c¸c nhµ khoa b¶ng nam ®Þnh - thuviennamdinh.vnthuviennamdinh.vn/userfiles/Cac nha khoa bang ND(5).pdf · hµnh chÝnh hiÖn nay) cã 88 nhµ khoa b¶ng cã cø liÖu ®¸ng tin

1

trÇn mü gièng

çc nhµkhoa b¶ngnam ®Þnh

(Thêi phong kiÕn)

Héi v¨n häc nghÖ thuËt Nam ®Þnhn¨m 2009

2

3

Lêi nãi ®Çu

Nh÷ng ngêi ®îc chän giíi thiÖu trong s¸ch

nµy lµ nh÷ng ngêi quª ë Nam §Þnh, hoÆc quª n¬i

kh¸c nhng ®Þnh c ë Nam §Þnh, ®ç trong çc khoa

thi cÊp quèc gia thêi phong kiÕn ë níc ta (thi Héi,

thi §×nh) tõ Phã b¶ng ®Õn Tr¹ng nguyªn.

Ngêi ®ç Phã b¶ng gäi lµ nhµ khoa b¶ng,

ngêi ®ç tõ ®ång TiÕn sÜ ®Õn Tr¹ng nguyªn gäi lµ nhµ

khoa gi¸p, nhng ®Ó cho tiÖn, xin gäi chung nh÷ng

ngêi ®ç ®¹i khoa lµ nhµ khoa b¶ng.

Çc tµi liÖu tham kh¶o chÝnh lµ s¸ch lÞch sö,

®¨ng khoa lôc, gia ph¶, s¸ch ®Þa chÝ, v¨n bia... NÕu cã

sù kh«ng thèng nhÊt gi÷a çc tµi liÖu tham kh¶o th×

lÊy chÝnh sö lµm c¨n cø chñ yÕu, cã nãi râ sù sai

kh¸c ®ã. Mét sè chi tiÕt kh«ng thèng nhÊt gi÷a chÝnh

sö víi gia ph¶ th× tuú tõng trêng hîp mµ xem xÐt

quyÕt ®Þnh lùa chän t liÖu sao cho hîp lý.

Tæng sè nhµ khoa b¶ng Nam §Þnh ®îc giíi

thiÖu lµ 121 vÞ, trong ®ã 88 vÞ cã cø liÖu ®¸ng tin cËy,

33 vÞ cha ®ñ cø liÖu chÝnh x¸c nªu ra chØ cã tÝnh

chÊt tham kh¶o. Tuy nhiªn, trong sè 88 vÞ “cã cø liÖu

®¸ng tin cËy” vÉn cã hai vÞ cÇn xem xÐt kü h¬n. §ã

lµ:

4

- V¬ng V¨n HiÖu cha râ thêi gian ®ç nh ®·

tr×nh bµy trong chÝnh v¨n.

- Vò §×nh Dung: Theo Tõ ®iÓn nh©n vËt lÞch sö

cña NguyÔn Q. Th¾ng vµ NguyÔn B¸ ThÕ (Nxb. Tp.

Hå ChÝ Minh, 1993) th× Vò §×nh Dung, l·nh tô khëi

nghÜa Ng©n Giµ cã ®ç TiÕn sÜ. Nhng gia ph¶ hä Vò

ë Ng©n Giµ l¹i kh«ng thÊy nãi «ng ®ç TiÕn sÜ.

Chóng t«i vÉn xÕp hai nh©n vËt nµy ë phÇn

chÝnh v× c¨n cø vµo cø liÖu lµ çc s¸ch ®¨ng khoa lôc

vµ tµi liÖu lÞch sö cã thèng kª hai nh©n vËt nµy dï cßn

cha thèng nhÊt.

Danh s¸ch çc nhµ khoa b¶ng ®îc xÕp theo

thø tù vÇn ch÷ çi hä tªn ®Ó b¹n ®äc tiÖn tra cøu.

N¨m sinh vµ n¨m mÊt ®îc ghi ngay sau tiªu ®Ò

nh©n vËt trong hai ngoÆc ®¬n. NÕu cha râ th× ®¸nh

dÊu “hái” ( ? ). NÕu x¸c ®Þnh ®îc thêi gian sèng cña

nh©n vËt mét çch t¬ng ®èi th× ghi theo thÕ kû.

Do kh¶ n¨ng cã h¹n, tµi liÖu tham kh¶o kh«ng

nhiÒu nªn kh«ng tr¸nh khái thiÕu sãt nh bá sãt nh©n

vËt, chuyÓn ®æi ®Þa danh cò ra ®Þa danh hiÖn nay cha

chÝnh x¸c... Mong ®îc b¹n ®äc lîng thø vµ cho ý

kiÕn ®Ó chØnh lý.

5

vµi nÐtvÒ çc nhµ khoa b¶ng nam ®Þnh

1 - Çc s¸ch ®¨ng khoa lôc vµ lÞch sö cßn ghi

chÐp ®îc, ë níc ta, tõ 1075 ®Õn 1919 tæ chøc ®îc

183 khoa thi cÊp quèc gia (§¹i tû, §¹i tû thñ sÜ, Th¸i

häc sinh mµ ta quen gäi lµ §¹i khoa, tøc thi Héi vµ

thi §×nh), lÊy ®ç 3415 ngêi (hiÖn chØ cßn danh s¸ch

2898 ngêi). Nh÷ng ngêi ®ç §¹i khoa thêng ph¶i

tr¶i qua ba khoa thi (H¬ng, Héi, §×nh) vµ ®Òu ®îc

nhËn mét häc vÞ nhÊt ®Þnh tuú theo tõng giai ®o¹n

lÞch sö cô thÓ.

ViÖc ph©n cÊp ngêi ®ç ®¹i khoa thêi Lý cha

râ rµng, chØ thÊy khoa 1196 cã häc vÞ XuÊt th©n. Tõ

n¨m 1232 thêi TrÇn b¾t ®Çu chia ngêi ®ç ®¹i khoa

lµm ba gi¸p lµ §Ö nhÊt gi¸p, §Ö nhÞ gi¸p vµ §Ö tam

gi¸p. Çch chia nµy ®îc dïng tíi triÒu NguyÔn.

Khoa 1239 l¹i chia ngêi ®ç lµm hai lo¹i lµ Gi¸p

khoa vµ Êt khoa. Tõ n¨m 1246 xuÊt hiÖn Tam kh«i

(Tr¹ng nguyªn, B¶ng nh·n, Th¸m hoa lang gäi t¾t lµ

Th¸m hoa). Khoa 1256 vµ 1266 lÊy hai Tr¹ng nguyªn

(Kinh Tr¹ng nguyªn cho vïng ®ång b»ng B¾c bé,

6

Tr¹i Tr¹ng nguyªn cho vïng Thanh Ho¸...). Hai khoa

1304 vµ 1374 ngêi ®ç §Ö nhÞ gi¸p ®îc ban danh

hiÖu Hoµng gi¸p. Khoa 1426 chia ngêi ®ç thµnh

Gi¸p ®¼ng vµ Êt ®¼ng. Khoa 1442 xÕp §Ö nhÊt gi¸p

vµ §Ö nhÞ gi¸p vµo ChÝnh b¶ng, §Ö tam gi¸p vµo Phô

b¶ng. N¨m 1462 Lª Th¸nh T«ng ban thªm häc vÞ

CËp ®Ö vµ XuÊt th©n, n¨m 1472 ®Þnh t çch vµ ph©n

lo¹i TiÕn sÜ. Tõ ®©y danh hiÖu chÝnh thøc cña ngêi

®ç ®¹i khoa lµ :

- §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö: §Ö nhÊt danh

(Tr¹ng nguyªn), §Ö nhÞ danh (B¶ng nh·n), §Ö tam

danh (Th¸m hoa).

- §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p).

- §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n.

N¨m 1829 nhµ NguyÔn ®Æt thªm häc vÞ Phã

b¶ng, lÊy ngêi ®ç trong çc kú thi ®¹i khoa kÐm

®iÓm ngêi ®ç §Ö tam gi¸p, xÕp riªng thµnh mét

b¶ng vµ cha ®îc coi lµ TiÕn sÜ.

Ngêi ®ç ®¹i khoa thêi TrÇn gäi lµ Th¸i häc

sinh (cã tõ n¨m 1232 ®Õn n¨m 1400), tõ n¨m 1442

gäi lµ TiÕn sÜ. TiÕn sÜ dïng chØ nh÷ng ngêi ®ç tõ §Ö

Tam gi¸p trë lªn, ®ång thêi còng lµ tªn th«ng tôc chØ

ngêi ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n. Tr¹ng

nguyªn, B¶ng nh·n, Th¸m hoa dïng gäi nh÷ng ngêi

7

®ç §Ö nhÊt gi¸p tiÕn sÜ cËp ®Ö (§Ö nhÊt danh, §Ö nhÞ

danh, §Ö tam danh), Hoµng gi¸p dïng gäi nh÷ng

ngêi ®ç §Ö nhÞ gi¸p.

Nh÷ng ngêi ®ç tõ TiÕn sÜ ®Õn Tr¹ng nguyªn

gäi lµ nhµ khoa gi¸p, ngêi ®ç Phã b¶ng gäi lµ nhµ

khoa b¶ng, ngêi ®ç Cö nh©n ë çc khoa thi cÊp ®Þa

ph¬ng gäi lµ nhµ khoa môc. Ngêi ta thêng gäi

chung nh÷ng ngêi ®ç ®¹i khoa lµ nhµ khoa b¶ng cho

tiÖn.

Ngêi ®ç ®Çu c¶ ba khoa thi (H¬ng, Héi,

§×nh) gäi lµ Tam nguyªn, ®ç ®Çu ba khoa thi liªn tôc

gäi lµ Tam nguyªn liªn tróng.

Ngêi ®ç ®Çu khoa thi Héi gäi lµ Héi nguyªn.

Ngêi ®ç ®Çu khoa thi §×nh gäi lµ §×nh

nguyªn. Tr¹ng nguyªn lµ häc vÞ cao nhÊt nªn tÊt

nhiªn lµ §×nh nguyªn. §×nh nguyªn cã thÓ lµ B¶ng

nh·n, Th¸m hoa, Hoµng gi¸p hoÆc TiÕn sÜ, nhng

kh«ng bao giê lµ Phã b¶ng v× Phã b¶ng cha ph¶i lµ

TiÕn sÜ.

Ngêi ®ç ®Çu hai khoa thi Héi vµ thi §×nh gäi

lµ Song nguyªn.

Ngêi ®ç ®Çu khoa thi H¬ng gäi lµ Gi¶i

nguyªn (cßn gäi lµ TØnh nguyªn, H¬ng nguyªn).

8

N¨m 1442 chÝnh thøc ph©n cÊp thµnh ba khoa

thi H¬ng, Héi, §×nh nªn tõ ®©y míi cã Tam nguyªn

vµ Song nguyªn. Mét sè khoa chØ cã thi Héi mµ

kh«ng thi §×nh còng kh«ng thÓ cã Tam nguyªn vµ

Song nguyªn nh çc khoa 1453, 1458 vµ çc khoa tõ

1554 ®Õn 1592.

2 - TØnh Nam §Þnh (theo giíi h¹n ®Þa danh

hµnh chÝnh hiÖn nay) cã 88 nhµ khoa b¶ng cã cø liÖu

®¸ng tin cËy. Trong ®ã cã 5 Tr¹ng nguyªn, 1 §Ö nhÊt

gi¸p cha râ ®Ö danh, 1 ®ç thø ba §Ö nhÊt gi¸p, 2

Th¸m hoa, 2 B¶ng nh·n, 15 Hoµng gi¸p, 46 TiÕn sÜ,

16 Phã b¶ng.

§¹t danh hiÖu Tam nguyªn liªn tróng cã

Hoµng gi¸p TrÇn BÝch San. TrÇn BÝch San (1838 -

1878) tù Väng Nghi, hiÖu Mai Nham, quª lµng VÞ

Xuyªn, huyÖn Mü Léc (nay thuéc tp. Nam §Þnh) ®ç

Gi¶i nguyªn khoa Gi¸p Tý 1864, ®ç Héi nguyªn vµ

§×nh nguyªn Hoµng gi¸p khoa Êt Söu 1865, ®îc

vua tÆng cê “Tam nguyªn liªn tróng” vµ cho ®æi tªn

lµ TrÇn Hy T¨ng (tá ý tr«ng ®îi hy väng nhiÒu ë TrÇn

BÝch San). ¤ng lµm quan tíi LÔ bé T¶ tham tri, cã

nhiÒu c«ng lao ®èi víi níc, ®Ó l¹i mét sè t¸c phÈm

9

nh Mai Nham thi th¶o, Nh©n sù kim gi¸m, Gia huÊn

ca...

Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch ®ç ®Çu c¶ ba kú thi

n¨m 1374 ®êi TrÇn DuÖ T«ng (thêi ®ã cha ph©n chia

r¹ch rßi çc khoa thi nªn cha cã danh hiÖu Tam

nguyªn), lµm quan ®Õn NhËp néi Hµnh khiÓn.

§¹t hai danh hiÖu Gi¶i nguyªn vµ §×nh

nguyªn cã Hoµng gi¸p §ç Huy Liªu, TiÕn sÜ Ng«

TrÇn Thùc. §ç Huy Liªu (1844 - 1891) quª lµng La

Ng¹n nay thuéc x· Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh

Nam §Þnh. ¤ng ®ç Gi¶i nguyªn khoa 1867, ®ç §×nh

nguyªn Hoµng gi¸p khoa 1879. Bµi §èi s¸ch thi §×nh

cña «ng m¹ch l¹c, ®îc ch©u phª: “Qu¶ cã thùc häc,

nh÷ng kÎ dÉm theo vÕt mßn kh«ng thÓ lµm ®îc”...

TiÕn sÜ Ng« TrÇn Thùc, quª gèc B¾c Ninh, ngêi

B¸ch TÝnh, Nam Trùc (Nam §Þnh) ®ç khoa 1760 ®êi

Lª HiÕn T«ng, lµm quan ®Õn §«ng çc §¹i häc sÜ.

§¹t danh hiÖu Héi nguyªn cã TiÕn sÜ Ng« BËt

Lîng.

§¹t danh hiÖu Gi¶i nguyªn cã Phã b¶ng

NguyÔn ¢u Chuyªn, TiÕn sÜ §ç Ph¸t, TiÕn sÜ §ång

C«ng ViÖn.

Nam §Þnh cã nhiÒu ngêi trÎ tuæi ®ç cao, thÓ

hiÖn ®Æc ®iÓm th«ng minh ham häc cña ngêi Nam

10

§Þnh. NguyÔn HiÒn ®ç Tr¹ng nguyªn n¨m 1247 khi

míi 13 tuæi lµ vÞ Tr¹ng nguyªn trÎ nhÊt níc. TiÕn sÜ

Ph¹m Duy ChÊt ®ç khoa §«ng Çc (trªn TiÕn sÜ).

B¶ng nh·n TrÇn §¹o T¸i ®ç n¨m 14 tuæi. Tr¹ng

nguyªn L¬ng ThÕ Vinh ®ç khoa 1463 khi míi 23

tuæi. TrÇn V¨n B¶o ®ç Tr¹ng nguyªn n¨m 1550 ë tuæi

27. Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch ®ç n¨m 1374 lóc 24

tuæi...

Kh«ng chØ cã ngêi trÎ tuæi ®ç cao, mµ nh÷ng

ngêi cao tuæi còng rÊt ham häc, ®ç cao thÓ hiÖn sù

kiªn tr× phÊn ®Êu nh Tr¹ng nguyªn Vò TuÊn Chiªu

®ç n¨m 50 tuæi (cã s¸ch chÐp «ng ®ç n¨m 55 tuæi).

T¬ng truyÒn Vò TuÊn Chiªu häc kÐm, ph¶i theo häc

cïng bän trÎ con hÕt líp nµy ®Õn líp kh¸c. Thµy d¹y

Vò TuÊn Chiªu ®· n¶n lßng, khuyªn «ng vÒ nhµ ®i

cµy, th«i kh«ng häc n÷a. Trªn ®êng vÒ nhµ, Vò

TuÊn Chiªu nh×n thÊy ch©n cÇu ®¸ mßn vÑt, chît hiÓu

ra ch©n lý “níc ch¶y ®¸ mßn”, bÌn quay l¹i trêng

quyÕt chÝ häc tËp, råi ®ç Tr¹ng nguyªn khoa Êt Mïi

1475 ®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn L¹i bé T¶ thÞ

lang.

TruyÒn thèng hiÕu häc ë Nam §Þnh thÓ hiÖn

râ trong tõng gia ®×nh, dßng hä. Hoµng gi¸p Ph¹m

V¨n NghÞ cã mét con ®ç Phã b¶ng vµ 3 con ®ç Cö

11

nh©n. Hä §µo ë Cæ LÔ (Trùc Ninh) cã §µo Toµn B©n

®ç Hoµng gi¸p. Con §µo Toµn B©n lµ §µo S TÝch ®ç

Tr¹ng nguyªn, hËu duÖ cña «ng cã TiÕn SÜ D¬ng BËt

Tr¹c (nguyªn hä §µo ®æi ra hä D¬ng). NhiÒu gia

®×nh cha con cïng ®ç nh Phã b¶ng TrÇn Do·n §¹t

cã con lµ TrÇn BÝch San ®ç Hoµng gi¸p, Phã b¶ng §ç

Huy UyÓn cã con lµ §ç Huy Liªu ®ç Hoµng gi¸p...

Anh em sinh ®«i cïng ®ç mét khoa lµ Lª HiÕn Gi¶n

®ç B¶ng nh·n, Lª HiÕn Tø ®ç TiÕn sÜ. TiÕn sÜ Ph¹m

§¹o Phó vµ Hoµng gi¸p Ph¹m B¶o lµ hai anh em...

PhÇn lín nh÷ng nhµ khoa b¶ng Nam §Þnh

tõng gi÷ çc chøc vô cao trong triÒu ®×nh ë çc thêi

®¹i: 1 NhËp néi Hµnh khiÓn, 6 §¹i häc sÜ, 9 Thîng

th, 3 Tham tri, 2 TÕ töu vµ T nghiÖp Quèc Tö

Gi¸m, 5 TuÇn phñ, 1 §¹i tíng ®æng qu©n...

Çc nhµ khoa b¶ng lµ nh÷ng ngêi cã nhiÒu

c«ng lao trong x©y dùng vµ b¶o vÖ ®Êt níc, ®Æc biÖt

trong lÜnh vùc v¨n ho¸ vµ gi¸o dôc. Hä lµ nh÷ng nhµ

v¨n, nhµ gi¸o, nhµ qu©n sù, nhµ khoa häc, nhµ sö häc,

nhµ ®Þa chÝ häc, nhµ chÝnh trÞ... ®Ó l¹i cho ®êi nhiÒu

tríc t¸c gi¸ trÞ, hä thùc sù cã c«ng lín gãp phÇn t¹o

nªn gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hiÕn níc ta. Nhµ khoa häc

Tr¹ng nguyªn L¬ng ThÕ Vinh víi §¹i thµnh to¸n

ph¸p, nhµ sö häc TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng víi ViÖt sö

12

c¬ng môc tiÕt yÕu, l·nh tô yªu níc chèng Ph¸p -

nhµ gi¸o Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ víi ng«i trêng

®Æc biÖt trong lÞch sö - trêng Tam §¨ng d¹y c¶ v¨n

vµ vâ, Phã b¶ng L· Xu©n Oai hy sinh trong nhµ tï

C«n §¶o, TiÕn sÜ Vò H÷u Lîi tríc khi bÞ giÆc Ph¸p

xö tö vÉn hiªn ngang ®äc th¬ tuyÖt mÖnh, nhµ gi¸o

TiÕn sÜ Ng« ThÕ Vinh víi 72 bé s¸ch gi¸o khoa cña

«ng, nhµ gi¸o Hoµng gi¸p §µo Toµn B©n tõng ®îc

nhµ gi¸o Chu V¨n An t«n lµ “®¹i s v« nhÞ”, Quèc Tö

Gi¸m tÕ töu TiÕn sÜ KhiÕu N¨ng TÜnh víi T©n biªn

Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc, TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc

Liªn víi hµnh ®éng “bÊt b¸i Toµn quyÒn” thÓ hiÖn

khÝ ph¸ch cña sÜ phu yªu níc ViÖt Nam, TiÕn sÜ Vò

Huy Tr¸c víi tµi lµm phó ®îc d©n gian t«n lµ “ThÇn

phó”, Tr¹ng nguyªn NguyÔn HiÒn lµm vÎ vang ®Êt

níc b»ng trÝ th«ng minh tríc sø gi¶ Trung Quèc,

Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch víi bµi C¶nh tinh phó

®îc ngêi ®êi sau coi lµ “ngêi kh¬i nguån thÓ phó

thêi TrÇn”, TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó lµ mét trong hai

t¸m ng«i sao cña Héi Tao §µn do Lª Th¸nh T«ng

thµnh lËp... lµ nh÷ng tªn tuæi lín ®îc ghi danh trong

sö s¸ch, lµ niÒm tù hµo cña nh©n d©n c¶ níc nãi

chung vµ Nam §Þnh nãi riªng.

13

Thèng kª çc nhµ khoa b¶ngnam ®Þnh theo khoa thi

(88 ngêi cã cø liÖu ®¸ng tin cËy)

TriÒu Lý : (1 §Ö nhÊt gi¸p §Ö tam danh).

1- MËu Th×n - Tr×nh Kh¸nh 3:

§Ö nhÊt gi¸p §Ö tam danh V¬ng V¨n HiÖu.

TriÒu TrÇn: (2 Tr¹ng nguyªn, 2 B¶ng nh·n, 1

Hoµng gi¸p, 1 TiÕn sÜ).

2- TriÒu TrÇn Th¸nh T«ng:

B¶ng nh·n TrÇn §¹o T¸i

3- §inh Mïi -Thiªn øng ChÝnh B×nh 16 (1247):

Tr¹ng nguyªn NguyÔn HiÒn

4- Nh©m DÇn (1362) ®êi TrÇn Dô T«ng:

Hoµng gi¸p §µo Toµn B©n

5- Gi¸p DÇn - Long Kh¸nh 2 (1374):

Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch

B¶ng nh· Lª HiÕn Gi¶n

TiÕn sÜ Lª HiÕn Tø

14

TriÒu Lª : (2 Tr¹ng nguyªn, 1 Th¸m hoa, 1

§Ö nhÊt gi¸p cha râ ®Ö danh, 9 Hoµng gi¸p, 10 TiÕn

sÜ).

6- Kû DËu - ThuËn Thiªn 2 (1429) :

§Ö nhÊt gi¸p Vò VÜnh Trinh

7- Nh©m TuÊt - §¹i B¶o 3 (1442) :

TiÕn sÜ NguyÔn §Þch

8- Quý Mïi - Quang ThuËn 4 (1463) :

Tr¹ng nguyªn L¬ng ThÕ Vinh

9- Êt Mïi - Hång §øc 6 (1475) :

Tr¹ng nguyªn Vò TuÊn Chiªu

TiÕn sÜ NguyÔn Sïng Nghª

10- MËu TuÊt - Hång §øc 9 (1478) :

Th¸m hoa TrÇn BÝch Hoµnh

Hoµng gi¸p Vò Duy ThiÖn

TiÕn sÜ Vò KiÖt

TiÕn sÜ §ç Hùu

11- T©n Söu - Hång §øc 12 (1481) :

Hoµng gi¸p Ph¹m Hïng

12- §inh Mïi - Hång §øc 18 (1487) :

Hoµng gi¸p §inh Trung ThuÇn

Hoµng gi¸p Ph¹m B¶o

Hoµng gi¸p TrÇn Kú

Hoµng gi¸p Vò TriÖt Vâ

15

13- Canh TuÊt - Hång §øc 21 (1490) :

TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó

14- Quý Söu - Hång §øc 24 (1493) :

Hoµng gi¸p Ph¹m Kh¾c ThËn

15- Kû Mïi - C¶nh Thèng 2 (1499) :

Hoµng gi¸p NguyÔn Tö §«

Hoµng gi¸p TrÇn Xu©n Vinh

16- Nh©m TuÊt - C¶nh Thèng 5 (1502):

TiÕn sÜ Bïi T©n

TiÕn sÜ Ph¹m Tr¸ng

17- MËu Th×n - §oan Kh¸nh 4 (1508) :

TiÕn sÜ §inh Thao Ngäc

18- T©n Mïi - Hång ThuËn 3 (1511) :

TiÕn sÜ NguyÔn ý19- Quý Mïi - Thèng Nguyªn 2(1523):

TiÕn sÜ Vò §oan

TriÒu M¹c: (1 Tr¹ng nguyªn, 1 Th¸m hoa, 2

Hoµng gi¸p, 5 TiÕn sÜ)

20- Kû Söu - Minh §øc 3 (1529) :

Hoµng gi¸p TrÇn Thuþ

21- Êt Mïi - §¹i ChÝnh 6 (1535) :

TiÕn sÜ D¬ng X©n

16

22- Canh TuÊt - C¶nh LÞch 3 (1550) :

Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o

TiÕn sÜ §µo Minh D¬ng

TiÕn sÜ Ng« BËt Lîng

23- BÝnh Th×n - Quang B¶o 2 (1556):

TiÕn sÜ Tèng H©n

24- §inh Söu - Sïng Khang 10 (1577) :

Th¸m hoa Ph¹m Gia M«n

25- BÝnh TuÊt - §oan Th¸i 2 (1586) :

Hoµng gi¸p TrÇn H÷u Thµnh

TiÕn sÜ TrÇn §×nh Huyªn

TriÒu Lª Trung Hng : (18 TiÕn sÜ)

26- MËu Th×n - VÜnh Té 10 (1628) :

TiÕn sÜ §Æng Phi HiÓn

TiÕn sÜ NguyÔn ThÕ Tr©n

27- Nh©m Th×n - Kh¸nh §øc 4(1652):

TiÕn sÜ NguyÔn C«ng BËt

28- Kû Hîi - VÜnh Thä 2 (1659) :

TiÕn sÜ Ph¹m Duy ChÊt

29- Canh TuÊt - C¶nh TrÞ 8 (1670):

TiÕn sÜ NguyÔn Danh Nho

30- Canh DÇn - VÜnh ThÞnh 6(1710):

TiÕn sÜ Ph¹m Duy C¬

17

TiÕn sÜ Ph¹m Kim KÝnh

31- Nh©m Th×n - VÜnh ThÞnh 8(1712):

TiÕn sÜ §ång C«ng ViÖn

32- Êt Söu - VÜnh ThÞnh 11 (1715) :

TiÕn sÜ D¬ng BËt Tr¹c

33- T©n Söu - B¶o Th¸i 2 (1721) :

TiÕn sÜ TrÇn M¹i

34- Gi¸p Th×n - B¶o Th¸i 5 (1724) :

TiÕn sÜ Ph¹m H÷u Du

35- Quý Söu - Long §øc 2 (1733) :

TiÕn sÜ Vò §×nh Dung

36- MËu Th×n - C¶nh Hng 9 (1748) :

TiÕn sÜ Hoµng Ph¹m DÞch

37- Canh Th×n - C¶nh Hng 21 (1760) :

TiÕn sÜ Ng« TrÇn Thùc

38- Nh©m Th×n - C¶nh Hng 33 (1772) :

TiÕn sÜ Vò Huy Tr¸c

39- MËu TuÊt - C¶nh Hng 39 (1778) :

TiÕn sÜ Ph¹m Träng HuyÕn

40- Kû Hîi - C¶nh Hng 40 (1779) :

TiÕn sÜ Hoµng Quèc Tr©n

TiÕn sÜ Ng« Tiªm

18

TriÒu NguyÔn :

(3 Hoµng gi¸p, 12 TiÕn sÜ, 16 Phã b¶ng)

41- Kû Söu - Minh MÖnh 10 (1829) :

TiÕn sÜ Ng« ThÕ Vinh

TiÕn sÜ Ph¹m ThÕ LÞch

42- Nh©m Th×n - Minh MÖnh 13 (1832) :

TiÕn sÜ Vò C«ng §é

43- MËu TuÊt - Minh MÖnh 19 (1838) :

Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ

44- T©n Söu - ThiÖu TrÞ 1 (1841) :

Phã b¶ng §ç Huy UyÓn

45- Quý M·o - ThiÖu TrÞ 3 (1843) :

TiÕn sÜ §ç Ph¸t

46- Gi¸p Th×n - ThiÖu TrÞ 4 (1844) :

TiÕn sÜ Bïi V¨n Phan

Phã b¶ng Vò DiÖm

47- MËu Th©n - Tù §øc 1 (1848) :

Phã b¶ng §Æng Kim To¸n

Phã b¶ng §Æng Ngäc CÇu

48- Kû DËu - Tù §øc 2 (1849) :

Phã b¶ng §Æng §øc §Þch

19

49- BÝnh Th×n - Tù §øc 9 (1856) :

TiÕn sÜ ®Æng Xu©n B¶ng

50- Nh©m TuÊt - Tù §øc 15 (1862) :

Phã b¶ng TrÇn Do·n §¹t

51- Êt Söu - Tù §øc 18 (1865) :

Hoµng gi¸p TrÇn BÝch San

Phã b¶ng L· Xu©n Oai

Phã b¶ng Ph¹m §¨ng Gi¶ng

52- Êt Hîi - Tù §øc 28 (1875) :

TiÕn sÜ Vò H÷u Lîi

53- Kû M·o - Tù §øc 32 (1879) :

Hoµng gi¸p §ç Huy Liªu

54- Canh Th×n - Tù §øc 33 (1880) :

TiÕn sÜ KhiÕu N¨ng TÜnh

55- Gi¸p Th©n - KiÕn Phóc 1 (1884):

Phã b¶ng NguyÔn ¢u Chuyªn

56- Kû Söu - Thµnh Th¸i 1 (1889) :

TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng

TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn

57- Nh©m Th×n - Thµnh Th¸i 4 (1892) :

Phã b¶ng Vò ThiÖn §Ô

58- T©n Söu - Thµnh Th¸i 13 (1901) :

TiÕn sÜ NguyÔn V¨n TÝnh

Phã b¶ng §ç D¬ng Thanh

20

Phã b¶ng Ph¹m Ngäc Thuþ

59- §inh Mïi - Thµnh Th¸i 19 (1907) :

Phã b¶ng §ç V¨n To¹i

Phã b¶ng NguyÔn V¨n Thµnh

Phã b¶ng Phan ThiÖn NiÖm

60- BÝnh Th×n - Kh¶i §Þnh 1 (1916) :

Phã b¶ng L©m H÷u LËp

61- Kû Mïi - Kh¶i §Þnh 4 (1919) :

TiÕn sÜ TrÞnh H÷u Th¨ng

- Tæng sè ngêi ®ç cha x¸c ®Þnh: 33

Trong ®ã: - Th¸m hoa : 5

- Hoµng gi¸p : 4

- TiÕn sÜ : 24

TriÒu ®¹i : - TrÇn : 1

- Lª : 29

- M¹c : 1

- Cha râ : 2

21

Thèng kª çc nhµ khoa b¶ngnam ®Þnh theo ®Þa danh

A- 88 ngêi cã cø liÖu chÝnh x¸c:

HuyÖn Nam Trùc 28 vÞ (3 Tr¹ng nguyªn, 1

B¶ng nh·n, 1 Hoµng gi¸p, 21 TiÕn sÜ, 2 Phã B¶ng).

HuyÖn ý Yªn 18 vÞ (2 Th¸m hoa, 5 Hoµng

gi¸p, 7 TiÕn sÜ, 4 Phã b¶ng).

HuyÖn Vô B¶n 15 vÞ (Tr¹ng nguyªn, 1 Th¸m

hoa, 1 §Ö nhÊt gi¸p cha râ ®Ö danh, 3 Hoµng gi¸p, 6

TiÕn sÜ, 3 Phã b¶ng).

HuyÖn Xu©n Trêng 8 vÞ (4 TiÕn sÜ, 4 Phã

b¶ng).

Thµnh phè Nam §Þnh 7 vÞ (1 B¶ng nh·n, 2

Hoµng gi¸p, 3 TiÕn sÜ, 1 Phã b¶ng).

HuyÖn NghÜa Hng 5 vÞ (2 Hoµng gi¸p, 2 TiÕn

sÜ, 1 Phã b¶ng).

HuyÖn Trùc Ninh 4 vÞ (1 Tr¹ng nguyªn, 1

Hoµng gi¸p, 2 TiÕn sÜ).

22

HuyÖn Mü Léc 1 vÞ (1 Phã b¶ng).

HuyÖn H¶i HËu 1 vÞ (1 TiÕn sÜ).

Cha râ ®Þa danh huyÖn 1 vÞ (1 §Ö nhÊt gi¸p

§Ö tam danh).

B- 33 ngêi ®Ó tham kh¶o :

HuyÖn ý Yªn 16 vÞ (2 Th¸m hoa, 4 Hoµng

gi¸p , 10 TiÕn sÜ).

HuyÖn Nam Trùc 6 vÞ (6 TiÕn sÜ).

HuyÖn Vô B¶n 5 vÞ (2 Th¸m hoa, 1 Hoµng

gi¸p, 2 TiÕn sÜ).

HuyÖn Mü Léc 2 vÞ (1 Th¸m hoa, 1 TiÕn sÜ).

HuyÖn H¶i HËu 1 vÞ (1 TiÕn sÜ).

HuyÖn NghÜa Hng 1 vÞ (1 TiÕn sÜ).

HuyÖn Trùc Ninh 1 vÞ (1 Hoµng gi¸p).

Thµnh phè Nam §inh 1 vÞ (1 TiÕn sÜ).

23

b¶ng traçc nhµ khoa b¶ng nam ®Þnh(XÕp theo vÇn ch÷ çi hä tªn nh©n vËt)

1 - bïi t©n ( Cuèi TK 15 - §Çu TK 16 )Quª x· Kim B¶ng, huyÖn Thiªn B¶n nay thuéc

x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n

khoa Nh©m TuÊt niªn hiÖu C¶nh Thèng 5(1502) ®êiLª HiÕn T«ng, lµm quan ®Õn chøc H×nh bé H÷u thÞlang.

2 - bïi v¨n phan ( 1818 - ? )Cã s¸ch chÐp lµ Bïi Duy Phiªn, Bïi Quang

MiÖn.Quª x· Th©n Thîng, huyÖn §¹i An nay

thuéc huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç Cö nh©n khoa Quý M·o 1843, ®ç §Ö

tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Gi¸p Th×n niªnhiÖu ThiÖu TrÞ 4(1844), lµm quan ®Õn chøc Tri phñThuËn Thµnh.

3 - D¬ng bËt tr¹c ( 1684 - ? )Tù lµ XÝch Thuû, hiÖu lµ ThuÇn ChÊt.Quª x· Cæ LÔ, huyÖn Nam Ch©n nay thuéc thÞ

trÊn Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh.¤ng nguyªn hä §µo ®æi thµnh hä D¬ng, lµ

ch¸u xa ®êi cña Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n

khoa Êt Söu niªn hiÖu VÜnh ThÞnh 11(1715) ®êi LªDô T«ng, ®îc bæ Tri phñ Thiªn Trêng, th¨ng HiÕn

24

s¸t xø L¹ng S¬n. ¤ng cã t¸c phÈm Giang s¬n tri ngéthi tËp.

4 - d¬ng x©n (TK 16)Quª x· Cao H¬ng, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ

th«n Cao Ph¬ng, x· Liªn B¶o, huyÖn Vô B¶n, tØnhNam §Þnh.

¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nkhoa Êt Mïi niªn hiÖu §¹i ChÝnh 6(1535) ®êi M¹c§¨ng Doanh, lµm quan ®Õn chøc H×nh bé H÷u thÞlang, tíc Diªn Hµ b¸.

5 - §µo Minh D¬ng (TK16)Cã s¸ch chÐp lµ §µo D¬ng B»ng.Quª x· Hé X¸, huyÖn Giao Thuû nay thuéc

®Þa phËn huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh. (Hé X¸xa ®· lë xuèng s«ng do s«ng Hång chuyÓn dßng).

¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nkhoa Canh TuÊt niªn hiÖu C¶nh LÞch 3(1550) ®êiM¹c Phóc Nguyªn, lµm quan ®Õn Thõa chÝnh sø.

6 - ®µo s tÝch(Canh DÇn 1350 - 4/ 9 BÝnh Tý 1396)Quª x· Cæ LÔ, huyÖn T©y Ch©n nay thuéc thÞ

trÊn Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ con TiÕn sÜ §µo Toµn B©n.¤ng ®ç Tr¹ng nguyªn khoa Gi¸p DÇn niªn

hiÖu Long Kh¸nh 2(1374) ®êi TrÇn DuÖ T«ng. Tõ thiH¬ng ®Õn thi §×nh «ng ®Òu ®ç ®Çu. Sau khi ®çTr¹ng nguyªn, «ng ®îc bæ chøc LÔ bé Thîng th,th¨ng NhËp néi Hµnh khiÓn kiªm H÷u ty Lang trung.N¨m 1383 «ng viÕt bµi ®Ò tùa s¸ch B¶o Hoµ ®iÖn dbót cña TrÇn NghÖ T«ng. N¨m 1393 do ®ång t×nh víi§oµn Xu©n L«i phª ph¸n s¸ch Minh ®¹o cña Hå QuýLy nªn «ng bÞ gi¸ng lµm Trung th ThÞ lang ®ång Tri

25

thÈm h×nh viÖn sù. ¤ng ço quan vÒ quª lµm thuècch÷a bÖnh vµ d¹y häc.

§µo S TÝch ®îc ngêi ®êi ®¸nh gi¸ lµ méttrong nh÷ng ngêi kh¬i nguån thÓ phó thêi TrÇn víibµi C¶nh tinh phó næi tiÕng. Mét sè t¸c phÈm cña«ng ngµy nay ®îc biÕt: Bµi tùa s¸ch B¶o Hoµ ®iÖnd bót, Bµi v¨n s¸ch thi §×nh (chÐp trong LÞch triÒu§×nh ®èi s¸ch v¨n), Méng ký (chÐp trong C«ng dtiÖp ký), S¸ch lîc phôc hng §¹i ViÖt (8 tËp, ®·mÊt).

7 - ®µo toµn b©n ( TK14 )Cã s¸ch chÐp lµ §µo Toµn M©n, §µo TuyÒn

Phó, §µo Kim B¶n, Lª Toµn M«n...Quª gèc x· Song Khª, huyÖn Yªn Dông nay

thuéc x· Song Khª, huyÖn Yªn Dòng, tØnh B¾cGiang.

§Þnh c x· Cæ LÔ, huyÖn T©y Ch©n nay thuécthÞ trÊn Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh.

¤ng lµ cha Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch.¤ng ®ç H¬ng cèng khoa Gi¸p Tý 1324, ®ç

§Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ khoa Nh©m DÇn 1362 ®êi TrÇnDô T«ng, ®îc bæ chøc LÔ bé Thîng th. N¨m 1381«ng ®îc lÊy lµm Tri thÈm h×nh viÖn sù.

8 - §Æng §øc §Þch(20/8 BÝnh Tý 1816 - 4/8 BÝnh Th©n 1896)Tù lµ Cöu Tu©n, hiÖu lµ C«i Phong.Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ

th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa MËu Th©n 1848, ®ç Phãb¶ng khoa Kû DËu niªn hiÖu Tù §øc 2(1849). Saukhi ®ç Phã b¶ng, «ng vÒ quª. N¨m «ng 38 tuæi míi

26

®îc bæ chøc Tri huyÖn Hµm Yªn. ¤ng lµm quan tr¶içc chøc Tri phñ An B×nh, §èc häc H¶i D¬ng,Gi¸m s¸t ngù sö, sung TËp HiÒn viÖn Tu so¹n, Kinhdiªn khëi c tró. N¨m 1873 bÞ bÖnh, «ng xin vÒ quªan dìng vµ nu«i mÑ giµ. N¨m 1874 triÒu ®×nh triÖu«ng ra lµm §èc häc Nam §Þnh, ThÞ gi¶ng häc sÜ,sung Sö qu¸n To¶n tu, Hång l« Tù khanh. N¨m 1883«ng ®îc giao chøc thù TuÇn phñ Qu¶ng Ng·i, n¨m1884 th¨ng LÔ bé Tham tri, sung Sö qu¸n To¶n tu,lÜnh LÔ bé Thîng th. N¨m §ång Kh¸nh (1886)®îc sung Kinh diªn gi¶ng quan, lµm viÖc ®îc Ýtngµy, «ng xin vÒ trÝ sÜ vµ më trêng d¹y häc. T¸cphÈm cña «ng cã Thanh c vÞnh tËp, H¸n tù tù tuth.

9 - §Æng H÷u D¬ng ( 1857 - ? )Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ


¤ng lµ ch¸u néi Cö nh©n §Æng V¨n BÝnh, anhCö nh©n §Æng H÷u Hé.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa Kû M·o 1879, ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Söu niªnhiÖu Thµnh Th¸i 1(1889). Khoa Êt DËu 1885 «ng ®·thi Héi tróng çch, nhng v× kinh thµnh thÊt thñ nªncha kÞp truyÒn l«. Khoa Kû Söu «ng l¹i thi vµ ®çTiÕn sÜ. ¤ng lµm quan ¸n s¸t Hµ Néi. Sau bÞ ®aum¾t, «ng xin vÒ nghØ. T¸c phÈm cña «ng cã N«ng giatù liÖu (tËp s¸ch thuèc ch÷ N«m h¬n 6000 c©u th¬ lôcb¸t).

10 - §Æng Kim To¸n (1814 - 1881)Cã s¸ch chÐp lµ §Æng To¸n.

27

Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµth«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa §inh Mïi 1847, ®ç Phãb¶ng ©n khoa MËu Th©n niªn hiÖu Tù §øc 1(1848),®îc bæ Hµn l©m viÖn KiÓm th¶o, Tri phñ TÜnh Gia,th¨ng ¸n s¸t B¾c Ninh, ThÞ gi¶ng häc sÜ. N¨m Tù§øc 20(1867) «ng lµm TuÇn phñ Hé lý L¹ng B×nh.N¨m 1870 thµnh L¹ng S¬n bÞ v©y h·m, «ng bÞ çchchøc, ®i hiÖu lùc. Sau «ng ®îc kh«i phôc hµm Hångl« Tù khanh, lÜnh Bè ch¸nh Cao B»ng. N¨m Tù §øc27(1874) «ng lµm TuÇn phñ Ninh B×nh, råi ®îcth¨ng Tæng ®èc An TÜnh nhng cha kÞp nhËm chøcth× mÊt, thä 68 tuæi.

¤ng cã c«ng chiªu tËp d©n lu t¸n khai hoangvïng ven biÓn Nam §Þnh, lËp tæng L¹c ThiÖn thuéchuyÖn Giao Thuû. T¸c phÈm cña «ng cã Ninh B×nhl©m hµnh vÞnh tËp.

11 - §Æng Ngäc CÇu (1825 - 1869)Cßn gäi lµ §Æng Ngäc Ph¸c.Quª x· §Æng X¸, huyÖn Thîng Nguyªn nay

lµ th«n §Æng X¸, x· Mü Hng, huyÖn Mü Léc, tØnhNam §Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa §inh Mïi 1847, ®ç Phãb¶ng ©n khoa MËu Th©n niªn hiÖu Tù §øc 1(1848),lµm quan Bè ch¸nh Tuyªn Quang. Sau bÞ çch chøc,«ng ph¶i ®i hiÖu lùc ë qu©n thø Th¸i Nguyªn råi tötrËn, ®îc tÆng "Tö sù" (chÕt v× viÖc níc).

12 - §Æng Phi HiÓn( 9/9 Quý M·o 1603 - 21/3 MËu Ngä 1678 )Cã tµi liÖu chÐp «ng sinh 1567, mÊt 1650 thä

84 tuæi.

28

Quª x· Thuþ Trung, huyÖn Giao Thuû nay lµth«n Ngäc Thá, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.

N¨m 25 tuæi (cã s¸ch chÐp n¨m 62 tuæi) «ng®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa MËuTh×n niªn hiÖu VÜnh Té 10(1628) ®êi Lª ThÇn T«ng.N¨m 1631 «ng ®îc giao chøc HiÕn s¸t sø TuyªnQuang, råi TrÊn thñ Thanh Hoa. ¤ng cã c«ng dÑpphØ, ®îc phong tíc VÖ Thuþ hÇu. Sau «ng ®îc vÒkinh lµm §«ng çc §¹i häc sÜ. T¸c phÈm cña «ng cãNam du tËp, B¾c s¬n hµnh ký.

13 - §Æng Xu©n B¶ng ( 1828 - 1910 )Tù lµ Hy Long, hiÖu lµ ThiÖn §×nh, V¨n Phñ.Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ


¤ng lµ anh Cö nh©n §Æng Ngäc To¶n, cha§Æng Xu©n ViÖn, «ng néi Trêng Chinh.

¤ng ®ç Tó tµi hai khoa 1846 vµ 1848, ®ç Cönh©n khoa Canh TuÊt 1850, ®ç §Ö tam gi¸p ®ångTiÕn sÜ xuÊt th©n khoa BÝnh Th×n niªn hiÖu Tù §øc9(1856). Sau khi ®ç Cö nh©n «ng ®· ra lµm Gi¸o thôphñ Ninh Giang. N¨m 1857 «ng ®îc sung vµo Néiçc tham gia chØnh lý bé Nh©n sù kim gi¸m. N¨m1859 «ng gi÷ chøc quyÒn Tri phñ Thä Xu©n (ThanhHo¸), n¨m 1860 lµm Tri phñ Yªn B×nh (TuyªnQuang). N¨m 1861 «ng vÒ HuÕ lµm Gi¸m s¸t ngù sö.N¨m 1864 «ng lµm ¸n s¸t sø Qu¶ng Yªn, cïngTr¬ng Quèc Dông dÑp giÆc Kh¸ch vµ thæ phØ. N¨m1867 «ng lµm Bè ch¸nh Thanh Ho¸, n¨m 1868 ®æiBè ch¸nh Tuyªn Quang, cïng NguyÔn B¸ Nghi dÑpbän Tµu ¤ ph¸ rèi tØnh lþ. N¨m 1869 «ng l¹i ®æi lµmBè ch¸nh Thanh Ho¸, Bè ch¸nh Hµ Néi, råi Bè ch¸nh

29

S¬n T©y. N¨m 1872 «ng lµm TuÇn phñ H¶i D¬ng,®¸nh dÑp qu©n Cê Vµng Hoµng Sïng Anh. Cuèi n¨m1873 thµnh H¶i D¬ng lät vµo tay qu©n Ph¸p, «ng bÞgäi vÒ kinh chê xö téi. N¨m 1875 «ng mé d©n khaihoang vïng Yªn Mao (huyÖn BÊt B¹t, tØnh S¬n T©y).N¨m 1876 «ng theo Hoµng KÕ Viªm më ®ån ®iÒnvïng Hng Ho¸. N¨m 1878 triÒu ®×nh triÖu vÒ kinh®Ó lµm quan nhng «ng tõ chèi, xin vÒ phông dìngmÑ. N¨m 1886 triÒu ®×nh cö «ng lµm §èc häc Nam§Þnh. N¨m 1888 vua §ång Kh¸nh triÖu «ng vÒ kinhträng dông nhng «ng viÖn cí tuæi cao xin vÒ hu trÝ.

