Универзитет у Новом Саду Пољопривредни факултет

Prof. dr Ljiljana Nešić

ZAŠTITA ZEMLJIŠTA

(pisana predavanja)

I deo

Novi Sad 2010

Pismo indijanskog poglavice Seattle-a iz 1854. godine, upućeno američkom predsedniku Washingtonu kao odgovor na ponudu da belci kupe indijansku zemlju.

• Morate naučiti svoju decu da je zemljište pod njihovim nogama pepeo njihovih dedova.Da bi vaša deca poštovala zemlju, recite im da je zemlja s nama u srodstvu. Učite vašu decu kao što činimo mi s našom da je zemlja naša majka. Šta god da snađe nju snaći će i sinove zemlje. Ako čovek pljuje na zemlju pljuje na sebe samog.

• Šta god snađe zemlju snaći će i sinove zemlje. Čovek ne tka tkivo života; on je samo struk u tome. Šta god čini tkanju čini i sebi samome.

2

ZEMLJIŠTE KAO PRIRODNI RESURS 4

POSTANAK ZEMLJIŠTA (PEDOGENEZA) 6

FUNKCIJE ZEMLJIŠTA 8

PLODNOST ZEMLJIŠTA 14

BONITIRANJE ZEMLJIŠTA 16

ZEMLJIŠNI POKRIVAČ SRBIJE 19

DEGRADACIJA (OŠTEĆENJE) ZEMLJIŠTA 25

TIPOVI DEGRADACIJE (OŠTEĆENJA) ZEMLJIŠTA 27

KLASIFIKACIJA OŠTEĆENIH ZEMLJIŠTA 30

DEGRADACIJA ZEMLJIŠTA SRBIJE 32

LITERATURA42

SADRŽAJ:

3

ZEMLJIŠTE KAO PRIRODNI RESURS

Zemljište predstavlja tanak površinski omotač čvrste zemljine kore (litosfere u užem smislu), koji je uzajamnim delovanjem vode, vazduha i organizama (živih i mrtvih) više ili manje izmenjen. Bez obzira što zemljište u odnosu na čitavu zemljinu koru, čini neznatnu masu, njegova debljina retko prelazi 2-3 m, značaj zemljišta za prirodu i ljudsko društvo je ogroman.

Na zemljištima se proizvodi hrana, mogu da skladište i transformišu sunčevu energiju, čuvaju i štite genetske resurse skoro svih vidova života na našoj planeti, prečišćavaju i vrše detoksikaciju vode, a sa atmosferom su u interakciji apsorbovanjem i emitovanjem raznih materija u gasovitom i čvrstom stanju. Obezbeđuju neophodan životni prostor za čoveka, biljke i životinje, doprinose funkcionisanju i stabilnosti lanaca ishrane, na njima se podižu kuće, fabrike i razni infrastrukturni objekti, ona štite diverzitet života, utiču na globalne cikluse i ravnotežu na Zemlji i svedok su – »očevidac« istorije čoveka.

Zemljište je predmet interesovanja poljoprivrednika još od početka razvoja biljne proizvodnje, i to u prvom redu njegova produktivna sposobnost i pogodnost za gajenje raznih biljaka. Međutim, prva naučna ispitivanja zemljišta vršena su u okvirima geologije, fizike i hemije.Tek kasnije povezivanjem u celinu svih dotadašnjih saznanja o zemljištu ruski naučnik V.V. Dokučajev , je svojim delom »Ruski černozem« (1883), udario temelje pedologiji kao samostalnoj nauci. Dakle, predmet izučavanja pedologije je zemljište. Naziv pedologija, potiče od grčkih reči pedon, što znači zemljište i logos, što znači nauka. Tokom razvoja pedologije ređale su se brojne definicije o zemljištu.

Za geologe, zemljište je tanak omotač na površini zemlje, koji je nastao raspadanjem (hemijskom i mehaničkom dezintegracijom), matičnih stena ili transportom raspadnutog materijala putem gravitacije, vode, leda i vetra.

Za rudarske inženjere zemljište je jalovina koju treba odstraniti.Naučnici koji se bave hemijom zemljišta, zemljište smatraju nekonsolidovanim

poroznim materijalom koji se sastoji od organskih i neorganskih materija i čini površinski sloj zemljine kore koja je modifikovana fizičkim, hemijskim, mineraloškim i biološkim procesima.

Fizičari teoretičari, posmatraju zemljište kao porozni medijum, veoma pogodan za matematičko tretiranje.

Za zemljišne mikrobiologe zemljište je ogromna biloška laboratorija. Međutim, najbolju do sada, naučnu definiciju zemljišta, zasnovanu na genetskom

principu, dao je V.V. Dokučajev, koji pod zemljištem podrazumeva: posebno prirodno-istorijsko telo, odnosno površinski sloj zemljine kore, izmenjen u rezultatu zajedničkog uticaja na geološki supstrat elemenata klime, živih i mrtvih organizama, vremena i lokalnog reljefa. Ova definicija obuhvata osnovne karakteristike zemljišta:

1. Zemljište je posebna sfera – pedosfera, nasтаје kao rezultat uzajamnog delovanja atmosfere, hidrosfere, litosfere i biosfere.U pedosferi se putevi živog i neživog sveta ukrštaju stupajući u tesnu uzajamnu zavisnost. Između zemljišta i živog sveta vrši se neprekidna razmena materije i energije, a to je bitno obeležje zemljišta, po kojem se ono razlikuje od mrtvih stena u ostalim delovima litisfere.

2. Zemljište je složen dinamičan sistem jer podleže neprestanim promenama. Postepeno nakupljanje tih promena, dovodi povremeno do pojave novih kvaliteta. Prateći

4

karakter tih promena, uočavamo da one uglavnom imaju karakter menjanja od prostijeg ka složenijem, pa se može reći da se zemljište razvija – evoluira. Po tome se ono takođe, bitno razlikuje od mrtvih stena.

3. Zemljište je univerzalno rasprostranjeno u prirodi. Svuda tamo gde se na površini litosfere javljaju organizmi postoji i svojevrstan oblik zemljišta.

4. Zemljište je trodimezionalno telo, gornja granica zemljišta je na površini, donja granica tzv. solum, je ona do koje dopire biološka aktivnost i raspadanje geološke podloge, dok je bočna granica, ona kojom se međusobno razdvajaju pojedine zemljišne individue različitih svojstava, ili granica sa drugim prirodnim telima, na pr. površinske vode i dr.

5. Zemljište je trofazni porozni sistem koji se sastoji iz čvrste, tečne i gasovite faze. Čestice čvrste faze su tako raspoređene da ona predstavlja poroznu masu. To je u stvari sistem pora različitih dimenzija koje su međusobno manje ili više povezane.Čvrsta faza zahvata približno oko 50% od ukupne zapremine zemljišta, dok ostalih 50% zapremine predstavljaju zemljišne pore, koje su ispunjene tečnom i gasovitom fazom. Čvrsta faza se dalje deli na mineralni i organski deo u koji su uključeni i živi organizmi. U proseku, kod većine zemljišta dominira mineralni deo sa oko 95% dok je sadržaj organske materije oko 5% .

6. Zemljište je disperzni sistem, što znači da se njegova čvrsta faza (mineralni i organski deo), nalazi u različitom stepenu razdeljenosti – disperzije. Naročito je značajna frakcija gline i koloida jer njihove čestice raspolažu ogromnom specifinom-aktivnom površinom, koja kontroliše celokupnu aktivnost u zemljištu.

Na osnovu svega što je rečeno o suštini zemljišta kao prirodnom telu i sredini za rast biljaka, može se dati sledeća definicija zemljišta: zemljište je površinski deo litosfere, koji je pod uticajem biosfere, hidrosfere i atmosfere stekao novo kvalitativno svojstvo – plodnost, tj., sposobnost da snabdeva biljke vodom, mineralnim materijama i kiseonikom.

Specifičnosti zemljišta Zemljište je vrlo složen, živi sistem, koji ima sve odlike organizma, ono nastaje,

razvija se, dakle „stari“ i podleže evoluciji (pedoevolucija), čija brzina zavisi od litoloških prilika – matičnog supstrata iz kojeg nastaje mineralni deo zemljišta.Upšteno postanak zemljišta je brži na rastresitim, a sporiji na tvrdim stenama.

Premda je zemljište obnovljiv prirodni resurs, jer se neprekidno stvara, zbog sporosti procesa obrazovanja praktično je neobnovljiv pa ga neki naučnici svrstavaju u uslovno obnovljive resurse.

Sporost obrazovanja zemljišta oslikava podatak da je za obrazovanje sloja od 2 cm zemljišta prirodi potrebno čak 500 godina, odnosno da je za obrazovanje sloja zemljišta 30 cm debljine potrebno 1 000 do 10 000 godina, pa ga treba smatrati neobnovljivim.

Na pr. za obrazovanje sloja crvenice (terra rossa) od 50cm potrebno je do 2 milona godina, a pri tome se rastvara 50m visoka stena krečnjaka.

5

POSTANAK ZEMLJIŠTA (PEDOGENEZA)

Zemljišta u prirodi nastaju kao proizvod pedogenetskih faktora (reljefa, matičnog supstrata, klime, organskog sveta i starosti terena).

Sl. 1 Pedogenetski faktori i obrazovanje zemljišta (A. Škorić, 1986)

Faktori određuju pravac i intenzitet pedogenetskih procesa koji se odvijaju u zemljištu, a kao rezultat njihovog delovanja obrazuju se više ili manje plodna zemljišta. Svaki od ovih faktora, pod izvesnim uslovima može imati dominantan uticaj. Zemljište je dinamička tvorevina koja se promenom faktora pedogeneze menja.

6

Faktori obrazovanja procesi i osobone zemljišta u uzročnom lancu pedogeneze, (Schroeder, 1984)

Sl. 2 Faktori obrazovanja, procesi i osobine zemljišta u uzročnom lancu pedogeneze (Schroeder, 1984).

Zemljište je otvoren sistem pošto se u njemu neprekidno odvijaju odredjeni procesi i reakcije koji podrazumevaju razmenu materije sa okolinom, translokacije i transformacije materijala unutar samog zemljišta. Procesi i reakcije koji se odvijaju u zemljištu su veoma kompleksni jer uključuju hemijske, biološke i fizičke reakcije ali se, takodje, nalaze i pod uticajem klime, vegetacije i organizama. Svi ovi procesi u zemljištu se mogu odvijati simultano.

Pedogenetski procesi su skup svih transformacija i premeštanja mineralne i organske materije i energije koji dovode najpre do nastanka zemljišta, a zatim se i dalje odvijaju u zemljištu upravljajući njegovom evolucijom. Dele se na opšte i specifične. Opšti pedogenetski procesi odvijaju se u svim zemljištima i tu spadaju procesi raspadanja ( na pr. fizičko,

7

hemijsko i biološko raspadanje stena i minerala) , transformacije (raspadanje alumosilikata i obrazovanje gline kao aktivne komponente, sinteza humusa i dr), migracije (premeštanje materija po dubini profila), i retencije (zadržavanje materija u odredjenom sloju zemjišta). Specifični pedogenetski procesi obuhvataju jedan ili više dominantnih procesa koji uzrokuju specifična često i dijagnostička svojstva karakteristična za pojedine tipove zemljišta ( na pr. argilopedoturbacija, oglejavanje, posmedjivanje, rubifikacija i dr.). Intenzitet ovih procesa je različit na raznim dubinama u profilu zemljišta. Tako se na pr. akumulacija humusa vrši pretežno u površinskim delovima zemljišta; dok je raspadanje intenzivnije u dubljim delovima. Migracijom descedentnim tokovima vode površinski delovi osiromašuju, a dublji se obogaćuju mobilnim sastojcima.

Složeni fizički, hemijski i biološki procesi koji se odvijaju u zemljištu, dovode do diferencijacije prvobitno homogenog matičnog supstrata, na slojeve. Na vertikalnom preseku zemljišta koji se naziva pedološki profil, slojevi se medjusobno razlikuju po boji, strukturi i dr. fizičkim i hemijskim svojstvima, a pošto su horizontalnog pravca i nastaju kao rezultat geneze zemljišta, nazivaju se genetički horizonti. Pedološki profil služi za opis unutrašnje morfologije zemljišta kao i za uzimanje uzoraka zemljišta u prirodnom, neporemećenom stanju i poremećenom stanju, za potrebe laboratorijskih ispitivanja.

Svojstva hprizonata variraju kvantitativno i kvalitativno, a njihove varijacije odražavaju pravac i intenzitet pedogenetskih procesa i služe kao osnova za klasifikaciju zemljišta.

FUNKCIJE ZEMLJIŠTA

1.PROIZVODNO-PRIVREDNA1.1. Proizvodnja organske materije1.2. Zemljište kao izvor sirovina za undustriju

2. EKOLOŠKO REGULATORNA 2.1. Klimatsko regulatorna2.2. Zemljište kao prijemnik2.3 Zemljište kao izmenjivač2.4. Zemljište kao prečistač2.5. Zemljište kao pufer

3. BIOLOŠKO REGULATORNA

4. SKLADIŠTENJE MATERIJA

5. PROSTORNA FUNKCIJA5.1. Zemljište kao prostor za naselja i infrastrukturu5.2. Zemljište kao medij za odlaganje otpada

6. FUNKCIJA U OBLIKOVANJU ŽIVOTNE SREDINE

7. KONZERVACIJKO-ARHIVSKA FUNKCIJA

8

Подржава изградњуграђевинских објекатаса инфраструктуром иодлагање отпада

Земљиште обезбеђујепростор за подизање кућа, индустрија, путева, местаза рекреацију и одлагања

отпада

СОЦИО-ЕКОНОМСКАФУНКЦИЈА

ЕКОЛОШКЕФУНКЦИЈЕ

Извор је сировина, резервоар воде

Земљиште садржиресурсе сировог

материјала, укључујућиводу, песак, шљунак иминерале, као и гориво

(угаљ и нафту)

Резерва гена изаштита

флоре и фауне

Земљиште осигураваразноврсно стаништеза бројне организме,

има функцију очувањапедодиверзитета

Заштита и очувањекултурне баштине

Земљиште, као културнонаслеђе, извор

палеонтолошког иархеолошког материјала,

одговорни су заразумевање еволуцијепланете и човечанства

Продукција биомасе

Земљиште представљаизвор хранљивих

материја и воде забиљну производњу, служи биљкама као

ослонац заучвршћивање њиховог

кореновог система

Филтрира, задржава

и трансформише

Механички филтрира органске, неорганске и радиоактивне

компоненте, адсорбује, таложи, разлаже и трансформише

супстанце и на тај начин утичеда оне не доспеју у подземне

воде и у ланац исхране

1. Proizvodno- privredna funkcija zemljišta

1.1. Primarna proizvodnja organske materijeNajvažnija, nezamenjiva i primarna uloga zemljišta je proizvodna uloga, koju ono obavlja kao važna, početna i završna karika u lancu biotransformacije, odnosno obezbeđuje biljke vodom, vazduhom i hranivima, što omogućuje fotosintezu kao ključni proces za život na Zemlji. U toj ulozi zemljište je nezamjenjiv činilac održavanja prirodne i kulturne vegetacije, dakle poljoprivrede i šumarstva – privrednih grana koje su oslonac održivog razvoja.

1.2. Zemljište kao izvor sirovinaZemljište je značajan izvor sirovina, za građevinsku industriju, kao što je iskop kamena, proizvodnja cigle, zatim iskop gline za keramičarsku industriju, korišćenje peska i šljunka kao građevinskog materijala, boksita iz crvenice (terra rossa), ili korišćenje treseta kao sirovine za proizvodnju supstrata za zatvorene prostore (staklenici, plastenici). Eksploataciju tih sirovina nerazdvojno prati oštećenje zemljišta otvorenim kopovima, odnosno prekrivanjem plodnih zemljišta tim materijalima. Računa se da je približno 0,05 do 0,1% površine zemljišta Europe uništeno otvorenim kopovima za potrebe rudarstva, a to nisu male površine.

2. Ekološko - regulatorna funkcija zemljišta

2.1. Klimatsko regulatorna funkcija zemljišta

Zemljište je početna i završna karika u lancu biotransformacije organskog ugljenika pa u toj ulozi snažno utiče na sadržaj i ukupnu količinu CO2 i drugih gasova koji uzrokuju tzv. “efekat

9

staklene bašte ”. Premda je ukupni sadržaj organske materije – humusa u zemljištu neznatan (1-3%) humus je nacionalno blago najvećeg značaja. Humus upravlja hemijskim i biološkim procesima, hrana je i energetski izvor mikroorganizmima, svojim pozitivnim uticajem na strukturu zemljišta utiče na vodnovazdušne i hidrotermičke prilike, odnosno na plodnost zemljišta.

Sloj humusa na Zemlji ili humosfera kako navodi Lal [16,17,18] je treći po veličini „C-budžet“, koji sadrži 23x1014kg (2300 giga tona - Gt - milijardi tona)ugljen dioksida, posle okeana s 38x1015kg (38000 Gt) i litosfere s 5x1015kg (5000 Gt). Globalno gledajući, ukupna količina organskog ugljenika u humosferi je trostruko veća nego u nadzemnoj biološkoj masi: Dakle, porast C u humosferi, (što se može izazvati odgovarajućim agrotehničkim merama) za 1x1012kg (1 Gt) smanjuje porast sadržaja CO2 u atmosferi za 0.47 ppm. Procjenjuje se kako će koncentracija CO2 u atmosferi do sredine ovog veka porasti za 50%.

