸ch nµo nãi vÒ 5 vÞ hæ tíng triÒu Lª c¶.
Ch¼ng lÏ mét vÞ hæ tíng ®îc phong tíc tíi QuËn
c«ng mµ kh«ng mét tµi liÖu nµo nh¾c ®Õn?
Tuy nhiªn, §¹i ViÖt sö ký toµn th, ViÖt sö
th«ng gi¸m c¬ng môc, §¹i ViÖt th«ng sö ®Òu nãi tíi
mét Lª Minh TriÕt (TriÖt) næi dËy khëi nghÜa ë vïng
NghÖ An, bÞ TrÞnh Duy S¶n ®¸nh dÑp, chÐm ®Çu vµo
n¨m 1512. Râ rµng Lª Minh TriÕt nµy kh«ng thÓ lµ
cha TrÇn V¨n B¶o, ngêi ra ®êi n¨m 1524.
T×m hiÓu cuèn Gia ph¶ hä TrÇn ë Phï T¶i
thÊy cã nhiÒu ®iÒu m©u thuÉn, phi lý. TrÇn V¨n B¶o
bá quan vÒ quª råi ®i Èn dËt víi môc ®Ých "mai danh
Èn tÝch". Cã lÏ v× thÕ c¸c t¸c gi¶ viÕt gia ph¶ hä TrÇn
ë Phï T¶i sau nµy ®· kh«ng biÕt ®îc gèc tÝch cña
TrÇn V¨n B¶o. Hä ®· dïng h×nh thøc "phô ®ång
gi¸ng bót" ®Ó h cÊu nh÷ng ®iÒu hä kh«ng biÕt râ vÒ
TrÇn V¨n B¶o. Mét sè t¸c gi¶ nghiªn cøu gÇn ®©y ®·
c¨n cø vµo cuèn gia ph¶ nµy dùng l¹i ch©n dung
Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o mµ kh«ng chän läc,
ph©n tÝch, ®èi chiÕu víi tµi liÖu lÞch sö, ®· ®a ra
thuyÕt vÒ nguån gèc TrÇn V¨n B¶o kh«ng ®óng sù
thËt nµy.
164
3 - TrÇn V¨n B¶o cã ph¶i lµ Tam nguyªn
kh«ng ?
Mét sè t¸c gi¶ viÕt r»ng TrÇn V¨n B¶o ®ç ®Çu
c¶ ba kú thi H¬ng, Héi, §×nh (tøc Tam nguyªn).
Thùc ra ®ç Héi nguyªn khoa Canh tuÊt 1550 triÒu
M¹c lµ TiÕn sÜ Ng« BËt Lîng, ngêi lµng B¸i
D¬ng, huyÖn T©y Ch©n (nay lµ th«n B¸i D¬ng, x·
Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh). C¸c
®¨ng khoa lôc cßn chÐp râ ®iÒu nµy.
Nh vËy, TrÇn V¨n B¶o kh«ng ph¶i lµ Tam
nguyªn. ¤ng chØ lµ ngêi ®ç §×nh nguyªn th«i.
Tr¹ng nguyªn lµ bËc ®ç TiÕn sÜ cao nhÊt thêi phong
kiÕn, cho nªn danh hiÖu nµy ®· bao hµm danh hiÖu
§×nh nguyªn råi. Khi nãi Tr¹ng nguyªn th× kh«ng
cÇn nãi §×nh nguyªn n÷a.
4 - Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o ®i sø thêi
gian nµo ?
VÒ viÖc ®i sø cña TrÇn V¨n B¶o, c¸c th tÞch
cæ chØ chÐp chung chung lµ: "Sau «ng ®æi tªn lµ TrÇn
V¨n Nghi ®i sø Trung Quèc" hoÆc chØ nãi "¤ng cã ®i
sø Trung Quèc".
Cuèn ThÇn tÝch ViÖt Nam (Nxb. V¨n ho¸
th«ng tin, 1995, sau Nxb. H¶i Phßng in l¹i ®æi tªn lµ
Thê thÇn ë ViÖt Nam), cuèn Thµnh hoµng ViÖt Nam
165
(Nxb. V¨n ho¸, 1997) vµ mét sè bµi viÕt ®¨ng t¹p chÝ
gÇn ®©y ®Òu viÕt TrÇn V¨n B¶o cÇm ®Çu 4 bé sø thÇn
nhµ M¹c ®i sø Trung Quèc vµo n¨m Canh Th×n 1580
(Lª n¨m Quang Hng thø 3, M¹c n¨m Diªn Thµnh
thø 3). Sau khi ®i sø vÒ «ng l¹i gi÷ chøc Thîng th
s¸u bé.
Tra cøu c¸c th tÞch cæ thÊy r»ng, cuèi n¨m
Canh Th×n 1580 nhµ M¹c cã cö 4 bé sø thÇn ®i Trung
Quèc. §oµn ®i sø nµy m·i ®Çu n¨m Nh©m ngä 1582
míi vÒ níc. §¹i ViÖt sö ký toµn th, §¹i ViÖt th«ng
sö ®Òu chÐp ®Çy ®ñ danh s¸ch 12 vÞ sø thÇn lµ :
L¬ng Phïng Th× (Th×n, Thêi), NguyÔn Nh©n An,
NguyÔn Uyªn, NguyÔn Kh¾c Tuy, TrÇn §¹o VÞnh,
NguyÔn KÝnh, §ç U«ng, Vò CÈn, Nh÷ Tèng, Lª
§×nh Tó, Vò TÝnh, Vò CËn (Vò Hoµng). Râ rµng
kh«ng cã TrÇn V¨n B¶o (Nghi, Tuyªn) trong danh
s¸ch sø thÇn. H¬n n÷a, §¹i ViÖt th«ng sö chÐp n¨m
T©n TÞ 1581 TrÇn V¨n Nghi (tøc TrÇn V¨n B¶o) ®îc
M¹c MËu Hîp giao chøc L¹i bé Thîng th nhng
«ng ®· xin tõ chøc mµ kh«ng ®îc M¹c MËu Hîp
®ång ý. Th¸ng 3 n¨m Nh©m ngä 1582 «ng l¹i xin tõ
chøc L¹i bé Thîng th ®Ó nhêng cho c¸c vÞ sø thÇn
võa ®i Trung Quèc vÒ. Nh vËy TrÇn V¨n B¶o kh«ng
®i sø vµo thêi gian tõ n¨m 1580 ®Õn n¨m 1582.
166
Th¸ng 10 n¨m Gi¸p th©n 1584 nhµ M¹c cö
NguyÔn Do·n Kh©m, NguyÔn VÜnh Th¸c (cã s¸ch
chÐp lµ NguyÔn VÜnh Kú), NguyÔn N¨ng NhuËn,
§Æng HiÓn, Vò S Thíc vµ NguyÔn Phong (cã s¸ch
chÐp lµ NguyÔn LÔ hoÆc NguyÔn Nång) ®i sø nhµ
Minh ®Ó cèng n¹p theo thêng lÖ. TrÇn V¨n B¶o
kh«ng cã tªn trong danh s¸ch ®i sø lÇn nµy.
N¨m MËu th©n 1548 cã Lª Quang BÝ ®i sø
Trung Quèc m·i ®Õn n¨m BÝnh DÇn 1566 míi trë vÒ
níc. Nhµ M¹c sai L¹i bé Thîng th kiªm §«ng
c¸c ®¹i häc sÜ Gi¸p H¶i vµ §«ng c¸c hiÖu th Ph¹m
Duy QuyÕt lªn L¹ng S¬n ®ãn «ng. §¹i ViÖt th«ng sö
chÐp vÒ viÖc nµy nh sau :
"Quang BÝ ®i sø sang nhµ Minh lo viÖc cèng
hiÕn thêng niªn, tõ n¨m MËu Th©n, niªn hiÖu Gia
TÜnh thø 27 (1548), «ng ®Õn Nam Ninh, bÞ nhµ Minh
ngê lµ quan gi¶ m¹o, b¾t ph¶i chê ®Ó tra xÐt minh
b¹ch ®·, råi míi cho d©ng lÔ phÈm. ThÕ råi hä göi
v¨n th ®i tra xÐt, nhng ch¼ng cã håi ©m, Quang BÝ
cø ph¶i lu t¹i sø qu¸n chê mÖnh lÖnh, Phóc Nguyªn
th× v× lóc Êy trong níc nhiÒu n¹n, bá khiÕm khuyÕt
viÖc cèng hiÕn ®· mÊy n¨m liÒn, nªn còng kh«ng
gi¸m t©u xin. §Õn n¨m Quý hîi, niªn hiÖu Gia TÜnh
thø 42(1563), quan qu©n Lìng Qu¶ng nhµ Minh
167
míi sai ngêi ®a Quang BÝ tíi B¾c Kinh. Nh©n dÞp
®ã Phóc Nguyªn còng sai quan hÇu mÖnh göi cho
Quang BÝ 25 l¹ng b¹c ®Ó thëng l¹o..."