¤ng cã c«ng mé d©n khai hoang lËp ra Êp T¶Hµnh (x· V¨n L©m, huyÖn Vò Th, tØnh Th¸i B×nh).Tõ khi nghØ hu «ng më trêng d¹y häc, häc trß ®«ngtíi hµng ngh×n, cã nhiÒu ngêi ®ç ®¹t. ¤ng chuyªnt©m nghiªn cøu lÞch sö, ®Þa lý, v¨n häc, ®¹o ®øc... vµcã nhiÒu t¸c phÈm gi¸ trÞ. SÜ phu ®¬ng thêi t«n «nglµ bËc häc nhiÒu biÕt réng. Sau khi mÊt, «ng ®îctruy phôc nguyªn hµm TuÇn phñ. Lµng T¶ Hµnh thê«ng lµm Thµnh hoµng lµng. T¸c phÈm cña «ng cã:B¾c sö th«ng gi¸m tËp l·m tiÖn ®éc sö, Cæ kim thiÖn¸c tÝnh, Cæ nh©n ng«n hµnh lôc, C gia huÊn giíit¾c, DiÔn huÊn tôc quèc ©m, Giao Thuû phong thævÞnh, HuÊn tôc ca, HuÊn tö quèc ©m ca, Kh©m ®ÞnhtËp vËn trÝch yÕu, Kinh truyÖn to¸t yÕu, Nam ph¬ngdanh vËt bÞ kh¶o, Nam sö tiÖn l·m, NhÞ §é Mai diÔn©m, Nh Tuyªn thi tËp, Sö häc bÞ kh¶o, Th¸nh tæh¹nh thôc diÔn ©m ca, Th¸nh tæ thùc lôc, ThiÖn §×nhKhiªm Trai v¨n tËp, ThiÖn §×nh thi, Th«ng gi¸m tËpl·m tiÖn ®éc, Tiªn nghiªm Héi, §×nh thÝ v¨n, TuyªnQuang tØnh phó, ViÖt sö c¬ng môc tiÕt yÕu...

30

14- ®inh thao ngäc(Cuèi TK15 - §Çu TK16)Quª x· H¶i Lé, huyÖn T©y Ch©n nay thuéc x·

Liªm H¶i, huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n

khoa MËu Th×n niªn hiÖu §oan Kh¸nh 4(1508) ®êiLª Uy Môc, lµm quan ®Õn chøc Gi¸m s¸t ngù sö.

15 - §inh trung thuÇn (1463 - ? )Quª x· Phïng X¸, huyÖn ý Yªn nay thuéc x·

Yªn Kh¸nh, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.25 tuæi ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n

(Hoµng gi¸p) khoa §inh Mïi niªn hiÖu Hång §øc18(1487) ®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøcThîng th. ¤ng vèn kh«ng ham giµu sang, tÝnhc¬ng trùc nªn xin vÒ vui thó ®iÒn viªn. T¸c phÈmcña «ng cßn mét bµi th¬ lu truyÒn trong d©n gian.

16 - §ç D¬ng Thanh (1878 - 1946)Quª x· §¹i An (Th¸i §êng), huyÖn Thîng

Nguyªn nay lµ th«n §¹i An, x· NghÜa An, huyÖnNam Trùc, tØnh Nam §Þnh.

§ç Cö nh©n khoa Canh tý (1900). 24 tuæi ®çPhã b¶ng khoa T©n Söu niªn hiÖu Thµnh Th¸i13(1901), lµm quan ®Õn chøc ¸n s¸t. VÒ trÝ sÜ. MÊtt¹i quª. T¸c phÈm cña «ng cã ThÕ gian nghÞch c¶nhký.

17 - §ç Huy Liªu (1844 - 1891)Tù lµ TØnh ¤ng (cã s¸ch chÐp lµ ¤ng TÝch),

hiÖu lµ T©n Xuyªn (cã s¸ch chÐp lµ §«ng La).Quª x· La Ng¹n, huyÖn §¹i An nay lµ th«n La

Ng¹n, x· Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.

31

¤ng lµ con Phã b¶ng §ç Huy UyÓn, ch¸u néiCö nh©n §ç Huy C¶nh.

¤ng ®ç Gi¶i nguyªn Cö nh©n khoa §inh M·o1867, ®ç §×nh nguyªn §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n(Hoµng gi¸p) khoa Kû M·o niªn hiÖu Tù §øc32(1879).

Tríc khi thi Héi «ng lµm HuÊn ®¹o Yªn M«,hµm §iÓn tÞch. Khi vµo thi §×nh, bµi ®èi s¸ch cña«ng m¹ch l¹c, ®îc ch©u phª lµ "Qu¶ cã thùc häc,nh÷ng kÎ dÉm theo vÕt mßn kh«ng thÓ lµm ®îc".¤ng ®îc bæ Tri phñ §oan Hïng, råi L©m Thao, hµmTËp hiÒn viÖn Tríc t¸c. N¨m KiÕn Phóc 1(1884) «ng®îc th¨ng hµm Hång l« Tù thiÕu khanh, gi÷ chøcBiÖn lý bé Hé, Tham biÖn Néi çc sù vô. Sau khiqu©n Ph¸p chiÕm B¾c Kú, «ng ço quan vÒ quª, cïngTiÕn sÜ Vò H÷u Lîi, NguyÔn §øc Huy mé qu©n khëinghÜa nhng viÖc kh«ng thµnh. ¤ng bÞ Ph¸p b¾t giamhai n¨m. Bän thùc d©n Ph¸p dô dç, mua chuéc, cö«ng lµm Bè ch¸nh B¾c Ninh nhng «ng kiªn quyÕt tõchèi. ¤ng sèng trong t©m tr¹ng ®au buån tríc c¶nhníc mÊt. Sau khi mÑ «ng qua ®êi, «ng còng mÊttheo. (Cã thuyÕt nãi «ng tù vÉn b»ng thuèc ®éc).

Mét sè t¸c phÈm cña «ng hiÖn cßn lµ §iÖn thÝchÕ s¸ch, §«ng La thi tËp (trong bé La Ng¹n §ç ®¹igia thi tËp), §«ng La v¨n tËp, La Ng¹n biÖn lý x·(So¹n chung víi §ç Huy UyÓn), La Ng¹n §ç ®¹i giaphó tËp, T©n Xuyªn v¨n tËp, TØnh ¤ng thi tËp...

18 - §ç Huy UyÓn (1816 - 1882)Tù lµ Viªn Khuª, hiÖu lµ T©n Giang.Quª x· La Ng¹n, huyÖn §¹i An nay lµ th«n La

Ng¹n, x· Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.

32

¤ng lµ con Cö nh©n §ç Huy C¶nh, cha Hoµnggi¸p §ç Huy Liªu.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa Canh Tý 1840, ®ç Phãb¶ng khoa T©n Söu niªn hiÖu ThiÖu TrÞ 1(1841).Khoa nµy «ng thi Héi ®îc 12 ®iÓm, ®¸ng ®ç TiÕn sÜ,nhng v× bµi Kim v¨n cã mét c©u viÕt khiÕm nh· nªnbÞ gi¸ng xuèng Phã b¶ng.

Sau khi ®ç Phã b¶ng, «ng ®îc bæ Hµn l©mviÖn KiÓm th¶o. N¨m Tù §øc 1(1848) «ng ®îc sungvµo Kinh diªn, ®i gi÷ chøc Tri phñ B×nh Giang, l¹i vÒkinh lµm Gi¸m s¸t Ngù sö, råi §èc häc VÜnh Long,th¨ng LÔ bé Lang trung. Nh©n viÖc so¹n th¶o chiÕudô ®îc vua khen ngîi, «ng ®îc ban hµm Th¸ithêng ThiÕu khanh, gi÷ chøc BiÖn lý bé Hé. V× èm®au «ng ço quan vÒ quª vµ mÊt, thä 68 tuæi.

¤ng næi tiÕng vÒ ph¬ng ph¸p tù häc vµ gi¸odôc trong gia ®×nh. Thµnh ng÷ "Tè ®¾c ®×nh huÊn "(nhê gia ®×nh d¹y dç mµ trë nªn giái) lµ ®Ó ca ngîiph¬ng ph¸p gi¸o dôc cña gia ®×nh «ng. T¸c phÈmcña «ng cã Kh¸i ®ång thuyÕt íc, La Ng¹n biÖn lý x·(So¹n chung víi §ç Huy Liªu), La Ng¹n thi v¨n tËp,Nam §Þnh chóc hç ca çch, T©n Giang tõ tËp, T©nGiang v¨n tËp, Tù häc cÇu tinh ca, TËp th¬ N«m viÕtvÒ MÉu LiÔu H¹nh, V¨n C«ng gia lÔ tån ch©n...

19 - §ç Hùu (1441 - ? )Quª x· §¹i NhiÔm, huyÖn ý Yªn nay thuéc

x· Yªn B×nh, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n

khoa MËu TuÊt niªn hiÖu Hång §øc 9(1478) ®êi LªTh¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc L¹i bé T¶ thÞ lang,tõng ®i sø nhµ Minh. ¤ng cã c«ng chiªu tËp d©n khaikhÈn vïng ®Êt ven s«ng H¸t.

33

20 - §ç Ph¸t (1813 - 1893)Cã s¸ch chÐp lµ §ç T«ng Ph¸t. Tù lµ X¹ Phu,

hiÖu lµ Tö HuÊn (cã s¸ch chÐp lµ Tö TuÊn).Quª x· QuÇn Anh, huyÖn Ch©n Ninh nay

thuéc huyÖn H¶i HËu, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ cha Gi¶i nguyªn Cö nh©n §ç BØnh

Thµnh.¤ng ®ç Gi¶i nguyªn Cö nh©n khoa Canh Tý

1840, ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n ©n khoaQuý M·o niªn hiÖu ThiÖu TrÞ 3(1843), ®îc bæ Hµnl©m viÖn Biªn tu. NhËn chøc ®îc mÊy n¨m «ng xinvÒ phông dìng mÑ giµ. N¨m Tù §øc1(1848) «ngnhËm chøc Tri phñ øng Hoµ, råi §èc häc NghÖ An.Do bÞ èm, «ng xin vÒ quª dìng bÖnh. Trong thêigian dìng bÖnh ë quª, «ng chiªu mé nghÜa binh xin®i gi÷ biªn giíi §«ng B¾c. TriÒu ®×nh triÖu «ng vÒkinh th¨ng hµm Quang léc Tù thiÕu khanh, Quèc söqu¸n To¶n tu, l¹i ®iÒu vÒ Nam §Þnh lµm Th¬ng biÖntØnh vô kiªm Dinh ®iÒn Phã sø. Sau «ng phôc chøcBiªn tu kiªm BiÖn ®iÒu sù vô, lÜnh Dinh ®iÒn sø. N¨m70 tuæi «ng vÒ hu, mÊt n¨m 1893 thä 81 tuæi.

Cã s¸ch chÐp «ng lµm quan ®Õn chøc Quèc tögi¸m TÕ töu, sung Dinh ®iÒn sø, bÞ gi¸ng, sau ®îcphôc hµm Hång l« Tù khanh, th¨ng ThÞ lang. T¸cphÈm cña «ng cã §iÕu v·n ®èi tríng v¨n, HiÕuthuËn íc ng÷, Thuû kÝnh lôc.

21 - §ç V¨n To¹i (1872 - ? )Quª x· NguyÖt M¹i, huyÖn Vô B¶n nay lµ

th«n NguyÖt M¹i, x· §¹i Th¾ng, huyÖn Vô B¶n, tØnhNam §Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa Canh Tý 1900, ®ç Phãb¶ng khoa §inh Mïi niªn hiÖu Thµnh Th¸i 19(1907).

34

Khoa Gi¸p Th×n 1904 «ng ®· thi Héi tróng çch, saukhi yÕt b¶ng ph¶i vÒ c tang cha nªn khoa §inh Mïi®îc vµo thi §iÖn. ¤ng cã tµi vÒ ho¹ vµ th¬ v¨n. ¤ngcã t¸c phÈm Cæ thô çch tËp (72 bµi).

22 - §ång C«ng ViÖn (1681 - ? )Quª x· H¶i L¹ng, huyÖn §¹i An nay lµ th«n

H¶i L¹ng, x· NghÜa ThÞnh, huyÖn NghÜa Hng, tØnhNam §Þnh.

¤ng thi H¬ng ®ç TØnh nguyªn. N¨m 32 tuæi«ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoaNh©m Th×n niªn hiÖu VÜnh ThÞnh 8(1712) ®êi Lª DôT«ng, lµm quan ®Õn chøc Gi¸m s¸t Ngù sö.

23 - Hoµng Ph¹m DÞch (1701 - ? )Quª x· Tõ Qu¸n, huyÖn Giao Thuû nay lµ

th«n Tõ Qu¸n, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.

48 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa MËu Th×n niªn hiÖu C¶nh Hng 9(1748)®êi Lª ThÇn T«ng, lµm quan ®Õn chøc Gi¸m s¸t ngùsö.

24 - Hoµng Quèc Tr©n ( 1751 - ? )Cã s¸ch chÐp lµ Hoµng VÜnh Tr©n.Quª x· Nam Ch©n, huyÖn Nam Ch©n nay lµ

th«n Nam Trùc, x· §ång S¬n, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.

29 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa Kû Hîi niªn hiÖu C¶nh Hng 40(1779) ®êiLª HiÓn T«ng, lµm quan ®Õn Hµn l©m viÖn ®·i chÕ,thù HiÕn s¸t sø Kinh B¾c.

35

25 - KhiÕu N¨ng tÜnh (1835 - 1920)Quª x· Ch©n Mü, huyÖn §¹i An nay lµ th«n

Trùc Mü, x· Yªn Cêng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.

¤ng lµ cha çc Cö nh©n KhiÕu Tam L÷, KhiÕuTø øng.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa MËu DÇn 1878, ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Canh Th×n niªnhiÖu Tù §øc 33(1880). Khoa nµy «ng ®ç ®Çu kú thiHéi. ¤ng lµm quan tr¶i çc chøc §èc häc Nam §Þnh,§èc häc Hµ Néi, th¨ng Quèc tö gi¸m TÕ töu.

¤ng lµ mét häc gi¶ uyªn th©m, nhµ v¨n, nhµgi¸o næi tiÕng. T¸c phÈm cña «ng cã Cè h¬ng vÞnhtËp, Cæ thô çch vÞnh, §¹i An b¶n m¹t kh¶o, §¹i AnhuyÖn chÝ, Hµ Néi tØnh chÝ, Hoµi lai thi tËp, Quèc ®«cæ kim chÝ, T©n biªn Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc...

26 - L· Xu©n Oai(5/10 MËu TuÊt 1838 - 23/10 T©n M·o 1891)Cã s¸ch chÐp lµ L· Xu©n Uy, tù lµ Thóc Bµo.Quª x· Thîng §éng, huyÖn Phong Doanh

nay thuéc x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa Gi¸p Tý 1864, ®ç Phãb¶ng khoa Êt Söu niªn hiÖu Tù §øc 18(1865), ®îcsung vµo lµm viÖc ë TËp HiÒn viÖn, råi lÇn lît gi÷çc chøc Tri huyÖn Kú Anh, Tri phñ Nho Quan, ¸ns¸t Ninh B×nh. ¤ng lµ mét chÝ sÜ, t¸c gia yªu níc, bÞthùc d©n Ph¸p b¾t ®µy ®i C«n §¶o vµ hy sinh.

T¸c phÈm cña «ng cã C«n §¶o thi tËp, ThócBµo thi v¨n tËp, Thanh niªn chÝ.

36

27 - L©m H÷u LËp ( 1877 - 1947 )Quª x· §¹i An, huyÖn Nam Trùc nay lµ th«n

§¹i An, x· Nam Th¾ng, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa Canh Tý (1900). 40 tuæi®ç Phã b¶ng khoa BÝnh Th×n niªn hiÖu Kh¶i §Þnh1(1916), lµm quan HuÊn ®¹o trêng quy thøc. MÊt t¹iquª. T¸c phÈm cña «ng cã LÞch ®¹i ch gia khÈn thæchÝ, Thiªn gia thi tuyÓn H¸n tù tËp (300 bµi), Thiªngia thi tuyÓn quèc ©m tËp (400 bµi).

28 - Lª HiÕn Gi¶n ( 1341 - 1390 ?)Tªn tríc lµ Lª HiÕn Phñ, ph¹m huý vua TrÇn

nªn ®æi thµnh Lª HiÕn Gi¶n.Quª trang Thîng Lao, huyÖn T©y Ch©n nay

thuéc x· Nam Thanh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.

¤ng vèn dßng dâi T« HiÕn Thµnh. Cha lµ T«HiÕn Ch¬ng lÊy vî vµ lËp nghiÖp ë T©y Ch©n. ¤ngcã ngêi em sinh ®«i lµ Lª HiÕn Tø ®ç TiÕn sÜ cïngkhoa. C¶ hai anh em ®Òu ®æi tõ hä T« sang häc Lª.

N¨m 34 tuæi Lª HiÕn Gi¶n ®ç B¶ng nh·n khoaGi¸p dÇn niªn hiÖu Long Kh¸nh 2(1374) ®êi TrÇnDuÖ T«ng, lµm quan ®Õn chøc ThÞ lang. Mu giÕt HåQuý Ly nhng viÖc kh«ng thµnh, «ng bÞ s¸t h¹i.Tríc khi chÕt «ng cã ®äc hai c©u th¬ :

TÊc kiÕm trõ gian trêi ®Êt biÕt,TÊm lßng b¸o níc quû thÇn hay.29 - Lª HiÕn Tø ( 1341 - 1390 ? )Quª trang Thîng Lao, huyÖn T©y Ch©n nay

thuéc x· Nam Thanh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.

37

¤ng lµ con T« HiÕn Ch¬ng, em sinh ®«i cñaB¶ng nh·n Lª HiÕn Gi¶n.

34 tuæi ®ç TiÕn sÜ khoa Gi¸p dÇn niªn hiÖuLong Kh¸nh 2(1374) ®êi TrÇn DuÖ T«ng, lµm quan®Õn Ngù sö ®¹i phu, cã c«ng trong viÖc b×nh ChiªmThµnh. ¤ng cïng Lª HiÕn Gi¶n mu giÕt Hå Quý Lykh«ng thµnh, bÞ s¸t h¹i.

30 - L¬ng ThÕ Vinh ( 1441 - 1496 )Tù lµ C¶nh NghÞ, hiÖu lµ Thuþ Hiªn, d©n gian

quen gäi lµ Tr¹ng Lêng.Quª x· Cao H¬ng, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ


¤ng ®ç Gi¶i nguyªn H¬ng cèng khoa Nh©mNgä 1462, ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §Ö nhÊtdanh (Tr¹ng nguyªn) khoa Quý Mïi niªn hiÖu QuangThuËn 4(1463) ®êi Lª Th¸nh T«ng, ®îc bæ Hµn l©mviÖn Trùc häc sÜ, quyÒn CÊp sù trung C«ng khoa. Sau«ng l¹i kiªm §ång bÝ th gi¸m, th¨ng Hµn l©m viÖnThÞ gi¶ng, kiªm T huÊn Sïng V¨n qu¸n vµ Tó L©mcôc. N¨m 1484 «ng tham gia so¹n th¶o V¨n bia TiÕnsÜ, ®îc th¨ng Hµn l©m viÖn ThÞ gi¶ng Chëng viÖnsù, NhËp thÞ Kinh diªn, tri Sïng V¨n qu¸n vµ Tó L©mcôc, Hé bé T¶ thÞ lang, tíc H¬ng LÜnh hÇu. N¨m1493 «ng lµm §éc quyÓn kh¶o quan thi §×nh khoaQuý Söu. N¨m 1495 «ng ®i T©y chinh víi vua LªTh¸nh T«ng. ¤ng tõng lµ S¸i phu Tao §µn héi, cãnhiÖm vô biªn tËp vµ söa ch÷a th¬ cña çc héi viªn.Sau khi mÊt, «ng ®îc phong lµm Phóc thÇn.

¤ng lµ nhµ chÝnh trÞ, nhµ to¸n häc, nhµ v¨n, cãtµi vÒ ©m nh¹c vµ nghÖ thuËt s©n khÊu chÌo. Nhµ b¸chäc Lª Quý §«n ®· ®¸nh gi¸ «ng lµ ngêi " tµi hoadanh väng vît bËc ".

38

T¸c phÈm cña «ng cã : Bang giao thõa mÖnh(®· mÊt), Bµi tùa s¸ch Nam t«ng tù ph¸p ®å, Bµi tùas¸ch ThiÒn m«n gi¸o khoa, B×nh Nam chØ chëng,§¹i thµnh to¸n ph¸p, §« ®èc §inh Träng An mé biký, Hý phêng ph¶ lôc, NhËn th¸nh Hoµng Th¸i hËuv¨n, PhËt kinh thËp giíi, V¨n bia chïa Diªn Hùu vµnhiÒu th¬ chÐp trong Thiªn Nam d h¹ tËp.

31 - Ng« BËt Lîng ( TK 16 )Quª x· B¸i D¬ng, huyÖn T©y Ch©n nay lµ

th«n B¸i D¬ng, x· Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc,tØnh Nam §Þnh.

§ç Héi nguyªn §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa Canh TuÊt niªn hiÖu C¶nh LÞch 3(1550)®êi M¹c Phóc Nguyªn, lµm quan ®Õn T¶ thÞ lang,hµm §¾c tiÒn kim vÜnh léc ®¹i phu, tíc Phông C«nghÇu. (Cã s¸ch chÐp «ng lµm quan ®Õn Binh béThîng th). ¤ng mÊt trªn ®êng ®i sø nhµ Minh.

32 - Ng« ThÕ Vinh (1803 - 1856)Tù lµ Träng Phu, Träng Nhîng, Träng Dùc,

hiÖu lµ D¬ng §×nh, Khóc Giang, Tróc §êng.Quª x· B¸i D¬ng, huyÖn Nam Ch©n nay lµ

th«n B¸i D¬ng, x· Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc,tØnh Nam §Þnh.

¤ng lµ em Cö nh©n Ng« §×nh Th¸i, «ng néiCö nh©n Ng« Huy Tr×nh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa MËu Tý 1828, ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Söu niªnhiÖu Minh MÖnh 10(1829), ®îc bæ chøc Hµn l©mviÖn Biªn tu, lÜnh Tri phñ §Þnh ViÔn. Sau «ng chuyÓnlµm Viªn ngo¹i lang bé L¹i, råi ®îc th¨ng LÔ béLang trung. Do ph¹m lçi trong khi chÊm thi, «ng bÞçch chøc vµ bÞ tíc c¶ häc vÞ TiÕn sÜ. ¤ng vÒ quª

39

më trêng d¹y häc. ¤ng nhiÒu lÇn ®Ò nghÞ triÒu ®×nhsöa ®æi çch häc çch thi nhng kh«ng ®îc chÊpnhËn. S¸ng t¸c cña «ng gåm nhiÒu thÓ lo¹i : th¬, phó,tríng, ®èi, liªn, tÊu, biÓu, sí, tông, tù, b¹t, bi,minh... Sau vua Tù §øc ®· kh«i phôc danh hiÖu TiÕnsÜ cho «ng. T¸c phÈm cña «ng cã Bµi tùa vµ phª b×nhs¸ch øc Trai di tËp, B¸i D¬ng Ng« ThÕ Vinh kinhhåi tiÔn hµnh thi tËp, B¸i D¬ng Ng« tiªn sinh trêngthi tËp, B¸i D¬ng thi tËp, B¸i D¬ng th tËp, B¸iD¬ng TiÕn sÜ Ng« tiªn sinh thi tËp, D¬ng §×nh phótuyÓn, D¬ng §×nh thi phó v¨n tËp, Giai v¨n tËp ký(In chung víi Phan §×nh Phïng...), Hoµng çc div¨n, Kh¸i ®ång thuyÕt íc nhuËn s¾c, Kh¶o xÝch®¹c bé ph¸p, Khóc Giang Ng« D¬ng §×nh v¨n tËp,LuËn thøc ®¹i lîc, Nam Ch©n vÞnh,Ng« D¬ng§×nh v¨n tËp, NguyÔn triÒu tÊu biÓu, NhÞ §µo c«ngtõ bi, N÷ huÊn t©n th, Tèng sö lîc, Tróc §êngchu dÞch tuú bót, Tróc §êng kho¸ s¸ch, Tróc §êngphó tËp, Tróc §êng phó tuyÓn, Tróc §êng thi v¨ntËp, Tróc §êng thi v¨n tËp, Tróc §êng thi v¨n tËptuú bót, Tróc §êng thi v¨n th¶o, Tróc §êng tuúbót...

33 - Ng« Tiªm ( 1749 - 1818 )Quª x· Çt §»ng, huyÖn Väng Doanh nay lµ

th«n Çt §»ng, x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nthÞnh khoa Kû Hîi niªn hiÖu C¶nh Hng 40(1779)®êi Lª HiÓn T«ng, lµm quan ®Õn chøc §«ng çc HiÖuth, §èc ®ång kiªm §èc trÊn L¹ng S¬n, bÞ çch chøc.Sau «ng ®îc phôc chøc Th¸i Hoµ ®iÖn häc sÜ, tícMü Ph¸i hÇu. §Õn ®êi Lª MÉn §Õ niªn hiÖu Chiªu

40

Thèng «ng lµm Tæng qu¶n thiªn h¹ cÇn v¬ng binhm· hËu gi¸ chinh man ®¹i tíng qu©n. Sau «ng vÒquª d¹y häc. §Çu ®êi Gia Long «ng ®îc triÖu ra lµm§èc häc S¬n T©y, tíc NghÜa Ph¸i hÇu. Khi tuæi cao,«ng ço vÒ quª vµ mÊt, thä 70 tuæi.

34 - Ng« TrÇn Thùc (1724 - ? )Cã s¸ch chÐp tªn «ng lµ Ng« §×nh Thùc.Quª gèc x· PhËt TÝch, huyÖn Tiªn Du.§Þnh c x· B¸ch TÝnh, huyÖn Nam Ch©n nay

lµ th«n B¸ch TÝnh, x· Nam Hång, huyÖn Nam Trùc,tØnh Nam §Þnh.

¤ng ®ç Gi¶i nguyªn råi ®ç khoa Hoµnh tõ.N¨m 37 tuæi ®ç §×nh nguyªn §Ö tam gi¸p ®ång TiÕnsÜ xuÊt th©n khoa Canh Th×n niªn hiÖu C¶nh Hng21(1760) ®êi Lª HiÓn T«ng, lµm quan ®Õn §«ng çc§¹i häc sÜ, thù Thiªm §« ngù sö, tíc Diªn Tr¹ch b¸.

35 - NguyÔn ¢u Chuyªn (1860 –1895)

Khi ®i thi H¬ng «ng khai t¨ng tuæi nªn nhiÒutµi liÖu chÐp «ng sinh n¨m §inh Tþ 1857.

Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµth«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh.

¤ng ®ç Gi¶i nguyªn Cö nh©n khoa Kû M·o1879, ®ç Phã b¶ng ©n khoa Gi¸p Th©n niªn hiÖu KiÕnPhóc 1(1884).

Sau khi ®ç Cö nh©n, «ng ®îc bæ chøc Gi¸othô. N¨m 1884 «ng ®îc th¨ng Tri huyÖn råi Tri phñ.N¨m 1890 «ng lµm ¸n s¸t B¾c Ninh, n¨m 1892 th¨ngBè ch¸nh B¾c Ninh. ¤ng mÊt t¹i lþ së n¨m 1895, thä36 tuæi. ¤ng cã çc t¸c phÈm: B¾c Ninh chÝ, Hoµngh«n chÝ.

41

36 - NguyÔn C«ng BËt (1599 - ? )Quª x· Khang Cï, huyÖn T©y Ch©n nay lµ

th«n Giao Cï, x· §ång S¬n, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.

54 tuæi «ng ®ç §×nh nguyªn §Ö tam gi¸p ®ångTiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Nh©m Th×n niªn hiÖu Kh¸nh§øc 4(1652) ®êi Lª ThÇn T«ng, lµm quan §èc häcThanh ho¸, sau gi÷ chøc L¹i khoa CÊp sù trung, råiThÞ lang bé L¹i, tíc tö. VÒ trÝ sÜ.

37 - NguyÔn Danh Nho (1638 - 1699)HiÖu lµ SÇn Hiªn.Quª gèc x· NghÜa Phó, huyÖn CÈm Giµng nay

lµ th«n NghÜa Phó, x· CÈm Vò, huyÖn CÈm B×nh,tØnh H¶i D¬ng.

§Þnh c x· Cæ N«ng, huyÖn Nam Ch©n naythuéc x· B×nh Minh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.

N¨m 33 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜxuÊt th©n khoa Canh TuÊt niªn hiÖu C¶nh TrÞ 8(1670)®êi Lª HuyÒn T«ng, lµm quan ®Õn chøc Båi tôngH÷u thÞ lang, tíc Nam. ¤ng tõng ®i sø nhµ Thanh.Sau khi mÊt, «ng ®îc tÆng chøc C«ng bé T¶ thÞ lang,tíc Tö. T¸c phÈm cña «ng cßn 12 bµi th¬ ch÷ H¸nchÐp trong Toµn ViÖt thi lôc.

38 - NguyÔn §Þch ( TK 15 )Quª x· Vô Sµi, huyÖn §¹i An nay lµ th«n Vß,

x· Yªn Léc, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n

khoa Nh©m TuÊt niªn hiÖu §¹i B¶o 3(1442) ®êi LªTh¸i T«ng, lµm quan ®Õn chøc T¶ thÞ lang. ¤ng cãt¸c phÈm Nhµn du kiÕn v¨n ký.

42

39 - NguyÔn HiÒn (1235 - 1251 ? )Quª x· D¬ng A, huyÖn Thîng HiÒn nay lµ

th«n D¬ng A, x· Nam Th¾ng, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.

13 tuæi «ng ®ç Tr¹ng nguyªn khoa thi Th¸ihäc sinh n¨m §inh mïi niªn hiÖu Thiªn øng ChÝnhB×nh 16(1247) ®êi TrÇn Th¸i T«ng, lµm quan ®Õnchøc Thîng th. ¤ng næi tiÕng lµ thÇn ®ång, cã tµiøng ®èi rÊt nhanh. ¤ng mÊt sím khi ®¬ng chøc.¤ng cã t¸c phÈm ¸p tö tõ kª mÉu du hå phó.

40 - NguyÔn Ngäc Liªn (1848 - 1937)Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ


¤ng lµ em Cö nh©n NguyÔn §øc Ban.¤ng ®ç Cö nh©n khoa BÝnh TuÊt 1886, ®ç §Ö

tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Söu niªnhiÖu Thµnh Th¸i 1(1889), ®îc bæ chøc Tri phñ NamS¸ch. Do kh«ng chÞu l¹y chµo Toµn quyÒn §«ngD¬ng De Lanessan nªn «ng bÞ gi¸ng HËu bæ. Sau®îc t¸i bæ chøc §èc häc Nam §Þnh nhng «ng tõchèi. ¤ng më trêng d¹y häc ë quª, cã nhiÒu ngêitheo häc.

41 - nguyÔn sïng nghª (1428 - ? )Nguyªn qu¸n huyÖn VÜnh X¬ng nay thuéc

quËn Hoµn KiÕm, thµnh phè Hµ Néi.§Þnh c x· HiÓn Kh¸nh, huyÖn Thiªn B¶n nay

thuéc x· HiÓn Kh¸nh, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.

N¨m 48 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜxuÊt th©n khoa Êt Mïi niªn hiÖu Hång §øc 6(1475)

43

®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc L¹i béThîng th, sau tõ quan vÒ d¹y häc.

42 - NguyÔn ThÕ Tr©n (1603 - ? )Quª x· B¸ch TÝnh, huyÖn Thîng Nguyªn nay

lµ th«n B¸ch TÝnh, x· Nam Hång, huyÖn Nam Trùc,tØnh Nam §Þnh.

N¨m 26 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜxuÊt th©n khoa MËu Th×n niªn hiÖu VÜnh Té10(1628) ®êi Lª ThÇn T«ng, lµm quan ®Õn CÊp sùtrung.

43 - NguyÔn Tö §« (1464 - ? )Quª x· Tö MÆc, huyÖn ý Yªn nay thuéc x·

Yªn Trung, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.N¨m 36 tuæi «ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt

th©n (Hoµng gi¸p) khoa Kû Mïi niªn hiÖu C¶nhThèng 2(1499) ®êi Lª HiÓn T«ng, ®îc bæ chøc Triphñ NghÜa Hng, råi Phã ®« Ngù sö. N¨m 55 tuæi(1518) «ng ço quan vÒ quª cïng con trai lµm nghÒchµi líi.

44 - NguyÔn V¨n Thµnh (1872 - ? )Quª x· Thøc Vô, huyÖn §¹i An nay lµ th«n

Thøc Vô, x· Yªn Cêng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa BÝnh Ngä 1906, ®ç Phãb¶ng khoa §inh Mïi niªn hiÖu Thµnh Th¸i 19(1907),lµm quan Gi¸o thô øng Hoµ.

45 - NguyÔn V¨n TÝnh (1861 - 1930)Quª x· Cùu Hµo, huyÖn Vô B¶n nay lµ th«n

Cùu Hµo, x· VÜnh Hµo, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.

Sau khi ®ç Tó tµi, «ng ®îc vµo häc ë Quèc tögi¸m. N¨m 41 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ

44

xuÊt th©n khoa T©n Söu niªn hiÖu Thµnh Th¸i13(1901), ®îc bæ chøc §èc häc H¶i D¬ng. N¨msau «ng ço quan vÒ quª. T¸c phÈm cña «ng cã Minhkinh chÝ, Thiªn B¶n diªn çch chÝ, Thiªn B¶n lôc kúký.

46 – NguyÔn ý (1485 - ? )Quª x· Th Nhi, tæng Hé X¸, huyÖn Giao

Thuû nay lµ th«n Ngäc Thá, x· T©n ThÞnh, huyÖnNam Trùc, tØnh Nam §Þnh.

27 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa T©n Mïi niªn hiÖu Hång ThuËn 3(1511)®êi Lª T¬ng Dùc, lµm quan ®Õn Tù khanh.

47 - Ph¹m B¶o (1456 - 1501)Quª x· Hoµng X¸, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ em hä TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng

gi¸p) khoa §inh Mïi niªn hiÖu Hång §øc 18(1487)®êi Lª Th¸nh T«ng.

¤ng lµ ngêi v¨n vâ song toµn, ®îc bæ ng¹chquan vâ, gi÷ chøc Chëng néi thÞ, tr¶i th¨ng TrÊn thñNghÖ An, §¹i tíng ®æng qu©n, Phã ®« ngù sö. ¤ngmÊt trªn ®êng hé gi¸ vua Lª HiÕn T«ng ®i chinhchiÕn n¨m C¶nh Thèng 4(1501). (Cã tµi liÖu chÐp«ng mÊt t¹i lþ së khi chuÈn bÞ ®i kinh lý Bæn Mann¨m 1497). HiÖn ë lµng Hng ThÞnh cßn ®Òn thê anhem «ng.

48 - Ph¹m Duy ChÊt (1616 - 1665)Cßn cã tªn lµ Ph¹m Duy HiÒn.Quª x· Ngä Trang, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ

th«n Ngä Trang, x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n, tØnhNam §Þnh.

45

¤ng ®è H¬ng cèng khoa Kû M·o 1639, ®îcbæ chøc ChØ huy thiªm sù. N¨m 44 tuæi «ng ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Hîi niªnhiÖu VÜnh Thä 2(1659) ®¬× Lª ThÇn T«ng, bµi øngchÕ cña «ng ®øng thø nhÊt. Sau «ng l¹i ®ç khoa §«ngçc, lµm quan §«ng çc HiÖu th. N¨m 1663 «nglµm Tham chÝnh ®¹o S¬n T©y, råi th¨ng §«ng çc§¹i häc sÜ. Sau khi mÊt, «ng ®îc tÆng H÷u thÞ lang.

49 - Ph¹m Duy C¬ (1685 - ? )Quª x· Tõ Qu¸n, huyÖn Giao Thuû nay lµ

th«n Tõ Qu¸n, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.

26 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa Canh dÇn niªn hiÖu VÜnh ThÞnh 6(1710)®êi Lª Dô T«ng, lµm quan ®Õn H×nh khoa CÊp sùtrung, tíc Thu©n H¶i b¸.

50 - Ph¹m §¹o Phó (1463 - 1539)Quª x· Hoµng X¸, huyÖn §¹i An nay lµ th«n

Ph¹m X¸, x· Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.

§Þnh c x· Hng ThÞnh, huyÖn §¹i An naythuéc x· Hoµng Nam, huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam§Þnh.

¤ng lµ anh hä Hoµng gi¸p Ph¹m B¶o.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n

khoa Canh TuÊt niªn hiÖu Hång §øc 21(1490) ®êi LªTh¸nh T«ng, ®îc bæ chøc Hµn L©m viÖn KiÓm th¶o,th¨ng tíi H×nh bé T¶ thÞ lang. N¨m 1527 M¹c §¨ngDung cíp ng«i nhµ Lª, «ng tõ quan vÒ quª d¹y häc.Sau khi mÊt, «ng ®îc vua Lª ThÕ T«ng tÆng hµmTham tri vµ phong lµm phóc thÇn.

46

¤ng næi tiÕng vÒ v¨n th¬. T¸c phÈm cña «ngcã TËp th¬ chiªu hån b»ng ch÷ N«m, 15 bµi th¬ chÐptrong mét sè s¸ch.

51 - Ph¹m §¨ng Gi¶ng(Gi¸p Ngä 1834 - ? )

Quª x· Tam §¨ng, huyÖn §¹i An nay lµ th«nTam Quang, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.

¤ng lµ con Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ, anhçc Cö nh©n Ph¹m §¨ng H©n, Ph¹m §¨ng Phæ, Ph¹m§¨ng Hµi.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa Gi¸p Tý 1864, ®ç Phãb¶ng khoa Êt Söu niªn hiÖu Tù §øc 18(1865), lµmquan ®Õn Bè ch¸nh Thanh Ho¸, c¶i bæ Th¬ng biÖntØnh vô Nam §Þnh, lo viÖc ®iÒu binh chèng Ph¸p råimÊt ë chiÕn khu.

52 - Ph¹m Gia M«n (1525 - ? )Quª x· D¬ng Håi, huyÖn §¹i An nay lµ th«n

D¬ng Håi, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.

N¨m 30 tuæi «ng míi ®i häc. N¨m 53 tuæi «ng®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §Ö tam danh (Th¸mhoa) khoa §inh Söu niªn hiÖu Sïng Khang 10(1577)®êi M¹c MËu Hîp, lµm quan ®Õn chøc Binh bé T¶ thÞlang, tíc Nh©n Hµ b¸. N¨m 1592 M¹c MËu Hîp bÞb¾t vµ bÞ giÕt, «ng khëi qu©n ë §å S¬n chèng l¹i nhµLª. ViÖc kh«ng thµnh, «ng bÞ quan qu©n nhµ Lª xötö.

53 - Ph¹m Hïng (TK 15)Quª x· §êng S¬n, huyÖn Thiªn B¶n nay

thuéc lµng Hæ S¬n, x· Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n,tØnh Nam §Þnh.

47

¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa T©n Söu niªn hiÖu Hång §øc 12(1481)®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc Hµn l©m viÖnBiÖn lý, H×nh bé H÷u thÞ lang. Sau «ng vÒ trÝ sÜ, thä78 tuæi.

54 - Ph¹m H÷u Du ( 1682 - ? )Quª x· Qu¸n Çc, huyÖn Giao Thuû nay lµ

th«n Qu¸n Çc, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.

43 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa Gi¸p th×n niªn hiÖu B¶o Th¸i 5(1724) ®¬×Lª Dô T«ng, lµm quan ®Õn C«ng bé H÷u ThÞ lang,tíc Qu¸n Anh b¸. VÒ trÝ sÜ. ¤ng cã t¸c phÈm BÇngia dông dîc b»ng ch÷ N«m rÊt gi¸ trÞ.

55 - Ph¹m Kh¾c ThËn(1441- 1/ 9 Kû TÞ 1509)Tù lµ L¹c Toµn.Quª lµng Ngu Tr×, huyÖn Nam Ch©n chuyÓn

®Õn ®Þnh c x· Cæ Tung, huyÖn Nam Ch©n nay lµth«n Cæ Tung, x· Nam Hïng, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh.

53 tuæi «ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n(Hoµng gi¸p) khoa Quý söu niªn hiÖu Hång §øc 24(1493) ®êi Lª Th¸nh T«ng, ®îc bæ chøc Hµn l©mviÖn HiÖu lý. N¨m §inh tþ (1497) «ng lµm Phã søsang nhµ Minh. Khi vÒ níc, «ng ®îc th¨ng LÔ béT¶ ThÞ lang, tíc Xu©n L©m tö. N¨m 1509 «ng cÇmqu©n dÑp h¶i phØ ë s«ng B¹ch §»ng, bÞ giÆc chÐm ®øtçnh tay tr¸i råi hy sinh. Vua Lª HiÕn T«ng truy tÆng«ng hµm LÔ bé Thîng th, thuþ lµ C¬ng NghÞ,phong lµm phóc thÇn.

48

56 - Ph¹m Kim KÝnh(16/1 Quý Hîi 1683 - ? )Cã s¸ch chÐp «ng sinh n¨m 1669. Cßn gäi lµ

Ph¹m §×nh KÝnh.Quª x· Cæ S, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n

VÜnh L¹i, x· VÜnh Hµo, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.

Tríc «ng ®· ®ç khoa SÜ Väng. Sau «ng ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Canh DÇn niªnhiÖu VÜnh ThÞnh 6(1710) ®êi Lª Dô T«ng, lµm quantr¶i çc chøc LÔ bé Thîng th, Tham tông, §«ngçc §¹i häc sÜ NhËp thÞ Kinh diªn. N¨m 1723 «ng®îc cö ®i sø mõng Thanh ThÕ T«ng lªn ng«i, ®îcvua nhµ Thanh tÆng biÓn vµng ®Ò "V¹n thÕ vÜnh l¹i"(Mu«n ®êi ®îc cËy nhê). Khi vÒ hu, «ng ®îcphong tíc L¹i QuËn c«ng. Sau khi mÊt, «ng ®îctÆng hµm ThiÕu b¶o.

57 - Ph¹m Ngäc Thuþ (1871 - ? )Cßn gäi lµ Ph¹m Danh S¾c, Ph¹m Ngäc §oan.Quª x· Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ


¤ng lµ con Cö nh©n Ph¹m Ngäc ChÊt.¤ng ®ç Cö nh©n khoa Gi¸p Ngä 1894, ®ç Phã

b¶ng khoa T©n Söu niªn hiÖu Thµnh Th¸i 13(1901),®îc bæ chøc Gi¸o thô lµm viÖc ë nhiÒu n¬i nhNghÜa Hng, L¹ng S¬n, Yªn L¹c (VÜnh Yªn), ThuËnThµnh (Hµ B¾c), Trùc Ninh, øng Hoµ... N¨m 1916«ng lµm Phô t¸ cho çc quan huyÖn, phñ. N¨m 1927«ng vÒ hu.

58 - Ph¹m ThÕ LÞch (1791 - 1872)Cã s¸ch chÐp «ng mÊt 1883.

49

Sau ®æi tªn lµ Ph¹m ThÕ Trung, tù lµ QuýHoµ, hiÖu lµ ChØ Trai.

Quª x· QuÇn M«ng, huyÖn Giao Thuû nay lµth«n L¹c QuÇn, x· Xu©n Ninh, huyÖn Xu©n Trêng,tØnh Nam §Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa MËu Tý 1828, ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Söu niªnhiÖu Minh MÖnh 10(1829), lµm quan ®Õn Tæng ®ècNinh Th¸i, tõng ®i sø nhµ Thanh. N¨m 1852 bÞ miÔnchøc, «ng vÒ quª më trêng d¹y häc. T¸c phÈm cña«ng cã Sø Hoa quyÓn, Sø Thanh v¨n lôc...

59 - Ph¹m Tr¸ng(Cuèi TK 15 - §Çu TK 16 )Quª x· Dòng NhuÖ, huyÖn Giao Thuû nay

thuéc huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh. (Lµng DòngNhuÖ xa ®· bÞ lë xuèng s«ng Hång ).

¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nkhoa Nh©m TuÊt niªn hiÖu C¶nh Thèng 5(1502) ®êiLª HiÕn T«ng, lµm quan ®Õn chøc L¹i bé H÷u thÞlang.

60 - Ph¹m Träng HuyÕn (1746 - ? )Cßn cã tªn lµ Ph¹m Träng ViÖp, tù lµ Sü Huy,

hiÖu lµ Dòng ¤ng.Quª x· Dòng QuyÕt, huyÖn ý Yªn nay lµ th«n

Dòng QuyÕt, x· Yªn Phó, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.

N¨m 33 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜxuÊt th©n khoa MËu TuÊt niªn hiÖu C¶nh Hng39(1778) ®êi Lª HiÓn T«ng, ®îc bæ chøc Tri phñ LþNh©n, råi Hµn l©m viÖn ThÞ chÕ Tri hé phiªn, Hµnl©m viÖn ThÞ th. Sau «ng bÞ çch chøc. T¸c phÈmcña «ng cã ý Yªn ch cæ tÝch ®Ò vÞnh.

50

61 - Ph¹m V¨n NghÞ (1805 - 1880)HiÖu lµ NghÜa Trai, Liªn Hoa §éng Chñ

Nh©n.Quª x· Tam §¨ng, huyÖn §¹i An nay lµ th«n

Tam Quang, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa §inh DËu 1837, ®ç §ÖnhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p) khoa MËuTuÊt niªn hiÖu Minh MÖnh 19(1838), ®îc bæ chøcTri phñ Lý Nh©n, Hµn l©m viÖn Tu so¹n, Sö qu¸nBiªn tu. T¸c phÈm cña «ng cã Tïng viªn thi tËp, Bµiphó Ph¸p ®¸nh B¾c Kú lÇn ®Çu 1873, Ph¹m NghÜaTrai tù ký, S¬n thuû quèc ©m thi...

62 - Phan ThiÖn NiÖm (1869 - ? )Quª x· Qu¶ Linh, huyÖn Vô B¶n nay lµ th«n

Qu¶ Linh, x· Thµnh Lîi, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.

¤ng lµ ch¸u Cö nh©n Phan V¨n LÞch.¤ng ®ç Cö nh©n khoa BÝnh Ngä 1906, ®ç Phã

b¶ng khoa §inh Mïi niªn hiÖu Thµnh Th¸i 19(1907),lµm quan Tri huyÖn CÈm Khª. T¸c phÈm cña «ng cãCÈm Khª ký, ThiÖn NiÖm thi tËp.

63 - Tèng H©n (1535 - ? )Tªn kh¸c lµ S¬n Thµnh, tù lµ Xu©n Vò, hiÖu lµ

Hoµ Phong.Quª x· Vò Lao, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n

Vò Lao, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.