Formiranje humosfere odvija se kao vrlo spor pedogenetski proces akumulacije humusa, a traje hiljafdama godina. U predindustrijskom razdoblju koncentracija CO2 u atmosferi je iznosila 280 ppm (0.028% ili 6x1014kg - 600 Gt), da bi 1998. god. narasla na 365 ppm (0.037% ili 77x1013kg - 770 Gt), a godišnji porast iznosi 0.43% ili 3,2x1012kg (3.2 Gt/god). Povećanju C-atmosfere u razdoblju 1850-1998. najviše su doprineli izgaranje fosilnih goriva i proizvodnja cementa, i to za 27x1013kg (270 Gt) ugljika. Više nema sumnje da je krčenje šuma i preoravanje prerija i stepa te ekspanzija poljoprivrede u 19. i 20. veku, uzrokovala povećanu emisije CO2 u atmosferu, u količini koja je uticala na klimatske promjene na Zemlji. Lal [16,17,18] iznosi procjenu da je krčenje šumske vegetacije i širenje agrosfere na šumska zemljišta, a zatim njihova intenzivna obrada povećalo „C-budžet“ atmosfere za 136x1012kg (136 Gt), od čega iz zemljišta potiče 78x1012kg (78 Gt), a od te količine 26x1012kg (26 Gt) je posledica erozije zemljišta i erozijom uzrokovanom procesima degradacije zemljišta [16]. Za ilustraciju; oranične površine USA su uklanjanjem prirodne vegetacije, obradom tih zemljišta i stvaranjem poljoprivrednih ekosistema izgubile 3-5x1012kg (3-5 Gt) ugljenika [17,18]. Računa se da oko 9% ukupno emitovanog CO2 u EU potiče iz poljoprivrede.

Ideja o ishrani čovečanstva korišćenjem isključivo organskih đubriva, takođe vodi u bespuće. Jer, ako bi se prema nekom scenariju ta mogućnost ostvarila, «doprinos» poljoprivrede efektu staklene bašte bi se značajno povećao, pa bi se bez posebnih mera predostrožnosti ubrzale globalne promjene klime, s nepredvidljivim posljedicama po biosferu na Zemlji.

2.2. Zemljište kao prijemnik (akceptor), sakupljač (akumulator) S obzirom da se nalazi “između” litosfere i atmosfere, i ima neposredni kontakt s hidrosferom i antroposferom, odnosno biosferom, zemljište je prijemnik (akceptor) materija koje na njega padaju (kisele kiše i suva depozicija – prašina) ili svesno unose (sredstva za zaštitu bilja, đubriva). Te materije se u zemljištu mogu nakupljati pa ono ima ulogu njihovog sakupljača (akumulatora), zahvaljujući mehaničkoj, fizičkoj i fizičko-hemijskoj sorpciji. Migrirajući iz zemljišta u druge sfere, na pr. u lanac ishrane – biosferu ili u podzemne vode, zemljište postaje izvor emisije zagađenja.. 2.3. Zemljište kao prirodni izmjenjivač (transformator) različitih vidova kontaminacije (zagađenja)Sve materije koje zemljište akumulira u ili na svojoj masi vežu se u zemljištu određeno vreme i pri tome su izložene mikrobiološkoj razgradnji, transformaciji i sintezi u nova jedinjenja, ili pak razgrađeni do materija s kojima je počela fotosinteza, a to su CO2 i voda, kao prva i posljednja karika u ciklusu malog ili biološkog kruženja materije i energije. Zahvaljujući sposobnosti transformacije zemljište razgrađuje sve žetvene ostatke na poljoprivrednim

10

površinama, masu lišća listopadnih vrsta i iglica četinjara u šumskim ekosistemima. To važi i za praktično sva organska zagađenja, kao što su PAH (policiklični aromatični ugljovodonici -proizvodi gorenja), ostaci pesticida i naftni derivati (benzin i sl.).

2.4. Zemljište kao prirodni prečistač (filter) za vodu

U ulozi univerzalnog prečistača zemljište čisti (filtrira) atmosfersku vodu i tako štiti pitku podzemnu vodu od zagađenja. Važnost te sposobnosti oslikava podatak kako 65% stanovništva Europe koristi pitku vodu iz podzemne vode. Najozbiljniji zagađivač pitke podzemne vode koji se emituje iz zemljišta su nitrati iz azotnih mineralnih đubriva, a bez njih nema visokih prinosa. Taj je problem u svetskoj poljoprivredi otvoren. Kako se veći deo nitrata iz zemljišta ispire posle vegetacionog perioda, dakle posle skidanja prethodnog useva u nekim se područjima, kao na pr. u severnim državama USA oko velikih jezera, problem pokušava rešiti usejavanjem pre žetve posebnih tzv. pokrovnih useva – «cover crops», kojima je zadatak da vežu nitrate koji preostaju posle skidanja prethodnog useva, kako bi se izbeglo ispiranje i eutrofizacija vode jezera. Na drugim mesima se pribegava ograničenjima primienjene doze, vremena ili oblika primene azota u đubrenju važnijih oraničnih kultura. Filtraciona funkcija zemljišta zavisi od njegove sorptivne sposobnosti, odnosno mehanizmima sorpcije.

Mehanička sorpcija predstavlja mehaničko zadržavanje čestica suspendovanih u vodi koje se kreću kroz masu zemljišta, a zemljište deluje poput sita s različitim prečnikom otvora - od velikih, kao što su hodnici različitih glodara, hodnici glista i pukotine, do malih - kapilarnih dimenzija. Čestice suspendovane u vodi zadržavaju se u porama, čiji je prečnik manji od prečnika tih čestica pa će descedentno, u dublje slojeve i podzemnu vodu oticati voda oslobođena tih primesa.

Fizička sorpcija se odvija pod uticajem fizičkih sila, kao što su sile površinskog napona, kojima se veže higroskopna, opnena i kapilarna voda. Prve dvie su nepokretne pa zagađenja u njima ostaju određeno vreme nepokretna, dok se kapilarna voda kreće u zemljištu svim smerovima, i na taj način omogućava distribuciju zagađenja u masi zemljišta.

Hemijska sorpcija odvija se putem hemijskih reakcija, kojima polutanti prelaze u nerastvorljivi-ekološki bezopasan oblik. Unošenjem u zemljište aktivnih materija, koje će vezati polutante i oslobađati ih postepeno, tako sporo i u tako malim količinama da neće ugroziti vodu i biljku koja prima te materije, niti biosferu zemljišta, idealan je način zaštite vode odzagađenja. Fizičko-hemijska sorpcija-adsorpcija najpoznatiji je i najvažniji način zaštite podzemne vode, pre svega katjonskih zagađenja. Naime, koloidni kompleks zemljišta sadrži humus i glinu kao najvažnije acidoide putem kojih ima sposobnost vezivanja jona suprotnog naelektrisanja (katjoni) silama dovoljno snažnim za zaštitu od ispiranja, a istovremeno dovoljno slabim za prijem putem korena biljke. Kapacitet adsorpcije ilustruje podatak o aktivnoj površini 1 g montmorilonita većoj od 700 m2., koja je sedište negativnog naboja, sledi ilitna, a najmanji je kapacitet adsorcije kaolinitne gline. Na tu, ogromnu površinu mogu se vezati velike količine katjona biljnih hraniva, ali i pozitivno nabijenih radikala organskih jedinjenja gde su najprije zadržani, a zatim izloženi mikrobiološkoj razgradnji.

Biološka sorpcija odnosi se na vezivanje ekološki rizičnih materija – zagađivača, u žive organizme, pre svega biljnu masu. Na taj način sprečava se ispiranje tih materija u podzemnu

11

vodu, a zemljište se čisti od njih ako se ta biljna masa odstranjuje s zemljišta. Na taj će se način, izborom biljaka koje imaju selektivnu sposobnost primanja nekih polutanata, na pr. teških mezemljišta, zemljište čistiti od štetnih tvari.

2.5. Zemljište kao pufer Delujujući kao snažan puferni sistem zemljište inaktivira sve materije koje naglo ulaze u njegovu masu ili se pak oslobađaju mineralizacijom organske materije i sprečava stresne promene u zemljištu, šokove za biosferu – pedofloru i pedofaunu. Materije koje izazivaju zakišeljavanje zemljište neutrališe pomoću katjona, kao što su Na+, K+ Ca++, Mg++, i dr., i tako daje otpor naglim i većim promenama reakcije zemljišta. Puferizacija se vrši i drugim mehanizmima, kao što je na pr. vezivanje stranih materija na adsorptivni kompleks.

3. Biološko regulatorna funkcija zemljišta

Zemljište je stanište i genski rezervat brojnih mikro i makro organizama, odnosno pedoflore i pedofaune, početna i završna tačka bioloških kruženja, i temelj biološke raznolikosti. Broj živih organizama ispod površine višestruko je veći nego na površini zemljišta, što uvjerljivo oslikava podatak da dobro, plodno zemljište u oraničnom sloju sadrži oko 25 tona/ha živih organizama, među kojima čitav niz izuzetno korisnih, kao što su simbiotski (rod Rhizobium) i nesimbiotski (Azotobacter choococum, Clostridium pastorianum) fiksatori elementarnog azota iz vazduha. Ta sposobnost simbiotskih fiksatora iskorišćena je za bakterizaciju leguminoznih useva. Ekološke koristi primene bioloških preparata su nemerljive, jer se značajno smanjuje ili potpuno izostaje ispiranje azota u podzemne vode i vodotoke.

Plodno zemljište ima visoku biogenost, biološku aktivnost i biološku raznolikost. Što je zemljište plodnije to je ukupan broj organizama i njihova raznolikost veća. Biološka degradacija zemljišta indicira degradaciju fizičkih i hemijskih svojstava zemljišta. Bogat život u zemljištu predstavlja ogromno genetsko bogatstvo, zapravo „genski rezervoar“, iz kojeg će se sutra crpiti genetski materijal za različite potrebe poljoprivrede budućnosti. Biotehnologija traži put za upravljanje korisnim biološkim procesima u zemljištu u željenom smjeru. Mogućnosti su u tom pogledu nepredvidljive i praktično neiscrpne.

4. Zemljište kao medij za prirodno skladištenja materije i energije

Zahvaljujući svojoj poroznosti i fizičkim silama adhezije, površinskog napona, kapilarnim silama zemljište u svojoj masi drži ogromne količine vode, koju biljka prima putem korena i koristi za fotosintezu. Opisanim mehanizmima sorpcije, najviše zahvaljujući koloidima zemljišta – humusu i glini, zemljište obavlja za život izuzetno značajnu ulogu prirodnog „skladištenja“ biljnih hraniva. Mehanizam držanja vode i hraniva u zemljištu nije jednostavan, za zemljište se drže silama većim od sile teže i tako odupiru ispiranju, a manjim od sisajuće snage korijena biljke. Biljka ih prima putem korijena, rastvorene u vodi, a najveći deo primljene vode ispušta u atmosferu, snažno utičući na vodni režim i klimatske prilike. Zemljište drži veliku količinu toplotne energije od sunca i egzotermnih mikrobioloških procesa u zemljištu.

5. Prostorna funkcija zemljišta

5.1. Zemljište kao prostor za naselja i infrastrukturuOsobine zemljišta imaju ključni uticaj na korišćenje prostora, danas i u prošlosti. Naime, pedosfera pruža prostor za poljoprivredu, širenje urbanih sredina, saobraćajnica, površina za

12

rekreaciju, i na kraju prostor za odlaganje otpada. Danas je na pr. oko 90% površine zemljišta EU-27 ruralno područje, a oko 2% ukupne površine pod zgradama, s rasponom od samo 0,5% u Irskoj, 12% u Mađarskoj, 13% u Italiji, do čak 14% površine uHolandiji. Nikako nije svejedno da li su trase puteva i lokacija raznih objekata na jednom ili drugom zemljištu. Prilikom donošenja odluka o tom pitanju valja težiti rešenjima koja će što je moguće kraćom trasom presijecati na pr. riječne doline s plodnim zemljištima. Na tom delu trase preporučuje se zatvoreni sustem odvodnjavanja puteva, kako bi se zagađenja prikupila i odložila. Nestručne odluke o lokaciji mogu prouzrokovati trajne i nesagledive posledice za korišćenje tih objekata.

5.2. Zemljište kao medij za odlaganje otpadaZbrinjavanje otpada samo je jedna od prostornih uloga zemljišta. Delotvornost odlagališta uveliko zavisi od zemljišta na kojem je ono locirano, a izbor lokacije vrlo je delikatno i visoko stručno pitanje. Više je tzv. eliminatornih kriterijuma za izbor najpovoljnije, ili najmanje nepovoljne lokacije, od kojih se većina odnosi na blizinu različitih objekata, zaštićenih prirodnih površina, vodozaštitnih područja, spomenika kulture, šumskih sastojina posebne vriednosti, i dr. Što se zemljišta tiče, osnovni uslov za dobar smeštaj odlagališta je lokacija koja isključuje mogućnost emisije zagađenja u životnu sredinu; vodu, vazduh ili biosferu – biljni svet na odlagalištu ili oko njega. Da bi ispunilo taj uslov zemljište odlagališta treba da sadrži veliku količinu koloidnih materija, prvenstveno onih s visokim kapacitetom adsorpcije kao što je montmorilonitna glina i zreli ili blagi humus. Ako prirodno nije ispunjen taj uslov, on se može nadoknaditi postavljanjem sloja bentonita, treseta ili zeolitnih materijala koji istim mehanizmom izvrsno vezuju zagađujuće materije. U državama članicama EU-27 svake se godine proizvede oko 2x1012kg otpada, od čega je oko 4x1010kg opasni otpad, a 7x1011kg su biljni ostaci iz poljoprivrede. Računajući ukupnu površinu EU-27 i broj stanovnika, površina po glavi iznosi 0,86 ha kopnene površine. Na tu površinu zemljišta otpada nešto manje od 4x103kg krutog otpada, ili 2,15 kg/m2 površine, s trendom stalnog rasta od oko 10% godišnje. Deo otpada se spaljuje, a 67% odlaže na odlagališta. Oba postupka uzrokuju oštećenja životne sredine. Odlagališta oduzimaju sve veću površinu, a procedne vode iz odlagališta predstavljaju izvor zagađenja zemljišta, vode i vazduha, što ugrožava zdravlje ljudi, stoke i divljači. Stoga je težište upravljanja otpadnim materijama u sledećem: Prevencija je ključna tačka, a sastoji se u tome da se u proizvodu i njegovom pakovanju

izbegne korišćenje opasnih materija kako bi odlaganje bilo što jednostavnije, odnosno u promeni proizvodnog procesa, a na potrošače se utječe tako da oni zahtevaju proizvode lišene svakog rizika u korišćenju ili odlaganju u životnu sredinu i sa što jednostavnijim pakovanjem,

Recikliranje, odnosno ponovno uključivanje u proizvodnju se koristi, odvajanjem otpada prilikom prikupljanja. Čak 50% recikliranih materijala koji se koriste za pakovanje proizvoda, u ukupnom otpadu imaju najveću zastupljenost.

Sigurno odlaganje i monitoring odnosi se na ostatak koji nije za bilo kakvu upotrebu. Taj se ostatak spaljuje, a „ostaci ostataka“ odlažu na odlagališta, koje se tretira kao zadnje rešenje u zbrinjavanju otpada. No, za upravljanjem otpadom na odlagalištu takođe postoje precizne smernice koje mogućnost zagađenja sredine svode na najmanju moguću meru.,

Sa stajališta zaštite zemljišta najpovoljniji su postupci kojima se potpuno izbegava rizik zagađenja zemljišta štetnim materijama, na prvom mjestu teškim metalima, PAH, dioksinom, ostacima pesticida, radionukleidima i mineralnim ugljovodonicima. U tom smislu, nije dopušteno u zemljište unositi svakumateriju, uključujući i kompost bez analize sadržaja štetnih materija.

13

6. Zemljište u oblikovanju prostora

Ključnu ulogu u oblikovanju i održavanju prostora ima zemljište, jer ono svojim osobinama određuje pogodnosti i opcije za moguće načine korišćenja prostora. Čovek je u prirodne prostorne celine već «utisnuo» svoje «poruke». Menjajući prirodnu vegetaciju, a unoseći u prostor poljoprivredu stvorio je «kulturni krajobraz» prilagođen prirodnim prilikama, time se obogaćuje prostor i čini ga još dopadnijim, prihvatljivim i privlačnim za ruralni turizam. Zaštita prostorne raznolikosti svakog područja nerazdvojna je od zaštite zemljišta.

7. Konzervacijsko – arhivska funkcija zemljišta

U zemljištu su konzervisani različiti geogeni znaci, koji omogućavaju rekonstrukciju prirodne istorije i, zatim tragovi geneze zemljišta koji daju uvid u uslove obrazovanja zemljišta, možda bitno drugačiji od savremenih i služe za tumačenje osobina zemljišta koje su posledica evolucije zemljišta – pedoevolucije. Na drugoj strani, tragovi života, na pr. ostaci polena biljaka i paleontološki materijal omogućavaju rekonstrukciju uslova za život na nekom području u ranijim epohama. A kao izvori informacija za rekonstrukciju života čovjeka i njegovim aktivnostima svedoče arheološki ostaci zaštićeni u zemljištu od devastacije i propadanja. Za datiranje istorijskih događaja i promena, arheologija se oslanja upravo na te ostatke.