Theo §¹i ViÖt th«ng sö viÕt trªn ®©y th× tõ
n¨m 1550 ®Õn n¨m 1566 rÊt Ýt kh¶ n¨ng nhµ M¹c ®i
sø Trung Quèc.
Nh vËy cã nhiÒu kh¶ n¨ngTrÇn V¨n B¶o ®i sø
Trung Quèc vµo kho¶ng thêi gian tõ 1567 ®Õn 1578.
Nhng kh«ng cã tµi liÖu nµo chÐp vÒ viÖc ®i sø Trung
Quèc cña nhµ M¹c trong kho¶ng thêi gian nµy nªn
cha x¸c ®Þnh ®îc TrÇn V¨n B¶o ®i sø vµo n¨m nµo.
5 - TrÇn V¨n B¶o bá quan ®i ë Èn vµo n¨m nµo?
VÒ n¨m bá quan ®i ë Èn cña TrÇn V¨n B¶o,
c¸c tµi liÖu viÕt vÒ «ng kh«ng thèng nhÊt, cã nhiÒu
®iÓm m©u thuÉn víi lÞch sö. §a sè c¸c th tÞch cæ
chÐp TrÇn V¨n B¶o thä 63 tuæi, hoÆc chÕt n¨m 63
tuæi. Cã s¸ch l¹i chÐp «ng ®i sø råi kh«ng vÒ. Cã lÏ
c¸c t¸c gi¶ kh«ng biÕt r»ng n¨m 63 tuæi TrÇn V¨n
B¶o bá quan ®i ë Èn nªn ®· cho lµ «ng chÕt ch¨ng?
N¨m 1586 còng lµ n¨m TrÇn V¨n B¶o 63 tuæi, do vËy
viÖc bá quan vÒ quª cña «ng cã nhiÒu kh¶ n¨ng lµ
vµo n¨m nµy.
S¸ch Thµnh hoµng ViÖt Nam chÐp TrÇn V¨n
B¶o vÒ trÝ sÜ n¨m 1592, nhng l¹i viÕt "lóc ®ã Tr¹ng
168
nguyªn ®· ngo¹i tø tuÇn" th× thËt lµ v« lý (v× TrÇn
V¨n B¶o sinh n¨m 1524).
S¸ch Thê thÇn ë ViÖt Nam viÕt TrÇn V¨n B¶o
tõ quan n¨m 1591 vµ cho biÕt "n¨m ®ã Tr¹ng nguyªn
63 tuæi " còng lµ kh«ng ®óng. NÕu TrÇn V¨n B¶o tõ
quan n¨m «ng 63 tuæi th× n¨m «ng tõ quan ph¶i lµ
n¨m 1586 míi ®óng.
S¸ch §¹i ViÖt th«ng sö cña Lª Quý §«n lÇn
cuèi cïng nh¾c ®Õn Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o vµo
th¸ng 11 n¨m BÝnh tuÊt 1586, sau ®ã kh«ng thÊy nãi
g× vÒ «ng n÷a. Trong sè c¸c quan chøc cña nhµ M¹c
ra hµng nhµ Lª vµo n¨m 1592 cã L¹i bé Thîng th
nhng kh«ng ph¶i lµ TrÇn V¨n B¶o, mµ lµ §ç U«ng.
Trong sè quan chøc nhµ M¹c ra hµng nhµ Lª cßn cã
mét ngêi mang tíc lµ NghÜa QuËn c«ng nhng
kh«ng râ tªn lµ g×. VËy NghÜa QuËn c«ng nµy cã ph¶i
lµ TrÇn V¨n B¶o hay kh«ng?
S¸ch LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ cña Phan
Huy Chó cã chÐp vÒ TrÇn V¨n B¶o, cho biÕt «ng lµm
quan "tr¶i th¨ng ®Õn tíc hÇu, n¨m 63 tuæi chÕt".
S¸ch §¹i ViÖt th«ng sö cña Lª Quý §«n còng chÐp
vµo thêi ®iÓm n¨m 1581 cho biÕt tíc cña TrÇn V¨n
B¶o lµ "NghÜa S¬n b¸", ®Õn n¨m 1586 l¹i chÐp lµ
"NghÜa S¬n hÇu". §iÒu nµy còng kh¼ng ®Þnh sinh
169
thêi TrÇn V¨n B¶o lµm quan tr¶i th¨ng tíi tíc hÇu.
Cßn tíc NghÜa QuËn c«ng lµ «ng ®îc tÆng sau khi
mÊt. Do ®ã NghÜa QuËn c«ng ra hµng nhµ Lª n¨m
1592 kh«ng ph¶i lµ TrÇn V¨n B¶o.
Tõ nh÷ng nhËn xÐt trªn chóng t«i nghÜ r»ng cã
nhiÒu kh¶ n¨ng Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o bá quan
®i ë Èn vµo cuèi n¨m 1586, sau khi «ng xin tu söa
trêng quèc häc vµ ®Þnh lÔ nh¹c ®Ó tá râ sù t«n thµy
träng ®¹o mµ kh«ng ®îc M¹c MËu Hîp ®ång ý. Lóc
®ã t©m tr¹ng ch¸n n¶n v× bÊt lùc cña «ng ®· tíi ®Ønh
cao, tÊt yÕu dÉn ®Õn hµnh ®éng bá quan ®i ë Èn.
170
giang nam l·o phè thi tËp
TiÕn sÜ Vò Huy Tr¸c (1730 – 1793) hiÖu lµ
Gi¸c Trai, quª lµng Léng §iÒn, huyÖn §¹i An, phñ
NghÜa Hng, ®¹o S¬n Nam (nay lµ th«n Léng §iÒn,
x· NghÜa §ång, huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh)
lµ ngêi giái v¨n th¬, së trêng vÒ phó. ¤ng ®îc
ngêi ®¬ng thêi t«n lµ "ThÇn phó". D©n gian cã c©u
tôc ng÷ Phó Léng §iÒn, tiÒn §øc HËu lµ ®Ó truyÒn
ghi vÒ tµi v¨n häc cña «ng. Tµi phó cña quan nghÌ Vò
Huy Tr¸c ë lµng Léng §iÒn næi tiÕng nh lµng §øc
HËu næi tiÕng l¾m nhµ giµu cã nhiÒu tiÒn cña vËy.
Sinh thêi Vò Huy Tr¸c lµm nhiÒu th¬ phó,
nhÊt lµ giai ®o¹n tõ sau khi «ng vÒ sèng ë quª nhng
kh«ng ghi l¹i thµnh tËp nªn ngµy nay phÇn lín ®· bÞ
thÊt l¹c. Ngêi häc trß cña «ng lµ NguyÔn V¨n
Têng ®· su tÇm ®îc 50 bµi, chÐp l¹i ®Æt tªn lµ
Giang nam l·o phè thi tËp.
Th¬ Vò Huy Tr¸c béc lé t©m tr¹ng yªu níc,
th¬ng d©n, biÕt ¬n c«ng ®øc tiÒn nh©n. ¤ng kh¼ng
®Þnh quan ®iÓm sèng cña m×nh thËt chÝ lý:
Vinh vi ngu m· th©n t©m sØ
Nhôc t¸c thÇn tiªn miÕu tù truyÒn.
(ThÕ nh©n)
171
(Vinh lµm tr©u ngùa th©n thªm nhôc
Nhôc ®îc d©n thê l¹i ho¸ vinh).