22 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa BÝnh Th×n niªn hiÖu Quang B¶o 2(1556)®êi M¹c Phóc Nguyªn, lµm quan ®Õn Thîng th,tíc LÔ Khª b¸.

51

64 - TrÇn BÝch Hoµnh (1452 - ? )Quª x· V©n Çt, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n

V©n Çt, x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §Ö tamdanh (Th¸m hoa) khoa MËu TuÊt niªn hiÖu Hång§øc 9(1478) ®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc§«ng çc §¹i häc sÜ.

65 - TrÇn BÝch San (1838 - 1878)Cßn cã tªn lµ TrÇn Hy T¨ng, tù lµ Väng Nghi,

hiÖu lµ Mai Nham.Quª x· VÞ Xuyªn, huyÖn Mü Léc nay thuéc

néi thµnh Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ con Phã b¶ng TrÇn Do·n §¹t.¤ng ®ç Tó tµi khoa T©n DËu 1861, ®ç Gi¶i

nguyªn Cö nh©n khoa Gi¸p Tý 1864, ®ç Héi nguyªnvµ §×nh nguyªn §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa Êt Söu niªn hiÖu Tù §øc 18(1865), ®îcvua ban cho cê "Liªn tróng Tam nguyªn" vµ cho ®æitªn lµ TrÇn Hy T¨ng.

Sau khi ®ç Hoµng gi¸p, «ng ®îc bæ chøc Hµnl©m viÖn Tu so¹n, sung Néi çc BÝ th së hµnh tÈu.N¨m 1867 «ng lµm Tri phñ Th¨ng B×nh, n¨m 1868®æi Tri phñ §iÖn Bµn, råi ¸n s¸t B×nh §Þnh. Khi lµmPhã chñ kh¶o trêng thi H¬ng ë Thõa Thiªn, «nggîi ý cho thÝ sinh nãi tr¸i ý ®Þnh tho¶ hiÖp cña Tù§øc nªn bÞ gi¸ng lµm Tri phñ An Nh¬n. N¨m 1869«ng ®îc th¨ng hµm Hång l« Tù thiÕu khanh, BiÖn lýbé Hé kiªm qu¶n Th«ng chÝnh ty, Chëng Hµn l©mviÖn. N¨m 1871 «ng ®îc cö ®i c«ng çn ë Qu¶ng§«ng (Trung Quèc). N¨m 1874 «ng ®îc th¨ng L¹ibé ThÞ lang, TuÇn phñ TrÞ B×nh, råi TuÇn phñ Hµ Néi.

52

N¨m 1878 «ng lµm LÔ bé T¶ tham tri, sung Ch¸nh sø®i Ph¸p, nhng cha kÞp ®i th× mÊt ë HuÕ. Sau khimÊt, «ng ®îc truy tÆng hµm Tham tri.

T¸c phÈm cña «ng cã Gia huÊn ca, Mai NhamTrÇn tiªn sinh thi th¶o, Nh©n sù kim gi¸m, ThanhT©m tµi nh©n thi tËp, ThÕ sù nan tri vÞnh...

66 - TrÇn Do·n §¹t (1822 - ? )Cßn cã tªn lµ TrÇn §×nh Khanh, TrÇn §×nh

Gi¸m.Quª x· VÞ Hoµng, huyÖn Mü Léc nay thuéc

néi thµnh Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ cha Tam nguyªn Hoµng gi¸p TrÇn BÝch

San.¤ng ®ç Cö nh©n khoa Nh©m Tý 1852, ®ç Phã

b¶ng khoa Nh©m TuÊt niªn hiÖu Tù §øc 15(1862),lµm quan ¸n s¸t Hng Ho¸. ¤ng cã t¸c phÈm Nam§Þnh thuû m¹t kh¶o.

67 - TrÇn §¹o T¸i (TK 13)Quª h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn Trêng nay lµ

th«n Tøc MÆc, x· Léc Vîng, thµnh phè Nam §Þnh,tØnh Nam §Þnh.

¤ng lµ con Thîng tíng Th¸i s TrÇn QuangKh¶i, ch¸u néi vua TrÇn Th¸i T«ng.

¤ng ®ç B¶ng nh·n díi triÒu TrÇn Th¸nhT«ng khi míi 14 tuæi, ®îc phong tíc V¨n TócV¬ng. T¸c phÈm cña «ng cã Thiªn Trêng c¶nhvÞnh tËp.

68 - TrÇn §×nh Huyªn (1561 - ? )Quª x· Cæ Chö, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n

Døa, x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.

¤ng lµ con Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o.

53

26 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa BÝnh TuÊt niªn hiÖu §oan Th¸i 2(1586) ®êiM¹c MËu Hîp (Cã s¸ch chÐp nhÇm lµ §oan Th¸i 1),lµm quan nhµ Lª ®Õn C«ng khoa §« cÊp sù trung,th¨ng H×nh bé Thîng th. Sau «ng bá ®i kh«ng rât«ng tÝch.

69 - TrÇn H÷u Thµnh (1558 - ? )Quª x· §µo L¹ng, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

NghÜa Th¸i, huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh.N¨m 29 tuæi «ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt

th©n (Hoang gi¸p) khoa BÝnh TuÊt niªn hiÖu §oanTh¸i 2(1586) ®êi M¹c MËu Hîp, ®îc bæ chøc TrÊn®«ng tíng qu©n, råi §Ò h×nh Gi¸m s¸t Ngù sö. Sau«ng theo nhµ Lª.

70 - TrÇn Kú (TK 15)Quª x· An Th¸i, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n

An Th¸i, x· Kim Th¸i, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa §inh Mïi niªn hiÖu Hång §øc 18(1487)®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc Hµn l©mviÖn, §«ng Çc HiÖu th.

71 - TrÇn M¹i (1688 - ? )Cã s¸ch chÐp lµ TrÇn LÖ, TrÇn Lé.Quª x· VÞ Hoµng, huyÖn Mü Léc nay thuéc

néi thµnh Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n

khoa T©n Söu niªn hiÖu B¶o Th¸i 2(1721) ®êi Lª DôT«ng, lµm quan ®Õn chøc C«ng bé H÷u thÞ lang. Sau«ng vÒ trÝ sÜ, thuþ lµ Do·n Ph¸c Tiªn Sinh.

72 - trÇn thuþ (TK16)Cã s¸ch chÐp lµ TrÇn Nhô, TrÇn Thuþ C«ng.

54

Quª x· Ngäc Bé, huyÖn §¹i An nay lµ th«n§éc Bé, x· Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.

¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa Kû Söu niªn hiÖu Minh §øc 3(1529) ®êiM¹c §¨ng Dung, lµm quan ®Õn Hµn l©m viÖn HiÖuth¶o.

73 - TrÇn V¨n B¶o (1521 - 1610)TrÇn V¨n B¶o sau ®æi lµ TrÇn V¨n Nghi, cã

s¸ch chÐp lµ TrÇn V¨n Tuyªn.Quª x· Cæ Chö, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n

Døa, x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.

27 tuæi «ng ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §ÖnhÊt danh (Tr¹ng nguyªn) khoa Canh TuÊt niªn hiÖuC¶nh LÞch 3(1550) ®êi M¹c Phóc Nguyªn, lµm quan®Õn Thîng th, tíc NghÜa S¬n b¸, sau khi mÊt ®îcban tíc NghÜa QuËn c«ng. ¤ng tõng ®îc cö ®i sønhµ Minh. N¨m 1586 «ng bá quan ®i Èn dËt t¹i lµngPhï T¶i, huyÖn B×nh Lôc (nay thuéc x· Trung L¬ng,huyÖn B×nh Lôc, tØnh Hµ Nam). T¹i ®©y «ng mëtrêng d¹y häc ®µo t¹o nh©n tµi cho ®Êt níc ®Õn khimÊt.

74 - TrÇn Xu©n Vinh (TK 15)Quª x· N¨ng Lù, huyÖn Mü Léc nay thuéc

phêng N¨ng TÜnh, thµnh phè Nam §Þnh, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa Kû Mïi niªn hiÖu C¶nh Thèng 2(1499)®êi Lª HiÕn T«ng, lµm quan ®Õn chøc §« cÊp sùtrung.

55

75 - trÞnh h÷u th¨ng (1885 - ? )Nguyªn qu¸n x· B¸ch TÝnh, huyÖn Thîng

Nguyªn nay thuéc x· B¸ch ThuËn, huyÖn Vò Th,tØnh Th¸i B×nh.

§Þnh c phè §Þnh T¶, tØnh Nam §Þnh naythuéc néi thµnh Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh.

¤ng lµ con Cö nh©n TrÞnh Quang ChiÓu, emCö nh©n TrÞnh H÷u Phu.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa Kû DËu 1909, ®ç §Ötam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Kû Mïi niªnhiÖu Kh¶i §Þnh 4(1919), lµm quan ®Õn Thõa ph¸i C¬mËt viÖn.

76 - Vò C«ng §é (1805 - ? )Quª x· VÞ Hoµng, huyÖn Mü Léc nay thuéc

néi thµnh Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh.¤ng lµ cha nhµ th¬ Vò C«ng Tù.¤ng lµ Gi¸m sinh, n¨m 28 tuæi ®ç §Ö tam

gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Nh©m Th×n niªnhiÖu Minh MÖnh 13(1832), lµm quan Th¸i béc Tùkhanh, quyÒn Bè ch¸nh Th¸i Nguyªn. T¸c phÈm cña«ng cã Tù miÔn thi.

77 - Vò DiÖm ( TK 19 )Quª x· Léng §iÒn, huyÖn §¹i An nay lµ th«n

Léng §iÒn, x· NghÜa §ång, huyÖn NghÜa Hng, tØnhNam §Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa Quý M·o 1843, ®ç Phãb¶ng khoa Gi¸p Th×n niªn hiÖu ThiÖu TrÞ 4(1844),lµm quan Bè ch¸nh H¶i D¬ng, th¨ng H×nh bé T¶ thÞlang. Sau vÒ nghØ. T¸c phÈm cña «ng cã Léng §iÒnVò TiÕn sÜ thi tuyÓn.

56

78 - vò duy thiÖn (TK 15)Quª x· An Cù, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n

An Cù, x· §¹i An, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.Tríc «ng ®· ®ç khoa Hoµnh Tõ.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng

gi¸p) khoa MËu TuÊt niªn hiÖu Hång §øc 9(1478)®êi Lª Th¸nh T«ng, lµm quan ®Õn chøc HiÕn s¸t sø,NhËp thÞ kinh diªn, tíc tö. ¤ng tõng ®îc cö ®i sønhµ Minh.

79 - Vò §×nh Dung (1699-1740)Quª gèc phêng ThÞnh Quang, huyÖn Qu¶ng

§øc nay thuéc phêng ThÞnh Quang, quËn §èng §a,Hµ néi.

§Þnh c x· Cµ §«ng, huyÖn Nam Ch©n naythuéc x· Nam Cêng, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh,

35 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊtth©n khoa Quý Söu niªn hiÖu Long §øc 2(1733) ®êiLª ThuËn T«ng, lµm quan ®Õn Hµn l©m viÖn ThõachØ, ®îc th¨ng H÷u thÞ Lang tíc Phïng lÜnh t¸. Métsè tµi liÖu chÐp «ng lÊy vî lµng B¸i D¬ng nay thuécx· Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc. N¨m 1739 «ngcïng §oµn Doanh ChÊn, Tó Cao dÊy binh khëi nghÜat¹i lµng Ng©n Giµ. N¨m 1740 Chóa TrÞnh Doanh ®emqu©n tíi ®µn ¸p, «ng ®· thñ tiÕt.

80 - Vò §oan (TK 16)Quª x· §ång L, tæng Hé X¸, huyÖn Giao

Thuû nay lµ th«n §ång L, x· T©n ThÞnh, huyÖnNam Trùc, tØnh Nam §Þnh.

¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nkhoa Quý Mïi niªn hiÖu Thèng Nguyªn 2(1523) ®êiLª Cung Hoµng, lµm quan nhµ M¹c ®Õn chøc Thîng

57

th. ¤ng cã c«ng lËp ra lµng An Ho¹ch vµ phôc hngnghÒ ®ôc ®¸.

81 - Vò Huy Tr¸c(7/5 Canh TuÊt 1730 - 3/10 Quý Söu 1793 )HiÖu lµ Gi¸c Trai.Quª x· Léng §iÒn, huyÖn §¹i An nay lµ th«n

Léng §iÒn, x· NghÜa §ång, huyÖn NghÜa Hng, tØnhNam §Þnh.

Sau khi ®ç H¬ng cèng, «ng nhËn chøc Binhbé T vô. N¨m 1763 «ng lµm HuÊn ®¹o Tiªn Hng,n¨m 1768 ®îc th¨ng Tri huyÖn Nam Ch©n.

N¨m 43 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜxuÊt th©n khoa Nh©m Th×n niªn hiÖu C¶nh Hng33(1772) ®êi Lª HiÓn T«ng.

N¨m 1773 «ng ®îc sung Hµn l©m viÖn HiÖuth¶o. N¨m 1777 «ng gi÷ chøc C«ng khoa §« cÊp sùtrung, råi Gi¸m s¸t ngù sö Thanh Ho¸, HiÕn s¸t søKinh B¾c. N¨m 1779 «ng chuyÓn lµm HiÕn s¸t søNghÖ An. N¨m 1782 «ng lµm Tham chÝnh Kinh B¾c,Hµn l©m viÖn ThÞ th. N¨m 1783 «ng lµm §èc trÊnL¹ng S¬n, n¨m 1785 ®îc th¨ng hµm Hµn l©m viÖnThÞ gi¶ng, n¨m 1787 th¨ng Hµn l©m viÖn ThÞ ®éc,tíc C«i LÜnh b¸. N¨m 1788 «ng gi÷ chøc LÔ bé T¶thÞ lang, kiªm Quèc tö gi¸m T nghiÖp, Gi¸m qu©n®¹o S¬n Nam. §Õn thêi T©y S¬n «ng vÒ quª d¹y häc.

¤ng næi tiÕng giái v¨n ch¬ng, ngêi ®êng thêit«n vinh «ng lµ “ThÇn phó”. T¸c phÈm cña «ng cãGiang nam l·o phè thi tËp, Nam Ch©n nh©n vËtkh¶o, NhÊt th©n thêng hµnh quèc ©m ca, Liªu §éngdi biªn (chuyÓn thÓ 10 bµi ca dao ch÷ H¸n cña TrÇnNhËt DuËt thµnh 10 bµi phó N«m).

58

82 - Vò H÷u Lîi (1836 - 1886)Sau ®æi lµ Vò Ngäc Tu©n. HiÖu lµ NghÜa PhÉn.

D©n gian thêng gäi lµ «ng nghÌ Giao Cï.Quª x· Giao Cï, huyÖn Nam Ch©n nay lµ th«n

Giao Cï, x· §ång S¬n, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa Canh Ngä (1870).40 tuæi «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt

th©n khoa Êt hîi niªn hiÖu Tù §øc 28(1875), lµmquan tr¶i çc chøc §èc häc Nam §Þnh, Th¬ng biÖnNam §Þnh, Binh bé T¸ lý. N¨m 1884 «ng bá quan vÒquª d¹y häc, tham gia phong trµo CÇn V¬ng chèngPh¸p. ¤ng bÞ Vò V¨n B¸o lõa b¾t nép cho Ph¸p, bÞhµnh h×nh vµo ®ªm 30 tÕt BÝnh TuÊt (1886) t¹i bês«ng §µo Nam §Þnh.

83 - Vò KiÖt (TK 15)Cã s¸ch chÐp lµ Vò C«ng KiÖt.Quª x· Sa Lung, huyÖn T©y Ch©n nay lµ th«n

Sa Lung, x· §ång S¬n, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nkhoa MËu TuÊt niªn hiÖu Hång §øc 9(1478) ®êi LªTh¸nh T«ng, lµm quan ®Õn CÊp sù trung.

84 - Vò ThiÖn §Ô (1854 - 1916)Tù lµ ThuËn Trai, hiÖu lµ Trang Kh¶i.Quª x· B¸ch Cèc, huyÖn Vô B¶n nay lµ th«n

B¸ch Cèc, x· Thµnh Lîi, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç Cö nh©n khoa T©n M·o 1891, ®ç Phãb¶ng khoa Nh©m Th×n niªn hiÖu Thµnh Th¸i 4(1892),®îc bæ chøc Tri phñ Thanh Hµ, th¨ng Binh bé Tham

59

tri, råi TuÇn phñ Hµ Nam - Ninh B×nh, sau th¨ng ®ÕnTæng ®èc.

85 - vò triÖt vâ (1460 - ? )Quª x· §µo L¹ng, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

NghÜa Th¸i, huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh.28 tuæi «ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n

(Hoµng gi¸p) khoa §inh Mïi niªn hiÖu Hång §øc18(1487) ®êi Lª Th¸nh T«ng. (S¸ch §¹i ViÖt lÞch ®¹iTiÕn sÜ khoa thùc lôc chÐp «ng ®ç n¨m 47 tuæi), lµmquan ®Õn chøc H×nh bé T¶ thÞ lang.

86 - Vò TuÊn Chiªu (1425 - ? )Quª x· Cæ Da, huyÖn T©y Ch©n nay lµ th«n

Xu©n L«i, x· Nam Hïng, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.

§Þnh c phêng NhËt Chiªu, huyÖn Qu¶ng§øc nay lµ th«n NhËt T¶o, x· §«ng Ng¹c, huyÖn TõLiªm, thµnh phè Hµ Néi.

51 tuæi «ng ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §ÖnhÊt danh (Tr¹ng nguyªn) khoa Êt mïi niªn hiÖuHång §øc 6(1475) ®êi Lª Th¸nh T«ng. (S¸ch §¹iviÖt lÞch ®¹i TiÕn sÜ khoa thùc lôc chÐp «ng ®ç Tr¹ngnguyªn n¨m 55 tuæi), lµm quan ®Õn chøc L¹i bé t¶ThÞ lang.

87 - Vò VÜnh Trinh ( TK 15 )Tù lµ Hùu Chi.Quª x· An Cù, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n

An Cù, x· §¹i An, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö nhÊt gi¸p khoa Minh Kinh n¨m Kû

DËu niªn hiÖu ThuËn Thiªn 2(1429) ®êi Lª Th¸i Tæ,®îc bæ chøc Gi¸o thô. §Õn ®êi Lª Th¸nh T«ng, «nglµm Hµn l©m viÖn §¹i häc sÜ, quyÒn LÔ bé H÷u thÞ

60

lang, H¶i T©y ®¹o tuyªn chÝnh sø ty, kiªm BÝ thgi¸m, Tri kinh diªn sù.

88 - V¬ng V¨n HiÖu ( TK13 )Quª huyÖn Thîng HiÒn nay thuéc tØnh Nam

§Þnh.¤ng ®ç thø ba §Ö nhÊt gi¸p khoa thi Th¸i häc

sinh n¨m MËu Th×n niªn hiÖu Trinh Kh¸nh 3 ®êi LýHuÖ Hoµng. (Lý HuÖ Hoµng cã thÓ lµ Lý HuÖ T«ng(1211 - 1224), nhng triÒu vua nµy kh«ng cã hiÖuTrinh Kh¸nh. N¨m MËu Th×n 1208 thuéc triÒu LýCao T«ng (1176 - 1210 ) cã niªn hiÖu lµ Trinh Phï.Do vËy cha cã cø liÖu chÝnh x¸c).

çc vÞ ®¹i khoacha cã cø liÖu chÝnh x¸c

89 - bïi chÝ (TK15)Quª x· An L·ng, huyÖn Trùc Ninh nay thuéc

x· Trùc ChÝnh, huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh.Kh«ng râ hµnh tr¹ng vµ khoa thø cña «ng, chØ

biÕt «ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) thêi Lª, lµm quan tr¶i bèn triÒu vua, ®îcphong tíc L¹i Quèc c«ng. ¤ng cã t¸c phÈm §a t¹Hoµng thiªn thi tËp.

90 - bïi ®µi (Cuèi TK14 - §Çu TK15)Tù lµ Do·n Trung, thuþ lµ Phóc Toµn.Quª x· B¸ch Cèc, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ

th«n B¸ch Cèc, x· Thµnh Lîi, huyÖn Vô B¶n, tØnhNam §Þnh.

61

Theo Gia ph¶ hä Bïi vµ v¨n bia ë lµng B¸chCèc, x· Thµnh Lîi, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh«ng ®ç Th¸m hoa khoa thi Th¸i häc sinh thêi TrÇn(kh«ng râ khoa thø), kh«ng ra lµm quan mµ ë nhµd¹y häc. Khi Lª Lîi dÊy binh chèng giÆc Minh, «ng®· dÉn mét sè trai lµng vµo Thanh Ho¸ theo Lª Lîi.N¨m 1427 «ng ®îc phong chøc LÔ bé Thîng thkiªm Tri §«ng §¹o qu©n d©n b¹ tÞch, sau ®æi Tri B¾c§¹o qu©n d©n b¹ tÞch. N¨m 1434 v× khuyªn vuakh«ng dïng bän gian thÇn nªn «ng bÞ gi¸ng chøc lu®µy. N¨m 1437 «ng ®îc minh oan vµ phôc chøc§ång tri m«n h¹ t¶ ty sù kiªm Tham tri qu©n d©n b¹tÞch T©y §¹o, tíc TrÝ tù. ¤ng mÊt vµo thêi Lª Nh©nT«ng, thä 78 tuæi. Sau khi mÊt, «ng ®îc truy tÆngTh¸i phã B×nh quËn c«ng vµ ®îc phong lµm Thµnhhoµng lµng B¸ch Cèc.

91 - D¬ng Kú (TK16)Quª x· Cao H¬ng, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ


¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµnggi¸p) khoa Kû Mïi niªn hiÖu Quang B¶o 5(1559) ®êiM¹c Phóc Nguyªn, lµm quan ®Õn chøc T¸n trÞ ThõachÝnh sø. (Trong §¨ng khoa lôc khoa thi 1559 lÊy ®ç20 ngêi nhng kh«ng thÊy cã tªn «ng).

92 - §µo §¨ng Quü ( ? - ? )Quª x· §Ö NhÞ, huyÖn Mü Léc nay thuéc x·

Mü Trung, huyÖn Mü Léc, tØnh Nam §Þnh.

62

¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn Thamtông Thîng th lÖnh kiªm Tri néi ngo¹i qu©n quècträng sù, tíc TÕ Mü hÇu, thuþ Trung ¸i. S¸ch Nam§Þnh tØnh chÝ cña Ng« Gi¸p DËu chÐp «ng ®ç Tamnguyªn.

93 - §inh ChÊn C¬ng ( ? - ? )Quª x· L¬ng X¸ H¹, huyÖn §¹i An nay

thuéc x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng

gi¸p) triÒu Lª, lµm quan Tri phñ Thiªn Trêng, råiBinh khoa CÊp sù trung. HiÖn cßn ®Òn thê «ng ë quª.Cha «ng lµ §inh Thóc Th«ng cã ®Òn thê ë Qu¸nVinh (Nho Quan).

94 - §inh C«ng Quy ( ? - ? )Quª x· An H¹, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç Th¸m hoa triÒu Lª M¹t.95 - §inh ViÕt... ( TK 16 )(Kh«ng râ tªn)Quª x· §ång L, huyÖn Nam Ch©n nay lµ

th«n §ång L, x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnhNam §Þnh. LÞch sö x· T©n ThÞnh chÐp «ng ®ç TiÕnsÜ n¨m 1523.

96 - §ç C«ng Hoan ( ? - ? )Quª x· L¬ng X¸ H¹, huyÖn §¹i An nay

thuéc x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn §èc

trÊn Cao B»ng.

63

97 - §ång Nh©n §øc ( ? - ? )Quª x· §åi Tam, huyÖn §¹i An nay lµ th«n

Tam §¨ng, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam§Þnh.

¤ng®ç Th¸m hoa triÒu Lª, lµm quan ®Õn TrÊnquèc ChØ huy sø, cã c«ng ®¸nh phØ ë L¹ng S¬n.

98 - Hµ Nh©n Gi¶ (TK15 - TK16)Quª x· Lùu Phè, huyÖn Mü Léc nay thuéc x·

Mü Trung, huyÖn Mü Léc, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç Th¸m hoa khoa Nh©m TuÊt niªn hiÖu

C¶nh Thèng 5(1502) thêi Lª. Lµm quan ®Õn HiÕn s¸tsø. Sau di c tíi th«n Hoa D¬ng (huyÖn Kim §éng).HiÖn nay ë Lùu Phè vÉn cßn mé cha mÑ «ng.

99 - Hoµng Ngäc (TK18)Quª x· QuÇn Ph¬ng Trung, huyÖn H¶i HËu

nay thuéc x· H¶i Trung, huyÖn H¶i HËu, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç H¬ng tiÕn khoa Quý Hîi, ®ç Tamgi¸p TiÕn sÜ thêi C¶nh Hng. (Khoa Quý Hîi niªnhiÖu C¶nh Hng 4(1743) lÊy ®ç 7 TiÕn sÜ nhngkh«ng thÊy tªn «ng).

100 - NguyÔn C«ng Huy ( ? - ? )Quª x· Cæ Liªu, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

Yªn L¬ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ triÒu TrÇn, lµm

quan TrÊn thñ Bång Ch©u, th¨ng NhËp thÞ ¸ thîngphÈm ®¹i hµnh khiÓn.

64

101 - NguyÔn Quèc B¶o ( ? - ? )Quª x· Tróc L¹i thuéc tØnh H¶i D¬ng.§Þnh c x· Cæ Lòng, huyÖn Nam Ch©n nay

thuéc x· Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam§Þnh.

¤ng ®ç TiÕn sÜ, lµm quan ®Õn Ngù sö ®« ®µi.102 - NguyÔn Vi Phô ( TK16)Quª x· Qu¸n Çc, huyÖn Nam Ch©n nay thuéc

x· T©n ThÞnh, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh.LÞch sö x· T©n ThÞnh chÐp «ng ®ç TiÕn sÜ

1510. (N¨m 1510 kh«ng cã khoa thi TiÕn sÜ. KhoaT©n Mïi Hång ThuËn 3(1511) vµ khoa MËu Th×n§oan Kh¸nh 4(1508) ®Òu kh«ng cã tªn «ng).

103 - Ph¹m C«ng TÊt ( ? - ? )Quª x· Phï §«, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn Hµn

l©m Trùc häc sÜ.104 - Ph¹m Giai ( ? - ? )Quª x· §«ng Cao, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

Yªn Léc, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn Binh bé

T¶ thÞ lang.105 - Ph¹m Hoµng ( ? - ? )

Quª lµng Hæ S¬n, huyÖn Thiªn B¶n nay thuéc x·Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.

65

LÞch sö x· Liªn Minh chÐp «ng ®ç TiÕn sÜ n¨m1721. (Khoa T©n Söu B¶o Th¸i 2(1721) kh«ng thÊytªn «ng)

106 - Tèng Ba Thuþ ( TK16 )Quª x· Vò Lao, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n


LÞch sö x· T©n ThÞnh chÐp ba anh em «ng lµTèng V¨n Mü, Tèng Ba Thuþ, Tèng V¨n Nh· ®Òu ®çTiÕn sÜ cïng khoa n¨m 1556. (Khoa 1556 kh«ng thÊytªn ba anh em «ng. Khoa nµy chØ cã mét ngêi quªVò Lao lµ Tèng H©n).

107 - Tèng V¨n Mü ( TK16 )Quª x· Vò Lao, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n


Ba anh em «ng lµ Tèng V¨n Mü, Tèng BaThuþ, Tèng V¨n Nh· ®Òu ®ç TiÕn sÜ cïng khoa n¨m1556.

108 - Tèng V¨n Nh· ( TK16 )Quª x· Vò Lao, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n


Ba anh em «ng lµ Tèng V¨n Mü, Tèng BaThuþ, Tèng V¨n Nh· ®Òu ®ç TiÕn sÜ cïng khoa n¨m1556.

109 - TrÇn C«ng L©m ( ? - ? )Tù lµ Duy T©m.

66

Quª x· An H¹, huyÖn §¹i An nay thuéc x·Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.

¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn L¹i béT¶ thÞ lang.

110 - TrÇn C«ng T©m ( ? - ? )Quª x· An H¹, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª.111 - TrÇn C«ng TrÝ ( ? - ? )Quª x· An Trung, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan Thiªn

Trêng chuyÓn vËn phã sø.112 - TrÇn Duy N¨ng ( ? - ? )Quª x· An Cù, huyÖn Thiªn B¶n nay lµ th«n

An Cù, x· §¹i An, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.¤ng tõng ®ç TiÕn sÜ chÕ khoa (kh«ng râ khoa

thø). D©n lµng chª «ng nghÌo kh«ng ®ãn ríc khi«ng vinh quy, «ng giËn bá vµo ë §«ng S¬n (ThanhHo¸) lµm thuèc ch÷a bÖnh nu«i gia ®×nh.

113 - TrÇn §¨ng Huúnh ( TK16 )Cã s¸ch chÐp lµ TrÇn §¨ng O¸nh, thuþ lµ Hùu

Mü Tiªn Sinh.Quª x· VÞ D¬ng, huyÖn Mü Léc nay lµ th«n

VÞ D¬ng, x· Mü X¸, thµnh phè Nam §Þnh, tØnhNam §Þnh.

¤ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©nthêi Lª (kh«ng râ khoa thø, cã s¸ch chÐp «ng ®ç

67

khoa BÝnh Th×n niªn hiÖu Quang B¶o 2(1556) ®êiM¹c Phóc Nguyªn nhng tra trong §¨ng khoa lôckh«ng thÊy cã tªn «ng). ¤ng lµm quan tr¶i çc chøcGi¸m s¸t §« ngù sö, TrÊn thñ HiÕn Nam. Sau «ng báquan vÒ quª råi ®i B¾c Ninh lµm nghÒ thuèc.

114 - TrÇn TiÖp ( ? - ? )Tù lµ CÇn Çn.Quª x· H¹c Bæng, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

Yªn TrÞ, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan

®Õn HiÕn s¸t sø L¹ng S¬n.115 - Vò C«ng B×nh ( ? - ? )Quª x· H¹c Bæng, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

Yªn TrÞ, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan

®Õn TrÊn tíng vïng §«ng H¶i.116 - Vò C«ng TÕ ( ? - ? )Quª x· §µo Khª, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

NghÜa Th¸i, huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª (Kh«ng râ khoa thø),

lµm quan ®Õn T¶ thÞ lang, tíc T« Xuyªn b¸, thuþ lµMÆc Hiªn.

117 - Vò C«ng Vü ( ? - ? )Quª x· An H¹, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

Yªn §ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn T¶ thÞ

lang, sau vÒ d¹y con em trong x· häc tËp.

68

118 - Vò C«ng Xuyªn ( ? - ? )Tù lµ §¹i Giang.Quª x· Th«i Ng«i, huyÖn §¹i An nay thuéc x·

Yªn TrÞ, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn Tri phñ

Yªn Kh¸nh, tíc V¬ng Têng b¸.119 - Vò §øc Nh· ( ? - ? )

HiÖu lµ Lan Khª.Quª x· Hµo KiÖt, huyÖn Thiªn B¶n nay thuéc x·

Liªn Minh, huyÖn Vô B¶n, tØnh Nam §Þnh.LÞch sö x· Liªn Minh chÐp «ng ®ç Th¸m hoa khoa

Hoµnh tõ triÒu Lª.120 - Vò Giang ( ? - ? )

Tù lµ §µo Xuyªn.Quª x· An H¹, huyÖn §¹i An nay thuéc x· Yªn

§ång, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn §Ò h×nh

Gi¸m s¸t ngù sö.121 - Vò ThÕ B¸ ( ? - ? )

Quª x· Th«i Ng«i, huyÖn §¹i An nay thuéc x·Yªn TrÞ, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.

¤ng ®ç TiÕn sÜ triÒu Lª, lµm quan ®Õn C«ngbé T¶ thÞ lang, tíc T« Xuyªn b¸.

69

Bµi ®äc thªm

TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng

1 - Mét vÞ quan c«ng minh

§Æng H÷u D¬ng sinh n¨m Canh Th©n 1860(1)

t¹i lµng Hµnh ThiÖn, huyÖn Giao Thuû nay lµ th«n

Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång, huyÖn Xu©n Trêng,

tØnh Nam §Þnh, trong mét gia ®×nh cã truyÒn thèng

nho häc. ¤ng lµ con trëng «ng §Æng H÷u Thíi vµ lµ

ch¸u ®Ých t«n Cö nh©n Gi¸o thô phñ Kinh M«n (H¶i

D¬ng) §Æng V¨n BÝnh. Em ruét «ng lµ §Æng H÷u

N÷u (tøc Do) còng ®ç Cö nh©n, lµm Tri huyÖn HiÖp

Hoµ (B¾c Giang).

Håi nhá, §Æng H÷u D¬ng häc cô ®å §Æng

Vò DiÔn ë lµng. ¤ng tá ra rÊt th«ng minh, häc giái.

¤ng mÆt mòi s¸ng sña, tr¸n cao, m¾t s¸ng, kh«i ng«.

Sau nµy khi thÊy «ng ®ç TiÕn sÜ vinh quy, cìi trªn

lng ngùa b¹ch, thong th¶ ®i trong ®¸m ríc, mét

70

nhµ nho ®· thèt lªn :"Mét vïng nh thÓ c©y quúnh

cµnh giao"(2).

Khoa thi H¬ng n¨m Kû M·o niªn hiÖu Tù

§øc 32(1879), §Æng H÷u D¬ng ®ç Cö nh©n. Theo

lêi khuyªn cña vî, «ng vµo HuÕ theo häc ë Quèc Tö

gi¸m lµ trêng lín nhÊt níc thêi ®ã, cã nhiÒu s¸ch

vë rÊt thuËn lîi cho häc tËp.

Khoa Êt DËu 1885 §Æng H÷u D¬ng thi Héi

tróng çch, ®· truyÒn l«. §Õn khi thi §×nh, «ng ®·

®îc chÊm ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n,

nhng v× kinh thµnh cã biÕn nªn cha kÞp truyÒn l«(3).

T«n ThÊt ThuyÕt vµ NguyÔn V¨n Têng ríc vua rêi

kinh thµnh ®Ó tæ chøc viÖc kh¸ng Ph¸p. §Õn khoa Kû

Söu niªn hiÖu Thµnh Th¸i 1(1889) «ng chØ ph¶i vµo

thi §×nh vµ ®ç §Ö Tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n.

Khoa nµy lµng Hµnh ThiÖn cßn cã NguyÔn Ngäc

Liªn còng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n.

§¸m ríc cña hai «ng nghÌ Hµnh ThiÖn ®îc tæ chøc

rÊt long träng vµ lµ sù kiÖn hiÕm cã ®¸ng tù hµo cña

nh©n d©n Giao Thuû. NhiÒu nhµ khoa môc ®· tÆng

c©u ®èi mõng hai t©n TiÕn sÜ. C©u ®èi mõng cña Cö

nh©n NguyÔn B¹t Tuþ ngêi lµng H¹ Miªu cïng

huyÖn nh sau :

71

Kû söu, vi ng« huyÖn thÞnh khoa, H¹ Êp t»ng

chiªm v©n ngò s¾c;

Hµnh ThiÖn, n·i Nam bang v¨n hiÕn, hoa cï

kho¸ng kiÕn m· ®Ò song.

(Khoa Kû Söu huyÖn ta thÞnh ®¹t, Êp H¹ tõng

®îc xem m©y ngò s¾c;

§Êt Hµnh ThiÖn níc Nam v¨n hiÕn, ®êng

hoa réng r·i hai ngùa song song).

Sau khi ®ç TiÕn sÜ, §Æng H÷u D¬ng vinh quy

mét th¸ng th× ®îc bæ thùc thô Tri phñ Nam S¸ch

(H¶i D¬ng). Nguyªn «ng ®· gi÷ chøc quyÒn Tri phñ

Nam S¸ch tõ cuèi n¨m 1888 theo NghÞ ®Þnh ngµy 24

th¸ng 12 n¨m 1888 cña quan Kinh lîc B¾c Kú ®îc

Thèng sø B¾c Kú phª chuÈn. Tríc ®ã «ng ®· lµm

Gi¸o thô phñ KiÕn Thuþ.

NhËn chøc Tri phñ Nam S¸ch, «ng gi¶i quyÕt

c«ng viÖc hµnh chÝnh, t ph¸p rÊt mau lÑ, c«ng b»ng

vµ cã tiÕng lµ liªm khiÕt. Th¸ng 4 n¨m 1890 «ng

®îc th¨ng ¸n s¸t Hµ Néi. TØnh Hµ Néi thêi kú nµy

bao gåm thµnh Hµ Néi (theo chØ dô ngµy 3 th¸ng 10

n¨m 1888 vua §ång Kh¸nh ký nhîng cho qu©n

Ph¸p) vµ çc phñ, huyÖn cña Hµ §«ng, Hµ Nam. Çc

vô ¸n liªn quan ®Õn d©n thµnh Hµ Néi do Toµ ¸n

Ph¸p xö. Çc vô ¸n liªn quan ®Õn d©n çc phñ, huyÖn

72

cßn l¹i do quan ¸n s¸t §Æng H÷u D¬ng chÞu tr¸ch

nhiÖm.

§Æng H÷u D¬ng lu«n tá ra lµ ngêi cã tr¸ch

nhiÖm vµ cÇn mÉn víi c«ng viÖc ®îc triÒu ®×nh giao

phã. Tríc khi xö kiÖn, «ng thêng ¨n chay, t¾m géi

b»ng níc ngò vÞ, ®èt h¬ng trÇm cÇu nguyÖn trêi

phËt phï hé cho «ng ®ñ s¸ng suèt ®Ó kh«ng lÇm lÉn.

¤ng kh«ng bao giê t¾c tr¸ch ®Ó ngêi ngay bÞ oan.

¤ng khoan hång, ph¹t nhÑ vµ khuyªn nhñ c¶i tµ quy

chÝnh ®èi víi nh÷ng bÞ can v× lÇm lÉn mµ ph¹m téi.

¤ng kiªn quyÕt trõng ph¹t bän c«n ®å, bän nhµ giµu,

bän cËy quyÒn thÕ hµ hiÕp ngêi kh¸c. Tríc khi

tuyªn ¸n, bao giê «ng còng nghiªn cøu kü hå s¬, ®Õn

tËn n¬i x¶y ra vô ¸n mµ quan s¸t, t×m hiÓu kü lìng

nh÷ng uÈn khóc cña sù viÖc vµ nguyÖn väng cña nh©n

d©n, nhê vËy mµ nh÷ng kÕt luËn cña «ng thËt c«ng

minh. Thêng sau mçi vô ¸n «ng xö, c¶ bªn bÞ vµ bªn

nguyªn, bªn thua kiÖn còng nh bªn th¾ng kiÖn, ®Òu

tho¶ m·n, kh©m phôc vµ ca ngîi quan ¸n s¸t thËt

c«ng minh, liªm khiÕt.

Cã lÇn, Tæng lý mét x· ë huyÖn Tõ Liªm ®îc

«ng xö cho th¾ng kiÖn mét x· l©n cËn trong vô tranh

chÊp ruéng ®Êt, ®· ®em vµng b¹c t¹ ¬n. ¤ng døt

kho¸t tõ chèi vµ nãi râ «ng chØ lµm theo bæn phËn.

73

Nh©n d©n x· nµy khÈn kho¶n xin «ng nhËn mét cËu

bÐ ngêi lµng ®i theo hÇu h¹ «ng. CËu bÐ ®ã chÝnh lµ

«ng §Æng Nguyªn Roanh (tøc §å S¬n), con nu«i cña

TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng, sau nµy ®îc «ng nu«i d¹y

nªn ngêi.

¤ng næi tiÕng lµ vÞ quan c«ng minh, thanh

liªm, ®îc nh©n d©n trong tØnh së t¹i v« cïng kÝnh

nÓ, yªu mÕn, tin tëng. Con ®êng lµm quan cã ®iÒu

kiÖn gióp d©n, gióp níc ®îc nhiÒu ®ang réng më

th× bÊt h¹nh x¶y ®Õn víi «ng. Gi÷ chøc ¸n s¸t Hµ

Néi ®îc ba n¨m, «ng bÞ bÖnh ®au m¾t. ¤ng xin vÒ

quª ch÷a trÞ. §îc hai th¸ng th× m¾t «ng mï h¼n. Tõ

n¨m 1893 ®Õn khi mÊt, «ng sèng trong c¶nh mï loµ,

kÕt thóc con ®êng khoa ho¹n.

2 - Mét tÊm lßng nh©n ¸i, yªuníc, th¬ng d©n

Trong cuéc ®êi vµ trong th¬ v¨n cña m×nh,

TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng ®· thÓ hiÖn râ tÊm lßng yªu

níc, th¬ng d©n. §èi víi «ng, yªu níc lµ yªu d©n

vµ nh÷ng ngêi ruét thÞt cña m×nh. ¤ng lu«n mong

muèn ®em l¹i h¹nh phóc cho mäi ngêi d©n, vµ thùc

74

tÕ «ng ®· lµm ®îc ®iÒu ®ã qua çc vô xö ¸n c«ng

minh khi cßn lµm quan.

Lßng nh©n ¸i cña TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng thÓ

hiÖn s©u ®Ëm, c¶m ®éng nhÊt trong t×nh yªu cña «ng

®èi víi ngêi vî qu¸ cè. Vî «ng lµ ngêi cïng lµng,

®Ñp ngêi, ®Ñp nÕt, l¹i giái th¬ v¨n. Bµ chia sÎ víi

«ng mäi nçi buån ®au, hoµ ®iÖu t©m hån víi «ng

trong sinh ho¹t th¬ v¨n. Khi «ng bÞ mï, bµ n©ng giÊc,

ch¨m sãc, ®éng viªn «ng, kh«ng nÒ hµ khæ cùc. §îc

hy sinh cho chång con lµ niÒm h¹nh phóc cña bµ. Sau

hai n¨m ch¨m sãc chång mï loµ, n¨m 1895 bµ èm råi

mÊt, ®Ó l¹i cho §Æng H÷u D¬ng suèt nh÷ng ngµy

th¸ng cßn l¹i th¬ng nhí kh«n ngu«i. Tõ khi vî mÊt

cho ®Õn khi «ng qua ®êi, suèt hai m¬i t¸m n¨m

rßng, «ng vÉn gi÷ lßng chung thuû víi bµ. NhiÒu

ngêi khuyªn «ng nªn lÊy vî kh¸c v× khi vî mÊt, «ng

míi 36 tuæi, nhng «ng kh«ng chÞu. H»ng ®ªm, «ng

«m bäc quÇn ¸o cña vî vµ ch×m vµo nçi ®au th¬ng

nhí. Nh÷ng bµi th¬ khãc vî cña «ng thËt thèng thiÕt,

l©m ly, chung thuû:

Tang em nay ®· ®o¹n råi

Nhng lßng ta vÉn suèt ®êi tang em.

Sèng thiÕu bµ, ngêi b¹n tri ©m, «ng c¶m thÊy

cuéc ®êi thËt gi¸ l¹nh :

75

Díi ®Ìn Èn hiÖn mÆt hoa

DÞu dµng giäng nãi ®Ëm ®µ thu ba

Løa ®«i h¹nh phóc chan hoµ

Cïng nhau sèng giÊc m¬ hoa tuyÖt vêi

ThÕ mµ nay ©m d¬ng çch trë ®«i n¬i

Tri ©m v¾ng bãng cuéc ®êi gi¸ b¨ng.

( Bµi Khãc vî )

Th¬ v¨n §Æng H÷u D¬ng, nhÊt lµ th¬ viÕt vÒ

ngêi vî cña «ng ®· trë nªn næi tiÕng. NhiÒu nhµ

khoa môc ë B¾c Kú vµ Trung Kú ®· t×m vÒ Hµnh

ThiÖn ®Ó ®îc thëng thøc nh÷ng ¸ng th¬ v¨n cña

nhµ khoa b¶ng næi tiÕng.

Nh÷ng ngêi con cña TiÕn sÜ §Æng H÷u

D¬ng ®îc cha gi¸o dôc chu ®¸o vµ khuyÕn khÝch

tham gia çc ho¹t ®éng yªu níc. Con c¶ «ng lµ

§Æng H÷u B»ng tham gia phong trµo §«ng Du, ®· ®ç

thñ khoa trêng §¹i häc qu©n sù ChÊn Vò (NhËt)

®îc Minh TrÞ Thiªn hoµng tÆng mét ®ång hå bá tói

cã ch÷ ký cña Thiªn hoµng. Sau «ng tham gia qu©n

®éi Trung Quèc vµ mÊt v× bom NhËt. TiÕn sÜ §Æng

H÷u D¬ng cã lÇn ®· sai con rÓ lµ «ng Kh¶i mang

tiÒn tiÕp tÕ cho §Æng H÷u B»ng ho¹t ®éng çch

m¹ng. Con thø §Æng H÷u D¬ng lµ §Æng H÷u §µi

lµm Trî t¸ phñ Ninh Giang, cã tiÕng liªm khiÕt, còng

76

bÞ Ph¸p b¾t tï v× nghi «ng tham gia phong trµo §«ng

Du. Con nu«i §Æng H÷u D¬ng lµ §Æng Nguyªn

Roanh ®îc cha hÕt lßng th¬ng yªu, gi¸o dôc ®· trë

thµnh «ng §å S¬n lµm nghÒ d¹y häc vµ rÊt giái nghÒ

thuèc. §Æng Nguyªn Roanh còng tham gia phong

trµo §«ng Du vµ tõng bÞ Ph¸p b¾t giam.

Kh«ng chØ khuyÕn khÝch, gióp ®ì con çi

tham gia ho¹t ®éng yªu níc, §Æng H÷u D¬ng cßn

liªn hÖ víi NguyÔn Thîng HiÒn trong viÖc thùc hiÖn

®a thanh niªn ViÖt Nam ra níc ngoµi vµ quyªn gãp

tiÒn ñng hé phong trµo §«ng Du.

§èi víi bµ con trong lµng, «ng kh«ng bao giê

cã lêi nãi, hµnh ®éng lµm mÊt lßng ai. Hµng xãm rÊt

kÝnh träng vµ quý mÕn «ng. Mçi lÇn ®i chî sím qua

ngâ nhµ cô NghÌ D¬ng, ai nÊy nh¾c nhau gi÷ im

lÆng ®Ó kh«ng lµm mÊt giÊc ngñ cña cô NghÌ.

Cã lÇn «ng ®å S¬n kÓ chuyÖn cô Tam nguyªn

NguyÔn KhuyÕn cho ch÷ "§¹i h¹" ("§¹i h¹" lµ "hÌ

to", ®äc l¸i lµ "tß he") chÕ diÔu anh ®éi khè ®á xuÊt

th©n lµ lÝnh thæi kÌn suèt ngµy tß he, tß hÐt mµ còng

lªn mÆt lµm sang khi anh ®Õn xin ch÷ cô Tam nguyªn

nh©n dÞp kh¸nh thµnh nhµ míi, lµm anh xÊu hæ ph¶i

bá lµng ra ®i. §Æng H÷u D¬ng cho r»ng cô Tam

77

nguyªn v« cí g©y khæ n·o cho ngêi biÕt t»n tiÖn tiÕt

kiÖm vµ biÕt t«n träng çc vÞ ®¹i khoa lµ kh«ng nªn.