Naravno, sve opisane funkcije zemljište ne obavlja istovremeno, a neke se međusobno isključuju ili su u kompeticiji, što je važan problem održivog upravljanja zemljištem, jer jednu treba favorizirati, a drugu ili druge marginalizovati. Od zemljišta u agrosferi ne može se istovremeno tražiti i uloga prijemnika, sakupljača i transformatora zagađenja i pročistača za podzemne vode. Jer, vodozaštitno područje zahteva čisto zemljište s velikim kapacitetom filtracije vode kao garanciju dugotrajne i delotvorne zaštite vode od zagađenja, a to isključuje primenu savremenih rešenja u biljnoj proizvodnji, kao što je primena azotnih đubriva koja su ključ visokog prinosa useva. Međusobno se potpuno isključuje korišćenje zemljišta za izgradnju infrastrukture, s eksploatacijom sirovina i arheološkim nalazima. Isto tako, urbane sredine i objekti infrastrukture za svoj smeštaj nepovratno uništavaju zemljište, na preostalim zemljištima urbane sredine intenziviraju se procesi površinskog otiecanj i erozije, a izvor su emisije zagađenja zemljišta. Najveća koncentracija tih materija je u zemljištima urbanih sredina – zemljištima gradskih bašti, parkova, zatim u zemljištima u blizini puteva, a s udaljavanjem od takvih objekata zagađenje se smanjuje. S druge strane, polutanti nakupljeni u zemljištu izvor su velikih rizika i opasnosti, jer se putem hrane ili vode lako uključuju u lanac ishrane čoveka; direktno putem hrane koja se konzumira u svježem stanju ili putem namirnica - prerađevina.

PLODNOST ZEMLJIŠTA

Uzimajući u obzir činjenicu da je jedna od osnovnih funkcija zemljišta proizvodnja organske materije tj. Hrane, zemljište biljkama kao proizvođačima organske materije treba da obezbedi odgovarajuću plodnost. Kada je u pitanju plodnost zemljišta u literaturi se pominju različite vrste plodnosti kao što su: prirodna plodnost zemljišta, koja je rezultat delovanja pedogenetskih činilaca, zatim veštačka plodnost, koja je rezultat antropogenog uticaja, efektivna plodnost koja obuhvata prirodnu i veštačku plodnost nekog zemljišta i potencijalna plodnost-predstavlja rezultantu svih negativnih i pozitivnih svojstava nekog zemljišta.

14

Proizilazi da se biljna proizvodnja odvija na zemljištima koja poseduju efektivnu plodnost i da je ponekad vrlo teško odrediti koliki je udeo prirodne plodnosti nekog zemljišta, odnosno veštačke. Ovo je poseban slučaj u savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji u kojoj se primenjuju ratličite agrotehničke mere koje bi trebalo da doprinose povećanju efektivne plodnosti zemljišta.

Plodnost zemljišta je njegova sposobnost da istovremeno obezbeđuje biljke vodom, hranljivim materijama i kiseonikom uz odgovarajuću toplotu u toku čitavog vegetacionog perioda. Sem toga, ono treba da bude rastresito, kako bi se obezbedio normalan razvoj korenovog sistema, kao i da u njemu nema štetnih materija. Plodnost je stoga kompleksna osobina zemljišta i uslovljava je veliki broj činilaca.

Plodnost nekog zemljišta određuju njegov sastav i svojstva (morfološka, fizička, hemijska i biološka). Tu se ubrajaju: sklop ili građa profila, karakteristike pojedinih horizonata-slojeva, dubina profila, dubina fiziološki aktivnog sloja, karakteristike pojedinih horizonata odnosno slojeva (mehanički sastav, struktura), specifična masa, poroznost-ukupna i diferencijalna, vodne osobine i vodni režim, vazdušne osobine i vazdušni režim, toplotne osobine i toplotni režim i fizičko-mehanička svojstva. Sem toga, na plodnost zemljišta odražava se hemijski sastav čvrste faze zemljišta (minerološki sastav i osobine humusa), karakteristike zemljišnih koloida, sorptivna sposobnost, kiselost i alkalitet zemljišta, sastav i osobine zemljišnog rastvora, puferna sposobnost, biljkama pristupačni makro i mikroelementi, sastav adsorbovanih katjona, prisustvo i odsustvo toksičnih materija, salinitet zemljišta, odnosno procenat ukupnih vodorastvorljivih soli, sadržaj redukovanuh jedinjenja i gasova. Posebno mesto zauzima biološki činilac koji uključuje brojnost i sastav zemljišne mikro flore i mikro faune. Kada se tome doda i čitav kompleks međusobno povezanih i uslovljenih hemijskih, fizičkih i bioloških procesa i uticaj čoveka koji predstavlja jedan od najvažnijih činilaca plodnosti poljoprivrednih zemljišta, zaista proizilazi da je plodnost zemljišta veoma kompleksno svojstvo.

Plodnost zemljišta je relativan pojam. Jedno isto zemljište može predstavljati zemljište visoke plodnosti za razvoj nekih biljnih vrsta, a istovremeno zemljište niske plodnosti za neke druge biljne vrste. Pri proceni pogodnosti, odnosno plodnosti nekog zemljišta za gajenje određene kulture neophodno je poznavati s jedne strane zahteve te biljne vrste u odnosu na zemljište i osobine toga zemljišta. Kako su svi činioci plodnosti od istog značaja, s obzirom da nedostatak jednog činioca ne može biti zamenjen drugim, što znači, da na primer nedostatak vode ili kiseonika ne može biti kompenzovan nekim drugim svojstvima zemljišta, proizilazi da u toku čitavog vegetacionog perioda zemljište treba da poseduje visok stepen plodnosti, jer se samo u tom slučaju mogu postizati visoki i stabilni prinosi odgovarajućeg kvaliteta.

Jednostavno je reći da, na primer, šećerna repa ostvaruje visoke i stabilne prinose uz povoljne klimatske uslove jedino na zemljištima dobre prirodne plodnosti. Međutim, i na najboljim zemljištima stvorenim pod prirodnim uslovima uvek se javlja neki ograničavajući činilac koji umanjuje prinos u odnosu na genetski potencijal određene biljne vrste.

15

Pogodnost različitih tipova zemljišta za gajenje poljopriverdnih kultura

Sumirajući karakteristike tipova zemljišta zastupljenih u našoj zemlji Škorić (1986), ih je rangirao po njihovoj plodnosti.

Graf.1 Grafički prikaz odnosa plodnosti glavnih tipova zemljišta

Grafičkim prikazom nisu obuhvaćeni neki tipovi zemljišta iz reda hidromorfnih, halomorfnih (solončak i solinjec) i sub-akvalnih zemljišta koja zahtevaju odgovarajuće meliorativne mere kako bi se uključila u fond zemljišta pogodnih za intenzivnu biljnu proizvodnju. U prvu grupu spadaju oranične varijante černozema, eutrično-smeđe zemljište (gajnjača) obrazovano na lesu, jezerskim sedimentima i aluvijalnom nanosu, dublja crvenica, semiglejna zemljišta (livadsko zemljište) i neka aluvijalna zemljišta (fluvisol). Drugu grupu čine smonice, neki podtipovi i varijeteti eutrično-smeđeg zemljišta (gajnjače) i lesivirana zemljišta (luvisol). U treću grupu ubraja se pseudoglej i pseudoglejna zemljišta, a u četvrtu deo aluvijalnih zemljišta i najpovoljnije varijante ritskih crnica pod uslovom da nisu izložene prekomernom vlaženju površinskim i podzemnim vodama.

BONITIRANJE ZEMLJIŠTA

Bonitiranje zemljišta obuhvata utvrđivanje plodnosti zemljišta. Bonitiranje zemljišta je pedološki, inženjerski i tehnički postupak u kome se za svaku katastarsku parcelu u katastarskoj opštini, na osnovu zemljišnih tipova, podtipova, varijeteta, formi i podformi, kao i prirodnih i klimatskih činilaca, određuje bonitetna klasa i podklasa zemljišta, bez obzira na način kako se to zemljište koristi (da li se ono koristi kao njiva, vrt, voćnjak, vinograd, livada, pašnjak, trstik ili močvara).

16

Bonitiranje zemljišta sastoji se iz tri faze istraživanja:

prikupljanje opisnih podataka o zemljištu (terensko istraživanje);

laboratorijske analize zemljišnih uzoraka (pedološko istraživanje u laboratorijama koje se nalaze u u Beogradu i Novom Sadu);

izrada bonitetnog kartografskog elaborata.

Osnovu za bonitiranje zemljišta čine ugledna zemljišta na teritoriji Republike Srbije za svaku bonitetnu klasu i podklasu. Bonitetnih klasa ima osam, a podklasa deset.

Bonitiranje zemljišta vrši se u postupku premera, obnove premera ili bitnih promena na zemljištu (poplave, klizišta, erozija, odvodnjavanje, podizanje nivoa podzemnih voda idr.), na podlogama krupne razmere (S.D. 1:2500 sa horizontalnom i vertikalnom predstavom, O.D.K. 1:5000 i preglednim planom sa horizontalnom predstavom 1:10000), a na osnovu Zakona o državnom premeru i katastru i upisima prava na nepokretnostima ("Službeni glasnik RS", br. 25/2002)., Pravilnika o osnovi za bonitiranje i merilima za raspoređivanje zemljišta u bonitetne klase i podklase ("Službeni glasnik SRS", br. 37/81) i Instrukcije za katastarsko klasiranje i bonitiranje zemljišta (01 br. 951-232/2003, od 12.02.2003.godine.

Procena plodnosti zemljišta u zajedništvu sa reljefom i klimom poznata je pod nazivom bonitiranje zemljišta. Utvrđivanje boniteta i raspoređivanje zemljišta u bonitetne klase i podklase vrši se na osnovu sledećih kriterijuma:

1. dubine soluma (Zemljište od površine do matičnog supstrata)2. teksture (mehaničkog sastava)3. propustljivosti 4. dreniranosti5. vodnih osobina6. hemijske reakcije (pH vrednosti)7. zaslanjivanja8. dužine padine9. odlikama mikroreljefa10. erozije11. srednjoj godišnjoj i srednjoj mesečnoj temperaturi vazduha12. prosečnoj t za vegetacioni period13. početku trajanja i završetku vegetacionog perioda14. srednjoj godišnjoj-mesečnoj količini padavina15. srednjoj količini padavina za vegetacioni period16. potencijalu evapotranspiracije17. pojavi poznih prolećnih i ranih jesenjih mrazeva.

Na osnovu prethodnih kriterijuma, zemljišta se prema plodnosti raspoređuju u osam bonitetnih klasa, od kojih prva klasa ima najveću plodnost a osma najmanju.

17

Bonitetne klase

1.Duboka zemljišta ilovaste teksture, propusna, dobro drenirana, neutralne reakcije, podzemna voda>120 cm, dobrog CEC-a, nagiba<5%, zaštićena od poplava, laka za obradu (naročito mehanizovanu) i navodnjavanje.

1a. ilovasta zemljišta, ravna, dobro drenirana, nagib<2%, bez erozije1b. ilovasta zemljišta, ravna, dobro drenirana, nagib<4%, slabo izložena eroziji1c. ilovasta zemljišta, ravna, dobro drenirana, nagib<5%, slabo izložena eroziji

2. Srednje duboka zemljišta, ilovasta ili glinovita, umerene do dobre propusnosti, dobro drenirana, neutralna ili slabo kisela, podzemna voda<100cm, na ravnom ili nagiba<8%, moguća slaba erozija ili kratkotrajne poplave, laka ili srednje teška za obradu, pogodna za mehanizovanu obradu i navodnjavanje.

2a. ilovaste teksture, dobro drenirana, na ravnom ili nagib<3%, izložena slaboj eroziji2b. glinovite teksture, teško propusna, umereno do dobro drenirana, na ravnom ili malo nagnuta nagiba<8%, izložena slaboj eroziji2c. glinovite teksture, teško propusna, umereno do dobro drenirana, na nagnutom terenu nagiba manjeg od 8%, sadrže površinski skelet i izložena slaboj eroziji

3. Srednje duboka i duboka zemljišta, ilovaste ili glinovite teksture, umereno do teško propusna, dobro do nepotpuno drenirana, od slabo alkalne do srednje kisele reakcije, podzemna voda do 80cm dubine, nagiba do 16% i neravna, izložena eroziji i kratkotrajnim poplavama, lako do teško obradiva, ograničena upotreba mehanizacije, potrebne su mere zaštite od erozije, odnosno poplava.

3a. ilovaste teksture,dobro propusna, srednje izložena eroziji3b. glinovite ili ilovaste teksture, sadrže do 10% skeletnih čestica, slabo drenirana i teško propusna, nagnuta do 16%, neravna, srednje izložena eroziji3c. glinovite ili ilovaste teksture, sadrže do 10% skeletnih čestica, slabo drenirana i teško propusna, nagnuta do 16%, neravna, izložena jakoj eroziji

4. Duboka,srednje duboka i plitka zemljišta ilovaste ili glinovite teksture koja mogu imati do 30% skeleta ili peskovita s manje od 10% gline, alkalne do jako kisele reakcije ili zaslanjena, dobro do teško propusna, duboke podzemne vode, redovno ali kratkotrajno poplavljena ili prevlažena, nagiba do 30% s izraženom površinskom erozijom, potrebne su mere zaštite od poplava i erozije.

4a. umereno do dobro drenirana zemljišta, slabo skeletna do 10%, izložena eroziji4b. kratkotrajno prevlažena, srednje skeletna zemljišta (do 30% skeleta), loše drenirana, srednje duboka4c. često vlažena zemljišta, skeletna do 30%, loše drenirana, nagnuta do 30%, izložena svim oblicima erozije, srednje duboka

5. Plitka i srednje duboka zemljišta koja sadrže do 50% skeleta, do ekstremno kisele pH reakcije, srednje dugo prekomerno vlažena, izložena redovnim poplavama u ravnici ili nagiba do 45% s izraženim tragovima površinske erozije, neophodna je zaštita od erozije i meliorativni zahvati.Dele se u dvije potklase (skelet do 30% ili 50% uz nagib do 45%).

6. Uglavnom plitka zemljišta koja sadrže do 70% skeleta, dugotrajno vlažena ili plavljena i nagiba do 45% te izložena jakoj eroziji,visok nivo podzemne vode (dve potklase).7. Uglavnom plitka zemljišta koja sadrže do 70% skeleta, nagiba do 60%, izrazito erozivna, zaslanjena ili alkalizovana.Uz zaštitu od erozije moguće ih je koristiti samo kao livade, pašnjake ili šume (dve potklase)8. Plitka zemljišta, do 80% skeleta. Moguće ih je koristiti samo za pašnjake ili šume.

18

ZEMLJIŠNI POKRIVAČ SRBIJE

Zemljišta u prirodi nastaju kao proizvod pedogenetskih faktora (reljefa, matičnog supstrata, klime, organskog sveta i starosti terena). Faktori određuju pravac i intenzitet pedogenetskih procesa koji se odvijaju u zemljištu, a kao rezultat njihovog delovanja obrazuju se više ili manje plodna zemljišta. Svaki od ovih faktora, pod izvesnim uslovima može imati dominantan uticaj.

Zemljišni pokrivač Srbije nije velik po površini, ali je značajan po velikom broju sistematskih jedinica, koje su nastale kao posledica raznolikosti uslova postanka i razvoja zemljišta. Na genezu i evoluciju zemljišta Srbije presudan uticaj imali su geomorfološka građa terena - reljef i njegov promenljiv petrografski sastav.

U pogledu reljefa Srbija se može podeliti na dve velike geografske celine, približno jednake površine:

1. Panonska oblast, koju čini prostrana ravnica Vojvodine, Mačve, nisko Posavlje i Podunavlje, kao i brežuljkasti tereni južnog oboda Panonskog basena kome pripada šabačka Posavina i Pocerina, srbijansko Podrinje, valjevska Podgorina, Kolubara, Šumadija, zapadno Pomoravlje, veliko Pomoravlje, Stig i Braničevo.

2. Planinsko-kotlinska oblast koja se odlikuje heterogenim geološkim sastavom i sastoji se iz sledećih orografskih celina: južno Pomoravlje, karpatska Srbija, balkanska Srbija, Vlasina i Krajište, Toplica i Jablanica, Ibarsko-Kopaonički kraj, Kosovo sa Drenicom i Stari Vlah sa Raškom.

Gledano prema nadmorskoj visini, nizijski tereni (do 200 m) zauzimaju oko 37% teritorije Srbije. Na brdski (200-500 m) i niskoplaninski (500-1000 m) pojas otpada približno isti deo, od oko 26%, a na planinski (iznad 1000 m) blizu 11%. U pogledu nagiba terena karakteristično je relativno visoko učešće (42,6%) strmih i jako strmih površina (nagib iznad 30%) na kojima se obrazuju plitka zemljišta podložna eroziji i nepogodna za obradu. Zaravnjeni tereni (nagib ispod 5%) do blago nagnuti (5-10%) tereni čine oko jedne trećine zemljišnog prostora, a preostalih 24% otpada na nagibe 10-30%, čije je korišćenje u poljoprivredne svrhe uslovljeno preduzimanjem odgovarajućih mera zaštite.

Na teritoriji Republike u skladu sa uslovima obrazovanja, izdvajaju se tri pedogeografska rejona (Škorić 1986).

