SADRŽAJ

str. ZADATAK PROGRAMA SANITARNE ZAŠTITE IZVORIŠTA 1

"STUDENCI", OPŠTINA TESLIĆ UVOD 3

1. PRAVNI OSNOV DONOŠENJA PROGRAMA SANITARNE 4 ZAŠTITE VODE ZA PIĆE DIO 1 ELABORAT O NA ČINU ZAHVATANJA, KAPACITETU i 5 KVALITETU VODE CRPILIŠTA "STUDENCI"

2. GEOGRAFSKI POLOŽAJ I EKONOMSKE ODLIKE PODRUČJA IZVORIŠTA „STUDENCI", OPŠTINA TESLIĆ 6

3. OSNOVNI PODACI O IZVORIŠTU STUDENCI I VODOVODNOM SISTEMU OPŠTINE TESLIĆ 8

4. GEOMORFOLOŠKE VEGETATIVNE, PEDOLOŠKE I EROZIONE KARAKTERISTIKE PODRUČJA IZVORIŠTA STUDENCI, OPŠTINATESLIĆ 10

5. HIDROGRAFSKE I HIDROLOŠKE KARAKTERISTIKE PODRUČJA IZVORIŠTASTUDENCI, OPŠTINA TESLIĆ 11

6. HIDROMETEOROLOŠKE KARAKTERISTIKE PODRUČJA IZVORIŠTASTUDENCI, OPŠTINA TESLIĆ 13

7. ISTORIJAT PRETHODNIH GEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA 16 8. ISTORIJAT PRETHODNIH HIDROGEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA 16 9. GEOLOŠKA GRAðAITEKTONIKA TERENA 18

9.1. Opis prisutnih litostratigrafskih jedinica 19 9.2. Tektonska graña terena 29

10. HIDROGEOLOŠKE KARAKTERISTIKE ZASTUPLJENIH TIPOVA IZDANI 33

11 FIZIČKO-HEMIJSKE I BAKTERIOLOŠKE OSOBINE VODA 35 12. HIDROGEOLOŠKI, TEHNIČKI, EKONOMSKI I SOCIJALNI

FAKTORI ISTRAŽIVANJA I KORIŠĆENJA VODA IZVORIŠTA "STUDENCI" 38

13. PRIJEDLOG BUDUĆIH ISTRAŽNIH RADOVA 40

DI0 2 PROGRAM SANITARNE ZAŠTITE IZVORIŠTA STUDENCI 42

14. PODRUČJE POTROŠNJE KOJE SE SNABDJEVA VODOM SA 43 IZVORIŠTA STUDENCI I POTREBE ZA VODOM STANOVNIŠTVA I PRIVREDE ZA PLANSKI PERIOD

15. POSTOJEĆI I POTENCIJALNI ZAGAðIVAČI IZVORIŠTA STUDENCI 45

16. NEOPHODNI TRETMAN (KONDICIONIRANJE) VODE 52 17. ZONE SANITARNE ZAŠTITE 52

17.1. Zona neposredne zaštite 53 17.2. Zona uže zaštite 53

17.3. Zona šire zaštite 54 str.

18. MJERE ZAŠTITE IZVORIŠTA STUDENCI 55 19.1. Mjere zaštite u Zoni neposredne zaštite 55 19.2. Mjere zaštite u Zoni uže zaštite 55 19.3. Mjere zaštite u Zoni šire zaštite 56

19. PRIJEDLOG MJERA SANACIJE ZAŠTITNE ZONE IZVORIŠTA 58 20. PLAN DISTRIBUCIJE VODE 59 21. PLAN MONITORINGA KVALITETA I KONTROLE KVALITETA

VODE 61 22. NAČIN OBAVJEŠTAVANJA JAVNOSTI O SPROVOðENJU PROGRAMA I PLANA

MONITORINGA KVALITETA VODE 63 23. ORGANI I RUKOVODIOCI ODGOVORNI ZA SPROVOðENJE PROGRAMA 63 24. MJERE, POSTUPCI I ODGOVORNA LICA ZA SLUČA HAVARIJSKIH I DRUGIH PO

ZDRAVLJE I ŽIVOT STANOVNIKA OPASNIH ZAGAðENJA NA PODRUČJIMA ZAŠTITNIH ZONA IZVORIŠTA ILI U NJIHOVOJ NEPOSREDNOJ BLIZINI 64

25. STEPEN TAJNOSTI PODATAKA 65 26. ZAKLJUČAK 65

LITERATURA 66

I GRAFIČKI PRILOZI:

R.br Naslov priloga

1. Geografska pozicija crpilišta "Studenci", Opština Teslić, 1:100.000 2. Slivna površina crpilišta "Studenci", Opština Teslić, 1:100.000 3. Pozicija objekata gradskog vodovoda na području crpilišta "Studenci", Opština Teslić,

1:10 000 4. Karta izohijeta šireg područja crpilišta "Studenci", Opština Teslić, 1:1500.000 5. Kompilaciona geološka karta šireg područja crpilišta "Studenci", Opština Teslić,

1:100.000 6. Tektonska karta šireg područja crpilišta "Studenci", Opština Teslić, 1:100.000 7. Detaljna geološka karta Uže zone sanitarne zaštite crpilišta "Studenci", Opština

Teslić, 1:2.500 8. Hidrogeološka karta šireg područja crpilišta "Studenci", Opština

Teslić,1:100.000 9. Detaljna hidrogeološka karta Uže zone sanitarne zaštite crpilišta "Studenci",

Opština Teslić, 1:2.500 10. Rezultati hemijskih i bakterioloških analiza vode 11. Karta potencijalnih zagañivača crpilišta "Studenci", Opština Teslić 12. Situaciona karta granica zona sanitarne zaštite crpilišta "Studenci", Opština Teslić, sa

mjestima postavljanja obilježja zaštitnih zona 13. Izgled saobraćajnog znaka za ulazak/izlazak u širu zonu sanitarne zaštite crpilišta

"Studenci", Opština Teslić 14. Izgled znaka za ulazak/izlazak u užu zonu sanitarne zaštite crpilišta "Studenci",

Opština Teslić 15. Izgled znaka za ulazak/izlazak u zonu neposredne zaštite crpilišta "Studenci",

Opština Teslić 16. Dimenzije znakova na granicama zona sanitarne zaštite (Izvod iz pravilnika)

[1]

PROJEKTNI ZADATAK

za izradu "PROGRAMA SANITARNE ZAŠTITE VODE IZVORIŠTA STUDENCI VODOVODA TESLIĆ"

Program sanitarne zaštite vode izvorišta Studenci, gradskog vodovoda Teslić, koji se Izvoñač obavezuje da izradi za potrebe Investitora, mora imati sadržaj usklañen sa "Pravilnikom o mjerama zaštite, načinu odreñivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite područja na kojima se nalaze izvorišta i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj upotrebi" (Službeni glasnik Republike Srpske br. 7/03).

Izvršilac će za potrebe izrade Programa iz naslova izvesti: - prikupljanje, selekciju, sistematizaciju, analizu i reinterpretaciju raspoloživog fonda podataka o svim do sada sprovedenim istraživanjima i ispitivanjima, odnosno raspoložive dokumentacije (elaborati, projekti i studije) i prikupljanje topografskih podloga područja istraživanja (posebno podatke o kapacitetu i fizičko-hemijskim osobinama izvorišta Studenci), - Izvršiti detaljno rekognosciranje izvorišta Studenci, terena oko izvorišta, te slivnog područja izvorišta, sa ciljem utvrdivanja opštih karakteristika geološke grañe i osnovnih hidrogeoloških karakteristika i funkcija stijenskih masa. Hidrogeološko kartiranje neposredne zone zaštite izvorišta napraviti na nivou razmjere 1:2.500 a rezultate prezentirati na karti 1:5.000. Hidrogeološko kartiranje uže zaštitne zone, napraviti na nivou razmjere 1:5.000 ili druge dostupne razmjere. - Izvršiti nabavku, analizu i interpretaciju rezultata analize aerofotosnimaka u razmjeri 1:26.000, - identificirati morfološke, vegetativne, karstne, pedološke I erozione procese u zoni izvorišta odnosno u području sliva sa klasifikacijom odnosno izdvajanjem tipova tla i analizom tla prema stepenu njihove otpornosti na razvoj erozionih procesa sa registracijom svih relevatnih karakteristika bujičnih procesa u slivnom području izvorišta sa prognozom njihovog razvoja i prijedlogom konkretnih mjera za njihovu sanaciju; - dati prikaz bitnih meteoroloških parametara šireg područja izvorišta (padavine, temperature i vlažnost vazduha) sa analizom i reinterpretacijom rezultata prethodnih istraživanja;

- identifikovati geološke karakteristike terena zone izvorišta kao i njegovog slivnog područja sa naglaskom na determinaciji litoloških karakteristika kao i izradom geoloških karata odgovarajuće razmjere. - utvrditi sve relevantne hidrografske i hidrološke karakteristike slivnog područja izvorišta, odnosno prezentovati podatke o proticajima rijeke Usore i nivoima površinskih vodotokova, podatke o izdašnosti izvora i sl. Pri tome je značajno definisati minimalnu izdašnost i liniju trajanja proticaja, uzimajući u obzir rezultate prethodnih istraživanja i njihovu reinterpretaciju, - identificirati sve relevantne demografske karakteristike u slivnom području izvorišta, - izvršiti registraciju svih postojećih i potencijalnih zagadivača u slivnom području predmetnog izvorišta (stalnih i incidentnih) kao što su naselja, septičke jame, farme, groblja, kanalizacioni sistemi, deponije, industrijski objekti i sl. kao i izvršiti njihovo lociranje na karti odgovarajuće razmjere. Potrebno je isto tako izvršiti njihovu kategorizaciju prema procjeni tereta zagañenja, uzimajući u obzir ukupnu promjenu

[2]

sa aspekta industrijskog razvoja, demografskih kretanja, korištenja ñubriva i pesticida u poljoprivredi sa prijedlogom eventualnih mjera sanacije; - izvršiti utvrñivanje kvalitativnih karakteristika voda na izvorištu i u slivnom području izvorišta i to sa minimalno po jednom fizičko-hemijskom i bakteriološkom proširenom analizom vode uzimajući u obzir rezultate prethodnih istraživanja i njihovu reinterpretaciju; - Potrebno je izvršiti evaluaciju postojećih podataka na vodozahvatnim objektima koji se odnose na zaštitu izvorišta. - izvršiti analizu hidrodinamičkih i hidrogeoloških parametara, uključujući definisanje optimalnog kapaciteta izvorišta, prihranjivanja, formiranja i pražnjenja izdani na izvorištu; - odrediti uslove zaštite podzemnih voda predmetnog izvorišta sa utvrñivanjem administrativnih granica zona sanitarne zaštite i to sa njihovim prikazom na topografskoj karti odgovarajuće razmjere a koje će se sprovesti uz konsultacije i saradnju sa vodovodnim preduzećem i nadležnim opštinskim službama, imajući u vidu društvenu i ekonomsku održivost implementacije definisanih zaštitnih zona te u tom smislu usaglasiti zaštitne mjere i mjere sanacije; - administrativne granice zona sanitarne zaštite prikazati na topografskim osnovama sledeće razmjere:

1. ZONE NEPOSREDNE ZAŠTITE 1:1000/1:2500 2. ZONE UŽE ZAŠTITE 1:2500/1:5000 3. ZONE ŠIRE ZAŠTITE 1:25.000 4. POJASEVI SANITARNE ZAŠTITE 1:25.000

- Ukoliko se u blizini granice zone uže zaštite nalazi zagañivač koji značajnije može ugroziti izvorište, Izvoñač će i za zonu šire zaštite, za neposredno područje na kojem se nalazi locirani zagañivač, izraditi kartu sa administrativnim granicama zone šire zaštite u mjerilu 1:2500/1:5000, kako bi se tačno mogla odrediti lokacija zagadivača u odnosu na granice zaštitnih zona. - obraditi i analizirati fond prikupljenih podataka dobijenih neposrednim sprovoñenjem programiranih ispitivanja i istraživanja predviñenih u potrebnom obimu i realizovanih prema datim projektnim zadacima odnosno u skladu sa odgovarajućom metodologijom. U tom smislu izraditi odgovarajuće geološko-hidrogeološke karte utvrñenih zona sanitarne zaštite; - definisati zaštitne mjere po pojedinim zaštitnim zonama izvorišta, uključujući i detaljnu argumentaciju za svaku od predloženih mjera, - dati predlog mjera za sanaciju stanja u zaštitnim zonama izvorišta, provoñenje monitoringa kvaliteta i dinamike podzemnih voda, uključujući dinamiku realizacije i orijentacionu procjenu troškova za provoñenje mjera zaštite; - traženi akt odnosno Program sanitarne zaštite izvorišta Studenci, vodovoda Teslić, izraditi u 4 (četiri) primjeraka te jednim primjerkom u digitalnoj formi.

Naručilac preko korisnika objekata vodosnabdjevanja obezbjeduje postojeće podatke, tehničku dokumentaciju o do sada izvedenim objektima i podatke dobijene eksploatacijom izvorišta, kao i kontrolama kvaliteta vode.

[3]

UVOD

Savremeni ekološki zahtjevi u pogledu zdrave ishrane, odnose se i na visoke zahtjeve u pogledu vode koja se koristi za piće.

Područja na kojima se nalaze izvorišta koja služe za snabdjevanje stanovništva vodom za piće, odnosno koja je namjenjena Ijudskoj upotrebi, pod posebnom su zaštitom.

U cilju sprečavanja namjernog ili slučajnog zagañivanja i drugih uticaja, koji mogu nepovoljno djelovati na zdravstvenu ispravnost vode, odreñuju se i održavaju zone i pojasevi sanitarne zaštite, vodnih objekata i glavnih vodova, koji služe za snabdjevanje vodom za piće, odnosno za Ijudsku upotrebu.

Ugovorom sklopljenim izmeñu DOO "IPIN" Bijeljina kao izvršioca i Opštine Teslić, kao investitora definisana je obaveza izvršioca "izrada i isporuka Programa sanitarne zaštite izvorišta Studenci'.

Program sanitarne zaštite vode u skladu sa važećim Pravilnikom koji reguliše ovu oblast (Službeni glasnik Republike Srpske br. 7/03) obavezno sadrži i Elaborat o kvalitetu i rezervama podzemnih voda izvorišta kao i njegovu tehničku osnovu. Obzirom da se na izvorištu Studenci ne zahvata podzemna voda tehnička podloga za izradu Pravilnika je Elaborat o načinu zahvatanja vode i kapacitetu izvorišta Studenci.

Imajući u vidu ugovorne odnose i svrhu izrade programa, treba istaći da nije predviñena izrada terenskih istražnih radova, nego da se na osnovu raspoloživih podataka i podloga uradi Program sanitarne zaštite izvorišta Studenci.

Ovim Programom se odreñuju mjere i zone zaštite područja na kojima se nalazi izvorište Studenci, koja se koristi za snabdjevanje stanovništva i industrije Opštine Teslić vodom za piće.

Značajni su zdravstveni efekti organizacije zona sanitarne zaštite izvorišta pitkih voda. Ovaj Program se izrañuje za period od šest godina, u skladu sa članom 24. važećeg

Pravilnika, a za druga izvorišta za javno vodosnabdijevanje i eventualna buduća izvorišta, bi se trebao uraditi posebni Programi u skladu sa predviñenom metodologijom izrade.

[4]

1. PRAVNI OSNOV DONOŠENJA PROGRAMA SANITARNE ZAŠTITE VODE ZA PIĆE

Prilikom izrade Programa zona sanitarne zaštite izvorišta Studenci, ispoštovaće se (ali neće se ograničiti samo na ovu regulativu): 1. Pravilnik o mjerama zaštite, načinu odreñivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne

zaštite područja na kojima se nalaze izvorišta i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj upotrebi (Službeni glasnik Republike Srpske br. 7/03)

2. Zakon o vodama ("Službeni glasnik Republike Srpske br. 10/98 i 51/01), 3. Zakon o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik Republike Srpske br. 53/02) 4. Zakon o zaštiti voda ("Službeni glasnik Republike Srpske br. 53/02) 5. Zakon o geološkim istraživanjima (Sl. Glasnik Republike Srpske br. 51/04), 6. Pravilnik o sadržini programa, projekata i elaborata geoloških istraživanja (Sl. glasnikbr.

113/08) 7. Zakon o šumama ("Službeni glasnik Republike Srpske br. 66/03), 8. Zakon o ureñenju prostora ("Službeni glasnik Republike Srpske br. 19/96; 25/96; 10/98 i

53/02) 9. Pravilnik o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode (Službeni glasnik

Republike Srpske, broj 44/01) 10. Pravilnik o uslovima za ispuštanje otpadnih voda u javnu kanalizaciju

(Službeni glasnik Republike Srpske, broj 44/01) 12. Zakon o premjeru i katastru nekretnina ("Službeni glasnik Republike Srpske",

broj 19/96).

Sadržaj elemenata Programa propisan je "Pravilnikom o mjerama zaštite, načinu odreñivanja zona i pojaseva sanitarne zaštite područja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj upotrebi" Sl Glasnik Republike Srpske br. 7/03, a posebno članom 21. i članom 34.

DOO "IPIN" BIJELJINA Program sanitarne zaštite izvorišta „Studenci", opština Teslić

[5]

DIO 1

ELABORAT O KAPACITETU CRPILIŠTA "STUDENCI"

[6]

2. GEOGRAFSKI POLOŽAJ I EKONOMSKE ODLIKE PODRUČJA IZVORIŠTA „STUDENCI" OPŠTINA TESLIĆ

Istražni prostor je definisan prostornom pozicijom vodozahvata iz rijeke Velika Usora i postrojenjem za tretman vode u selu Studenci, opština Teslić.

Opština Teslić zauzima površinu od 819,50 km2 na kojoj je smješteno ukupno 57 naselja sa oko 49.000 stanovnika.

Voda za vodovodni sistem Teslića, se obezbjeñuje iz otvorenog toka rijeke V. Usore. Vodozahvat na rijeci V. Usori, udaljen je 8.00 km uzvodno od urbanog naselja. Zahvaćena voda se prvo dovodi na postrojenje za prečišćavanje, a zatim uvodi u vodovodni sistem.

Neposredno uz vodozahvat, izgrañeno je postrojenje za prečišćavanje vode za piće, kapaciteta 90 l/s (slika 1). Meñutim, zbog tehnoloških i vremenskih uticaja, postrojenje prosječno obezbjeñuje 60 l/s. Za vrijeme hladnih zimskih dana i kada je rijeka Usora znatnije zamućena, kapacitet postrojenja pada na 40 l/s.

Slika 1: Postrojenje za prečišćavanje (crpna stanica) izvorišta Studenci na desnoj

obali rijeke V. Usore kod Teslića

Velika Usora (u gornjem toku Penava) izvire ispod planine Oću, odnosno Bilek kose (1116 m). Nakon spajanja sa Malom Usorom kod Teslića nastaje rijeka Usora, lijeva pritoka rijeke Bosne.

[7]

Opština Teslić nalazi se na sjeveru Republike Srpske i Bosne i Hercegovine. Opština Teslić spada u red najvećih opština u Republici Srpskoj. Prostire se na 845 kvadratnih kilometara. Prema podacima sa popisa stanovništva iz 1991. godine, Teslić je imao 59.854 stanovnika. Nakon demografskih oscilacija u ratnim i poratnim godinama , procjenjuje se da opština ima nešto više od 53.000 stanovnika. Sam grad Teslić ima oko 8.000 stanovnika, a sa prigradskim naseljima i oko 25.000.

Teslić je relativno mlad grad. Ponikao je u posljednjim dekadama XIX vijeka zajedno sa prvim projektima industrijalizacije na ovom području. Za razliku od Teslića, nekoliko naselja, odnosno mjesnih centara sa područja opštine imaju srednjovjekovnu tradiciju i puno su starija od grada Teslića. Sam grad je smješten u pitomoj dolini rijeke Usore, na magistralnom putu Doboj-Banja Luka, na 85. kilometru od Banja Luke i 27. od Doboja.

Na izlazu iz grada Teslića ka jugu, nalazi se prigradsko naselje Banja Vrućica sa zdravstveno-turističkim kompleksom u kojem se nalazi pet hotela, prirodna banja za liječenje kardiovaskularnih oboljenja i objekat za sport i rekreaciju.