Cuéc ®êi «ng ®· hµnh ®éng theo quan niÖm
sèng Êy, tÊt c¶ v× d©n. Bëi vËy, khi lµm quan còng
nh khi vÒ hu, «ng tù thÊy m×nh “m¸i cá suy t
kh«ng víng vÝt”, “hµnh tµng ®Òu kh«ng thÑn”.
¤ng viÕt mét lo¹t bµi vÒ chñ ®Ò danh nh©n, di
tÝch lÞch sö cña ®Êt níc víi th¸i ®é tr©n träng, tù
hµo: Xu©n nhËt b¸i mé tæ, Nh©n quy ngo¹i tæ gia yÕt
phóc thÇn miÕu, Hoµ L¹c miÕu, HiÕn Nam CÇn th«n
D¬ng HËu miÕu, NguyÔn gia tam tíng, H¶i KhÈu
tiªn tõ, §éc Cíc tõ s¬n, Nham S¬n ®éng, Tang l©m
Th¸nh MÉu tõ, D÷ Tõ Qu¸n Hoµng TiÕn sÜ, T¹o sÜ
c«ng, Qu¸ Phïng V¬ng tõ, TriÖu V¬ng miÕu, Qu¸
Ph¹m tæ tõ, Ph¹m c«ng miÕu, §øc NhuÖ c«ng…
Trªn ®êng c«ng c¸n, qua bÕn Kim T«ng
thuéc huyÖn ý Yªn, «ng nhí ngêi hä §Æng thêi
TrÇn tõng cã c«ng b¶o vÖ vµ x©y dùng vïng ®Êt n¬i
®©y qua bµi Kim T«ng cæ ®é (Kim T«ng n¬i bÕn
s«ng xa):
TrÇn m¹t §Æng c«ng vi sù quèc
Thiªn s¬n v¹n thuû c¶m ng«n nan
Phóc Thµnh ngù tÆc tiªu Nam sö
Giµ c¶ng trõ Minh khø v·n lan
172
Cæ ®é tróc ®ª tån tù miÕu
Thuû thÇn th¸c tÝch ký tõ nhan
To¸n lai chÝ kim tø b¸ch t¶i
T ®øc h¬ng yªn bÊt c¶i quan.
(TrÇn m¹t §Æng c«ng lo viÖc níc
Mu«n s«ng ngµn nói ch¼ng tõ nan.
Phóc Thµnh gÆp giÆc ghi Nam sö,
C¶ng Th¸i trõ Minh líp sãng bu«ng.
Ng¨n lò ®¾p ®ª d©n kÓ l¹i,
Thuû thÇn mîn bãng ®Æt tªn ®Òn.
Bèn tr¨m n¨m tr¶i kh«ng thay ®æi,
Nhang khãi ¬n s©u m·i m·i bÒn).
Tríc c¶nh mét sè di tÝch ghi c«ng c¸c tiÒn
nh©n bÞ bá hoang phÕ, «ng lÊy lµm ®au lßng, nh bµi
Lª s¬n Lý §¹i Thµnh tõ (§Òn thê Lý §¹i Thµnh ë
nói Lª):
M¹c thêi ®¹i tíng trÊn biªn c¬ng
H¶i tÆc v¨n thanh bÊt c¶m ®¬ng
Céng ®¹o Nam nh©n sïng tiÕt nghÜa
Nh hµ h¬ng ho¶ th¸i thª l¬ng?
(M¹c tíng biªn c¬ng tõng trÊn gi÷
Nghe danh giÆc biÓn ®· kinh hoµng
Ngêi Nam vèn träng ®iÒu ©n nghÜa
Sao ®Ó n¬i nµy l¹nh khãi h¬ng?)
173
¤ng tá ra hµi lßng tríc viÖc nh©n d©n ch¨m
sãc n¬i tëng niÖm danh nh©n, hoÆc nh¾c nhë ngêi
sau ph¶i nhí c«ng ¬n cña tiÒn nh©n. Trong bµi Hoµ
L¹c miÕu «ng ca ngîi c«ng tÝch ®¸nh ®uæi giÆc
ph¬ng B¾c díi thêi TrÇn cña hai anh em ®îc thê
lµm thµnh hoµng lµng vµ nh¾c nhë :
Ký ng÷ NguyÔn, Lª thÞ
Phông sù yÕu t×nh thµnh.
(Nh¾n lêi cho Lª, NguyÔn
Thê cóng ph¶i ch©n thµnh).
Do ®iÒu kiÖn lÞch sö h¹n chÕ, «ng lu«n t©m
niÖm quan ®iÓm "T«i trung kh«ng thê hai chóa", cuèi
®êi cßn luyÕn tiÕc nhµ Lª:
Th©n c giang chi nam
T©m t¹i giang chi b¾c
(Giang nam l·o phè.)
(Th©n ë bªn bê nam
T©m l¹i bªn bê b¾c).
¤ng thõa hiÓu thêi thÕ kh«ng thÓ ®¶o ngîc
b¸nh xe lÞch sö, nhng «ng vÉn canh c¸nh bªn lßng
nçi luyÕn tiÕc nhµ Lª :
Lîi ®én binh gia nan dÜ väng
Qu©n thÇn nghÜa tô huÊn l¬ng l©n
(T¹c nhËt)
174
(Tr«ng th¾ng viÖc binh kh«ng thÓ ®îc,
Dùng cê dÊy nghÜa l¹i khã kh¨n).
Phong tiÒn trµ cóc ph« xu©n s¾c
ThÕ ngo¹i h¬ng d©n yÕm cùu liªu
ThÝ bèc håi kinh ch©n bÊt väng
û lan song lý øc ®an biÒu.
(Nhµn ng©m)
(Tríc giã cóc trµ khoe s¾c míi
Ngoµi ®êi d©n chóng ch¸n vua quan
VÒ kinh ngµy Êy dêng kh«ng thÓ
Tùa cöa ngêi xa vÉn nhí mong).
Vò Huy Tr¸c lµ mét y s cã tiÕng ë vïng ®Êt
S¬n Nam. D©n gian lu truyÒn «ng lµ con vua Thuû
TÒ nªn cã tµi ch÷a bÖnh. Mét lÇn cã con bÖnh thËp tö
nhÊt sinh ®· ch÷a ch¹y nhiÒu n¬i mµ kh«ng khái bÌn
t×m ®Õn «ng. Sau mét thêi gian ®îc «ng ch÷a trÞ, con
bÖnh khái h¼n. Trong Giang nam l·o phè thi tËp cña
«ng cã tíi 18 bµi th¬ vÒ chñ ®Ò nµy. ¤ng coi träng
nghÒ y, coi ngêi lµm cha lµm mÑ biÕt nghÒ y lµ nh©n
tõ, con c¸i biÕt nghÒ y lµ cã hiÕu :
Phô mÉu tri y kh¶ dÜ tõ
N÷ nhi häc dîc hiÕu tiªn kú.
(Cha mÑ biÕt y ®¸ng gäi lµ tõ
175
Con g¸i häc y lµ ®iÒu ®Çu tiªn cña hiÕu).
¤ng coi träng nh÷ng bµi thuèc Nam ®¬n gi¶n mµ
c«ng hiÖu vµ viÕt c¸c ph¬ng thuèc thµnh th¬ (T¸c
dîc ph¬ng thi) ®Ó d¹y häc trß vµ cho nh©n d©n dÔ
nhí:
Gia truyÒn kinh nghiÖm vi thi tông
Gia gi¶m tuú thêi bÊt tËn quy.
(§em c¸c ph¬ng gia truyÒn viÕt thµnh th¬
cho dÔ nhí,
Gia gi¶m ph¶i tuú thêi mµ vËn dông còng
kh«ng hÕt phÐp t¾c).
Mét sè bµi “th¬ thuèc” cña «ng nh N«ng
nh©n tø thêi c¶m m¹o ph¬ng, Gi¶i thö ph¬ng, Èm
thùc phóc thèng ph¬ng, Ngîc tËt ph¬ng, Phong
thÊp töu, Sang ®éc gia truyÒn ph¬ng, TrÇn b×
ph¬ng... thêng ng¾n gän, ®¬n gi¶n, dÔ hiÓu, dÔ
thuéc, dÔ thùc hµnh mµ hiÖu nghiÖm, rÊt thuËn lîi
cho d©n nghÌo. Ch¼ng h¹n bµi TrÞ xµ gi¶o ph¬ng
(Ph¬ng thuèc ch÷a r¾n c¾n) lµ mét trong sè ®ã :
Xµ gi¶o tÇm thêng chóng bÊt tri
M· ®Ò lé thîng chÝnh kham y
§Þa d¬ng kh¬ng th¶o phï ®ao diÖp
Khëi tö håi sinh lËp kh¶ kú.