Prvi pedogeografski rejon predstavlja stepsko i šumsko-stepsko područje Panonske nizije i njen obodni deo koju pokrivaju:

a.) aluvijalni nanosi na rečnim terasama, na kojima se razvijaju fluvisoli, semiglejna zemljišta, ritska crnica, močvarnoglejna i halomorfna zemljišta.

b.) lesni platoi s černozemom i lesne terase na kojima se razvijaju černozemno oglejeno zemljište i slatine

c.) eolski pesak s tipovima: arenosoli, rendzine i černozemid.) Fruška gora i Vršačke planine s heterogenim supstratom na kome se zavisno od njega i od

reljefa razvijaju: rendzine, rankeri, eutrična i distrična smeđa, lesivirana i koluvijalna zemljišta.

19

Drugi pedogeografski rejon prostire se na području valovitog reljefa središnje Srbije na kome preovlađuju tercijarni jezerski sedimenti, karbonatni ili bogati bazama. Klima je semihumidna i zato preovlađuju kserotermnije šume. Na lakšim jezerskim sedimentima razvila se gajnjača - eutrično smeđe (tipično i lesivirano) zemljište, koje dominira u sekvenci : regosol – rendzina – eutrično smeđe – luvisol. Na teškim jezerskim sedimentima pretežno se nalazi smonica. Na manjim površinama lesa nalazi se černozem, a u specifičnim klimolitogenim uslovima i pseudoglej. U južnom delu ovog rejona, zbog izražene erozije ima i mnogo koluvijalnih zemljišta. Na nižim rečnim terasama, kao i u svakom području, su fluvisoli, semiglejna, euglejna i ritska zemljišta.

Treći pedogeografski rejon zauzima planinska područja zapadne i istočne Srbije. To je područje Dinaridskih, Rodopskih, Šarsko-pindskih i Karpatsko-balkanskih planina. Na krečnjačko dolomitskim stenama na najvišim delovima su klakomelanosoli, a uopšteno dominiraju kalkokambisoli i luvisoli.Na kiselim silikatnim stenama u višim zonama i strmijim područjima javljaju se rankeri, a preovlađuju distrična smeđa zemljišta. Na kvarcnim stenama nalazimo manje oaze podzola i smeđih podzolastih zemljišta.Na jako bazičnim stenama javljaju se rankeri, eutrično smeđa, lesivirana zemljišta i smonice.

Udeo poljoprivrednog zemljišta u ukupnoj teritoriji Republike iznosi oko 65 % (središnja Srbija – 60,2%, Vojvodina 82 %, Kosovo i Metohija – 53,5%). Struktura poljoprivrednog zemljišta po osnovnim kategorijama korišćenja, odlikuje se dosta visokim učešćem obradivih površina (oko 82 %), koje zauzimaju blizu 4,7 miliona hektara, od čega na središnju Srbiju otpada 56 %, Vojvodinu – 35 %, a na Kosovo i Metohiju – 9 % (tabela br.1). Važno je istaći da površine pod oranicama i baštama za celu teritoriju Srbije iznose oko 3,6 miliona hektara što čini 64 % ukupnog, odnosno 78,4 % obradivog poljoprivrednog zemljišta.

Tabela br.1 Poljoprivredna površina republike Srbije prema načinu korišćenja u ha ( iz Prostornog plana Republike Srbije, 1996).

Oranice Voćnjaci Vinogr. Livade Obradivo Pašnjaci Ribnjaci i bare

Svega poljopr.

Vojvodina 1 579 643 16 496 12 196 32 326 1 640 661 119 176 30 140 1 789 977Središnja Srbija

1 799 399 228 719 63 265 547 954 2 639 337 710 358 5 537 3 355 232

Kosovo i Metohija

291 046 11 816 9 422 88 353 400 640 182 352 83 583 075

Srbija 3 670 091 257 031 84 883 668 633 4 680 638 1 011 884 35 760 5 728 282

U pretežnom broju opština središnje Srbije (77 %) oranice i bašte čine više od polovine obradivih površina, a učešćem iznad republičkog proseka odlikuje se i čitava Vojvodina i veći deo Kosova.

Na pedološkoj karti Srbije (slika br. 1. i tabela br.2), koja predstavlja pravu pedološku zbirku, izdvojeni su brojni tipovi zemljišta i njihove niže sistematske jedinice, od kojih svaka poseduje određena morfološka, hemijska, vodno-fizička a s tim u vezi i proizvodna svojstva. Neki od njih su oličenje prirodno plodnog zemljišta, koje pruža optimalne uslove za postizanje visokih stabilnih i ekonomski opravdanih prinosa odgovarajućeg kvaliteta (npr. černozem karbonatni na lesu), a neka imaju takve karakteristike da na njima čak i prirodna vegetacija, koja podnosi takve uslove, u određenim periodima u toku godine potpuno propada, te se stvaraju tzv. »ćelava mesta« (npr. solončaci i solonjeci). Pojava velikog šarenila u pedološkom sastavu Srbije objašnjava se činjenicom da je zemljište funkcija pedogenetskih faktora, koji veoma variraju u vremenu i prostoru.

20

Tabela br.2. Tipovi zemljišta na prostoru Republike Srbije sa osnovnim podacima o bonitetnim karakteristikama (iz Prostornog plana Republike Srbije, 1996)

Broj Tip zemljišta Površina (ha) Bonitetne karakteristike1

Kamenjar (Litosol) 77.757Ozbiljna ograničenja –neproduktivno zemljište

2Eolski pesak (Arenosol) 86.000

Znatna ograničenja – slabo do srednje produktivno zemljište

3 Zemljišta na krečnjacimaKrečnjačko dolomitna crnica (Kalkomelanosol) i Smeđe krečnjačko(Kalkokambisol)

910.000

Znatna do srednja ograničenja –slabo do srednje roduktivna zemljišta

4Humusno silikatno zemljište(Ranker)

324.000

Umerena do znatna ograničenja-produktivno zemljište za livadsko-pašnjačku proizvodnju

5Černozem 1.200.000

Bez ograničenja- visoko produktivno zemljište

6Smonica (Vertisol) 680.000

Umerena ograničenja- visoko produktivno zemljište

7 Eutrično smedje-Gajnjača (Eutrični kambisol)

437.000Umerena ograničenja-produktivno zemljište

8 Distrično smedje-Kiselo smedje (Distrični kambisol)

2.607.000Znatna ograničenja – slabo do srednje produktivna

9Zemljišta na serpentinu (Ranker i Eutrično smedje)

268.000Znatna do srednja ograničenja-slabo do srednje produktivna zemljišta

10Pseudoglej

500.000 Umerena do znatna ograničenja- uslovno produktivno zemljište

11Aluvijalno zemljište(Fluvisol) i Ritska crnica (Humoglej)

675.000

Bez ograničenja do ozbiljnih ograničenja- uslovno mogu biti visoko produktivna (melioracije)

12 Solončak i Solonjec (zaslanjena i alkalizovana zemljišta)

233.000Znatna ograničenja – slabo do srednje produktivna

Ukupno1-12

8.836.757

21

Tabela br.3. Bonitetna struktura produktivnog zemljišta Srbije

Bonitetne klase

POVRŠINA u km2STRUKTURA u %

SrbijaVojvodina

Središnja Srbija

Kosovo i Metohija

SrbijaVojvodina

Središnja Srbija

Kosovo i Metohija

1 11.650 9.688 1.675 287 14,4 51,4 3,2 2,82 9.357 3.284 5.481 592 11,6 17,4 10,6 5,83 10.522 3.823 5.383 1.316 13,0 20,3 10,5 13,04 8.682 355 7.133 1.194 10,8 1,9 13,8 11,8Svega pogodno za obradu

40.211 17.150 19.672 3.389 49,8 91,0 38,1 33,4

5 11.073 531 9.002 1.540 13,7 2,8 17,4 15,26 20.144 889 17.185 2.070 25,0 4,7 33,2 20,47 8.069 193 5.232 2.644 10,0 1,0 10,1 26,18 1.178 72 604 502 1,5 0,5 1,2 4,9Svega nepogodno za obradu

40.464 1.685 32.023 6.756 50,2 9,0 61,9 66,6

Svega produktivna površina

80.675 18.835 51.695 10.145 100,0 100,0 100,0 100,0

Neplodno 7.686 2.671 4.273 742

UKUPNO 88.361 21.506 55.968 10.887

Sa aspeskta stepena pogodnosti za korišćenje u poljoprivredi (bonitet zemljišta) zemljišni potencijal Republike razvrstan je u osam bonitetnih klasa, pri čemu prve četiri klase predstavljaju bolja zemljišta, a u klase od 5 – 8 uključeni su prostori uglavnom nepogodni za obradu (tabela br.3). Gledano za Republiku u celini zastupljenost zemljišta pogodnih i nepogodnih za obradu je skoro identična. Ograničenja za vođenje intenzivne poljoprivredne proizvodnje su najslabije izražena u Vojvodini, a najsnažnije na Kosovu i Metohiji. Ovo poslednje područje, slično kao i pretežan deo središnje Srbije, odlikuje se velikim rasponima u prirodnoj plodnosti zemljišta po užim geomorfološkim celinama.

U daljem tekstu su prikazana osnovna svojstva glavnih tipova zemljišta u Republici sa kratkim osvrtom na njihova proizvodna svojstva i mere popravke.

1. Kamenjar (Litosol) je nerazvijeno zemljište i sastoji se od trošnog skeleta. Pripada osmoj bonitetnoj klasi zemljišta.

22

2. Eolski pesak (Arenosol) je nerazvijeno peskovito zemljište. Ova zemljišta nisu pogodna za ratarsku proizvodnju i pripadajau osmoj bonitetnoj klasi.

3. Krečnjačko dolomitna crnica (Kalkomelanosol) i Smeđe krečnjačko zemljište (Kalkokambisol). Prema pogodnosti za intenzivnu biljnu proizvodnju ova zemljišta se nalaze u sedmoj bonitetnoj klasi i koriste se uglavnom kao prirodni pašnjaci ili su pod šumom. Samo manje površine koje se nalaze na nižim pozicijama sa blagim nagibom u povoljnim klimatskim uslovima se koriste kao oranice.

4. Humusno silikatno zemljište (Ranker) je tip zemljišta koji se razvija na silikatnim stenama. Rankeri se uglavnom koriste kao pašnjaci i livade, a manje površine kao oranice za proizvodnju krompira, ječma i zobi. Ako se ima u vidu nadmorska visina, klimatski uslovi, geološka podloga i osnovna vodno –fizička svojstva, rankeri pripadaju sedmoj bonitetnoj klasi zemljišta i nisu pogodna za intenzivnu biljnu proizvodnju.

5. Černozem se može definisati kao zemljište semiaridnog stepskog područja koji se uglavnom nalazi u Vojvodini na površini oko 1.000.000 ha, dok je u ostalim delovima Srbije zastupljen na oko 200.000 ha. Matični supstrat je karbonatni les, eolski sediment sa 20-30% CaCO3. Na manjim površinama černozem je nastao na pretaloženom lesu, aluvijumu i eolskom pesku. Mehanički sastav černozema je vrlo povoljan - ilovast. Karakteriše se dobrom mrvičastom strukturom, stabilnim agregatima i dobro je propustljiv za vodu. Odlikuje se povoljnim vodno-vazdušnim i toplotnim režimom, i lako se obrađuje.U pogledu hemijskih svojstava karakteriše se neutralnom do slabo alkalnom hemijskom reakcijom, dobro je obezbedjen humusom i biiljnim hranivima.Černozem se nalazi u prvoj bonitetnoj klasi. Ovoj klasi pripadaju vrlo dobra zemljišta, sa moćnim humusno-akumulativnim horizontom, ilovastim mehaničkim sastavom i dobrom strukturom. Pogodna su za navodnjavanje, a kada su zaštićena od poplava, koriste se za biljnu proizvodnju bez ograničenja. Na zemljištima prve bonitetne klase, u uslovima navodnjavanja, postižu se visoki i stabilni prinosi gajenih biljaka.

6. Smonica (Vertisol) je tip zemljišta koji u pogledu pogodnosti za biljnu proizvodnju pripada trećoj bonitetnoj klasu. Formirana je na matičnim supstratima sa više od 30% gline, pretežno montmorilonitnog tipa. U vlažnom periodu, visok udeo gline uzrokuje bubrenje i smanjenu dreniranost zemljišta, a u sušnom periodu godine dolazi do kontrakcije kada se stvaraju pukotine u koje se obrušava zemljište iz površinskog A horizonta. Smonice su zemljišta sa nepovoljnim vodno-vazdušnim i toplotnim režimom, teška i sa vrlo kratkim periodom povoljnim za obradu što predstalja značajna ograničenja za primenu agrotehničkih mera u intenzivnoj biljnoj proizvodnji. Hemijska svojstva su znatno povoljnija. Odlikuju se velikim kapacitetom adsorbcije, zasićenost bazama je i do 90%, i imaju neutralu do slabo alkalnu hemijsku reakciju. Humusom, ukupnim azotom i kalijumom su uglavnom dobro obezbeđene, a u pogledu obezbeđenosti fosforom smonice su dosta siromašne. Intenzivno korišćenje smonica za biljnu proizvodnju podrazumeva primenu mera kojima se popravlja vodno-vazdušni i toplotni režim, u kombinaciji sa navodnjavanjem i đubrenjem. Uz primenu navedenih mera na smonicama se postižu visoki prinosi gajenih biljaka.

7. Gajnjača (Eutrični kambisol) u pogledu pogodnosti i ograničenja za biljnu proizvodnju pripada drugoj bonitetnoj klasi zemljišta. Gajnjače su pretežno srednje teška zemljišta, sa izraženom teksturnom diferencija unutar profila. Humusno – akumulativni horizont se karakteriše veoma povoljnim vodno-vazdušnim režimom, kao rezultat povoljnog odnosa krupnih, srednjih i finih pora. To su dobro ocedna i topla zemljišta. Hemijska svojstva variraju

23

u zavisnosti od intenziteta korišćenja, stepena erodiranosti, hemijskih svojstava matičnog supstrata, a i stepena razvoja. Sadržaj humusa kod gajnjača je u intervalu od 2 do 5%, neutralne su do slabo kisele hemijske reakcije, imaju visok kapacitet adsorbcije, a od jona dominira Ca i Mg. Mere popravke gajnjače su: zaštita od erozije , terasiranje, konturna obrada, pravilan plodored, produbljavanje oranice, intenzivno đubrenje organskim i mineralnim đubrivima. Gajnjače su pogodne za ratarsku, povrtarsku, voćarsku i vinogradarsku proizvodnju.

8. Kiselo smedje zemljište (Distrični kambisol) prema pogodnosti za biljnu proizvodnju pripada petoj ili šestoj bonitetnoj klasi u zavisnosti od stepena nagiba terena na kojem je formirano i od moćnosti soluma. Ova zemljišta su naszemljišta na kiselim kvarcno-silikatnim supstratima: granitu, gnajsu, mikašistu, filitu i dr. U prirodnim uslovima su pod šumskom vegetacijom (bukva, jasen, jela). Uzgoj voćarskih i ratarsko-povrtarskih biljnih vrsta je ograničen na manjim površinama. Zadovoljavajući prinosi se postižu gajenjem krompira, raži ovsa i ječma.

9. Zemljišta na serpentinu (Ranker i Eutrično smedje). Karakterišu se nepovoljnim fizičkim i hemijskim svojstvima. Uglavnom se koriste kao pašnjaci i livade. Zbog znatnih ograničenja za biljnu proizvodnju pripadaju sedmoj bonitetnoj klasi.

10. Pseudoglej je zemljište koje se karakteriše nepovoljanim vodnim, vazdušnim i toplotnm režimom, te pripada četvrtoj bonitetnoj klasi. Za ovaj tip zemljišta je značajno da se znakovi hidromorfizma javljaju kao rezultat prevlaživanja površinskih horizonata stagnirajućom površinskom, uglavnom padavinskom vodom. Zadržavanje suficitne vode u površinskim horizontima posledica je prisustva teže propusnog horizonta ili sloja u profilu. U pogledu hemijske reakcije površinski horizonti su uglavnom kisele reakcije (pH 5-5,5), slabo zasićeni bazama, malog kapaciteta adsorbcije i slabo su obezbeđeni humusom i biljnim hranivima. Imajući u vidu vodno-fizička i hemijska svojstva pseudoglej je zemljište male plodnosti, a postignuti prinosi gajenih biljaka uglavnom su niski i zavise od klimatskih uslova u toku godine. Intenzivnije korišćenje pseudogleja za biljnu proizvodnju je moguće uz primenu kompleksnih meliorativnih mera.

11. Aluvijalno zemljište (Fluvisol) i Ritska crnica (Humoglej) pripadaju trećoj bonitetnoj klasi. Ova bonitetna klasa obuhvata zemljišta koja se koriste za biljnu proizvodnju, ali uz određena ograničenja. Karakterišu se heterogenim mehaničkim sastavom - peskovita, ilovasta i glinovita, propustljiva do teže propustljiva, uglavnom neutralne, ređe slabo kisele hemijske reakcije. Zbog uticaja dopunskog vlaženja soluma poplavnim i/ili podzemnim vodama i mehaničkog sastava, aluvijalna zemljišta i ritske crnice karakteriše nepovoljan vodni, vazdušni i toplotni režim. Iako ova zemljišta pripadaju grupi potencijalno plodnih zemljišta, njihovo intenzivno korišćenje uglavnom zahteva primenu meliorativnih mera. Aluvijalna zemljišta i ritske crnice je potrebno zaštititi od visokog nivoa podzemnih i poplavnih voda, kod glinovitih obezbediti dreniranost u cilju zaštite zemljišta od zabarivanja, po potrebi primenjivati meliorativno đubrenje i druge mere. Po pravilu ova zemljišta se u većini slučajeva u sušnim periodima navodnjavaju, a u vlažnim odvodnjavaju. Poboljšanjem vodnog, vazdušnog i toplotnog režima, uz obezbedjenje pristupačnih hraniva, na aluvijalnim zemljištima i ritskim crnicama mogu da se postignu visoki i stabilni prinosi gajenih biljaka.