Nadmorska visina izvorišta "Studenci" je 302 m.n.m, sa klimom umjereno-kontinentalnog tipa.

Teslić je povezan dobrim putevima u svim pravcima (preko Doboja, preko Prnjavora i preko Banja Luke) i sa dobrom lokalnom putnom mrežom od opštinskog znacaja.

Značajni privredni potencijali opštine su ugostiteljstvo i turizam, poljoprivreda, pogodna naročito za uzgoj voćarskih i ratarskih kultura, prerañivačka industrija, mala privreda.

[8]

3. OSNOVNI PODACI O IZVORIŠTU STUDENCI I VODOVODNOM SISTEMU OPŠTINETESLIĆ

Grad Teslić je dobio savremeni vodovodni sistem početkom prošlog vijeka. Gradski vodovod trenutno snabdijeva vodom oko 15000 potrošača. Podatke o vodovodnom sistemu Teslića za potrebe izrade ovog programa, smo dobili

od tehničke službe AD "RAD" iz Teslića, koje upravlja ovim sistemom i iz dokumentacije koju smo dobili na raspoalganje a koja je navedena u spisku korišćene literature i dokumentacije, na kraju tekstualnog dijela ovog programa.

3.1. Vodozahvat i postrojenje za prečišćavanje vode

Za vodovodni sistem Teslić, voda se zahvata iz otvorenog toka rijeke Velike Usore, pomoću usisne korpe, direktno položene u korito rijeke (Slika 3).

Vodozahvat na rijeci V. Usori izgrañen je oko 8 km uzvodno od urbanog naselja. Zahvaćena voda se dovodi pumpnom stanicom sirove vode na postrojenje za prečišćavanje vode.

Samo rješenje direktnog zahvatanja vode pomoću usisne korpe nije za ove uslove adekvatno rješenje i predstavlja problem, kako u održavanju zaposlenima, tako i u smislu zaštite vodozahvata jer se nalazi izvan ograñenog prostora postrojenja i nema fizičke zaštite od pristupa nezaposlenih.

Slika 3: Usisna korpa položena na dno rijeke Velike Usore u Studencima

[9]

Neposredno uz vodozahvat, izgrañeno je postrojenje za prečišćavanje vode za piće, kapaciteta 90 l/s. Meñutim zbog tehnoloških i vremenskih uticaja, postrojenje prosječno obezbjeñuje 60 l/s. Za vrijeme hladnih zimskih dana i kada je rijeka Usora zamućena zbog većih padavina, kapacitet postrojenja pada na oko 401/s.

Procesna linija se sastoji od taložnika, pješčanih filtera i bazena čiste vode u kome se vrši hlorisanje prečišćene vode (Slika 4).

Slika 4: Unutrašnjost postrojenja za pripremu vode u Studencima

3.2 Crpna stanica čiste vode

Crpna stanica, pomoću koje se čista voda potiskuje u vodovodni sistem, se nalazi u istom objektu kao i postrojenje, a sastoji od tri pumpe, dvije radne i jedne rezervne slijedećih karakteristika:

Oznaka: DP 14-5 Protok: 45,0 l/s Napor: 79,0 m Snaga motora: 75 kW

[10]

4. GEOMORFOLOŠKE VEGETATIVNE, PEDOLOŠKE I EROZIONE KARAKTERISTIKE PODRUČJA IZVORIŠTA STUDENCI, OPŠTINA TESLIĆ

Za potrebe izrade ovog elaborata i programa sanitarne zaštite izvorišta Teslić, izvršena je identifikacija vegetativnih, pedoloških i erozionih procesa u zoni izvorišta odnosno u području sliva radi prognoze njihovog razvoja i izrade prijedloga konkretnih mjera za sanaciju.

U pogledu geomorfoloških karakteristika istraživanog terena, jasno se izdvajaju tri cjeline. Prva je predstavljena višim dijelovima reljefa gdje su izraženi erozioni procesi. Druga geomorfološka cjelina je predstavljena padinama brda gdje su taloženi produkti erozionih procesa (eluvijalno-deluvijalni sedimenti) i treću cjelinu reljefa čine akumulativni oblici reljefa u dolinama rijeke V. Usore i njenih pritoka (aluvijalni i terasni sedimenti kvartarne starosti).

Proces rastvaranja stijena je najizraženiji u uzvodnom dijelu sliva Velike Usore i njenih pritoka u višim dijelovima reljefa. Pritoke Velike Usore Ograjina, Žeželja, Okrugla, Žiraja, Studena, Krivaja, Crkvena i Očeušnica u svom gornjem toku teku preko rožnaca, podreñeno glinaca i mikrita trijasko-jurske starosti, navučenih u smjeru jugozapada preko mlañih jurskih stijena dijabaz-rožne formacije.

Područje sliva rijeke Velike Usore karakterišu vodonepropusne stijene u podlozi tla, te je veliki površinski oticaj. Zadržavanje i poniranje atmosferskih padavina je u ovim terenima mnogo manje nego u terenim izgrañenim od karbonatnih stijena. Ovaj faktor i morfološke karakteristike terena su uzrok bujičnog karaktera površinskih tokova.

Šire područje izvorišta Studenci je na oko 240 m.n.v. a slivno područje izvorišta je najvećim dijelom predstavljeno brdsko - planinskim terenom sa prosječnom nadmorskom visinom i preko 1000 m (V. Magarac 1010, Visoka glava 1229 m.n.v., Očauš 1384 m.n.v. i V. Manjača 1358 m.n.v). Dominantna planina u zaleñu izvorišta je Vlašić. Osnovna odlika reljefa su strme kosine (Prilog 1).

Tereni koji su izgrañeni od stijena dijabaz-rožne formacije su različito morfološki oblikovani od terena koji su izgrañeni od velikih karbonatnih stijenskih masa. U ovim stijenama, uglavnom mrko-zelene i crne boje slojevi nisu izraženi, a oblici reljefa u makro i mikro planu su oštrih crta. Strme padine su ogoljene, a raspadnuti materijal se sreće samo na siparima. Površine su izbrazdane jarugama i raznim oštrim nazubljenim oblicima. Ovi tereni se odlikuju velikom debljinom stijena dijabaz-rožne formacije, često nepoznatom dubinom i intenzivnom tektonikom. U ovom području nisu prisutni morfološki oblici, karakteristični za karst: (škrape, vrtače, suve doline, jame, pećine, karsna polja).

[11]

5. HIDROGRAFSKE I HIDROLOŠKE KARAKTERISTIKE

PODRUČJA IZVORIŠTASTUDENCI, OPŠTINA TESLIĆ

Riječnu mrežu istražnog prostora (izvorišta Studenci) čine rijeka Velika Usora. Ova rijeka u gornjem toku teče u smjeru zapad-istok izmeñu brdsko-planinskih terena

planine Vlašić na desnoj Gužnoj) strani i planine Borje na lijevoj (sjevernoj) strani riječnog toka. U nizvodnom dijelu toka, od naselja Blatnica, Velika Usora ima smjer toka ka sjeveru do spajanja sa Malom Usorom kod Teslića gdje nastaje rijeka Usora, lijeva pritoka Bosne. Sa rijekom Savom i Dunavom Velika Usora je dio crnomorskog sliva.

Obilne kiše u gornjem dijelu rijeke Usore, odn. u širem području Blatnice, prouzrokuju povremeno poplave polja u nizvodnom dijelu opština Tešanj, Usora i Doboj.

Hidrografska mreža na ispitivanom terenu je dobro razvijena. Osim rijeke Velike Usore, značajne su i njene pritoke Blatnica (sa pritokama Ograjina, Žeželja, Jesenica), Okrugla, Žiraja, Studena, Krivaja, Crkvena i Očeušnica i drugi stalni i povremeni tokovi.

Položaj rijeke Velike Usore i njene pritoke Blatnice, posebno uzvodno od naselja Blatnica, je uglavnom predisponiran položajem rasjednih struktura kilometarskog pružanja, što se može vidjeti na prilogu br. 6.

U okviru vodoprivrednih progrma Bosne i Hercegovine krajem osamdesetih godina

prošlog vijeka, regionalni sistem »Sjeverna Bosna« je po prostornom obuhvatu najveći planirani vodovod predviñen za snabdijevanje vodom 15 opština na području centralnog dijela sjeverne Bosne i Bosanske Posavine. Glavna izvorišta su akumulacije »Marica« na Velikoj Usori i »Krajnici« na rijeci Krivaji. Na osnovu tada prezentovanih podataka možemo govoriti o proticaju rijeke Velike Usore uzvodno od (kod) ušća njene pritoke Blatnice (Tabela 1.).

abela br. 1: Karakeristike V. Usore uzvodno od ušće r. Blatnice Akumulacija "Marica" uzvodno od (kod) ušća r. Blatnice u V. Usoru

Vodotok Opština Površ. sliva (km2)

Prosj. god. proticaj (m3/s)

Vodoprivredni minimum

V. Usora Teslić 210 5,18 1,00

U narednoj tabeli br. 2 su date osnovne fizičko - geografske karakteristike rijeke

Usore do profila nivodno od ušća M. Usore, odreñene na osnovu topografske karte razmjere 1:25.000.

[12]

Dužine perioda raspoloživih hidroloških podataka su različite i kreću se od 1926. godine pa sve do 1990. godine, kada su sve stanice prestale sa radom zbog rata. U tabelama od 3 i 4 prikazani su srednji mesečni i godišnji proticaji slivnog područja, dok se kompletni podaci nalaze u Studiji "Snadbijevanje vodom TE Stanari" iz koje su i preuzeti ovi podaci (lit. br. 9).

Tabela br. 3: Srednji mjesečni i godišnji proticaji za period od 1926. do 1990. godine, rijeka Velika Usora profil: Teslić

JAN. FEB. MAR. APR. MAJ JUN JUL AVG. SEP. OKT NOV. DEC. SRED. 11.0

1 12.3 8 13.6 1 13.2 2 10.1 9.08 6.25 4.77 4.33 6.58 8.92 10.1 2

MIN 2.47 1.91 1.12 2.00 2.34 1.82 1.00 0.53 0.86 0.70 1.25 2.76 MAX 47.0

6 30.5 9 34.6 4 48.3 0 37.1 39.0 5 29.0 8 36.2 17.6 1 40.91 34.2 9 39.0 0

Tabela br. 4: Srednji mjesečni i godišnji proticaji za period od 1926. do 1990. godine, rijeka Velika Usora profil: Jorgići

JAN. FEB. MAR. APR. MAJ JUN JUL AVG. SEP OKT NOV. DEC. SRED. 14.3

1 16.1 0 17.69 17.1 9 13.1 11.80 8.12 6.20 5.63 8.55 11.6 0 13.1 6

MIN 3.21 2.48 1.48 2.60 3.04 2.37 1.33 0.69 1.14 0.91 1.64 3.58 MAX 61.1

9 39.7 8 45.0

3 62.8 48.1 9 50.7 8 37.8 2 47.1 1 22.89 53.21 44.5 8 50.7 1

Svi vodeni tokovi na istražnom području prihranjuju se atmosferskim padavinama, odnosno imaju nivalno-pluvijalni režim. Vodostaj u rijekama preko Ijeta (jul-avgust) znatno opada, a manji potoci potpuno presuše. U periodu sa povećanjem izlučivanja atmosferskog taloga dolazi do naglog porasta površinskog oticaja (bujični režim). Isto tako, u proljeće, sa povećanjem temperature i otapanjem snijega vodostaji u rijekama naglo rastu (mart-april).

Rijeka Profil Površina sliva

(km2)

Dužina riječnog

toka (km)

Uravnati pad toka

(%o)

Napomena

Usora Vodozahvat "Jorgići"

634 63.2 5.32 Nizvodno od ušća M.Usore

Tabela br. 2: Hidrografske karakteristike sliva rijeke Usore do profila ispod ušća M. Usore

[13]

6. HIDROMETEOROLOŠKE KARAKTERISTIKE PODRUČJA IZVORIŠTA STUDENCI, OPŠTINA TESLIĆ

O hidrometeorološkim osobinama područja više znamo na osnovu podataka sa hidrometeorološke stanice Doboj. U klimatskom pogledu istraživani teren spada u pojas umjereno-kontinentalne klime.

Na osnovu podataka sa ove mjerne stanice može se zaključiti kakvim klimatskim karakteristikama područje se odlikuje, pošto se mjerenja vrše organizovano preko 50 godina.

Temperatura u ovoj oblasti, sa svojim kolebanjima i srednja dnevna temperatura vazduha po mjesecima data je u narednoj tabeli br. 5.

Tabela br 5. Srednja dnevna temperatura po mjesecima Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII prosjek Srednja dnevna

0.9 0.5 4.9 10.9 15.6 18.4 20.7 19.8 16.4 9.6 5.8 2.1 10.5

temp. vazduha

Srednja godišnja temperatura iznosi 10.5°C što je u običajeno za slična područja sa umjereno-kontinentalnom klimom, ovom geografskom širinom i nadmorskom visinom. Po godišnjim dobima, prosječne temperature su slijedeće:

- proljeće 11.5°C - ljeto19.6°C - jesen 10.6°C - zima 1.7°C

u narednoj tabeli br. 6 dat je pregled ekstremnih vrijednosti temperatura po mjesecima (min. i max.).

Tabela br 6. Ekstremne vrijednosti temperatura po mjesecima Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Max. -28.6 -26.8 -14.9 -6.0 -2.1 5.4 8.0 3.6 0.5 -5.4 -9.7 -19.4 Min. 18.2 22 28.2 30.4 35.2 37.8 39.3 40.3 33.7 31.0 27.3 22.0

Iz predhodne tabele br. 6 vidi se da su temperaturna kolebanja vrlo velika, na primjer u februaru mjesecu je čak 48.8°C. Što ukazuje na veoma oštru klimu na razm atranom području.

Relativna vlažnost vazduha prema godišnjim dobima kreće se: - proljeće 76% - Ijeto 75% - jesen 83% - zima 86%

Podaci o prosječnim padavinama zabilježenim u području Doboja dati su u narednoj tabeli.

[14]

Očigledno je da se najobimnije padavine dogañaju u proljetnim mijesecima, dokje u zimskim mjesecima količina padavina najmanja.

Maksimalne zabilježene mjesečne padavine na ovom području su date u tabeli broj 8.

Tabela br. 8. Maksimalne padavine po mjesecima Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Godiš.

Kol. Količina taloga u (mm)

134 129 181 127 204 230 210 156 140 187 118 154 1230

Godišnji prosjek padavina ukazuje da ovu oblast karakterišu obilne padavine. Maksimalne dnevne vrijednosti padavina prikazene se u tabeli 9., a pregled broja dana sa padavinama preko 10 mm prikazan je u tabeli 10.

Tabela br. 9. Maksimalne dnevne padavine Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Maksimalna dnevna Količina u (mm)

42 24 32 58 39 82 70 50 46 44 37 45

Na narednom dijagramu su uporedo prikazane prosječne i maksimalne količine padavina po mjesecima u toku godine.

Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Godišnji prosjek

Prosječna vrijednost padavina u (mm)

65 65 66 77 100 121 95 79 63 56 77 86 950

Tabela br 7. Prosječne padavine po mjesecima

[15]

Slika br. 5: Dijagram prosječnih i maksimalnih padavina po mejsecima na HMS Doboj.

Najveće maksimalne padavine zabilježene su u mjesecu julu 1991. godine i iznosile su 288.0 mm.

Maksimalne dnevne padavine zabilježene su 2001. godine u mjesecu septembru i iznosile su 106 mm. Iste godine u mjesecu septembru zabilježene su i maksimalne trodnevne padavine koje su iznosile 145.7 mm.

Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Godiš. Prosječan br. dana sa padavinams preko 10 mm

1.8 2.3 1.9 2,3 3,7 4.4 3.3 2.7 2.3 1.9 2.8 3.1 32.5

Maksim. br.dana sa padavinam a preko 10 mm

5 6 7 4 8 8 8 6 5 6 7 6 76

Tabela br. 10. Prosječan i maksimalan broj dana sa padavinama preko 10 mm

[16]

7. ISTORIJAT PRETHODNIH GEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA

Prvi stručni radovi iz oblasti geologije koji tretiraju ovo područje su radovi E. Mojsisovvicza, E. Tiezea i K. Bitnera (1880) i W. Radimskog (1889). Nekim radovima F. Katzera (1910-1921) naglašenaje ugljonosnost stanarskog basena, a 1919.g. je u djelu "K poznavanju mineralnih voda Bosne" Katzer F. dao prikaz mineralnih vrela kod Teslića.

Geološka istraživanja šireg područja Teslića i Doboja (kao bližeg većeg gradskog centra), nakon II sv. rata provedena su različitim intenzitetom i uglavnom sa naglaskom na utvrñjivanje rezervi lignita.

Prva raščlanjenja litostratigrafskih jedinica unutar bazena Stanari, izvršena su u periodu 1950-1957 (M. Muftić - J. Alagić 1952) da bi u periodu 1963-1967 radovima različitih autora bila dopunjena ili proširena na šire područje (P. Miljuš 1961-62, M. Eremija - Ž. Grković 1963; M. Muftić 1964; Ž. Grković, R. Marinković; M. Arežina 1964. Ž. Grković, R. Marinković, R. Metunovič 1965, O. Sunarić. J. Pamić - I. Kapelar, ð. Mitrović 1965, Ž. Grković, R. Marinković, J. Hohrajn 1966).

8. ISTORIJAT PRETHODNIH HIDROGEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA

Najstariji pisani tragovi o hidrogeološkim istraživanjima su vezani za proučavanje mineralnih izvoria Banje Vrućice i potiču iz I veka Nove ere "Naturalis historia", čiji je autor Rimski pisac Plinije Stariji (Gaius Plinius Secundus Maior, 23-79. god.

Prve kvalitetne hemijske analize pojava termomineralnih voda u Banji Vrućici, izradio je 1922. godine balneo-hemičar Dr. R. Fresenius iz Wisbadena sa asistentom A. Čapskim. Analize su izrañene na licu mjesta, tj. na izvoru.

Modernizacija Banje Vrućice je počela 1924. godine kada je banju od Ajanovića iz Tešnja otkupio inž. Sima Krstić. On je izgradio nove zgrade i banjske objekte i angažovao austrijske stručnjake da izuče pojave termomineralnih voda i njihov kvalitet. U toku 1925. godine izvršeno je kaptiranje termomineralnih izvora po projektu austrijskih stručnjaka. Tom prilikom su otkriveni zidovi rimske kaptaže kvadratnog oblika sa mnogobrojnim Rimskim bronzanim i srebrnim novčićima i zlatnim prstenjem, koji potiču iz perioda od l-IV veka Nove ere. Te 1925.g. izgrañeno je moderno kupatilo i prvi hotel. Posle toga započela je izgradnja paviljona kapaciteta 90 kreveta, koji je završen 1933. godine, tako da je tada banja imala ukupno 180 ležaja. Meñutim, 1934. godine prvi, odnosno do tada jedini hotel izgoreo je u požaru i nije više obnavljan.

Prirodni glavni izvor termomineralne vode je delimično kaptiran 1950. godine, a poslije 1958. godine za zgradu novog kupatila, koje je sagrañeno 1961. godine.

[17]

Iste godine S. Miholić objavljuje rad "Banja Vrućica u Bosni" u Geohemijskoj studiji, "Croatica chemica acta" u Zagrebu.

Prva organizovana hidrogeološka istraživanja u Banji Vrućici su počela 1970. godine i t rajala su do kraja 1971. godine. U okviru ovih istraživanja izbušeno je svih pet istražnih i istražno-eksploatacionih bušotina pod nadzorom J. Baća.

Iste godine J. Josipović je u geološkom glasniku u Sarajevu, objavio rad pod nazivom "Mineralne, termalne i termomineralne vode na teritoriji BiH" u kojem obrañuje hemizam mineralnih voda Banje Vrućice (lit. 2).

N. Miošić je 1983.g. u Geološkom glasniku u Sarajevu objavio "Genetsku kategorizaciju mineralnih, termalnih i termomineralnih voda Bosne i Hercegovine" (lit. 3) u kojoj navodi "Termomineralne vode obogaćene sa C02 Banje Vrućice izdanjuju na rasjednoj zoni na kontaktu jursko-krednog fliša sa vodonepropusnom barijerom tercijara usorskog bazena u okviru ultramafitnog masiva. Ova pojava predstavlja izuzetno vodoobilnu akumulaciju, čije je postojanje dokazano nakon izvoñenja bušaćih radova (tv = 39°C). Postoji i više izvora u okolini Teslica (Ukrinica, Ćećava, Vlajići)".