Bïi Híng Thµnh (ngêi Hµ Nam) ®ç Cö nh©n

thø 78 còng ®îc NguyÔn KhuyÕn mõng c©u ®èi chÕ

diÔu nh sau :

Th¸nh thîng diÖc l©n tµi, cèng viÖn tr× lai

tam ngò nhËt;

Khuª trung ng ph¸ liÔu, lang qu©n ¸p ®¾c kû

hµ nh©n.

(Nhµ vua cã ý th¬ng tµi, nªn cho ho·n kú thi

h¬ng l¹i n¨m ba b÷a ;

C« cö cêi vì bông, chång m×nh ®Ì ®îc bao

nhiªu ngêi.)

Nghe chuyÖn nµy, §Æng H÷u D¬ng b¶o r»ng

Bïi Híng Thµnh kh«ng lµm ®iÒu g× lè l¨ng ®¸ng bÞ

chÕ diÔu, h¬n n÷a ®· ®ç Cö nh©n dï lµ thø 78 còng lµ

giái råi, v× cø 150 ngêi thi míi cã mét ngêi ®ç Cö

nh©n. Cô Tam nguyªn v× khoe tµi ch¬i ch÷ mµ chÕ

diÔu cö Bïi häc dèt ®ç gÇn cuèi b¶ng, lµm ®au lßng

cö Bïi th× thËt kh«ng ph¶i.

Çch nh×n nhËn ®¸nh gi¸ sù viÖc cña TiÕn sÜ

§Æng H÷u D¬ng chøng tá «ng cã tÊm lßng nh©n ¸i

biÕt bao.

78

Tríc c¶nh quan l¹i Nam triÒu kh«ng cã ý chÝ

chèng Ph¸p, l¹i chØ lo cho ç nh©n m×nh mµ quªn nçi

nhôc mÊt níc, «ng phª ph¸n, c¶nh tØnh :

Chèng giÆc cha ®i toan lo rót,

MÆt vªnh mµ ®Õn luþ «ng T©y.

Tæ tiªn ®· bá kh«ng thê n÷a,

C¬ nghiÖp ngµn xa còng dÔ bay.

(Bµi Thµnh phñ Xu©n Trêng)

§Æng H÷u D¬ng lµ mét t¸c gi¶ H¸n N«m næi

tiÕng cã tµi lµm th¬ v¨n hÕt søc mau lÑ mµ vÉn ®Æc

s¾c. Khi lµm Tri huyÖn Nam S¸ch, cã lÇn «ng ®Õn

th¨m mét vÞ quan cÊp trªn, gÆp lóc vÞ nµy ®ang lµm

c©u ®èi mõng b¹n ®ång liªu mµ nghÜ m·i cha ra. VÞ

nµy nhê «ng lµm gióp. ¤ng hái vÒ th©n thÕ ngêi b¹n

®ång liªu cña quan trªn vµ quan mõng nh©n dÞp g×,

råi phãng tay móa bót viÕt c©u ®èi vµo tÊm vãc. VÞ

quan cÊp trªn thÊy c©u ®èi thËt chØnh, diÔn t¶ t×nh b¹n

®Ëm ®µ, ch÷ viÕt l¹i ®Ñp nh hoa th× v« cïng kh©m

phôc «ng.

Nh÷ng s¸ng t¸c th¬ v¨n cña «ng thêng kh«ng

ghi l¹i thµnh tËp nªn ngµy nay chØ cßn mét sè bµi do

con ch¸u ghi l¹i vµ lu truyÒn trong d©n gian. VÒ y

häc, «ng cã tËp N«ng gia tù liÖu gåm trªn s¸u ngh×n

79

c©u th¬ lôc b¸t ghi l¹i çc vÞ thuèc vµ bµi thuèc nam

d©n gian rÊt cã gi¸ trÞ.

Th¸ng 5 n¨m 1923 TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng

qua ®êi, thä 64 tuæi. Tríc khi nh¾m m¾t, «ng vÉn

cßn ¸y n¸y v× m×nh cha gióp ®îc nhiÒu cho d©n,

cho níc nh mong muèn. Trong bµi biÓu t¹ ¬n vua

cña «ng sau khi ®ç TiÕn sÜ cã ®o¹n viÕt:

..."H¹ thÇn chØ biÕt lÊy ®¹o thê cha mÑ ra thê

vua, ®em tÊm lßng yªu th¬ng con çi mµ yªu th¬ng

d©n chóng trong qu¶n h¹t cai trÞ cña h¹ thÇn ®Ó kh«ng

hæ víi çc ®iÒu th¸nh hiÒn ®· d¹y, kh«ng hæ víi b¶ng

vµng bia ®¸" (4).

C¶ cuéc ®êi «ng lu«n lu«n hµnh ®éng theo t©m

nguyÖn v× d©n v× níc. Tªn tuæi vµ sù nghiÖp cña «ng

®îc ghi l¹i kh«ng chØ ë b¶ng vµng bia ®¸, mµ cßn

sèng m·i trong lßng nh©n d©n Nam §Þnh.

………………………..

Chó thÝch :

(1) Khi ®i thi «ng khai t¨ng ba tuæi nªn cã tµi liÖu chÐp «ng

sinh n¨m 1857.

(2) Lµng Hµnh ThiÖn vµ çc nhµ nho Hµnh ThiÖn / §Æng

H÷u Thu. - Paris : 1992. - Tr. 141.

80

(3) Sau khi KiÕn Phóc chÕt, n¨m 1884 ¦ng LÞch lªn ng«i lÊy

hiÖu lµ Hµm Nghi. LÔ ®¨ng quang cña Hµm Nghi kh«ng ®îc

Nam triÒu th«ng b¸o cho Kh©m sø Ph¸p ë Trung Kú biÕt nªn

Rª-na kh«ng thõa nhËn vua míi. Tíng §ê Cuèc - xy do¹ sÏ

®em qu©n b¾t vua. Tríc t×nh thÕ c¨ng th¼ng kh«ng thÓ tr× ho·n

®îc, T«n ThÊt ThuyÕt tæ chøc lùc lîng tÊn c«ng ®ån Mang

Ç vµ ®ån qu©n Ph¸p ®ãng ë gÇn toµ Kh©m sø. Cuéc tÊn c«ng

bÞ thÊt b¹i, T«n ThÊt ThuyÕt ph¶i hé gi¸ vua ch¹y ra Qu¶ng TrÞ

ph¸t hÞch CÇn V¬ng kªu gäi toµn d©n kh¸ng chiÕn chèng

Ph¸p.

(4) Lµng Hµnh ThiÖn vµ çc nhµ nho Hµnh ThiÖn. - S®d. -

Tr. 161 - 162.

81

tiÕn sÜ KhiÕu N¨ng tÜnh

KhiÕu N¨ng TÜnh quª x· Ch©n Mü, huyÖn

§¹i An nay lµ th«n Trùc Mü, x· Yªn Cêng, huyÖn

ý Yªn, tØnh Nam §Þnh.

XuÊt th©n trong mét gia ®×nh n«ng d©n nghÌo,

KhiÕu N¨ng TÜnh rÊt ch¨m chØ häc tËp vµ sím béc lé

trÝ th«ng minh, häc giái. Khoa MËu DÇn 1878, «ng

®ç Cö nh©n. Khoa Canh Th×n niªn hiÖu Tù §øc

33(1880) «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n.

Khoa nµy «ng ®ç Héi nguyªn (®ç ®Çu kú thi Héi).

¤ng lµm quan tr¶i çc chøc §èc häc Nam

§Þnh, §èc häc Hµ Néi, th¨ng Quèc tö gi¸m TÕ töu.

KhiÕu N¨ng TÜnh lµ mét häc gi¶ uyªn th©m,

nhµ v¨n, nhµ gi¸o næi tiÕng. Khi lµm Chñ kh¶o

82

Trêng thi NghÖ An, «ng ®· ph¸t hiÖn tµi n¨ng Phan

Béi Ch©u vµ lÊy Phan Béi Ch©u mét m×nh mét b¶ng.

N¨m §inh DËu 1897, Phan Béi Ch©u ®i thi

H¬ng. Cö nh©n TrÇn V¨n Lîng v× th¬ng b¹n mµ

bá vµo tr¸p cña Phan mÊy quyÓn s¸ch. Cô Phan

kh«ng hay biÕt ®iÒu ®ã nªn v« t×nh mang s¸ch vµo

trêng thi. LÝnh canh cöa trêng thi ph¸t hiÖn trong

tr¸p thÝ sinh Phan Béi Ch©u cã s¸ch liÒn b¸o víi quan

trêng. KÕt qu¶ lµ Phan Béi Ch©u bÞ ®uæi khái trêng

thi vµ bÞ ¸n “hoµi hiÖp v¨n tù chung th©n bÊt ®¾c øng

thÝ ” (mang s¸ch vµo trêng, suèt ®êi kh«ng ®îc dù

thi).

Trong thêi gian ho¹t ®éng ë HuÕ, nh©n khi

quan Quèc tö gi¸m TÕ töu KhiÕu N¨ng TÜnh ra ®Ò

cho häc sinh lµm bµi phó cã nhan ®Ò lµ “B¸i th¹ch vi

huynh”, Phan Béi Ch©u còng lµm mét bµi råi nép cho

KhiÕu N¨ng TÜnh chÊm. KhiÕu N¨ng TÜnh thÊy bµi

phó tuyÖt hay vµ thÓ hiÖn râ chÝ lín cña t¸c gi¶ nªn

rÊt kh©m phôc. Trong bµi cã c©u:

Ba sinh lÊp biÓn cã lßng chöa quªn nhê b¸c

Mét nh¸nh v¸ trêi ra søc, nay l¹i gÆp anh.

KhiÕu N¨ng TÜnh ®em bµi phó cho NguyÔn

Thîng HiÒn xem, råi thuyÕt phôc çc quan trong

83

triÒu vËn ®éng vua Thµnh Th¸i huû b¶n ¸n “hoµi hiÖp

v¨n tù” cho Phan Béi Ch©u, ®Ó cô ®îc thi l¹i.

§Õn khoa Canh Tý 1900, Phan Béi Ch©u thi

H¬ng ë trêng NghÖ An. KhiÕu N¨ng TÜnh lµm

Ch¸nh chñ kh¶o trêng thi NghÖ An khoa thi nµy.

Khi Phan Béi Ch©u vµo thi kú tam trêng th× bÞ sèt,

ph¶i lµm ®¬n xin bá thi. TiÕc tµi cña Phan Béi Ch©u

nªn KhiÕu N¨ng TÜnh ®· cho phÐp Phan ®îc n»m

nghØ t¹i nhµ thËp ®¹o (n¬i çc quan trêng ngåi).

NghØ mét lóc ®ì mÖt, Phan Béi Ch©u ®îc KhiÕu

N¨ng TÜnh cho phÐp vµ khuyÕn khÝch viÕt tiÕp quyÓn

thi. Khoa nµy Phan Béi Ch©u ®· ®ç Gi¶i nguyªn.

Tõ viÖc chÊm bµi phó “B¸i th¹ch vi huynh”

cña Phan Béi Ch©u, KhiÕu N¨ng TÜnh ®· ph¸t hiÖn tµi

n¨ng vµ chÝ lín cña Phan Béi Ch©u, råi vËn ®éng vua

huû bá b¶n ¸n cÊm thi suèt ®êi ®èi víi Phan Béi

Ch©u, ®Õn viÖc ®Æc çch quan t©m t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó

Phan Béi Ch©u ®ç Thñ khoa ®· chøng tá KhiÕu N¨ng

TÜnh cã con m¾t tinh ®êi vµ tÊm lßng u ¸i ®èi víi

nh÷ng tµi n¨ng cña ®Êt níc. Víi danh hiÖu Gi¶i

nguyªn, Phan Béi Ch©u cã thªm uy tÝn, danh tiÕng rÊt

thuËn lîi cho ho¹t ®éng cøu níc. Çc sÜ tö khoa Êy

ai nÊy ®Òu vui mõng thõa nhËn Phan Béi Ch©u ®ç

Thñ khoa lµ xøng ®¸ng. Phan Béi Ch©u ®· trë thµnh

84

mét yÕu nh©n cña phong trµo §«ng Du, mét chÝ sÜ

yªu níc ®îc nh©n d©n v« cïng c¶m phôc còng mét

phÇn cã c«ng ®ãng gãp cña quan nghÌ KhiÕu N¨ng

TÜnh.

Còng trong khoa thi H¬ng n¨m 1900 t¹i

trêng thi NghÖ An, cã mét thÝ sinh 82 tuæi lµ §oµn

Tö Quang, ngêi quª ë H¬ng S¬n, Hµ TÜnh. §oµn

Tö Quang lµ ngêi rÊt hiÕu häc, tõng hai lÇn ®ç Tó

tµi. MÆc dï tuæi cao, §oµn Tö Quang vÉn kh«ng

ngõng häc tËp, thi cö, mong cã ®iÒu kiÖn cèng hiÕn

®îc nhiÒu cho d©n cho níc. C¶m phôc tÊm g¬ng

kiªn tr× häc tËp vµ tµi n¨ng thùc sù cña §oµn Tö

Quang, Ch¸nh chñ kh¶o KhiÕu N¨ng TÜnh ®· lÊy

§oµn Tö Quang ®ç Cö nh©n. Sau khi ®ç Cö nh©n,

§oµn Tö Quang ®îc bæ chøc quan, lµm tíi chøc

HuÊn ®¹o. Víi viÖc lÊy §oµn Tö Quang ®ç Cö nh©n,

KhiÕu N¨ng TÜnh ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho §oµn Tö

Quang tho¶ nguyÖn cèng hiÕn søc lùc, tµi n¨ng cho

níc. KhiÕu N¨ng TÜnh ®îc çc sÜ phu ®¬ng thêi

ca ngîi lµ ngêi biÕt träng nh©n tµi, kh«ng bá sãt

nh©n tµi vµ cã tÊm lßng bao dung nh©n ¸i.

KhiÕu N¨ng TÜnh lµ mét t¸c gia H¸n N«m tiªu

biÓu cña Nam §Þnh thêi NguyÔn trong lÜnh vùc v¨n

häc. Sinh thêi, «ng rÊt thÝch tËp Cæ thô çch cña

85

§«ng S¬n L·o Phè. Trong cuèn nµy cã vÏ 36 thÕ c©y

c¶nh, mçi thÕ kÌm hai c©u th¬ tæng vÞnh. KhiÕu N¨ng

TÜnh ®· lµm 36 bµi th¬ tø tuyÖt b»ng ch÷ H¸n, mçi

thÕ mét bµi ®Ó thÓ hiÖn râ tÝnh chÊt cña tranh vÏ trong

Cæ thô çch, gäi lµ Cæ thô çch vÞnh. ¤ng göi g¾m

vµo çc bµi tø tuyÖt nh÷ng t×nh c¶m, suy t, t©m sù vµ

thÓ hiÖn nh©n sinh quan cña m×nh. Trong x· héi

phong kiÕn ®ang suy tµn, quan l¹i kh«ng cßn lµ phô

mÉu cña d©n, vua còng kh«ng lµ vua s¸ng, ®êi sèng

nh©n d©n ngµy cµng c¬ cùc. ¤ng ch¸n ng¸n tríc

c¶nh t×nh ®êi ®en b¹c, cã míi níi cò, quan l¹i xu

nÞnh cÇu vinh, vua b¹c nhîc tríc bän thùc d©n

cíp níc:

- CÇu th©n d¬ng thøc phi th©n nhËt,

TiÒn sÜ Trêng Giang tÈy bÊt thanh.

(Bµi : “KhuÊt kû cÇu th©n çch” )

(CÇu th©n khi chñ kh«ng th©n n÷a,

Nhôc Êy Trêng Giang röa s¹ch ®©u ?)

- KiÕn t©n vong cùu suy d¬ng nhËt,

Qu©n bÊt qu©n hÒ, thÇn bÊt thÇn.

(Bµi : “KiÕn t©n väng cùu çch” )

(Ngµy nay thÊy míi quªn xa râ,

Vua ch¼ng ra vua, t«i ch¼ng t«i).

86

Sèng trong x· héi cã nhiÒu ®iÒu nhiÔu nh¬ng,

cuéc ®êi d©u bÓ, «ng vÉn t©m niÖm ph¶i gi÷ v÷ng khÝ

tiÕt cña kÎ trîng phu vµ tù hµo r»ng m×nh trong

s¹ch:

§«ng lai hµ vËt bÊt ®iªu linh?

§iÒn x¸ c« tïng ®éc tó thanh

Vò ®¶ phong chµng t©m tù t¹i

Trîng phu bÊt quý thÕ gian b×nh.

(Bµi : “Tù t¹i trîng phu tïng çch”)

(Mïa ®«ng mäi vËt ®Òu x¬ x¸c

Xãm ruéng, th«ng giµ cø tèt xanh

Ma déi, giã lay, lßng vÉn thÕ

Trîng phu kh«ng thÑn víi c©u b×nh).

Qu¶ thËt, KhiÕu N¨ng TÜnh kh«ng nh÷ng

kh«ng ph¶i hæ thÑn víi ®êi v× «ng ®· gi÷ v÷ng phÈm

chÊt tèt ®Ñp cña mét nhµ nho yªu níc, mµ cßn rÊt

®¸ng tù hµo tríc con m¾t kh©m phôc vµ sù ®¸nh gi¸

cña nh©n d©n.

Phª ph¸n lèi sèng cÇu vinh, b¸n níc cña mét

sè quan l¹i ®¬ng thêi, mong muèn níc nhµ cã

nhiÒu bËc tµi ®øc, «ng lµm th¬ ca ngîi nh÷ng g¬ng

s¸ng tiÒn nh©n cña quª h¬ng. Trong Cè h¬ng vÞnh

tËp, «ng cã nhiÒu bµi ca ngîi c«ng thÇn, ngêi cã

nhiÒu ®ãng gãp cho quª h¬ng, ngêi hÕt lßng v×

87

nh©n d©n. Thä Tung phóc thÇn lµ mét bµi trong lo¹t

bµi nµy cña «ng. Bµi th¬ ca ngîi Tíng qu©n Bïi

Ngäc O¸nh, ngêi cã nhiÒu c«ng lao trong kh¸ng

chiÕn chèng Minh vµ x©y dùng quª h¬ng.

DiÖc vi khai quèc nhÊt c«ng thÇn,

Lª ®Õ ®¬ng thêi thÞ chÝ tr©n.

S¬ vÞ gia bÇn h¬ng bÊt träng,

HËu thµnh l¬ng tíng s¾c phong thÇn.

Khai hoang tÕ cÊp do tån tÝch,

Téc miÕu h¬ng tõ thîng méc ©n

KhuÊt chØ hoµng hoa tø b¸ch t¸n

H¬ng yªn thi chóc kÕ truyÒn v©n.

(Còng lµ khai quèc c«ng thÇn,

§¬ng thêi Lª ®Õ nhiÒu lÇn ban khen.

Lóc ®Çu nghÌo, cã ai t«n,

Sau thµnh tíng giái ¬n trªn phong thÇn.

KhÈn hoang cßn gióp khã bÇn,

Hä thê, lµng cóng ®éi ©n tá lêi.

Bèn tr¨m n¨m chôc n¨m råi

Khãi nhang cÇu väng nèi ®êi kh«ng quªn).

(D¬ng V¨n Vîng dÞch)

KhiÕu N¨ng TÜnh lµ mét häc gi¶ uyªn th©m,

cã phÈm chÊt cao ®Ñp vµ tinh thÇn d©n téc s©u s¾c.

¤ng chuyªn t©m nghiªn cøu lÜnh vùc ®Þa chÝ vµ ®·

88

biªn so¹n nhiÒu t¸c phÈm nh»m lu l¹i cho ®êi sau

nh÷ng gi¸ trÞ vµ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc ViÖt Nam.

Nh÷ng vÊn ®Ò quan träng vµ c¬ b¶n vÒ ®Þa ph¬ng

®îc «ng tr×nh bµy mét çch s¸ng râ trong çc t¸c

phÈm cña m×nh nh: c¬ng vùc, l·nh thæ, ®iÒu kiÖn

tù nhiªn, lÞch sö, phong tôc, tËp qu¸n, t«n gi¸o, nghÒ

nghiÖp, ®Æc s¶n, lÔ héi, v¨n ho¸, v¨n häc nghÖ thuËt,

danh nh©n... Nh÷ng t¸c phÈm cña «ng vÒ lÜnh vùc ®Þa

chÝ nh çc cuèn Hµ Néi tØnh chÝ, T©n biªn Nam

§Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc, §¹Þ An huyÖn chÝ... lµ

nh÷ng tµi liÖu quý cho c«ng t¸c nghiªn cøu ®Þa chÝ,

lÞch sö vµ gi¸o dôc truyÒn thèng ngµy nay.

89

phã b¶ng l· xu©n oai

Trong d©n gian cßn lu truyÒn chuyÖn vÒ

ThÇn ®ång lµng Thîng nh sau :

§ªm 30 TÕt n¨m MËu TuÊt ®êi Minh M¹ng

triÒu NguyÔn (1838), çc cô b« l·o vµ chøc s¾c lµng

Thîng §ång kÐo nhau ra ®×nh lµng lµm lÔ tÕ thÇn,

bçng nghe cã tiÕng trÎ häc bµi cÊt lªn tõ gß ®Êt gi÷a

ao ®×nh. ThÊy l¹, mäi ngêi ®Õn gÇn xem h thùc ra

sao th× tiÕng häc bµi im bÆt. HÔ mäi ngêi ®i ra xa

chç ®ã th× tiÕng häc bµi l¹i v¨ng v¼ng cÊt lªn. D©n

lµng cho lµ ®iÒm lµnh bÌn lËp V¨n tõ ®Ó theo dâi hiÖn

tîng l¹ ®ã. §Õn ngµy 5 th¸ng 10 n¨m MËu TuÊt

1838, khi nhµ Ch¸nh tæng L· Huy ChÝnh sinh ngêi

con thø ba th× tù nhiªn kh«ng cßn nghe thÊy tiÕng

häc bµi n÷a. D©n lµng cho r»ng ThÇn ®ång ®· nhËp

vµo cËu bÐ hä L· võa ra ®êi vµ gäi gß ®Êt gi÷a ao

®×nh lµ Vên häc.

CËu bÐ ThÇn ®ång ®ã chÝnh lµ L· Xu©n Oai.

L· Xu©n Oai (1838 - 1891) tù lµ Thóc Bµo,

quª ë lµng Thîng §ång, huyÖn Phong Doanh nay lµ

th«n Thîng §ång, x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn, tØnh

Nam §Þnh. Cha «ng tù lµ B×nh Trùc, häc réng, tõng

90

lµm quan ë Hµn L©m viÖn, sau vÒ quª lµm Ch¸nh

tæng. Anh c¶ cña «ng lµ Tó tµi L· Xu©n Minh còng

lµm quan trong triÒu ®×nh HuÕ.

L· Xu©n Oai cã t chÊt th«ng minh ®Æc biÖt.

Lªn 5 tuæi, «ng ®îc cha mÑ cho theo häc thµy

Hoµng gi¸p Tam §¨ng Ph¹m V¨n NghÞ, mét nhµ

gi¸o næi tiÕng cña Nam §Þnh. L· Xu©n Oai häc hµnh

ch¨m chØ, tÊn tíi. Khoa thi H¬ng n¨m MËu Ngä

(1858), «ng ®i thi, bµi lµm ®¸ng ®ç Cö nh©n, nhng

v× cã mét ch÷ viÕt sai nªn bÞ ®¸nh xuèng Tó tµi ®Çu

b¶ng. Khoa thi H¬ng n¨m Gi¸p Tý (1864) «ng ®ç ¸Nguyªn. Khoa nµy ngêi b¹n häc cña «ng lµ TrÇn

BÝch San ®ç Gi¶i nguyªn. N¨m sau thi Héi khoa Êt

Söu niªn hiÖu Tù §øc 18(1865), L· Xu©n Oai ®ç Phã

b¶ng, TrÇn BÝch San ®ç Tam nguyªn Hoµng gi¸p.

Sau khi ®ç Phã b¶ng, L· Xu©n Oai ®îc sung

vµo TËp HiÒn viÖn. N¨m sau «ng ®îc bæ Tri huyÖn

Kú Anh (Hµ TÜnh). Th¸ng 3 n¨m 1869 «ng lÜnh Tri

phñ Nho Quan (Ninh B×nh). Th¸ng 9 n¨m 1873 «ng

®îc th¨ng ¸n s¸t, Ch¸nh sø s¬n phßng Ninh B×nh,

hai lÇn ®îc khen lµ cã mu kÕ, chÝnh thuËt ®Òu hay,

thanh liªm, cÈn thËn, ch¨m chØ.

Thêi gian lµm quan ë Ninh B×nh, L· Xu©n Oai

vµ hai em lµ L· Xu©n Huyªn, L· Xu©n L¹c ®· cïng

91

Phã b¶ng Ph¹m §¨ng Gi¶ng (con trai Ph¹m V¨n

NghÞ) chiªu mé d©n ë quª lªn khÈn hoang vïng ®Êt

phÝa T©y B¾c phñ Nho Quan, më mang 13 Êp, thµnh

lËp tæng Tam §ång (do ghÐp tªn x· Tam §¨ng quª

cña Ph¹m §¨ng Gi¶ng víi tªn x· Thîng §ång quª

cña L· Xu©n Oai). D©n lµng ghi nhí c«ng ¬n nh÷ng

ngêi më ®Êt ®· t«n çc «ng lµm thµnh hoµng lµng vµ

lËp ®Òn thê. HiÖn nay ng«i ®Òn vÉn cßn ë x· L¹ng

Phong, huyÖn Nho Quan, tØnh Ninh B×nh.

Thêi gian ë Nho Quan, L· Xu©n Oai ®· thu

phôc ®îc nhiÒu thæ hµo nh §inh §øc, Qu¸ch Thiªn

(Ninh B×nh), Qu¸ch §inh (Thanh Ho¸), §inh V¨n

Xanh (Lai Ch©u), Xa V¨n Xª (Hng Ho¸)... VÒ sau

nh÷ng vÞ thæ hµo nµy ®· trë thµnh nh÷ng trî thñ ®¾c

lùc cho «ng trong cuéc chiÕn ®Êu chèng thùc d©n

Ph¸p.

N¨m 1875 L· Xu©n Oai ®i qu©n thø Tuyªn

Quang. Thêi gian nµy bän thæ phØ bªn Trung Quèc

thêng sang cíp ph¸ vïng thîng du B¾c Kú, g©y

cho qu©n d©n ta nhiÒu phen khèn ®èn. L· Xu©n Oai

theo gióp Hoµng T¸ Viªm, T«n ThÊt ThuyÕt chØ huy

qu©n ta ®¸nh dÑp, b¾t sèng ®îc tíng phØ Cê Vµng

lµ Hoµng Sïng Anh, ®îc vua ban thëng. N¨m

92

1878, «ng gi÷ chøc T¸n lý(1) trong ®¹o qu©n Hoµng

T¸ Viªm, gãp phÇn ®¸nh tan bän phØ Lý D¬ng Tµi.

N¨m 1882 qu©n Ph¸p ®¸nh B¾c Kú lÇn thø

hai. Chóng tÊn c«ng Hµ Néi råi ®¸nh chiÕm më réng

ra çc tØnh kh¸c ë B¾c Kú. N¨m 1883 L· Xu©n Oai

®îc th¨ng TuÇn phñ L¹ng B»ng. ¤ng h¨ng h¸i tæ

chøc quan qu©n thuéc quyÒn ra søc phßng thñ ®Þa

ph¬ng, trÊn ¸p bän phØ, b¶o vÖ vïng ®Êt phÝa B¾c

cña Tæ quèc.

Khi Tù §øc b¨ng hµ, L· Xu©n Oai ®îc cö

lµm Ch¸nh sø, cïng Trùc häc sÜ To¶n tu Quèc sö

qu¸n lµ NguyÔn KhuyÕn lµm phã sø, ®i Trung Quèc

b¸o tang. Sau viÖc ®i sø bÞ ho·n l¹i, L· Xu©n Oai trë

vÒ chøc cò.

TriÒu ®×nh NguyÔn ký hµng íc Harmand, ®Ó

tá râ "tÝn nghÜa" víi Ph¸p, ®· ra lÖnh cho quan qu©n ë

B¾c Kú ph¶i lËp tøc triÖt binh. MÆc dï lùc lîng

phßng thñ ®Þa ph¬ng cßn rÊt yÕu, lóc nµy l¹i r¬i vµo

t×nh thÕ bÞ c« lËp, L· Xu©n Oai vÉn kh¸ng lÖnh, kiªn

quyÕt duy tr× cuéc kh¸ng chiÕn. Cã lÇn «ng liªn l¹c

víi l·nh binh Hµ Néi ®Ó mu ®¹i sù, nhng viÖc

kh«ng thµnh. ¤ng tæ chøc cung cÊp vò khÝ cho nghÜa

qu©n NguyÔn ThiÖn ThuËt, T¹ HiÖn, Ph¹m Huy

93

Qu¶ng gãp phÇn duy tr× phong trµo kh¸ng chiÕn ë

®ång b»ng B¾c Bé.

L· Xu©n Oai cho r»ng níc ta vµ Trung Quèc

cã quan hÖ "m«i hë r¨ng l¹nh", cïng cã kÎ thï chung

lµ ®Õ quèc, nªn «ng chñ ®éng t×m sù liªn minh víi

nhµ Thanh trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. ¤ng

cïng T¹ HiÖn, NguyÔn Cao thay mÆt v¨n th©n B¾c Kú

ký tªn vµo th göi Tæng ®èc V©n Quý lµ SÇm Dôc

Anh vµ liªn hÖ víi TuÇn phñ Qu¶ng T©y lµ Tõ Diªn

Hóc xin viÖn trî vò khÝ, l¬ng thùc ®Ó gióp nghÜa

qu©n duy tr× ho¹t ®éng chèng Ph¸p.

S¸ch Trung - Ph¸p chiÕn tranh(2) cßn ghi l¹i

h¬n bèn chôc bøc th cña L· Xu©n Oai göi Tõ Diªn

Hóc vµ 7 cuéc bót ®µm gi÷a hai ngêi, thÓ hiÖn râ

quan ®iÓm vµ chñ tr¬ng cña «ng vÒ kh¸ng chiÕn

chèng Ph¸p. Theo «ng, muèn ®¸nh th¾ng qu©n Ph¸p

m¹nh h¬n h¼n qu©n ta vÒ ho¶ lùc th× ph¶i coi träng

lèi ®¸nh du kÝch, ph¶i x©y dùng c¨n cø ë nh÷ng n¬i

hiÓm yÕu. ¤ng phª ph¸n quan ®iÓm chØ bo bo gi÷

thµnh v× hÇu hÕt çc thµnh tØnh B¾c Kú ®Òu ë ven

s«ng, rÊt thuËn tiÖn cho ®Þch ph¸t huy ho¶ lùc. ¤ng

coi viÖc "gi÷ lÊy lßng d©n" lµ ®iÒu quan träng nhÊt,

nÕu gi÷ ®îc lßng d©n vµ ph¸t ®éng toµn d©n tham

gia kh¸ng chiÕn th× dï cã mÊt thµnh vÉn cã thÓ giµnh

94

l¹i ®îc ®Êt níc. Trong x©y dùng qu©n ®éi, «ng ®Ò

cao qu©n ph¸p, qu©n lÖnh, coi kû luËt nghiªm minh lµ

yÕu tè t¹o nªn søc m¹nh. ¤ng v¹ch trÇn ©m mu, thñ

®o¹n tµn ¸c vµ x¶o tr¸ cña giÆc, nh¾c nhë mäi ngêi

ph¶i ®Ò cao c¶nh gi¸c. Nhng nh÷ng quan ®iÓm ®óng

®¾n cña «ng vÒ chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc cha

thùc hiÖn ®îc nhiÒu. N¨m 1884, nhµ Thanh ký víi

Ph¸p ®iÒu íc Trung - Ph¸p Thiªn T©n ®Ó ®æi lÊy mét

vµi quyÒn lîi. Chñ tr¬ng liªn minh víi Trung Quèc

chèng Ph¸p cña L· Xu©n Oai ®· kh«ng thµnh.

Th¸ng 6 n¨m 1884, triÒu ®×nh NguyÔn ký

hµng íc Paten«tre c«ng nhËn quyÒn thèng trÞ cña

Ph¸p trªn toµn bé l·nh thæ ViÖt Nam, chia ®Êt níc

lµm ba kú víi ba chÕ ®é cai trÞ kh¸c nhau. Tríc t×nh

h×nh trë nªn v« cïng khã kh¨n, L· Xu©n Oai vÉn t×m

çch liªn l¹c víi T¸n t¬ng NguyÔn ThiÖn ThuËt, §Ò

®èc T¹ HiÖn, Ngù sö Ph¹m Huy Quang, bè trÝ ®Ó hä

®a qu©n lªn L¹ng S¬n cïng «ng ®¸nh Ph¸p.

Th¸ng 2 n¨m 1885, qu©n Ph¸p tÊn c«ng, L¹ng

S¬n thÊt thñ. L· Xu©n Oai tæ chøc lùc lîng ®¸nh du

kÝch tõ bªn ngoµi, g©y cho ®Þch nhiÒu thiÖt h¹i. Vua

Hµm Nghi h¹ chiÕu CÇn V¬ng kªu gäi mäi ngêi

kh¸ng Ph¸p, phong L· Xu©n Oai lµm Tæng ®èc L¹ng

B»ng kiªm Tham t¸n ®¹i thÇn. Phong trµo kh¸ng

95

chiÕn vïng thîng du phÝa B¾c ®îc duy tr× thªm

mét thêi gian. Sau v× t×nh h×nh kh«ng cã c¬ cøu v·n,

L· Xu©n Oai ph¶i ch¹y sang Trung Quèc t×m sù gióp

®ì cña nhµ Thanh, nhng kh«ng thµnh c«ng.

N¨m 1887, L· Xu©n Oai vÒ níc. ¤ng më

trêng d¹y häc t¹i Ninh B×nh, ngÇm liªn l¹c víi çc

sÜ phu yªu níc ë Phong Doanh, ý Yªn, Vô B¶n.

¤ng tham mu ®¾c lùc cho nghÜa qu©n do Ph¹m

Trung Thø, mét ngêi häc trß cña «ng l·nh ®¹o. ¤ng

giíi thiÖu «ng Cö Hµ ë Hµ Néi vÒ Thîng §ång d¹y

vâ nghÖ cho nghÜa qu©n vµ lËp çc ®éi nghÜa binh.

"Lµng Thîng §ång ®· trë thµnh trung t©m cuéc

phiÕn lo¹n"(3).

Th¸ng 12 n¨m 1889, cuéc khëi nghÜa Ph¹m

Trung Thø næ ra ë Phong Doanh. NghÜa qu©n ®¸nh

chiÕm huyÖn lþ, b¾t tri huyÖn, tÞch thu sæ s¸ch. Qu©n

Ph¸p tËp trung lùc lîng lín, dïng träng ph¸o b¾n

ph¸ ¸c liÖt råi tiÕn qu©n triÖt h¹ lµng Thîng §ång.

Cuéc khëi nghÜa bÞ d×m trong biÓn m¸u. L· Xu©n Oai

vµ mét sè l·nh tô nghÜa qu©n bÞ ®Þch b¾t. ¤ng bÞ kÕt

¸n 10 n¨m tï ®µy ®i C«n §¶o. Ngµy 23 th¸ng 10 n¨m

T©n M·o (1891), L· Xu©n Oai ®· anh dòng hy sinh

trong nhµ tï ®Õ quèc. Cho ®Õn tríc khi mÊt, «ng vÉn

96

lu«n l¹c quan tin tëng vµo t¬ng lai th¾ng lîi cña

d©n téc.

L· Xu©n Oai lµ ngêi hay lµm th¬. ¤ng dïng

th¬ v¨n ®Ó thÓ hiÖn t×nh c¶m, ý chÝ cña m×nh. Nh÷ng

s¸ng t¸c cña «ng trong thêi gian lµm quan ®îc tËp

hîp trong Thóc Bµo thi v¨n tËp. T¸c phÈm nµy ®· bÞ

mÊt trong thêi gian qu©n Ph¸p triÖt h¹ lµng Thîng

§ång. HiÖn nay s¸ng t¸c cña «ng chØ cßn t¸c phÈm

C«n §¶o thi tËp (lu t¹i ViÖn B¶o tµng Çch m¹ng)

vµ mét sè th tõ cña «ng in trong cuèn Trung - Ph¸p

chiÕn tranh. Theo cuèn T©n biªn Nam §Þnh tØnh ®Þa

d chÝ lîc cña KhiÕu N¨ng TÜnh th× L· Xu©n Oai

cßn cã t¸c phÈm Thanh niªn chÝ, nhng t¸c phÈm

nµy còng ®· thÊt l¹c.

Th¬ v¨n L· Xu©n Oai thÓ hiÖn lßng c¨m thï

giÆc s©u s¾c, t×nh yªu quª h¬ng tha thiÕt, nçi u hoµi

tríc c¶nh níc mÊt nhµ tan, th¸i ®é ung dung vµ

niÒm l¹c quan tin tëng vµo t¬ng lai cña d©n téc.

Tríc c¶nh ®Êt níc bÞ qu©n Ph¸p giµy xÐo,

nh©n d©n ta ph¶i chÞu bao c¶nh lÇm than, L· Xu©n

Oai ®· kh«ng ngõng chiÕn ®Êu chèng x©m lîc mµ

kh«ng thµnh c«ng, «ng day døt lo nghÜ vÒ tr¸ch

nhiÖm cña m×nh vµ lu«n sèng trong t©m tr¹ng u hoµi:

Song nam v»ng vÆc ¸nh tr¨ng thanh

97

Tr»n träc v¬ng buån tËn cuèi canh.

(NgÉu thµnh. Bïi H¹nh CÈn dÞch)

Cµng lo nghÜ, ®au khæ, «ng cµng c¨m thï qu©n

x©m lîc. Cã lóc «ng ®· thÐt lªn:

Cí g× s«ng nói m·i pha ph«i

G¬m muèn gÇm lªn, giËn thãi ®êi.

(Ho¹ th¬ «ng huyÖn Phong Doanh. Chu V¨n dÞch)

Sèng trong c¶nh tï ®µy, «ng lu«n dµnh nh÷ng

t×nh c¶m thiÕt tha nhÊt cho quª h¬ng, ngêi th©n.

Trong giÊc ngñ, «ng "méng thÊy Ph¹m Tam §¨ng

tiªn sinh" lµ ngêi thµy d¹y cña «ng. H×nh ¶nh ngêi

thµy trong méng lµm «ng dÞu nçi lßng vµ nh tiÕp

thªm cho «ng søc m¹nh. ¤ng göi g¾m t©m sù cña

m×nh vÒ quª h¬ng:

Mµu xu©n thµnh Vþ giê sao ®Êy?

Cµnh liÔu v¬ng bay khãi Ýt nhiÒu.

Cã lóc «ng l¹i nhí con da diÕt, mong mái con gi÷

v÷ng truyÒn thèng gia ®×nh vµ v÷ng tin vµo ngµy mai

sÏ tèt ®Ñp h¬n :

NÕp nhµ thi lÔ con nªn gi÷

§a ®ãn ®iÒu may vÉn h·y cßn.

(Nhí con. Bïi H¹nh CÈn dÞch)

Trªn ®êng ®i ®µy qua Gia §Þnh, «ng ®îc

nh©n d©n rÊt quan t©m, ngìng mé vµ yªu quý. BÊt

98

chÊp sù theo dâi cña kÎ thï, nh©n d©n vÉn ®Õn th¨m

«ng vµ tÆng quµ, biÓu lé t×nh c¶m ch©n thµnh víi

ngêi chÝ sÜ yªu níc. T×nh c¶m cña nh©n d©n Gia

§Þnh ®èi víi «ng lµ t×nh d©n nghÜa níc. T×nh c¶m

xóc ®éng ®ã ®îc «ng thÓ hiÖn trong th¬ :

Qu¶ ngon ®em l¹i trªn thuyÒn tÆng

Con trÎ ®a ra tríc mÆt chê.

S¸u tØnh phån hoa nh buæi nä

Hai kú th©n thiÖn tù bao giê

(ThuyÒn ®i C«n L«n, nh©n cã ngêi Gia §Þnh

tÆng quµ, lµm th¬ ®¸p l¹i. Chu Thiªn dÞch)

Nh÷ng t×nh c¶m cña «ng ®èi víi ngêi th©n vµ quª

h¬ng cµng trë nªn cao ®Ñp v× nã kh«ng t¸ch rêi

niÒm lo toan cho ®Êt níc :

Ngµy ngµy buån ma giã

Tèi tèi m¬ cha anh...

VËn níc nhiÒu gian khã

Quª nhµ mu«n dÆm t×nh.

Yªu níc, th¬ng d©n, c¨m thï qu©n x©m

lîc, L· Xu©n Oai quyÕt chÝ theo con ®êng chiÕn

®Êu v× d©n téc:

Nh÷ng muèn non s«ng thay diÖn m¹o

Xin v× nh©n thÕ quÐt trÇn ai.

(NhÆt l¸ rông. Bïi H¹nh CÈn dÞch)

99

Trän ®êi g¾n bã cïng non níc

Mai ®îc vÒ quª trÎ ch¼ng ngê.

(KhÈu chiÕn khi träc ®Çu nh s. NguyÔn

Xu©n T¶o dÞch )

Cuéc ®êi L· Xu©n Oai lµ cuéc ®êi cña mét

nh©n sÜ yªu níc, kh«ng ngõng chiÕn ®Êu v× ®éc lËp

d©n téc víi niÒm tin v÷ng ch¾c vµo th¾ng lîi, nhng

cha thµnh c«ng. Ngay c¶ trong nh÷ng lóc gÆp c¶nh

bÖnh tËt, tï ®Çy n¬i ®¶o xa, nh÷ng lóc cïng quÉn

nhÊt, «ng vÉn gi÷ v÷ng niÒm l¹c quan Êy. Ngay c¶ ¸n

®i ®µy 10 n¨m cña m×nh, «ng còng coi ch¼ng qua nh

mét cuéc d¹o ch¬i :

Cèi Kª méng cò tõng hay

Tho¶ vui CÇn H¶i chuyÕn nµy d¹o ch¬i.

(Ra cöa biÓn H¶i Phßng. Bïi H¹nh CÈn dÞch)

Trong tËp nhËt ký ®i tï - C«n §¶o thi tËp cña «ng,

ta thêng xuyªn b¾t gÆp nh÷ng c©u th¬ thÓ hiÖn th¸i

®é ung dung, l¹c quan tin tëng nh thÕ:

§iÒm tèt ph¬ng §«ng ngµy râ nÐt

Ph¶i ®©y trêi më nÕp v¨n hoa ?

(Nghe mäi ngêi ham häc, c¶m t¸c )

VÇn chuyÓn l¹i qua vßng t¹o ho¸

Hoa xu©n sím sím b¸o tin vÒ.

100

Gi÷ trän tÊm lßng cho th¾m m·i

VÇn xoay tin ch¾c cã «ng xanh...

MÆc dï chØ cßn C«n §¶o thi tËp, L· Xu©n Oai

vÉn ®îc coi lµ mét trong nh÷ng t¸c gia më ®Çu cho

truyÒn thèng th¬ v¨n ViÖt Nam trong nhµ tï ®Õ quèc.

¤ng ®· gãp mét tiÕng th¬ ®éc ®¸o cho dßng v¨n häc

yªu níc nöa cuèi thÕ kû XIX ë ViÖt Nam.

......................................

Chó thÝch :

(1) Theo §¹i Nam thùc lôc ( H.: Khoa häc x· héi,

1976.- Tr. 172) th× L· Xu©n Oai ®îc giao chøc T¸n lý lµ chøc

vâ quan cÊp phã cña ®éi qu©n chinh ph¹t giÆc ngoµi. NhiÒu tµi

liÖu kh¸c l¹i nãi «ng gi÷ chøc T¸n t¬ng qu©n vô lµ chøc quan

tham mu mét ®éi qu©n.

(2) Trung - Ph¸p chiÕn tranh.- B¾c Kinh : T©n TrÝ

thøc, 1955.

(3) Nh÷ng ®iÒu ghi chÐp vÒ xø B¾c Kú 1884 - 1892

cña cè ®¹o Puy-gi-ni-ª.

101

TiÕn sÜ nguyÔn ngäc liªn

NguyÔn Ngäc Liªn hiÖu lµ Ch©u Phong, sinh

n¨m Nh©m Tý 1852(1) t¹i lµng Hµnh ThiÖn, huyÖn

Giao Thuû nay lµ th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång,

huyÖn Xu©n Trêng, tØnh Nam §Þnh, trong mét gia

®×nh nhµ Nho nghÌo. ¤ng néi cña NguyÔn Ngäc Liªn

lµ cô Cö nh©n NguyÔn B¸ Nghi lµm Tri huyÖn Ninh

Giang (H¶i D¬ng). Cha «ng lµ cô ®å NguyÔn Duy

HiÖu lµm nghÒ d¹y häc ë lµng. Anh trai «ng lµ

NguyÔn §øc Ban, ®ç Cö nh©n khoa BÝnh TuÊt 1886,

lµm HuÊn ®¹o V¨n Giang ®îc Ýt l©u th× ço quan vÒ

nhµ lµm nghÒ thuèc vµ d¹y häc, sau næi tiÕng lµ bËc y

s.

NguyÔn Ngäc Liªn ®îc cha d¹y dç, tõ nhá ®·

th«ng minh ham häc. ¤ng ®· ®ç Tó tµi ba khoa. Sau

102

khi ®ç Tó tµi, «ng theo häc Hoµng gi¸p NguyÔn

Quang BÝch lµ ngêi næi tiÕng v¨n th¬ vµ tinh thÇn

chèng Ph¸p. NguyÔn Quang BÝch (1830 - 1890) tù lµ

Hµm Huy, hiÖu lµ Ng Phong, quª x· Tr×nh Phè,

huyÖn Ch©n §Þnh (nay thuéc x· An Ninh, huyÖn TiÒn

H¶i, tØnh Th¸i B×nh). ¤ng ®ç §×nh nguyªn Hoµng

gi¸p ¢n khoa Kû Tþ niªn hiÖu Tù §øc 22(1869), lµm

quan tr¶i çc chøc Gi¸o thô, Tri huyÖn, ¸n s¸t... N¨m

1875 «ng lµm S¬n phßng sø kiªm TuÇn phñ Hng

Ho¸. N¨m 1884 qu©n Ph¸p ®¸nh Hng Ho¸, «ng liÒu

chÕt gi÷ thµnh nhng v× lùc lîng máng nªn thÊt thñ.