12. Solončak i Solonjec (zaslanjena i alkalizovana zemljišta), naszemljišta su pod uticajem dopunskog vlaženja prvenstveno podzemnim, a ređe i površinskim vodama koje su zaslanjene i/ili alkalizovane. Solončaci i solonjeci se zbog nepovoljnih hemijskih i fizičkih svojstava

24

koriste kao prirodni, dosta oskudni pašnjaci. Po pogodnosti za biljnu proizvodnju solončaci i solonjeci pripadaju sedmoj bonitetnoj klasi. Da bi se uključili u fond obradivih zemljišta solončake i solonjece je potrebno meliorisati.

ZEMLJIŠTA VOJVODINE

Zemljišta Vojvodine nastala su pretežno na sedimentnim stenama. Samo zemljišta na Fruškoj Gori i Vršačkim planinama imaju za geološku podlogu uglavnom metamorfne a delom i magmatske stene.

Reljef Vojvodine je formiran dejstvom endogenih i egzogenih sila. Posredstvom endogenih sila formirani su morfostrukturni oblici u reljefu, odnosno stvorene su osnovne konture današnjeg reljefa. Završni oblici reljefa Vojvodine su rezultat periodičnog navejavanja lesa, erozionog rada atmosferilija i reka kao i akumulacije fluvijalnog materijala na rečnim terasama.

U reljefu Vojvodine razlikuju se sledeće geomorfološke celine: niskoplaninski oblici (Fruška Gora i Vršačke planine), lesne zaravni (platoi), peščane zaravni (Subotičko-Horgoška i Deliblatska peščara), lesne terase, aluvijalne terase i aluvijalne ravni.

Kao rezultat određene konstelacije pedogenetskih faktora i različitog intenziteta njihovog delovanja javlja se raznoliki zemljišni pokrivač Vojvodine:

• na aluvijalnim nanosima na rečnim terasama, razvijaju se fluvisoli, semiglejna zemljišta, ritske crnice, močvarnoglejna i halomorfna zemljišta;

• na lesnim platoima černozemi; • na lesnim terasama černozemno oglejena zemljišta i slatine; • na eolskom pesku arenosoli, rendzine i černozemi; • na Fruškoj Gori i Vršačkim planinama s heterogenim supstratom razvijaju se rendzine,

rankeri, eutrična i distrična smeđa, lesivirana i koluvijalna zemljišta.

DEGRADACIJA ZEMLJIŠTA

Ako se ima u vidu da je zemljište osnova opstanka živoga sveta, kao i da su površine obradivog zemljišta ograničene, kvalitet zemljišta koja se koriste u poljoprivredi kao i zemljišta uopšte, danas se nalaze u žiži interesovanja u celom svetu. Kvalitet poljoprivrednih proizvoda u velikoj meri zavisi od zemljišta, stoga očuvanje i zaštita njegovih hemijskih, fizičkih i mikrobioloških svojstava ima izuzetan ekološki i ekonomski značaj.

Poslednjih godina naučni i stručni radnici, kako u svetu tako i u našoj zemlji, skreću pažnju na čitav niz ograničavajućih faktora koji ugrožavaju postizanje visokih i stabilnih prinosa odgovarajućeg kvaliteta čak i na najboljim zemljištima. Neki od tih faktora posledica su aktivnosti čoveka, kao što je: degradacija hemijskih (gubitak hraniva, zagadjenje zemljišta, zakišeljavanje, zaslanjivanje i dr.), fizičkih (sabijanje zemljišta, pogoršanje strukture, stvaranje pokorice i dr.) i bioloških (poremećaj u biološkoj i mikrobiološkoj aktivnosti zemljišta) svojstava zemljišta. Ukoliko se degradaciji zemljišta nebi posvetila odgovarajuća pažnja posebno kada je u pitanju njegova kontaminacija teškim metalima, pesticidima, radionuklidima i drugim hazardnim materijama iz različitih bioindustrijskih izvora, moglo bi

25

da dodje to pojave tzv. "hemijske vremenske bombe", koja se može uporediti sa metastazom raka u ljudskom organizmu.

Naučnici širom sveta, koji se bave naukom o zemljištu, ukazuju na ekološke probleme i katastrofalne posledice koje proizilaze iz degradacije zemljišta. Na globalnom planu, kada je u pitanju Zemlja, navode se brojni negativni primeri, kao što su: uništavanje tropskih šuma, požari u savanama, preterana ispaša u aridnim područjima, korišćenje pustinja u vojne svrhe, neadekvatno korišćenje zemljišta u mediteranskim područjima uz destruktivne oblike turizma, izgradnja naselja i gradova na plodnim zemljištima, pojava raznih vidova erozije zemljišta, zaslanjivanje, alkalizacija zemljišta, acidifikacija, kao i kontaminacija zemljišta materijama poreklom iz različitih bio-industrijskih izvora (teški metali, pesticidi, radionuklidi) i dr.

U toku razvoja ljudske civilizacije promene u životnoj sredini bile su neminovne. Pretvarajući zemljište u objekat rada, čovek je postao veoma aktivan pedogenetski faktor. On svesno i planski, primenom raznih mera, menja ne samo sastav i osobine zemljišta, već i mnoge prirodne uslove njihovog obrazovanja, pre svega biljni pokrivač, zatim hidrološke uslove (odvodnjavanjem i navodnjavanjem), kao i mikroreljef. Posmatrajući istorijski razvoj ljudskog društva i zemljoradnje, može se konstatovati, da se uticaj čoveka na zemljište povećavao s povećanjem stepena razvoja tog društva, odnosno s razvojem tehnike i tehnologije. Posledica tih promena je postepena ali stalna degradacija sredine. Prema Oldemanu (1988) degradacija zemljišta se može posmatrati kroz tri perioda:

- od perioda rane civilizacije pa sve do pre 250 godina,- period Evropske ekspanzije u Ameriku, Australiju, Aziju i Afriku, 50 do 250 godina

unazad i- period posle II Svetskog rata koji je u tesnoj vezi sa naglim porastom ljudske

populacije, naročito u zemljama trećeg sveta.U prvobitnoj zajednici čovek je vršio uticaj na zemljište obradom pomoću primitivne

motike, dok u današnje vreme, primenom duboke obrade, navodnjavanjem, odvodnjavanjem, đubrenjem, primenom hemijskih i agrotehničkih melioracija, bitno menja ne samo osobine zemljišta već i pravac njihovog razvoja.

Tako na pr. Kovda i Samojlova (1985) u knjizi »Ruski černozem 100 godina posle Dokučajeva« detaljno analiziraju promene vezane za pejsaž kao i sistem poljoprivredne proizvodnje. Autori ističu, da je u postdokučajevskom periodu u zemljištima černozemne zone u Rusiji, došlo do promena hemijskih, fizičkih i hemijsko-fizičkih svojstava zemljišta, kao i probleme vezane za eroziju, navodnjavanje i rekultivaciju černozema.

Korišćenjem zemljišta u savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji, dolazi do poremećaja ravnoteže izmedju pojedinih pedogenetskih faktora, a čovek svojom aktivnošću može da poveća ili smanji prirodnu otpornost zemljišta prema različitim vidovima njegove degradacije. Degradacija zemljišta se može definisati kao skup procesa uzrokovanih aktivnošću čoveka, koji smanjuju sadašnji a i budući potencijal zemljišta koji predstavlja uslov opstanka živoga sveta na našoj planeti.

Evropska Unija je zaštitu zemljišta po značaju izjednačila sa zaštitom vode i vazduha, te je na tim osnovama u okviru Akcionog programa za životnu sredinu EU (Decision No 1600/2002/EC) izrađeno sedam tematskih strategija; za vazduh, izbegavanje produkcije otpada i recikliranje, morske basene, zemljište, pesticide, prirodne resurse i urbane sredine. Za sva pitanja degradacije i zaštite zemljišta u EU nadležan je Europski biro za zemljište (European Soil Bureau – ESB), koji deluje u okviru Zajedničkog istraživačkog centra EU (Joint Research Centre – JRC) u Ispri nedaleko Milana. Kako oštećenja zemljišta ne poznaju granice, da bi svojim delovanjem pokrio celu Evropu, taj biro je uspostavio Mrežu (European Soil Bureau Network - ESBN), koja angažuje pedologe svih evropskih država koji kao savetodavno telo JRC-IES (Institute for Environment and Sustainability) opslužuju Europsku komisiju (European Commission – EC)

26

podacima potrebnim za vođenje delotvorne politike upravljanja i zaštitom zemljišta. Tako je osmišljena Tematska strategija zaštite zemljišta (Thematic Strategy for Soil Protection, Communication COM 2006 231) kao ključni dokument. Polazište zaštite zemljišta u tom dokumentu je održivo upravljanje zemljištem, izbegavanje svakog oštećenja i korišćenje na načelima zaštite funkcija zemljišta. Tematska strategija EC definisala je pojam degradacije zemljišta kao gubitak zemljišta ili njegovog kvaliteta za određene funkcije. Prema ovoj strategiji identifikovano je osam glavnih izvora oštećenja zemljišta:

1.erozija, 2.lokalna i difuzna kontaminacija, 3.smanjenje sadržaja organske materije, 4.gubitak biodiverziteta, 5.sabijanje i drugo fizičko propadanje zemljišta, 6.salinizacija, 7.poplave i klizišta, i 8. promena načina korišćenja.

Dimenzije problema oštećenja zemljišta u Europi ilustruju podaci o proceni površina zahvaćenih najvažnijim vrstama oštećenja prikazani u tabeli:

Površine zemljišta Europe zahvaćene najvažnijim oštećenjima

OŠTEĆENJE ZEMLJIŠTA ZAHVAĆENA POVRŠINA

(milioni ha)

% od UKUPNE POVRŠINE EVROPE

Ostaci pesticida 180 19

Nitrati i fosfati 170 18

Erozija vodom 115 12

Zakiseljavanje (acidifikacija) 85 9

Erozija vetrom 42 4

Zbijanje - kompakcija 33 4

Zaslanjivanje (salinizacija) 3,8 0,4

Gubitak organske materije 3,2 0,3

TIPOVI DEGRADACIJE ZEMLJIŠTA(prema Oldemanu, 1988.)

Prema Uputstvu za opštu procenu oštećenja zemljišta pod uticajem aktivnosti čoveka (Oldeman, 1988), izdvojena su dva tipa degradacionih procesa:

- degradacija odnošenjem (erozijom) zemljišta (na manju ili veću udaljenost), i- degradacija zemljišta oštećenjem in-situ (unutar samog profila zemljišta).Sem tipa degradacije zemljišta veoma je važno definisati i stepen degradacije,

odnosno da li je ona izražena u blagom, umerenom ili jakom stepenu. Pored toga nije svejedno da li je taj proces zahvatio manje ili veće područje i kojom dinamikom se odvija.

27

TIP

OV

I T

IPO

VI

DE

GR

AD

AC

IJD

EG

RA

DA

CIJ

EEZ

EM

LJI

ŠT

AZ

EM

LJI

ŠT

A

Erozija vodomGubitakovršinskogsloja zemljišta

Deformacije terena

Erozija vetromGubitak površinskog

sloja zemljištaDeformacije terena

HEMIJSKA OŠTEĆENJAGubitak hranivaZagađenje iz bioindustrijskih izvoraAcidifikacijaZaslanjivanje i dr.

FIZIČKA OŠTEĆENJAStvaranje pokoriceSabijanjeKvarenje struktureZabarivanje i dr.

BIOLOŠKA OŠTEĆENJANeravnoteža u mikrobiološkoj aktivnosti

DEGRADACIJA EROZIJOMODNOŠENJEM ZEMLJIŠTA

DEGRADACIJA IN SITUUNUTAR PROFILA ZEMLJIŠTA

Sl. 4 Tipovi degradacije zemljišta

Degradacija uzrokovana erozijom zemljišta – U okviru degradacije zemljišta erozijom tj. premeštanjem zemljišnog materijala, razlikuju se:

- erozija vodom, i- erozija vetrom,

a posledice su gubitak površinskih delova zemljišta, deformacija terena usled pojave brazdaste i jaružne erozije vodom, kao i pojava izduvina, greda, dina kao posledica erozije vetrom i dr.

Degradacija zemljišta oštećenjem in-situ.- Od posebnog značaja su oštećenja (pogoršanja) svojstava zemljišta koja se odvijaju u samom profilu zemljišta, i to:

Pogoršanje hemijskih procesa u zemljištu

- gubitak hranljivih materija, koji često dovode do ozbiljne redukcije proizvodnog potencijala zemljišta, zakišeljavanja zemljišta u humidnim rejonima i dr.;

- kontaminacija zemljišta materijama iz različitih bioindustrijskih izvora; primenom hemikalija u većim količinama, kisele kiše itd.;

- zaslanjivanje, usled nepravilnog navodnjavanja i upotrebe vode neodgovarajućeg kvaliteta;

- prekid obnavljanja plodnosti zemljišta poplavnim vodama; kao posledica protivpoplavnih mera, primene raznih metoda konzervacije zemljišta i dr.;

- hemijske promene i pojava toksičnih materija (npr. pirinčana polja i dr.);

Pri izradi karte procene degradacija zemljišta (Global Assessment Of Soil Degradation - GLASOD, Oldeman, 1988) kao i u metodologiji za procenu statusa degradacije zemljišta uzrokovanom aktivnošću čoveka, kada je u pitanju degradacija hemijskih procesa u zemljištu svakako da značajno mesto zauzima zagadjenje odnosno kontaminacija zemljišta hazardnim materijama.

28

Termin hazardne materije podrazumeva veliku i raznoliku grupu neorganskih i organskih jedinjenja. Ova jedinjenja obuhvataju toksične, korozivne, zapaljive, samozapaljive, radioaktivne amterije i različiti otpad koji može biti u čvrstom, tečnom ili gasovitom stanju. Postoji bukvalno stotine hiljada ovih materija koje poseduju različite hemijske strukture, a samim tim i različiti nivo toksičnosti u različitim uslovima. Najznačajniji izvori hazardnih materija zagadjivača zemljišta su: otpad poreklom iz klanične industrije, aero zagadjivači, mineralna i organska djubriva, pesticidi, navodnjavanje, gradske i "divlje" deponije, deponije isplačnog materijala, stovarišta uglja i drugih materijala, industrijska i gradska otpadna voda, transport hemikalija i drugog materijala, drenaža u blizini rudnika, otpad iz rudnika, cevovodi kojima se transportuje nafta, hemikalije, otpadna voda, naftne bušotine, radionuklidi, otpad radioaktivnog materijala, so za posipanje puteva – hloridi, septičke jame, podzemne cisterne za čuvanje goriva i nafte, omekšivači vode - površinski aktivne materije, metalurška industrija, topionice obojenih mezemljišta.

Sem pogoršanja hemijskih procesa u zemljištu od posebnog značaja su i oštećenja fizičkih procesa :

Pogoršanja fizičkih procesa u zemljištu

- smanjivanje ukupne poroznosti i stvaranje pokorice u površinskom sloju zemljišta;- sabijanje zemljišta uzrokovano primenom teške mehanizacije na zemljištima sa

nestabilnom strukturom ili na zemljištima kojima je sadržaj humusa znatno smanjen;- pogoršanje strukture zemljišta kao posledica disperzije strukturnih agregata, usled

prisustva soli natrijuma;- zabarivanje i pojava hidromorfizma kao posledica aktivnosti čoveka;- aridifikacija usled promene vodnog režima kao posledica na primer snižavanja nivoa

podzemne vode, odnosno spuštanja nivoa podzemne vode;- sleganje organskih zemljišta kao posledica drenaže, oksidacionih procesa i dr.

U savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji zapaženi su brojni primeri sabijanja zemljišta. Trendom smanjivanja ljudskog rada i uvodjenjem sve većih i težih mašina povećava se verovatnoća da dodje do oštećenja zemljišta. Ovome posebno doprinosi nepravovremena obrada i učestali prohodi poljoprivrednom mehanizacijom.

Sa aspekta poljoprivredne proizvodnje različita zemljišta ili pojedini slojevi - horizonti zemljišta smatraju se sabijenim kada im je ukupna i diferencijalna poroznost takva da ograničava kretanje vode i kretanje vazduha, odnosno sprečava aeraciju zemljišta, kao i kada je zemljište tako sabijeno a njegove pore tako male da ometaju noramalan razvoj i prodiranje korenovog sistema. Sem toga, sabijenost zemljišta se manifesuje i u stvaranju poteškoća pri izvodjenju različitih operacija pri obradi zemljišta. Pogoršanje hemijskih i fizičkih svojstava zemljišta ima za posledicu pogoršanje bioloških procesa u zemljištu.

Pogoršanje bioloških procesa u zemljištu

Mikroorganizmi svojom biohemijskom aktivnošću utiču na čitav niz pedogenetskih procesa i na taj način učestvuju u stvaranju i održavanju njegove plodnosti, bilo potencijelne ili efektivne. Do poremećaja biološke aktivnosti u površinskim slojevima zemljišta dolazi u slučaju prenaglašene upotrebe hemikalija i teške mehanizacije u poljoprivrednoj proizvodnji, u industrijski razvijenim zemljama i dr.