E. Oruč (1985) je izradio hidrogeološke podloge za projektovanje odvodnjavanja P.K. ,,Raškovac"-Stanari (lit. 4).

U okviru preduzeća RO "Geoinženjering", OUR "Geoinstitut" Sarajevo, 1986.g. Mr Neven Miošić radi "Elaborat o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi termomineralnih voda područja Banja Vrućica" (lit. 5) u kojem izdvaja 24 l/s A+B rezervi termomineralnih voda Banje Vrućice, ali navodi da kod ovog kapaciteta postoji "veoma mali uticaj savremenih voda" i da "treba obratiti u vezi sa ovim pažnju na mogućnost zagañenja termomineralnih voda".

M. Milivojević i R. Cvijetić u "Elaboratu o mogućnostima istraživanja i intenzivne eksploatacije ugljokiselih termomineralnih voda, njihove geotermalne energije i C02 - gasa u Banji Vrućici" (lit. 6) prezentuju mogućnost intenzivne eksploatacije termomineralnih voda i C02 gasa, a predlažu izvoñenje jedne istražne bušotine do 2000 m dubine.

V. Bijelić, L. Jovanović i S. Glavaš iz preduzeća "Rudprom" Prijedor su 2001.g. izradili elaborat o zaštitnim zonama Banje Vrućice i uspostavljanja repernih tačaka u cilju praćenja slijeganja tla u zoni banje (lit. 7).

U širem području Teslića su u novije vrijeme izvoñena hidrogeološka istraživanja za potrebe rudnika Stanari. Preduzeće "IPIN", Institut za primjenjenu geologiju i vodoinženjering, Bijeljina je (V. Novaković, 2006 i 2007) za potrebe izrade idejnog i glavnog projekta i obezbjeñenja vode za buduću TE "Stanari" izvelo hidrogeološka istraživanja (lit. 8 i 9). Tom prilikom je izvedeno bušenje 11 istražnih hidrogeoloških bušotina (pijezometara) i tri istražno-eksploataciona bunara.

DOO "IPIN" iz Bijeljine je 2007.g. uradio Elaborat o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi termomineralne vode ležišta Banja Vrućica, u kojem je dat konceptualni model izdani termomineralne vode ležišta u Banji Vrućici sa prognoznim zalijeganjem akvifera u planu i profilu.

Banja Vrućica za svoje potrebe koristi bušotinu "E" koja je kapaciteta 7,5 l/s. Na osnovu geološke grañe šireg područja Banje Vrućice, hidrogeološke funkcije stijenskih masa kao i tektonske grañe terena, nameće se zaključak da termomineralna voda i gas C02 potiču iz karbonatnog hidrogeotermalnog akvifera trijaske starosti, koji nije otkriven na površini terena u samom području Banje Vrućice.

[18]

Trijaski krečnjaci zaliježu neposredno ispod neraščlanjenih jursko-krednih stijena koje su nabušene plitko ispod deluvijalno-proluvijalnih glina i šljunkova na samoj lokaciji Banje Vrućice. Isticanje termomineralne vode se vrši vertikalno nagore, duž dubokog raseda pružanja SSZ-JJI (pokrivenog mlañim neogenim sedimentima), koji preseca jursko-kredne sedimente na granici brdovitog zaleña Banje Vrućice i tercijarnog basena Teslića neogenim sedimentima.

Prema rezultatima kompletne fizičko-hemijske analize mineralnih voda Banje Vrućice mineralna voda "glavnog izvora" (misli se na termomineralnu vodu bušotine "E") koju je uradio IHTM-ITR BEOGRAD septembra 2002.g. je bistra sa sitnim mjehurićima, bez mirisa, prijatnog ukusa, temperature 37,5°C, boje 1° Pt-Co skale, mutnoće 1 °NTU skale sa pH fakotorom 6,3. Elektroprovodljivost vode je 3300 uS/cm a mineralizacija je 3360mg/l. Suvi ostatak na 180 °C iznosi 2730 mg/l, te se na osnovu toga klasifikuje u mineralne hipotermlane vode. Prirodna ukupna alfa radioaktivnost je manja od 0,1 Bq/I a ukupna beta aktivnost 1,32 +/- 0,40 Bq/I. Uzorak vode ima složen hemijski sastav. Odlikuje se sadržajem kalcijuma od 445 mg/l, natrijuma 416 mg/l, gvožña 5,2 mg/, bikarbonata 1800 mg/l, hlorida 372 mg/l i fluora 2,3 mg/l što joj daje balneološku vrijednost. Voda je prema rezultatima i ove i prethodnih analiza kalcijum-natrijum-hidrokarbonatno-hloridna ugljeno-kisela, fluoridna i pripada hipotermalnim vodama.Sadržaj C02 je 1400 mg/l.

9. GEOLOŠKA GRAðA I TEKTONIKA TERENA

Teritorija istraživanog terena pripada centralnom dijelu Republike Srpske, u geotektonskom smislu, obuhvata dijelove unutrašnjih Dinarida - eugeosinklinale (M.Anñelković, 1978).

Na površini terena na samom crpilištu i u okruženju su prisutni i kvartarni sedimenti (deluvijalno-proluvijalni). Paleoreljef ovih sedimenata čine starije i tektonizirane mezozojske stijene. Takav položaj i prisustvo vulkanogeno-sedimentne formacije na velikom prostoriju šireg područja Teslića, uslovio je složenu geološko-tektonsku grañu šireg područja bazena i veliku litofacijalnu raznolikost.

Prisutne su raznovrsne stijene, tipične za ofiolitsku zonu. Sedimentne stijene su predstavljene najčešće pješčarima, glincima i alevritima, dok su krečnjaci i rožnaci sasvim podreñeni. U sledećim područjima su izdvojene sledeće litološke zone:

a) breče, istočno od Banje Vrućice i južno od borjanskog ultramafitskog masiva; b) glinci u vidu uzanih zona u području Blatnice, i c) rožnaci u vidu uzane zone u okolini Željeznog Polja. Izdvojena su i dva jasno razdvojena kompleksa magmatskih i metamorfnih stijena.

a) spilit-dijabaz-dolerit-gabro-asocijacija i b) peridotitsko-amfibolitska asocijacija.

O geološkoj grañi terena možemo suditi na osnovu reinterpretacije prikupljenih podataka prethodnih istraživanja u šireg područja.

[19]

9.1. Opis prisutnih Iitostratigrafskih jedinica

Već je prethodno naglašeno da grañu šireg područja čine raznovrsne stijene vulkanogenog i sedimentnog porijekla različite starosti.

GORNJI TRIJAS (T 3) Najstarije stijene prisutne na površini terena su gornjetrijaske starosti. Dekametarsko—hektametarski blokovi masivnih mikrospraita javljaju se veoma

rijetko (Bijela stijena—Lješnica, Papratnica, Krivaja) kao olistoliti u jurskoj magmatsko—sedimentnoj formaciji. Starost im je odreñena na osnovu Triasina hautreri i Involutina.

TRIJAS—JURA ( 2T,J)

Trijasko—jurska serija rožnaca je veoma zastupljena središnjem dijela slivnog područje rijeke Usore, ima veoma promenljivu širinu izraženu u hm—km području. Ova serija se na Sl graniči sa magmatsko—sedimentnom formacijom (karakter granice nije tačno definisan), a na JZ reversno leži preko jursko—krednog fliša. Izuzev na krajnjem sjeverozapadnom dijelu (Kneževići), u ovoj seriji nema magmata.

Trijasko—jurska serija uglavnom je izgrañena od rožnaca, podreñeno laporaca i laporovitih silicioznih mikrita. U okviru ofiolitske zone serija sličnog litološkog sastava praćena je na dužini oko 70 km (listovi: Vareš, Zenica, Teslić, Jajce i Banja Luka). Starost do sada je obično, na osnovu superpozicijskih odnosa, uzimana kao najniža jura

Sobzirom na znatnu litološku uniformnost rožnačke serije, kao i činjenicu da je serija intezivno borana u različite naborne oblike (često i izokline i disharmonične) ali uvijek one sa velikim-indeksom nabiranja, veoma je teško napraviti stub, odnosno odrediti debljinu cijele serije. Maksimalna debljina ne prelazi 500 metara, ali je mjestimično sigurno i manja (lit. br. 1).

Cijela serija je u osnovi sastavljena od rožnaaca, podreñeno laporaca i mikrita. U jugozapadnom dijelu se može izdvojiti paket u kome, pored rožnaca, dolaze laporoviti mikriti, glinci i podreñeno pjeskoviti intraspariti (Šerićki potok, Ograjni potok, Jezera). U središnjem dijelu serije (Ograjni potok, Jezerska rijeka), kao i sjeverozapadnom mogu se izdvojiti paketi km—dužine i hm—širine silicioznih laporovitih mikrita, mikrosparita i podreñeno kalkurdita. U ovim karbonatnim paketima nañena je konodontska fauna.

JURSKA MAGMATSKO—SEDIMENTNA FORMACIJA (J) Jurska magmatsko—sedimentna formacija („dijabaz—rožna formacija") ima na

širem području Teslića značajno površinsko rasprostranjenje. Ona izgrañuje najveći dio paleoreljefa Teslića, odnosno širi prostor istočno od riječnog toka V. Usora.

Magmatsko—sedimentna formacija predstavlja veoma raznovrsni i debeli kompleks stijena u čiji sastav ulaze, pored različitih sedimenata, i magmatske stijene od kojih su najznačajniji ultramafiti, s kojima se zajedno javljaju i metamorfne stijene.

[20]

SEDIMENTNE STIJENE (J)

Sedimentne stijene jurske magmatsko—sedimentne formacije su predstavljene najčešće klastitima: pješčarima, glincima i alevritima, a sasvim podreñeni su krečnjaci i rožnaci.

Pješčari su svakako najzastupljenije sedimentne stijene u tom kompleksu. Imaju izražen polimiktni karakter, a struktura im je sitnozrna do jako sitnozrna. Meñu detritarnim sastojcima nalaze se kvarc, feldspat (izgleda više vrsta), muskovit i komadići stijena—rožnaca, kvarcita i škriljaca, rijetko vulkanita. Matriks je različitog sastava, no najčešće je silicijsko—sericitski, nekad samo limonitski i karbonatni. U odnosu na sastav, pješčari odgovaraju grauvakama i subgrauvakama.

U teškoj frakciji pješčara dolaze metalični minerali i epidot najčešće, a zatim turmalin, cirkon, rutil i veoma rijetko i granat. Prema sastavu, kako glavnih mineralnih i stjenovitih detritaritičnih sastojaka, tako i teške frakcije, izvorišno područje grauvaknih pješčara je moralo biti izgrañeno od stijena kontinentalne kore.

Glinci su takoñe veoma čest član jurske magmatsko—sedimentne formacije. Obično su tamnosivi do crni, imaju jako izraženu paralelnu teksturu zbog čega se obično označava škriljavim glincima. U sastav ulaze sericit, hlorit, kvarc i glinoviti minerali, koji nisu detaljnije proučavani.

Alevroliti se takoñe veoma često pojavljuju uz glince i grauvakne pješčare. Karakteristično je da oni u osnovi imaju potpuno identičan sastav kao i grauvakni pješčari, tj. dominantan je u njima kvarc, a zatim dolaze feldspati i sitni odlomci stijena. Struktura im je alevritska, a tekstura paralelna, kao i kod glinaca.

Rožnaci i krečnjaci su veoma podreñeni članovi jurske magmatsko— sedimentne formacije. Rožnaci se nekad nalaze u krovini spilitskih masa, no to su najčešće decimetarsko—metarski paketi koji se obično kartografski ne mogu izdvojiti.

Sedimenti jurske magmatsko—sedimentne formacije nisu se mogle na najvećem dijelu terena litološki raščlaniti prilikom izrade geološke karte. Meñutim, u nešto homogenijim područjima su izdvojene zone:

a) breče i to u oblasti južno od borjanskog ultramafitskog masiva, a naročito u području Banje Vrućice; Breče se rijetko javljaju kao član jurske magmatsko— sedimentne formacije. To su obično jako krupnozrne breče u čijem sastavu prevladavju spiliti i dijabazi, a na fragmente sedimenata nekada otpada oko 10%; sedimenti su obično glinci, grauvakni pješčari i rožnjaci, dakle, stijene iz same magmatsko—sedimentne formacije.

b) glinci, u vidu uzanih zona u širem području Blatnice i c) rožnaci, takoñe, kao jako uzane zone, na malo mjesta na sekciji Željezno

Polje.

MAGMATSKEI METAMORFNE STIJENE

U jurskoj magmatsko—sedimentnoj formaciji dolaze i velike mase raznovrsnih magmatskih i metamorfnih stijena. U osnovi se mogu razlikovati dva jasno razdvojena kompleksa:

a) spilit-dijabaz—dolerit—gabro—granitska asocijacija i b) peridotitsko-amfibolitska asocijacija.

[21]

SPILIT-DIJABAZ-DOLERIT-GABRO-GRANITSKA ASOCIJACIJA Stijene ove asocijacije se javljaju u jurskoj magmatsko—sedimentnoj formaciji u vidu manjih masa, uglavnom uz veća peridotitska tijela. To je tipska magmatska asocijacija stijena u kojoj su izdvojeni slijedeći članovi:

Spiliti ( ββab) Spiliti se dosta često susreću u jurskoj magmatsko—sedimentnoj formaciji. Veličina

spilitskih tijela jako varira, od malih tijela, koja se kartografski ne mogu ni prikazati, do većih tijela, koja pokrivaju nekoliko kvardatnih kilometara. Spilite srećemo u jugoistočnim dijelovima područja Teslić.

Spiliti se javljaju u vidu manjih ili većih izliva koji su obično uloženi konkordantno u grauvake i glince. Cesto se nailazi na alterniranje spilita i sedimenata u potpuno konkordantnom odnosu, što upućuje na zaključak da predstavljaju produkte submarinske vulkanske aktivnosti. Tom mišljenu ide u prilog činjenica što se spiliti javljaju nekada kao pillovv lave i da ih prate ponekad i tufovi. No, pored toga, sasvim je sigurno utvrñeno da se spiliti javljaju i kao decimetarsko— metarski fragmenti (nekad su to jasno ,,flow—balls") uloženi u sedimentni matriks.

Doleritl (u ββ) Doleriti se javljaju često, kao i dijabazi od kojih se ne razlikuju po načinu pojavljivanja.

Doleriti se sreću u sjeveroistočnim dijelovima područja lista Teslić, izmeñu Kaloševića i Teslica i drugdje. Oni predstavljaju svakako produkte nešto dubljeg nivoa kristalizacije, odnosno produkte koji su obrazovani sporijom kristalizacijom. I za ove stijene je naročito karakteristično prisustvo amfibola, meñu akcesornim sastojcima, kao i kod dijabaza. Ofitski gabri (vam)

Ofitski gabri se javljaju kao diferencijali unutar većih dijabaz— doleritskih tijela, kao npr. u spominjanoj mladikovinskoj masi istočno od borjanskog ultramafitskog masiva. To su, u stvari, još dublji diferncijati, odnosno produkti još laganijih kristalizacijskih procesa u odnosu na dolerit i dijabaze.

Po sastavu su potpuno identični ñijabazima i doleritima. Dijabazdolerit-amfibolitske stijene

To su stijene koje leže na prijelazu amfibolita i dijabazdolerita. Unutar zone tih stijena nalaze se dijabazdoleriti koji su neravnomjerno blastezirani, ili amfibolitski škriljci s reliktima ofitske strukture. Dok su te prelazne stijene dosta česte na susjednim terenima Zavidovića, na području lista Teslić su utvrñene samo u vidu uzane zone u dijabaz-doleritskoj masi istočno od Vrućice. Nije, meñutim, isključeno da se s ovim stijenama tijesno vežu izdvojeni zeleni škriljci.

Gabri Ovdje smo uvrstili „tipske" gabre koji se javljaju izvan masa dijabaza, dolerita i ofitskih

gabra. Te stijene se nešto podreñenije sreću, kao npr. na jugoistočnom obodu borjanskog ultramafitskog masiva, zatim na njegovom sjeveroistočnom obodu, gdje izbijaju ispod neogena, kao i na jugoistočnom obodu masiva Čavke, istočno od Pribinića, te kod Kaloševića, sjeverno od puta Teslić—Doboj. U svim spomenutim slučajevima se radi o gabro masama koje pokrivaju površinu od po nekoliko kvadratnih kilometara.

Nigdje se nije mogao utvrditi intruzivan karakter tih gabra prema jurskim grauvakama i glincima. Nasuprot tome, te stijene se redovito javljaju tijesno vezane s

[22]

peridotitima i s njima stoje u intruzivnom kontaktu što se manifestira u pojavama

gabro dajkova u peridotitima koji su predstavljali ekran za intruzije gabroidnih magmi. Za razliku od ofitskih gabra, unutar doleritskih masa, gdje je bio amfibol

karakterističan femski sastojak, ovdje dolazi olivin, pa smo tipski gabri označeni se „vol" kako bi istakli u indeksima njihove meñusobne razlike. No, kao što je pokazano, te su razlike višestruke, naročito u teksturnom pogledu. Mikrogabrima su označene žične stijene koje se javljaju u peridotitima, obično blizu kontakta s prikazanim tipskim gabrima, kao npr. u manjim ultramafitskim tijelima zapadno od Teslica, te u manjoj ultramafitskoj masi oko Banje Vrućice. Te žice su metarskih dimenzija pa se ne mogu na karti izdvojiti. Imaju hipidiomorfno zrnastu strukturu sitnog zrna (manje od 1 mm), pa su zato i označene kao mikrogabri. Često imaju paralelne, trakakaste strukture, no nikad se ne zapaža gradacija, nego jednostavno smjenjivanje leukokratskih i melanokratskih traka. Vrlo se rijetko sreću meñu žičnim gabroidima i pegmatitski gabri.

Gabro-peridotiti (v σ) Gabro—peridotiti se podreñenije javljaju od prikazanih olivinskih gabra. Manja masa,

površine 1-2 km2, izdvojena je oko Kaloševića, a manja tijela istih stijena javljaju se zapadno odatle, u pravcu Teslića.

To su praktički potpuno izmijenjene stijene jer je dominantni olivin potpuno prešao u serpentin na koga otpada 80—90% stijene. Plagioklas je sporedan sastojak, a on je takoñe metamorfoziran u smjesu prenita, kalcita i hidrogranata, dok je klinopiroksen uralitiziran.

Peridotiti Peridotiti su od svih magmatskih stijena najrasprostranjeniji članovi u jurskoj

magmatsko-sedimentnoj formaciji. Na širem području Teslića se javlja nekoliko peridotitskih masiva. U južnom području istraživanog terena, takoñe se nalazi jedno manje ultramafitsko tijelo. Pored toga, u jurskim sedimentima se sreću i male ultramafitske mase, a nekada i sasvim mala serpentinitska tijela, koja se na karti ne mogu prikazati.

Ultramafitska tijela su najčešće u tektonskim kontaktu s okolnim jurskim sedimentima. Meñutim, na sjevernom obodu borjanskog ultramafitskog masiva utvrñene su sasvim sigurne promjene na grauvakama i glincima koji su prešli u kvarc—sericitske škriljce, filite i andaluzitske škriljce. Prisustvo andaluzita ukazuje na PT uslove oko 400—500° i pritiska od 4 kbara po čemu bi se moglo pretpostaviti da su te promjene bile uslovljene borjanskim ultramafitskim tijelom čija je temperatura mogla biti negdje oko 600 do 700°C (lit. br. 1). Spomenuti kontaktnometamorfni efekti nisu kontinuirano razvijeni, nego su samo fragmentarno sačuvani duž tektoniziranog sjevernog oboda borjanskog masiva.

Na osnov toga nalaska, kao i na osnova najčešćeg pojavljivanja tektonskih kontakata izmeñu peridotita i jurskih sedimenata, može se zaključiti da su peridotiti htrudirali u jurske grauvake i glince kao čvrsti i užareni blokovi. U kasnijim, mlañim tektonskim fazama su ultramafitska tijela tektonizovana i višestruko kretana, tako da su tektonski kontakti mnogo češći od primarnih, intruzivnih.

Prema mineralnom sastavu i strukturno—teksturnim karakteristikama u grupi peridotita se mogu izdvojiti sljedeće stijene: 1. lerzoliti, 2. Pseudostratifikovani peridotiti, 3. enstatit duniti 4. serpentiniti i 5. listveniti.