(R¾n c¾n tÇm thêng mÊy kÎ hay
176
M· ®Ò trªn lèi ®¾p ¨n ngay
Cá gõng, cá may, bå cu vÏ
Khëi tö håi sinh míi cã ngµy).
HÇu hÕt c¸c bµi trong Giang nam l·o phè lµ
th¬ §êng luËt, chñ yÕu lµ thÊt ng«n b¸t có vµ thÊt
ng«n tø tuyÖt, cßn ngò ng«n b¸t có chØ cã ba bµi. Nãi
chung c¸c bµi th¬ §êng luËt cña “ThÇn phó Gi¸c
Trai” niªm luËt chÆt chÏ, ®èi chØnh. Mét vµi bµi ph¸
c¸ch kh¸ ®Ñp hoÆc ë thÓ cæ phong phãng tóng. Th¬
Vò Huy Tr¸c Ýt dïng ®iÓn cè, tõ ng÷ dÔ hiÓu, h×nh
¶nh gi¶n dÞ gÇn gòi víi nh©n d©n, g©y ®îc c¶m xóc
thÈm mü cho ngêi ®äc, ®ång thêi mang tÝnh t
tëng cña t¸c gi¶ râ nÐt, nh bµi Giai tiÒn th¶o vÞnh:
Tríc thÒm d¶i cá sinh
M©y tãc bèn mïa xanh
Cñ rÔ dìng da, phÕ
Xinh t¬i ®· râ rµnh
Ngêi n»m trªn chiÕu nghØ
ThÞt rîu dïng thêng xuyªn
Ngµy mét thªm giµ yÕu
V« t×nh viÖc níc non.
Nh©n dÞp kû niÖm lÇn thø 215 ngµy kÞ cña
TiÕn sÜ Vò Huy Tr¸c (1793 – 2008), Së V¨n ho¸
Th«ng tin Nam §Þnh xuÊt b¶n t¸c phÈm TiÕn sÜ Vò
177
Huy Tr¸c cña nhãm t¸c gi¶ D¬ng V¨n Vîng,
Hoµng D¬ng Ch¬ng, TrÇn Mü Gièng, trong ®ã cã
giíi thiÖu vµ dÞch Giang nam l·o phè cña «ng. §äc
Giang nam l·o phè, phÇn nµo ta hiÓu ®îc nh÷ng suy
t t×nh c¶m vµ tµi n¨ng v¨n häc cña TiÕn sÜ Vò Huy
Tr¸c, mét danh nh©n cña Nam §Þnh ®Þa linh nh©n
kiÖt, ta thªm tù hµo vÒ truyÒn thèng cha «ng. §Æc
biÖt, ®èi víi b¹n ®äc yªu mÕn th¬ §êng luËt, Giang
nam l·o phè thi tËp lµ tµi liÖu tham kh¶o bæ Ých.
178
Giai tho¹i ®µo s tÝch
Mèi t×nh tõ bµi th¬ lµm trªn bÕn ®ßHåi cßn ®i häc, cã lÇn §µo S TÝch ph¶i qua
®ß s«ng Hång sang Th¸i B×nh c¾t thuèc ch÷a bÖnh
cho cha. V× ®ß ®«ng kh¸ch nªn §µo S TÝch ph¶i
ngåi ®îi chuyÕn sau. Trong khi ngåi chê ®ß, tríc
c¶nh trêi níc mªnh m«ng, §µo S TÝch ngÉu høng
lµm mÊy c©u th¬ :
Trêi mªnh m«ng
Níc mªnh m«ng
T«i ph¶i ®îi
Bëi ®ß ®«ng.
Bµi th¬ ®¬n gi¶n nhng ®· thÓ hiÖn râ khung
c¶nh bÕn ®ß, l¹i phï hîp víi t©m tr¹ng ngêi chê ®ß
nªn ®îc nhiÒu ngêi thuéc vµ lan truyÒn rÊt nhanh.
T×nh cê tõ cuèi cïng cña bµi th¬ l¹i trïng víi tªn c«
l¸i ®ß. C« §«ng lµ ngêi còng vâ vÏ biÕt lµm th¬. Sau
khi biÕt tªn t¸c gi¶ bµi th¬ Chê ®ß, c« göi cho §µo S
TÝch bµi th¬ theo kiÓu bµi th¬ cña anh nh sau:
§ªm tÜnh mÞch
Nhµ tÜnh mÞch
T«i ngåi ®äc
TruyÖn cæ tÝch.
179
Bµi th¬ thÓ hiÖn c¶nh ®ªm tÜnh mÞch vµ t©m
tr¹ng cña t¸c gi¶ rÊt khÐo, tõ cuèi cïng cña bµi th¬
còng l¹i trïng víi tªn t¸c gi¶ cña bµi Chê ®ß. Tõ ®ã
hai ngêi quen biÕt vµ ®em lßng yªu nhau. Nhng Ýt
l©u sau c« §«ng bÞ gia ®×nh Ðp g¶ cho mét ngêi d©n
chµi ë KiÕn X¬ng, cßn §µo S TÝch ®ç Tr¹ng
nguyªn vµ ®i lµm quan trong triÒu ®×nh, v× thÕ hai
ngêi kh«ng lÊy ®îc nhau. Nhng mèi t×nh tuæi häc
trß Êy cßn v¬ng vÊn hai ngêi m·i sau nµy.
Mét h«m, quan NhËp néi hµnh khiÓn §µo S
TÝch tan buæi chÇu trë vÒ th phßng th× thÊy mét l¸
th ®Ó trÒn bµn. L¸ th kh«ng ®Ò tªn ngêi göi, chØ
vÎn vÑn cã hai c©u :
Chøc träng quyÒn cao ngµy nay ®· tho¶,
Cßn nhí n¨m xa ngåi ®îi con ®ß?
§µo S TÝch hiÓu ngay t¸c gi¶ bøc th lµ ai.
Kû niÖm vÒ mèi t×nh tuæi Êu th¬ sèng dËy lµm «ng
tr»n träc kh«ng sao ngñ ®îc. ¤ng trë dËy th¾p ®Ìn,
viÕt hai c©u th¬ :
Mêi mÊy n¨m trêi quyÒn cao chøc träng
Kh«ng b»ng mét kh¾c trªn bÕn ®ß xa.
Sau nhiÒu n¨m lµm quan, thÊy c¶nh bÊt c«ng
ngang tr¸i trong triÒu mµ m×nh bÊt lùc, §µo S TÝch
v« cïng ch¸n ng¸n. Sù kiÖn vÒ mèi t×nh tuæi häc trß
180
®· cã t¸c ®éng vµo quyÕt ®Þnh tõ quan cña «ng sau
nµy.
§èi ®¸p gi÷a triÒu ®×nhMét sù kiÖn hiÕm cã trong lÞch sö lµ khoa thi
Gi¸p DÇn 1374, ba ngêi häc trß cña Hoµng gi¸p
§µo Toµn B©n ®Òu ®ç ®¹i khoa vµ sau lµm quan ®ång
triÒu víi «ng. §ã lµ Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch (con
trai §µo Toµn B©n), B¶ng nh·n Lª HiÕn Gi¶n vµ TiÕn
sÜ Lª HiÕn Tø. Vua TrÇn biÕt chuyÖn, muèn thö tµi
§µo Toµn B©n - ngêi ®îc Chu V¨n An t«n lµ §¹i
s v« nhÞ. Trong buæi ®¨ng khoa, vua TrÇn ra vÕ ®èi :
- Viªn ngo¹i ba tiªu v« phu qu©n tø thêi h÷u
tuyÕt.
(C©y chuèi ngoµi vên kh«ng vá bäc (th× còng
l¹nh) nh ngêi qu©n tö bèn mïa thÊy tuyÕt)
§µo Toµn B©n øng khÈu ®èi l¹i lµ :
- Méc t¹i nguyÖt thiªn v« thæ båi b¸t nguyÖt
giai xu©n.