29

KLASIFIKACIJA OŠTEĆENIH ZEMLJIŠTA (prema prof.dr F. Bašiću 2009.)

Važno pitanje za usmeravanje istraživanja i objektivnu valorizaciju - rangiranje opasnosti procesa oštećenja je naučno utemeljena klasifikacija oštećenja zemljišta. Jedinstvena klasifikacija oštećenja ne postoji, jer se problemi oštećenja u različitim državama različito rangiraju po značaju.Primarno je pitanje kojoj nameni zemljišta dati najveći značaj i uzeti je za polaznu osnovu za ocenu stepena oštećenja. Kako je zemljište višenamenski resurs, u jednom slučaju, na pr. za potrebe biljne proizvodnje, to je efektivna plodnost i čistoća zemljišta, u drugom slučaju (na vodozaštitnom području) to je filtraciona sposobnost, stepen zagađenosti i emisija nitrata, dok će u nacionalnom parku primarni značaj imati sposobnost održavanja stabilnosti prirodnih ekosistema i postojećih odnosa u biosferi. Otežavajuća je okolnost za kreaciju jedinstvene klasifikacije još i činjenica da se zemljište oštećeno za jednu, može smatrati neoštećenim i upotrebljivim za drugu namenu. Klasifikacija mora biti "otvorena" za nove podatke, i za njih imati logično mesto u klasifikacionom sistemu. Koristeći iskustva vlastitih višegodišnjih pedoloških istraživanja, poljskih ogleda, izrade agroekoloških studija, projekata agrotehničkih melioracija 1992. god. Prof. Dr Ferdo Bašić i saradnici (Poljoprivredni fakultet u Zagrebu) su izradili predlog klasifikacije oštećenja zemljišta Hrvatske.

Stepen oštećenja (S - state) je najviša klasifikaciona jedinica, ukazuje na stanje nakon oštećenja, a osnovni kriterijum za izdvajanje je obnovljivost ili reverzibilnost oštećenja. Obnovljivosti predstavlja (ne)mogućnost popravke zemljišta i privođenja u stanje pre oštećenja, i to u jednom naraštaju čoveka (80 godina). Razlikuju se četiri stupnja oštećenja: I - slabo, (lako obnovljivo ili reverzibilno) II - osrednje, (teško obnovljivo, uslovno reverzibilno), III - teško (neobnovljivo ili ireverzibilno), i IV - nepovratno oštećenje, kao najteži oblik oštećenja, odnosno trajni gubitak primarne namene zemljišta.

Uzroci oštećenja (D - Driving forces) odnose se na poreklo oštećenja, kao što je neprimereno upravljanje zemljištem u intenzivnoj poljoprivredi, emisija zagađivača (polutanata) iz različitih tačkastih ili difuznih izvora, premještanje (translokacija) i promena namene zemljišta.

Procesi oštećenja zemljišta (P – Pressures) su središnja kategorija klasifikacije, koja ukazuje na uzročnike, a to može biti jedan proces ili interakcija više procesa. Neki procesi oštećenja, kao na primer zagađenje ne ostavljaju uočljiv trag na zemljištu, a među njima se može pojaviti interakcija, sinergističko delovanje, ili kumulativni učinak, što otežava detekciju i identifikaciju.

Posledice oštećenja – (I – Impact) su raznovrsne, po pravilu se ne manifestiraju na uni-formni način pa ih nije lako niti jednostavno identifikovati. Za ocenu tih procesa treba raspolagati odgovarajućim podacima i pokazateljima. Prednost u rangiranju ima pokazatelj koji najviše utiče na svojstvo zemljišta najvažniju za aktuelnu i predvidljivu, potencijalnu namenu. Ali, ni namena nije jednoznačno definisana kategorija. Na pr., premda se koriste za gajenje useva oranična zemljišta u vodozaštitnim područjima imaju prvenstveno vodozaštitnu ulogu.

Klasifikacija oštećenja zemljišta

30

(Bašić, 1992., prilagođeno DPSIR konceptu 2009.)STEPEN

OŠTEĆENJA (STATE)

UZROCI OŠTEĆENJA

(DRIVING FORCES)

PROCESI OŠTEĆENJA ZEMLJIŠTA(PRESSURES)

POSLEDICE (IMPACT)

I.SLABO

LAKO OBNOVLJIVO(REVERZIBILNO)

NEPRIMERENO UPRAVLJANJE ZEMLJIŠTEM U

POLJOPRIVREDI

obrada, đubrenje, agrotehničke i hidrotehničke melioracije, izvođenje hidromeliracija

Degradacija fizičkih, kemijskih i bioloških svojstava zemljišta, zbijanje, destrukcija agregata, poremećaj vodovazdušnih prilika, pokorica, veći utrošak energije u obradi zemljišta, Pad sadržaja humusa, zakiseljavanje, zaslanjivanje i fitotoksični učinci, Smanjena biogenost, poremećaj odnosa mikroflore, infekcija zemljišta,

II.OSREDNJE

TEŠKO OBNOVLJIVO

(USLOVNO REVERZIBILNO)

EMISIJA ZAGAĐENJA

IZ TAČKASTIH I RASPRŠENIH

IZVORA

Zagađenje teškim metalima i toksičnim elementima, PAH, pesticidima, petrohemikalijama, i radionuklidima, Imisijska acidifikacija zemljišta.

Biljni materijal izrastao na zemljištu neupotrebljiv za konzum, zbog mutagenog, kancerogenog ili teratogenog delovanja, Depresija rasta i fitotoksični učinci,Ugrožavanje drugih ekosistema,

III.TEŠKO

NEOBNOVLJIVO (IREVERZIBILNO)

PREMEŠTANJE (TRANSLOKACIJA)

ZEMLJIŠTA

Erozija zemljišta vodom i vetrom, Oštećenje eksploatacijom kamena, šljunka, treseta..., odnošenje na korijenubiljaka,Posuđivanje zemljišta,Prekrivanje kućnim i industrijskim otpadom,Prekrivanje drugim zemljištem,Oštećenja šumskim požarom.

Gubitak dela zemljišta ili cielog profila i promjena stratigrafije profila,Smanjenje proizvodnih površina, otežana obrada zemljišta, povećani troškovi proizvodnje, povećana heterogenost pokrova zemljišta,Smanjen prinos useva,Ugroženi drugi ekosistemi,Gubitak proizvodnih površina,

IV. NEPOVRATNO

(TRAJNI GUBITAK )

PROMENA NAMENEZEMLJIŠTA

Izgradnja urbanih struktura, Industrijski i energetski objekti, saobraćajnice, aerodromi, trgovački centri,Hidroakumulacije.

Smanjena ukupna proizvodna površina,Smanjena proizvodnja.

DPSIR model prokazuje sistemski odnos između društva (čoveka) i životne sredine i prihvaćen je od Evropske agencije za zaštitu životne sredine European Environment Agency. Model se sastoji iz sledećih komponenti:

Driving forces – izvori pritiska Pressures – vrsta pritiska States - stanje Impacts - delovanje Responses – mere (odgovor)

31

DEGRADACIJA ZEMLJIŠTA SRBIJE

Do promena u zemljištu dolazi prirodnim putem, ali su te promene danas u velikoj meri vezane i za čovekovu aktivnost, pogotovo što se njegovim delovanjem ovi procesi uglavnom ubrzavaju. Sve ove promene zaslužuju pažnju ukoliko dovode do fizičke, biološke ili hemijske degradacije zemljišta. Pored toga što te promene mogu imati ekološki karakter, one mogu da dovedu do smanjenja produkcione sposobnosti zemljišta umanjenjem njegovog kvaliteta ili čak do njihovog gubitaka u fizičkom smislu.

U skladu sa Tematskom strategijom zaštite zemljišta (Thematic Strategy for Soil Protection, Communication COM 2006 231) koja je definisala pojam degradacije zemljišta kao gubitak zemljišta ili njegovog kvaliteta za određene funkcije, Danas bi se moglo reći da su glavni procesi vezani za gubitak i degradaciju zemljišta na teritoriji Srbije sledeći:

1.Promena načina korišćenja zemljišta (gubitak i oštećenja zemljišta usled

industrijskih, rudarskih, energetskih i saobraćajih aktivnosti) 2.Smanjenje sadržaja organske materije zemljišta 3.Zakišeljavanje i zaslanjivanje zemljišta 4.Različiti oblici zagađivanja (kontaminacije) zemljišta (prekomerna primena

agrohemikalija, teški metali, industrijska zagađenja i sl.) 5.Eolska i vodna erozija 6.Sabijanje i drugo fizičko propadanje zemljišta,

1.Promena načina korišćenja zemljišta (gubitak i oštećenja zemljišta usled industrijskih, rudarskih, energetskih i saobraćajih aktivnosti)

Generalno, pored fizičkog gubitka zemljišta, svi ovi procesi dovode do njegove degradacije i vrlo često su kombinovani, tako da zakišeljavanje zemljišta dovodi do smanjenja organske materije, erozija smanjuje biogenost zemljišta i sl. Istorijski gledano, Srbija je u perodu od 1957-1993.godine na osnovu industrijskih, rudarskih, energetskih i saobraćajih aktivnosti nepovratno igubila oko 220.000 ha uglavnom plodnog poljoprivrednog zemljišta (Rudić et al.1995). Suštinsko je pitanje da li će se cena urbanizacije i ekonomskog napretka i u buduće odigravati ovom dinamikom i da li će ugrožavanje i smanjenje ovog neobnovljivog prirodnog resursa imati ovako drastičan negativni trend. Danas se kod nas ovim pitanjima sve više posvećuje pažnja, ali je zadnjih decenija, prvenstveno zbog raspada SFRJ, ratnih dejstva, međunarodnih sankcija kao i NATO bombardovanja 1999.godine, bio smanjen interes za ovu problematiku. Navedena dešavanja, međutim, imala su i određeni pozitivni efekat na očuvanje zemljišta, jer je sa slabljenjem ekonomske osnove društva bila i smanjena aktivnost čoveka u domenu iskorišćavanja mineralnih sirovina, rada industrijskih zagađivača, primene zašitnih sredstava i mineralnih đubriva. Ovo smanjenje pritiska privrede na životnu sredinu na prostorima Srbije bilo je vidljivo dugi niz godina, međutim, imajući u vidu ekonomski oslabljenu državu, potpuno su minimizirana ulaganja u zaštitu životne sredine, tako da praktično i nije bilo nikakve kontrole korisnika zemljišta niti njegovih potencijalnih zagađivača. Kao posledica svega ovog nemamo nikakvih sistematskih i preciznih podataka o površinama koje su ugrožene navedenim uzrocima degradacije, već se problemi vezani za zemljišta definišu na osnovu preseka stanja, pojedinačnih israživanja i globalnih analiza.

32

Eksploatacija mineralnih sirovina, posebno na površinskim kopovima uglja, dovodi direktno do gubitka zemljišta. Svi problemi vezani za ova zemljišta su u Srbiji evidentirani, ali se ne zna da li su postali objekat statističke obrade, ni kako se degradacija ovog tipa evidentira: da li kao promena namene zemljišta ili njegov gubitak, pošto na osnovu pozitivnih zakonskih akata (Sl.gl.RS 59/89) postoji obaveza korisnika da zemljište vrati prvobitnoj nameni. Površinski kopovi uglja Elektroprivrede Srbije, koji su zauzeli visokokvalitetna poljoprivredna zemljišta, trenutno zahvataju od 10.000-12.000 ha. Radi se uglavnom o zoni rudnika Kolubare i Kostolca. Oba ova regiona mogu se smatrati crnim ekološkim tačkama, pošto zbog navedenih razloga, od 90-tih godina rekultavacija na ovim prostorima gotovo da nije preduzimana. Plodna, poljoprivredna zemljišta su, praktično, uništena, a na mestima gde je izvršen iskop, formirani su tzv. deposoli, nova zemljišta, za koja se slobodno može reći da nemaju proizvodni potencijal. Novonastali otkopi katastrofično oslikavaju ove prostore, a spontana vegetacija koja se pojavljuje posle dužeg niza godina tek donekle ublažuje ovu sliku. Stoga, tehnologija koja se trenutno primenjuje pri iskopu i eksploataciji lignita, bez revitalizacije deposla i formiranih pepelišta termoelektrana (oko 1145 ha), ima za posledicu brojne ekološke, geomorfološke i hidrološke promene. Stručnjaci koji se bave eksploatacijom uglja smatraju da se radi samo o privremenom korišćenju zemljišta, odnosno, da se zauzeto zemljište nakon eksploatacije uglja može vratiti prvobitnoj nameni. Ovakvo mišljenje je delomično tačno. Za razliku od ovih, stručnjaci koji se bave zemljištem i poljoprivrednom proizvodnjom smatraju da ne postoje ni teoretski uslovi da se zemljište vrati prvobitnoj nameni sa neizmenjenim kvalitetom njegovog plodnog dela (soluma). Generalno, osnovni preduslov za sprovođenje ovih mera očuvanja plodnog dela zemljišta predstavlja njegovo selektivno odlaganje i ponovo osposobljavanje za neke od vidova biljne proizvodnje ili njegovu upotrebu u cilju očuvanja ekosistema (Vujić, 2004). Stoga, uvođenje nove tehnologije iskopa i selektivnog odlaganja otkrivke uglja, kao i revitalizacija postojećih degradiranih prostora, predstavlja primarni zadatak u očuvanju životne sredine, jer bi se pored ekoloških, rešavali i ekonomski, socijalni i migracioni problemi. Takođe, vrlo je važan i pravac rekultivacije ovih degradiranih površina. Ukoliko se teži njihovom vraćanju u proizvodno-poljoprivredne svrhe, što se tehnološki može odraditi, važno je i evidentiranje potecijalnih polutanata (teških metala: Ni, Cr, As). Iskopavanjem zemljišnih sub-slojeva sa dubina od prosečno 30-100m, teški metali se koncentruju u zoni korenovog sistema, a povećanje njihovog ukupnog nivoa u zemljištu predstavlja opasnost za proizvodnju zdravstveno bezbedne hrane (Ličina et al.2005).Kvalitet zemljišta je ugrožen i u drugim rudarskim oblastima, koji pored toga što su potrošači zemljišta, neadekvatnim odlaganjem jalovina sa metaličnim sastojcima i potpunim odsustvom planske rekultivacije degradiraju i obodne površine ovih basena (Timočki, Kosovski i Kopanički rudarski baseni), gde je u odnosu na iskop rude, jalovinska masa nekoliko desetina puta veća (cca. 3000ha).

Takođe, promena namene poljoprivrednih zemljišta u Srbiji dešava se kada se ona koriste kao pozajmišta radi potreba industrije glinenih proizvoda, posebno u Vojvodini (Kikinda, Kanjiža, Sremski Karlovci, Bečej i dr). Ovde se radi o potrošnji poljoprivrednog zemljišta zapremine 6 miliona m3, a pri uobičajenom iskopu gline od oko 6 m, dolazi se do podataka da ovaj gubitak iznosi oko 100ha godišnje, pri čemu je, zbog dosadašnjeg odsustva rekulivacije, uništeno oko 1000 ha poljoprivrednog zemljišta (Rudić et al.2005). Istina, novija praksa ukazuje da

33

opekarska industrija uglavnom poduzima mere rekultivacije sa već vidljivim dobrim rezultatima.

Iskopi peska i šljunka duž rečnih tokova u poslednje vreme takođe doprinose degradaciji priobalnih aluvijalnih zemljišta (Dunav, Sava, Drina, Morava, Ibar, Pek) niske bonitetske klase. Sa oko 125 postojećih šljunkara, godišnje se uništi oko 60 ha poljoprivrednog zemljišta. Slično je i sa pozajmištima kamenoloma, iskopima keramičke i vatrostalne gline.

U okolini velikih industrijskih centra (Beograd, Smederevo, Pančevo, Novi Sad, Kragujevac) pored njihovog širenja i promene namene poljoprivrednih zemljišta, značajne površine se i kontaminiraju u vidu deponije, odlagališta ili slivnih prostora za otpadne vode.

Duž saobraćanica, posebno magistralnih, kvalitet zemljišta je ugrožen kao posledica obavljanja saobraćajne delatnosti, odnosno, taloženja zagađujućih materija iz izduvnih gasova saobraćanih sredstava (olovo).