[23]

Lerzoliti ( σ) Lerzoliti su daleko najčešće ultramafitske stijene i one izgrañuju oko 9/10 borjanskog

ultramafitskog masiva, kao i daleko najveće dijelove drugih spominjanih većih ultramafitskih tijela.

Serpentiniti (Se) U serpentinite su uvrštene ultramafitska stijene u kojima ima manje od 10%

sačuvanih primarnih femskih sastojaka, dok ostatak otpada na serpentin i ostale sekundarne minerale koji se s njim obično javljaju. Inače se serpentini sreću u obodnim dijelovima većih ultramafitskih tijela, kao i duž rasjednih zona unutar njih, te kao manja tijela u jurskim grauvakama i glincima.

Listveniti (kvarc-karbonatne stijene) — (Sqca) Listveniti (kvarc—karbonatske stijene) koji nastaju karbonatizacijom i silifikacijom

serpentinita, dosta su česti u jugoistočnim dijelovima područja Teslić, naročito u široj oblasti Crne rijeke. Meñutim, najčešće se javljaju u vidu manjih masa koje se kartografski ne mogu prikazati. Veća masa listvenita u vidu kilometarske zone izdvojena je na sjevernom obodu žepačko—šeherskog masiva u slivu Lješnice, iznad sela Čobe, zatim manja zona duž kontakta borjanskog masiva i teslićkog neogenog bazena.

Listveniti predstavljaju jako sitnozrne stijene u čijem sastavu dominira karbonat, obično željezoviti magnezit (brojnerit), a kvarc je podreñeniji. Nekad dolaze i hlorit i talk, a dosta su česti i relikti serpentinita. Na površini su redovito žućkasto raspadnute i limonitisane. U listvenitskim zonama Crne rijeke javljaju se i centimetrsko—metarske žile oniksa.

Amfiboliti Amfiboliti se pojavljuju obično u vidu užih zona oko većih ultramafitskih tijela, kao što

je slučaj na južnom obodu borjanskog masiva i na južnom obodu Javorove planine. U jugoistočnim dijelovima područja lista Teslić amfiboliti se javljaju i u okviru mahnjačkog i žepačko—šeherskog ultramafitskog masiva, no to su često razbijena tijela gdje su mjestimično amfiboliti zastupljeniji od peridotita.

Amfiboliti predstavljaju složenu grupu stijena koja pokazuje velike razlike u sturkturnom—teksturnom pogledu i u mineralnom sastavu. Oni su u okviru izrade Osnovne geološke karte list Teslić dosta detaljno studirani i zbog njihove tijesne prostorne povezanosti s peridotitima.

To su po hemizmu bazaltoidne stijene dosta izdiferencirane, što se naročito ogleda u promjenama odnosa MgO : FeO, manje u količini alkalija, posebno natrija.

Iz navedenog mineralnog i hemijskog sastava se vidi da amfiboliti predstavljaju veoma složenu grupu stijena koja je morala nastati u jako velikom intervalu PT uslova. Na osnovu detaljnijih ispitivanja, a koristeći i iskustvo iz ranijih ofiolitskih terena u Bosni, amfiboliti su podijeljeni na grupe prema metamorfnim facijama, i to kako slijedi (lit. 1).

Amfibolitski škriljci — amfibolitska facija (Aam) Grupa stijena amfibolitske facije obuhvata takoñe uglavnom amfibolitske škriljce,

rjeñe diopsid amfibolitske škriljce, no u njima je plagioklas obično andezin, a amfibol je predstavljen prelaznim varijatetima izmeñu zelene hornblende i edenit— pargazitske hornblende. Amfiboliti ove facije imaju veće rasprostranjenje, a utvrñeni su u razbijenim amfibolitskim masama u širem području Manjače, zatim na južnom obodu ultramafitskog masiva Čavke, u amfibolitima južnog borjanskog ultramafitskog masiva i drugdje.

[24]

Amfibolitski škriljci — granulitska facija (A) I ova grupa obuhvata uglavnom amfibolitske škriljce i diopsid amfibolitske škriljce. U

njima karakteristično dolazi mikroskopski bezbojni pargazit, odnosno edenit—parazitska hornblenda, a od plagioklasa labrador—bitovnit. U identičnim stijenama u drugim terenima u Bosni utvrñen je i kritični mineral ove facije — hipersten zbog čega smo ih i uvrstili u granulitsku faciju s oznakom A da bi istakli prisustvo pargazita. Amfiboliti granulitske facije imaju veliko rasprostranjenje u amfibolitima južnog oboda borjanskog ultramafitskog masiva, izgrañuju najveći dio amfibolitske mase sjeverno od Manjače, a javljaju se i u okviru ultramafitskog masiva Čavke.

JURA—KREDA Sedimenti jursko—kredne starosti nalaze se u dvije geotektonske jedinice; prelaznoj

zoni paleozojskih škriljaca i mezozojskih krečnjaka (banjalučko— vrandučko—sarajevski flišni trog) i centralnoj ofiolitskoj zoni (klastiti okoline Banje Vrućice i peleška jedinica JZ od Pribinića).

JURSKO-KREDNA FLIŠNA SERIJA U BANJALUČKO—VRANDUČKO—SARAJEVSKOM TROGU (J,K) Jursko—kredna flišna serija na istražnom području predstavlja SZ dio flišnog kompleksa Banja Luka— Vranduk—Sarajevo. Zauzima JZ dio Usta oko gornjih tokova rijeke Vrbanje, Bile i Studene. Ima pravac pružanja SZ—Jl gdje joj je na sjeveroistoku granična jedinica ofiolitska zona (serija rožnaca), a na jugozapadnu fliš gornje krede.

Prema litološkom sastavu i sedimentološkim karakteristikama u jursko— krednoj flišnoj seriji izdvajaju se, odozdo nagore, četiri superpoziciona paketa.

KARBONATNO-LAPOROVITI PAKET (1JK) Izvorišni dijelovi Studene i Jasenice odlikuju se dominantnim (i do 90%) sadržajem

masivnih, bankovitih i rijede slojevitih laporovitih mikrita i podreñenim sadržajem pjeskovitih intramikrita, karbonatnih arenita i polimiktnih rudita. Na sedimentnima u ovom paketu rijetko se zapažaju interna slojevitost. Ipak, na osnovu malog broja mjerenja ovih posljednjih, dobijen je srednje izražen pravac transporta kaSSZ (lit. br. 1). KARBONATNO-LAPOROVITO-ARENITSKI PAKET (2J,K) Donji tok Demićke rijeke, Šiprage i dalje pretežno sadrži bankovite i slojevjte laporovite mikrite, ali se sada povećava (20—30%) sadržaj intramikrita, karbonatnih arenita i laporaca. Kod arenita je dosta često izražena interna slojevitost (više b nego a-ihterval), otisci tragova vučenja su dosta česti, a cm—tragovi tečenja (ali više ih je nego u prvom paketu). Na osnovu tih podataka dobijena su dva, približno istog srednjeg intenziteta, pravca transporta materijala u bazen — u pravcu SSZ i suprotno ka JJI. ARENITSKO-LAPOROVITO-KARBONATNI PAKET (3J,K) Demićka rijeka, gornji tok Vrbanje odlikuje se sa pretežnim sadržajem slojevitih i bankovnih arenita, mjestimično znatnim učešćem lapćraca i podreñenih slojevitih laporovitih mikrita, rijetkih intrasparita i ruditai Ovak paket predstavlja već prvi turbiditski horizont sa cm—dni sekvencama, nekad i kompletnim, gdje su dobro izraženi b i c intervali interne slojevitosti. Dosta su česte sedimeritrie teksture na donjim površinama slojevitosti, nisu rijetki jezičasti i trouglasti dužine i do 15 cm. Na

[25]

osnovu većeg broja izmjerenih ott, otz, oto (najčešći nepolarni su otv) dobijen je u ovom. paketu dobro izražen transport u pravcu juga (JJZ-JJI) i slabo izražen prema SSZ.

ARENITSKI PAKET (4J,K) Demićka rijeka, gornji tokovi Vrbanje i Bile izgrañeni su uglavnom od bankovitih i

slojevitih arenita (i do 90%), podreñeno laporaca i veoma rijetko laporovitih mikrita. I ovaj paket je tipski turbiditski i sedimentološke karakteristike su veoma slične kao kod prethodnog paketa. Pravac transporta, takoñe je dobro izražen prema jugu.

Svaki od navedeni litoloških članova kroz sva četiri paketa imaju približno isti materijalni sastav uz manje ili znatnije naprijed prikazane različite sedimentološke osobine.

Laporoviti mikriti imaju osnovnu masu izgrañenu od mikro i kriptokristalastog kalcita sa fino dispergovanom laporovitom komponentom.

Laporci su redovno više ili manje pjeskoviti (sitna zrna kvarca i liskuna). Osnovna masa im je izgrañena od mikrokristalastog kalcita sa fino dispregovanom glinovitom supstancom.

Pjeskoviti intramikriti izgrañeni su od promjenjivog dijela intraklasta (mikriti, laporoviti mikriti) i detritične komponente (i od 30%); detritarne komponente su obično mineralne (kvarc, liskun. feldspati) i rjeñe stijenske (rožnac, kvarcit, glinac, rijetko magmati i još rjeñe serpentinu), Pretežno su zastupljeni sitnozrni do srednjozrni varijateti.

Karbonatni areniti predstavljeni su obično tipovima grauvaka i subgrauvaka. Imaju veoma raznovrstan grauniilometrijski sastav, a u trećem i četvrtom paketu redovno sa dorbo izraženam internom slojevitošću. Kvarc je glavni terigeni mineral dok je sadržaj feldspata (albit, plagioklasi) liskuna (muskovit) i hlorita podreñeniji i promjenljivi. Pored odlomaka karbonatnih stijena, ima i rožnaca, kvarcita, glinaca i rjeñe magmata. Vezivo je najčešće kontaktnog tipa, a predstavljeno je mikrokristalastim kalcitom ili sparikalcitom.

Alevroliti su izgrañeni od vrlo sitnozrnog kvarca, sericita i dosta kalcita, karakteristični su takoñe za četvrti paket.

JURSKO-KREDNI SEDIMENTI U PODRUČJU CENTRALNE OFIOLITSKE ZONE (J,K) U području centralne ofiolitske zone jursko—kredni sedimenti nalaze se u dvije

odvojene, i po litološkom sastavu veoma različite zone. Jedna (okolina Teslića—Banja Vrućica). Ima u osnovi terigen karakter, a druga (jugozapadno od Pribinića) pelaške sedimentne. Karakteristično je da dva relaivho bliska (sada,, oko 15 km), paketa sedimenata sa istom, faunom imaju veoma različite; sedimentacijske karakteristike.

Klastična jursko—kredna serija Banje Vrućice predstavlja homaklinalu pružanja, oko 8 km i vjerovatne debljine oko 800 m. Ova jedinica leži transgreisivno preko magmatsko-sedimentne formacije (breča pretežno izgrañenih od bazita), a preko nje dolaze i najvećim dijelom markiraju:

- oligomiocenski-konglomerati. Izgrañuju je pjeskoviti lapoviti mikriti, pjeskoviti laporci i areniti veoma raznovrsne granulometrije i sastava (arkoze, grauvke, vapnoviti pješčari tipa arkoze) i Izdvojena manja masa sličnih sedimenata nalazi se Sl od ove lokalnosti i još manje istočno od Teslića.

[26]

GORNJA KREDA Slično jursko—krednim i sedimenti gornje krede nalaze se i u prelaznoj zoni

paleozojskih, škriljaca i mezozojskih krečnjaka (kao markantna flišna zona u banjalučko—vrandučko—sarajevskom trogu) i u okviru centralne ofiolitske zone.

GORNJOKREDNA FLIŠNA SERIJA U BANJALUČKO—VRANDUČKO—SARAJEVSKOM TROGU

Sedimenti gornjokredne klastične serije zauzimaju krajnji jugozapadni dio istražnog podučja (izvorišni dijelovi Ugra, llomska, S. Koričani-SZ padine Vlašića). Ovi sedimenti graniče se na Sl sa jurskokrednim flišom, a na JZ leže na vlašićkom elipsaktinjiskom sprudu (u oba slučaja najvjerovatinije transgresivno).

Prema litološkim i sedimentološkim karakteristikama gornjokredna flišna serija podijeljena je na pet paketa čiji se redoslijed može uzeti i kao superpozicioni. Na istražnom području su zastupljena dva paketa:

Karbonatno—laporoviti paket (2K22+3) (Demićka rijeka, gornji tok Vrbanje) negdje

dolazi preko prethodnog, a negdje preko starije flišne serije. Ovaj paket počinje, ili tankoslojevitim laporovitim mikritima, ili slojevitim mikrosparitima preko kojih dolaze crveni masivni lapovoviti mikriti u kojima se mjestimično primećuju klastiti različitih stijena pa bi isti u tim dijelovima imali karakter olostrotroma. Ovdje dolaze i bankoviti do masivni pjeskoviti intraspariti i rjeñe bankovito—masivni laporoviti mikriti. Donji i srednji dio paketa odlikuje se inteznivnim podvodnim kliženjem (mjestimično).

Karbonatno—laporoviti—ruditski paket (3K22+3) (r. Ilomska, izvorišni dijelovi

Vrbanje i Ugra) predstavlja, posebno po sedimentološkim karakteristikama, veoma karakterističan horizont u gornjokrednom flišu. Ovaj paket uglavnom izgrañuju pjeskoviti intramikriti, biointramikriti i laporoviti mikriti dok su podreñeni (izuzev mjestimično kada čine i podpakete) karbonatni areniti, ruditi olistostramskog tipa, kalkruditi i laporci. I ovaj paket ima znatno (najveće) rasprostranjenje; dosta je ujednačenog sastava da bi se u sitnijoj razmjeri moglo izdvojiti podpaketi izuzev mjestimično. Od tri izvdojena tipa na terenu su najmarkantniji Dm—podpaketi (u raznim nivoima trećeg paketa) vrlo krupnozrnih kalkrudita i pjeskovitih intramikrita (nekad se završavaju laporovitim mikritima). U srednjem toku llomske, potoku Vrletnica i Crnom p. zoni u širine oko 500 m izdvojeno je nekoliko podpaketa olistostroma debljine i do 100 m.

Treći paket gornjokrednog fliša ima veoma dobro izražene karakteristike turbiditske sedimentacije. Pored već pomenutog olistostromskog tipa sedimentacije česta su podvodna kliženja i raskidanja slojeva. Ono što je najkarakterističnije za ovaj paket jeste to da skoro nema sloja intramikrita kod kog nisu razvijena bar dva intervala interne slojevitosti turbiditskog tipa. U ovoj gornjekrednoj seriji najturbiditskijem, paketu izmjereno je, meñutim, relativno malo sedimentnih tekstura. Ipak, samo na osnovu ott, dobijen je jasan pravac transporta prema Jl i znatno slabija izražen prema JZ.

[27]

PALEOGEN

Paleogeni sedimenti sreću se veoma rijetko, malog su rasprostranjenja i obično se nalaze po rubovima neogenih bazena u vidu izolovanih, manjih masa. Karakteristična su dva pojasa pojavljivanja paleogenih sedimenata. Prvi pojas počinje na sjeverozapadu u strukturi Osivice, zatim se nastavlja u zavidovićko-maglajsku sinklinalu u području Kaloševića, a na jugoistoku se dalje završava u Djelićima i Tešnju. Drugi, južniji pojas vežan je za južniju borjansku jedinicu; to su mase paleogenih sedimenata koje se od Komušine nastavljaju do Crne rijeke.

Na istražnom području u stratigrafskom smislu su u paleogenu izdvojeni: a) paleocensko—eocenske naslage i b) donjoeocenske tvorevine.

GORNJI PALEOCEN-DONJI EOCEN (Pc,E) Ove naslage su otkrivene lokalno u krajnjem južnom području Komušine i zastupljene

su masivnim mikrosparitima, kalcruditima i podreñeno laporovitim mikritima. Predstavljaju sprudnu faciju a prisutna fosilna fauna ukazuje na gornjopaleocensku-donjoeocensku starost. (lit. br. 1). U ovaj odeljak paleogena su uvršteni i bijeli, masivni, organogeni krečnjaci i krečnjačke breče u području Komušine i Crne rijeke.

U području Mladikovine izdvojeni su bijeli, masivni krečnjaci, krečnjačke breče, uz koje podreñenije dolaze slojeviti, laporoviti krečnjaci sivozelene boje.

DONJI EOCEN (Ei) Izuzetno rijetko sreću se manje mase bijelih, masivnih i bankovitih: krečnjaka koji

odgovaraju donjem eocenu.

NEOGEN Neogeni sedimenti imaju najveće rasprostranjenje u sjevernim i sjeveroistočnim

područjima oko Teslića. Neogen je predstavljen jezersko—lagunskim facijama, i to sledećim stratigrafskim odjeljcima:

a) oligomiocen, b) miocen uopšte, c) donji i srednji miocen Za neogen su takoñe vezane i mase dacita i andezita. Konačno, neogen se zastupljen

i u marinskom razvoju, gdje se mogu odvojiti a) torton i b) pliocen.

OLIGOMIOCEN (OI.M) U oligomiocen je uvrštena bazalna tzv. „crvena serija", koja u superpozicionom nizu

predstavlja najstariji član neogena: U njoj dominiraju konglomerati i pješčari a podreñenije su lapori i gline; dolaze i tanji slojevi uglja. Konglomerati su slabo do srednje sortitrari, sitnozrni do krupnozrni i veoma heterogenog petrografskog sastava. U njima dolaze valutice rožnaca i dijabaza, pješčara, krečnjaka, serpentinita i dr.

U slučaju kada osnovno gorje predstavlja jurska magmatsko—sedimentna formacija, u njima preovlañuju valutice rožnaca, grauvaknih pješčara i različitih magmatskih stijena, a tada u kompletnoj seriji preovladava crvenkasto-zelenkasta

[28]

boja. Ali, u tom slučaju su konglomerati slabije vezani glinovito-karbonatnim cementom koji je onečišćen limonitom.

Kada u osnovnom gorju dolaze eocenski ili, drugi krečnjaci, onda u konglomeratima pretežu valutice krečnjaka, konglomerati, su čvršći sa karbonatnim vezivom). Bazalna serija u tom slučaju ima žućkasto-sivu i zelenkastu boju. Pješčari u alternaciji s konglomeratima slabo su sortirani i slabo cementovani glinovito-karbonatskim cementom. U njihov sastav ulaze kvarc, feldspati, muskovit, te fragmenti istih stijena koje dolaze u konglomeratima. Lapori i gline nisu detaljnije odreñivani. Psamitsko-pelitske stijene su češće u višim, završnim dijelovima bazalne serije, dok u njenim donjim dijelovima pretežu psefitsko-psamitske stijene.

Bazalna neogena serija je razvijena na području Teslića duž sjevernog, ruba teslićkog bazena, kao i duž južnog i istočnog oboda tešanjskog bazena. Tu pripadaju i neogeni sedimenti manjih, razbijenih dijelova bazena, kao u Crnoj rijeci, Očaušu i Mladikovini.

MIOCEN UOPŠTE (M) Preko bazalne serije u teslićkom bazenu slijedi glavna ugljena zona pa zatim

krovinski krečnjaci donjeg i srednjeg miocena s laporima, a podreñeni su pješčari i konglomerati sa svim obilježjima opisanim u prikazu prethodne jedinice. Navedeni sedimenti u teslićkom basenu postepeno prelaze u laporovite krečnjake, laporce i lapore s pješčarima i tufovima.

Ovaj laporovito-pjeskoviti dio nije mogao na terenu biti odvojen od donje, krečnjačko-laporovite zone, pa je zato i označen kao M. Smatra se da je i u teslićkom bazenu sedimentacija vršena kroz cijeli miocen i da laporovito-pjeskoviti dio odgovara i dijelovima gornjeg miocena.

DONJI I SREDNJI MIOCEN (M12) Ovom stratigrafskom članu pripada glavni ugljeni horizont, kao i krovinska zona

izgrañena od slatkovodnih krečnjaka i laporaca u kojima podreñenije dolaze pješčari i konglomerati. U sastav glavnog ugljenog horizonta ulaze slojevi mrkog uglja, ugljeviti škriljci, ugljevite gline i laporci. Debljina te zone iznosi 20 metra.