(C©y díi tr¨ng kh«ng ®îc ®Êt båi nhng
th¸ng t¸m còng ®Òu lµ mïa xu©n ).
VÕ ®èi cña §µo Toµn B©n râ rµng cã thÇn khÝ
vµ l¹c quan h¬n vÕ ®èi cña vua TrÇn. Sau nµy hä §µo
qua bao th¨ng trÇm vÉn gi÷ ®îc trong s¹ch, th¼ng
ngay, chÝnh nghÜa, trong mäi hoµn c¶nh vÉn lµm nªn
181
mïa xu©n ®Ó l¹i cho ®êi. Vua TrÇn khen lµ: "Phô
gi¸o tö ®¨ng khoa" (Cha d¹y con ®ç ®¹t) vµ tÆng «ng
4 ch÷: "Phô tö ®ång khoa" (Cha con cïng ®ç). Vua
l¹i ra vÕ ®èi:
- Phô ®¨ng khoa, tö ®¨ng khoa, phô tö kÕ ®¨ng
khoa chi nghiÖp.
(Cha ®ç, con ®ç, cha con nèi nhau lµm nªn
häc vÊn ®ç ®¹t).
T©n Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch xin phÐp vua
vµ cha ®îc ®èi nh sau :
- Tæ tÝch ®øc, t«n tÝch ®øc, tæ t«n båi tÝch ®øc
chi c¬.
(¤ng tÝch ®øc, ch¸u tÝch ®øc, «ng ch¸u cïng
vun trång c¬ nghiÖp ®øc).
VÕ ®èi cña §µo S TÝch ca ngîi dßng hä vua
TrÇn ®øc cao, nghiÖp lín ®ång thêi ngÇm tù hµo vÒ
dßng hä §µo cña m×nh cã truyÒn thèng khoa gi¸p vÎ
vang. Tµi øng ®èi cña cha con §µo S TÝch ®· lµm
®Ñp lßng vua TrÇn vµ lµ niÒm tù hµo cña hä §µo.
VÒ c¸i chÕt cña §µo S TÝchKhi ®i sø nhµ Minh, §µo S TÝch ®· tiªn ®o¸n
vÒ c¸i chÕt cña m×nh, nhng «ng vÉn gi÷ ®îc phong
th¸i hiªn ngang, lµm cho vua Minh kh«ng gi¸m xem
thêng §¹i ViÖt.
182
GÇn ®Õn thêi h¹n sø thÇn §¹i ViÖt vÒ níc,
vua Minh thiÕt triÒu, hái §µo S TÝch :
- NÕu B¾c (chØ Trung Quèc) ®¸nh Nam (chØ
§¹i ViÖt) th× ai th¾ng?
§µo S TÝch tr¶ lêi b»ng hai c©u th¬ :
- B¾c th¾ng, Nam thua, thua thua th¾ng,
Nam thua, B¾c th¾ng, th¾ng th¾ng thua.
Nghe c©u tr¶ lêi cña §µo S TÝch, c¸c quan vâ
nhµ Minh cêi ré lªn kho¸i tr¸, nhng vua Minh l¹i
kh«ng thÓ cêi ®îc v× hiÓu râ ý cña sø thÇn §¹i
ViÖt. Trong hai c©u th¬ cã 5 ch÷ "th¾ng" vµ 5 ch÷
"thua", ngÇm ý cña t¸c gi¶ lµ kh«ng nªn ®¸nh §¹i
ViÖt, kh¶ n¨ng th¾ng vµ thua b»ng nhau, cha ch¾c
®· th¾ng ®©u, chi b»ng gi÷ mèi bang giao hoµ h¶o víi
§¹i ViÖt lµ h¬n c¶.
Vua Minh l¹i hái :
- Nhµ TrÇn suy vong, Hå Quý Ly chuyªn
quyÒn, lßng d©n ly t¸n, t¹i sao ta kh«ng th¾ng?
§µo S TÝch tr¶ lêi còng b»ng hai c©u th¬ :
- TrÇn thùc, Hå h, h h thùc,
Cæ lai chinh chiÕn thùc thùc h h.
(Nhµ TrÇn lµ thùc, Hå chØ lµ h, h lµ h thùc
Xa nay chinh chiÕn thùc thùc h h)
183
Vua Minh biÕt §µo S TÝch lµ ngêi tµi giái,
kh«ng thÓ khuÊt phôc ®îc, bÌn nghÜ c¸ch giÕt ®i.
Vua Minh sai mét viªn quan ®¹i thÇn tiÔn §µo S
TÝch vÒ n¬i nghØ vµ giao cho viªn quan nµy 3 phong
th, dÆn ph¶i më th theo thø tù nh thÕ nh thÕ...
Khi më phong th thø nhÊt, thÊy cã chÐp bµi
th¬ cña §µo S TÝch lµm khi ®îc phong thÇn ®ång
n¨m «ng 7 tuæi nh sau :
ThÊt tuÕ thÇn ®ång cö
Thiªn sinh ng· tinh th«ng
H÷u tµi tiÒu thµnh chóa
Hµ cè bÊt hµm c«ng.
(B¶y tuæi ®ç khoa thÇn ®ång,
Trêi sinh ra ta ®· th«ng minh,
Cã tµi th× ngêi tiÒu phu còng cã thÓ trë thµnh chóa,
Cí sao ta l¹i kh«ng cã quan tíc ®îc?)
Bªn díi bµi th¬ cã dßng ch÷: Thîng v¨n
vÊn, h¹ tri v¬ng.
VÞ ®¹i thÇn nhµ Minh kh«ng hiÓu ra sao bÌn
hái §µo S TÝch. §µo S TÝch gi¶i thÝch cho vÞ ®¹i
thÇn râ:
- V¨n lµ nghe, nghe lµ tri, tri lµ nhÜ. VÊn lµ
hái, hái lµ måm, måm lµ khÈu. Bªn díi cã ch÷
v¬ng. Hîp ba ch÷ nhÜ, khÈu, v¬ng thµnh ch÷ th¸nh.
184
Vua Minh qu¸ khen, cã ý cho ta lµ bËc th¸nh hiÒn.
Ch¼ng qua bµi th¬ ta lµm lóc míi 7 tuæi th«i. Ta ®©u
gi¸m nhËn lêi khen ®ã.
Trong phong th thø hai cã c©u tr¶ lêi cho
phong th thø nhÊt. §¸p ¸n ®óng nh c©u gi¶i thÝch
cña §µo S TÝch.
Phong th thø ba cã hai dßng ch÷ :
HËu ho¹.
NhÊt dîc nhÞ ®ao.
VÞ ®¹i thÇn hiÓu r»ng vua Minh lÖnh cho «ng
ph¶i giÕt §µo S TÝch nªn «ng rÊt buån. §µo S TÝch
b×nh th¶n ®ãn nhËn c¸i chÕt, v× «ng ®· tiªn ®o¸n tríc
viÖc nµy. ¤ng an ñi vÞ ®¹i thÇn :
- Th¸nh trë vÒ câi PhËt. ¤ng chí nªn buån
rÇu. ChØ xin «ng cho ta chÕt b»ng thuèc ®éc, ®Ó «ng
khái khæ t©m khi ph¶i trùc tiÕp giÕt ta.
Tríc khi uèng thuèc ®éc, §µo S TÝch dÆn
ngêi nhµ ®i theo :
- Sau khi ta chÕt, h·y ®em thi hµi ta vÒ ch«n ë
xø H¹ §ång (Cæ LÔ quª «ng), n¬i gi¸p ranh ba th«n
§«ng (§«ng Trung, §«ng Thîng, §«ng H¹) cã mét
ng«i mé, h·y trång ë ng«i mé ®ã mét c©y ®a cho ta.
Ng«i mé ®ã chÝnh lµ mé bµ Lª ThÞ §«ng,
ngêi b¹n th©n thiÕt thêi th¬ Êu cña §µo quan tr¹ng.
185
Sau khi §µo S TÝch chÕt, vua Minh ®· cho
ngêi ®em thi hµi vÒ quª theo di chóc cña «ng. D©n
gian cßn lu truyÒn c©u: "NhÞ thËp tam kþ m· Ng«
Minh qu©n håi h¬ng linh c÷u Lìng quèc Tr¹ng
nguyªn".