TriÒu ®×nh lÖnh cho «ng ph¶i ngõng chiÕn vµ trë vÒ

triÒu. ¤ng kh«ng chÊp hµnh lÖnh cña Tù §øc, vÉn

tiÕp tôc chiªu mé nghÜa qu©n lËp c¨n cø ë NghÜa Lé

(Lai Ch©u), Phï Yªn (S¬n La), råi Yªn LËp, S¬n

D¬ng (VÜnh Phó) kiªn tr× chèng Ph¸p. Vua Hµm

Nghi xuèng chiÕu CÇn V¬ng, phong «ng lµm HiÖp

thèng B¾c Kú, hµm LÔ bé Thîng th. ¤ng l·nh ®¹o

nghÜa qu©n vïng t©y b¾c B¾c Kú cÇm cù chèng Ph¸p

cho ®Õn khi bÞ bÖnh vµ qua ®êi. Cuéc ®êi vµ t tëng

cña thµy NguyÔn Quang BÝch ®· cã ¶nh hëng nhiÒu

®Õn trß NguyÔn Ngäc Liªn vÒ lßng yªu níc vµ tinh

thÇn chèng Ph¸p.

103

NguyÔn Ngäc Liªn ®ç Cö nh©n khoa BÝnh

TuÊt 1886, ®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n

khoa Kû Söu niªn hiÖu Thµnh Th¸i 1(1889). Khoa

nµy lµng Hµnh ThiÖn cßn cã §Æng H÷u D¬ng còng

®ç §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n. Nh©n sù kiÖn

nµy, Cö nh©n NguyÔn B¹t Tuþ (1865 - ? ) ngêi lµng

H¹ Miªu (nay thuéc x· Xu©n Thµnh, huyÖn Xu©n

Trêng, tØnh Nam §Þnh) cã c©u ®èi mõng nh sau:

Kû Söu vi ng« huyÖn thÞnh khoa H¹ Êp t»ng

chiªm v©n ngò s¾c ;

Hµnh ThiÖn n·i Nam bang v¨n hiÕn hoa cï

kho¸ng kiÕn m· ®Ò song.

(Khoa Kû Söu huyÖn ta thÞnh ®¹t, Êp H¹ tõng

xem m©y ngò s¾c ;

§Êt Hµnh ThiÖn níc Nam v¨n hiÕn, ®êng

hoa réng r·i hai ngùa song song)

Sau khi ®ç TiÕn sÜ, «ng vµo lµm viÖc trong

dinh Kinh lîc B¾c Kú cña Hoµng Cao Kh¶i 5 th¸ng,

råi ®îc bæ chøc Tri phñ Nam S¸ch (H¶i D¬ng).

¤ng lµm viÖc siªng n¨ng, mÉn çn, c«ng b»ng, liªm

khiÕt, ®îc nh©n d©n vµ th©n hµo trong ®Þa h¹t rÊt yªu

mÕn. Nhng «ng ph¶i sím tõ bá con ®êng lµm quan

sau khi x¶y ra hai sù kiÖn lµm «ng bÞ kû luËt...

104

N¨m 1892 Toµn quyÒn §«ng D¬ng De

Lanessan ®i kinh lý H¶i D¬ng. Tæng ®èc H¶i D¬ng

®· th«ng b¸o cho çc Tri phñ, Tri huyÖn trong tØnh

ph¶i cã mÆt t¹i Nha c«ng sø H¶i D¬ng ®óng ngµy

giê ®· ®Þnh ®Ó ®ãn chµo viªn Toµn quyÒn. Phñ lþ

Nam S¸ch chØ çch thµnh H¶i D¬ng 6 c©y sè vµ qua

1 con ®ß mµ Tri phñ NguyÔn Ngäc Liªn l¹i ®Õn ®Þa

®iÓm tËp trung rÊt muén. Khi «ng ®Õn n¬i th× çc

quan trong tØnh ®· cã mÆt ®Çy ®ñ, viªn toµn quyÒn

®ang ®äc lêi hiÓu dô. ¤ng l¼ng lÆng ®øng vµo hµng

víi çc b¹n ®ång liªu. ThÊy Tri phñ Nam S¸ch ®Õn

muén ®· kh«ng xin lçi, l¹i kh«ng thÌm l¹y chµo

m×nh, viªn Toµn quyÒn rÊt tøc giËn. H¾n cho lµ

NguyÔn Ngäc Liªn cã tinh thÇn chèng Ph¸p nªn ®·

®Ò nghÞ Nha Kinh lîc B¾c Kú ph¶i kû luËt «ng thËt

nÆng.

Trong thêi gian nµy l¹i x¶y ra vô nghÜa qu©n

B·i SËy do NguyÔn ThiÖn ThuËt l·nh ®¹o ®· tÊn c«ng

®ån lÝnh Ph¸p trong huyÖn, giÕt chÕt 4 tªn lÝnh Ph¸p

trong ®ã cã tªn ThiÕu uý ®ån trëng, thu 17 khÈu

sóng vµ rót lui an toµn. §ån lÝnh nµy chØ çch phñ lþ

cña Tri phñ Nam S¸ch NguyÔn Ngäc Liªn cha ®Çy

nöa c©y sè nhng «ng ®· "¸n binh bÊt ®éng", ®Ó cho

nghÜa qu©n tù do hµnh ®éng. ViÖc nµy lµm cho bän

105

Ph¸p nghi ngê «ng cã liªn hÖ víi nghÜa qu©n B·i SËy.

Nha Kinh lîc B¾c Kú ®· ra nghÞ ®Þnh ph¹t «ng nghØ

kh«ng l¬ng mét n¨m. ¤ng vÒ nhµ d¹y häc ®îc gÇn

mét n¨m th× cha vµ b¸c «ng mÊt. Sau thêi h¹n bÞ kû

luËt, nha Kinh lîc b¶o «ng lµm ®¬n xin t¸i bæ chøc

Tri phñ. ¤ng lÊy cí ®ang c tang cha vµ b¸c xin Nha

Kinh lîc ho·n l¹i mét thêi gian h·y bæ chøc. Khi

«ng hÕt thêi gian c tang, Nha Kinh lîc l¹i b¶o «ng

cã ®ång ý nhËn chøc §èc häc Nam §Þnh ®ang

khuyÕt th× sÏ ra quyÕt ®Þnh. NhiÒu häc trß ®· van l¹y,

khãc lãc, tha thiÕt xin «ng ë l¹i d¹y häc. ¤ng ®· ch¸n

c¶nh lµm quan vµ c¶m ®éng tríc t×nh c¶m cña häc

trß nªn quyÕt kh«ng ra lµm quan n÷a. Tõ ®ã «ng ë

nhµ lµm nghÒ thuèc vµ d¹y häc.

NguyÔn Ngäc Liªn trë thµnh nhµ gi¸o næi

tiÕng ë vïng S¬n Nam. ¤ng më trêng ë lµng Hµnh

ThiÖn, thu nhËn nh÷ng häc trß cã phÈm h¹nh, ®¹o

®øc tèt. Häc trß muèn ®îc vµo häc trong trêng cña

«ng ph¶i cã ®¹o ®øc tèt vµ tr×nh ®é nhÊt ®Þnh v× «ng

chØ d¹y cho häc trß ®i thi H¬ng ®Ó lÊy häc vÞ Cö

nh©n, Tó tµi. ¤ng cã sang d¹y häc ë TiÒn H¶i vµ

KiÕn X¬ng (Th¸i B×nh) mét vµi n¨m theo ®Ò nghÞ

khÈn thiÕt cña çc th©n hµo mÊy x· trong phñ. C¶m

phôc khÝ tiÕt vµ kiÕn thøc Nho häc cña TiÕn sÜ

106

NguyÔn Ngäc Liªn, häc trß ë kh¾p n¬i dån vÒ theo

häc «ng rÊt ®«ng. ¤ng lµ ngêi th«ng kim b¸c cæ,

d¹y häc rÊt cã ph¬ng ph¸p nªn trong sè trªn 700 häc

trß cña «ng cã 30 ngêi ®ç Cö nh©n, 70 ngêi ®ç Tó

tµi vµ rÊt nhiÒu ngêi ®ç NhÊt trêng, NhÞ trêng.

¤ng thµnh lËp th viÖn gia ®×nh t¹o ®iÒu kiÖn cho häc

trß häc tËp. Th viÖn cña «ng lµ mét trong nh÷ng th

viÖn t nh©n cã tiÕng ë Hµnh ThiÖn cuèi thÕ kû 19.

Khi «ng mÊt, h¬n 200 häc trß cò cña «ng vÒ chÞu

tang thµy, gãp tiÒn mua 4 mÉu ruéng gäi lµ "ruéng

m«n sinh " ®Ó lÊy hoa lîi dïng vµo viÖc cóng giç

hµng n¨m, tu söa tõ ®êng vµ phÇn mé thµy. Sù kiÖn

nµy chøng tá TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn lµ mét nhµ

gi¸o ®îc häc trß kÝnh träng, yªu mÕn vµ nhí ¬n s©u

s¾c. Thµy trß trêng NguyÔn Ngäc Liªn ®· gãp phÇn

t« ®Ñp thªm truyÒn thèng t«n s träng ®¹o cña nh©n

d©n ta. ¤ng Mai §×nh §Æng T Kiªm lµ ngêi Hµnh

ThiÖn, cã bµi vÞnh vÒ viÖc cô NghÌ Liªn cã tµi d¹y

häc vµ coi thêng c«ng danh nh sau:

Cô NghÌ Hµnh ThiÖn hiÖu Ch©u Phong

C¹m bÉy vinh hoa ch¼ng lät vßng ...

... Ço quan d¹y häc mÊy m¬i n¨m

Néi ngo¹i häc trß qu¸ b¶y tr¨m

Ba chôc Cö nh©n, b¶y chôc Tó

107

TiÕng t¨m lõng lÉy kh¾p thµnh Nam.

TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn lµ mét ngêi yªu

níc ®Õn cùc ®oan. ¤ng c¨m ghÐt bän Ph¸p x©m

lîc vµ bän tay sai b¸n níc. ¤ng ghÐt lu«n c¶ ch÷

Ph¸p vµ ch÷ Quèc ng÷ do ngêi Ph¸p truyÒn b¸ ë

níc ta. ¤ng cã 6 con g¸i vµ 4 con trai. Bèn con trai

«ng lµ NguyÔn ThÕ Rôc, NguyÔn Ngäc Khuª,

NguyÔn Thµnh Ph¸t, NguyÔn Nh LÖ ®Òu theo Nho

häc vµ cã tinh thÇn yªu níc s©u s¾c. ChØ cã NguyÔn

Nh LÖ lµ con ót cña «ng míi ®îc häc chót Ýt tiÕng

Ph¸p råi theo nghÒ ®«ng y, sau næi tiÕng lµ y s giái.

¤ng NguyÔn ThÕ Rôc trèn ra níc ngoµi råi sang

Liªn X« häc trêng §¹i häc Ph¬ng §«ng, sau vÒ

níc ho¹t ®éng trong phong trµo yªu níc vµ mÊt

n¨m 1938.

Sau khi nghØ lµm quan, cã lÇn NguyÔn Ngäc

Liªn c¶i trang cïng ngêi ch¸u ®ång thêi lµ häc trß

cña m×nh tªn lµ NguyÔn T ThuyÕt, lªn Yªn ThÕ (B¾c

Giang) ®Ó t×m çch liªn hÖ víi nghÜa qu©n Yªn ThÕ.

Nhê sù m«i giíi cña Tri huyÖn HiÖp Hoµ §Æng H÷u

N÷u (em TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng) lµ ngêi cïng

quª, «ng ®· ®îc mét sè thñ lÜnh cña nghÜa qu©n nh

§Ò Th¸m, C¶ Träng, C¶ Huúnh ®ãn tiÕp vµ cïng luËn

®µm chÝnh sù.

108

Hoµng gi¸p NguyÔn Thîng HiÒn (1868 -

1925) quª ë x· Liªn B¹t, huyÖn S¬n L·ng (nay thuéc

huyÖn øng Hoµ, tØnh Hµ T©y) lµ anh em ®ång hao víi

NguyÔn Ngäc Liªn, tõng lµm §èc häc Nam §Þnh, ®·

bá quan ®Ó xuÊt d¬ng t×m ®êng cøu níc. Tríc

khi sang NhËt, Hoµng gi¸p NguyÔn Thîng HiÒn ®·

vÒ Hµnh ThiÖn th¨m NguyÔn Ngäc Liªn vµ vËn ®éng

cho phong trµo §«ng Du. NguyÔn Ngäc Liªn rÊt t©m

®¾c víi chñ tr¬ng ®a thanh niªn sang du häc t¹i

NhËt cña héi Duy T©n. ¤ng ®Æt niÒm tin vµo thÕ hÖ

trÎ ®i du häc vÒ sÏ lµm çch m¹ng giµnh l¹i non s«ng

®Êt níc. ¤ng ®· giíi thiÖu mét sè häc trß u tó cña

m×nh tham gia phong trµo §«ng Du. Bèn häc trß cña

«ng lµ §Æng H÷u B»ng, §Æng Tö MÉn, §Æng Quèc

KiÒu, NguyÔn Xu©n Thøc(2) lµ nh÷ng thanh niªn ®Çu

tiªn cña lµng Hµnh ThiÖn xuÊt d¬ng sang NhËt vµo

n¨m 1906 trong phong trµo §«ng Du.

Ngoµi viÖc giíi thiÖu nh÷ng thanh niªn u tó

®i sang NhËt häc tËp, TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn cßn

nhiÒu lÇn tæ chøc quyªn tiÒn ñng hé phong trµo §«ng

Du.

Lµ ngêi ghÐt Ph¸p x©m lîc, ñng hé çch

m¹ng, nhng NguyÔn Ngäc Liªn rÊt thËn träng. ¤ng

kh«ng bao giê tuyªn truyÒn cho phong trµo çch

109

m¹ng trong khi d¹y häc ®Ó phßng bän mËt th¸m b¾t

vµ kh«ng lµm liªn luþ ®Õn häc trß.

¤ng gi÷ chøc Tiªn chØ lµng Hµnh ThiÖn tõ

1836 ®Õn 1937, lµm Tiªn chØ T v¨n lµng kiªm Tiªn

chØ T v¨n phñ Xu©n Trêng tõ 1910 ®Õn 1937. ¤ng

lµm viÖc rÊt cã tr¸ch nhiÖm vµ chu ®¸o. Hµng n¨m

«ng tæ chøc tÕ lÔ tëng nhí ®øc Khæng Tö vµ çc vÞ

tiªn hiÒn, khoa b¶ng, khoa môc ®· t¹ thÕ, thØnh

tho¶ng l¹i tæ chøc b×nh th¬ v¨n. Ho¹t ®éng cña héi

T v¨n do «ng phô tr¸ch ®· gãp phÇn tÝch cùc vµo

viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ n©ng cao tr×nh

®é cho häc trß.

TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn cã nhiÒu s¸ng t¸c

nhng kh«ng ®îc ghi l¹i thµnh tËp. Theo TiÕn sÜ

KhiÕu N¨ng TÜnh viÕt trong T©n biªn Nam §Þnh tØnh

®Þa d chÝ lîc th× NguyÔn Ngäc Liªn "cã kh¸ nhiÒu

th¬ tõ t¶n m¸t kh¾p n¬i ë trÊn S¬n Nam". Trong s¸ch

nµy chØ chÐp l¹i bµi T¹o sÜ cè h¬ng tõ (§Òn thê «ng

T¹o sÜ ë cè h¬ng) cña NguyÔn Ngäc Liªn ca ngîi

ngêi cã c«ng víi níc nh sau :

T¹o sÜ Nam ph¬ng ®¾c kû nh©n

Vi thÇn vi tíng thÕ giai kh©m

Cung tr¬ng ¸c ®iÓu v« ph¬ng tÞ

Lùc phô v¬ng gia ph¶n ngé tru©n

110

Bèc ngô §«ng Ba thµnh ®¹i s¸ch

Trïng tu tõ tù lÖ d©n tu©n

Quy th× ThÞnh §øc gia phong s¾c

DiÖc thÞ hoµn danh hëng quèc ©n.

(Câi Nam T¹o sÜ mÊy ngêi

Lµ thÇn lµ tíng ë ®êi kÝnh t«n

Gi¬ng cung chim ¸c chÕt liÒn

Phß vua mµ m¾c oan khiªn míi kú

§«ng Ba chän ®Êt dêi vÒ

Söa sang chïa miÕu dÔ bÒ khuyªn ai

VÑn trßn danh tiÕt chÇu trêi

§îc vua ThÞnh §øc ban lêi khen c«ng).

TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn lµ mét nhµ gi¸o

mÉu mùc, ®· ®µo t¹o cho ®Êt níc nhiÒu thanh niªn

u tó. ¤ng lµ mét ngêi yªu níc nhiÖt thµnh, næi

tiÕng vÒ hµnh ®éng "BÊt b¸i Toµn quyÒn", nªu tÊm

g¬ng s¸ng vÒ khÝ tiÕt nhµ Nho, khÝch lÖ tinh thÇn bÊt

khuÊt vµ tù hµo d©n téc. Cho ®Õn tríc khi mÊt «ng

vÉn mong ®îi nh÷ng ngêi du häc trë vÒ níc vµ

phong trµo khëi nghÜa trong níc næi dËy quÐt s¹ch

bän x©m l¨ng. Ngµy 15 th¸ng 9 ©m lÞch 1937 TiÕn sÜ

NguyÔn Ngäc Liªn qua ®êi trong nçi kh¾c kho¶i hy

väng t¬ng lai tèt ®Ñp cña ®Êt níc vµ giÊc m¬ ®Òn

nî níc cña «ng cha thùc hiÖn ®îc. Ch¸u ngo¹i

111

cña «ng lµ thi sÜ Nam §êng §Æng ThiÖu B¹t cã bµi

"¤ng ngo¹i t«i" nãi lªn t©m tr¹ng cña cô NghÌ Liªn

nh sau :

NguyÔn Thîng HiÒn «ng ®èc tØnh Nam

Cïng ®ång chÝ híng víi «ng lµm

Phong trµo lín m¹nh trong toµn quèc

Råi trèn ra ngoµi l·nh ®¹o ®oµn

ë nhµ «ng ngong ngãng tr«ng chê

§ång chÝ lai h¬ng ®Ó phÊt cê

Khëi nghÜa diÖt thï ®Òn nî níc

Nhng lêi íc hÑn cø phai mê

Ngµy buån lÆng lÏ l÷ng lê tr«i

ThÕ cuéc lµm «ng lÖ lÐn r¬i

M¾c chøng ung th bªn m¸ tr¸i

¤ng t«i t¹ thÕ ! èi giêi ¬i !

.......................................................

Chó thÝch :

(1) VÒ n¨m sinh cña NguyÔn Ngäc Liªn çc tµi liÖu

viÕt kh«ng thèng nhÊt : 1848, 1852, 1856 hoÆc viÕt «ng thä 82,

84, 86 tuæi.

(2) Bèn häc trß cña NguyÔn Ngäc Liªn ®Òu lµ ngêi

Hµnh ThiÖn, cïng xuÊt d¬ng sang NhËt n¨m 1906:

112

- §Æng Tö MÉn (1885 - 1926) vµo häc trêng Vâ bÞ

T«ki«, n¨m 1908 gia nhËp §«ng ¸ ®ång minh héi, n¨m 1912

lµm Uû viªn kinh tÕ cña ViÖt Nam Quang phôc héi, n¨m 1926

tæ chøc ViÖt Nam Quang phôc héi tÊn c«ng çc ®ån biªn

phßng Ph¸p däc biªn giíi ViÖt Hoa, bÞ bän qu©n phiÖt V©n

Nam b¾n chÕt.

- §Æng §oµn B»ng (1887 - 1938) häc trêng Vâ bÞ

T«ki«, ®ç thñ khoa. N¨m 1909 bÞ trôc xuÊt sang Trung Quèc,

råi Xiªm La. N¨m 1912 gia nhËp ViÖt Nam Quang phôc héi ë

Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc), lµm Uû viªn vËn ®éng cña héi ë

B¾c Kú. BÞ Ph¸p kÕt ¸n ®µy biÖt xø, «ng sang Trung Quèc tham

gia qu©n ®éi Trung Hoa d©n quèc ë Qu¶ng T©y, lµm tíi §¹i t¸

tham mu trëng. N¨m 1922 «ng lµm gi¸o s trêng qu©n sù

Hoµng Phè. N¨m 1938 NhËt nÐm bom, «ng bÞ søc Ðp lo¹n thÇn

kinh, mét lÇn nh¶y xuèng s«ng chÕt ®uèi.

- §Æng Quèc KiÒu (1892 - 1976) häc tiÕng NhËt vµ

tiÕng Anh, thêng gÆp gì cô Phan ë Hoµnh T©n. N¨m 1909

«ng sang Trung Quèc, råi Th¸i Lan, m·i n¨m 1928 míi vÒ

níc vµ bÞ Ph¸p qu¶n thóc t¹i lµng. N¨m 1946 «ng lµm Chñ

tÞch Uû ban Kh¸ng chiÕn - Hµnh chÝnh tØnh Hµ Nam.

- NguyÔn Xu©n Thøc (1888 - 1945) cïng häc tiÕng

NhËt víi §Æng Quèc KiÒu ë Hoµnh T©n, n¨m 1910 vÒ níc bÞ

Ph¸p b¾t qu¶n thóc ë Thanh Ho¸.

113

TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó

Ph¹m §¹o Phó (cã s¸ch chÐp nhÇm lµ

NguyÔn Phó §¹o, NguyÔn §¹o Phó) sinh n¨m Quang

ThuËn 4(1463)(1), mÊt n¨m Nguyªn Hoµ 7(1539), quª

ë lµng Hoµng X¸, huyÖn §¹i An (nay lµ th«n Ph¹m

X¸, x· Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh).

Ph¹m §¹o Phó lµ mét nhµ khoa b¶ng Nam

§Þnh næi tiÕng vÒ v¨n häc. ¤ng lµ mét ng«i sao trong

Tao §µn nhÞ thËp b¸t tó thêi Lª Th¸nh T«ng. Trong

tiÒm thøc d©n gian, tªn tuæi «ng thêng g¾n liÒn víi

tªn tuæi ngêi em hä cña «ng lµ Hoµng gi¸p §¹i

tíng ®æng qu©n Ph¹m B¶o. Hai anh em «ng liªn tiÕp

cïng ®ç ®¹i khoa, cïng lµm quan mét triÒu, cïng

®îc t«n lµm phóc thÇn vµ ®îc thê chung trong mét

ng«i ®Òn.

Ph¹m B¶o (cã s¸ch chÐp lµ Ph¹m NguyÔn

B¸u) ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng gi¸p)

khoa §inh mïi niªn hiÖu Hång §øc 18(1487) ®êi Lª

Th¸nh T«ng. Sau khi ®ç ®¹i khoa, «ng ®îc bæ lµm

114

Phã ®« ngù sö ë Ngù sö ®µi, gióp cho §« ngù sö

chuyªn lo viÖc can gi¸n nhµ vua vµ thanh tra çc

quan l¹i trong c¶ níc. Do «ng rÊt giái vâ nghÖ nªn

vua Lª Th¸nh T«ng chuyÓn «ng sang ng¹ch vò giai.

Lóc ®Çu «ng gi÷ chøc Chëng qu¶n Néi thÞ, sau ®îc

th¨ng ®Õn §¹i tíng §æng qu©n. ¤ng tõng ®îc cö

cÇm qu©n ®i chiªu dô Ai Lao, ®¸nh dÑp giÆc Ngäc

L©u næi lo¹n ë miÒn Hng Ho¸. N¨m Hång §øc

23(1492) tr¹i cña §a La Lý häp ngêi Man Cam Çt

næi lo¹n, triÒu ®×nh cö «ng cïng §¹i tíng TrÇn

Têng mang qu©n ®i ®¸nh dÑp. ¤ng cã c«ng b¾t sèng

§a La Lý, chiªu an ®îc çc Man ®éng nªn vua Lª

phong cho «ng lµ Vâ hu©n tíng qu©n T¶ hiÖu ®iÓm,

gi÷ chøc TrÊn thñ NghÖ An. N¨m C¶nh Thèng

4(1501) ®êi Lª HiÕn T«ng, «ng hé gi¸ vua th©n chinh

®i ®¸nh ®ån Bæn Man, gi÷a ®êng th× mÊt. Vua

th¬ng xãt «ng lµ ngêi v¨n vâ song toµn, cã nhiÒu

c«ng lao hiÓn h¸ch nªn truy phong cho «ng hµm

ThiÕu uý vµ ban tªn thuþ lµ Vò Thµnh. Linh c÷u cña

«ng ®îc ®a vÒ an t¸ng t¹i lµng Hng ThÞnh, huyÖn

§¹i An. L¨ng mé «ng hiÖn nay vÉn cßn ë xø M¶

Ngêi, ®êng §ång T©n, th«n Hng ThÞnh (thuéc

huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh). N¨m Quang

Hng 18(1595) ®êi Lª ThÕ T«ng, «ng ®îc phong

115

lµm phóc thÇn vµ ®îc lËp ®Òn thê t¹i lµng Hng

ThÞnh.

Ngêi anh hä cña Ph¹m B¶o lµ Ph¹m §¹o Phó

còng næi tiÕng th«ng minh, häc giái tõ nhá. ¤ng ®ç

§Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa Canh tuÊt

niªn hiÖu Hång §øc 21(1490) ®êi Lª Th¸nh T«ng.

N¨m Hång §øc 26(1495) «ng ®îc giao chøc Hµn

l©m viÖn HiÖu kiÓm (tøc Hµn l©m viÖn KiÓm th¶o sau

nµy), chuyªn lo viÖc kiÓm th¶o çc v¨n th ë ViÖn

Hµn l©m. Sau «ng l¹i ®îc th¨ng ®Õn chøc H×nh bé

T¶ thÞ lang, mét chøc quan cao cÊp ë bé H×nh, chØ

®øng sau Thîng th vµ Tham tri, mang hµm Ch¸nh

tam phÈm, gióp Thîng th tr«ng coi viÖc ph¸p luËt,

duyÖt l¹i nh÷ng téi nÆng ¸n ngê, tra xÐt kü nh÷ng tï

giam ngôc cÊm... ¤ng lµm quan cÇn mÉn tr¶i b¶y ®êi

vua: Th¸nh T«ng, HiÕn T«ng, Tóc T«ng, Uy Môc §Õ,

T¬ng Dùc §Õ, Chiªu T«ng, Cung Hoµng. Cïng víi

Ph¹m B¶o, «ng ®îc ngêi ®êi ®¸nh gi¸ lµ "Anh em

cïng nhau nèi tiÕp tríc sau, trän vÑn tiÕng tèt ë

®¬ng thêi"(V¨n bia ë miÕu thê hai «ng ®ç ®¹i khoa

ë lµng Hng ThÞnh do Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ

so¹n).

N¨m §inh Hîi niªn hiÖu Thèng Nguyªn

6(1527) M¹c §¨ng Dung cíp ng«i nhµ Lª. Ph¹m

116

§¹o Phó mét lßng trung thµnh víi nhµ Lª ®· treo Ên

tõ quan vÒ quª d¹y häc. Nhµ M¹c nhiÒu lÇn triÖu ra

lµm quan nhng «ng kiªn quyÕt tõ chèi. Thùc chÊt

nh÷ng n¨m vÒ ë Èn, Ph¹m §¹o Phó ngÇm chiªu tËp

nghÜa binh díi h×nh thøc më trêng d¹y häc ®Ó mu

næi dËy chèng nhµ M¹c. ViÖc kh«ng thµnh, «ng cho

con ch¸u ®æi hä Ph¹m thµnh hä Ng« ®Ó ®Ò phßng nhµ

M¹c tr¶ thï. Con ch¸u «ng mang hä Ng« nhng vÉn

tr«ng coi tõ ®êng hä Ph¹m. GÇn ®©y con ch¸u «ng

®· ®îc chÝnh quyÒn së t¹i cho phÐp ®æi hä Ng« trë

l¹i hä Ph¹m.

Ngµy 2 th¸ng 8 n¨m Nguyªn Hoµ 7(1539)

Ph¹m §¹o Phó mÊt. L¨ng mé «ng hiÖn nay ë gß Con

Ngùa, xø ®ång M¶ C¶, ®êng Trung §ång, th«n

Hng ThÞnh, x· Hoµng Nam, huyÖn NghÜa Hng,

tØnh Nam §Þnh. Sau khi «ng mÊt, vua Lª ThÕ T«ng

xÕp «ng vµo hµng çc trung thÇn cña triÒu Lª, truy

tÆng «ng hµm Tham tri vµ ban tªn thuþ lµ Trung ý

Trung ®¼ng thÇn, søc cho d©n b¶n x· lËp ®Òn thê lµm

phóc thÇn. N¨m Tù §øc 7 (1854) d©n lµng Hng

ThÞnh lÊy sè hoa lîi "CÊp tø" (20 mÉu ruéng do triÒu

Lª Trung Hng cÊp cho d©n lµng lµm h¬ng ho¶ thê

cóng Ph¹m §¹o Phó gäi lµ ruéng "CÊp tø") vµ tiÒn

khao väng h¬n 3000 quan x©y dån ®Òn thê «ng víi

117

®Òn thê Ph¹m B¶o. Bµi vÞ thê «ng ghi lµ: "An d©n

trÊn quèc hiÓn sÜ binh thÇn tuÊn l¬ng ®¹i v¬ng".

HiÖn nay ®Òn thê hai anh em Ph¹m §¹o Phó ë

th«n Hng ThÞnh, x· Hoµng Nam, huyÖn NghÜa

Hng ®îc thê chung víi Thuû thÇn. Tr¶i çc triÒu

®¹i phong kiÕn, çc vua chóa ®êi sau ®Òu cã s¾c

phong ®Ó nh©n d©n hai lµng Hng ThÞnh vµ Ph¹m X¸

thê cóng hai anh em «ng.

VÒ quª qu¸n cña hai anh em Ph¹m §¹o Phó,

çc tµi liÖu viÕt kh«ng thèng nhÊt. Mét sè tµi liÖu

chÐp quª çc «ng ë lµng Hng ThÞnh, huyÖn §¹i An.

Mét sè tµi liÖu l¹i viÕt quª çc «ng lµ lµng Hoµng X¸,

huyÖn §¹i An. Theo "H¬ng chØ" cña lµng Hng

ThÞnh, anh em Ph¹m §¹o Phó lµ nh÷ng ngêi cã

c«ng s¸ng lËp lµng Hng ThÞnh. Ngêi ®Çu tiªn khai

ph¸ vïng ®Êt Hng ThÞnh lµ «ng NguyÔn §¹i Lang,

thø hai lµ anh em Ph¹m §¹o Phó vµ Ph¹m B¶o. Hai

anh em «ng ®· cïng bµ con khai khÈn ®Êt hoang, t¹o

lËp thµnh lµng. Lóc ®Çu ®Æt tªn lµ lµng Hng Phó.

DÇn dÇn lµng Hng Phó ngµy thªm trï phó vµ ®«ng

®óc míi ®æi l¹i lµ lµng Hng ThÞnh. Ph¹m §¹o Phó

sau khi tõ quan vÒ d¹y häc ®· sèng ®Õn hÕt ®êi ë lµng

Hng ThÞnh. Cã lÏ v× thÕ mµ cã tµi liÖu chÐp quª «ng

lµ lµng Hng ThÞnh ch¨ng. Sau khi anh em «ng mÊt,

118

thi hµi hai «ng ®Òu ®îc an t¸ng ë lµng, ®Òu ®îc

lµng Hng ThÞnh thê lµm Phóc thÇn. Trong ®Òn thê

hai «ng cã c©u ®èi :

S¬n nh¹c gi¸ng thÇn cè lý t©n tõ linh tÝch t¹i;

V¨n ch¬ng minh thÕ th¹ch bi kim b¶ng thÞnh

danh truyÒn.

(Nói lín gi¸ng thÇn, dÊu thiªng thiªng ë lµng

xa ®Òn míi;

V¨n ch¬ng s¸ng sña, tiÕng tèt ®Ñp truyÒn bia

®¸ b¶ng vµng).

GÇn ng«i ®Òn thê Ph¹m §¹o Phó cã tÊm bia

®¸ do Hoµng gi¸p Tam §¨ng Ph¹m V¨n NghÞ so¹n

nãi vÒ hµnh tr¹ng cña hai anh em «ng, cã c©u :

"Sinh vi danh thÇn, tö vi phóc thÇn, nhi miÕu

ñ Êp cæ lai h·n hÜ" (Sèng lµ danh thÇn, khi mÊt lµm

phóc thÇn mµ ®Òn miÕu ë quª nhµ, tõ xa ®Õn nay

qu¶ lµ hiÕm vËy).

Nh vËy, lµng Hng ThÞnh lµ n¬i hai anh em

Ph¹m §¹o Phó cã c«ng t¹o lËp, cßn quª qu¸n cña çc

«ng chÝnh lµ lµng Ph¹m X¸. Theo gia ph¶ hä Ph¹m ë

lµng Ph¹m X¸ (thuéc x· Yªn Nh©n, huyÖn ý Yªn) th×

«ng bµ, cha mÑ Ph¹m §¹o Phó lµ nh÷ng ngêi ®Çu

tiªn ®Õn khai ph¸ vïng ven biÓn §¹i An. Lóc ®Çu d©n

c cßn tha thít, lµng cßn nghÌo nµn, nh÷ng ngêi

119

khai ph¸ vïng ®Êt nµy thµnh lËp tr¹i c« bÇn. Sau lµng

®«ng ®óc vµ trï phó míi ®Æt tªn lµng lµ Hoµng X¸.

T¬ng truyÒn, sau khi anh em Ph¹m §¹o Phó ®ç ®¹i

khoa, lµng Hoµng X¸ ®îc ®æi thµnh lµng Ph¹m X¸

®Ó ghi nhí sù vinh hiÓn cña con ch¸u hä Ph¹m. Tõ

®êng hä Ph¹m cã bøc hoµnh phi ®Ò lµ "V¨n minh

tæ" (Tæ khai s¸ng v¨n minh). Còng ë lµng Ph¹m X¸

hiÖn cßn cã ng«i ®×nh thê anh em Ph¹m §¹o Phó, gäi

lµ ®×nh «ng NghÌ. Trong ®×nh cã mét sè bia ghi c«ng

®øc cña nh÷ng ngêi ®ãng gãp tu söa ®×nh vµ h¬n vµi

chôc c©u ®èi b»ng ch÷ H¸n kh¾c vµo cét ®¸ cña çc

bËc ®¹i khoa ®êi sau ®Ò tÆng. C©u ®èi cña TiÕn sÜ

KhiÕu N¨ng TÜnh, ngêi lµng Ch©n Mü, huyÖn §¹i

An (nay thuéc lµng Trùc Mü, x· Yªn Cêng, huyÖn

ý Yªn, tØnh Nam §Þnh) viÕt lµ:

TÝch Lª triÒu Hång §øc th¸i b×nh thiªn, §inh

mïi, Canh tuÊt lìng khoa phËt kinh liªn kÕ

Kim Nam quËn §¹i An v¨n vËt ®Þa, Ph¹m X¸,

Hng ThÞnh nhÞ x· thÇn miÕu t¬ng v¬ng.

(Xa Hång §øc triÒu Lª, trêi thanh b×nh, §inh

mïi, Canh tuÊt hai khoa liÒn nhau ®ç ®¹t.

Nay quËn §¹i An níc Nam, ®Êt v¨n vËt,

Ph¹m X¸, Hng ThÞnh hai x· cïng thê miÕu thÇn).

120

Tríc hiªn ®×nh cã c©u ®èi cña Hoµng gi¸p La

Ng¹n §ç Huy Liªu (ngêi lµng La Ng¹n, huyÖn §¹i

An nay lµ th«n La Ng¹n, x· Yªn §ång, huyÖn ýYªn, tØnh Nam §inh) nh sau:

Hång §øc ®¬ng thiªn huynh ®Ö b¶ng;

Nha thµnh thö ®Þa cæ kim danh.

(Anh em ®Ò b¶ng thêi Hång §øc Êy;

Mu«n thuë lõng danh ®Êt Nha Thµnh nµy).

Nha Thµnh cßn cã tªn lµ cöa Nha ¸c. Vïng

®Êt Hng ThÞnh, Ph¹m X¸ xa kia liªn tiÕp nhau

chÝnh lµ cöa biÓn §¹i ¸c (sau ®æi lµ §¹i An). Ngµy

nay hai lµng nµy ng¨n çch nhau bëi cöa s«ng §éc

Bé vµ thuéc hai huyÖn kh¸c nhau: Hng ThÞnh thuéc

x· Hoµng Nam cña huyÖn NghÜa Hng, Ph¹m X¸

thuéc x· Yªn Nh©n cña huyÖn ý Yªn.

Hai anh em hä Ph¹m ®Òu xuÊt th©n lµ nh÷ng

vÞ ®¹i khoa nhng Ph¹m B¶o næi tiÕng vÒ vâ c«ng

hiÓn h¸ch, Ph¹m §¹o Phó l¹i næi tiÕng cã tµi v¨n häc.

Ngay tõ nhá Ph¹m §¹o Phó ®· th«ng minh, häc giái,

cã tiÕng lµ lµm tõ phó hay. N¨m Hång §øc 21(1490)

®ç TiÕn sÜ th× ngay n¨m sau (1491) «ng ®îc vua Lª

Th¸nh T«ng cho cïng vÒ th¨m Lam Kinh víi mét sè

quÇn thÇn kh¸c. Trong chuyÕn ®i nµy vua t«i cïng

xíng ho¹ thi ca, chÐp l¹i thµnh tËp gäi lµ "V¨n minh

121

cæ xuý". Ph¹m §¹o Phó cã 6 bµi th¬ Phông ho¹ trong

tËp nµy. N¨m Hång §øc 25(1494) vua Lª Th¸nh

T«ng thµnh lËp Tao §µn héi. Ph¹m §¹o Phó ®îc

chän lµm Héi viªn chÝnh thøc trong sè 28 héi viªn

chÝnh thøc cña héi (gäi lµ Tao §µn nhÞ thËp b¸t tó).

MÆc dï chØ tån t¹i trong mét thêi gian ng¾n

(tõ cuèi n¨m 1494 ®Õn n¨m 1497) Tao §µn héi vÉn

®îc coi lµ mét thi x· cung ®×nh ®Çu tiªn, cã quy m«

kh¸ lín ë níc ta. Tao §µn héi cã nhiÒu nÐt ®Æc biÖt

mµ cho ®Õn nay cha thÊy ë çc níc cã nÒn v¨n häc

truyÒn thèng ph¸t triÓn.

ë Trung Quèc, thêi H¸n cã nhãm "ThÊt tö"

cña Khæng Dung, V¬ng X¸n... gåm 7 ngêi häp

nhau l¹i uèng rîu, lµm th¬. §êi TÊn cã nhãm "ThÊt

hiÒn" cña S¬n §µo, NguyÔn TÞch, Kª Khang... còng

chØ nÆng vÒ ng©m th¬, uèng rîu. §êi TÊn cßn cã

nhãm “Hoa gian ph¸i” (nhãm Lµng hoa) cña ¢u

D¬ng KÝnh, ¤n §×nh Qu©n ®· ra ®îc mét bµi tùa

cho nh÷ng s¸ng t¸c tõ khóc cña m×nh, nhng nÆng vÒ

hëng l¹c ç nh©n, chØ lµ trèn ®êi ®i ë Èn mµ th«i.

ThÕ kû 16, ë Ph¸p cã héi th¬ La plÐiade (tøc

héi th¬ ThÊt tinh) do Ronsard cÇm ®Çu cïng 6 ngêi

kh¸c, trong ®ã cã Du Bellay. Héi nµy cã ra ®îc b¶n

Tuyªn ng«n cña héi, nãi râ môc ®Ých b¶o vÖ vµ chÊn

122

hng tiÕng Ph¸p víi nÒn v¨n häc d©n téc Ph¸p, nhng

còng chØ lµ mét héi t nh©n, ch¼ng bao l©u th× tan r·.

ë níc ta, thêi TrÇn cã nhãm th¬ am BÝch

§éng cña TrÇn Quang TriÒu, NguyÔn Xëng... §Õn

thÕ kû 15 cã nhãm th¬ kiÓu nh nhãm am BÝch §éng

do NguyÔn Hóc chñ tr×.

TÊt c¶ çc nhãm kÓ trªn chØ lµ çc héi th¬ lÎ tÎ

cña t nh©n, quy m« nhá, kh«ng cã tæ chøc g× chÆt

chÏ. Tao §µn héi ë níc ta håi cuèi thÕ kû 15 do vua

Lª Th¸nh T«ng thµnh lËp vµ trùc tiÕp lµm Tao §µn

nguyªn suý. Çc héi viªn ®îc chän läc trong hµng

ngò quan l¹i cao cÊp, cã häc vÞ tõ §ång TiÕn sÜ ®Õn

Tr¹ng nguyªn. T«n chØ môc ®Ých cña héi ®îc nhµ

vua nãi râ trong bµi Tùa vµ trong chïm th¬ “Quúnh

UyÓn cöu ca”. T«n chØ mang ý nghÜa chÝnh trÞ vµ gi¸o

dôc s©u s¾c, gãp phÇn b¶o vÖ hoµ b×nh vµ x©y dùng

®Êt níc ngµy cµng phån thÞnh. Hai vÞ §«ng çc §¹i

häc sÜ Th©n Nh©n Trung vµ §ç NhuËn ®îc phong lµ

Phã nguyªn suý. Ngoµi 28 héi viªn chÝnh thøc cña

héi, vua Lª Th¸nh T«ng cßn phong cho Tr¹ng

nguyªn L¬ng ThÕ Vinh vµ TiÕn sÜ S¸i ThuËn chøc

Tao §µn s¸i phu, cã nhiÖm vô "quÐt dän" (biªn tËp)

çc s¸ng t¸c cña héi. H×nh thøc ho¹t ®éng chñ yÕu

cña héi lµ vua lµm th¬, bÇy t«i phông b×nh, phông

123

canh, phông ho¹. C¬ cÊu cña héi mang tÝnh chÊt khoa

häc nhiÒu mÆt: s¸ng t¸c, b×nh v¨n, thÈm v¨n, nhuËn

s¾c v¨n. Çc héi viªn ®Òu ph¶i cã kh¶ n¨ng võa s¸ng

t¸c, võa biÕt b×nh thÈm v¨n vµ nhuËn s¾c v¨n. T¸c

phÈm chñ yÕu cña héi lµ Quúnh UyÓn cöu ca (ChÝn

khóc ca trong vên Quúnh) gåm h¬n hai tr¨m bµi th¬

xíng ho¹. Nh©n hai n¨m Quý söu (1493) vµ Gi¸p

dÇn (1494) ®îc mïa liÒn, vua Lª Th¸nh T«ng lµm 9

bµi th¬ gäi lµ Quúnh UyÓn cöu ca, chän 28 v¨n thÇn

øng víi 28 ng«i sao trªn trêi phong lµm Tao §µn

nhÞ thËp b¸t tó, cã nhiÖm vô phông b×nh, phông canh,

phông ho¹ çc bµi th¬ cña vua. Hai m¬i t¸m ng«i

sao ®ã lµ : Gi¸c, Khang, §ª, Phßng, T©m, VÜ, C¬,

§Èu, Ngu, N÷, H, Nguy, ThÊt, BÝch, Khuª, L©u,

VÞ, M·o, TÊt, Chuû, S©m, TØnh, Quû, LiÔu, Tinh,

Ch¬ng, Dùc, ChÈn. Ph¹m §¹o Phó ®îc xÕp ë vÞ trÝ

thø 27 (tøc lµ sao Dùc) trong sè 28 ng«i sao trªn ®µn

v¨n ch¬ng nµy.

ChÝn bµi th¬ xíng cña Lª Th¸nh T«ng cã ®Çu

®Ò lµ: Söu, DÇn nhÞ tuÕ, b¸ch cèc phong ®¨ng hiÖp vu

ca vÞnh ký kú thuþ (Hai n¨m Söu, DÇn mïa mµng t¬i

tèt, lµm th¬ phæ vµo lêi ca ®Ó ghi l¹i ®iÒm lµnh Êy),

Qu©n ®¹o (§¹o lµm vua), ThÇn tiÕt (TiÕt th¸o bÒ t«i),

D tÜnh to¹ th©m cung hµ t cæ tÝch, qu©n minh thÇn

124

l¬ng, d÷ ®¬ng kim c¬ nghiÖp chi thÞnh, ngÉu thµnh

nhÊt luËt (Ta ngåi trong chÝnh ®iÖn, nghÜ tíi çc bËc

vua s¸ng t«i hiÒn ngµy xa vµ c¬ nghiÖp thÞnh trÞ

ngµy nay, ngÉu nhiªn lµm mét bµi th¬), D ®éc th

chi b¹, dao tëng anh hiÒn, tù d thi hoµi triÓn

chuyÓn, ngÉu thµnh nhÊt luËt (Ta trong lóc ®äc s¸ch

rçi, nghÜ tíi çc bËc tµi giái, ý th¬ tr¨n trë, bçng

thµnh mét bµi th¬), Kú khÝ (KhÝ tiÕt kú diÖu), Th

th¶o hý thµnh (§ïa thµnh bµi th¬ vÒ viÕt th¶o), V¨n

nh©n (V¨n nh©n), Mai hoa (Hoa mai).

TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó lµm ®ñ c¶ 9 bµi th¬

phông ho¹ çc bµi th¬ xíng cña vua Lª Th¸nh

T«ng. Ph¹m §¹o Phó lµ ngêi duy nhÊt ë vïng ®Êt

Nam §Þnh ®îc mêi lµm héi viªn chÝnh thøc cña héi

th¬ næi tiÕng nµy. Nam §Þnh cßn cã Tr¹ng nguyªn

L¬ng ThÕ Vinh ®îc phong lµm Tao §µn s¸i phu,

nhng kh«ng ph¶i lµ héi viªn chÝnh thøc cña héi.

ViÖc ®îc Lª Th¸nh T«ng, vÞ vua næi tiÕng tµi ®øc

chän lµm héi viªn chÝnh thøc cña Tao §µn héi ®·

chøng tá Ph¹m §¹o Phó lµ ngêi cã tµi cã ®øc, ®Æc

biÖt vÒ v¨n th¬.

N¨m C¶nh Thèng 1(1498) dùng bia Quang

Thôc th¸i hoµng th¸i hËu ë Lam Kinh, kh¾c bµi th¬

khãc bµ cña vua Lª HiÕn T«ng vµ th¬ cña 36 vÞ quÇn

125

thÇn kh¸c. Ph¹m §¹o Phó cã mét bµi th¬ ®îc chän

kh¾c trong bia nµy. Bµi th¬ cña «ng t×nh c¶m rÊt

thèng thiÕt, cã c©u :

XuÊt thæ quÇn sinh méng ñ hó

BÊt th¨ng c¶m ®øc lé triªm c©n.

(Câi ®Êt mu«n loµi ¬n Êp ñ

Xãt th¬ng mÕn ®øc lÖ trµo kh¨n).