Krovinski krečnjaci su najdominantniji član ove statigrafske jedinice. Prate ih lapori, često su pjeskoviti i prelaze u pješčare; konglomerati su sasvim podreñni. Slatkovodni krečnjaci sadrže faunu koja je po vrstama naročito brojna u tešanjskom bazenu, gdje ovi krečnjaci leže odmah ispod tortona.

DACITOANDEZITI (aqa) Dacitoandeziti se javljaju dosta često, obično u vidu manjih masa koje probijaju

različite članove jurske magmatsko-sedimentne formacije. Sreću se samo u jugoistočnim dijelovima područja Teslića, u slivu Blatnice, zatim na sekcijama Papratnica i Željezno polje. U tom području je izdvojen veći broj dacitoandezitskih tijela koja se po dužini rijetko mogu pratiti više od I kilometra. Prema postojećim literaturnim podacima, njihova starost je miocenska.

Dacitoandeziti imaju porfirsku, najčešće holokristalno-porfirsku strukturu i masivnu teksturu. Kao fenokristaii dolaze plagioklas, obično andezin, i femski sastojci hornbleda i biotit. Holokristalna osnova izgrañena je najčešće od mikrolita feldspata i kvarca.

[29]

KVARTAR Kvartarni sedimenti lokalizovani su uz veće vodene tokove (Usora sa pritokama) ili na

padinama neposredno iznad istih. Predstavljeni su aluvijumom gdje se mjestimično (donji tok Usore), mogu izdvojiti tri facije: a) facija korita (pijesak, šljunak), b) facija mrtvaja (pijesak, šljunak, glina) i c) povodanjska facija (pijesak, šljunak, glina) te deluvijalno-proluvijalni sedimenti (dpr) na samoj lokaciji crpiplišta Studenac, i oko rijeke Usore kada ona prolazi kroz tercijarne sedimente i terasnim sedimentima (u srednjem toku Usore). Deluvijalni sedimenti i sipari su rijetki.

9.2. Tektonska graña terena

Razvojem geotektonike i geotektonskih rejonizacija, šire područje Teslića je tretirano od strane različitih autora (K. Petković, M. Anñelković, P. Nikolić, M. Vidović) kao teren na kojem se sučeljava više geotektonskih zona.

Prema geotektonskoj šemi K. Petkovića (1961 g.) istraživano područje Banje Vrućice, pripada geotektonskim jedinicama Unutrašnjih Dinarida i Centralne ofiolitske zone.

M. Vidović je 1978. godine dao "geotektonsku kartu Bosne i Hercegovine". Najniži dio ove strukturne jedinice (rožna serija) se odlikuje intezivnom ubranošću,

najčešće u m—izokline nabore, često uglaste i disharmonične, ali uvijek velikog indeksa nabiranja. Najveći dio ove jedinice („dijabaz—rožna formacija") odlikuje se disjunktivnim tektonskim poremećajima; tu je izdvojeno nekoliko tek-tonskih jedinica nižeg reda: c. zavidovićko— maglajska—sinklinala i d. navlaka Osivice (ovo bi zapravo mogli biti i zasebna jedinica) i tercijerni basen Teslića i tercijerni basen Tešnja obrazovani kao neogene depresije u vrijeme intenzivnih vertikalnih pokreta.

CENTRALNA OFIOLITSKA ZONA (B)

Centralna ofiolitska zona je izgrañena najvećim dijelom od stijena jurske magmatsko-sedimentne formacije, a pored njih dolaze, i to sasvim podreñeno trijaske klastično-karbonatske stijene, kao i klastična serija titon-donjokredne starosti. Dok su jursko-kredne karbonatno-klastične tvorevine u prelaznoj zoni jasno ubrane, dotle se u jurskoj magmatsko-sedimentnoj formaciji naborni oblici uopšte na zapažaju. Cijela magmatsko-sedimentna formacija je jako tektonizovana i predstavlja, djelimično melanžnu tvorevinu. Primarni sedimentacijski odnos unutar sedimenata, kao i primarni intruzivni kontakti izmeñu pojedinih magmatskih članova i sedimenata su poremećeni, mada ipak sačuvani na mnogim mjestima.

Kako je daleko najveći dio centralne ofiolitske zone izgrañen je od stijena jurske magmatsko-sedimentne formacije koja je jako tektonizovana, to je daljnje razdvajanje na manje jedinica dosta otežano i najčešće bazira na različitim strukturološkim karakteristikama pojedinih ultramafitskih masiva. Ipak se tu mogle izdvojiti četiri jedinice nižeg reda, i to:

[30]

— borjanska tektonska jedinica (Ba) — manjačko—šeherska tektonska jedinica (Bb) — zavidovićko—maglajska sinklinala (Bc) — javorska tektonska jedinica (Be)

BORJANSKA TEKTONSKA JEDINICA (Ba)

Borjanska tektonska jedinica se prostire kroz središnje dijelove područja lista Teslić, od zapadnog do gotovo samog istočnog kraja lista. Dakle, na zapadu ostaje otvorena prema susjednom listu Banjaluka, dok se na istok graniči sa zavidovićko— maglajskiom sinklinalom. Sjevernu granicu najvećim dijelom maskira južni obod teslićkog neogenog bazena, dok jugozapadnu granicu definiše velika vareško— nemilska rasjedna zona (1). Na jugoistok je ova jedinica nejasno odvojena od mahnjačko—šeherske strukture sistemima poprečnih rasjeda koji tu, u stvari, pred-stavljaju dijelove velikog vlašićko—ozrenskog poprečnog rasjeda (3).

U borjanskoj tektonskoj jedinici dominantnu ulogu ima borjanski ultramafitski masiv. U njemu su više izraženi uzdužni rasjedi, od kojih je najmarkantniji borjanski rajsed (2), koji prolazi Uzvinskom rijekom. Dalje na sjeverozapadu markiran je tektonskim kontaktom ultramafita i teslićkog neogena, da bi na krajnjem sjeverozapadu predstavljao, u stvari, granicu izmeñu borjanske i javorovske tektonske jedinice. Ovo je svakako jedan od značajnijih rasjeda regionalnog karaktera koji se, doduše, gubi u pravcu jugoistoka u mahnjačko—šeherskoj jedinici. No, možda i tu njegov nastavak može predstavljati tektonski kontakt izmeñu serije rožnjaka i jurske magmatske—sedimentne formacije.

Inače je borjanski masiv gotovo simetrično opasan sa svih strana jurskim sedimentima, a u istočnim dijelovima te jedinice, izmeñu njih i borjanskog masiva, prostire se velika mladikovinska doleritska masa.

Sam borjanski masiv je strukturološki dosta monoton. Folijacija unutar njega pada, statistički, na SSI pod teslićki neogen, odnosno stoji „sinklinalno" u odnosu na folijaciju javorskog ultramafitskog masiva. Samo u krjanjim istočnim dijelovima, u bloku istočno od spomenutog borjanskog rasjeda (2), folijacija „udara" i pada na ZSZ, odnosno ISI.

MANJAĆKO-ŠEHERSKA TEKTONSKA JEDINICA (Bd)

Mahnjačkc—šehereka jedinica pokriva krajnja jugoistočna područja lista Teslić. Prema istoku je otvorena na susjedni list Zavidovići, gdje se nastavlja u veliku krivajsko—konjušku strukturu. Ostaje otvorena na jugoistok na listu Zenica gdje se nakon nekoliko kilometara i zatvara u području Neile i Orahovačke rijeke. Prema sjeverozapadu graniči sistemima spomenutih poprečnih rasjeda sa borjanskom jedinicom, dok jugozapadnu granicu ove jedinice definiše vafeško—nemilska rasjedna zona (1).

Ofiolitski kompleks u ovoj tektonskoj jedinici se jasno odvaja od prikazana tri, u prvom redu po tome, što je praktički sav, izuzimajući manje mase dacitoandezita, izgrañen od stijena jursko— magmatsko—sedimentne formacije. Tu se ističu dva manja ultramafitska tijela, mahnjačko i žepačko—šehersko koje se nastavlja na susjedne terene lista Zavidovići. Oba ultramafitska tijela su razbijena, što naročito vrijedi za mehnjački ultramafitski masiv s kojim se javlja i dosta amfibolita, tako da u

[31]

nekim razbijenim masama dolazi više amfibolita od ultramafita. Oba ultramafitska masiva

presijecaju uzdužni i poprečni rasjedi i folijacija se unutar blokova najčešće pruža NNE—SSW, s tim što pada i na istok i na zapad. Dakle, mahnjački i žepačko—šeherski ultramafiti se strukturološki jasno odvajaju od borjanskog i javorovskog masiva.

Ovakva situacija je samo u sjevernoj polovini mahnjačko—šeherskog ofiolitskog kompleksa. U njegovoj južnoj polovini praktički nema ultramafita, apstrahirajući manja hektametarska tijela serpentinita. No, zato ovdje nalazimo relativno velike mase spilita u jurskim grauvakama i glincirna, dok u krajnjim jugozapadnim dijelovima ove jedinice dolaze skoro isključivo rožnjaci.

ZAVIDOVIĆKO-MAGLAJSKA SINKLINALA (Bc)

Zavidovičko—maglajska sinklinala se nastavlja ka istoku, gdje u tektonskoj grañi susjednog područja lista Zavidovići igra dominantnu ulogu. Za nju je karakteristično da u njoj, pored magmatskih, sedimentnih i metamorfnih stijena jurske magmatsko—sedimentne formacije, dolaze i klastični sedimenti gornje jure i donje krede, koji se inače ne pojavljuju ni u jednoj podjedinici centralne ofiolitske zone na području lista Teslić. Na taj način nam zatvaranje ove strukture u području Usore nizvodno od Teslica definiše jasan prekid u razvoju klastičnth facija gornje jure i donje krede koja su imale tako veliko rasprostranjenje istočno i jugoistočno odatle, na terenima susjednih listova Zavidovići i Vareš.

Zavidovićko—maglajska sinklinala je na krajnjem sjeveroistoku pokrivena mladim neogenim sedimentima, tako da je veoma vjerovatno da se ona nastavlja i u području susjednih listova Dervente i Doboja. U sjeverozapadnim dijelovima na nju je navučena struktura Osivice. Njena jugozapadna granica prema mahnjačko— šeherskoj jedinici je maskirana krajnjim, zapadnim dijelovima žepačko—šenerskog neogenog bazena. Jugozapdna granica prema javorovskoj strukturi je takoñe maskirana krajnjim istočnim dijelovima teslićkog neogenog bazena.

Zavidovičko—maglajska sinklinala je izrasjedana. U njenim središnjim i sjeveroistočnim dijelovima se nalaze dva subparalelna uzdužna rasjeda koji organićavaju tu manje ultramafitsko tijelo, uz koje se nalazi i jedna relativno veća masa dolerita.

JAVOROVSKA TEKTONSKA JEDINICA (Be)

Javorovska jedinica se prostire u krajnjim sjeverozapadnim dijelovima područja lista Teslić. Na sjeveru i sjeverozapadu ova jedinica centralne ofiolitske zone ostaje otvorena prema susjednim terenima na listovima Derventa i Banjaluka. Na istoku je na nju navučena prikazana struktura Osivice. Južna granica javorovske jedinice je najvećim dijelom maskirana sjevernim obodom teslićkog neogenog basena, dok u krajnjim zapadnim dijelovima, prema jugu, graniči s borjanskom jedinicom. Tu granioij u stvari, definiše uzdužni borjanski rasjed (2).

U ovoj jedinici dominantnu ulogu igra javorovski ultramafitski masiv koji, u stvari, predstavlja južni nastavak masiva Čavke, koji se prostire u susjedstvu na listu Derventa. Javorovski ultramafitski masiv je izrasjedan, izdijeljen uzdužnim i poprečnim rasjedima u manje blokova. Folijacija unutar ovog ultramaf itskog masiva pada na jug i na odreñeni način stoji „sinklinalno" u odnosu na folijaciju u borjanskom ultramafitskom masivu. U jugozapadnim dijelovima javorskog masiva su česti i

[32]

amfiboliti u kojima su konkordantno interstratifikovani ultramafiti. Na zapadnom obodu javorovskog ultramaf itskog masiva dolaze u tektonskom kontaktu jurske grauvake i glinci koji su navučeni na seriju uzlomačkih rožnjaka.

SLATKOVODNI NEOGENI BAZENI

Na području izvorišta Studenci kod Teslića, se nalazi Teslićki slatkovodni neogeni bazen.

Teslićki slatkovodni neogeni bazen je jedini od neogenskih bazena koji se svojom cijelom površinom prostire na području lista Teslić. Nalazi se izmeñu javorovske i borjanske ofiolitske jedinice čije granice u stvari i maskira. U svojim zapadnim dijelovima je teslićki neogeni bazen jasno predisponiran velikim borjanskim rasjedom (2), dok se na istoku naslanja na tektonsku jedinicu zadovivičko— maglajske sinklinale (Bc).

PRELAZNA ZONA PALEOZOJSKIH ŠKRILJACA I MEZOZOJSKIH KREČNJAKA (A)

Tvorevine ove zone izgrañuju jugozapadne dijelove područja lista Teslić, i njoj pripadaju samo jugozapadni obod slivne površine izvorišta Studenci. Predstavljene su flišnim boranim kompleksima titonsko— donjokredne (Ab) gornjekredne starosti (Aa).

BORANI KOMPLEKS TITON-DONJA KREDA (A b)

Gornjokredna flišna serija se na sjeveroistoku graniči sa vareško—nemilskom rasjednom zonom (1), dok mu se na jugozapadu nalazi borani kompleks gornje krede. On je izgrañen od krečnjaka, zatim pjeskovito— alevritsko—glinovitih klastita i rožnaca. Titonsko—donjokredni kompleks je intenzivno i disharmonično boran, tako da se unutar njega nalaze često normalni i prevrnuti nabori; na krilima su obično izrasjedani. Ovaj prostrani sedimentni kompleks i pored svoje velike širine, nije deblji od oko 2000 metara.

Posmatrano generalno, titonsko—donjokredni kompleks predstavlja u tektonskom pogledu jedan složen sistem antiklinala i sinklinala kilometarsko— dekakilometarskih dimenzija sa mnogo manjih sekundarnih antiklinala i sinklinala.

U jugositočnom bloku titon—donjokrednih sedimenata ne mogu se izdvojiti tako prostrane strukture. U tom bloku je izdvojeno nekoliko manjih normalnih antiklinala i sinklinala, a takoñe i nekoliko prevrnutih nabornih struktura, koje su se u sjeverozapadnom bloku rijetko sretale. Granica izmeñu ova dva jasno različita tektonska stila dosta je oštra i definisana velikim poprečnim rasjedom, duž kojeg je sjeverozapadni blok titonsko—donjokrednog kompleksa relativno spušten. Ova velika poprečna fraktura, za koju predlažemo naziv vlašićko—ozrenski rasjed (3), predstavlja poprečnu strukturu prvog reda. Naime, taj veliki rasjed se nastavlja, doduže difuzno i nejasno, u manjačko—šehersku tektonsku jedincu (Bb), gdje se nejasno nazire ispod navučenih manjih i većih ultramafitskih, amfibolitskih tijela, da bi se u području žepačko—šeherskog neogenog bazena nastavio na veliku poprečnu frakturnu zonu. Vidi se, dakle, da se stvarno radi o velikom poprečnom rasjedu prvog reda.

[33]

Pored ovog velikog poprečnog rasjeda, u boranom titonsko—donjokrednom kompleksu utvrñen je još veći broj manjih poprečnih rasjeda, obično kilometarskih dimenzija. Duž njih se nisu dogodila veća pomjeranja stjenovitih masa.

GORNJOKREDNI BORANI KOMPLEKS (Aa)

Prostire se u krajnjim jugozapadnim područjima šireg područja i izgrañuje središnje dijelove Vlašića. Na sjeveroistoku gornjokredni borani kompleks graniči se s boranim titon—donjokrednim kompleksom. Na cijelom području rasprostranjenja gornjokredni borani kompleks je izgrañen od karbonatnih i klastičnih sedimenata. U tektonskom stilu se gornjokredni i titon—donjokredni borani kompleksi meñusobno mnogo ne razlikuju. Naime, i gornjokredni kompleks je disharmonično boran i u njemu se mogu naći normalni i prevrnuti nabori; oni su često na krilima izrasedani.

I u gornjokrednom boranom kompleksu se mogu pratiti naborne strukture u dekakilometrrskim razmacima. No, odmah treba reći da se razlike u stilu ne mogu povlačiti u smislu kako je to učinjeno za sjevrozapadni i jugoistočni blok unutar boranog titon—donjokrednom kompleksu.

U području llomske rijeke na Vlašiću proteže se osa prevrnute kilometarske sinklinale koja teče gotovo paralelno onoj normalnoj sinklinali Kruševskog brda i Poljanke u titon—donjokrednom boranom kompleksu. Ona se može pratiti i pravcu jugoistoka u područje Zmajevca, odakle dalje na jugoistok teče osa normalne kilometarske antiklinale, Tu, u krajnjim jugoistočnim područjima gornjokrednog boranog kompleksa, u širem području izvorišta rijeke Bile, ističu se osi nekoliko antiklinala i sinklinala, koje su pretežno normalne i hektametarsko—kilometarskih dimenzija. Neke od njih jasno tonu u pravcu sjeverozapada.

VLAŠIĆKO—OZRENSKI RASJED (3)

Veliki i prikazani vlašićko—ozrenski poprečni rasjed ni izdaleka ne manifestira se u gornjokrednom kao i titonsko—donjokrednom boranom kompleksu. Jače je izražen samo u njihovim dodirnim dijelovima u izvorišnom dijelu Vrbanje, gdje se takoñe vidi da je sjeverozapadni blok gornjorkednog boranog kompleska spušten u odnosu na jugozapadni.

U tome prostoru se ističe nekoliko manje izraženih, poprečnih i uzdužnih rasjeda. Tako jedan manji poprečni rasjed ide zapadno od najvišeg toka llova, a drugi na krajnjem jugoistoku u području Ljute gromile i nastavlja se na susjedni list Zenicu. Nekoliko uzdužnih subparalelnih rasjeda ističe se u području Male llomske rijeke i Bijele vode.

10. HIDROGEOLOŠKE KARAKTERISTIKE ZASTUPLJENIH TIPOVA IZDANI

Hidrogeološke karakteristike terena uslovljene su geološkim sastavom terena i drugim prirodnim činiocima.

Razmatrajući hidrogeološke osobine prisutnih sedimentnih stijena na istraživanom prostoru, izdvajaju se više kompleksa različitih stijena sa posebnnm hidrogeološkim svojstvima. Na osnovu hidrogeološke funkcije, sve prisutne stijene dijelimo na hidrogeološke kolektore i hidrogeološke izolatore (Prilog br. 8). Prema

[34]

izraženosti filtracionih karakteristika razlikujemo hidrogeološke kolektore slabe i dobre vodopropusnosti, a prema tipu poroznosti stijena na ispitivanom terenu su izdvojeni (Tabela 11):

- izdani u okviru mikrosparita i kalcruditi pukotinskog tipa poroznosti slabe vodopropusnosti (Prilog br. 8);

- izdani u okviru breča jurske starosti slabe vodopropusnosti, intergranularnog tipa poroznosti,

- izdani u okviru kvartarnih naslaga sa izraženim intergranularnim tipom poroznosti: aluvijalni i deluvijalno-proluvijalni šljunkovito pjeskoviti i drobinski nanos (freatski tip izdani).

Pored toga izdvojeni su i uslovno bezvodni dijelovi terena predstavljeni flišnim stijenama (pješčari, glici, laporci), ugaljem i stijenama dibaz-rožne formacije (tufovi, amfiboliti, ultrabaziti, amfibolski škriljci, gabroperidotiti, gabri), gline i lapori.

Tabela 11: Hidrogeološke osobine prisutnih stijenskih masa

Sama lokacija postrojenja za pripremu vode Studenci je u riječnoj ravnici V. Usore, koju čine aluvijalni šljunkovito-pjeskoviti dobrovodopropusni sedimenti, koji imaju fukciju hidrogeološkog kolektora. Samo na površini se nalazi sloj glina male moćnosti (do 3 m). Sa hidrogeološkog aspekta ovi sedimenti nemaju veći značaj za vodosnabdijevanje Teslića.

[35]

Za ocjenu fizičkih, hemijskih i bakterioloških osobina vode izvorišta Studenci od strane vodovdnog preduzeća se redovno vrši uzorkovanje i analiza vode.