Lìng quèc Tr¹ng nguyªnT¬ng truyÒn, thêi ®ã nhµ Minh cho ngêi v¬
vÐt s¸ch thuèc b»ng ch÷ N«m cña níc ta, ®em vÒ
níc xÕp cao ®Õn nãc nhµ, nhng kh«ng cã ai ®äc
th¹o. Nh©n cã §µo S TÝch sang sø, vua Minh nhê
«ng ®äc vµ tãm t¾t gióp ®Ó Lý Sü Tµi ghi l¹i b»ng ch÷
H¸n thµnh bé Y t«ng tÊt ®äc, «ng chØ ®äc trong Ýt
ngµy lµ hÕt kho s¸ch. Vua Minh v« cïng kinh ng¹c
vµ kh©m phôc, ®· tÆng «ng bèn ch÷ Lìng quèc
Tr¹ng nguyªn (Tr¹ng nguyªn hai níc). HiÖn bèn
ch÷ nµy cßn ®îc kh¾c trong l¨ng Tr¹ng nguyªn §µo
S TÝch ë Cæ LÔ.
186
giai tho¹i ®Æng xu©n b¶ng
§èi ®¸p th«ng minh
TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng næi tiÕng th«ng minh
häc giái. N¨m «ng 12 tuæi, cã kh¸ch ®Õn ch¬i ra vÕ
®èi thö tµi nh sau :
- Trêi cã m¾t, trêi kh«ng xa, ®Ìn trêi soi xÐt.
§Æng Xu©n B¶ng lËp tøc ®èi l¹i lµ :
- §Êt kh«ng ch©n, ®Êt biÕt ch¹y, qu¶ ®Êt xoay
trßn.
L¹i mét kh¸ch kh¸c ra vÕ ®èi :
- BÐ ch¼ng vin, c¶ gÉy cµnh nªn ph¶i häc ¨n,
häc nãi, häc gãi, häc më.
§Æng Xu©n B¶ng liÒn ®èi l¹i lµ :
- Con h¬n cha, nhµ cã phóc ch¾c h¼n cã cÇu,
cã ®îc, cã íc, cã nªn.
Ngêi ra ®èi ®· vËn dông tôc ng÷, cã ý
khuyªn r¨n. Ngêi ®èi l¹i còng vËn dông tôc ng÷ ®èi
rÊt chØnh, rÊt tµi t×nh.
187
Th viÖn Hy Long
Cuèi thÕ kû 19, ë lµng Hµnh ThiÖn, phñ Xu©n
Trêng (nay lµ th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång,
huyÖn Xu©n Trêng, tØnh Nam §Þnh) cã mét th viÖn
t nh©n næi tiÕng ®¬ng thêi. §ã lµ th viÖn Hy Long
cña Nhµ gi¸o TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng.
N¨m 1888 §Æng Xu©n B¶ng më trêng d¹y
häc. Häc trß theo häc cã hµng ngh×n ngêi, nhiÒu
ngêi ®ç ®¹t, tiªu biÓu lµ Phã b¶ng Vò Tu©n, nhµ th¬
Ph¹m M¹nh Doanh... §Ó gióp häc trß thuËn lîi trong
häc tËp, «ng ph¸t triÓn tñ s¸ch gia ®×nh thµnh th viÖn
lín, lÊy tªn lµ Th viÖn Hy Long.
Th viÖn Hy Long cã 6 gian nhµ ngãi thêng
xuyªn chÊt ®Çy s¸ch, mét xëng in cã hai thî kh¾c
gç LiÔu Trµng (Gia Léc, H¶i D¬ng) chuyªn kh¾c
méc b¶n vµ ba thî in Ên ®ãng s¸ch lµm viÖc thêng
xuyªn. Xëng in cña Th viÖn Hy Long ®· in Ên,
ph¸t hµnh nhiÒu t¸c phÈm cña TiÕn sÜ §Æng Xu©n
B¶ng vµ cña c¸c sÜ phu yªu níc kh¸c. Ngoµi s¸ch cã
néi dung yªu níc, Th viÖn Hy Long cßn cã nhiÒu
s¸ch gi¸o khoa luyÖn thi (H¬ng, Héi, §×nh), c¸c bµi
lµm trong c¸c kú thi cña häc trß, s¸ch v¨n häc, ®Þa
188
lý... §èi tîng phôc vô cña Th viÖn Hy Long chñ
yÕu lµ hµng ngh×n häc trß cña TiÕn sÜ §Æng Xu©n
B¶ng vµ c¸c nhµ nho trong toµn B¾c Kú. H×nh thøc
phôc vô chñ yÕu lµ b¸n s¸ch vµ cho häc trß nghÌo
mîn ®äc. Hµng th¸ng, ngêi nhµ cña nhµ gi¸o §Æng
Xu©n B¶ng chia nhau g¸nh s¸ch ®i b¸n ë c¸c tØnh xa
nh B¾c Ninh, H¶i D¬ng, Hµ Néi... NhiÒu nhµ bu«n
s¸ch ë Hµ Néi, Nam §Þnh còng thêng xuyªn vÒ
Hµnh ThiÖn lÊy s¸ch cña Th viÖn Hy Long ®Ó b¸n
lÎ.
Trong suèt h¬n hai m¬i n¨m tån t¹i (1888 -
1910), Th viÖn Hy Long ho¹t ®éng m¹nh mÏ, "nhén
nhÞp" vµ cã t¸c dông kh«ng nhá trong viÖc phôc vô
häc tËp vµ khÝch lÖ lßng yªu níc cña nh©n d©n. Th
viÖn Hy Long cña nhµ gi¸o §Æng Xu©n B¶ng ®îc
ngêi ®¬ng thêi ®¸nh gi¸ lµ th viÖn t nh©n lín
nhÊt B¾c Kú giai ®o¹n cuèi thÕ kû 19 - ®Çu thÕ kû 20,
®îc coi ngang víi Th viÖn Long C¬ng cña cô Cao
Xu©n Dôc ë Trung Kú. N¨m 1898, cô Cao Xu©n Dôc
®· göi tÆng Th viÖn Hy Long sè tiÒn t¬ng ®¬ng
hai l¹ng vµng khuyÕn khÝch viÖc in s¸ch cã néi dung
yªu níc.
189
giai tho¹i Vò Huy Tr¸c
§èi ®¸p víi sø gi¶
Sau khi b×nh ®Þnh B¾c Hµ, vua Quang Trung
cã chñ tr¬ng sö dông nh÷ng quan l¹i cã n¨ng lùc
cña nhµ Lª. XÐt thÊy TiÕn sÜ Vò Huy Tr¸c lµ vÞ quan
nhµ Lª cã t c¸ch ®¹o ®øc trong s¸ng vµ cã tµi thu
phôc nh©n t©m, vua Quang Trung ®· nhiÒu lÇn sai sø
gi¶ vÒ tËn quª mêi «ng ra lµm quan víi triÒu T©y S¬n.
Nhng «ng mang nÆng t tëng "T«i trung kh«ng thê
hai chóa", cho r»ng m×nh hëng léc nhµ Lª mµ l¹i ra
gióp T©y S¬n th× sÏ bÞ ngêi ®êi chª cêi nªn «ng ®·
tõ chèi, kh«ng ra lµm quan n÷a. D©n gian cßn lu
truyÒn giai tho¹i «ng ®èi ®¸p víi sø gi¶ T©y S¬n nh
sau:
Khi sø gi¶ T©y S¬n vÒ quª mêi Vò Huy Tr¸c
ra lµm quan víi nhµ T©y S¬n, «ng viÖn cí m¾t thong
190
manh ®Ó tõ chèi. Sø gi¶ kh«ng tin, liÒn lÊy c©y kim
nhän bÊt ngê dø dø vµo m¾t «ng. ThÊy «ng m¾t
kh«ng chíp, nÐt mÆt vÉn b×nh th¶n, sø gi¶ liÒn ®äc
mét vÕ ®èi :
- Con ng¬i lång léng trong nh ngäc.
¤ng øng khÈu ®¸p l¹i ngay :
- Th»ng bÐ ng¨m ng¨m cøng tùa ®anh.