(Lª Xu©n Quang dÞch)

Sù nghiÖp th¬ v¨n cña Ph¹m §¹o Phó cßn l¹i

kh«ng nhiÒu. Con ch¸u hä Ph¹m ë Ph¹m X¸ cßn lu

gi÷ ®îc mét tËp th¬ chiªu hån b»ng ch÷ N«m chÐp

l¹i vµo n¨m 1913, ®Ò lµ: "Do tíng c«ng Ph¹m §¹o

Phó so¹n, KhiÕu N¨ng TÜnh viÕt lêi b¹t". PhÇn th¬

xíng ho¹ cña «ng cßn 15 bµi chÐp trong çc s¸ch

Minh l¬ng cÈm tó, V¨n minh cæ xuý, Lª triÒu thi

tËp, Cóc §êng thi tËp, Quúnh UyÓn cöu ca, Toµn

ViÖt thi lôc.

Th¬ Ph¹m §¹o Phó lêi lÏ gi¶n dÞ, khiªm

nhêng, rÊt Ýt dïng ®iÓn cè. Hai vÞ Phã nguyªn suý

cña Tao §µn héi lµ Th©n Nh©n Trung vµ §ç NhuËn

®· tõng b×nh th¬ «ng lµ: "Ph¸, kÕt ý h¶o. D diÖc b×nh

thêng" (C©u më ®Çu vµ c©u kÕt cã ý hay, ngoµi ra

b×nh thêng).

126

Trong khu«n khæ cña çc bµi th¬ ho¹ nguyªn

vËn, çc s¸ng t¸c cña Ph¹m §¹o Phó còng nh cña

nh÷ng Tao §µn héi viªn kh¸c ®Òu cã h¹n chÕ lµ

khu«n s¸o, cÇu kú, t tëng t×nh c¶m bÞ gß bã. DÉu

sao th¬ «ng vÉn mang nh÷ng yÕu tè tÝch cùc nhÊt

®Þnh. §ã lµ sù thÓ hiÖn tÊm lßng yªu níc thiÕt tha,

tù hµo vÒ truyÒn thèng vinh quang cña «ng cha, vµ

nhÊt lµ sù quan t©m ®Õn nh©n d©n, mong muèn cho

d©n giµu níc m¹nh. Trong bµi "Phông ho¹ ngù chÕ:

B¸ch cèc phong ®¨ng" «ng ®a ra tiÒn ®Ò :

TuÕ lò kim nh¬ng thîng thuþ ®¼ng

(§· bao n¨m ®îc mïa lóa vµng)

ë c©u kÕt cña bµi nµy «ng viÕt :

Tø d· nghiªu d©n t h¹o h¹o

(Kh¾p chèn th«n d· d©n lµnh vui vÎ hín hë).

Bµi th¬ ®· diÔn ®¹t rÊt ®óng t©m tr¹ng vui vÎ

cña ngêi n«ng d©n khi ®îc mïa, thÓ hiÖn sù c¶m

th«ng cña t¸c gi¶ ®èi víi nh©n d©n lao ®éng.

Kh«ng chØ c¶m th«ng víi ngêi n«ng d©n mµ

«ng cßn íc mong cho d©n cã ®îc ®êi sèng yªn æn,

thanh b×nh :

Cöu tù cöu ca qu©n th¸nh ho¸

Khang cï kÝch nhìng l¹c Nghiªu niªn.

(Bµi Phông ho¹ ngù chÕ : Qu©n ®¹o)

127

(ChÝn khóc ca vui lµ sù gi¸o ho¸ cña bËc th¸nh

nh©n,

D©n lµnh vui vÎ trong c¶nh th¸i b×nh cña vua

Nghiªu).

TriÒu ®¹i vua Lª Th¸nh T«ng lµ thêi ®¹i thÞnh

trÞ nhÊt trong lÞch sö phong kiÕn ViÖt Nam. Thêi kú

nµy mäi mÆt kinh tÕ, v¨n ho¸, gi¸o dôc... ®Òu ph¸t

triÓn vµ cã nhiÒu thµnh tùu ®¸ng kÓ. Ph¹m §¹o Phó

®· ca lªn :

Xu©n håi th¶o méc t©n tiªn nghiªn,

...

§a h¹nh t thÇn phïng th¸nh ®¹i,

Nguy nguy hiÕu trÞ nhËt trung thiªn.

(Bµi Phông ho¹ ngù chÕ : B¸i yÕt S¬n l¨ng

c¶m thµnh )

(Xu©n vÒ c©y cá th¶y ®Òu t¬i,

...

Vua s¸ng t«i hiÒn may m¾n gÆp,

X©y nÒn hiÕu trÞ v÷ng mu«n ®êi).

Vua s¸ng, t«i hiÒn vµ nÒn hiÕu trÞ lµ íc m¬

mong muèn vÒ mét x· héi tèt ®Ñp cña «ng còng nh

cña nh©n d©n ta thêi ®ã. Cho nªn «ng lÊy lµm sung

síng ®îc lµ t«i hiÒn cña vÞ vua s¸ng Lª Th¸nh

T«ng.

128

Gi÷a nh÷ng bµi th¬ xíng ho¹ thï t¹c, ca ngîi

vua, ca tông chÕ ®é phong kiÕn, mang tÝnh chÊt

khu«n s¸o, gß bã, cÇu kú... l¹i cã ®îc nh÷ng ý th¬,

nh÷ng c©u th¬, nh÷ng bµi th¬ quan t©m ®Õn ®êi sèng

nh©n d©n, thÓ hiÖn lßng yªu ®Êt níc, yªu d©n nh

cña Ph¹m §¹o Phó lµ ®iÒu rÊt ®¸ng quý.

MÆc dï th¬ Ph¹m §¹o Phó chØ cßn rÊt Ýt,

nhng chØ víi nh÷ng t¸c phÈm cßn l¹i ®ã còng ®ñ ®Ó

«ng xøng ®¸ng ®îc ghi nhËn lµ mét t¸c gia cña dßng

v¨n häc b¸c häc ViÖt Nam cuèi thÕ kû 15 ®Çu thÕ kû

16 mµ lÞch sö v¨n häc níc ta kh«ng thÓ kh«ng nh¾c

®Õn «ng.

TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó, ngêi cã c«ng t¹o lËp

lµng, lµ mét t¸c gia trong Tao §µn héi, sèng gi÷ trän

tiÕng tèt, chÕt ®îc t«n lµm phóc thÇn, thËt ®¸ng xÕp

vµo hµng danh nh©n v¨n ho¸ tiªu biÓu cña tØnh ta.

...................................

Chó thÝch :

(1) Cã tµi liÖu chÐp «ng sinh n¨m Quang ThuËn 3 (1462)

129

TiÕn sÜ Ph¹m ThÕ LÞch

Ph¹m ThÕ LÞch (sau ®æi lµ Ph¹m ThÕ

Trung) hiÖu lµ Tr¸c Phong vµ ChØ Trai, sinh ngµy 3 -

10 n¨m T©n hîi (1791), mÊt n¨m Tù §øc 27 (1874)

thä 84 tuæi. ¤ng quª lµng QuÇn M«ng, huyÖn Giao

Thuû, phñ Xu©n Trêng (nay lµ th«n L¹c QuÇn, x·

Xu©n Ninh, huyÖn Xu©n Trêng, tØnh Nam §Þnh).

¤ng xuÊt th©n trong mét gia ®×nh n«ng d©n

nghÌo. MÑ lµ Mai ThÞ Duyªn, con g¸i h¬ng trëng

Mai C«ng Kú cïng lµng, lµm ruéng. Cha lµ Ph¹m

§×nh Kham lµm nghÒ thuèc ch÷a bÖnh.

¤ng th«ng minh tõ nhá, n¨m 7 tuæi ®i häc,

häc ®©u nhí ®Êy, ®îc ngêi lµng khen lµ thÇn ®ång.

N¨m 14 tuæi «ng ®i dù kh¶o thÝ häc trß ë x· Hµ N¹n

trong tæng h¹t, ®Ò ra bµi phó "NhËt trung vi thÞ "

(Gi÷a ngµy häp chî), «ng lµm bµi ngay, v¨n sÜ ®Òu

th¸n phôc lµ tµi.

N¨m Gia Long thø 6(1807) «ng theo häc

H¬ng cèng NguyÔn H÷u B¶o ë lµng Hoµi B·o,

huyÖn Tiªn Du (tØnh B¾c Ninh). Khi cha mÊt, «ng vÒ

chÞu tang ba n¨m. Sau «ng t×m häc TiÕn sÜ Lª Huy

Du (ngêi lµng Bét Thîng, huyÖn Ho»ng Ho¸, tØnh

130

Thanh Ho¸) lµ bËc ®¹o ®øc, v¨n ch¬ng cã tiÕng, më

trêng ë x· Trµ Lò, huyÖn Giao Thuû, tØnh Nam

§Þnh. Khoa Kû m·o Gia Long 18(1819) «ng ®i thi.

QuyÓn cña «ng tróng u h¹ng nhÊt nhng l¹i bÞ ®¸nh

trît v× "®µi kho¶n viÕt kh«ng hîp çch". Bè vî «ng

thÊy «ng buån rÇu v× háng thi, khuyªn «ng nªn bá thi

cö, ra lµm lý trëng ®Ó cã ruéng mµ sinh sèng. ¤ng

cù tuyÖt, thµ chÞu ®ãi khæ, quyÕt kh«ng lµm lý dÞch.

Khoa T©n Tþ Minh MÖnh 2(1821) «ng ®i thi, l¹i

háng. ¤ng quyÕt chÝ lªn Th¨ng Long t×m thµy häc,

dï kh«ng cã tiÒn. §Õn Th¨ng Long, «ng t×m häc thµy

Ph¹m Quý ThÝch (tøc cô NghÌ §èc häc Hoa §êng).

§Ó cã tiÒn ¨n häc, «ng ph¶i võa häc võa d¹y trÎ.

§îc mét n¨m th× «ng ph¶i bá häc v× kh«ng cã ngêi

thuª d¹y trÎ n÷a. ¤ng nhËn vÒ d¹y con çi trong nhµ

quan Th¸i thó hä Lª ngêi Trµ Nam (B×nh §Þnh) ®Ó

kiÕm sèng. Ngåi d¹y häc ë nhµ quan Th¸i thó, «ng

vÉn kh«ng bá mét kú b×nh v¨n nµo ë Th¨ng Long.

DÇn dÇn tµi häc cña «ng ®· nøc tiÕng §«ng kinh.

N¨m Êy «ng vÒ Nam §Þnh, gÆp Phan B¸ Vµnh

næi dËy khëi nghÜa ë Trµ Lò. Phan B¸ Vµnh ríc «ng

lµm tham mu cho nghÜa qu©n, «ng kh«ng theo.

Nhng tõ khi tiÕp xóc víi Phan B¸ Vµnh, «ng kh«ng

cßn hµo høng víi khoa cö n÷a. §Õn kú tØnh h¹ch, «ng

131

kh«ng chÞu nép quyÓn. Anh «ng lµ Ph¹m §×nh

Kh¬ng tiÕc c«ng em häc hµnh vÊt v¶ bÊy l©u, liÒn

nép quyÓn thay «ng. Khoa MËu Tý Minh MÖnh

9(1828) «ng ®ç ¸ nguyªn. §Õn khoa thi Héi n¨m Kû

Söu Minh MÖnh 10(1829) «ng ®ç §Ö tam gi¸p ®ång

TiÕn sÜ xuÊt th©n, cïng khoa víi Ph¹m ThÕ HiÓn vµ

Ng« ThÕ Vinh. Vua tÆng «ng vÕ ®èi :

"ThÕ LÞch, ThÕ HiÓn, ThÕ Vinh tam ThÕ ®ång

khoa Vinh, HiÓn LÞch."

Sau khi ®ç TiÕn sÜ, «ng ®îc triÖu vµo kinh bæ

lµm Hµnh tÈu, råi th¨ng Hµn l©m viÖn Biªn tu, lÜnh

Tri phñ T NghÜa (thuéc tØnh Qu¶ng Ng·i), tr¶i bæ

Viªn ngo¹i lang bé LÔ, chuyÓn Lang trung bé L¹i,

th¨ng ¸n s¸t, råi Bè chÝnh B×nh §Þnh.

N¨m Minh MÖnh 17(1836) «ng lµm T¶ thÞ

lang bé LÔ, sung Ch¸nh sø ®i Trung Quèc. Do tªn

«ng lµ LÞch ph¹m huý vua Tµu nªn ®æi l¹i lµ Ph¹m

ThÕ Trung. ChuyÕn ®i nµy cã NguyÔn §øc Hîp vµ

NguyÔn V¨n M« lµm phã sø cho «ng. Khi tiÕp xóc

víi triÒu ®×nh nhµ Thanh, vua Thanh hái g× «ng ®Òu

øng ®èi hîp lÏ. Vua Thanh ®· tÆng «ng hai bé triÒu

phôc.

Sau khi ®i sø vÒ «ng ®îc ®æi lµm T¶ thÞ lang

bé H×nh, chuyÓn lµm Phñ do·n Thõa Thiªn. Hoµng

132

Th¸i hËu lËp ®µn kú phóc, më kh¶o thi hoµ thîng,

sai «ng lµm ch¸nh chñ kh¶o.

N¨m ThiÖu TrÞ 1(1841) «ng lµm BiÖn lý bé

Hé, ®æi Bè chÝnh sø Hng Ho¸, råi tiÕn Thù h÷u

Tham tri bé Hé, sau ®æi sang bé L¹i. Ba n¨m lµm

quan ë Hng Ho¸, «ng ®em nghÜa lý hiÓu b¶o dÇn

dÇn khai ho¸ cho d©n, thæ hµo trong tØnh ®Òu tin

phôc. Håi ®ã cã h¬n bèn chôc ngêi Tµu tù tiÖn vµo

rõng Hng Ho¸ chÆt gç thiÕt, bÞ d©n së t¹i b¾t nép

quan tØnh. Tæng ®èc Tam Tuyªn (S¬n T©y, Hng

Ho¸, Tuyªn Quang) lµ NguyÔn C«ng Ho¸n chiÓu

theo luËt ®Þnh khÐp vµo téi chÕt. ¤ng can ng¨n kh«ng

nªn giÕt hä v× hä kh«ng hiÓu luËt lÖ cña ta. ¤ng Ho¸n

kh«ng nghe bÌn göi mËt tÊu vÒ kinh. Ph¹m ThÕ LÞch

còng göi mËt tÊu vÒ kinh tr×nh bµy râ sù viÖc theo

quan ®iÓm cña m×nh. ¤ng Ho¸n nhËn ®îc chØ cña

vua tríc, cho tr¶m quyÕt bän ngêi kh¸ch. Ph¹m

ThÕ LÞch cè can ng¨n xin lui ngµy tr¶m quyÕt ®Ó chê

chiÕu chØ cña nhµ vua. Qu¶ nhiªn hai ngµy sau cã

chiÕu chØ cña vua lÖnh huû chiÕu chØ tríc vµ tha cho

bän kh¸ch. Bän ngêi kh¸ch ®îc tha m¹ng ®· nhí

¬n xin danh hiÖu cña «ng vÒ thê.

N¨m ThiÖu TrÞ thø 5(1845) Ph¹m ThÕ LÞch

lµm Ch¸nh sø, B¹ch §«ng ¤n lµm phã sø ®i sø nhµ

133

Thanh. Sau khi ®i sø vÒ, Ph¹m ThÕ LÞch ®îc th¨ng

lµm Hé bé H÷u thÞ lang. ¤ng l¹i ®îc cö lµm Ch¸nh

chñ kh¶o trêng thi NghÖ An.

N¨m §inh mïi ThiÖu TrÞ 7(1847) vua s¾p

mÊt, ®· truyÒn ng«i cho con thø lµ Hång NhËm v×

con lín lµ Hoµng B¶o chØ m¶i ¨n ch¬i. Hoµng B¶o rÊt

bÊt b×nh v× kh«ng ®îc truyÒn ng«i. Ph¹m ThÕ LÞch

®· khÐo lÐo khuyªn r¨n, gi÷ ®îc mèi hoµ h¶o gi÷a

hai anh em vua míi. T©n hoµng khen r»ng:"Ng¬i

khÐo v× ta xö chç cèt nhôc, nay ®îc chu toµn, còng

nhê cã c«ng ng¬i ".

Nh©n Ph¹m V¨n Nh· vµ Ph¹m Vâ Kh¶i c·i

nhau v× cho r»ng v¨n m×nh hay h¬n, bÞ vua bá ngôc.

TriÒu thÇn ghÐt Kh¶i kiªu ng¹o nªn t©u vua xö téi.

Ph¹m ThÕ LÞch can ng¨n, nãi r»ng Kh¶i v× qu¸ chÐn

mµ lì bÊt tèn nh thÕ, nªn xin tha cho Kh¶i. Vua

nghe Ph¹m ThÕ LÞch mµ tha cho Kh¶i. Kh¶i ®îc tha

rÊt biÕt ¬n Ph¹m ThÕ LÞch.

N¨m Tù §øc 1(1848) «ng ®îc thùc thô H÷u

Tham tri bé L¹i, sung Kinh diªn gi¶ng quan, kiªm

qu¶n Hµn l©m viÖn. N¨m ®ã «ng l¹i ®îc sung chøc

Kh©m sai ®¹i thÇn ®i cïng víi §øc Ho¹t héi ®ång tra

xÐt vô Tæng ®èc §Þnh - Biªn Ng« V¨n Giai vµ ¸n s¸t

sø NguyÔn Ba tham hÆc lÉn nhau. C¶ hai ®Òu v× viÖc

134

riªng mµ lµm bËy. Ph¹m ThÕ LÞch cø chiÓu ph¸p luËt

mµ xÐt ®Þnh t©u lªn vua. Giai vµ Ba ®Òu bÞ çch chøc.

Vua khen Ph¹m ThÕ LÞch lµ th¼ng th¾n kh«ng kiªng

nÓ ngêi quyÒn quý.

N¨m Tù §øc 2(1849) «ng ®îc cö lµm

gi¶ng quan hµng ngµy gi¶ng s¸ch cho vua nghe ë toµ

Kinh Diªn.

N¨m Tù §øc 3(1850) «ng ®îc ®æi bæ lµm

TuÇn phñ B¾c Ninh, Hé lý Tæng ®èc Ninh - Th¸i.

¤ng cã c«ng cÇm qu©n dÑp giÆc cá Lª V»n vµ TrÞnh

H¶i ë L¹ng Giang, b¾t ®îc V»n giam vµo ngôc. V»n

vît ngôc bÞ b¾t l¹i vµ bÞ chÐm. Khi ®ã quan l·nh

binh kh«ng tu©n ph¸p luËt, bÞ Ph¹m ThÕ LÞch ®¸nh

®ßn. Do mÉn çn trong c«ng viÖc nªn th¸ng 8 - 1850

«ng ®îc thëng gia mét cÊp, th¨ng lµm Tæng ®èc.

TÝnh «ng vèn c¬ng trùc, gÆp viÖc kh«ng ph¶i

lµ nãi ngay, kh«ng kiªng huý kÞ nªn nhiÒu ®×nh thÇn

ghÐt «ng. BÊy giê Vò §¨ng D¬ng ®· 70 tuæi cßn

®îc bæ Tri phñ Thiªn Phóc (nay lµ Phóc Yªn). Khi

yÕt kiÕn Ph¹m ThÕ LÞch, Vò §¨ng D¬ng kh«ng chÞu

v¸i lËy nªn bÞ «ng m¾ng lµ v« lÔ. Vò §¨ng D¬ng

®em bông thï ghÐt Ph¹m ThÕ LÞch. N¨m Êy mÊt mïa

®ãi kÐm, Ph¹m ThÕ LÞch më kho thãc ph¸t cho d©n

nghÌo. Nh©n viÖc ®ã, Vò §¨ng D¬ng mËt tÊu vÒ

135

triÒu ®×nh vu cho Ph¹m ThÕ LÞch lµ m¹o tÊu kÐm ®ãi

ph¸t thãc cho d©n ®Ó cã ¬n riªng víi d©n. D¬ng cßn

vu cho «ng lµ ®· b¾t D¬ng ph¶i vÒ hu khi cßn ®ang

khoÎ m¹nh. TriÒu ®×nh nghe lêi gian thÇn ®· çch

chøc Ph¹m ThÕ LÞch vµ b¾t «ng båi thêng sè thãc

®· ph¸t cho d©n.

N¨m Tù §øc 5(1852) Ph¹m ThÕ LÞch vÒ quª,

ngµy ngµy vui víi th¬ phó. Khi ®ã Tr¬ng §¨ng QuÕ

lµm Phô chÝnh, träng Ph¹m ThÕ LÞch lµ ngêi cã khÝ

tiÕt, ®· mêi «ng vÒ kinh sung chøc Kinh diªn. Ph¹m

ThÕ LÞch kh«ng chÞu. Tr¬ng §¨ng QuÕ l¹i cö «ng

lµm §èc häc b¶n tØnh, Ph¹m ThÕ LÞch còng kh«ng

nghe.

N¨m Tù §øc 27(1874) Ph¹m ThÕ LÞch mÊt,

thä 84 tuæi.

Ph¹m ThÕ LÞch lµ ngêi ®ç TiÕn sÜ ®Çu tiªn

cña huyÖn Xu©n Trêng, tØnh Nam §Þnh. ¤ng còng

lµ bè vî TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng ngêi Hµnh ThiÖn

cïng huyÖn. ¤ng næi tiÕng th«ng minh tõ nhá, lín

lªn lµ ngêi cã häc thøc, v¨n vâ toµn tµi, can ®¶m cã

tiÕng. ¤ng cã nhiÒu s¸ng t¸c nhng hiÖn nay chØ cßn

tËp Sø hoa quyÓn vµ mét sè c©u ®èi do «ng viÕt ë çc

®×nh, nhµ thê hä trong huyÖn...

136

Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ

Ph¹m V¨n NghÞ tù lµ NghÜa Trai (1805 -

1880), quª lµng Tam §¨ng, tæng An Trung, huyÖn

§¹i An, phñ NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh (nay thuéc

th«n Tam Quang, x· Yªn Th¾ng, huyÖn ý Yªn, tØnh

Nam §Þnh).

XuÊt th©n trong mét gia ®×nh thanh b¹ch

nghÌo, träng ch÷ nghÜa, cha ®ç nhÞ trêng vµ lµm

thµy ®å lµng, mÑ lµm ruéng tÇn t¶o nu«i c¶ gia ®×nh,

Ph¹m V¨n NghÞ ®îc ®i häc tõ khi lªn 8 tuæi, ®ç Tó

tµi khoa Êt DËu (1825), ®ç Cö nh©n khoa §inh DËu

(1837), ®ç §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n (Hoµng

gi¸p) khoa MËu TuÊt niªn hiÖu Minh MÖnh 19

(1838). Sau khi ®ç Hoµng gi¸p, «ng ®îc bæ chøc

Hµn l©m viÖn Tu so¹n, råi lÇn lît gi÷ çc chøc :

quyÒn Tri phñ Lý Nh©n, th¨ng Hµn l©m viÖn ThÞ ®éc

sung Sö qu¸n Biªn tu, §èc häc Nam §Þnh, Th¬ng

biÖn tØnh vô, th¨ng Hµn l©m Häc sÜ, phô tr¸ch Dinh

®iÒn sø. N¨m 70 tuæi, «ng vÒ nghØ t¹i ®éng Liªn Hoa

(Ninh B×nh) cho ®Õn khi mÊt.

137

1- Mét sÜ phu nhiÖt thµnh yªu nícN¨m 1858 qu©n Ph¸p næ sóng ®¸nh chiÕm §µ

N½ng më ®Çu giai ®o¹n x©m lîc níc ta. Tríc søc

tÊn c«ng uy hiÕp cña qu©n Ph¸p, triÒu ®×nh NguyÔn

ngµy cµng ng¶ theo ph¸i chñ hoµ, nhîng bé, tiÕn tíi

chÞu khuÊt phôc. Trong bèi c¶nh ®ã, Ph¹m V¨n NghÞ

®· ®i ®Çu trong giíi sÜ phu B¾c Hµ, gi¬ng cao ngän

cê quyÕt chiÕn. Trµ S¬n kh¸ng sí vang lõng mu«n

thuë cña «ng ®· lµm nøc lßng mäi ngêi, t¨ng quyÕt

t©m cho ph¸i chñ chiÕn. Trong bµi sí bÊt hñ nµy, «ng

®Ò xuÊt "ph¶i lµm cho trªn díi mét lßng, ba qu©n

chung søc", ph¶i "dêi c¨n cø phßng thñ vµo s©u trong

néi ®Þa, lÊy ng¾n ®¸nh dµi, ®¸nh ®ªm, ®¸nh phôc

kÝch, dïng vò khÝ th« s¬ tiÕp cËn giÆc ". §ã chÝnh lµ

ph¬ng ch©m chiÕn tranh du kÝch, ph¸t huy søc m¹nh

tæng hîp cña qu©n d©n, chän çch ®¸nh phï hîp

tríc kÎ ®Þch m¹nh ®Ó giµnh th¾ng lîi. TiÕc r»ng

triÒu ®×nh NguyÔn ®· kh«ng chÊp nhËn ®Ò nghÞ cña

«ng.

Kh«ng chØ b»ng lêi nãi, Ph¹m V¨n NghÞ cßn

thÓ hiÖn quyÕt t©m chñ chiÕn b»ng hµnh ®éng. ChÝnh

«ng ®· chiªu mé vµ chØ huy ®oµn nghÜa dòng, ngµy

29 - 2 - 1860 lªn ®êng vµo §µ N½ng ®Ó ®¸nh chiÕm

l¹i S¬n Trµ. Sù kiÖn nµy ®îc ghi nhËn trong lÞch sö

138

ViÖt Nam nh mét mèc son t¬i th¾m, chøng tá lßng

nhiÖt thµnh yªu níc vµ quyÕt t©m chñ chiÕn cña

Ph¹m V¨n NghÞ.

Tõ n¨m 1861 Ph¹m V¨n NghÞ chuyÓn sang

c«ng viÖc phßng thñ ®Þa ph¬ng. Víi chøc HiÖp lÝ

qu©n vô ®ån B×nh H¶i, råi Th¬ng biÖn H¶i phßng sø,

«ng ®· rong ruæi kh¾p miÒn duyªn h¶i Nam §Þnh (lóc

®ã gåm c¶ Th¸i B×nh), cã lÇn sang c¶ H¶i D¬ng,

Qu¶ng Yªn tiÔu phØ do T¹ V¨n Phông - mét tªn tay

sai cña Ph¸p - cÇm ®Çu quÊy rèi hËu ph¬ng ta. ¤ng

l¹i hiÕn kÕ tæ chøc çc ®éi d©n dòng ®Ó ®iÒu ®éng

phßng thñ tØnh nhµ, gãp phÇn gi÷ yªn trÞ an ë ®Þa

ph¬ng. Khi ®¾p ®ån Trßn gÇn cöa Ba L¹t, «ng ®· lÊy

100 mÉu ruéng c«ng cha sö dông ®Õn cña x· Hµ Çt

(thuéc huyÖn Giao Thuû) ®Ó binh lÝnh cµy cÊy tù tóc

l¬ng thùc.

Cuèi n¨m 1873 qu©n Ph¸p bÊt ngê ®¸nh óp

Nam §Þnh. Ngµy 10 - 12 - 1873 tµu giÆc ®Õn ng· ba

§éc Bé, quan qu©n chÝnh quy cña triÒu ®×nh hèt

ho¶ng bá ch¹y, chØ cã ®éi d©n binh cña Ph¹m V¨n

NghÞ lµ kiªn cêng chèng tr¶, cÇm cù ®îc 3 giê, diÖt

3 tªn Ph¸p, b¾n ch¸y tµu chiÕn giÆc. ChÝnh ngêi

Ph¸p còng ph¶i thõa nhËn trong cuèn Cuéc viÔn

139

chinh cña Ph¸p ë B¾c Kú (Le Haucourt, Pari, 1888)

vÒ sù kiÖn nµy nh sau :

"Lèi vµo con ngßi (chØ s«ng §µo) dÉn ®Õn

s«ng Hång cã ba khÈu ph¸o trÊn gi÷, ng¨n chÆn tµu

Scorpion vµ ®· x¶y ra cuéc chiÕn ®Êu kÐo dµi 2 giê.

H¹m ®éi Ph¸p còng thiÖt h¹i t¬ng ®èi nÆng".

Thµnh Nam thÊt thñ, Ph¹m V¨n NghÞ ®a

qu©n vÒ x©y dùng c¨n cø ë vïng nói Yªn Hoµ (ýYªn), chØ trong ba ngµy ®· cã 7.000 ngêi kÐo vÒ øng

mé. ¤ng tæ chøc lùc lîng, ®Ëp tan cuéc tËp kÝch cña

§Ò ®èc §Þnh - mét tªn tay sai do Ph¸p dùng lªn - khi

chóng phèi hîp víi qu©n Ph¸p ®¸nh c¨n cø Yªn Hoµ.

¤ng ph¸i qu©n thñ h¹ ®i trÊn ¸p bän ph¶n ®éng, hµo

môc theo giÆc, gi÷ yªn ba huyÖn Phong Doanh, ýYªn, Thanh Liªm.

Th¸ng 3 n¨m 1874, theo ®iÒu íc Philastre,

qu©n Ph¸p rót khái B¾c Kú, Ph¹m V¨n NghÞ nhËn

lÖnh ®i hiÓu dô, æn ®Þnh t×nh h×nh trong tØnh.

Trong cuéc kh¸ng chiÕn b¶o vÖ Nam §Þnh,

Ph¹m V¨n NghÞ cã vai trß quan träng. NÕu nh lÖnh

cña triÒu ®×nh cö Ph¹m V¨n NghÞ lµm quyÒn TuÇn

phñ Nam §Þnh kh«ng v× giao th«ng ¸ch t¾c mµ ®Õn

®îc tay «ng, ch¾c ch¾n c«ng cuéc phßng thñ tØnh

nhµ sÏ thu ®îc nhiÒu th¾ng lîi vÎ vang h¬n.

140

2 - Mét vÞ quan thanh liªmKhi lµm quan, Ph¹m V¨n NghÞ thêng tù nhñ:

"TrÞ d©n quý ë chç chí nhiÔu d©n". ¤ng cÊm çc nha

l¹i thuéc quyÒn h¹ch s¸ch ®ßi d©n ®ót lãt. Mçi khi

d©n ®Õn phñ kiÖn ço ®iÒu g×, «ng ®Òu tù m×nh xem

xÐt, gi¶i quyÕt thÊu t×nh ®¹t lý. Nh÷ng ngêi thuéc

quyÒn «ng phµn nµn r»ng : "Cø thÕ nµy th× ®¹i nh©n

lÊy g× chi dïng trong gia ®×nh cßn thiÕu thèn, mµ kÎ

nha l¹i th× uèng níc mµ lµm viÖc ?" ¤ng chØ cêi

vµ an ñi hä : " Ta l¹m gi÷ chøc vô lµ cha mÑ d©n. §·

lµ cha mÑ, cã khi nµo cßn t×m çch cíp ®o¹t gia s¶n

cña con!" ¤ng thanh liªm nh thÕ nªn d©n rÊt quý

phôc.

N¨m 1840 ®ª Thanh Liªm trong h¹t «ng bÞ vì.

Vua ThiÖu TrÞ võa lªn ng«i ®· thõa nhËn : "Níc lôt

lµ thiªn tai, søc ngêi kh«ng thÓ l¹i". Tuy vËy «ng

vÉn day døt tù tr¸ch m×nh cha lµm trßn nghÜa vô

ch¨m lo cho d©n. Víi nçi niÒm th¬ng d©n v« h¹n

®ã, mçi khi cã ®iÒu kiÖn lµ «ng l¹i t×m çch hÕt søc

gióp d©n. N¨m 1855 «ng ®ang nghØ dìng bÖnh, thÊy

vïng ven biÓn §¹i An cã nhiÒu b·i sa båi cha khai

khÈn, «ng ®· xin tØnh cho lËp tr¹i Sü L©m (sau ph¸t

triÓn thµnh tæng Sü L©m), t¹o cho nhiÒu gia ®×nh an

141

c l¹c nghiÖp. Nhí c«ng ¬n ngêi më ®Êt, d©n lµng

Sü L©m ®Õn nay vÉn cßn thê «ng.

Trong thêi gian gi÷ chøc H¶i phßng sø Nam

§Þnh, «ng thêng qua l¹i vïng Giao Thuû, Xu©n

Trêng, thÊy mïa mµng thÊt b¸t, d©n t×nh ®ãi khæ, ly

t¸n, «ng ®· vËn ®éng nh÷ng hµo phó trong vïng vµ

häc trß ®ãng gãp tiÒn, thãc lËp kho nghÜa th¬ng ë

tõng vïng ®Ó cho d©n nghÌo vay l·i nhÑ vît qua c¬n

tóng quÉn. B¶n th©n «ng còng bá ra 1000 quan tiÒn

mua ruéng giao cho d©n ®Þa ph¬ng cµy cÊy, gäi lµ

nghÜa ®iÒn.

Khi con c¶ «ng lµ Ph¹m §¨ng Gi¶ng ®ç Phã

b¶ng vµ ®îc bæ lµm Tri huyÖn Mª Linh (nay lµ VÜnh

Linh), ngêi trong nhµ ng¹i ®ã lµ huyÖn nghÌo vµ xa

quª h¬ng, riªng «ng l¹i lÊy lµm mõng v× cho r»ng

d©n nghÌo quan míi dÔ liªm. ¤ng khuyªn r¨n con ba

®iÒu mµ c¶ cuéc ®êi «ng ®· thùc hiÖn triÖt ®Ó, coi nh

lµ nh÷ng ®iÒu cèt yÕu trong ®¹o lµm quan, mµ gèc

gi÷ ®îc lµ "t©m": Thanh liªm, ch¨m chØ, thËn träng.

3 - Mét nhµ gi¸o næi tiÕngB¾t ®Çu d¹y häc tõ n¨m 16 tuæi khi cßn ®i häc,

Ph¹m V¨n NghÞ g¾n bã víi nghÒ d¹y häc trong suèt

cuéc ®êi. Khi «ng vµo kinh thi Héi vÉn cã nhiÒu häc

trß theo häc. Thêi gian lµm quan ë Quèc sö qu¸n

142

trong kinh thµnh HuÕ (1840 - 1846), «ng vÉn dµnh

thêi gian d¹y häc. Khi «ng ço bÖnh vÒ quª më

trêng Tam §¨ng, trong 12 n¨m, tõ Thanh NghÖ trë

ra, "ngêi bèn ph¬ng c¾p s¸ch tíi häc hµng

ngµn"(1). Tõ n¨m 1857 ®Õn n¨m 1862 Ph¹m V¨n

NghÞ lµm §èc häc Nam §Þnh, chuyªn tr¸ch lo viÖc

häc chÝnh trong tØnh. Ngay c¶ khi ®· ngoµi 60 tuæi,

l¹i rÊt bËn víi viÖc vâ bÞ phßng gi÷ duyªn h¶i, «ng

vÉn tranh thñ kÕt hîp më trêng d¹y häc ë Hoµnh

Nha (nay thuéc x· Giao TiÕn, huyÖn Giao Thuû, tØnh

Nam §Þnh). Trêng Hoµnh Nha lµ mét lo¹i trêng

kh¸ ®Æc biÖt trong lÞch sö gi¸o dôc níc ta, võa d¹y

v¨n, võa luyÖn vâ.

Lµ mét nhµ gi¸o t©m huyÕt víi nghÒ, Ph¹m

V¨n NghÞ ch¨m lo c¶i tiÕn ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y.

¤ng s¸ng t¸c nh÷ng bµi th¬ gi¸o dôc ®Ó häc trß dÔ

thuéc, dÔ nhí. ¤ng chó träng viÖc d¹y lµm ngêi cho

häc trß. Tù biÕt m×nh kh«ng cã së trêng lµm quan

cai trÞ vµ còng kh«ng tha thiÕt víi danh väng, lîi léc,

Ph¹m V¨n NghÞ tù nhñ m×nh: "B¸o ¬n níc, chØ cßn

cã viÖc d¹y häc, ®µo t¹o nh©n tµi cho ®Êt níc".

Trong sè häc trß cña «ng cã nhiÒu ngêi ®ç ®¹t cao,

trë thµnh nh÷ng nh©n sÜ yªu níc, lµm nªn sù nghiÖp

næi tiÕng nh: Tam nguyªn TrÇn BÝch San, Tam

143

nguyªn NguyÔn KhuyÕn, Hoµng gi¸p §ç Huy Liªu,

Phã b¶ng §Æng Ngäc CÇu, Phã b¶ng L· Xu©n Oai,

TiÕn sÜ Tèng Duy T©n, Thñ khoa NguyÔn Cao, §¹i

thÇn C¬ mËt viÖn Ph¹m ThËn DuËt... NhiÒu häc trß

cña «ng trë thµnh nh÷ng l·nh tô khëi nghÜa chèng

Ph¸p mµ chÝ khÝ vµ sù nghiÖp cña hä cßn lÉy lõng

trong lÞch sö nh Ph¹m Nh©n Lý, §inh C«ng Tr¸ng...

ThÕ kØ 19 níc ta cã ba ngêi ®¹t danh hiÖu

Tam nguyªn th× trêng Tam §¨ng cña Ph¹m V¨n

NghÞ ®· chiÕm hai ngêi. Cã thÓ coi trêng Tam

§¨ng lµ mét trung t©m gi¸o dôc tèt nhÊt B¾c Kú thêi

®ã.

Ph¹m V¨n NghÞ ®· dån hÕt t©m trÝ vµ tµi n¨ng

vµo viÖc d¹y häc. Kh«ng ®îc thµy Ph¹m V¨n NghÞ

nu«i d¹y trong nhµ nh con ®Î th× cha ch¾c ®· cã

«ng Cö nh©n Ph¹m ThËt DuËt, mét danh nh©n næi

tiÕng tõng çng ®¸ng hÇu hÕt çc c«ng viÖc mòi nhän

cña ®Êt níc thêi Tù §øc, mét trong nh÷ng ngêi

khëi ®éng phong trµo CÇn V¬ng chèng Ph¸p cuèi

thÕ kØ 19. Kh«ng cã thµy Ph¹m V¨n NghÞ cã lÏ còng

kh«ng thÓ cã TiÕn sÜ Tèng Duy T©n, mét thñ lÜnh

phong trµo CÇn V¬ng chèng Ph¸p ë Thanh Ho¸.

144

C©u ®èi cña trß Tèng Duy T©n viÕng thµy

phÇn nµo ®· thÓ hiÖn ®îc çi chÝ nguyÖn cña Ph¹m

V¨n NghÞ vµ t×nh nghÜa cña trß ®èi víi «ng:

Tiªn sinh lo viÖc tríc ngêi ®êi, th©n thÕ næi

ch×m «i mÊy ®é;

§Ö tö coi thµy nh th©n phô, mÊt cßn chung

thuû m·i tr¨m n¨m.

4 - Mét t¸c gi¶ yªu níc tiªu biÓucuèi thÕ kØ 19

Khèi lîng t¸c phÈm cña Ph¹m V¨n NghÞ hiÖn

cßn ®Õn nay kh¸ nhiÒu : gÇn 600 bµi gåm nhiÒu thÓ

lo¹i, riªng th¬ kho¶ng 250 bµi, ®îc tËp hîp trong

Tïng Viªn v¨n tËp(2). Th¬ v¨n yªu níc cña «ng chØ

chiÕm mét phÇn nhá trong sè nµy, nhng ®· thÓ hiÖn

râ chÝ khÝ quyÕt kh«ng dung tha lò giÆc ngo¹i x©m vµ

bän tay sai b¸n níc. Trµ S¬n kh¸ng sí cña «ng ®îc

coi nh lµ mét l¸ phiÕu biÓu quyÕt cho quan ®iÓm chñ

chiÕn. Cßn c©u th¬ hµo hïng sau ®©y chÝnh lµ tuyªn

ng«n quyÕt chiÕn cña «ng :

GiÆc T©y sao gi¸m ph¹m bê câi,

Ch¼ng mÊy g¬m trêi quÐt s¹ch bay.

(Bµi NgÉu t¸c khi ®i thuyÒn qua Hng Yªn,

thÊy ruéng ®ång réng r·i, lµng m¹c liªn tiÕp, ®ªm

145

xu©n yªn æn, d©n chóng yªn vui lµm ¨n / NguyÔn V¨n

HuyÒn dÞch).

Tríc c¶nh quª h¬ng bÞ qu©n thï dµy xÐo,

«ng uÊt øc :

M¾t c¨m qu©n giÆc ph¹m Trµ S¬n

(Bµi Phông chØ cho vÒ gi÷ chøc cò, thuËt hoµi

/ NguyÔn V¨n HuyÒn dÞch).

Lßng c¨m thï giÆc ë «ng ®Õn møc "GiËn s«i,

tãc dùng mò " vµ nhµ th¬ ®· tù nhËn lÊy tr¸ch nhiÖm

"Bót g¸c, h¸ thua ai "(3) nh nhiÒu trÝ thøc cã l¬ng

tri thuë Êy. ¤ng ®i vµo cuéc chiÕn chèng ngo¹i x©m

víi niÒm l¹c quan tin tëng vµo th¾ng lîi cña chÝnh

nghÜa, cña d©n m×nh, níc m×nh :

SÜ d©n ®ã, nói s«ng ®©y

Mu«n n¨m bÒn v÷ng níc non nµy.

(Bµi NgÉu t¸c khi ®i thuyÒn qua Hng Yªn, thÊy

ruéng ®ång réng r·i, lµng m¹c liªn tiÕp, ®ªm xu©n

yªn æn, d©n chóng yªn vui lµm ¨n / NguyÔn V¨n

HuyÒn dÞch).

¤ng tin vµo søc m¹nh tinh thÇn cña m×nh, tin

vµo ®¹o lÝ mµ «ng suèt ®êi thê phông sÏ ®îc ®¸p

øng :

Suèt ®êi trung hiÕu mét lßng

Tù nhiªn sÏ ®îc non s«ng phï tr×.

146

(Bµi Trªn ®êng hµnh qu©n tù thuËt / §ç

V¨n To¹i dÞch).

NiÒm tin Êy ®· tiÕp cho «ng søc m¹nh vît

qua bao thö th¸ch gian lao, kiªn tr× sù nghiÖp chèng

giÆc cøu níc.

Bªn c¹nh nh÷ng bµi th¬ ®Çy chÝ khÝ c¨m thï

giÆc, quyÕt kh«ng dung tha lò x©m lîc th× «ng l¹i cã

nh÷ng bµi th¬ th¾m ®îm t×nh c¶m nång hËu ®èi víi

gia ®×nh, ngêi th©n, häc trß, b¹n h÷u, nh©n d©n.

T×nh yªu níc ë «ng lµ yªu m¶nh ®Êt quª h¬ng, yªu

nh÷ng ngêi th©n cña m×nh. MÊy n¨m lµm quan ë

trong kinh, «ng cã tíi ba bµi th¬ tëng nhí vî, tha

thiÕt íc mong nh÷ng gi©y phót h¹nh phóc hiÕm hoi:

¦íc g× häp mÆt ®ªm nay

Tho¶ lßng ao íc mét ngµy ba thu.

(Bµi Mïa xu©n tr¹nh nhí ai /§ç Ngäc To¹i dÞch).

Lßng nhí th¬ng ngêi em ®· mÊt cña «ng

thËt c¶m ®éng :

Tõ khi khuÊt nÎo chim hång

Kh¨n ®Çm lÖ thÊm, câi lßng n¸t tan.

(Bµi Nh©n ngµy giç nhí ®Õn ngêi em ®·

mÊt / NguyÔn V¨n HuyÒn dÞch).

¤ng hÕt lêi ca ngîi, biÓu d¬ng vµ th¬ng tiÕc

nh÷ng con ngêi nghÜa khÝ. Nh©n ngµy giç §Æng

147

Ngäc CÇu, «ng th¬ng tiÕc ngêi häc trß yªu quÝ cña

m×nh :

VÝ cßn anh ë d¬ng gian

Thanh g¬m yªn ngùa däc ngang chiÕn trêng.

(Bµi C¶m t¸c nh©n ngµy giç ®o¹n tang

Phã b¶ng §Æng X¸ hä §Æng / Vò Minh Am dÞch).

Khi ngêi häc trß cña «ng lµ Tam nguyªn

TrÇn BÝch San mÊt, «ng khãc thæn thøc :

"Cha con mét nhµ : Thanh tiÕt lõng vang, tµi

chÝnh trÞ tr¸c viÖt. §Êt níc ®îc mÊy ngêi lµm

quan nh thÕ th× cßn lo g×, sî g× n÷a. Sao trêi nì cíp

®i véi bÊy? ThÕ lµ xong! ThÕ lµ xong!"

(Bµi ViÕng TrÇn BÝch San / NguyÔn V¨n

HuyÒn dÞch).

Tríc c¶nh quª h¬ng gÆp thiªn tai, mÊt mïa

®ãi kÐm, d©n t×nh khæ së, «ng xãt xa :

Chiªm thÊt b¸t råi, chua xãt d¹

Mïa tiªu kh« n÷a, ®ín ®au lßng.

(Bµi GÆp h¹n cÇu ma, c¶m t¸c / NguyÕn

V¨n HuyÒn dÞch).

Nãi chung th¬ v¨n yªu níc cña «ng thÓ hiÖn

s©u s¾c tÊm lßng trung hiÕu s¾t son vµ t×nh yªu thiÕt

tha víi níc, víi d©n, lßng c¨m thï giÆc, quyÕt kh«ng

dung tha qu©n x©m lîc. ¤ng ®îc coi lµ mét nhµ

148

th¬ yªu níc tiªu biÓu cuèi thÕ kØ 19 vµ lµ mét t¸c gia

cã vÞ trÝ xøng ®¸ng trong nÒn v¨n häc ViÖt Nam.

* *

*

Ph¹m V¨n NghÞ lµ mét trÝ thøc ViÖt Nam ®·

sèng vµ chiÕn ®Êu hÕt m×nh cho d©n téc. Tõ mét vÞ

®¹i khoa, mét quan v¨n, «ng tù nguyÖn trë thµnh mét

l·o tíng, mé qu©n øng nghÜa, x«ng pha trËn m¹c,

®em hÕt tµi n¨ng vµ søc lùc phôc vô sù nghiÖp chèng

giÆc ngo¹i x©m. Danh väng, uy tÝn, nh÷ng hµnh ®éng

thiÕt thùc cña «ng ®· cã ¶nh hëng s©u s¾c kh«ng chØ

ë B¾c Hµ, mµ cßn cã t¸c dông khÝch lÖ ®éng viªn

qu©n d©n c¶ níc tÝch cùc kh¸ng chiÕn chèng thùc

d©n Ph¸p.

Ph¹m V¨n NghÞ lµ mét vÞ quan hÕt lßng

th¬ng yªu vµ ch¨m lo cho d©n, ®îc d©n yªu mÕn vµ

kÝnh phôc. Lµ mét nhµ gi¸o, «ng ®· suèt ®êi t©m

huyÕt víi nghÒ, ®µo t¹o ®îc nhiÒu ngêi tµi ®øc cho

®Êt níc.