Prilikom obilaska postrojenja za tretman vode Studenci, vodovoda Teslić, izvršeno je propisno uzorkovanje u konzerviranje uzoraka za fizičko-hemijsku analizu vode iz rijeke Usore i iz postrojenja za tretman vode za piće posle hlorinacije. Prilikom ovog uzorkovanja izvršeno je i uzimanje uzoraka za mikrobiološku analizu vode Rijeke Usore i prečišćene vode na slavini za uzorkovanje.

Na lokaciji objekta izvršena su i terenska mjerenja koja su obuhvatala sledeće parametre: temperaturu vazduha, temperaturu vode, pH vrijednost, elektoprovodljivost i rastvoreni kiseonik na oba dijela ovog postrojenja kako je to prikazano u tabeli 12. Tabela 12. Terenska mjerenja odreñenih parametara na lokaciji izvorišta Studenci

Nakon uvida u dokumentaciju koja je dostavljena od strane investitora, odnosno nakon uvida u fizičko-hemijske i bakteriološke analize vode sa izvorišta Studenci, sa koga se vodom snabdijeva stanovništvo i privreda Teslića, znamo o karakteristikama i kvalitetu sirove vode iz rijeke Usore i vode nakon tretmana u postrojenju.

Na osnovu fizičko-hemijskih analize vode (rijeka Usora i fabrika vode) sa izvorišta „Studenci", opština Teslić zaključujemo da voda pripada hidrokarbonatnoj

[36]

klasi, kalcijumsko-magnezijumskoj grupi što se može vidjeti sa Piperovog dijagrama kvaliteta vode.

Slika br. 6: Piperov dijagram osnovnog hemijskog sastava vode izvorišta Studenci Voda iz rijeke Usore ima žućkastu boju, dok je voda iz fabrike vode bez boje. Miris nije izražen ni u jednom od uzoraka vode i ukus nije izražen u tretiranoj vodi. Mutnoća vode je prisutna u prerañenoj vodi i iznosi 0,19 NTU što je manje od MDK (1,0), dok mutnoća vode iz rijeke Usore takoñe nije bila izražena u vrijeme mjerenja i iznosila je 0,00 NTU. Meñutim uočljivo je da je mutnoća u rijeci u vrijeme padavina povišena (slika br. 2), što je i jedan od ključnih razloga za primjenjen proces filtracije na postrojenju.

Izmjerene vrijednost elektroprovodljivosti vode iznose: rijeka Usora 271 jiS/cm i tretirana voda 279 (iS/cm što je u dozvoljenim granicama MDK vode za piće (1000 I^S/cm). Tvrdoća vode iznosi 10,0 °dH, što vodu svrstava u umjereno tvrde vode prema klasifikaciji Kluta. Koncentracije amonijaka su ispod propisanih vrijednosti za MDK i iznose: rijeka Usora 0,04 mg/l i fabrika vode 0,03 mg/l (MDK=0,1). Prisustvo gvožña i mangana u uzorcima vode nije bilo izraženo i njihova vrijednost iznosi 0,00 mg/l. Izmjerene vrijednost nitratnih jona iznose: rijeka Usora 11,50 mg/l i fabrika vode 7,97 mg/l što znači da se nalaze ispod propisane vrijednosti za MDK (MDK= 50,0 mg/l), dok vrijednost nitritnih jona iznosi 0,00 mg /I odn. nitritni joni nisu prisutni u vodi. Ovdje moramo naglasiti da se radi samo o jednom mjerenju za potrebe ovog programa zaštite i da je kvaliltet sirove vode podložan sezonskim promjenama.

Fizičko-hemijske i bakteriološke nalize vode su dostavljene od strane preduzeća "RAD" AD Teslić (Prilog br. 10.1 -10.8). Iz analiza se vidi da je voda ispitivana u prosjeku 4 puta u toku mjeseca kako iz samog vodozahvata rijeke Usore

[37]

tako i na više različitih mjesta za uzorkovanje u postrojenju za tretman vode i na distributivnom cjevovodu.

Broj godišnje uzetih uzoraka vode za analizu prema članu 7. Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Službeni glasnik Republike Srpske br. 40/03.) odgovara za vodovode koji imaju od 50.000 do 100.000 ekvivalentnih stanovnika (ES).

Takoñe je ovo preduzeće vršilo i po jednu analizu godišnje nivoa za nova izvorišta (novi zahvat) kako je to propisano Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl. Glasnik RS br. 40/03) za vodovode do 50 000 ES u koju se svrstava i ovaj vodovod.

Prema datim normativima u vodovodu izvorišta Studenci je neophodno vršiti minimalno 36 pregleda po 7 uzoraka (sirove vode direktno iz rijeke Usore, obrañene vode na izlazu iza postrojenja za tretman vode i na 5 različitih tačaka vodovoda ili sveukupno 252 analize. Od toga 245 osnovnih hemijskih analiza i 7 periodičnih pregleda.

Prema rezultatima ispitivanja fizičko-hemijskih parametara nivoa analize za nova

izvorišta rijeka Usora (Prilog 10.1) je prema ukupnom alkalitetu svrstana u IV klasu vodotoka, prema ukupnoj tvrdoći je svrstana u III klasu vodotoka, prema HPK-permanganatnom svrstana je u II klasu dok sve osi ostali odreñivani parametri pripadaju I klasi kvaliteta površinskih voda (Uredba o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotokova, Sl. Glasnik RS br. 42/01), u vrijeme ekscesne situacije i nailaska naftne mrlje rijekom Usorom.

U ostalom periodu od jedne hidrololške godine počevši od septembra 2008 do septembra 2009 godinesa aspekta mikrobiološkog kvaliteta voda je bila uglavnom III klase ili povremeno IV klase (zagadjene vode koje se u predjelima sa nedostatkom vode, mogu koristiti u nekim industrijama), a sa aspekta fizičko-hemijskog kvaliteta spada najčešće u III klasu (vode koje se mogu koristiti za piće tek nakon obimnog tretmana: koagulacija, flokulacija, taloženje, filtracija, ozonizacija, adsorpcija na aktivnom uglju i dezinfekcija), a povremeno u II klasu. Parametri koji su ispitivani imaju sledeće vrijednosti: pH 6,2 - 8,10; željezo do 0,40 mg/l.

Elektrolitička provodljivost je izmjerena od 185 do 288 ^S/cm, amonija do 0,2 mg/l, koncentracija nitrata je imala vrijednost od 0,37 do 3,8 mg/l, dok nitriti nisu identifikovani, hloridi su imali vrijednost od 5 do 15 mg/l, sulfati su imali vrijdnost od 1,94 do 34 mg/l.

Na osnovu rezultata mikrobiološkog ispitivanja utvrñeno je da uzorak površinske vode rijeke Usore (Prilog 10.6) sa aspekta ispitivanih parametara se klasifikuje u III klasu boniteta uz princip predostožnosti, prema Uredbi o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotokova, Sl. Glasnik RS br. 42/01. U ovom slučaju se radi o uzorku površinske vode rijeke Usore. Prema rezultatima ispitivanja fizičko-hemijskih parametara vode za piće prije filtera u postrojenju za tretman vode, nivo analize za nova izvorišta (Prilog 10.2) voda ne zadovoljava vrijednosti propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl. Glasnik RS br. 40/03), zbog povećane vrijednosti mutnoće 10,21 NTU i izraženog mirisa na naftu, uzorkovanje je vršeno u vrijeme ekscesne situacije i nailaska naftne mrlje rijekom Usorom. U ostalim osnovnim analizama koje su vršene u toku godine voda je bila bez mirisa i sa malim povećanjem mutnoće shodno nivou rijeke Usore (povećana mutnoća u vrijeme velikih voda).

[38]

Na osnovu rezultata mikrobiološkog ispitivanja (Prilog 10.7) utvrñeno je da uzorak vode za piće uzet prije filtera u postrojenju za tretman vode ne zadovoljava vrijednosti propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl. Glasnik RS br. 40/03), odnosno uzorak je higijenski neispravan. Neispravnost se manifestuje povišenim sadržajem koliformnih bakterija i streptokoka fekalnog porijekla i identifikovanom bakterijom E. coli.

Prema rezultatima ispitivanja fizičko-hemijskih parametara vode za piće poslije filtera u postrojenju za tretman vode, (Prilog 10.3) voda ne zadovoljava vrijednosti propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl. Glasnik RS br. 40/03), zbog izraženog mirisa na naftu, jer je uzorkovanje vršeno u vrijeme ekscesne situacije i nailaska naftne mrlje rijekom Usorom. U ostalim osnovnim analizama koje su vršene u toku godine voda je bila bez mirisa.

Ostali parametri fizičko-hemijske analize vode za piće poslije filtera u postrojenju za tretman vode izvorišta Studenci nalaze se u granicama propisanih Pravilnikom i imaju sledeće vrijednosti u toku jedne hidrološke godine: pH 7,10 -8,00; utrošak kalijumpermanganata iznosi od 1,50 do 6,40 mg/l.

Elektrolitička provodljivost je izmjerena od 204 do 284 (aS/cm, isparni ostatak se kretao u vrijednosti od 132 do 184 mg/l, koncentracija nitrata je imala vrijednost od 1,8 do 6,1 mg/l, dok nitriti nisu identifikovani, amonijak je imao vrijednost do 0,1 mg/l u uzorcima. Ostali parametri kao što su gvožñe i mangan nisu identifikovani.

Na osnovu rezultata mikrobiološkog ispitivanja (Prilog 10.8) utvrñeno je da uzorak vode za piće uzet poslije filtera u postrojenju za tretman vode ne zadovoljava vrijednosti propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl. Glasnik RS br. 40/03), odnosno , uzorak je higijenski neispravan. Neispravnost se manifestuje povišenim sadržajem fekalne kontaminacije odnosno sa povećanim sadržajem koliformnih bakterija i identifikovanom bakterijom E. coli, ali u vrijeme ekscesne situacije i nailaska naftne mrlje rijekom Usorom. Dok u toku hidrološke godine od kraja septembra 2008 do kraja septembra 2009 voda odgovara prema Pravilnikou o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl. Glasnik RS br. 40/03).

Analize fizičko-hemijskih uzoraka tretirane vode ukazuju da je voda ispravna za piće prema ispitivanim parametrima.

Uzorkovanje vode je izvršeno i u toku izrade ovog programa, radi izrade uporedne analize u laboratoriji "IPIN" Instituta za primjenjenu geologiju i vodoinženjering u Bijeljini.

Osnovne fizičko-hemijsku analize vode, kao i bakteriološke analize vode vodovoda Teslića redovno vrši Institut za zaštitu zdravlja Republike Srpske, Regionalni zavod Doboj.

12. HIDROGEOLOŠKI, TEHNIČKI, EKONOMSKI I SOCIJALNI FAKTORI ISTRAŽIVANJA I KORIŠĆENJA PODZEMNIH VODA IZVORIŠTA STUDENCI

Obzirom da su skoro svi uticajni faktori, već obrañeni kroz prethodni dio teksta elaborata, u daljem izlaganju biće obrañeni faktori koji nisu obrañeni, a karakaterišu ovo izvorište Teslića koje se koristi za javno vodosnabdijevanje.

[39]

Fizičko-geografski faktori U ovu grupu faktora spadaju reljef, hidrografska mreža, klima, procesi rastvaranja i tlo.

Većina ovih faktora je obrañivana u prethodnim poglavljima Elaborata. Ističemo da se nabrojani faktori sezonski nepovoljno odražavaju na formiranje kvaliteta sirove vode, odnosno fizičko-hemijskih osobina vode rijeke Velike Usore kod vodozahvata.

To uzrokuje pojavu mutne vode bez prirodne filtracije. Proces tretmana ovakve vode na postrojenju Studenci, izaziva dodatne troškove rada posade i održavanja postrojenja.

Geološki faktori Sa geološkog aspekta, teren na kojem je smješten vodozahvat, odn. postrojenje

Studenci čine aluvijalni šljunkovito-pjeskoviti sedimenti, sa glinovitim pokrivačem kao aluvijalno-plavnim sedimentima na površini.

Navedeni sedimenti predstavljaju inženjersko-geološki stabilnsu sredinu i povljnu za gradnju objekata, a sa hidrogeološkog aspekta spadaju u hidrogeološke kolektore dobre vodopropusnosti, ali bez većeg značaja za organizovano vodosnabdijevanje, zahvatanjem podzemne vode. Tehnološki proces je zaokružen objektom za tretman vode postupcima koagulacije i filtracije, a u kojem su ugrañene pumpe, instalirana posebna prostorija sa hlorinatorskom stanicom, transportnim cjevovodima i rezervoarom, te distributivnim cjevovodima ka potrošačima koji su već izgrañeni.

Osnovni tehnološki parametri koji su relevantni za hidrogeološko-ekonomsku ocjenu ležišta su kvalitet sirove vode i ponašanje pitke vode u procesu dezinfekcije, pripreme i distribucije do potrošača (proizvodnje i distribucije). Ovi faktori imaju veoma važan uticaj na ekonomsku ocjenu ležišta. Ističu se dva faktora: cijena proizvoda tj. 1 m3 vode i mogućnost plasmana finalnog proizvoda tj. potrebne količine za vodosnabdjevanje priključenih potrošača. Cijena proizvoda je jedan od osnovnih faktora od kojeg zavisi rentabilnost eksploatacije, njena akumulativnost, kao i bilansnost utvrñenih rezervi podzemne vode u ležištu. Pošto je ovaj faktor djelimično opisan i kroz vrijednosne pokazatelje, to ćemo se osvrnuti na mogućnost plasmana tj. potrošnju vode priključenih potrošača.

Evidentirano je, da za planski period do 2035. godine, za razvoj ove prostorne cjeline koju pokriva preduzeće "RAD" AD, Teslić, nema dovoljno vode za vodosnabdjevanje planiranih potrošača (u planskom periodu od 25 godina), što znači da je plasman i postojećih i eventualno novih količina vode sa izvorišta obezbijeñen.

Budućnost proizvodnje je vezana i za raspored, broj i rast broja potrošača i specifične potrošnje u projektovanom periodu kao i za izgrañenost i razvoj pratećih infrastrukturnih objekata (transportnih i distributivnih cjevovoda, rezervoara, prepumpnih stanica i dr.). Eksploatacija, proizvodnja i distribucija vode ne predstavlja opasnost za narušavanje prirodne ravnoteže i ekologije, nego će naprotiv, uz redovno praćenje i osmatranje režima podzemnih i površinskih voda, biti unaprijeñeni, uz obavezu da zone sanitarne zaštite budu pod posebnim režimom zaštite koji doprinosi ekološkoj sigurnosti područja.

[40]

Naturalni pokazatelji izraženi su u fizičkim veličinama i čine osnovu za proračun vrijednosnih i sintetičkih pokazatelja.

Imajući u vidu značaj rada i razvoja izvorišta "Studenci" zbog vodosnabdjevanja stanovništva i privrednih subjekata Teslića, to ekonomski efekti koji će se postići eksploatacijom izvorišta nisu svakako jedini presudni za rad izvorišta.

Naravno pri tom je značajno imati podatke o troškovima proizvodnje, pripreme i distribucije vode radi formiranja cijene vode koja će omogućiti efikasno ekonomsko poslovanje koje će omogućiti održavanje i razvoj sistema vodovoda i samog izvorišta.

Obezbjeñenje izvorišnih kapaciteta i sigurno vodosnabdjevanje potrošača tj. privrednih subjekata i stanovništva je jedan od najbitnijih osnovnih preduslova za razvoj privrede i ovog kraja.

Zbog toga je svakako najznačajnije u narednom periodu sagledati mogućnosti obezbjeñenja podzemnih voda radi vodosnabdijevanja naselja i privrede na području Opštine Teslić.

13. PRIJEDLOG BUDUĆIH ISTRAŽNIH RADOVA

Imajući u vidu deficit vode u vodovodnom sistemu Teslićam svakako je najznačajnije u narednoj fazi uraditi "Program osnovnih hidrogeoloških istraživanja opštine Teslić, radi obezbjeñenja vode za vodosnabdijevanje".

Za potrebe povećanja raspoloživih izvorišnih kapaciteta gradskog vodovoda i definisanja hidrogeoloških parametara izdani opitima "in situ", treba predvidjeti izradu terenskih, laboratorijskih i kabinetskih hidrogeoloških istražnih radova područja opštine Teslić.

Kod lociranja je neophodno koristiti prethodne podatke o geološkoj grañi terena rezultatima prethodno izvedenih geoloških i hidrogeoloških istraživanja za različite svrhe (Banje Vrućice, Rudnika i TE Stanari i dr), te podatke o prisutnim akviferima sa izraženom pukotinskom i pukotinsko-kavernoznom poroznosti, nesigurno lociranim rasjedima i ispucalim zonama, a iste dopuniti izvoñenjem geofizičkih ispitivanja i to na zonama značajnih rasjeda, izradom seizmičkih profila, reflektivnom seizmikom do dubine 300 m (odreñivanje prostornog rasporeda ispucalih zona i geofizičkih anomalija), kao i elektromagnetnom metodom i geoelektričnim sondiranjem. Nakon toga bi se pristupilo izvoñenju istražnih bušotina, sa njihovim ispiranjem, zacjevljenjem i testiranjem. Osmatranje nivoa vode tokom hidrološke godine u širem području izvorišta bi dalo podatke o hidrauličkim gradijentima pri primjenjenim kapacitetima, što bi omogućilo preciznije definisanje brzina podzemnog toka i rezervi podzemne vode u različitim hidrološkim uslovima.

U tom smislu je neophodno predvidjeti sredstva za realizaciju navedenih istraživanja. Osim toga, neophodno je predvidjeti i sanaciju i obezbjeñenje samog vodozahvati u rijeci

V. Usori kod postrojenja za tretman vode Studenci. U cilju monitoringa potencijalnih zagañivača u slivnoj zoni izvorišta Studenci, neophodno

je izraditi planove aktivnosti za smanjenje štetnih uticaja na životnu sredinu za sve privredne subjekte u području slivne površine Velike Usore, Blatnice i njihovih pritoka, uzvodno od postrojenja Studenci, te vršiti ekološki monitoring u

[41]

skladu sa datim planovima aktivnosti u narednom periodu. Za navedene radnje, sredstva obezbjeñuju vlasnici privrednih subjekata.

SPECIFIKACIJA RADOVA I SREDSTAVA ZA IZVO ðENJE ISTRAŽNIH RADOVA A. FAZA - IZRADA PROGRAMA OSNOVNIH HIDROGEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA OPŠTINE TESLI Ć, RADI OBEZBJE ðENJA VODE ZA VODOSNABDIJEVANJE ................................. .................... 50.000,00 KM

[42]

DI0 2

PROGRAM SANITARNE ZAŠTITE IZVORIŠTA "STUDENCI"

[43]

14. PODRUČJE POTROŠNJE KOJE SE SNABDJEVA VODOM SA IZVORIŠTA "STUDENCI" I POTREBE ZA VODOM STANOVNIŠTVA I PRIVREDE ZA PLANSKI PERIOD

Gradski vodovodni sistem Teslića ima oko 15.000 stanovnika koji se snabdijevanju sa ovog sistema. Podaci o proizvodnji vode se registruju na dva elektromagnetna mjerača protoka koji su ugrañeni u crpnoj stanici, neposredno iza pumpi na potisnim cjevovodima. Mjerači pokazuju trenutnu vrijednost protoka kao i kumulativnu pomoću brojčanika, a koja se očitava svakog dana.

Tabela 13: Podaci o proizvodnji i potrošnji vode no mjesecima za 1998 godinu.

Dakle ukupna prosječna potrošnja vode u vovodu Teslića iznosi na godišnjem nivou 75 l/s.

Na području opštine Teslić, prema procjenama urbanističkog zavoda za 2006.g. živi 49.606 stanovnika, a do 2015.g. se predviña ukupno 51.969 stanovnika.