2.Smanjenje sadržaja organske materije zemljišta

Degradacija zemljišta Srbije se ogleda i preko smanjenja organske materije zemljišta. Smanjenje sadržaja organske materije kod naših zemljišta, međutim, manje se vezuje za klimatske prilike, što je vrlo čest slučaj u nekim drugim zemljama, već je posledica poljoprivredne proizvodnje iza koje ne stoji redovan unos organskih đubriva. Ovaj vid degradacije kod nas nije sistematski praćen, već je očekivana posledica kiselog karaktera većine tipova zemljišta centralne Srbije, unosa isključivo mineralnih (azotnih) đubriva (nedovoljan/u višku), spaljivanja žetvenih ostataka i gajenja biljnih kultura koje imaju visok biološki potencijal, što generalno dovodi do osiromašenja zemljišta biljnim hranivima. Razvojem industrije mineralnih đubriva u bivšoj SFRJ 60-tih godina prošlog veka i nedovoljnim angažovanjem stručnih institucija, postepeno je potpuno izostajala primena organskih đubriva u biljnoj proizvodnji, posebno na velikim gazdinstvima, što je branjeno tezom da veći unos mineralnih đubriva ostvaruje i veću masu žetvenih ostataka koji se zaoravaju (Popović, 1970). Tokom dve zadnje decenije ekonomskog osiromašenja, prvenstveno zahvaljući dodatnim inputima koje zahteva rasturanje organskih đubriva (gorivo i mehanizacija), kao i smanjenju stočnog fonda, marginalizovan je značaj unošenja stanjaka, čak i kod privatnog sektora. Na primeru vojvođanskih černozema, gde su rađene analize zemljišta 90-tih godina (makroprojekat Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede “Kontrola plodnosti i sadržaj opasnih i štetnih materija u zemljištima Srbije”), a potom istraživanje 2002 – 2004.godine (Sekulić et al.2003) koje je sprovedeno na istim lokacijama (Bečej, Bačko Gradište, Futog, Kać, Adaševci), omogućava poređenje rezultata, što indicira trend smanjenja organske materije za oko 0,05-0,2%. Ova istraživanja, međutim, bi trebala biti sistematičnije sprovedena, preko praćenja sadržaja humusa u uzorcima koji su uzorkovani sa istih mesta i dužem vremenskom periodu, što kod ove dve studije nije bio slučaj. Istina, ovo smanjenje organske materije kod černozema bi svakako trebalo biti daleko zanemarljivije u odnosu na smanjenje organske materije kod većine kiselih zemljišta centralne Srbije, o čijoj degradaciji ne postoje ni sistematski, već samo indikativni, istraživački podaci. Kao zemljišta koja su znatno slabije snabdevena organskom materijom (prosečno 1,5-2,5%),

34

ona se nalaze u klimatu sa daleko više padavina, koje doprinose daljem ispiranju baza iz organskog kompleksa i slabljenju njegove stabilnosti.

3.Zakišeljavanje i zaslanjivanje zemljišta

Zakišeljavanje i zaslanjivanje zemljišta takođe mogu značajno doprineti degradaciji zemljišta umanjujući njihovu produkcionu sposobnost. S obzirom da kisela zemljišta zahvataju veći deo poljoprivrednog zemljišta centralne Srbije, gde od ukupno istraženog područja 43% površina imaju povišenu supstitucionu kiselosti i pripadaju grupi jako kiselih do kiselih zemljišta (1.197.000 hektara), 20% pripada grupi kiselih do slabo kiselih zemljišta, a samo 35% pripada grupi slabo kiselih do neutralnih. Tek 2% zemljišta centralne Srbije je u grupi alkalnih zemljišta (istraženi deo). Posebno su ugrožena područja jugoistočne Srbije (“ključka terasa“), Šumadije, Kolubarskog basena, Jadra, Pocerine i područje oko Leskovca. Intenzivnijem procesu zakišeljavanja zemljišta tokom proteklih decenija doprinosi i smanjeni unos organskih materije i primena isključivo mineralnih (azotnih) đubriva. Shvatajući da je izrazita kiselost zemljišta jedan od faktora koji dovodi do ukupnog smanjenja kvaliteta i plodnosti zemljišta, Republika je preduzela niz stimulativnih mera, prevenstveno orijentisanih na privatni sektor, da se sprovedu mere neutralizacije pH (kalcifikacija), čime je obuhvaćeno oko 50.000 ha obradivih zemljišta. Obim relizacije ovih mere ni izdaleka ne zadovoljava potrebe popravke kiselih zemljišta Srbije.Zaslanjena i alkalizovana zemljišta su u najvećoj meri lokalizovana u Vojvodini (233.000ha). Pitanje zaslanjivanja ovih zemljišta danas sve više aktuelizuje, pošto se povećava unos soli preko zalivnih sistema, a čiji se kvalitet vode ne kontroliše (Dragović,1993). Isto tako, javlja se opasnost i od sekundarnog zaslanjivanja hidromorfnih zemljišta pozemnim vodama u sistemima koji se navodnjavaju (Hadžić et al.1989).

4.Različiti oblici zagađivanja (kontaminacije) zemljišta

Mada se različitim oblicima zagađivanja koji dovode do degradiranja zemljišta (teški metali, prekomerna primena agrohemikalija, industrijska zagađenja i sl.) u poslednje vreme u Srbiji posvećuje sve veća pažnja, ona ipak nije dovoljna. Pored postojanja brojnih zakonskih akata koji tretiraju gotovo sva pitanja vezana za ova zagađenja, regulatorni mehanizmi Vlade i države vrlo često su od manjeg značaja u odnosu na angažovanje i ekološku svest članova pojedinih udruženja koji reaguju na pojedine akcidente. Međutim, u sanaciji ovih problema evidentno je da su postignuti i značajni rezultati, kao što je obiman rad na sanaciji naftnih isplaka pri istražnim radovima 1996-2003. godine (Sekulić et al.2003), šumska rekultivacija (971 ha) na delu površinskih kopova Kolubare (do 1997.godine), promene u tehnologiji odlaganja pepela (2005.godine), sušenju lignita (2005.godine), sanaciji kontaminiranog zemljišta osiromašenog uranijuma na lokaciji Pljačkovica kod Vranja kao i na lokaciji Bratoselce kod Bujanovaca (2003-2004.godine), i sl., ali neki od problema nisu toliko vidljivi da uslovljavaju glasnu reakciju javnosti i preduzimanje jasnih i vidljivih mera.

35

Prisustvo teških metala u zemljištu je stalno, ali njihov nivo i ponašanje, a samim tim pokretljivost i pristupačnost za biljke zavisi od brojnih faktora: matičnog supstrata, reakcije zemljišta, sadržaja organske materije i gline u zemljištu, mehaničkog sastava zemljišta, vlažnosti, sadržaj kalcijum karbonata i dr. Bez obzira na hemiju i dinamiku pojedinih elemenata, ukoliko je koncentracija teških metala u zemljištu značajno viša od uobičajene, to ukazuje na zagađenje ili iz antropogenih izvora ili na njihovo prirodno geohemijsko poreklo. Kontrola njihovog nivoa u zemljištima se odvija preko poređenja sa maksimalno dopuštenim koncentracija za nezagađena zemljišta (MDK), što posredno određuje i sam kvalitet zemljišta. Prvi relevantni podaci o sadržaju teških metala u našim zemljištima dobijeni su iz makroprojekta Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS “Kontrola plodnosti i sadržaj opasnih i štetnih materija u zemljištima Srbije” započetog još 1992.godine, koji još nije obuhvatio čitavu Republiku, tako da pored dobijenih rezultata iz Vojvodine (1992-1997) i obrađenih 80% centralnog dela Srbije (VI faza makroprojekta je još u izradi), ne raspolažemo sa podacima koji se odnose na delove južne Srbije i celo Kosovo i Metohiju. Na ovom projektu angažovani su poljoprivredni fakulteti iz Beograda i Novog Sada i dva instituta (Institut za zemljište Topčider i Institut za ratarstvo i povrtarstvo Novi Sad), kao i više poljoprivrednih stručnih službi. U okviru projekta je analizirano oko 65.000 uzoraka iz sistematskih jedinica u okviru kontrole plodnosti zemljišta i to 35.000 sa područja AP Vojvodine i 30.000 iz centralne Srbije.

Ispitivana zemljišta Vojvodine u pogledu sadržaja teških metala su daleko ispod MDK. Izuzetak čine Cu i Ni, gde je viši sadržaj Cu utvrđen na malom broju uzoraka sa lokaliteta Sombora, Vršca, Sente, Novog Sada i Pančeva i to uglavnom kod vinogradarskih zemljišta zbog višegodišnje primene bakarnih preparata. Bakar antopogenog porekla u višku prisutan je i na zaštićenim prirodnim dobrima, nepoljoprirednim zemljištima Vojvodine, ali u zanemarljivom broju uzorka (Vasin et al. 2005). Nikl prelazi MDK samo kod dva uzorka na lokalitetu Vršca. Generalno, na području Vojvodine, čak i pri strožijim kriterijuma gde su niže vrednosti MDK za ukupan sadržaj teških metala, se može organizovati organska poljoprivreda (Sekulić et al.2005).

Situacija u centralnoj Srbiji je, međutim, nešto drugačija, gde ukupan sadržaj teških metala na nekim lokalitima značajno prelazi MDK. Povišen sadržaj teških metala nije antropogenog porekla, već se vezuje za geohemijsko poreklo i genezu pojedinih tipova zemljišta. Iz istraživanja je proistekla jasna slika o povezanosti ultramafitnih, baznih stena, kao matičnih supstrata za obrazovanje zemljišta i prisustva pojedinih teških metala, prvenstveno visokog sadržaja Cr (>500mg/kg) i Ni (>1000mg/kg) na ovim zemljištima (Antić-Mladenović, 2004). Stoga, prema geološkoj mapi matičnog supstrata, regija rasprostiranja ovih zemljišta obogaćenih sa Ni i Cr kreće se od centralnog dela koji čini Rudnički masiv u pravcu dolina reka Velike Morave i Kolubare. Pretpostavlja se da je distribucija ovih serpentinskih materijala vezana za deluvijalno-aluvijalne procese duž vodotokova. Teško je precizno kvantifikovati ova potencijalno kontaminirana zemljišta, ali se na osnovu analiza radi o 55.000 ha ili 3% analiziranih površina. Sa aspekta upotrebne vrednosti ovih zemljišta, međutim, oprečni su pristupi jer su analize biljnog materijala gajenih kultura

36

na ovim prostorima pokazali da se radi isključivo o viskom ukupnom (pseudo-ukupnom) sadržaju ovih elemenata u zemljištu, a da je pristupačna frakcija ovih elemenata za biljke minorna. To se poklapa sa rezulatima vezanim za slična serpentinska zemljišta u svetu (Mengel et al.2001), a i prema našim rezultatima se vidi da nema njihove povišene akumulacije u nadzemnim organima biljaka (Ličina et al.2006). Stoga se ograničenja vezana za povišen nivo Ni i Cr mogu uslovno prihvatiti, što ukazuje na obaveznu kontrolu biljnih proizvoda i namirnica koji su potiču sa ovih zemljišta.

Poljoprivreda, kao glavni korisnik zemljišta Srbije, ostvaruje posredno i neposredno uticaj na njegove fizičke osobine, hemijski sastav i biogenost. Pored glavnog uticaja koji se ostvaruje poboljšanjem njegove plodnosti primenom đubriva, obradom i navodnjavanjem, van sistema njenog održivog razvoja dovodi i do njegove degradacije. Početna istraživanja koja su sprovedena u sistemu kontrola plodnosti zemljišta u Srbiji od 1992.godine, a koja se još uvek sprovode (VI faza), samo je pokušaj stvaranja jedne osnove za budući monitoring obradivih površina, livada i pašnjaka. Prvi rezultati dobijeni za Vojvodinu ukazali su na mesta nekontrolisane primene mineralnih đubriva, gde su evidentirano prekomerno đubrenje sa negativnim rezidualnim efekti viška fosfora. Radi se o oko 6,5% zemljišta Vojvodine na kojima je evidentiran izrazito visok sadržaj ovog elementa (pristupačni P2O5: 80-100mg/100g). U pitanju su uglavnom zemljišta u zaštićenim prostorima (plastenici, staklenici), kao i oranice sa intezivnom povrtarskom proizvodnjom, gde su zemljišta intenzivno đubrena samo u cilju osiguranja ove profitabilne proizvodnje. Sa NPK đubrivima dodate su i viske doze kalijuma, međutim, zahvaljujući većoj pokretljivosti u profilu i većem iznošenju, kalijum se na ovim parcelama Vojvodine nalazio u optimalnim količima, pa đubrenje PK đubrivima moglo izostaviti duži niz godina. Mada su ove analize u centralnoj Srbiji kasnije urađene, kada je zbog znatno lošijih društveno-ekonomskih uslova smanjena kupovina mineralnih đubriva, preko 80% istraženog područja nije obezbeđeno dovoljnim količinama lakopristupačnog fosfora. Na 43% analiziranih površina sadržaj je veoma nizak, na 43% nizak, dok je tek na 14% ispitivanih površina utvrđena srednja obezbeđenost ovim hranivom. Mada je situacija sa kalijumom znatno bolja, uglavnom zbog većeg sadržaja gline u zemljištima centralne Srbije, na oko 43% zemljišta ovog dela Srbije imamo srednju obezbeđenost kalijumom, a na 57% visoku, pa ovi rezultati ukazuju na jednostavnu mogućnost značajnog povećanja produktivne sposobnosti ovih zemljišta primenom većih količina mineralnih (i organskih) đubriva.

5.Eolska i vodna erozija

Erozini procesi kod većine zemalja predstavljaju jedan od osnovnih i najčešćih uzroka degradacije zemljišta ili pogoršanja njegovog kvaliteta. Procenjuje se da su erozini procesi različitog intenziteta zastupljeni na oko 80% poljoprivrednog zemljišta u Srbiji. U centralnim zonama i brdsko-planinskim predelima preovlađuje vodna erozija, dok je za teritoriju Vojvodine karakteristična pojava eolske erozije koje nastaje kretanjem vazdušnih masa-vetra. Prema podacima iz 2003.godine, radi se o površini od 284 km2 zemljišta brdsko-planinskih predela koje su ugrožene vodnom erozijom, s tim da je površina zemljišta koja su se stabilizovala nalaze na površini od 199

37

km2. U Vojvodini je oko 85% poljoprivrednog zemljišta ugroženo eolskim erozionim procesima, uz prosečan gubitak od 0,9 t/ha zemljišta godišnje.

6.Sabijanje i drugo fizičko propadanje zemljišta,

Obradom zemljišta, u intenzivnoj poljoprivrednoj proizvodnji, dolazi do čitavog niza procesa koji u izvesnim slučajevima mogu da dovedu do sabijanja zemljišta (kompakcija), odnosno njegove degradacije. Usled sabijanja zemljišta, dolazi do kvarenja strukture zemljišta, koja predodređuje ukupnu i diferencijalnu poroznost, a s tim u vezi i vodni, vazdušni, toplotni, biološki i hranidbeni režim zemljišta. Pogoršanje ovih režima zemljišta nepovoljno se odražava na postizanje visokih, stabilnih i ekonomski opravdanih prinosa odgovarajućeg kvaliteta. U našoj zemlji problem sabijanja zemnjišta uočen je pre više decenija, posebno nakon inteziviranja poljoprivredne proizvodnje i uvođenja mehanizacije.Traktori točkaši ostvaruju dublje tragove u zemljištu u odnosu na guseničare, a pogažena povr{ina je ve}a za 2-3 puta pri oranju i tanjiranju. Najveći uticaj na sabijanje zemljišta ispoljavaju kamioni i kamionske prikolice. Zatim različiti kombajni, a od njih najmanji uticaj na sabijanje zemljišta ima kombajn za strna žita, zbog manje vlažnosti zemljišta u letnjem periodu. Sabijanje zemljišta kombajnom je znato veće u jesenjem periodu kada je zemljište po pravilu vlažnije.Takodje i savremene samohodne mašine za navodnjavanje kišenjem, kreću se po raskvašenom i mokrom zemljištu, ostavljajući u tragovima točkova duboke brazde sabijenog zemljišta..

Posledice sabijanja zemljišta su brojne.Sabijanje zemljišta se manifestuje u povećanju vrednosti zapreminske mase zemljišta, što direktno utiče na promene u poroznosti i to ne samo ukupne , već i diferencijalne. Što je zemljište zbijenije pore u njemu su finije , makropora nema dovoljno, aeracija slabi, sporije je procedjivanje vode, češća je pojava vodoleži, i , uopšte, pogoršano je stanje vodno - vazdušnog režima zemljišta. Kada je zemljište vlažno korenov sistem biljaka bi mogao da se probije kroz zbijen sloj , ali snagu korenovog sistema i porast korenovih dlačica onemogućava deficit kiseonika.

CILJEVI ODRŽIVOG KORIŠENJA ZEMLJIŠTA SRBIJE KAO NEOBNOVLJIVOG PRIORODNOG RESURSA

U okviru karakterizacije zemljišta, praćenjem njihove produkcione sposobnosti i zagađenosti, potrebno je obaviti određen broj aktivnosti kojima se teži njegovom boljem i uređenijem iskorišćavanju u okvirima održivog razvoja poljoprivrede i ekosistema u celini. Ovo se posebno odnosi na zemljišta koja imaju neka od produkcionih organičenja (loše fizičko hemijske osobine, nizak sadržaj hraniva i sl.) ili se na njima odvija neki od navedenih procesa koji dovodi do njihove degradacije. Smanjenjem ekonomske moći zemlje, odsustvom ili ne sprovođenjem postojeće regulative za uređenje i gazdovanjem zemljištem u proteklom periodu ovi problemi su narasli. Stoga, može se reći da su ciljevi održivog razvoja korišćenja zemljišta u Srbiji sledeći:

Sprečavanje daljeg gubitka zemljišta i očuvanje njegovog kvaliteta tokom korišćenja, posebno u domenu industrijskih, rudarskih, energetskih i ostalih aktivnosti.

38

Obrazloženje: Ovo je bitan elemenat očuvanja životne sredine u uslovima daljeg intenzivnog ekonomskog razvoja. Sprečavanja daljeg gubitka zemljišta bi se trebalo ostvariti preko stalne kontrole, upravljanja i merama zaštite ovog prirodnog resursa, a sprovodio bi se preko obaveze korisnika da se zemljište posle upotrebe vrati prvobitnoj nameni ili da se po završetku ovih aktivnosti njegova svojstva još više poboljšaju.