Lµ mét t¸c gia v¨n häc, mét nhµ th¬ yªu níc

tiªu biÓu cuèi thÕ kØ 19, «ng ®Ó l¹i mét di s¶n v¨n häc

cã gi¸ trÞ (Tïng Viªn thi tËp, NghÜa Trai trêng v¨n

s¸ch, Bµi phó N«m Ph¸p ®¸nh B¾c Kú...). Th¬ v¨n

cña «ng víi cuéc ®êi «ng lµ mét, ë «ng lêi nãi vµ

149

hµnh ®éng lu«n lu«n nhÊt qu¸n. Sù nghiÖp v× d©n v×

níc vµ th¬ v¨n cña «ng ®Òu vÎ vang hiÓn h¸ch.

Ngµy 12 - 12 n¨m 1880 «ng qua ®êi, ®Ó l¹i

niÒm th¬ng tiÕc v« h¹n cho häc trß, sÜ phu, bµ con

lµng xãm vµ nh©n d©n trong níc. Ph¹m ThËn DuËt,

mét häc trß cña «ng ®· viÕt vÒ «ng:

"Tiªn sinh mÊt råi, song çi ®iÒu kh«ng bao

giê mÊt lµ çi chÝnh khÝ "h¹o nhiªn" vÉn cïng víi

non C«i, bÓ Nh¹, ®éng Liªn Hoa m·i m·i bÊt hñ.

Ngêi ®êi nay, ngêi mai sau, nghe thÊy phong ®é

cña tiªn sinh ai mµ ch¼ng kÝnh mé, ai mµ ch¼ng noi

theo, nh thÕ th× tiªn sinh cha ph¶i lµ mÊt ".

.........................................

Chó thÝch :

(1) V¨n viÕng Ph¹m V¨n NghÞ cña Ph¹m ThËn DuËt.

(2) S¸ch lu t¹i Th viÖn ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m,

kÝ hiÖu A1337, dµy 672 trang.

(3) D©ng sí xin ®i qu©n thø Qu¶ng Nam, ®îc chØ,

cïng çc quan tØnh dù tiÖc tiÔn / NguyÔn V¨n HuyÒn dÞch.

150

Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o

TrÇn V¨n B¶o lµ mét trong 5 vÞ Tr¹ng nguyªn

cña tØnh Nam §Þnh. ¤ng tõng lµm quan triÒu M¹c

®Õn Thîng th. Häc vÞ Tr¹ng nguyªn ®· kh¼ng ®Þnh

TrÇn V¨n B¶o lµ ngêi häc réng, tµi cao, giái v¨n th¬.

Nhng tiÕc r»ng tµi liÖu cæ viÕt vÒ «ng hiÖn cßn rÊt Ýt,

l¹i qu¸ s¬ sµi, nhiÒu chi tiÕt kh«ng thèng nhÊt. §iÒu

nµy dÔ hiÓu: v× Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o lµm quan

triÒu M¹c, mµ triÒu M¹c l¹i bÞ çc nhµ viÕt sö thêi

phong kiÕn coi lµ nguþ triÒu nªn kh«ng ghi chÐp ®Çy

®ñ, kü cµng. Tr¶i h¬n 400 n¨m, çc di tÝch ®Òn thê,

s¾c phong vÒ «ng bÞ mai mét, thÊt l¹c hÇu nh kh«ng

cßn g× ®¸ng kÓ.

Sinh thêi Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o cã tiÕng

vÒ sù nghiÖp lµm quan vµ tµi v¨n häc vang lõng sang

c¶ B¾c quèc nh ngêi ®êi ca ngîi "Sù nghiÖp, v¨n

ch¬ng ®»ng B¾c quèc". Nhng ®¸ng tiÕc lµ chóng

t«i cha t×m thÊy t¸c phÈm nµo cña «ng cßn l¹i ®Õn

ngµy nay.

Bíc ®Çu nghiªn cøu vÒ Tr¹ng nguyªn TrÇn

V¨n B¶o, chóng t«i chØ gi¸m hy väng tËp hîp vµ ph©n

151

tÝch t liÖu viÕt vÒ «ng, gãp phÇn t¸i hiÖn ch©n dung

x¸c thùc vÒ mét danh nh©n v¨n ho¸ tiªu biÓu cña tØnh

nhµ.

I - S¬ lîc tiÓu sö, sù nghiÖp cñaTr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o

TrÇn V¨n B¶o (sau ®æi tªn lµ TrÇn V¨n Nghi,

cã tµi liÖu chÐp lµ TrÇn V¨n Tuyªn) sinh n¨m Gi¸p

th©n 1524, mÊt n¨m Canh tuÊt 1610, quª lµng Cæ

Chö, huyÖn Giao Thuû, trÊn S¬n Nam (nay lµ th«n

Døa, x· Hång Quang, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam

§Þnh).

Theo gia ph¶ hä TrÇn lµng Cæ Chö, cha TrÇn

V¨n B¶o lµ TrÇn C«ng, ngêi ë h¬ng Tøc MÆc, phñ

Thiªn Trêng (nay lµ th«n Tøc MÆc, x· Léc Vîng,

thµnh phè Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh). Vµo thêi Lª,

TrÇn C«ng di c xuèng lµng Cæ L·m (sau ®æi lµ Cæ

Chö), huyÖn Giao Thuû. TrÇn C«ng lÊy vî ngêi lµng

Cæ Chö, sinh ®îc hai ngêi con lµ TrÇn V¨n B¶o vµ

TrÇn V¨n Hoµ. Må c«i cha tõ nhá, nhµ nghÌo, anh

em TrÇn V¨n B¶o sèng rÊt khæ cùc nhng vÉn ham

häc. Th©n mÉu hai «ng ph¶i tÇn t¶o bu«n b¸n hoa qu¶

ë chî L¹c §¹o (nay thuéc x· Hång Quang, huyÖn

Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh) ®Ó lÊy tiÒn nu«i hai con

¨n häc. Khi hai con võa ®Õn tuæi trëng thµnh th× bµ

152

qua ®êi. Sau khi mÑ mÊt, gia c¶nh TrÇn V¨n B¶o l¹i

cµng khèn khã nhng «ng vÉn quyÕt chÝ häc tËp.

N¨m 27 tuæi, TrÇn V¨n B¶o ®ç §Ö nhÊt gi¸p

TiÕn sÜ cËp ®Ö §Ö nhÊt danh (Tr¹ng nguyªn) khoa

Canh tuÊt niªn hiÖu C¶nh LÞch 3(1550) ®êi M¹c Phóc

Nguyªn.

Sau khi ®ç Tr¹ng nguyªn, TrÇn V¨n B¶o ®îc

bæ lµm quan trong triÒu ®×nh nhµ M¹c. Sau nµy «ng

®æi tªn lµ TrÇn V¨n Nghi råi ®i sø nhµ Minh (Trung

Quèc). Kho¶ng ®Çu niªn hiÖu Diªn Thµnh (1578)

triÒu M¹c MËu Hîp, TrÇn V¨n B¶o ®îc th¨ng chøc

Thîng th, tíc NghÜa S¬n b¸. §Õn th¸ng 7 n¨m

T©n TÞ 1581 «ng l¹i ®îc M¹c MËu Hîp giao chøc

L¹i bé Thîng th, cho vµo hÇu gi¶ng ë toµ Kinh

Diªn.

Thêi kú nµy nhµ M¹c suy tµn, kû c¬ng láng

lÎo, x· héi rèi ren, quan qu©n ®¸nh dÑp liªn miªn,

d©n t×nh v« cïng khæ cùc. M¹c MËu Hîp lªn ng«i tõ

khi míi hai tuæi, lín lªn chØ ham ch¬i bêi rîu chÌ,

g¸i ®Ñp, ch¼ng quan t©m ®Õn chÝnh sù. Çc quan ®¹i

thÇn trong triÒu nh : Hé bé Thîng th Gi¸p Trng,

Thiªm ®« Ngù sö L¹i MÉn, §«ng çc häc sÜ NguyÔn

N¨ng NhuËn, çc §« cÊp sù trung ë s¸u khoa

(NguyÔn Phong, NguyÔn Tù Cêng, Ph¹m Nh Giao,

153

NguyÔn Ých Tr¹ch, Lª ViÕt Th¶ng, NguyÔn Quang

Lîng)... liªn tiÕp d©ng sí lªn M¹c MËu Hîp, chØ râ

chÝnh sù suy ®åi, khuyªn r¨n M¹c MËu Hîp h·y

ch¨m lo chÝnh sù, nhng M¹c MËu Hîp vÉn kh«ng

thay ®æi.

Tríc t×nh h×nh suy sôp cña triÒu ®×nh vµ M¹c

MËu Hîp cµng ngµy cµng lao vµo ¨n ch¬i sa ®o¹,

TrÇn V¨n B¶o ®· tiªn ®o¸n sù diÖt vong tÊt yÕu cña

v¬ng triÒu M¹c. ¤ng c¶m thÊy buån n¶n vµ bÊt lùc,

muèn lui vÒ Èn dËt. Trong tê sí cña çc §« cÊp sù

trung s¸u khoa d©ng lªn M¹c MËu Hîp håi th¸ng 6

n¨m T©n TÞ 1581 cã ®o¹n viÕt vÒ TrÇn V¨n B¶o nh

sau:

"... V¨n thÇn träng tr¸ch nh NghÜa S¬n b¸

TrÇn V¨n Nghi, VÞnh KiÒu b¸ Hoµng SÜ Kh¶i, An Khª

b¸ Mai C«ng, §am Xuyªn b¸ NguyÔn TriÖt, th× ®Òu

gi÷ vÎ khoan hËu, kh«ng cÇn nghÜ tíi viÖc s©u xa. Bëi

thÕ çc liªu thuéc nh©n ®ã mµ trÔ n¶i..." (Lª Quý

§«n toµn tËp.- H.: Khoa häc x· héi, 1978.- T.3.- Tr.

328 - 329).

Lêi nhËn xÐt trªn chøng tá TrÇn V¨n B¶o ®·

mang t©m tr¹ng ch¸n n¶n, kh«ng cßn ham chøc tíc,

muèn lui vÒ quª lµm mét xö sÜ.

154

Ngµy mång 7 th¸ng 8 n¨m T©n TÞ 1581, TrÇn

V¨n B¶o vµo triÒu yÕt ço xin vÒ cè h¬ng vµ d©ng sí

tõ chøc L¹i bé Thîng th. §¹i lîc néi dung tê sí

cña «ng nh sau:

" Trong kho¶ng trêi víi ngêi giao c¶m, ®Òu

øng vµo cïng lo¹i víi nhau, nh nh©n sù hay th× trêi

øng ®iÒm lµnh, nh©n sù dë th× trêi øng ®iÒm d÷.

ChÝnh sù thêi nay, rÊt nhiÒu viÖc h¹i ®¹o tr¸i

lÏ, kh«ng thÓ kÓ xiÕt.

Nh÷ng tê sí cña çc vÞ ®×nh thÇn tríc sau ®·

t©u bµy, ®Òu nãi th¼ng nh÷ng sù sai lÇm, cã thÓ nh

nh÷ng liÒu thuèc hay, rÊt ®¸ng cøu xÐt ®Ó tu tØnh. BÖ

h¹ tuy ®· ban chØ dô khen ngîi, mµ vÉn cha thÊy më

réng lîng theo lêi can gi¸n, nh bÖ h¹ d¹y r»ng: lêi

nµy cã thÓ lµm theo, mµ sao vÉn cha thÊy thi hµnh

thùc sù ; nh viÖc nä ®· qua bµn luËn rÊt nªn ch©m

chíc thi hµnh, mµ sao vÉn kh«ng thi hµnh ; nh v¨n

b¶n kia lu ë trong cung, rÊt nªn truyÒn ra, mµ sao

vÉn cha ph¸t ra... Kh«ng biÕt ®ã cã ph¶i lµ do ý

®Þnh cña bÖ h¹ mµ t¹o ra t×nh tr¹ng ®ã hay lµ hoÆc

cã kÎ lµm mê ¸m th«ng minh, lõa dèi bÖ h¹ ch¨ng?

Nh÷ng viÖc nh thÕ, rÊt tr¸i víi ®êng lèi trÞ

níc. Cho nªn thÓ thèng triÒu ®×nh, ngµy cµng rèi

lo¹n, nh÷ng lêi c«ng luËn, ngµy cµng bÕ t¾c. Trong

155

níc kh«ng cã chÝnh trÞ hay, cho nªn trêi ra ®iÒm d÷

®Ó c¶nh tØnh, nh lµ sao chæi xuÊt hiÖn; nói tù nhiªn

lë, cïng lµ nhËt thùc nguyÖt thùc. Nay l¹i ph¹t b»ng

trËn ma b·o d÷ déi ngay t¹i kinh s, ®ã lµ tai dÞ rÊt

lín.

Thêi xa vua C¶nh C«ng chØ nãi mét lêi thiÖn,

mµ sao chæi ph¶i lui ; níc TrÞnh v× cã chÝnh trÞ hay,

mµ khái tai ho¹ vÒ sau. §ã ®Òu lµ ®iÓm ®· nghiÖm vÒ

ngêi th¾ng trêi, ®øc gi¶i h¹n, mµ còng ®ñ lµm tÊm

g¬ng soi tá cho ngµy nay.

KÝnh mong bÖ h¹, sî oai trêi, söa ®øc m×nh,

ban s¾c lÖnh cho phô chÝnh øng v¬ng ph¶i hÕt søc tu

tØnh, gióp viÖc triÒu ®×nh, ®Ó t©m vµo viÖc gi÷ yªn

hoµng gia, n»m gai nÕm mËt, lÊy viÖc diÖt quèc thï

lµm tr¸ch nhiÖm cña m×nh. L¹i cÇn ®ßi hái çc vÞ ®¹i

thÇn, tin dïng nh÷ng lêi can gi¸n trung thùc ; c¶i

çch çc ®iÒu lçi, s¾p ®Æt hÕt mäi viÖc. Nh vËy lµ

nh©n sù ®· hoµn thiÖn, th× thiªn ý tù kh¾c v·n håi, vµ

thiªn h¹ quèc gia sÏ ngµy mét thÞnh vîng th¸i b×nh.

NÕu kh«ng th× thêi kú b¹i vong khã tr¸nh ®îc.

H¹ thÇn kh«ng xøng chøc, tù h¹ch xin miÔn

chøc, vµ tíi tríc cöa khuyÕt ®Ó ®îi téi, hoÆc biÕm

hoÆc truÊt, kÝnh theo mÖnh cña bÖ h¹".

156

Sau khi xem xong tê sí cña TrÇn V¨n B¶o,

M¹c MËu Hîp liÒn ban s¾c uý dô vµ buéc «ng ph¶i

nhËn chøc.

Ngµy 29 th¸ng giªng n¨m Nh©m ngä 1582,

M¹c MËu Hîp cho dùng ng«i ®iÖn gi¶ng häc, nhng

kú thùc lµ ®Ó lµm n¬i yÕn tiÖc ch¬i bêi. §iÖn võa lµm

xong th× bÞ ho¶ ho¹n ch¸y trôi. Nh©n sù kiÖn nµy,

TrÇn V¨n B¶o l¹i d©ng sí khuyªn r¨n M¹c MËu Hîp.

Sí r»ng:

"Kinh th cã c©u : "Duy çt hung bÊt tiÕm t¹i

nh©n, duy thiªn gi¸ng tai têng t¹i ®øc" (Sù lµnh d÷

x¶y ra kh«ng lén, t¹i ngêi, trêi gi¸ng tai ¬ng hay

®iÒm lµnh, ®Òu bëi ®øc).

Nay bÖ h¹ míi ngù ng«i ®iÖn míi dùng, ®¸ng

lÏ lµ lóc b¾t ®Çu ban bè chÝnh sù vµ gi¸o ho¸, thÕ mµ

l¹i tíi ®Êy ®Ó tho¶ vui yÕn tiÖc, kh«ng cã ®Ò phßng,

®Õn nçi ng«i ®iÖn bÞ ch¸y, viÖc nµy kh«ng thÓ ®æ c¶

cho trêi ®îc, ®ã chÝnh lµ bëi nh©n sù xui lªn vËy.

NÕu ngêi kh«ng cã s¬ hë, th× tai biÕn ®©u cã x¶y ra.

ý trêi r¨n b¶o ®· râ rµng nh vËy, chÝnh lµ lóc bÖ h¹

nªn lo sî ch¨m chØ.

KÝnh mong bÖ h¹, kÝnh sî lêi r¨n cña trêi,

nghÜ tíi v¬ng ®¹o, ®õng cho lêi nãi cña h¹ thÇn lµ

viÓn v«ng.

157

§Õn nh sù söa sang l¹i kinh thµnh, trï ho¹ch

quy cñ, dù ®Þnh dùng ng«i ®iÖn, ®Ó bÖ h¹ tíi ngù,

còng lµ mét c¬ héi trung hng thø nhÊt. VËy nªn

mong bÖ h¹ quyÕt ®o¸n : gi÷a mong øng v¬ng t¸n

trî; díi mong tÊt c¶ v¨n vâ b¸ quan hoµ môc, ®Ó

cïng bµn tÝnh kinh doanh, dùng lªn mét ng«i ®iÖn

nguy nga gi÷a trêi".

M¹c MËu Hîp xem sí råi khen lµ thiÕt ®¸ng,

nhng chØ ph¸n: "TrÉm ®ang suy nghÜ" vµ chøng nµo

vÉn tËt Êy.

Néi dung çc tê sí cña TrÇn V¨n B¶o thËt

th¼ng th¾n, chÝ lý, ph©n tÝch râ nguyªn nh©n suy tµn

cña triÒu M¹c, ®ång thêi ®Ò ra biÖn ph¸p cøu v·n t×nh

thÕ, khuyªn r¨n M¹c MËu Hîp ph¶i kÞp thêi söa m×nh

vµ ch¨m lo chÝnh sù... H¬n 30 n¨m lµm quan díi

triÒu M¹c, TrÇn V¨n B¶o ®· ®em hÕt søc lùc, tµi

n¨ng, trÝ tuÖ gióp cho viÖc cñng cè v¬ng triÒu M¹c.

ThËt ®¸ng tiÕc lµ M¹c MËu Hîp ®· kh«ng nghe theo

nh÷ng ®Ò xuÊt cña TrÇn V¨n B¶o, ®Ó ®Õn nçi bÞ nhµ

Lª tiªu diÖt vµo n¨m 1592.

Th¸ng 3 n¨m Nh©m ngä 1582, TrÇn V¨n B¶o

l¹i xin tõ chøc L¹i bé Thîng th ®Ó nhêng cho çc

vÞ sø thÇn võa ®i Trung Quèc vÒ nhng M¹c MËu

Hîp vÉn kh«ng chÊp nhËn.

158

Th¸ng 11 n¨m BÝnh tuÊt 1586, L¹i bé Thîng

th NghÜa S¬n hÇu TrÇn V¨n Nghi (tøc TrÇn V¨n

B¶o, thêi gian nµy «ng ®· ®îc th¨ng tíc hÇu) xin tu

söa Trêng quèc häc, hai gi¶i vò ë ®iÖn §¹i Thµnh vµ

nghi m«n tiÒn, nghi m«n hËu, gi¶ng ®êng, ®Þnh lÔ

nh¹c ®Ó tá râ sù t«n s träng ®¹o vµ më réng nÒn v¨n

ho¸ gi¸o dôc. M¹c MËu Hîp kh«ng theo.

Sau nhiÒu lÇn ®Ò xuÊt nh÷ng biÖn ph¸p c¶i

thiÖn nÒn chÝnh trÞ kh«ng ®îc M¹c MËu Hîp chÊp

nhËn, khuyªn r¨n vua M¹c söa m×nh vµ ch¨m lo

chÝnh sù mµ M¹c MËu Hîp vÉn ®Ó ngoµi tai, liªn tiÕp

xin tõ chøc ®Ó vÒ cè h¬ng còng kh«ng ®îc M¹c

MËu Hîp ®ång ý, TrÇn V¨n B¶o c¶m thÊy m×nh bÊt

lùc. T©m tr¹ng buån ch¸n cña «ng ngµy cµng nÆng

nÒ, dÇn dÇn mÊt lßng tin ®èi víi M¹c MËu Hîp, dÉn

®Õn hµnh ®éng tÊt yÕu lµ tõ quan ®i Èn dËt. TrÇn V¨n

B¶o bá nhµ M¹c nhng kh«ng lµm quan cho nhµ Lª.

§ã lµ nçi day døt víi quan ®iÓm "T«i trung kh«ng

thê hai chóa" vµ còng chøng tá TrÇn V¨n B¶o vÉn

mong muèn nhµ M¹c lµm ®îc nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp

cho d©n cho níc.

Kho¶ng cuèi n¨m BÝnh tuÊt 1586, TrÇn V¨n

B¶o bá quan vÒ quª råi ®i Èn dËt ë lµng Phï T¶i,

huyÖn B×nh Lôc (nay thuéc x· Trung L¬ng, huyÖn

159

B×nh Lôc, tØnh Hµ Nam). T¹i ®©y «ng më trêng d¹y

häc kiÕm sèng vµ ®µo t¹o nh©n tµi cho ®Êt níc. Häc

trß theo häc rÊt ®«ng. Th¬ng thµy mét th©n vÊt v¶,

sím khuya kh«ng ngêi gióp ®ì, häc trß bµn nhau

mèi manh vµ xin «ng kÕt duyªn cïng bµ §µo ThÞ

Phîng, ngêi lµng Tiªu §éng gÇn bªn. TrÇn V¨n

B¶o cã mét ngêi con víi bµ §µo ThÞ Phîng lµ TrÇn

Ngäc L©m.

N¨m Canh tuÊt 1610 Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n

B¶o qua ®êi, thä 87 tuæi. Häc trß lËp ®Òn thê «ng ë

§«ng L©n ®iÕm. D©n lµng Phï T¶i t«n «ng lµm

§¬ng c¶nh phóc thÇn. Mé «ng hiÖn cßn t¹i khu M¶

C¶ (Phîng Hoµng), lµng Phï T¶i, x· Trung L¬ng,

huyÖn B×nh Lôc, tØnh Hµ Nam. ¤ng lµm quan tr¶i

th¨ng ®Õn tíc hÇu, sau khi mÊt ®îc tÆng tíc

NghÜa QuËn c«ng.

TrÇn V¨n B¶o cã ba ngêi con (hai con víi bµ

vî c¶ ë Cæ Chö, mét con víi bµ vî hai ë Phï T¶i):

- Con c¶ lµ TrÇn §×nh Huyªn, sinh n¨m T©n

dËu 1561, kh«ng râ n¨m mÊt. ¤ng ®ç §Ö tam gi¸p

®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n khoa BÝnh tuÊt niªn hiÖu §oan

Th¸i 1(1586) ®êi M¹c MËu Hîp. Sau «ng theo vÒ nhµ

Lª, lµm quan ®Õn C«ng khoa §« cÊp sù trung.

160

- Con thø lµ TrÇn V¨n ThÞnh thi ®ç tø trêng

(H¬ng cèng) khoa MËu tý 1588, thi héi ®ç tam

trêng khoa Kû söu 1589 ®êi M¹c MËu Hîp. ¤ng

®îc M¹c MËu Hîp g¶ em g¸i lµ QuyÒn Léc c«ng

chóa cho lµm vî. Theo gia ph¶ hä TrÇn ë Cæ Chö th×

Phß m· §« uý TrÇn V¨n ThÞnh lµm quan nhµ M¹c

®Õn Thîng th. N¨m Nh©m th×n 1592 nhµ M¹c mÊt,

Phß m· TrÇn V¨n ThÞnh quyªn sinh. QuyÒn Léc c«ng

chóa còng tù vÉn theo chång.

- Con ót lµ TrÇn Ngäc L©m, sau lµm quan ®Õn

Tri huyÖn, ®îc phong tíi tíc hÇu, lµ thuû tæ hä

TrÇn lµng Phï T¶i. HËu duÖ cña Tr¹ng nguyªn TrÇn

V¨n B¶o ë Phï T¶i, tÝnh ®Õn n¨m 1789, cã 25 ngêi

ra lµm quan th× 14 ngêi tróng ng¹ch vâ cö, trong ®ã

cã 4 ngêi ®ç T¹o sÜ. Trong sè con ch¸u Tr¹ng

nguyªn TrÇn V¨n B¶o ra lµm quan cã 1 ngêi ®îc

phong tíc b¸, 1 ngêi tíc tö, 2 ngêi tíc nam.

II - Mét sè vÊn ®Ò vÒ Tr¹ng nguyªnTrÇn V¨n b¶o cÇn lµm râ

Nh trªn ®· tr×nh bµy, do Tr¹ng nguyªn TrÇn

V¨n B¶o lµm quan víi triÒu M¹c, mµ triÒu M¹c ®èi

víi çc sö gia thêi tríc bÞ coi lµ nguþ triÒu, nªn

kh«ng ®îc ghi chÐp ®Çy ®ñ. Do ®ã tµi liÖu viÕt vÒ

161

TrÇn V¨n B¶o hiÖn cßn rÊt Ýt, l¹i s¬ lîc vµ nhiÒu

®iÒu kh«ng thèng nhÊt, cÇn ph¶i lµm râ.

1- VÒ ngêi em cña TrÇn V¨n B¶o lµ TrÇn

V¨n Hoµ cã ph¶i ®ç tíi TiÕn sÜ kh«ng ?

Cuèn Thê thÇn ë ViÖt nam (Nxb H¶i Phßng,

1996.- T.2) chÐp anh em TrÇn V¨n Hoµ vµ TrÇn V¨n

B¶o cïng ®ç H¬ng cèng khoa Kû mïi 1548, l¹i

cïng ®ç ®¹i khoa khoa Canh tuÊt 1550 triÒu M¹c

Phóc Nguyªn (TrÇn V¨n B¶o ®ç Tr¹ng nguyªn, TrÇn

V¨n Hoµ ®ç TiÕn sÜ).

Khoa Canh TuÊt triÒu M¹c lÊy ®ç 26 TiÕn sÜ.

Çc s¸ch ®¨ng khoa lôc vµ lÞch sö ®Òu chÐp ®ñ c¶ tªn

tuæi, quª qu¸n çc vÞ ®ç khoa nµy. Mét ngêi lµ TrÇn

Vi Nh©n (ngêi huyÖn Yªn Phong, tØnh B¾c Ninh) v×

gÆp ®¹i tang nªn kh«ng dù thi §×nh, do vËy §¹i ViÖt

sö ký toµn th chØ ghi khoa nµy lÊy ®ç 25 ngêi.

Trong sè 26 ngêi ®ç khoa nµy kh«ng cã TrÇn V¨n

Hoµ. Tra cøu réng ra çc khoa thi triÒu M¹c vµ triÒu

Lª còng kh«ng thÊy tªn ai lµ TrÇn V¨n Hoµ ngêi Cæ

Chö ®ç TiÕn sÜ.

Cã thÓ kÕt luËn TrÇn V¨n Hoµ kh«ng ph¶i lµ

®ç TiÕn sÜ khoa Canh tuÊt niªn hiÖu C¶nh LÞch

3(1550) ®êi M¹c Phóc Nguyªn. Nãi TrÇn V¨n Hoµ

®ç TiÕn sÜ còng kh«ng cã c¬ së. Nh vËy TrÇn V¨n

162

Hoµ cã thÓ chØ ®ç tíi H¬ng cèng th«i. Tuy nhiªn nãi

TrÇn V¨n Hoµ ®ç H¬ng cèng khoa Kû mïi 1548

còng kh«ng ph¶i. N¨m 1548 lµ n¨m MËu Th©n chø

kh«ng ph¶i Kû Mïi.

2 - VÒ dßng dâi Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o

HiÖn cã hai thuyÕt vÒ dßng dâi Tr¹ng nguyªn

TrÇn V¨n B¶o :

a- ThuyÕt thø nhÊt nãi r»ng TrÇn V¨n B¶o lµ

con TrÇn C«ng, ngêi h¬ng Tøc MÆc, phñ Thiªn

Trêng, di c xuèng vïng Cæ Chö, lÊy vî ngêi lµng,

sinh ra anh em TrÇn V¨n B¶o vµ TrÇn V¨n Hoµ... nh

®· tr×nh bµy ë phÇn trªn, theo Gia ph¶ hä TrÇn lµng

Cæ Chö, thÇn tÝch thÇn ph¶ ®Þa ph¬ng vµ mét sè t¸c

gi¶ thêi nay.

b- ThuyÕt thø hai nãi TrÇn V¨n B¶o vèn hä

Lª, con Lª Minh TriÕt ë lµng §¹i Bèi, huyÖn §«ng

S¬n, tØnh Thanh Ho¸. Lª Minh TriÕt lµ mét trong 5 vÞ

hæ tíng triÒu Lª, ®îc phong tíc tíi H¸n QuËn

c«ng. N¨m 1527 Lª Minh TriÕt mÊt, Lª Minh B¶o

theo mÑ vÒ quª ngo¹i ë Cæ Chö sinh sèng vµ ®æi tªn

theo hä mÑ lµ TrÇn V¨n B¶o... ThuyÕt nµy theo Gia

ph¶ hä TrÇn ë Phï T¶i vµ çc bµi nghiªn cøu vÒ TrÇn

V¨n B¶o cña mét sè t¸c gi¶ gÇn ®©y.

163

Tra cøu nhiÒu tµi liÖu lÞch sö, chóng t«i kh«ng

t×m thÊy s¸ch nµo nãi vÒ 5 vÞ hæ tíng triÒu Lª c¶.

Ch¼ng lÏ mét vÞ hæ tíng ®îc phong tíc tíi QuËn

c«ng mµ kh«ng mét tµi liÖu nµo nh¾c ®Õn?

Tuy nhiªn, §¹i ViÖt sö ký toµn th, ViÖt sö

th«ng gi¸m c¬ng môc, §¹i ViÖt th«ng sö ®Òu nãi tíi

mét Lª Minh TriÕt (TriÖt) næi dËy khëi nghÜa ë vïng

NghÖ An, bÞ TrÞnh Duy S¶n ®¸nh dÑp, chÐm ®Çu vµo

n¨m 1512. Râ rµng Lª Minh TriÕt nµy kh«ng thÓ lµ

cha TrÇn V¨n B¶o, ngêi ra ®êi n¨m 1524.

T×m hiÓu cuèn Gia ph¶ hä TrÇn ë Phï T¶i

thÊy cã nhiÒu ®iÒu m©u thuÉn, phi lý. TrÇn V¨n B¶o

bá quan vÒ quª råi ®i Èn dËt víi môc ®Ých "mai danh

Èn tÝch". Cã lÏ v× thÕ çc t¸c gi¶ viÕt gia ph¶ hä TrÇn

ë Phï T¶i sau nµy ®· kh«ng biÕt ®îc gèc tÝch cña

TrÇn V¨n B¶o. Hä ®· dïng h×nh thøc "phô ®ång

gi¸ng bót" ®Ó h cÊu nh÷ng ®iÒu hä kh«ng biÕt râ vÒ

TrÇn V¨n B¶o. Mét sè t¸c gi¶ nghiªn cøu gÇn ®©y ®·

c¨n cø vµo cuèn gia ph¶ nµy dùng l¹i ch©n dung

Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o mµ kh«ng chän läc,

ph©n tÝch, ®èi chiÕu víi tµi liÖu lÞch sö, ®· ®a ra

thuyÕt vÒ nguån gèc TrÇn V¨n B¶o kh«ng ®óng sù

thËt nµy.

164

3 - TrÇn V¨n B¶o cã ph¶i lµ Tam nguyªn

kh«ng ?

Mét sè t¸c gi¶ viÕt r»ng TrÇn V¨n B¶o ®ç ®Çu

c¶ ba kú thi H¬ng, Héi, §×nh (tøc Tam nguyªn).

Thùc ra ®ç Héi nguyªn khoa Canh tuÊt 1550 triÒu

M¹c lµ TiÕn sÜ Ng« BËt Lîng, ngêi lµng B¸i

D¬ng, huyÖn T©y Ch©n (nay lµ th«n B¸i D¬ng, x·

Nam D¬ng, huyÖn Nam Trùc, tØnh Nam §Þnh). Çc

®¨ng khoa lôc cßn chÐp râ ®iÒu nµy.

Nh vËy, TrÇn V¨n B¶o kh«ng ph¶i lµ Tam

nguyªn. ¤ng chØ lµ ngêi ®ç §×nh nguyªn th«i.

Tr¹ng nguyªn lµ bËc ®ç TiÕn sÜ cao nhÊt thêi phong

kiÕn, cho nªn danh hiÖu nµy ®· bao hµm danh hiÖu

§×nh nguyªn råi. Khi nãi Tr¹ng nguyªn th× kh«ng

cÇn nãi §×nh nguyªn n÷a.

4 - Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o ®i sø thêi

gian nµo ?

VÒ viÖc ®i sø cña TrÇn V¨n B¶o, çc th tÞch

cæ chØ chÐp chung chung lµ: "Sau «ng ®æi tªn lµ TrÇn

V¨n Nghi ®i sø Trung Quèc" hoÆc chØ nãi "¤ng cã ®i

sø Trung Quèc".

Cuèn ThÇn tÝch ViÖt Nam (Nxb. V¨n ho¸

th«ng tin, 1995, sau Nxb. H¶i Phßng in l¹i ®æi tªn lµ

Thê thÇn ë ViÖt Nam), cuèn Thµnh hoµng ViÖt Nam

165

(Nxb. V¨n ho¸, 1997) vµ mét sè bµi viÕt ®¨ng t¹p chÝ

gÇn ®©y ®Òu viÕt TrÇn V¨n B¶o cÇm ®Çu 4 bé sø thÇn

nhµ M¹c ®i sø Trung Quèc vµo n¨m Canh Th×n 1580

(Lª n¨m Quang Hng thø 3, M¹c n¨m Diªn Thµnh

thø 3). Sau khi ®i sø vÒ «ng l¹i gi÷ chøc Thîng th

s¸u bé.

Tra cøu çc th tÞch cæ thÊy r»ng, cuèi n¨m

Canh Th×n 1580 nhµ M¹c cã cö 4 bé sø thÇn ®i Trung

Quèc. §oµn ®i sø nµy m·i ®Çu n¨m Nh©m ngä 1582

míi vÒ níc. §¹i ViÖt sö ký toµn th, §¹i ViÖt th«ng

sö ®Òu chÐp ®Çy ®ñ danh s¸ch 12 vÞ sø thÇn lµ :

L¬ng Phïng Th× (Th×n, Thêi), NguyÔn Nh©n An,

NguyÔn Uyªn, NguyÔn Kh¾c Tuy, TrÇn §¹o VÞnh,

NguyÔn KÝnh, §ç U«ng, Vò CÈn, Nh÷ Tèng, Lª

§×nh Tó, Vò TÝnh, Vò CËn (Vò Hoµng). Râ rµng

kh«ng cã TrÇn V¨n B¶o (Nghi, Tuyªn) trong danh

s¸ch sø thÇn. H¬n n÷a, §¹i ViÖt th«ng sö chÐp n¨m

T©n TÞ 1581 TrÇn V¨n Nghi (tøc TrÇn V¨n B¶o) ®îc

M¹c MËu Hîp giao chøc L¹i bé Thîng th nhng

«ng ®· xin tõ chøc mµ kh«ng ®îc M¹c MËu Hîp

®ång ý. Th¸ng 3 n¨m Nh©m ngä 1582 «ng l¹i xin tõ

chøc L¹i bé Thîng th ®Ó nhêng cho çc vÞ sø thÇn

võa ®i Trung Quèc vÒ. Nh vËy TrÇn V¨n B¶o kh«ng

®i sø vµo thêi gian tõ n¨m 1580 ®Õn n¨m 1582.

166

Th¸ng 10 n¨m Gi¸p th©n 1584 nhµ M¹c cö

NguyÔn Do·n Kh©m, NguyÔn VÜnh Th¸c (cã s¸ch

chÐp lµ NguyÔn VÜnh Kú), NguyÔn N¨ng NhuËn,

§Æng HiÓn, Vò S Thíc vµ NguyÔn Phong (cã s¸ch

chÐp lµ NguyÔn LÔ hoÆc NguyÔn Nång) ®i sø nhµ

Minh ®Ó cèng n¹p theo thêng lÖ. TrÇn V¨n B¶o

kh«ng cã tªn trong danh s¸ch ®i sø lÇn nµy.

N¨m MËu th©n 1548 cã Lª Quang BÝ ®i sø

Trung Quèc m·i ®Õn n¨m BÝnh DÇn 1566 míi trë vÒ

níc. Nhµ M¹c sai L¹i bé Thîng th kiªm §«ng

çc ®¹i häc sÜ Gi¸p H¶i vµ §«ng çc hiÖu th Ph¹m

Duy QuyÕt lªn L¹ng S¬n ®ãn «ng. §¹i ViÖt th«ng sö

chÐp vÒ viÖc nµy nh sau :

"Quang BÝ ®i sø sang nhµ Minh lo viÖc cèng

hiÕn thêng niªn, tõ n¨m MËu Th©n, niªn hiÖu Gia

TÜnh thø 27 (1548), «ng ®Õn Nam Ninh, bÞ nhµ Minh

ngê lµ quan gi¶ m¹o, b¾t ph¶i chê ®Ó tra xÐt minh

b¹ch ®·, råi míi cho d©ng lÔ phÈm. ThÕ råi hä göi

v¨n th ®i tra xÐt, nhng ch¼ng cã håi ©m, Quang BÝ

cø ph¶i lu t¹i sø qu¸n chê mÖnh lÖnh, Phóc Nguyªn

th× v× lóc Êy trong níc nhiÒu n¹n, bá khiÕm khuyÕt

viÖc cèng hiÕn ®· mÊy n¨m liÒn, nªn còng kh«ng

gi¸m t©u xin. §Õn n¨m Quý hîi, niªn hiÖu Gia TÜnh

thø 42(1563), quan qu©n Lìng Qu¶ng nhµ Minh

167

míi sai ngêi ®a Quang BÝ tíi B¾c Kinh. Nh©n dÞp

®ã Phóc Nguyªn còng sai quan hÇu mÖnh göi cho

Quang BÝ 25 l¹ng b¹c ®Ó thëng l¹o..."

Theo §¹i ViÖt th«ng sö viÕt trªn ®©y th× tõ

n¨m 1550 ®Õn n¨m 1566 rÊt Ýt kh¶ n¨ng nhµ M¹c ®i

sø Trung Quèc.

Nh vËy cã nhiÒu kh¶ n¨ngTrÇn V¨n B¶o ®i sø

Trung Quèc vµo kho¶ng thêi gian tõ 1567 ®Õn 1578.

Nhng kh«ng cã tµi liÖu nµo chÐp vÒ viÖc ®i sø Trung

Quèc cña nhµ M¹c trong kho¶ng thêi gian nµy nªn

cha x¸c ®Þnh ®îc TrÇn V¨n B¶o ®i sø vµo n¨m nµo.

5 - TrÇn V¨n B¶o bá quan ®i ë Èn vµo n¨m nµo?

VÒ n¨m bá quan ®i ë Èn cña TrÇn V¨n B¶o,

çc tµi liÖu viÕt vÒ «ng kh«ng thèng nhÊt, cã nhiÒu

®iÓm m©u thuÉn víi lÞch sö. §a sè çc th tÞch cæ

chÐp TrÇn V¨n B¶o thä 63 tuæi, hoÆc chÕt n¨m 63

tuæi. Cã s¸ch l¹i chÐp «ng ®i sø råi kh«ng vÒ. Cã lÏ

çc t¸c gi¶ kh«ng biÕt r»ng n¨m 63 tuæi TrÇn V¨n

B¶o bá quan ®i ë Èn nªn ®· cho lµ «ng chÕt ch¨ng?

N¨m 1586 còng lµ n¨m TrÇn V¨n B¶o 63 tuæi, do vËy

viÖc bá quan vÒ quª cña «ng cã nhiÒu kh¶ n¨ng lµ

vµo n¨m nµy.

S¸ch Thµnh hoµng ViÖt Nam chÐp TrÇn V¨n

B¶o vÒ trÝ sÜ n¨m 1592, nhng l¹i viÕt "lóc ®ã Tr¹ng

168

nguyªn ®· ngo¹i tø tuÇn" th× thËt lµ v« lý (v× TrÇn

V¨n B¶o sinh n¨m 1524).

S¸ch Thê thÇn ë ViÖt Nam viÕt TrÇn V¨n B¶o

tõ quan n¨m 1591 vµ cho biÕt "n¨m ®ã Tr¹ng nguyªn

63 tuæi " còng lµ kh«ng ®óng. NÕu TrÇn V¨n B¶o tõ

quan n¨m «ng 63 tuæi th× n¨m «ng tõ quan ph¶i lµ

n¨m 1586 míi ®óng.

S¸ch §¹i ViÖt th«ng sö cña Lª Quý §«n lÇn

cuèi cïng nh¾c ®Õn Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o vµo

th¸ng 11 n¨m BÝnh tuÊt 1586, sau ®ã kh«ng thÊy nãi

g× vÒ «ng n÷a. Trong sè çc quan chøc cña nhµ M¹c

ra hµng nhµ Lª vµo n¨m 1592 cã L¹i bé Thîng th

nhng kh«ng ph¶i lµ TrÇn V¨n B¶o, mµ lµ §ç U«ng.

Trong sè quan chøc nhµ M¹c ra hµng nhµ Lª cßn cã

mét ngêi mang tíc lµ NghÜa QuËn c«ng nhng

kh«ng râ tªn lµ g×. VËy NghÜa QuËn c«ng nµy cã ph¶i

lµ TrÇn V¨n B¶o hay kh«ng?

S¸ch LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ cña Phan

Huy Chó cã chÐp vÒ TrÇn V¨n B¶o, cho biÕt «ng lµm

quan "tr¶i th¨ng ®Õn tíc hÇu, n¨m 63 tuæi chÕt".

S¸ch §¹i ViÖt th«ng sö cña Lª Quý §«n còng chÐp

vµo thêi ®iÓm n¨m 1581 cho biÕt tíc cña TrÇn V¨n

B¶o lµ "NghÜa S¬n b¸", ®Õn n¨m 1586 l¹i chÐp lµ

"NghÜa S¬n hÇu". §iÒu nµy còng kh¼ng ®Þnh sinh

169

thêi TrÇn V¨n B¶o lµm quan tr¶i th¨ng tíi tíc hÇu.

Cßn tíc NghÜa QuËn c«ng lµ «ng ®îc tÆng sau khi

mÊt. Do ®ã NghÜa QuËn c«ng ra hµng nhµ Lª n¨m

1592 kh«ng ph¶i lµ TrÇn V¨n B¶o.

Tõ nh÷ng nhËn xÐt trªn chóng t«i nghÜ r»ng cã

nhiÒu kh¶ n¨ng Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o bá quan

®i ë Èn vµo cuèi n¨m 1586, sau khi «ng xin tu söa

trêng quèc häc vµ ®Þnh lÔ nh¹c ®Ó tá râ sù t«n thµy

träng ®¹o mµ kh«ng ®îc M¹c MËu Hîp ®ång ý. Lóc

®ã t©m tr¹ng ch¸n n¶n v× bÊt lùc cña «ng ®· tíi ®Ønh

cao, tÊt yÕu dÉn ®Õn hµnh ®éng bá quan ®i ë Èn.

170

giang nam l·o phè thi tËp

TiÕn sÜ Vò Huy Tr¸c (1730 – 1793) hiÖu lµ

Gi¸c Trai, quª lµng Léng §iÒn, huyÖn §¹i An, phñ

NghÜa Hng, ®¹o S¬n Nam (nay lµ th«n Léng §iÒn,

x· NghÜa §ång, huyÖn NghÜa Hng, tØnh Nam §Þnh)

lµ ngêi giái v¨n th¬, së trêng vÒ phó. ¤ng ®îc

ngêi ®¬ng thêi t«n lµ "ThÇn phó". D©n gian cã c©u

tôc ng÷ Phó Léng §iÒn, tiÒn §øc HËu lµ ®Ó truyÒn

ghi vÒ tµi v¨n häc cña «ng. Tµi phó cña quan nghÌ Vò

Huy Tr¸c ë lµng Léng §iÒn næi tiÕng nh lµng §øc

HËu næi tiÕng l¾m nhµ giµu cã nhiÒu tiÒn cña vËy.

Sinh thêi Vò Huy Tr¸c lµm nhiÒu th¬ phó,

nhÊt lµ giai ®o¹n tõ sau khi «ng vÒ sèng ë quª nhng

kh«ng ghi l¹i thµnh tËp nªn ngµy nay phÇn lín ®· bÞ

thÊt l¹c. Ngêi häc trß cña «ng lµ NguyÔn V¨n

Têng ®· su tÇm ®îc 50 bµi, chÐp l¹i ®Æt tªn lµ

Giang nam l·o phè thi tËp.

Th¬ Vò Huy Tr¸c béc lé t©m tr¹ng yªu níc,

th¬ng d©n, biÕt ¬n c«ng ®øc tiÒn nh©n. ¤ng kh¼ng

®Þnh quan ®iÓm sèng cña m×nh thËt chÝ lý:

Vinh vi ngu m· th©n t©m sØ

Nhôc t¸c thÇn tiªn miÕu tù truyÒn.

(ThÕ nh©n)

171

(Vinh lµm tr©u ngùa th©n thªm nhôc

Nhôc ®îc d©n thê l¹i ho¸ vinh).

Cuéc ®êi «ng ®· hµnh ®éng theo quan niÖm

sèng Êy, tÊt c¶ v× d©n. Bëi vËy, khi lµm quan còng

nh khi vÒ hu, «ng tù thÊy m×nh “m¸i cá suy t

kh«ng víng vÝt”, “hµnh tµng ®Òu kh«ng thÑn”.

¤ng viÕt mét lo¹t bµi vÒ chñ ®Ò danh nh©n, di

tÝch lÞch sö cña ®Êt níc víi th¸i ®é tr©n träng, tù

hµo: Xu©n nhËt b¸i mé tæ, Nh©n quy ngo¹i tæ gia yÕt

phóc thÇn miÕu, Hoµ L¹c miÕu, HiÕn Nam CÇn th«n

D¬ng HËu miÕu, NguyÔn gia tam tíng, H¶i KhÈu

tiªn tõ, §éc Cíc tõ s¬n, Nham S¬n ®éng, Tang l©m

Th¸nh MÉu tõ, D÷ Tõ Qu¸n Hoµng TiÕn sÜ, T¹o sÜ

c«ng, Qu¸ Phïng V¬ng tõ, TriÖu V¬ng miÕu, Qu¸

Ph¹m tæ tõ, Ph¹m c«ng miÕu, §øc NhuÖ c«ng…

Trªn ®êng c«ng çn, qua bÕn Kim T«ng

thuéc huyÖn ý Yªn, «ng nhí ngêi hä §Æng thêi

TrÇn tõng cã c«ng b¶o vÖ vµ x©y dùng vïng ®Êt n¬i

®©y qua bµi Kim T«ng cæ ®é (Kim T«ng n¬i bÕn

s«ng xa):

TrÇn m¹t §Æng c«ng vi sù quèc

Thiªn s¬n v¹n thuû c¶m ng«n nan

Phóc Thµnh ngù tÆc tiªu Nam sö

Giµ c¶ng trõ Minh khø v·n lan

172

Cæ ®é tróc ®ª tån tù miÕu

Thuû thÇn th¸c tÝch ký tõ nhan

To¸n lai chÝ kim tø b¸ch t¶i

T ®øc h¬ng yªn bÊt c¶i quan.