[44]

Slika br. 7: Dijagram proizvodnje vode na spostrojenju Studenci, Teslić 1998.g. Na osnovu podataka iz tabele i ukupnog broja stanovnika koji se snabdijevaju vodom iz

ovog vodovodnog sistema, ukupno oko 15.000, mogu se dobiti vrijednosti o specifičnoj proizvodnji i potrošnji vode no potrošaču:

- specifična proizvodnja vode 449 I / stan / dan - specifična potrošnja (domaćinstva+privreda) 220 I / stan / dan - specifična potrošnja (domaćinstva) 146 I / stan / dan Od potrošača koji spadaju u kategoriju privreda izdvojeno je nekoliko čija mjesečna

potrošnja prelazi ili je oko 1000 mZ, a koji ce mogu nazvati "veliki potrošači": 1. Drvna industrija "Borja" 2. ZTC "Banja Vrućica" 3. "Destilacija" 4. "Dom zdravlja" 5. "Zrak"-mašinska industrija Potreba za vodom, izvršena je primjenom uobičajenih i provjerenih metoda, korištenjem

normativa specifične potrošnje i njenih varijacija, te demografske projekcije prostorne cjeline za planski period do 2025. godine od 51.969 (ukupan broj stanovnika opštine prema prostornom plan Republike Srpske).

Pri tom su usvojene sledeći ulazni podaci:

qsp.sr.dn. = 400 l/st/dan qsp.ind.dn. = 120 l/st/dan kd =

2,5 qmax.dn= 780 l/st/dan

[45]

Dobijena je vrijednost potrebne količine vode u 2025.g. od 469,2 l/s. Qmax/dn

opštine (2025.g.)= 469 l/s

Samo za potrebe priključenih 15000 stanovnika grada je neophodno obezbjediti u periodu do 2015.g. ukupno

Qmax/dn grada Teslića (2025.g.)= 135,4 l/s Dakle, potrebna količina vode na izvorištima, bez proširenja vodovodnog sistema, je oko

dva puta više nego što je trenutna proizvodnja na crpilištu Studenci. Trenutni privid manjeg deficita vode se stvara zato što privreda radi smanjenim kapacitetima.

Usvojene vrijednosti specifične potrošnje i njihove neravnomjernosti obuhvatile su i

odgovarajuće gubitke vode, ali je predviñeno da se njihove vrijednosti kreću u okvirima dozvoljenih veličina.

Iz navedenog pregleda, evidentirano je, da za planski period, za razvoj ove prostorne cjeline koju pokriva preduzeće "RAD" AD Teslić, nema dovoljno vode na izvorištu "Studenci".

U tom smislu je nophodno preduzeti hitne mjere za obezbjeñenje dodatnih količina vode na izvorištima, odnosno prevashodno hidrogeološka istraživanja u cilju obezbjeñenja podzemnih voda za potrebe vodosnabdijevanja.

15. POSTOJEĆI I POTENCIJALNI ZAGAðIVAČI IZVORIŠTA STUDENCI

Na rijeci Velikoj Usori, 6 km uzvodno od Banje Vrućice nalazi se vodozahvat za Teslić, koji direktno zahvata vodu iz rijeke.

Brojne analize su pokazale da period zamućenja vode u rijeci predstavlja istovremeno i period povećanog bakleriološkog zagañenja.

Za potrebe izrade ovog programa sanitarne zaštite su registrovani potencijalni zagañivači u granicama slivnog područja rijeka Usore i Blatnice, kao i njihovih pritoka.

Od značajnijih postojećih i potencijalnih zagañivača treba pomenuti sljedeće kategorije

zagañivača:

[46]

b) Mlekara "Natura Vita" u Slatini

1. Tačkaste zagañivače:

a) Kamenolom „Kondžilo" na lijevoj obali rijeke Velike Usore, uzvodno od postrojenja Studenci

[47]

[48]

e) Naselje Blatnica i više manjih seoskih naselja

f) Osnovna škola "Dositej Obradović" i druge područne škole u slivu

[49]

[50]

[51]

[52]

Imajući u vidu sve prisutne postojeće i potencijalne zagañivače, neophodno je u skladu sa programom za sanaciju izvorišta predvidjeti i čišćenje korita Velike Usore i njene pritoke Blatnice od čvrstog otpada, kao i svih postojećih "divljih" deponija.

Postojeći zagañivači su prikazani na topografskoj karti razmjere 1:25.000 (prilog br. 11).

16. NEOPHODNI TRETMAN (KONDICIONIRANJE) VODE

Neposredno uz vodozahvat, izgrañeno je postrojenje za prečišćavanje vode za piće, kapaciteta 90 l/s. Za vrijeme hladnih zimskih dana i kada je rijeka Usora zamućena zbog većih padavina, kapacitet postrojenja pada i na 40 l/s.

Procesna linija se sastoji od taložnika, pješčanih filtera i bazena čiste vode u kome se vrši hlorisanje prečišćene vode (Slika 4).

17. ZONE SANITARNE ZAŠTITE

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske su donijeli: Pravilnik o mjerama zaštite, načinu odreñivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj upotrebi (Sl. Glasnik Republike Srpske br. 7/03).

Ovim pravilnikom je propisano sprovoñenje mjera zaštite područja na kojima se nalaze izvorišta, koja se po količini i kvalitetu mogu koristiti ili se koriste za snabdjevanje stanovništva vodom za piće, odnosno ukoliko je voda tog prostora namjenjena za Ijudsku upotrebu, a koja moraju biti zaštićena od namjernog ili slučajnog zagañivanja i drugih uticaja, koji mogu nepovoljno djelovati na zdravstvenu ispravnost vode, kao i način odreñivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite, vodnih objekata i glavnih vodova, koji služe za snabdjevanje vodom za piće, odnosno za Ijudsku upotrebu, kao i uspostavljanje i sprovoñenje mjera sanitarne zaštite takve vode.

U skladu sa zakonom ustanovljene su tri zone sanitarne zaštite: Zona neposredne zaštite, Zona uže zaštite i Zona šire zaštite.

Pojasevi sanitarne zaštite u smislu ovog pravilnika su u okviru ili van bilo koje zone sanitarne zaštite, odreñena površina zemljišta na kojoj se sprovode propisane specifične mjere sanitarne zaštite, kako je utvrñeno ovim pravilnikom.

[53]

17.1. Zona neposredne zaštite

U elaboratu su dati podaci neophodni za sagledavanje uslova sanitarne zaštite izvorišta. Prema važećem pravilniku granica zone neposredne zaštite, odgovara vremenu toka

podzemne vode od 7 (sedam) dana do vodozahvatnog objekta najbližeg periferiji te površine. Meñutim, imajući u vidu da se na izvorištu Studenci zahvata voda iz vodotooka direktno, to se predlaže da zona neposredne zaštite bude u granicama koje se grafički daju u prilogu br. 12 ovog Programa, a nalazi se na katastarskoj čestici označenoj sa kč. 2656 i predstavlja već ograñeni prostor oko postrojenja za pripremu vode.

Zona neposredne zaštite jeste omeñena i ograñena zemljišna površina, sa postavljenim objektom postrojenja za tretman vode, crpne stanice i hlorinatorskom stanicom izvorišta Studenci.

Granice zona sanitarne zaštite se postavljaju na terenu sa belegama premjera i oznakama premjera, sve u skladu sa Zakonom o premjeru i katastru nekretnina, i Zakonom o održavanju premjera i katastra nekretnina, kao i Zakonom o katastru komunalnih ureñaja, što će da izvrši nadležna geodetska služba po nalogu Opštine Teslić, nakon dobijanja saglasnosti na Program sanitarne zaštite izvorišta od strane nadležnog ministarstva.

17.2. Zona uže zaštite

Zona uže zaštite jeste tačno odreñena i omeñena zemljišna površina, sa na njoj postavljenim objektima, koji nisu isključivo vodoprivredni i u te svrhe izgrañeni, a koji ispunjavaju uslove za funkcionisanje koji su propisani ovim pravilnikom, kao i prilaznim i unutrašnjim putevima i drugim objektima koji služe neposredno izvorištu, koja zonu odreñuje tako da odgovara vremenu toka podzemne vode od 90 dana do vodozahvatnog objekta najbližeg periferiji te površine, s tim da najmanja udaljenost vanjske granice zone od vanjske granice Zone neposredne zaštite, ne može biti manja od 250 metara.

Za izvorište Studenci granica zona uže zaštite zbog velikih brzina vodotoka iz kojeg se zahvata voda, ove odredbe pravilnika nije moguće primjeniti (ne radi se o podzemnoj vodi) pa se predlažu granica zone uže zaštite, takve da najmanja udaljenost vanjske granice zone od vanjske granice Zone neposredne zaštite, ne bude manja od 250 m, po važećem Pravilniku.

Ova zona nije ograñena i samo se označava propisanim saobraćajnim znakovima na pristupnim putevima i posebno na obje obale rijeke V. Usore nizvodno i uzvodno od postrojenja, na lokacijama granica zone uže sanitarne zaštite.

Granice uže zone su prikazane grafički na prilogu br. 12. Užoj zoni pripadaju sledeće katastarske čestice označene sa kč: 2678 (južno od koordinate 4 933 500 i sjeverno od koordinate 4 933 000), 2665 (istočno od koordinate 6 492 000 i sjeverno od koordinate 4 493 000), 2668 velika Usora (južno od koordinate 4 933 650 i sjeverno od koordinate 4 933 000), 2675 (južno od koordinate 4 933 650 i sjeverno od koordinate 4 933 000), 1905, 1906, 1907, 1908,

[54]

1909, 1910, 1911, 1912, 1913, 2009, 2010, 2017, 2519, 2523 (sjeverno od koordinate 4 933 000), 2524, 2525, 2526, 2527, 2528, 2529, 2530, 2531, 2532, 2533, 2548, 2549, 2550, 2551, 2552, 2553, 2554, 2555, 2557, 1953, 1954, 1955, 1959, 1960, 1961, 1962, 1963, 1964, 1965, 1966, 1967, 1968, 1969, 1970, 1971, 1972, 1973, 1974, 1975, 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1981, 1982, 1983, 1984, 1985, 1986, 1987, 1989, 1990, 1991, 1992, 1995.

17.3. Zona šire zaštite i pojas zaštite

Zona šire zaštite jeste tačno odreñena i omeñena zemljišna površina, sa na njoj postavljenim objektima, koji nisu isključivo vodoprivredni i u te svrhe izgrañeni, a koji ispunjavaju uslove za funkcionisanje koji su propisani ovim pravilnikom, kao i prilaznim i unutrašnjim putevima i drugim objektima koji služe neposredno toj zoni, koja zonu odreñuje tako da odgovara vremenu toka podzemne vode od 180 dana do vodozahvatnog objekta najbližeg periferiji te površine, s tim da najmanja udaljenost vanjske granice zone od vanjske granice Uže zone zaštite, ne može biti manja od 200 metara.

Imajući u vidu da se voda pomoću vodozahvata uzima direktno iz vodotoka, kao i za granice uže zone sanitarne zaštite nije moguće primjeniti ove odredbe pravilnika, jer se izlazi izvan realnih granica slivova, granica šire zone bi trebala biti granica površinske vododjelnice. Naime, udaljenost koju voda preñe za 180 dana u ovom slučaju velikih brzina vodotoka, izlazi daleko izvan krajnjih granica sliva, te će se stoga na ovom području primjenjivati granice površinske vododjelnice kao granice šire zone (kao što je prikazano na prilogu br. 12). To zadovoljava i uslov da granica zone šire zaštite mora biti udaljena minimalno 200 m od granica uže zone zaštite, po važećem Pravilniku.

Obzirom da jedan manji južni dio ove zone izlazi izvan granica opštine i entiteta, neophodno je kroz meñuentitetsku saradnju obezbijediti da se i na teritoriji susjedne opštine donesu odgovarajuće odluke lokalne uprave i propisane mjere sanitarne zaštite sprovedu u djelo.

[55]

18. MJERE ZAŠTITE IZVORIŠTA "STUDENCI"

Mjere sanitarne zaštite su propisane u skladu sa važećim Pravilnikom o mjerama zaštit, načinu odreñivanja zona i pojaseva sanitarne zaštite područja na kojima se nalaze izvorišta kao i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj potrošnji (Sl. glasnik RS br. 7/03).

18.1. Mjere zaštite u Zoni neposredne zaštite

Na ograñenom području Zone neposredne zaštite, primjenjuju se pored zabrana koje se odnose na Zonu uže zaštite i Zonu šire zaštite, i zabrane svih aktivnosti koje nisu vezane za Plansko pružanje usluga vodosnabdjevanja i održavanja zone.

Prostor ograñene Zone neposredne zaštite može se u funkciji čišćenja prostora, koristiti samo kao sjenokos ali bez upotrebe bilo koje vrste prihranjivanja travnjaka ili upotrebe bilo kakvih zaštitnih sredstava za bilje i slično.

Pravno lice koje upravlja sistemom vodosnabdjevanja koji se nalazi u okviru Zone neposredne zaštite, mora biti nadležno za isključivo korišćenje zemljišta te ograñene zone.

Režim kretanja Ijudi i sredstava u ograñenoj Zoni neposredne zaštite vrši se isključivo u skladu sa planom rada zaposlenih u objektima u toj zoni i u skladu sa potrebama održavanja zone, kao i nadležnim inspekcijskim organima i izuzetno licima koja se u okviru stručnog usavršanja upoznaju sa radom vodovoda, o čemu se vodi knjiga posebne radne evidencije. O svim posjetama lica i sredstava koja nisu radno angažovana na poslovima vodosnabdjevanja u zoni, mora se voditi posebna evidencija kroz knjigu posjeta, u koju se upisuju puna imena, adrese stanovanja i svojstva lica koja trenutno borave u zoni, odnosno naziva i tip sredstva, dužinu boravka i svrhu boravka u zoni.

Obezbjeñenje se sprovodi i čuvarskom službom, alarmnim ureñajima i periodičnim obilascima od strane odgovornog lica vodovoda sa evidentiranjem stanja i provoñenja mjera zaštite.

18.2. Mjere zaštite u Zoni uže zaštite

Na području u Zoni uže zaštite zabranjeno je: 1. izvoñenje svih aktivnosti koje su zabranjene u Zoni šire zaštite; 2. izgradnja industrijskih pogona, zanatskih radnji, poljoprivrednih objekata i skladišta .grañevinskog materijala, osim manjih pogona koji ne upotrebljavaju i ne proizvode opasne i štetne materije, koje su navedene u "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode" i "Pravilniku o uslovima za ispuštanje otpadnih voda u javnu kanalizaciju" ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 44/01) i ukoliko

[56]

dobiju vodoprivrednu saglasnost ili dozvolu Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; 3. izgradnja puteva, željezničkih pruga, parkirališta i rezervoara bilo koje namjene, ukoliko se ne sprovedu mjere zaštite u skladu sa najbolje dostupnim tehnikama i ukoliko za tu dionicu, ne dobiju vodoprivrednu saglasnost ili dozvolu Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; 4. izgradnja kolektora kanalizacije, osim nepropusnog, koji služi samo za objekte koji su na tom području; 5. izgradnja ribnjaka; 6. izgradnja terena za kampovanje, sportskih terena, turističkih i stambenih objekata kolektivnog stanovanja; 7. transport radioaktivnih ili drugih za vodu štetnih i opasnih materija, bez posebnih najava i sprovoñenja mjera posebne pratnje i zaštite kroz ta područja, i uz sprovoñenje plana za akcidentna zagañenja; 8. svako uskladištenje nafte i naftnih derivata; 9. svaka rudarska i grañevinska djelatnost kojom se oštećuje zaštitni pokrov ili omogućuje otvoreno sakupljanje vode, osim aktivnosti ispitivanja koje su predviñene i služe funkciji vodosnabdjevanja; 10. otvaranje šljunkara i pješčanika, tresetišta pozajmišta gline, zasjeka, kamenoloma, preduzimanje bilo kojih poljoprivrednih i šumarskih zahvata kojima bi mogla biti oštećena aktivna zona tla ili smanjena debljina krovine, pospješila ili ubrzala eroziju tla, osim radnji koje to sprečavaju; 11. postavljanje torova, osim ispaše; 12. otvoreno uskladištenje i primjena vještačkog ñubriva i drugih pesticida; 13. logorovanje i kupanje u površinskim vodama; 14. pranje vozila, radnih mašina i ureñaja, kao i zamjena ulja, rezervnih dijelova i sl.; 15. otvaranje novih groblja i ukopavanje na postojećim grobljima; 16. površinsko i dubinsko miniranje; 17. upotreba tla u poljoprivredne svrhe, osim livada.

18.3. Mjere zaštite u Zoni šire zaštite

Na području u Zoni šire zaštite i pojasu zaštite zabranjeno je: 1. upuštanje otpadnih voda u tlo; 2. izgradnja objekata bazne industrije koji ispuštaju radioaktivne ili druge za vodu štetne i opasne materije ili otpadne vode (rafinerije nafte, nuklearni reaktori, metaloprerañivački pogoni, hemijske fabrike i drugo); 3. odlaganje, zadržavanje ili odstranjivanje uvoñenja u podzemlje radioaktivnih materija; 4. odlaganje, zadržavanje, uvoñenja u podzemlje, za vodu opasnih i štetnih materija, koje su navedena u "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode" i "Pravilniku o uslovima za ispuštanje otpadnih voda u javnu kanalizaciju" ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 44/01), osim ako se ne radi o materijama koje se mogu ispuštati u javnu kanalizaciju i ako su te štetne materije u potpunosti odvedene nepropusnom kanalizacijom izvan uticajnog područja; 5. izgradnja cjevovoda za tečnosti koje su štetne i opasne za vodu;

[57]

6. uskladištenje radioaktivnih i drugih za vodu štetnih i opasnih materija, osim uskladištenja lož ulja za domaćinstvo i pogonskog goriva za poljoprivredne mašine, ako su sprovedene najbolje dostupne tehnike, kao sigurnosne mjere za izgradnju, dovoz, punjenje, uskladištenje i upotrebu; 7. izgradnja rezervoara i pretakališta za naftu i naftne derivate, radioaktivne i ostale za vodu opasne i štetne materije; 8. izvoñenje istražnih i eksploatacionih bušotina za naftu, zemni gas, mineralnu vodu, radioaktivne materije i izrada podzemnih skladišta; 9. otvoreno uskladištenje i primjena hemijskih sredstava štetnih za tlo i vodu, pesticida i sredstava za regulisanje i rast bilja;

10. korišćenje otpadnih voda u poljoprivredi, uključujući i oborinske vode sa saobraćajnih površina, te upuštanje ovih voda u akumulaciju ili njene pritoke; 11. izgradnja naselja, bolnica, odmarališta, industrijskih i zanatskih pogona, osim ako se otpadne vode iz njih ne odvode u cijelosti nepropusnom kanalizacijom izvan zone zaštite; 12. izgradnja stočnih, peradarskih i drugih farmi i tovilišta; 13. izgradnja poletnosletnih staza u vazdušnom saobraćaju; 14. izgradnja vojnih skladišta i sličnih vojnih objekata; 15. izgradnja željezničkih i autobuskih stanica i autotransportnih terminala; 16. izgradnja ureñaja za prečišćavanje otpadnih voda i ureñaja za spaljivanje smeća; 17. izgradnja novih grobalja i proširenje postojećih (humanih i stočnih); 18. formiranje deponije čvrstog otpada, planirki, autootpada i starog željeza;

19. upotreba materijala štetnih za vodu kod izgradnje objekata (npr. smole,bitumenizirani materijali, šljaka i sl.); 20. pražnjenje vozila za odvoz fekalija; 21. upuštanje u tlo rashladnih i termalnih voda; 22. otvaranje iskopa u površinskom zaštitnom sloju osim na mjestima izgradnje objekata; 23. eksploatacija mineralnih sirovina; 24. pranje vozila i zamjena ulja uz površinske vode; 25. napajanje stoke iz površinskih voda i gonjenje stoke preko vodotoka; 26. komercijalni uzgoj ribe osim biološkog održavanja i poribljavanja u prirodnim tokovima; 27. krčenje šuma i druge djelatnosti koje izazivaju eroziju tla.

Obilježavanje

Zone sanitarne zaštite obavezno se obilježavaju odgovarajućim znakovima, na kome je saobraćajni znak "opasnost na putu" samo na pristupnim putevima (Prilozi br. 16, 17 i 18). Svaki od predviñenih znakova je oblika, dimenzija i razmjere koje su date u Aneksu 1 važećeg pravilnika (Prilog br. 19).

Znakovi kojima se obilježavaju zone, odnosno pojasevi sanitarne zaštite moraju biti postavljeni na sve putne pravce i saobraćajnice koje dolaze do zone ili pojasa, a na puteve i saobraćajnice koje prolaze kroz zonu ili pojas znak se postavlja na ulazu i izlazu iz te zone, odnosno pojasa, na njihovim granicama.