Rekultivacija već degradiranih zemljišta bar do nivoa da se o njima može raspolagati ako ne kao proizvodnim, ono bar kao ekološki uređenim sistemom.

Obrazloženje: On je posebno značajano za zone koje bi se označile kao crne ekološke tačke (površinki kopovi uglja, rudarski baseni, industrijske zone, parcele ugrožene viškom agrohemikalija, saobraćajnice i sl.), uz dalje uspostavljanje stalne kontrole nad prisutnim potencijalnim zagađivačima.

Donošenje (i sprovođenje) zakonskih akata o upravljanju i korišćenju zemljišta, zatim, Zakona o zaštiti životne sredine koji su u skladu sa evropskim i svetskim standardima o zaštiti životne sredine.

Obrazloženje: Srbija kao deo evropskih i svetskog eko-sistema treba da obrati posebnu pažnju na pitanja koja se odnose na pravilno korišćenje zemljišta i da se regulatornim mehanizmima uklopi u tekuće ekološke trendove. Međutim, na osnovu svih uvodnih zapažanja, takođe se ne sme zanemariti da za nas upotrebna vrednost zemljišta za biljnu proizvodnju i njegova nezagađenost, predstavlja i veoma važno ekonomsko pitanje sa svim implikacijama društveno-ekonomskih razvoja.

Pošto je poljoprivreda još uvek glavni pokretač ruralnog razvoja i najvažniji korisnik zemljišta, potrebno je u narednom periodu povećati njegovu produkcionu sposobnost (bonitet).

Obrazloženje: Pored ukupnog povećanja biljne proizvodnje u Srbiji, koja bi trebao da teži nivou biljne proizvodnje razvijenih zemalja, što praktično znači prosečnom povećanju prinosa od bar 30% za period od narednih 10 godina (neko realno moguće povećanje od 50-80% bi se moglo ostvariti primenom najsavremenije agrotehnike kod nekih kultura, nekih tipova zemljišta i sl.), ovim merama bi se direktno uticalo i na smanjenje siromaštva stanovišta, migracionih procesa i tenzije socijalnih problema. Prema analiziranom stanju i potencijalima, zemljišta Srbije pružaju dobru osnovu za razvoj intenzivene, visoko akumulativne poljoprivrede. U okviru održivog razvoja, naša poljoprivreda još uvek nije podložna nekim agrotehničkim ograničenjima, kao što je to zabrana ili značajno smanjenje primene herbicida, sredstava za zaštitu biljaka, mineralnih đubriva i sl. Ovde postoji značajan prostor za unapređenje proizvodnje, gde je npr. smo u slučaju korišćenja mineralnog đubriva, njegova primena tokom 1991-2000.godine opala sa 115 kg/ha na samo 40 kg. Takođe, rezultati istraživanja (2002-2004) ukazuju izrazito nizak nivo pesticida u ispitivanim zemljištima čak i u sistemu intenzivne biljne proizvodnje, pa time i na zaključak da naša zemljišta još uvek nisu zagađena agrohemikalijama (Sekulić et al. 2005). Pored toga, svi meliorativni postupci popravke zemljišta, kao što su to mere smanjenje kiselosti zemljišta, hidromeliorativne mere, unos organske materije i sl., povećali bi njihovu produkcionu sposobnost, ali bi i uticali na poboljšanje samog kvaliteta zemljišta, preko popravke vodno-vazdušnih osobina, očuvanja organske materije, povećanja njegove biogenosti i sl.

39

INSTRUMENTI ZA POSTIZANJE CILJEVA ODRŽIVOG KORIŠĆENJA ZEMLJIŠTA SRBIJE KAO NEOBNOVLJIVOG PRIORODNOG RESURSA

Usklađivanje postojećih zakonskih akata naše zemlje sa ostalim važećim zakonskim aktima EU i UN o korišćenju zemljišta i zaštiti životne sredine.

Pored potrebe za jačanjem društvene svesti o zemljištu kao važnom činiocu eko-sistema, potrebno je omogućiti usavršavanje stručnih kadrova, koji će prvenstveno uticati na dugoročno planiranje zaštite ovog pririodnog resursa. Oni bi bili nosioci sprovođenja politike u oblasti zaštite životne sredine vezene za zemljište, a time bi bili odgovorni za trajni monitoring, inspekciju, kontrolu projekata, davanje različitih dozvola za korišćenje zemljišta, kao i za preduzimanje zakonskih mera neophodnih da se degradacija zemljišta na prostorima Republike što više umanji.

Institucionalizovanje svih aktivnosti vezanih za korišćenje i održavanje zemljišta preko formiranja određene državne institucije («Agencije za zemljište»), analogne ugašenoj instituciji republičkog «Fond za zemljište» i obezbediti namenska sredstva za finansiranje njegovog rada.

Rad ove državne institucije razviti na osnovu formiranja baze podataka o svim pitanjima vezanim za zemljišta Srbije. Baza podataka bi bila rezultat dosadašnjih istraživanja u ovoj oblasti, ali i stalnog monitoringa za koji bi bile zadužene određene već postojeće stručne institucije koje se bave pitanjima korišćenja i kontrole kvaliteta zemljišta. U tom smislu trebalo bi planirati fondove kojima bi se nadalje finansirala sistematska istraživanja kontrole kvaliteta i plodnosti zemljišta, zatim, tehnički osavremeniti ove institucije prvenstveno radi dobijanja labaratorijskih podataka koji su prihvatljivi i u skladu sa EU i UN standardima, a vezani su za različite tipove zagađenja zemljišta.

Povezati rad ove institucije sa institucijama koje se bave iskorišćavanjem ostalih

prirodnih resursa iz zemljišta (energenata, rude i sl.) i uskladiti je sa njihovim radom. Takođe, potrebno je povezati rad ove institucije sa ostalim centrima gde se uspostavlja monitoring životne sredine radi sagledavanja celokupnog stanja u napšem eko-sistemu.

Ostvariti saradnju sa sličnim (stručnim) istitucijama u Evropi i svetu, radi razmene podataka, saradnje na projektima i usavršavanju kadrova.

INDIKATORI PRAĆENJA STANJA ODRŽIVOG KORIŠĆENJA ZEMLJIŠTA SRBIJE

Identifikacija i izbor grupe parametara kvaliteta zemljišta (vodno-fizička i hemijskih svojstava prema standardnim metodama JDPZ, teški metali, biološka aktivnost, pesticida, aktivnost radionuklida) koji će se primenjivati pri monitoringu kvaliteta zemljišta, kako pri pojedinačnim ispitivanjima, tako i pri sistematskoj kontroli plodnosti.

40

Određivanje standardnih i graničnih vrednosti ispitivanih parametra za analize zemljišta kojima će se ocenjivati kvalitet ispitivanih zemljišta

Koncipiranje mreže kontrole plodnosti zemljišta na teritoriji Srbije da bi se evidentirale promene koje se manifestuju tokom vremena, računajući pri tome da monitoring obuhvata različite tipova zemljišta i da se zemljišta koriste za različite namene.

Razvoj koncepta pravilnog upravljanja zemljištem na osnovu rezultata dobijenih mrežnom kontrolom plodnosti zemljišta u funkciji održivog razvoja imajući prvenstveno u vidu njegovu različitu produkcionu sposobnost i različitu namenu.

PRIORITETNE AKTIVNOSTI VEZANE ZA SPROVOĐENJE ODRŽIVOG SISTEMA KORIŠĆENJA ZEMLJIŠTA SRBIJE

Prioritetne akcije vezane za sprovođenje održivog sistema korišćenja zemljišta Srbije u velikoj meri se svode na popravku oštećenih i uništenih zemljišta, kao i na sprovođenje meliorativnih mera kojima bi se popravila ukupna produkciona sposobnost obradivih površina. Stoga, u Srbiji bi trebalo započeti sa:

Rekultivacijom uništenih i oštećenih zemljišta površinskim kopovima u našim navećim rudarskim basenima (Kolubara i Kostolac), kao i sprovođenje mera kojim bi se promenila tehnologija površinske eksploatacije uglja, da bi se smanjili rizici daljeg uništavanja plodnih slojeva zemljišta (soluma).

Sanacijom jalovišta u našima najvećim rudarskim basenima (prvenstveno borskom basenu) i sprovođenjem mera (remedijacija) kojima bi se minimalizovao uticaj metala iz supstrata na rast gajenih biljnih vrsta i umanjila mogućnost njihovog ulaska u lanac ishrane.

Nastaviti sa hemijskom popravkom kiselih zemljišta (kalcifikacija), ne samo u cilju povećanja njihove produkcione sposobnosti, nego i u cilju njihovog očuvanja.

Sprovođenjem hidromeliorativnih mera radi regulacije vodono-vazdušnog režima hidromorfnih zemljišta, posebno u slučajevima koji bi vodili ka njihovom zaslanjivanju.

41

LITERATURA:

Antić-Mladenović Svetlana (2004): Hemija nikla i hroma u zemljištima sa njihovim prirodnim povišenim sadržajem.Dok.disert.Poljop.fak.Beograd.

Dragović, S.(1993): Opasnost od zaslanjivanja zemljišta u sistemima za navodnjavanje. U: Kastori,R. ured.“Teški metali i pesticidi u zemljištu-teški metali i pesticidi u zemljištima Vojvodine”, 269-283, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad.

Milivoj Belić, Ljiljana Nešić, Miodrag Dimitrijević, Sofija Petrović, Borivoj Pejić: Poglavlje u monografiji: Prirodne mineralne sirovine i mogućnost njihove upotrebe u poljoprivrednoj proizvodnji i prehrambenoj industriji; III Uticaj promena vodno-fizičkih svojstava solonjeca primenom fosfogipsa na prinos i komponente prinosa pšenice.str. 165-178. UDK: 631.445.53: 631.821 633.11-18 Savez poljoprivrednih inženjera i tehničara, Geoinstitut, Beograd, 2006.

Haždić, B., Dragović, S., Nešić,Lj., Belić M., Rožić, R., Šinvari, R., Malenčić,S.(1989): Soni režim u nekim hidromorfnim zemljištima Vojvodine. Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad.

Hadžić V., Nešić Ljiljana, Belić M., Furman T., Savin L: Zemljišni potencijal Srbije,Traktori i pogonske mašine, Časopis Jugoslovenskog društva za pogonske mašine, Godina 7 No 5 , str. 43-51, Novi Sad, 2002

Hadžić, V., Nešić Ljiljana, Sekulić, P. Ubavić, M., Bogdanović, Darinka, Dozet, D., Belić, M. Govedarica, M., Dragović, S., Verešbaranji, I., : Kontrola plodnosti zemljišta i utvrđivanje sadržaja opasnih i štetnih materija u zemljištima Vojvodine.«Zbornik radova«, Naučnog Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad vol. 40, 2004, str.45-57.

Hadžić, V., Nešić Ljiljana, Sekulić, P. Zemljište i njegova zaštita u savremenoj poljoprivredi.XXXVIII Seminar agronoma«Zbornik referata«, Naučni Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, 2004, str.5-15 V. Hadžić, P. Sekulić, J. Vasin, Lj. Nešić : Geološka osnova zemljišnog pokrivača Vojvodine, Ekonomika Poljoprivrede "Plodnost i degradacija zemljišta god. LII, Broj 4/2005. UDK: 631.434:550.8(497.113), YU ISSN 0352-3462, Beograd, str.428-438 

Ličina, V., Svetlana Antic-Mladenovic, Mirjana Kresovic (2005): The residual effect of heavy metals in recultivated deposols. Proceed. of 1st Int.Symp.on Environmental Problems and Technology, New Orleans, Section.9-1, 56.

Ličina, V., Svetlana Antic-Mladenovic, Mirjana Kresovic, Lombardini,L. (2006): Influence of different geochemical levels of Ni and Cr on their distribution in grapevine organs (Vitis vinifera l.). Proceed. of 2nd Int.Symp.on Environmental Problems and Technology, Section.9-1, Huston, 23.

Makroprojekt Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS (1992): “Kontrola plodnosti i sadržaj opasnih i štetnih materija u zemljištima Srbije”

42

Mengel, K., Kirkby, E. A. (2001): Principles of Plant Nutrition.5th ed., Kluwer Academic Publishers, Netherlands.

Nešić Ljiljana, Belić, M., Milošev, D., Hadžić, V., Molnar, I.: Uticaj saturacionog mulja i azota na hemijska svojstva beskarbonatne ritske crnice. Korišćenje i održavanje melioracionih sistema, Posebna publikacija. Jugoslovensko društvo za odvodnjavanje i navodnjavanje, Jugoslovensko društvo za proučavanje zemljišta, Beograd, str. 351-356, 1993

Ljiljana Nešić, Hadžić, V., Belić, M., Vasin, J.: Uticaj sabijanja zemljišta na agregatni sastav i stabilnost makro mikrostrukturnih agregata humogleja. "Zbornik radova" Naučnog Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, sveska 32, 1999. str. 253-261

Ljiljana Nešić: Uticaj zaslanjenosti zemljišta i vode na proizvodnju povrća u zaštićenom prostoru. Savremeni povrtar - Naučno-stručni časopis iz oblasti povrtarstva. UDK:635.1/.8(05) ISSN: 1451-2793, godina III; mart 2004, broj 9 str.7-8

Nešić Ljiljana, Sekulić Petar, Belić Milivoj, Čuvardić Maja i Milošević Nada: Characterization of soil for production of cabbage. Savremena poljoprivreda, vol. 54, br. 3-4, str.417-420, 2005.

Ljiljana Nešić, Srboljub Maksimović, Vladimir Hadžić: Characteristics of surface floodwater and flooded soil on the territory of the Municipality Sečanj. Zemljište i biljka, YU ISSN 0514-6658, UDK 631, Vol.54, No 3, Beograd 2005. str. 173-182.

Ljiljana Nešić, Srboljub Maksimović, Petar Sekulić: Contetnt of heavy metals in surface floodwater and flooded soil on the territory of the Municipality Sečanj. Zemljište i biljka, YU ISSN 0514-6658, UDK 631, Vol.54, No 3, Beograd 2005. str. 207-214

Ljiljana Nešić, Milivoj Belić, Petar Sekulić, Mira Pucarević, Jovica Vasin, Jordana Ralev: Soil damaged with oil driling waste. Scientific Gathering with International Participation. Implementation of Remediation in Enviromental quality improvement. Belgrade, 27 Novembar 2006. p. 37-46. ISBN 86-80809-32-2. COBISS. SR-ID 135881996

Ljiljana Nešić, Mira Pucarević, Petar Sekulić, Milivoj Belić, Jovica Vasin, Vladimir Ćirić: Osnovna hemijska svojstva u zemljiština Srema. Zbornik radova Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. Vol. 45. No II, 2008. str. 247-255

Nešić Lj., Belić M., Manojlović M., Vasin J.: Zemljište – osnova održive poljoprivrede. Poglavlje u monografiji: Đubrenje u održivoj poljoprivredi, urednik Manojlović M., str.35-44., Poljoprivredni fakultet Novi Sad, 2008 ISBN 978-86-7520-144-1.

Nikolić Ratko, Hadžić Vladimir B., Savin Lazar, Furman Timofej, Nešić Ljiljana , Gligorić Radojka, Belić Milivoje, Tomić Milan: Sabijanje zemljišta, uzroci, posledice, mere Zbornik radova Naučnog instituta za ratarstvo i povrtarstvo 2003, br. 38, str. 37-48

Popović, Ž.(1970): Agrohemija. Poljoprivredni fakultet, Beograd.Republika Srbija: Prostorni plan Republike Srbije, Planska i analitičko-dokumentaciona osnova, Beograd, 1996.

Rudić,D., Cvetković,R., Grujičić,D.(1995): Rekultivacija i revitalizacija oštećenih zemljišta. Smederevo.

43

Rudić,D. Vasić,G. (2005): Rekultivacija oštećenih i uništenih zemljišta i održivi razvoj.Zemljište kao resurs održivog razvoja. Plenarni referati i apstrakti.XI kongres Društva za poručavanje zemljišta SCG, 38-49.

Sekulić, P., Hadžić, V., Ubavić, M., Nešić, Ljiljana : Zahtevi semenskih useva u odnosu na zemljiste, poglavlje u Monografiji »Semenarstvo«, ISBN I deo 86-80417-09-2 str.312, Naucni institut za ratarstvo i povrtarstvo i Laboratorija za ispitivanje semena, Novi Sad, 2005, str. 267- 305.

Sekulić, Ljiljana Nešić, M. Belić, Mira Pucarević, Jordana Ralev: Technical and biological recultivation of soil damaged with oil driling waste. Soil Science – Journal of the Romanian National Society of Soil Science, Seria a III-a, 2006, vol.XL, NR.1, P. 62-74.

Sekulić,P., Kastori,R. , Haždić, B. (2003): Zaštita zemljišta od degradacije. Novi Sad,192-198.

Škorić, A. (1986): Postanak, razvoj i sistematika tla. Fakultet poljoprivrednih znanosti, Zagreb.

Vasin, J., Sekulić,P., Bogdanović Darinka (2005): Zemljišta zaštićenih prirodnih dobara Republike Srbije, Zemljište kao resurs održivog razvoja. Plenarni referati i apstrakti.XI kongres Društva za poručavanje zemljišta SCG, 203.

Vujić, S. (2004): Studija opravdanosti selektivnog otkopavanja i odlaganja otkrivke, Beograd.

44

45