(TrÇn m¹t §Æng c«ng lo viÖc níc

Mu«n s«ng ngµn nói ch¼ng tõ nan.

Phóc Thµnh gÆp giÆc ghi Nam sö,

C¶ng Th¸i trõ Minh líp sãng bu«ng.

Ng¨n lò ®¾p ®ª d©n kÓ l¹i,

Thuû thÇn mîn bãng ®Æt tªn ®Òn.

Bèn tr¨m n¨m tr¶i kh«ng thay ®æi,

Nhang khãi ¬n s©u m·i m·i bÒn).

Tríc c¶nh mét sè di tÝch ghi c«ng çc tiÒn

nh©n bÞ bá hoang phÕ, «ng lÊy lµm ®au lßng, nh bµi

Lª s¬n Lý §¹i Thµnh tõ (§Òn thê Lý §¹i Thµnh ë

nói Lª):

M¹c thêi ®¹i tíng trÊn biªn c¬ng

H¶i tÆc v¨n thanh bÊt c¶m ®¬ng

Céng ®¹o Nam nh©n sïng tiÕt nghÜa

Nh hµ h¬ng ho¶ th¸i thª l¬ng?

(M¹c tíng biªn c¬ng tõng trÊn gi÷

Nghe danh giÆc biÓn ®· kinh hoµng

Ngêi Nam vèn träng ®iÒu ©n nghÜa

Sao ®Ó n¬i nµy l¹nh khãi h¬ng?)

173

¤ng tá ra hµi lßng tríc viÖc nh©n d©n ch¨m

sãc n¬i tëng niÖm danh nh©n, hoÆc nh¾c nhë ngêi

sau ph¶i nhí c«ng ¬n cña tiÒn nh©n. Trong bµi Hoµ

L¹c miÕu «ng ca ngîi c«ng tÝch ®¸nh ®uæi giÆc

ph¬ng B¾c díi thêi TrÇn cña hai anh em ®îc thê

lµm thµnh hoµng lµng vµ nh¾c nhë :

Ký ng÷ NguyÔn, Lª thÞ

Phông sù yÕu t×nh thµnh.

(Nh¾n lêi cho Lª, NguyÔn

Thê cóng ph¶i ch©n thµnh).

Do ®iÒu kiÖn lÞch sö h¹n chÕ, «ng lu«n t©m

niÖm quan ®iÓm "T«i trung kh«ng thê hai chóa", cuèi

®êi cßn luyÕn tiÕc nhµ Lª:

Th©n c giang chi nam

T©m t¹i giang chi b¾c

(Giang nam l·o phè.)

(Th©n ë bªn bê nam

T©m l¹i bªn bê b¾c).

¤ng thõa hiÓu thêi thÕ kh«ng thÓ ®¶o ngîc

b¸nh xe lÞch sö, nhng «ng vÉn canh çnh bªn lßng

nçi luyÕn tiÕc nhµ Lª :

Lîi ®én binh gia nan dÜ väng

Qu©n thÇn nghÜa tô huÊn l¬ng l©n

(T¹c nhËt)

174

(Tr«ng th¾ng viÖc binh kh«ng thÓ ®îc,

Dùng cê dÊy nghÜa l¹i khã kh¨n).

Phong tiÒn trµ cóc ph« xu©n s¾c

ThÕ ngo¹i h¬ng d©n yÕm cùu liªu

ThÝ bèc håi kinh ch©n bÊt väng

û lan song lý øc ®an biÒu.

(Nhµn ng©m)

(Tríc giã cóc trµ khoe s¾c míi

Ngoµi ®êi d©n chóng ch¸n vua quan

VÒ kinh ngµy Êy dêng kh«ng thÓ

Tùa cöa ngêi xa vÉn nhí mong).

Vò Huy Tr¸c lµ mét y s cã tiÕng ë vïng ®Êt

S¬n Nam. D©n gian lu truyÒn «ng lµ con vua Thuû

TÒ nªn cã tµi ch÷a bÖnh. Mét lÇn cã con bÖnh thËp tö

nhÊt sinh ®· ch÷a ch¹y nhiÒu n¬i mµ kh«ng khái bÌn

t×m ®Õn «ng. Sau mét thêi gian ®îc «ng ch÷a trÞ, con

bÖnh khái h¼n. Trong Giang nam l·o phè thi tËp cña

«ng cã tíi 18 bµi th¬ vÒ chñ ®Ò nµy. ¤ng coi träng

nghÒ y, coi ngêi lµm cha lµm mÑ biÕt nghÒ y lµ nh©n

tõ, con çi biÕt nghÒ y lµ cã hiÕu :

Phô mÉu tri y kh¶ dÜ tõ

N÷ nhi häc dîc hiÕu tiªn kú.

(Cha mÑ biÕt y ®¸ng gäi lµ tõ

175

Con g¸i häc y lµ ®iÒu ®Çu tiªn cña hiÕu).

¤ng coi träng nh÷ng bµi thuèc Nam ®¬n gi¶n mµ

c«ng hiÖu vµ viÕt çc ph¬ng thuèc thµnh th¬ (T¸c

dîc ph¬ng thi) ®Ó d¹y häc trß vµ cho nh©n d©n dÔ

nhí:

Gia truyÒn kinh nghiÖm vi thi tông

Gia gi¶m tuú thêi bÊt tËn quy.

(§em çc ph¬ng gia truyÒn viÕt thµnh th¬

cho dÔ nhí,

Gia gi¶m ph¶i tuú thêi mµ vËn dông còng

kh«ng hÕt phÐp t¾c).

Mét sè bµi “th¬ thuèc” cña «ng nh N«ng

nh©n tø thêi c¶m m¹o ph¬ng, Gi¶i thö ph¬ng, Èm

thùc phóc thèng ph¬ng, Ngîc tËt ph¬ng, Phong

thÊp töu, Sang ®éc gia truyÒn ph¬ng, TrÇn b×

ph¬ng... thêng ng¾n gän, ®¬n gi¶n, dÔ hiÓu, dÔ

thuéc, dÔ thùc hµnh mµ hiÖu nghiÖm, rÊt thuËn lîi

cho d©n nghÌo. Ch¼ng h¹n bµi TrÞ xµ gi¶o ph¬ng

(Ph¬ng thuèc ch÷a r¾n c¾n) lµ mét trong sè ®ã :

Xµ gi¶o tÇm thêng chóng bÊt tri

M· ®Ò lé thîng chÝnh kham y

§Þa d¬ng kh¬ng th¶o phï ®ao diÖp

Khëi tö håi sinh lËp kh¶ kú.

(R¾n c¾n tÇm thêng mÊy kÎ hay

176

M· ®Ò trªn lèi ®¾p ¨n ngay

Cá gõng, cá may, bå cu vÏ

Khëi tö håi sinh míi cã ngµy).

HÇu hÕt çc bµi trong Giang nam l·o phè lµ

th¬ §êng luËt, chñ yÕu lµ thÊt ng«n b¸t có vµ thÊt

ng«n tø tuyÖt, cßn ngò ng«n b¸t có chØ cã ba bµi. Nãi

chung çc bµi th¬ §êng luËt cña “ThÇn phó Gi¸c

Trai” niªm luËt chÆt chÏ, ®èi chØnh. Mét vµi bµi ph¸

çch kh¸ ®Ñp hoÆc ë thÓ cæ phong phãng tóng. Th¬

Vò Huy Tr¸c Ýt dïng ®iÓn cè, tõ ng÷ dÔ hiÓu, h×nh

¶nh gi¶n dÞ gÇn gòi víi nh©n d©n, g©y ®îc c¶m xóc

thÈm mü cho ngêi ®äc, ®ång thêi mang tÝnh t

tëng cña t¸c gi¶ râ nÐt, nh bµi Giai tiÒn th¶o vÞnh:

Tríc thÒm d¶i cá sinh

M©y tãc bèn mïa xanh

Cñ rÔ dìng da, phÕ

Xinh t¬i ®· râ rµnh

Ngêi n»m trªn chiÕu nghØ

ThÞt rîu dïng thêng xuyªn

Ngµy mét thªm giµ yÕu

V« t×nh viÖc níc non.

Nh©n dÞp kû niÖm lÇn thø 215 ngµy kÞ cña

TiÕn sÜ Vò Huy Tr¸c (1793 – 2008), Së V¨n ho¸

Th«ng tin Nam §Þnh xuÊt b¶n t¸c phÈm TiÕn sÜ Vò

177

Huy Tr¸c cña nhãm t¸c gi¶ D¬ng V¨n Vîng,

Hoµng D¬ng Ch¬ng, TrÇn Mü Gièng, trong ®ã cã

giíi thiÖu vµ dÞch Giang nam l·o phè cña «ng. §äc

Giang nam l·o phè, phÇn nµo ta hiÓu ®îc nh÷ng suy

t t×nh c¶m vµ tµi n¨ng v¨n häc cña TiÕn sÜ Vò Huy

Tr¸c, mét danh nh©n cña Nam §Þnh ®Þa linh nh©n

kiÖt, ta thªm tù hµo vÒ truyÒn thèng cha «ng. §Æc

biÖt, ®èi víi b¹n ®äc yªu mÕn th¬ §êng luËt, Giang

nam l·o phè thi tËp lµ tµi liÖu tham kh¶o bæ Ých.

178

Giai tho¹i ®µo s tÝch

Mèi t×nh tõ bµi th¬ lµm trªn bÕn ®ßHåi cßn ®i häc, cã lÇn §µo S TÝch ph¶i qua

®ß s«ng Hång sang Th¸i B×nh c¾t thuèc ch÷a bÖnh

cho cha. V× ®ß ®«ng kh¸ch nªn §µo S TÝch ph¶i

ngåi ®îi chuyÕn sau. Trong khi ngåi chê ®ß, tríc

c¶nh trêi níc mªnh m«ng, §µo S TÝch ngÉu høng

lµm mÊy c©u th¬ :

Trêi mªnh m«ng

Níc mªnh m«ng

T«i ph¶i ®îi

Bëi ®ß ®«ng.

Bµi th¬ ®¬n gi¶n nhng ®· thÓ hiÖn râ khung

c¶nh bÕn ®ß, l¹i phï hîp víi t©m tr¹ng ngêi chê ®ß

nªn ®îc nhiÒu ngêi thuéc vµ lan truyÒn rÊt nhanh.

T×nh cê tõ cuèi cïng cña bµi th¬ l¹i trïng víi tªn c«

l¸i ®ß. C« §«ng lµ ngêi còng vâ vÏ biÕt lµm th¬. Sau

khi biÕt tªn t¸c gi¶ bµi th¬ Chê ®ß, c« göi cho §µo S

TÝch bµi th¬ theo kiÓu bµi th¬ cña anh nh sau:

§ªm tÜnh mÞch

Nhµ tÜnh mÞch

T«i ngåi ®äc

TruyÖn cæ tÝch.

179

Bµi th¬ thÓ hiÖn c¶nh ®ªm tÜnh mÞch vµ t©m

tr¹ng cña t¸c gi¶ rÊt khÐo, tõ cuèi cïng cña bµi th¬

còng l¹i trïng víi tªn t¸c gi¶ cña bµi Chê ®ß. Tõ ®ã

hai ngêi quen biÕt vµ ®em lßng yªu nhau. Nhng Ýt

l©u sau c« §«ng bÞ gia ®×nh Ðp g¶ cho mét ngêi d©n

chµi ë KiÕn X¬ng, cßn §µo S TÝch ®ç Tr¹ng

nguyªn vµ ®i lµm quan trong triÒu ®×nh, v× thÕ hai

ngêi kh«ng lÊy ®îc nhau. Nhng mèi t×nh tuæi häc

trß Êy cßn v¬ng vÊn hai ngêi m·i sau nµy.

Mét h«m, quan NhËp néi hµnh khiÓn §µo S

TÝch tan buæi chÇu trë vÒ th phßng th× thÊy mét l¸

th ®Ó trÒn bµn. L¸ th kh«ng ®Ò tªn ngêi göi, chØ

vÎn vÑn cã hai c©u :

Chøc träng quyÒn cao ngµy nay ®· tho¶,

Cßn nhí n¨m xa ngåi ®îi con ®ß?

§µo S TÝch hiÓu ngay t¸c gi¶ bøc th lµ ai.

Kû niÖm vÒ mèi t×nh tuæi Êu th¬ sèng dËy lµm «ng

tr»n träc kh«ng sao ngñ ®îc. ¤ng trë dËy th¾p ®Ìn,

viÕt hai c©u th¬ :

Mêi mÊy n¨m trêi quyÒn cao chøc träng

Kh«ng b»ng mét kh¾c trªn bÕn ®ß xa.

Sau nhiÒu n¨m lµm quan, thÊy c¶nh bÊt c«ng

ngang tr¸i trong triÒu mµ m×nh bÊt lùc, §µo S TÝch

v« cïng ch¸n ng¸n. Sù kiÖn vÒ mèi t×nh tuæi häc trß

180

®· cã t¸c ®éng vµo quyÕt ®Þnh tõ quan cña «ng sau

nµy.

§èi ®¸p gi÷a triÒu ®×nhMét sù kiÖn hiÕm cã trong lÞch sö lµ khoa thi

Gi¸p DÇn 1374, ba ngêi häc trß cña Hoµng gi¸p

§µo Toµn B©n ®Òu ®ç ®¹i khoa vµ sau lµm quan ®ång

triÒu víi «ng. §ã lµ Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch (con

trai §µo Toµn B©n), B¶ng nh·n Lª HiÕn Gi¶n vµ TiÕn

sÜ Lª HiÕn Tø. Vua TrÇn biÕt chuyÖn, muèn thö tµi

§µo Toµn B©n - ngêi ®îc Chu V¨n An t«n lµ §¹i

s v« nhÞ. Trong buæi ®¨ng khoa, vua TrÇn ra vÕ ®èi :

- Viªn ngo¹i ba tiªu v« phu qu©n tø thêi h÷u

tuyÕt.

(C©y chuèi ngoµi vên kh«ng vá bäc (th× còng

l¹nh) nh ngêi qu©n tö bèn mïa thÊy tuyÕt)

§µo Toµn B©n øng khÈu ®èi l¹i lµ :

- Méc t¹i nguyÖt thiªn v« thæ båi b¸t nguyÖt

giai xu©n.

(C©y díi tr¨ng kh«ng ®îc ®Êt båi nhng

th¸ng t¸m còng ®Òu lµ mïa xu©n ).

VÕ ®èi cña §µo Toµn B©n râ rµng cã thÇn khÝ

vµ l¹c quan h¬n vÕ ®èi cña vua TrÇn. Sau nµy hä §µo

qua bao th¨ng trÇm vÉn gi÷ ®îc trong s¹ch, th¼ng

ngay, chÝnh nghÜa, trong mäi hoµn c¶nh vÉn lµm nªn

181

mïa xu©n ®Ó l¹i cho ®êi. Vua TrÇn khen lµ: "Phô

gi¸o tö ®¨ng khoa" (Cha d¹y con ®ç ®¹t) vµ tÆng «ng

4 ch÷: "Phô tö ®ång khoa" (Cha con cïng ®ç). Vua

l¹i ra vÕ ®èi:

- Phô ®¨ng khoa, tö ®¨ng khoa, phô tö kÕ ®¨ng

khoa chi nghiÖp.

(Cha ®ç, con ®ç, cha con nèi nhau lµm nªn

häc vÊn ®ç ®¹t).

T©n Tr¹ng nguyªn §µo S TÝch xin phÐp vua

vµ cha ®îc ®èi nh sau :

- Tæ tÝch ®øc, t«n tÝch ®øc, tæ t«n båi tÝch ®øc

chi c¬.

(¤ng tÝch ®øc, ch¸u tÝch ®øc, «ng ch¸u cïng

vun trång c¬ nghiÖp ®øc).

VÕ ®èi cña §µo S TÝch ca ngîi dßng hä vua

TrÇn ®øc cao, nghiÖp lín ®ång thêi ngÇm tù hµo vÒ

dßng hä §µo cña m×nh cã truyÒn thèng khoa gi¸p vÎ

vang. Tµi øng ®èi cña cha con §µo S TÝch ®· lµm

®Ñp lßng vua TrÇn vµ lµ niÒm tù hµo cña hä §µo.

VÒ çi chÕt cña §µo S TÝchKhi ®i sø nhµ Minh, §µo S TÝch ®· tiªn ®o¸n

vÒ çi chÕt cña m×nh, nhng «ng vÉn gi÷ ®îc phong

th¸i hiªn ngang, lµm cho vua Minh kh«ng gi¸m xem

thêng §¹i ViÖt.

182

GÇn ®Õn thêi h¹n sø thÇn §¹i ViÖt vÒ níc,

vua Minh thiÕt triÒu, hái §µo S TÝch :

- NÕu B¾c (chØ Trung Quèc) ®¸nh Nam (chØ

§¹i ViÖt) th× ai th¾ng?

§µo S TÝch tr¶ lêi b»ng hai c©u th¬ :

- B¾c th¾ng, Nam thua, thua thua th¾ng,

Nam thua, B¾c th¾ng, th¾ng th¾ng thua.

Nghe c©u tr¶ lêi cña §µo S TÝch, çc quan vâ

nhµ Minh cêi ré lªn kho¸i tr¸, nhng vua Minh l¹i

kh«ng thÓ cêi ®îc v× hiÓu râ ý cña sø thÇn §¹i

ViÖt. Trong hai c©u th¬ cã 5 ch÷ "th¾ng" vµ 5 ch÷

"thua", ngÇm ý cña t¸c gi¶ lµ kh«ng nªn ®¸nh §¹i

ViÖt, kh¶ n¨ng th¾ng vµ thua b»ng nhau, cha ch¾c

®· th¾ng ®©u, chi b»ng gi÷ mèi bang giao hoµ h¶o víi

§¹i ViÖt lµ h¬n c¶.

Vua Minh l¹i hái :

- Nhµ TrÇn suy vong, Hå Quý Ly chuyªn

quyÒn, lßng d©n ly t¸n, t¹i sao ta kh«ng th¾ng?

§µo S TÝch tr¶ lêi còng b»ng hai c©u th¬ :

- TrÇn thùc, Hå h, h h thùc,

Cæ lai chinh chiÕn thùc thùc h h.

(Nhµ TrÇn lµ thùc, Hå chØ lµ h, h lµ h thùc

Xa nay chinh chiÕn thùc thùc h h)

183

Vua Minh biÕt §µo S TÝch lµ ngêi tµi giái,

kh«ng thÓ khuÊt phôc ®îc, bÌn nghÜ çch giÕt ®i.

Vua Minh sai mét viªn quan ®¹i thÇn tiÔn §µo S

TÝch vÒ n¬i nghØ vµ giao cho viªn quan nµy 3 phong

th, dÆn ph¶i më th theo thø tù nh thÕ nh thÕ...

Khi më phong th thø nhÊt, thÊy cã chÐp bµi

th¬ cña §µo S TÝch lµm khi ®îc phong thÇn ®ång

n¨m «ng 7 tuæi nh sau :

ThÊt tuÕ thÇn ®ång cö

Thiªn sinh ng· tinh th«ng

H÷u tµi tiÒu thµnh chóa

Hµ cè bÊt hµm c«ng.

(B¶y tuæi ®ç khoa thÇn ®ång,

Trêi sinh ra ta ®· th«ng minh,

Cã tµi th× ngêi tiÒu phu còng cã thÓ trë thµnh chóa,

Cí sao ta l¹i kh«ng cã quan tíc ®îc?)

Bªn díi bµi th¬ cã dßng ch÷: Thîng v¨n

vÊn, h¹ tri v¬ng.

VÞ ®¹i thÇn nhµ Minh kh«ng hiÓu ra sao bÌn

hái §µo S TÝch. §µo S TÝch gi¶i thÝch cho vÞ ®¹i

thÇn râ:

- V¨n lµ nghe, nghe lµ tri, tri lµ nhÜ. VÊn lµ

hái, hái lµ måm, måm lµ khÈu. Bªn díi cã ch÷

v¬ng. Hîp ba ch÷ nhÜ, khÈu, v¬ng thµnh ch÷ th¸nh.

184

Vua Minh qu¸ khen, cã ý cho ta lµ bËc th¸nh hiÒn.

Ch¼ng qua bµi th¬ ta lµm lóc míi 7 tuæi th«i. Ta ®©u

gi¸m nhËn lêi khen ®ã.

Trong phong th thø hai cã c©u tr¶ lêi cho

phong th thø nhÊt. §¸p ¸n ®óng nh c©u gi¶i thÝch

cña §µo S TÝch.

Phong th thø ba cã hai dßng ch÷ :

HËu ho¹.

NhÊt dîc nhÞ ®ao.

VÞ ®¹i thÇn hiÓu r»ng vua Minh lÖnh cho «ng

ph¶i giÕt §µo S TÝch nªn «ng rÊt buån. §µo S TÝch

b×nh th¶n ®ãn nhËn çi chÕt, v× «ng ®· tiªn ®o¸n tríc

viÖc nµy. ¤ng an ñi vÞ ®¹i thÇn :

- Th¸nh trë vÒ câi PhËt. ¤ng chí nªn buån

rÇu. ChØ xin «ng cho ta chÕt b»ng thuèc ®éc, ®Ó «ng

khái khæ t©m khi ph¶i trùc tiÕp giÕt ta.

Tríc khi uèng thuèc ®éc, §µo S TÝch dÆn

ngêi nhµ ®i theo :

- Sau khi ta chÕt, h·y ®em thi hµi ta vÒ ch«n ë

xø H¹ §ång (Cæ LÔ quª «ng), n¬i gi¸p ranh ba th«n

§«ng (§«ng Trung, §«ng Thîng, §«ng H¹) cã mét

ng«i mé, h·y trång ë ng«i mé ®ã mét c©y ®a cho ta.

Ng«i mé ®ã chÝnh lµ mé bµ Lª ThÞ §«ng,

ngêi b¹n th©n thiÕt thêi th¬ Êu cña §µo quan tr¹ng.

185

Sau khi §µo S TÝch chÕt, vua Minh ®· cho

ngêi ®em thi hµi vÒ quª theo di chóc cña «ng. D©n

gian cßn lu truyÒn c©u: "NhÞ thËp tam kþ m· Ng«

Minh qu©n håi h¬ng linh c÷u Lìng quèc Tr¹ng

nguyªn".

Lìng quèc Tr¹ng nguyªnT¬ng truyÒn, thêi ®ã nhµ Minh cho ngêi v¬

vÐt s¸ch thuèc b»ng ch÷ N«m cña níc ta, ®em vÒ

níc xÕp cao ®Õn nãc nhµ, nhng kh«ng cã ai ®äc

th¹o. Nh©n cã §µo S TÝch sang sø, vua Minh nhê

«ng ®äc vµ tãm t¾t gióp ®Ó Lý Sü Tµi ghi l¹i b»ng ch÷

H¸n thµnh bé Y t«ng tÊt ®äc, «ng chØ ®äc trong Ýt

ngµy lµ hÕt kho s¸ch. Vua Minh v« cïng kinh ng¹c

vµ kh©m phôc, ®· tÆng «ng bèn ch÷ Lìng quèc

Tr¹ng nguyªn (Tr¹ng nguyªn hai níc). HiÖn bèn

ch÷ nµy cßn ®îc kh¾c trong l¨ng Tr¹ng nguyªn §µo

S TÝch ë Cæ LÔ.

186

giai tho¹i ®Æng xu©n b¶ng

§èi ®¸p th«ng minh

TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng næi tiÕng th«ng minh

häc giái. N¨m «ng 12 tuæi, cã kh¸ch ®Õn ch¬i ra vÕ

®èi thö tµi nh sau :

- Trêi cã m¾t, trêi kh«ng xa, ®Ìn trêi soi xÐt.

§Æng Xu©n B¶ng lËp tøc ®èi l¹i lµ :

- §Êt kh«ng ch©n, ®Êt biÕt ch¹y, qu¶ ®Êt xoay

trßn.

L¹i mét kh¸ch kh¸c ra vÕ ®èi :

- BÐ ch¼ng vin, c¶ gÉy cµnh nªn ph¶i häc ¨n,

häc nãi, häc gãi, häc më.

§Æng Xu©n B¶ng liÒn ®èi l¹i lµ :

- Con h¬n cha, nhµ cã phóc ch¾c h¼n cã cÇu,

cã ®îc, cã íc, cã nªn.

Ngêi ra ®èi ®· vËn dông tôc ng÷, cã ý

khuyªn r¨n. Ngêi ®èi l¹i còng vËn dông tôc ng÷ ®èi

rÊt chØnh, rÊt tµi t×nh.

187

Th viÖn Hy Long

Cuèi thÕ kû 19, ë lµng Hµnh ThiÖn, phñ Xu©n

Trêng (nay lµ th«n Hµnh ThiÖn, x· Xu©n Hång,

huyÖn Xu©n Trêng, tØnh Nam §Þnh) cã mét th viÖn

t nh©n næi tiÕng ®¬ng thêi. §ã lµ th viÖn Hy Long

cña Nhµ gi¸o TiÕn sÜ §Æng Xu©n B¶ng.

N¨m 1888 §Æng Xu©n B¶ng më trêng d¹y

häc. Häc trß theo häc cã hµng ngh×n ngêi, nhiÒu

ngêi ®ç ®¹t, tiªu biÓu lµ Phã b¶ng Vò Tu©n, nhµ th¬

Ph¹m M¹nh Doanh... §Ó gióp häc trß thuËn lîi trong

häc tËp, «ng ph¸t triÓn tñ s¸ch gia ®×nh thµnh th viÖn

lín, lÊy tªn lµ Th viÖn Hy Long.

Th viÖn Hy Long cã 6 gian nhµ ngãi thêng

xuyªn chÊt ®Çy s¸ch, mét xëng in cã hai thî kh¾c

gç LiÔu Trµng (Gia Léc, H¶i D¬ng) chuyªn kh¾c

méc b¶n vµ ba thî in Ên ®ãng s¸ch lµm viÖc thêng

xuyªn. Xëng in cña Th viÖn Hy Long ®· in Ên,

ph¸t hµnh nhiÒu t¸c phÈm cña TiÕn sÜ §Æng Xu©n

B¶ng vµ cña çc sÜ phu yªu níc kh¸c. Ngoµi s¸ch cã

néi dung yªu níc, Th viÖn Hy Long cßn cã nhiÒu

s¸ch gi¸o khoa luyÖn thi (H¬ng, Héi, §×nh), çc bµi

lµm trong çc kú thi cña häc trß, s¸ch v¨n häc, ®Þa

188

lý... §èi tîng phôc vô cña Th viÖn Hy Long chñ

yÕu lµ hµng ngh×n häc trß cña TiÕn sÜ §Æng Xu©n

B¶ng vµ çc nhµ nho trong toµn B¾c Kú. H×nh thøc

phôc vô chñ yÕu lµ b¸n s¸ch vµ cho häc trß nghÌo

mîn ®äc. Hµng th¸ng, ngêi nhµ cña nhµ gi¸o §Æng

Xu©n B¶ng chia nhau g¸nh s¸ch ®i b¸n ë çc tØnh xa

nh B¾c Ninh, H¶i D¬ng, Hµ Néi... NhiÒu nhµ bu«n

s¸ch ë Hµ Néi, Nam §Þnh còng thêng xuyªn vÒ

Hµnh ThiÖn lÊy s¸ch cña Th viÖn Hy Long ®Ó b¸n

lÎ.

Trong suèt h¬n hai m¬i n¨m tån t¹i (1888 -

1910), Th viÖn Hy Long ho¹t ®éng m¹nh mÏ, "nhén

nhÞp" vµ cã t¸c dông kh«ng nhá trong viÖc phôc vô

häc tËp vµ khÝch lÖ lßng yªu níc cña nh©n d©n. Th

viÖn Hy Long cña nhµ gi¸o §Æng Xu©n B¶ng ®îc

ngêi ®¬ng thêi ®¸nh gi¸ lµ th viÖn t nh©n lín

nhÊt B¾c Kú giai ®o¹n cuèi thÕ kû 19 - ®Çu thÕ kû 20,

®îc coi ngang víi Th viÖn Long C¬ng cña cô Cao

Xu©n Dôc ë Trung Kú. N¨m 1898, cô Cao Xu©n Dôc

®· göi tÆng Th viÖn Hy Long sè tiÒn t¬ng ®¬ng

hai l¹ng vµng khuyÕn khÝch viÖc in s¸ch cã néi dung

yªu níc.

189

giai tho¹i Vò Huy Tr¸c

§èi ®¸p víi sø gi¶

Sau khi b×nh ®Þnh B¾c Hµ, vua Quang Trung

cã chñ tr¬ng sö dông nh÷ng quan l¹i cã n¨ng lùc

cña nhµ Lª. XÐt thÊy TiÕn sÜ Vò Huy Tr¸c lµ vÞ quan

nhµ Lª cã t çch ®¹o ®øc trong s¸ng vµ cã tµi thu

phôc nh©n t©m, vua Quang Trung ®· nhiÒu lÇn sai sø

gi¶ vÒ tËn quª mêi «ng ra lµm quan víi triÒu T©y S¬n.

Nhng «ng mang nÆng t tëng "T«i trung kh«ng thê

hai chóa", cho r»ng m×nh hëng léc nhµ Lª mµ l¹i ra

gióp T©y S¬n th× sÏ bÞ ngêi ®êi chª cêi nªn «ng ®·

tõ chèi, kh«ng ra lµm quan n÷a. D©n gian cßn lu

truyÒn giai tho¹i «ng ®èi ®¸p víi sø gi¶ T©y S¬n nh

sau:

Khi sø gi¶ T©y S¬n vÒ quª mêi Vò Huy Tr¸c

ra lµm quan víi nhµ T©y S¬n, «ng viÖn cí m¾t thong

190

manh ®Ó tõ chèi. Sø gi¶ kh«ng tin, liÒn lÊy c©y kim

nhän bÊt ngê dø dø vµo m¾t «ng. ThÊy «ng m¾t

kh«ng chíp, nÐt mÆt vÉn b×nh th¶n, sø gi¶ liÒn ®äc

mét vÕ ®èi :

- Con ng¬i lång léng trong nh ngäc.

¤ng øng khÈu ®¸p l¹i ngay :

- Th»ng bÐ ng¨m ng¨m cøng tùa ®anh.

VÕ ®èi cña sø gi¶ thanh mµ tôc, tá ý xÊc xîc

l¹i nh¾c ®Õn tªn lµng Léng §iÒn cña Vò Huy Tr¸c.

VÕ ®èi cña Vò Huy Tr¸c dïng ch÷ "nghiªm trang"

nãi ®Õn tªn lµng Ng¨m cña sø gi¶ (VÞ sø gi¶ nµy lµ

ngêi lµng Nghiªm Trang), còng rÊt thanh mµ rÊt tôc,

tá râ ý coi khinh sø gi¶ (coi vÞ sø gi¶ nµy còng nh...

çi chim th»ng bÐ mµ th«i). VÕ ®èi cña Vò Huy Tr¸c

rÊt chuÈn, ch÷ ®èi ch÷, ý ®èi ý lµm sø gi¶ tÝm mÆt mµ

kh«ng chª vµo ®©u ®îc. Sau sù kiÖn nµy, vua Quang

Trung biÕt kh«ng thÓ thuyÕt phôc ®îc Vò Huy Tr¸c

nªn ®µnh cho biªn tªn «ng vµo sæ nhiªu l·o vµ ®Ó yªn

cho «ng sèng ë quª.

D©n gian lu truyÒn vµ nhiÒu s¸ch ghi l¹i

chuyÖn Vò Huy Tr¸c ®èi ®¸p víi sø gi¶ T©y S¬n nh

lµ mét giai tho¹i x¸c nhËn tµi n¨ng v¨n häc cña «ng.

191

Lµm quan kh«ng sî uy quyÒn

Trong c¶ cuéc ®êi lµm quan, Vò Huy Tr¸c

lu«n gi÷ m×nh trong s¹ch, thanh liªm vµ c¬ng trùc.

Thêi gian lµm HiÕn s¸t sø Kinh B¾c, «ng ®· xö nhiÒu

vô ¸n rÊt nghiªm minh, bªnh vùc ngêi d©n v« téi,

trÊn ¸p bän quan l¹i vµ kÎ giµu cã cËy quyÒn thÕ hµ

hiÕp nh©n d©n, ®îc nh©n d©n hÕt lêi ca ngîi. Vô

ph¹t §Æng Méng L©n lµ mét trong nh÷ng vô ¸n Vò

Huy Tr¸c ®· xö ®îc d©n gian cßn lu truyÒn ca ngîi

®Õn tËn ngµy nay. ChuyÖn kÓ r»ng :

§Æng ThÞ HuÖ ngêi lµng Phï §æng, huyÖn

Tiªn S¬n, sø Kinh B¾c lµ ngêi cã nhan s¾c nhng v«

cïng x¶o quyÖt vµ ®Çy tham väng. Sau khi ®îc

tuyÓn lµm cung n÷, thÞ HuÖ t×m mäi çch quyÕn rò

Th¸i tö Lª Duy VÜ. Nhng khi biÕt vua Lª kh«ng cã

thùc quyÒn, thÞ HuÖ l¹i t×m çch ch¹y sang phñ chóa

®Ó quyÕn rò TrÞnh S©m. Tõ mét cung n÷, §Æng ThÞ

HuÖ trë thµnh Tuyªn phi ®Çy quyÒn lùc, ®îc chóa

TrÞnh v« cïng yªu chiÒu. §Æng Méng L©n (thêng

gäi lµ Ba Trµ) lµ em trai §Æng ThÞ HuÖ, ®· û thÕ cña

chÞ tha hå t¸c oai t¸c qu¸i, lµm nhiÒu ®iÒu ngang

ngîc c«n ®å mµ kh«ng ai gi¸m trÞ téi. Khi Vò Huy

Tr¸c vÒ lµm HiÕn s¸t sø Kinh B¾c, cã ngêi ®¸nh b¹o

192

kªu lªn «ng lµ Ba Trµ tù do giÕt ngêi cíp cña, h·m

hiÕp phô n÷ gi÷a ban ngµy, ai chèng cù th× bÞ c¾t vó

sÎo tai... Nh©n d©n v« cïng c¨m phÉn nhng çc quan

së t¹i ®Òu ph¶i lµm ng¬ v× sî uy quyÒn nhµ chóa. Vò

Huy Tr¸c cho gäi §Æng Méng L©n ®Õn c«ng ®êng

xÐt xö nhng y kh«ng ®Õn. ¤ng liÒn sai lÝnh ®Õn b¾t

gi¶i y tíi c«ng ®êng, kÓ téi vµ ra lÖnh ph¹t 30 trîng

råi tèng giam y vµo ngôc. ViÖc ®Õn tai nhµ chóa,

Tuyªn phi v« cïng tøc giËn, nhng chóa TrÞnh ®µnh

ph¶i lµm thinh v× biÕt Vò Huy Tr¸c lµ ngêi c¬ng

trùc. Vua Lª th× hÕt lêi khen ngîi vµ thëng cho «ng

500 quan tiÒn.

Lµm quan nghiªm minh, kh«ng sî uy quyÒn,

quyÕt gi÷ nghiªm phÐp níc nh Vò Huy Tr¸c lµ tÊm

g¬ng s¸ng mu«n ®êi.

193

giai tho¹i Vò tuÊn chiªu

Níc ch¶y ®¸ mßn

T¬ng truyÒn, håi cßn ®i häc, Tr¹ng nguyªn

Vò TuÊn Chiªu trä häc ë lµng H¹ Vò, h¬n mêi n¨m

®Ìn s¸ch, tuæi ngãt tø tuÇn vÉn cha thµnh ®¹t, thµy

gi¸o bÌn gäi nµng Ch×a, vî TuÊn Chiªu b¶o r»ng :

- TuÊn Chiªu tuæi ®· cao, häc hµnh l¹i ch¼ng

h¬n g×, nay thÇy cho chång con vÒ lµm ruéng, gióp

®ì viÖc nhµ cho con ®ì vÊt v¶.

ThÊy thÇy häc cã ý kiªn quyÕt, nµng Ch×a l¹y

thÇy råi quay vÒ nhµ trä thu xÕp s¸ch vë cïng chång

trë vÒ quª. §Õn ®Çu lµng Xu©n L«i, vî chång ®Æt

g¸nh xuèng nghØ díi t¸n c©y cæ thô bªn bê s«ng cã

cÇu ®¸ b¾c qua. TuÊn Chiªu xuèng t¾m, thÊy cét ®¸

ch©n cÇu mßn vÑt bÌn hái vî. Nµng Ch×a nãi : "Cét

®¸ phÝa díi do bÞ níc ch¶y l©u ngµy nªn bÞ mßn.

194

§¸ lµ vËt r¾n, níc lµ vËt mÒm, nhng do níc cø

ch¶y m·i l©u ngµy lµm ®¸ ph¶i mßn. ViÖc häc hµnh

còng vËy, ph¶i kiªn tr×, ch¨m chØ, cã chÝ ¾t sÏ lµm nªn

nghiÖp lín".

Nghe xong, TuÊn Chiªu "chît tØnh", bÌn b¶o

vî vÒ lµng, cßn m×nh quÈy g¸nh trë l¹i n¬i trä häc.

ThÊy TuÊn Chiªu trë l¹i, thµy ®· n¶n nhng vÉn thö

ra vÕ ®èi vµ b¶o TuÊn Chiªu ®èi ®îc sÏ nhËn l¹i vµo

häc:

- L¸c ®¸c ma xa lµng H¹ Vò.

TuÊn Chiªu øng khÈu ®èi ngay :

- Çm × sÊm ®éng ®Êt Xu©n L«i.

ThÊy vÕ ®èi võa hay l¹i võa nh b¸o hiÖu mét

®iÒu g× ®ã, thÇy lÊy lµm mõng vµ nhËn l¹i TuÊn ChiÕu

vµo häc. Tõ ®ã TuÊn Chiªu kiªn tr× häc tËp, cµng häc

cµng ham, häc ®©u nhí ®ã. N¨m 51 tuæi TuÊn Chiªu

dù khoa Êt Mïi niªn hiÖu Hång §øc 6(1475) ®êi Lª

Th¸nh T«ng, ®ç §Ö nhÊt gi¸p TiÕn sÜ cËp ®Ö §Ö nhÊt

danh (Tr¹ng nguyªn).

195

tµi liÖu tham kh¶o chÝnh

S¸ch ch÷ H¸n :

- §¹i ViÖt lÞch ®¹i ®¨ng khoa.

- §¹i ViÖt lÞch ®¹i tiÕn sÜ khoa thùc lôc.

- §¨ng khoa lôc hîp biªn.

- §¨ng khoa lôc su gi¶ng.

- §Ønh khiÕt §¹i ViÖt lÞch triÒu ®¨ng khoa lôc.

- LiÖt huyÖn ®¨ng khoa bÞ kh¶o.

- Nam Ch©n nh©n vËt kh¶o.

- Nam §Þnh tØnh chÝ / Ng« Gi¸p §Ëu.

- Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ môc lôc / NguyÔn

On Ngäc.

- Quèc triÒu khoa b¶ng lôc / Cao Xu©n Dôc.

- Tam kh«i bÞ lôc.

- T©n biªn Nam §Þnh tØnh ®Þa d chÝ lîc /

KhiÕu N¨ng TÜnh.

- Toµn ViÖt thi lôc.

- TrÝch diÔm thi tËp.

- ViÖt ©m thi tËp.

196

S¸ch ch÷ Quèc ng÷, s¸ch dÞch :

- Danh nh©n v¨n häc Hµ Nam Ninh. – Hµ

Nam Ninh : Héi V¨n häc nghÖ thuËt tØnh Hµ Nam

Ninh, 1982.

- §¹i Nam chÝnh biªn liÖt truyÖn. – HuÕ :

Nxb. ThuËn Ho¸, 1993. – 4T.

- §¹i Nam liÖt truyÖn t©n biªn / Cao Tù Kh¸nh

dÞch. – H.: Khoa häc x· héi, 1995.

- §¹i Nam nhÊt thèng chÝ. – H. : Khoa häc

x· héi, 1960 – 1971.

- §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn. – H.: Sö häc,

1965.

- §¹i ViÖt sö ký toµn th. – H.: Khoa häc

x· héi, 1968 – 1984. – 4T.

- §¹i ViÖt sö ký tôc biªn. – H. : Khoa häc x·

héi, 1991.

- Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc.

– H.: V¨n sö ®Þa, 1957 – 1960.

- KiÕn v¨n tiÓu lôc / Lª Quý §«n. – H. : Sö

häc, 1962.

- LÞch sö Hµ Nam Ninh. – Hµ Nam Ninh :

Phßng Nghiªn cøu LÞch sö, 1988. – T.1.

- LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ / Phan Huy

Chó. – H.: Khoa häc x· héi, 1992. – 3T.

197

- LÞch triÒu t¹p kû / Ng« Cao L·ng. – H.:

Khoa häc x· héi, 1975. – 2T.

- Lîc kh¶o t¸c gia v¨n häc Nam §Þnh. – H.

: V¨n häc, 1997.

- Lîc truyÖn t¸c gia ViÖt Nam / TrÇn V¨n

Gi¸p. – H.: Khoa häc x· héi, 1971. – T.1.

- Quèc triÒu H¬ng khoa lôc / Cao Xu©n Dôc.

– Tp. Hå ChÝ Minh : Nxb. Tp. Hå ChÝ Minh, 1993.

- Tªn lµng x· ViÖt Nam. – H.: Khoa häc x·

héi, 1981.

- Tõ ®iÓn nh©n vËt lÞch sö ViÖt Nam / NguyÔn

Q. Th¾ng, NguyÔn B¸ ThÕ. – H.: Khoa häc x· héi,

1992.

- Tõ ®iÓn v¨n häc. – H.: Khoa häc x· héi,

1983 – 1984. – 2T.

Mét sè gia ph¶, v¨n bia, tµi liÖu ®iÒn d·, hå s¬

di tÝch, thÇn ph¶ thÇn tÝch...

198

môc lôc

Lêi nãi ®Çu trang 3

Vµi nÐt vÒ çc nhµ khoa b¶ng Nam §Þnh 5

Çc nhµ khoa b¶ng Nam §Þnh 23

Bµi ®äc thªm 69

TiÕn sÜ §Æng H÷u D¬ng 69

TiÕn sÜ KhiÕu N¨ng TÜnh 81

Phã b¶ng L· Xu©n Oai 89

TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc Liªn 101

TiÕn sÜ Ph¹m §¹o Phó 113

TiÕn sÜ Ph¹m ThÕ LÞch 129

Hoµng gi¸p Ph¹m V¨n NghÞ 136

Tr¹ng nguyªn TrÇn V¨n B¶o 150

Giang nam l·o phè thi tËp 170

Giai tho¹i §µo S TÝch 178

Giai tho¹i §Æng Xu©n B¶ng 186

Giai tho¹i Vò Huy Tr¸c 189

Giai tho¹i Vò TuÊn Chiªu 193

Tµi liÖu tham kh¶o 195

Môc lôc 198

199

TrÇn mü gièng

Sinh n¨m Kû Söu. Quª x· Xu©n Trung, huyÖn Xu©nTrêng, tØnh Nam §Þnh. Thêng tró t¹i 13/398 ®êng TrêngChinh, thµnh phè Nam §Þnh. §T: 0957203070.

Héi viªn Héi V¨n häc NghÖ thuËt Nam §Þnh.Héi viªn Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam.

§· xuÊt b¶n:- T¸c gia H¸n N«m Nam §Þnh (2008)- Çc nhµ khoa b¶ng Nam §Þnh (2009)

§ång t¸c gi¶:- Anh hïng d©n téc, thiªn tµi qu©n sù TrÇn Quèc TuÊn vµ quª

h¬ng Nam §Þnh (Qu©n ®éi nh©n d©n, 2000).- Danh nh©n v¨n ho¸ Nam §Þnh (Së V¨n ho¸ - Th«ng tin

Nam §Þnh, T.1. : 2000).- Danh nh©n Nam §Þnh thÕ kû XX ®îc tÆng Gi¶i thëng Hå

ChÝ Minh (Së V¨n ho¸ - Th«ng tin Nam §Þnh, 2001).- DÊu Ên thêi gian (H«Þ VHNT Nam §Þnh, 2007).- Lîc kh¶o t¸c gia v¨n häc Nam §Þnh (V¨n häc, 1997).- Nh÷ng ngêi gi÷ löa t×nh yªu víi s¸ch (V¨n ho¸ D©n téc,

2004 - 2005. - T.1 - 2).- Thi sÜ NguyÔn BÝnh hån th¬ ViÖt (Héi V¨n häc NghÖ thuËt

Nam §Þnh, 2008).- Th¬ Nam §Þnh 5 n¨m ®Çu thÕ kû (2001 - 2005) (Héi nhµ

v¨n, 2006)- Th viÖn tØnh Nam §Þnh 50 n¨m x©y dùng vµ ph¸t triÓn

(Th viÖn tØnh Nam §Þnh, 2006).- TiÕn sÜ Vò Huy Tr¸c (Së V¨n ho¸ - Th«ng tin tØnh Nam

§Þnh, 2008).- Tr¹ng nguyªn ®Êt häc Nam Trùc (Phßng VHTT Nam Trùc,

2009).- TuyÓn tËp V¨n häc NghÖ thuËt Nam §Þnh thÕ kû XX :

Nghiªn cøu - Lý luËn - Phª b×nh (V¨n ho¸ Th«ng tin; C«ng tyV¨n ho¸ TrÝ tuÖ ViÖt, 2005).

- V¨n ho¸ Nam Trùc céi nguån vµ di s¶n (HuyÖn uû, H§ND,UBND huyÖn Nam Trùc, 2000).

200

Héi v¨n häc nghÖ thuËt tØnh nam ®Þnh171 TrÇn Hng §¹o – Thµnh phè Nam §Þnh

....................................................................................

Çc nhµ khoa b¶ng nam ®Þnh(Thêi phong kiÕn)

ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n

TrÇn §¾c Trung

Biªn tËp

TrÇn Minh H»ngTrÇn TuÊn Ph¬ng

Tr×nh bµy

TrÇn Mü H¹nh

Söa b¶n in

TrÇn Minh Thµnh....................................................................................

In t¹i C«ng ty TNHH in vµ qu¶ng ço Xu©n ThÞnh 113 Lª

Hång Phong, Tp. Nam §Þnh. Sè lîng 300 b¶n. Khæ 14,3 x 20,3 cm.

GiÊy phÐp xuÊt b¶n Së Th«ng tin vµ TruyÒn th«ng tØnh Nam §Þnh, sè

03 / GP - STTTT ngµy 16 th¸ng 01 n¨m 2009. In xong vµ nép lu

chiÓu th¸ng 3 n¨m 2009.

Documents

c¸c nhµ khoa b¶ng nam ®Þnh - thuviennamdinh.vnthuviennamdinh.vn/userfiles/Cac nha khoa bang ND(5).pdf · hµnh chÝnh hiÖn nay) cã 88 nhµ khoa b¶ng cã cø liÖu ®¸ng tin