Zone i pojasevi sanitarne zaštite obilježavaju se i po prostoru koji je van Koridora puta ili saobraćajnice znakom datim u Aneksu 1 pravilnika na način da

[58]

omogući urednu obavještenost, a četiri znaka za Zonu neposredne zaštite - na ulaz i sa ostale

tri strane, (Prilog br. 15), 9 znakova za Zonu uže zaštite i 16 znakova za Zonu šire zaštite i prostor obuhvaćen mjerama propisanim za užu i širu zonu sanitarne zaštite izvorišta Oko. Mjesta obilježavanja su označena na Prilogu br. 15.

Osnovna boja podloge znaka je plava, sa bijelim slovima u datoj razmjeri osim znaka opasnosti čija podloga je žute boje, oivičena crvenom trakom i na sredini uskličnikom crne boje, sa ćiriličnim i latiničnim pismom za engleski tekst (Prilozi br. 16, 17 i 18).

Sve boje i natpisi obavezno se rade u fluorescentnoj tehnici, radi čitljivosti i noću sa ograničenim osvjetljenjem.

19. PRIJEDLOG MJERA SANACIJE ZAŠTITNE ZONE IZVORIŠTA

U ovom trenutku nameće se nekoliko osnovnih mjera koje treba preduzeti radi sanacije postojećeg stanja izvorišta, zone neposredne i zone uže zaštite radi sprečavanja preticanja zagañenih voda iz plićih izdani i sa površine terena:

1. Popraviti i dograditi zaštitu vodozahvata Studenci u samom riječnom koritu sa fizičkom zaštitom pristupa nezaposlenim (elektronska zaštita - tzv. barijerama, i video nadzor 24 sata,) te oznakama upozorenja na obalama rijeke, na novim granicama zone uže sanitarne zaštite,

2. Uskladiti rješenja Urbanističkog plana sa utvrñenim zonama sanitarne zaštite izvorišta Studenci i propisanim mjerama koje se provode u zonama. Ovo se posebno odnosi na namjenu površina u užoj zoni sanitarne zaštite.

3. Spriječiti upuštanje otpadnih voda privrednih subjekata, uzvodno od izvorišta Studenci bez prethodnog tretmana i odgovarajućih ekoloških dozvola i vodoprivrednih saglasnosti.

4. Projektovati i izgraditi kanalizacione sisteme u svim naseljima na slivnoj površini, te izvršiti odgovarajući tretman u postrojenju za prečišćavanje prije upuštanja u vodotok.

5. Obezbijediti čišćenje i uklanjanje divljih deponija, kao i čišćenje riječnog korita V. Usore i Blatnice od deponovanog otpada,

6. Organizovanje prikupljanja i transport otpada iz naselja sa slivnog područja V. Usore uzvodno od izvorišta „Studenci".

U slivnoj zoni izvorišta treba provesti:

- Nadzor upotrebe i proizvodnje opasnih i štetnih materija, koje su navedene u "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode" i "Pravilniku o uslovima za ispuštanje otpadnih voda u javnu kanalizaciju" ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 44/01) i procesa dobijanja vodoprivredne saglasnosti ili dozvole Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede;

[59]

20. PLAN DISTRIBUCIJE VODE

20.1. Potisni cjevovodi i distributivna mreža

Od postrojenja do potrošača voda se transportuje pomoću dva transportno-distributivna cjevovoda:

- Azbest-cementnim cjevovodom, prečnika 250 mm, dužine oko 9,0 km, izgrañenim 1968.g. koji je položen na desnoj obali rijeke Velike Usore, od postrojenja do grada Teslića i

- PVC cjevovodom, prečnika 200 mm, dužine oko 8,5 km, izgrañenim 1989.g. koji je ugrañen na lijevoj obali rijeke Velike Usore od postrojenja u Studencima, a prelaz preko rijeke se vidi na slici br. 9.

Slika 9: Prelaz PVC cjevovoda od postrojenja u Studencima preko V. Usore

Stari potisni cjevovod ide pored puta Blatnica-Teslić sa desne strane u odnosu na rijeku Usoru koju prati ovaj put. Ha cjevovodu postoje priključci za manje grupe usputnih individualnih kuća, zatim dva priključka za naselje Banja Vrućica i dva priključka za Zdravstveno-turistički centar Banja Vrućica, odnosno za kompleks od četiri hotela: Kardijal, Posavina, Srbija i Hercegovina. Zbog nedovoljnog pritiska hotelski kompleks ima svoju buster stanicu koja je direktno povezana na ovaj

[60]

cjevovod. Nakon toga cjevovod prolazi kroz gradsku vodovodnu mrežu i ide do rezervoara "Stenjak 1". Dio ovog cjevovoda od gradske mreže do rezervoara je prečnika 300 mm. Novi potisni cjevovod ide od crpne stanice lijevom obalom rijeke Usore do gradske vodovodne mreže gdje je na dva mjesta povezan sa starim potisnim cjevovodom. (Pogledati prilog br 3.). Od crpne stanice do gradske mreže na ovom cjevovodu postoje četiri priključka za snabdijevanje individualnih kuća. Distributivna mreža gradskog vodovoda je prečnika od 63 do 200 mm, i uglavnom od azbest-cementnih i PVC cijevi. Manji dio mreže je izveden od polietilena.

20.2. Rezervoari

U vodovodnom sistemu Teslića postoje tri rezervoara: - rezervoar čiste vode na postrojenju - rezervoar "Stenjak 1" - za prvu visinsku zonu - rezervoar "Stenjak 2" - za dio druge visinske zone

Tabela br. 14: Karakteristike rezervoara vodovoda Teslić Naziv rez. Namjena Zapremina

(m3) Kota dna Kota

preliva Ciste vode na za cio vod. postrojenju sistem 400 233 237 Stenjak 1 za Izonu 400 245 250,6 Stenjak 2 za II zonu 200

20.3. Buster crpne stanice

Najveći dio grada se nalazi u prvoj visinskoj zoni od 200-235 mnm. U drugu visinsku zonu spadaju tri obodna naselja: Barići, Ruževići i Stenjak. Za Bariće i Ružević voda se obezbjeñuje pomoću buster crpnih stanica koje su direktno priključene na vodovodnu mrežu. Naselje "Stenjak" se snabdijeva gravitaciono iz rezervaora "Stenjak 2". U ovaj rezervoar voda se dovodi pomoću buster pumpne stanice smještene na rezervoaru "Stenjak 1" i direktnim potisnim cjevovodom bez priključaka prečnika 100 mm. U narednoj tabeli su date pojedinačne karakteristike pumpi na ovim pumpnim stanicama, a u tabeli broj 4. karakteristike kompletnih buster stanica.

[61]

Tabela br. 15: Karakteristike buster stanica vodovoda Teslić Naziv Tip Broj

pumpi Oznaka Protok Napor Snaga

(l/s) (m) (kW) Barici buster 1 VCV 50/8T-124 0,5-1,5 4,8-9,4 2,2 2 VCV 100/6-126 1,17-2,17 37-85 3 Ruževići buster 1 VCV 50/10S-354 0,5-1,5 5,8-11,5 2,7 2 VCV 100/8T-127 1,17-2,17 6,1 -12 4 Stenjak buster 2 VCV 250/12T 3,0-5,8 86,0- 178,0 11

Ključni identifikovani problemi vodovodnog sistema Teslića su:

1. Nedovoljna proizvodnja vode na postrojenju za prečišćavanje, 2. Nedovoljna zapremina rezervoarskog prostora, 3. Veliki gubici vode u sistemu.

21. PLAN MONITORINGA KVALITETA I KONTROLE KVALITETA VODE

Plan monitoringa kvaliteta i kontrole kvaliteta vode za piće od izvorišta do slavina korisnika, odnosno do upotrebe uz pretpostavku primjene odgovarajućih postupaka za nepredviñene slučajeve i poštovanjem propisanih standarda, što se kvartalno javno saopštava kao prosjek parametara, a kontroliše se dnevno na nivou potrošnje.

Neophodno je uvesti obavezno osmatranje (monitoring) proticaja (proizvodnje vode) i pojedinih elemenata kvaliteta sirove i tretirane vode.

Higijenska ispravnost vode iz vodovoda za javno snabdevanje vodom za piće iz sopstvenih objekata organizacija koje proizvode i prerañuju namernice na industrijski način, utvrñuje se sistematskim vršenjem osnovnih i periodičnih pregleda u jednakim razmacima u toku meseca, odnosno godine, zavisno od broja ekvivalentnih stanovnika i to:

[62]

Prilikom svakog pregleda vode iz vodovoda, uzorci vode se uzimaju: 1. sirove vode iz izvorišta, 2. tretirane (čiste) vode na izlazu iz postrojenja za tretman i

2. iz vodovodne mreže, a broj tačaka se odreñuje zavisno od broja ekvivalentnih stanovnika (ES) i to:

Tabela br. 17: Broja tačaka za uzimanje uzoraka na mreži zavisno od broja ES Broj Do 10001- 50001- 100001- 200001 40001- ekvivalentnih 10.000 50000 100000 200000 - 60000 Stanovnika(E S 400000 Tačaka na 2 5 7 10 12 15 mreži

U objektima za snabdjevanje vodom vaspitno-obrazovnih ustanova u toku školske godine vrše se najmanja četiri osnovna pregleda i pregled obima novog zahvata vode jedanput u tri godine. Za vrijeme raspusta pregled se vrši na 15 dana prije početka nastave.

Prema datim normativima u vodovodu izvorišta Studenci je neophodno vršiti minimalno 37 pregleda po 2 uzorka (sirove i tretirane vode direktno u crpilištu Studenci i na 5 različitih tačaka vodovoda ili sveukupno 37 pregleda po 7 uzoraka, što čini ukupno 252 analize. Od toga 245 osnovnih fizičko-hemijskih analiza i 7 periodičnih pregleda.

Imajući u vidu prisustvo i prostornu poziciju potencijalnih zagañivača u slivnoj površini V. Usore, uzvodno od vodozahvata, kao i činjenicu da se vrši samo osnovni oblik tretmana vode (filtracijom kroz pješčane filtere i dezinfekcijom hlorisanjem),

Tabela br. 16: Broj pregleda vode zavisno od broja ekvivalentnih stanovnika Broj pregleda

od toga Broj ekvivalentnih

Mjesečni osnovni

Godišnji periodični

Ukupno godišnji

Ukupno godišnji

Sveukupno

stanovnika osnovni periodični (ES) Do 5.000 1 1 11 1 12 5.001-10.000 2 1 23 1 24 10.001- 3 1 35 1 36 50.000 50.001- 6 2 70 2 72 100.000 100.001- 10 4 116 4 120 200.000 200.001- 15 6 174 6 180 400.000 više od 30 12 348 12 360 400.000

Ekvivalentni stanovnik (ES) jeste potrošnja od 150 I vode na dan.

[63]

smatramo da bi bilo neophodno da se minimalno dva puta godišenje rade saprobiološke i toksikološke analize iz rijeke V. Usore na profilu Studenci.

Za potrebe hidroloških osmatranja neophodno je postaviti vodomjerni profil i vodomjernu letvu u rijeku V. Usoru pored postrojenja Studenci i vršiti mjerenje nivoa vode rijeke najmanje jednom dnevno.

22. NAČIN OBAVJEŠTAVANJA JAVNOSTI O SPROVOðENJU PROGRAMA I PLANA MONITORINGA KVALITETA VODE

Program sanitarne zaštite vode izvorišta Studenci, vlastitom odlukom donosi skupština opštine Teslić.

Program u konačnoj verziji i odluka o njegovom donošenju objavljuju se u službenom biltenu opštine Teslić.

Takoñe se kvartalno od strane preduzeća "RAD" AD Teslić treba dati preko sedstava informisanja informacija o sprovoñenju mjera zaštite izvorišta Studenci i rezultatima ispitivanja fizičko-hemijskih i mikrobioloških analiza kvaliteta vode.

Preduzeće "RAD" AD Teslić obavještava javnost o rezultatima sprovoñenja programa i plana monitoringa kvaliteta i kontrole kvaliteta vode za piće i upotrebu putem lokalnih sredstava informisanja (lokalne radio ili TV stanice) i informisanjem skupštine opštine Teslić minimalno jednom godišnje.

23. ORGANI I RUKOVODIOCI ODGOVORNI ZA SPROVOðENJE PROGRAMA

Opštinska uprava Teslića na čijoj je teritoriji se nalazi izvorište Studenci, a koje se koristi za snabdjevanje stanovništva Teslić vodom za piće, kao i "RAD" AD koje obavlja djelatnost proizvodnje i distribucije vode odgovorni su za sprovoñenje i sprovode mjere zaštite, preko svojih odgovornih organa i pojedinaca.

Odgovorni pojedinci za sprovoñenje mjera zaštite iz ovog Programa su Direktor i Tehnički direktor "RAD" AD Teslić i Načelnik za stambeno-komunalne poslove opštine Teslić.

Program sanitarne zaštite vode izvorišta Studenci, vlastitom odlukom donosi skupština opštine Teslić, iz koje je vidljivo da je skupština usvojila program u radnoj verziji, prije pribavljanja odluka koje su predviñene ovim pravilnikom.

Program sanitarne zaštite se donosi za period od šest godina. Opštinska uprava Teslić je dužna na zakonit način, prenijeti poslove i brigu sprovoñenja

mjera zaštite izvorišta Studenci, u skladu sa ovim pravilnikom na "RAD" AD Teslić. Za kontrolu i nadzor nad sprovoñenjem mjera zaštite odgovorni su i komunalna policija,

nadležne opštinske inspekcije i ministarstva nadležna za poslove zdravstva i vodoprivrede u granicama nadležnosti i obaveza koje su dužni da preduzmu u skladu sa odredbama zakona i ovog pravilnika.

[64]

Godišnji izvještaj o realizaciji programa sanitarne zaštite vode, lice koje zastupa i predstavlja organ koji donosi plan, pored tog organa, odgovorno je za dostavljanje nadležnim ministarstvima, do kraja januara naredne godine za proteklu godinu.

Godišnji izvještaj sadrži samo podatke koji su vezani za godinu za koju se izvještaj daje, a sadrži stepen realizacije svake od tačaka iz programa sanitarne zaštite.

Za sprovoñenje mjera zaštite odgovorna su i ministarstva nadležna za poslove zdravstva i vodoprivrede u granicama nadležnosti i obaveza koje su dužni da preduzmu u skladu sa odredbama zakona i važećeg pravilnika.

24. MJERE, POSTUPCI I ODGOVORNA LICAZA SLUČAJ HAVARIJSKIH I DRUGIH PO ZDRAVLJE I ŽIVOT STANOVNIKA OPASNIH ZAGAðENJA NA PODRUČJIMA ZAŠTITNIH ZONA IZVORIŠTA ILI U NJIHOVOJ NEPOSREDNOJ BLIZINI

Pravno lice u smislu člana 21. Pravilnika o mjerama zaštite, načinu odreñivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite područja na kojima se nalaze izvorišta i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj upotrebi (Službeni glasnik Republike Srpske br. 7/03): kojem je povjereno, na bazi ugovornog odnosa, upravljanje i korišćenje izvorišta Studenci i vodovodnim sistemom i komunalnim objektima i ureñajima, čije je izvorište, "RAD" AD iz Teslića, odgovorno je za mjere i postupke u slučaju havarijskih i drugih po zdravlje i život stanovnika opasnih zagañenja na područjima zaštitnih zona i pojasa sanitarne zaštite Studenci;

U slučaju havarijskih i drugih po zdravlje i život stanovnika opasnih zagañenja na područjima zaštitnih zona izvorišta Studenci ili u njihovoj neposrednoj blizini, "RAD" AD Teslić:

- provjerava istinitost informacije o postojanju po zdravlje i život stanovnika opasnih zagañenja na područjima zaštitnih zona i pojasa sanitarne zaštite Studenci, te odmah obustavlja vodosnabdjevanje stanovništva i privrede sa ovog izvorišta, a po mogućnosti uključuje i koristi alternativna druga izvorišta za snabdjevanje vodom istih potrošača dok opasnost po zdravlje i život Ijudi ne proñe ili se ne otkloni (za realizaciju ove mjere su odgovorni direktor i tehnički direktor "RAD" AD Teslić),

- odmah obavještava Načelnika za stambeno-komunalne poslove, Načelnika opštine Teslić i komunalnu policiju u pisanoj formi,

- odmah obavještava javnost o pojavi zagañenja te pravovremeno o rezultatima ispitivanja fizičko-hemijskih i mikrobioloških analiza kvaliteta vode i sprovoñenju mjera predviñenih u zonama sanitarne zaštite po programu putem lokalnih sredstava informisanja (lokalne radio ili TV stanice) i informisanjem

Odgovorni organ uprave opštine Teslić za sprovoñenje mjera Programa sanitarne zaštite izvorišta je Odjeljenje za stambeno komunalne poslove a odgovorno lice Rukovodilac odjeljenja, a osim ovog odjeljenja za sprovoñenje programa i svakog od planova u njemu je odgovorni i komunalna policija Opštine Teslić.

[65]

Odgovorna firma, koja raspolaže i upravlja izvorištem, zaštitnim zonama i objektima snabdjevanja vodom za piće je "RAD" AD Teslić, a odgovorno lice direktor preduzeća ili lice koje ga mijenja u dane kada je direktor odsutan sa posla.

25. STEPEN TAJNOSTI PODATAKA

Imajući u vidu da se u ovom projektu koriste topografske podloge 1:25.000 do 1:100.000 te da su date koordinate objekata vodosnabdjevanja, prostora izvorišta izvedenih i projektovanih istražno-eksploatacionih radova, Program ima težinu povjerljivog dokumenta i poslovne tajne, zbog čega se mora čuvati od neovlaštenih lica na odgovarajući način, a ne može se koristiti od strane stručnih i ovlaštenih lica osim u Zakonom propisane svrhe.

Dijelovi Programa koji se odnose na granice zona sanitarne zaštite i mjere zaštite, te postupke u slučaju havarijskih i drugih po zdravlje i život stanovnika opasnih zagañenja se moraju prezentovati i dostaviti odgovornim licima i široj javnosti na uvid radi planiranja mjera i postupaka, kao i opštinska odluka koja će biti urañena na osnovu programa sanitarne zaštite.

26. ZAKLJUČAK

Cilj izrade Programa sanitarne zaštite izvorišta Studenci, opština Teslić je sa odreñenim zadovoljavajućim stepenom sigurnosti, obezbjediti higijenski ispravnu vodu za piće i vodosnabdjevanje stanovništva i privrede opštine Teslić, uz obavezu da se vrši monitoring kvaliteta i propisano kondicioniranje vode.

Podaci o do sada izvedenim mjerenjima su omogućili da se dobiju podaci za izradu Elaborata o načinu zahvatanja, kapacitetu i kvalitetu vode crpilišta Studenci i Programa, a način i učestalost monitoringa kvaliteta i obezbjeñenja nedostajućih podaka su dati u poglavlju. "Prijedlog budućih istražnih radova" elaborata Elaborata.

U toku proljetnih mjeseci primjetan je trend porasta mutnoće podzemne vode zbog velikog hidrauličkog gradijenta i tako privremeno velikih vrijednosti brzina podzemnog toka.

Ovim Programom su odreñene granice zona sanitarne zaštite i propisane su mjere zaštite u skladu sa važećim Pravilnikom, koje su date u ovom Programu i grafički u prilogu br. 12.

Utvrñene su mjere sanacije izvorišta i predlog budućih istražnih radova i plan monitoringa u cilju obezbjeñenja dodatnih količina vode za dugoročno vodosnabdijevanje naselja i privrede opštine Teslić i sigurnosti po pitanju kvaliteta vode sa postojećeg crpilišta.

[66]

SPISAK KORIŠĆENE LITERATURE I DOKUMENTACIJE

1. Grupa autora: Prostorni plan Republike Srpske do 2015.g.

2. Grupa autora: Osnovna geološka karta, list Teslić 1:25.000 sa tumačem

3. Grupa autora: Program dugoročnog vodosnabdijevanja stanovništva i privrede BiH, Vodoprivreda BiH, 1989.

4. V. Novaković : "Elaborat o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi termomineralne vode ležišta Banja Vrućica sa stanjem 31.07.2007.g", DOO "IPIN" Bijeljina, 2007.

5. Slaviša Savić: Glavni projekat sanacije dijela vodovodnog sistema Teslić, Zavod za vodoprivredu, Istočno Sarajevo, 2000.