VÕ ®èi cña sø gi¶ thanh mµ tôc, tá ý xÊc xîc
l¹i nh¾c ®Õn tªn lµng Léng §iÒn cña Vò Huy Tr¸c.
VÕ ®èi cña Vò Huy Tr¸c dïng ch÷ "nghiªm trang"
nãi ®Õn tªn lµng Ng¨m cña sø gi¶ (VÞ sø gi¶ nµy lµ
ngêi lµng Nghiªm Trang), còng rÊt thanh mµ rÊt tôc,
tá râ ý coi khinh sø gi¶ (coi vÞ sø gi¶ nµy còng nh...
c¸i chim th»ng bÐ mµ th«i). VÕ ®èi cña Vò Huy Tr¸c
rÊt chuÈn, ch÷ ®èi ch÷, ý ®èi ý lµm sø gi¶ tÝm mÆt mµ
kh«ng chª vµo ®©u ®îc. Sau sù kiÖn nµy, vua Quang
Trung biÕt kh«ng thÓ thuyÕt phôc ®îc Vò Huy Tr¸c
nªn ®µnh cho biªn tªn «ng vµo sæ nhiªu l·o vµ ®Ó yªn
cho «ng sèng ë quª.
D©n gian lu truyÒn vµ nhiÒu s¸ch ghi l¹i
chuyÖn Vò Huy Tr¸c ®èi ®¸p víi sø gi¶ T©y S¬n nh
lµ mét giai tho¹i x¸c nhËn tµi n¨ng v¨n häc cña «ng.
191
Lµm quan kh«ng sî uy quyÒn
Trong c¶ cuéc ®êi lµm quan, Vò Huy Tr¸c
lu«n gi÷ m×nh trong s¹ch, thanh liªm vµ c¬ng trùc.
Thêi gian lµm HiÕn s¸t sø Kinh B¾c, «ng ®· xö nhiÒu
vô ¸n rÊt nghiªm minh, bªnh vùc ngêi d©n v« téi,
trÊn ¸p bän quan l¹i vµ kÎ giµu cã cËy quyÒn thÕ hµ
hiÕp nh©n d©n, ®îc nh©n d©n hÕt lêi ca ngîi. Vô
ph¹t §Æng Méng L©n lµ mét trong nh÷ng vô ¸n Vò
Huy Tr¸c ®· xö ®îc d©n gian cßn lu truyÒn ca ngîi
®Õn tËn ngµy nay. ChuyÖn kÓ r»ng :
§Æng ThÞ HuÖ ngêi lµng Phï §æng, huyÖn
Tiªn S¬n, sø Kinh B¾c lµ ngêi cã nhan s¾c nhng v«
cïng x¶o quyÖt vµ ®Çy tham väng. Sau khi ®îc
tuyÓn lµm cung n÷, thÞ HuÖ t×m mäi c¸ch quyÕn rò
Th¸i tö Lª Duy VÜ. Nhng khi biÕt vua Lª kh«ng cã
thùc quyÒn, thÞ HuÖ l¹i t×m c¸ch ch¹y sang phñ chóa
®Ó quyÕn rò TrÞnh S©m. Tõ mét cung n÷, §Æng ThÞ
HuÖ trë thµnh Tuyªn phi ®Çy quyÒn lùc, ®îc chóa
TrÞnh v« cïng yªu chiÒu. §Æng Méng L©n (thêng
gäi lµ Ba Trµ) lµ em trai §Æng ThÞ HuÖ, ®· û thÕ cña
chÞ tha hå t¸c oai t¸c qu¸i, lµm nhiÒu ®iÒu ngang
ngîc c«n ®å mµ kh«ng ai gi¸m trÞ téi. Khi Vò Huy
Tr¸c vÒ lµm HiÕn s¸t sø Kinh B¾c, cã ngêi ®¸nh b¹o
192
kªu lªn «ng lµ Ba Trµ tù do giÕt ngêi cíp cña, h·m
hiÕp phô n÷ gi÷a ban ngµy, ai chèng cù th× bÞ c¾t vó
sÎo tai... Nh©n d©n v« cïng c¨m phÉn nhng c¸c quan
së t¹i ®Òu ph¶i lµm ng¬ v× sî uy quyÒn nhµ chóa. Vò
Huy Tr¸c cho gäi §Æng Méng L©n ®Õn c«ng ®êng
xÐt xö nhng y kh«ng ®Õn. ¤ng liÒn sai lÝnh ®Õn b¾t
gi¶i y tíi c«ng ®êng, kÓ téi vµ ra lÖnh ph¹t 30 trîng
råi tèng giam y vµo ngôc. ViÖc ®Õn tai nhµ chóa,
Tuyªn phi v« cïng tøc giËn, nhng chóa TrÞnh ®µnh
ph¶i lµm thinh v× biÕt Vò Huy Tr¸c lµ ngêi c¬ng
trùc. Vua Lª th× hÕt lêi khen ngîi vµ thëng cho «ng
500 quan tiÒn.
Lµm quan nghiªm minh, kh«ng sî uy quyÒn,
quyÕt gi÷ nghiªm phÐp níc nh Vò Huy Tr¸c lµ tÊm
g¬ng s¸ng mu«n ®êi.
193
giai tho¹i Vò tuÊn chiªu
Níc ch¶y ®¸ mßn
T¬ng truyÒn, håi cßn ®i häc, Tr¹ng nguyªn
Vò TuÊn Chiªu trä häc ë lµng H¹ Vò, h¬n mêi n¨m
®Ìn s¸ch, tuæi ngãt tø tuÇn vÉn cha thµnh ®¹t, thµy
gi¸o bÌn gäi nµng Ch×a, vî TuÊn Chiªu b¶o r»ng :
- TuÊn Chiªu tuæi ®· cao, häc hµnh l¹i ch¼ng
h¬n g×, nay thÇy cho chång con vÒ lµm ruéng, gióp
®ì viÖc nhµ cho con ®ì vÊt v¶.
ThÊy thÇy häc cã ý kiªn quyÕt, nµng Ch×a l¹y
thÇy råi quay vÒ nhµ trä thu xÕp s¸ch vë cïng chång
trë vÒ quª. §Õn ®Çu lµng Xu©n L«i, vî chång ®Æt
g¸nh xuèng nghØ díi t¸n c©y cæ thô bªn bê s«ng cã
cÇu ®¸ b¾c qua. TuÊn Chiªu xuèng t¾m, thÊy cét ®¸
ch©n cÇu mßn vÑt bÌn hái vî. Nµng Ch×a nãi : "Cét
®¸ phÝa díi do bÞ níc ch¶y l©u ngµy nªn bÞ mßn.
194
§¸ lµ vËt r¾n, níc lµ vËt mÒm, nhng do níc cø
ch¶y m·i l©u ngµy lµm ®¸ ph¶i mßn. ViÖc häc hµnh
còng vËy, ph¶i kiªn tr×, ch¨m chØ, cã chÝ ¾t sÏ lµm nªn
nghiÖp lín".
Nghe xong, TuÊn Chiªu "chît tØnh", bÌn b¶o
vî vÒ lµng, cßn m×nh quÈy g¸nh trë l¹i n¬i trä häc.
ThÊy TuÊn Chiªu trë l¹i, thµy ®· n¶n nhng vÉn thö
ra vÕ ®èi vµ b¶o TuÊn Chiªu ®èi ®îc sÏ nhËn l¹i vµo
häc:
- L¸c ®¸c ma xa lµng H¹ Vò.
TuÊn Chiªu øng khÈu ®èi ngay :
- Çm × sÊm ®éng ®Êt Xu©n L«i.
ThÊy vÕ ®èi võa hay l¹i võa nh b¸o hiÖu mét
®iÒu g× ®ã, thÇy lÊy lµm mõng vµ nhËn l¹i TuÊn ChiÕu
vµo häc. Tõ ®ã TuÊn Chiªu kiªn tr× häc tËp, cµng häc
cµng ham, häc ®©u nhí ®ã. N¨m 51 tuæi TuÊn Chiªu
dù khoa Êt Mïi niªn hiÖu Hång §øc 6(1475) ®êi Lª
Th¸nh T«ng, ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §Ö nhÊt
danh (Tr¹ng nguyªn).
195
tµi liÖu tham kh¶o chÝnh
S¸ch ch÷ H¸n :
- §¹i ViÖt lÞch ®¹i ®¨ng khoa.
- §¹i ViÖt lÞch ®¹i tiÕn sÜ khoa thùc lôc.
- §¨ng khoa lôc hîp biªn.
- §¨ng khoa lôc su gi¶ng.
- §Ønh khiÕt §¹i ViÖt lÞch triÒu ®¨ng khoa lôc.
- LiÖt huyÖn ®¨ng khoa bÞ kh¶o.
- Nam Ch©n nh©n vËt kh¶o.
- Nam §Þnh tØnh chÝ / Ng« Gi¸p §Ëu.
- Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc / NguyÔn
On Ngäc.
- Quèc triÒu khoa b¶ng lôc / Cao Xu©n Dôc.
- Tam kh«i bÞ lôc.
- T©n biªn Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc /
KhiÕu N¨ng TÜnh.
- Toµn ViÖt thi lôc.
- TrÝch diÔm thi tËp.
- ViÖt ©m thi tËp.
196
S¸ch ch÷ Quèc ng÷, s¸ch dÞch :
- Danh nh©n v¨n häc Hµ Nam Ninh. – Hµ
Nam Ninh : Héi V¨n häc nghÖ thuËt tØnh Hµ Nam
Ninh, 1982.
- §¹i Nam chÝnh biªn liÖt truyÖn. – HuÕ :
Nxb. ThuËn Ho¸, 1993. – 4T.
- §¹i Nam liÖt truyÖn t©n biªn / Cao Tù Kh¸nh
dÞch. – H.: Khoa häc x· héi, 1995.
- §¹i Nam nhÊt thèng chÝ. – H. : Khoa häc
x· héi, 1960 – 1971.
- §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn. – H.: Sö häc,
1965.
- §¹i ViÖt sö ký toµn th. – H.: Khoa häc
x· héi, 1968 – 1984. – 4T.
- §¹i ViÖt sö ký tôc biªn. – H. : Khoa häc x·
héi, 1991.
- Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc.
– H.: V¨n sö ®Þa, 1957 – 1960.
- KiÕn v¨n tiÓu lôc / Lª Quý §«n. – H. : Sö
häc, 1962.
- LÞch sö Hµ Nam Ninh. – Hµ Nam Ninh :
Phßng Nghiªn cøu LÞch sö, 1988. – T.1.
- LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ / Phan Huy
Chó. – H.: Khoa häc x· héi, 1992. – 3T.
197
- LÞch triÒu t¹p kû / Ng« Cao L·ng. – H.:
Khoa häc x· héi, 1975. – 2T.
- Lîc kh¶o t¸c gia v¨n häc Nam §Þnh. – H.
: V¨n häc, 1997.
- Lîc truyÖn t¸c gia ViÖt Nam / TrÇn V¨n
Gi¸p. – H.: Khoa häc x· héi, 1971. – T.1.
- Quèc triÒu H¬ng khoa lôc / Cao Xu©n Dôc.
– Tp. Hå ChÝ Minh : Nxb. Tp. Hå ChÝ Minh, 1993.
- Tªn lµng x· ViÖt Nam. – H.: Khoa häc x·
héi, 1981.
- Tõ ®iÓn nh©n vËt lÞch sö ViÖt Nam / NguyÔn
Q. Th¾ng, NguyÔn B¸ ThÕ. – H.: Khoa häc x· héi,
1992.
- Tõ ®iÓn v¨n häc. – H.: Khoa häc x· héi,
1983 – 1984. – 2T.
Mét sè gia ph¶, v¨n bia, tµi liÖu ®iÒn d·, hå s¬
di tÝch, thÇn ph¶ thÇn tÝch...
198
môc lôc
Lêi nãi ®Çu trang 3
Vµi nÐt vÒ c¸c nhµ khoa b¶ng Nam §Þnh 5
C¸c nhµ khoa b¶ng Nam §Þnh 23
Bµi ®äc thªm 69
TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng 69
TiÕn sÜ KhiÕu N¨ng TÜnh 81
Phã b¶ng L· Xu©n Oai 89
TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn 101
TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó 113
TiÕn sÜ Ph¹m ThÕ LÞch 129
Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ 136
Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o 150
Giang nam l·o phè thi tËp 170
Giai tho¹i §µo S TÝch 178
Giai tho¹i §Æng Xu©n B¶ng 186
Giai tho¹i Vò Huy Tr¸c 189
Giai tho¹i Vò TuÊn Chiªu 193
Tµi liÖu tham kh¶o 195
Môc lôc 198
199
TrÇn mü gièng
Sinh n¨m Kû Söu. Quª x· Xu©n Trung, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh. Thêng tró t¹i 13/398 ®êng TrêngChinh, thµnh phè Nam §Þnh. §T: 0957203070.
Héi viªn Héi V¨n häc NghÖ thuËt Nam §Þnh.Héi viªn Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam.
§· xuÊt b¶n:- T¸c gia H¸n N«m Nam §Þnh (2008)- C¸c nhµ khoa b¶ng Nam §Þnh (2009)
§ång t¸c gi¶:- Anh hïng d©n téc, thiªn tµi qu©n sù TrÇn Quèc TuÊn vµ quª
h¬ng Nam §Þnh (Qu©n ®éi nh©n d©n, 2000).- Danh nh©n v¨n ho¸ Nam §Þnh (Së V¨n ho¸ - Th«ng tin
Nam §Þnh, T.1. : 2000).- Danh nh©n Nam §Þnh thÕ kû XX ®îc tÆng Gi¶i thëng Hå
ChÝ Minh (Së V¨n ho¸ - Th«ng tin Nam §Þnh, 2001).- DÊu Ên thêi gian (H«Þ VHNT Nam §Þnh, 2007).- Lîc kh¶o t¸c gia v¨n häc Nam §Þnh (V¨n häc, 1997).- Nh÷ng ngêi gi÷ löa t×nh yªu víi s¸ch (V¨n ho¸ D©n téc,
2004 - 2005. - T.1 - 2).- Thi sÜ NguyÔn BÝnh hån th¬ ViÖt (Héi V¨n häc NghÖ thuËt
Nam §Þnh, 2008).- Th¬ Nam §Þnh 5 n¨m ®Çu thÕ kû (2001 - 2005) (Héi nhµ
v¨n, 2006)- Th viÖn tØnh Nam §Þnh 50 n¨m x©y dùng vµ ph¸t triÓn
(Th viÖn tØnh Nam §Þnh, 2006).- TiÕn sÜ Vò Huy Tr¸c (Së V¨n ho¸ - Th«ng tin tØnh Nam
§Þnh, 2008).- Tr¹ng nguyªn ®Êt häc Nam Trùc (Phßng VHTT Nam Trùc,
2009).- TuyÓn tËp V¨n häc NghÖ thuËt Nam §Þnh thÕ kû XX :
Nghiªn cøu - Lý luËn - Phª b×nh (V¨n ho¸ Th«ng tin; C«ng tyV¨n ho¸ TrÝ tuÖ ViÖt, 2005).
- V¨n ho¸ Nam Trùc céi nguån vµ di s¶n (HuyÖn uû, H§ND,UBND huyÖn Nam Trùc, 2000).
200
Héi v¨n häc nghÖ thuËt tØnh nam ®Þnh171 TrÇn Hng §¹o – Thµnh phè Nam §Þnh
....................................................................................
C¸c nhµ khoa b¶ng nam ®Þnh(Thêi phong kiÕn)
ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n
TrÇn §¾c Trung
Biªn tËp
TrÇn Minh H»ngTrÇn TuÊn Ph¬ng
Tr×nh bµy
TrÇn Mü H¹nh
Söa b¶n in
TrÇn Minh Thµnh....................................................................................
In t¹i C«ng ty TNHH in vµ qu¶ng c¸o Xu©n ThÞnh 113 Lª
Hång Phong, Tp. Nam §Þnh. Sè lîng 300 b¶n. Khæ 14,3 x 20,3 cm.
GiÊy phÐp xuÊt b¶n Së Th«ng tin vµ TruyÒn th«ng tØnh Nam §Þnh, sè
03 / GP - STTTT ngµy 16 th¸ng 01 n¨m 2009. In xong vµ nép lu
chiÓu th¸ng 3 n¨m 2009.