ŻŻywienie w profilaktyce i leczeniuywienie w profilaktyce i leczeniuosteoporozyosteoporozy

JacekJacek BujkoBujkoKatedra Dietetyki, SGGW, Warszawa

- definicje i epidemiologia- budowa i fizjologia kości- rodzaje, przebieg i objawy ostoporozy- czynniki ryzyka osteoporozy- czynniki żywieniowe- leczenie i zapobieganie ostooporozie

Wszechnica Żywieniowa, 16.02.2011

Definicja osteoporozy (WHO, 1994r.)

Osteoporoza - zrzeszotnienie kości

os - kość poros - dziura

metaboliczna, układowa choroba szkieletu, charakteryzująca się niską masąkostną w jednostce objętości, doprowadzająca do upośledzenia

mikroarchitektury kości a w konsekwencji do zmniejszonej wytrzymałościkości i zwiększonej podatności na złamania przy niewielkim urazie

Upośledzenie mikroarchitektury kości

zdrowakość osteoporoza

Definicja WHO (do 2005r)

BMC – zawartość mineralna kości (DEXA)BMD – gęstość mineralna kości

Norma – BMC lub BMD > 1 SD poniżejwartości normy dla młodych osób (T-score)

Osteopenia - BMC lub BMD = 1-2,5 poniżej wartości normyzmniejszenie masy kostnej

Osteoporoza - BMC lub BMD > 2,5 SD poniżej wartości normyklinicznie jawna złamania 1-3 kręgów

Osteoporoza zaawansowana - Osteoporoza j.w. z wielomiejscowymi złamaniamikręgów i jednym lub więcej poza kręgosłupem

Pomiar gęstości kości - DEXABMC – zawartość mineralna kościBMD – gęstość mineralna kości

T-score – odchylenie standardowe odśredniej wartości zdrowej osoby wwieku 30 lat (typowe rozpoznanie)

Z-score – s.d. średniej wartości uzdrowej osoby w tym samym wieku,(< 50 r.ż, u dzieci i młodzieży,ustalenia wskazań do leczenia)

Miejsce pomiaru:koniec bliższy kości udowej (po 65 r.ż.)kręgi L1-L4 (u młodych, po menopauzie)koniec dalszy k. promieniowej

Liczne badania kliniczne i epidemiologiczne wykazały, że większość złamań mamiejsce u osób z „osteopenią”, a ich liczba jest podobna u osób z prawidłową

BMD, jak i u tych z T-score poniżej –2.5

Roczne ryzyko złamania kości udowej wzależności od czynników ryzyka i gęstości kości

2 7 ,3

1 4 ,7

9 ,4

45 ,6

1 ,92 ,6

1 ,1 1 ,10

5

1 0

1 5

2 0

2 5

3 0

Rat

e of

Hip

Fra

ctur

es(p

er 1

000

Wom

en-Y

ears

)

Lowest 1/3 Middle 1/3 Highest 1/3Calcaneal Bone Density

Number ofRisk Factors

NEJM 1995; 332(12): 767-774

0-23-4

> 5

Kryteria rozpoznania wg WHO i IOF (od 2005r)

- Złamanie niskoenergetyczne w wieku powyżej 45 lat- Densytometria (DEXA): niska BMD, T-score > 2,5- Ocena występowania czynników ryzyka (RB-10; indywidualne 10 letnie

bezwzględne ryzyko złamania)

FRAX – WHO Fracture Risc Assesement Tool, prof.. John Kanis, 2008algorytm do określenia indywidualnego, 10 letniego ryzyka wystąpieniazłamań osteoporetycznych na podstawie BMD i oceny czynników ryzyka:

- wiek- uprzednio przebyte złamanie po 50 roku życia- złamanie „biodra” (b.k.k.u.) u rodziców- długotrwałe leczenie glikokortykosteroidami- niski wskaźnik masy ciała (BMI poniżej 18)- niska masa kostna (nasa ciała poniżej 50 kg)- reumatoidalne zapalenie stawów (r.z.s.)- palenie tytoniu- alkoholizm

http://www.shef.ac.uk/FRAX/tool.jsphttp://www.pfo.pl/ryzyko.html

Epidemiologia

• Na świecie 100 mln osób dotkniętychosteoporozą, a liczbę złąmań kości udowejocenia się na ok. 2 mln/rok

• W Europie, Japonii i USA choruje łącznieponad 75 mln

• Wg WHO u co czwartej kobiety i co ósmegomężczyzny rozwinie się osteoporoza

• W Polsce zagrożonych jest 25% populacji powyżej 50 lat (3,5 mlnmężczyzn i 5,5 mln kobiet), rocznie notuje się 30 tys złamań kości udoweji kręgów i 35 tys. złamań kości promieniowej

• Osteoporozę stwierdza się u ok. 7% kobiet w wieku 45-54 lat, 25% wwieku 65-74 lat i 50% w wieku 75-84 lat

• Po 75 roku życie niska masa kostna u 50% osób• Do 2025 roku liczba złamań wzrośnie trzy a do 2050 czterokrotnie

Europe, 2000

Budowa i fizjologia kości• Tkanka kostna: buduje 206 kości

– zbita (trzony kości długich, zewnętrzne powierzchnie wszystkich kości- 80% masy, 20% powierzchni

– gąbczasta (wypełnia nasady kości długich i inne kości, zawiera szpik)- 20% masy, 80% powierzchni, 7 razy bardziej aktywna niż tk. zbita

• Skład:– 30% części organiczne

• komórki: osteoblasty - kościotwórcze i eosteoklasty – kościogubneosteocyty (90%) – dorosłe kontrolujące stan kości, ich obciążenie icelową przebudowę, regulują aktywność osteoklastów i osteoblastówkomórki szpikowe - osteogenne

• macierz: kolagen typu I (do 95%) - wytrzymałość, elastycznośćinne gęste białka (osteokalcyna, osteonektyna, osteopontyna) -mineralizacja

– 70% części mineralne - fosforany i węglany wapnia: twardość

do prawidłowej budowy i składu kości muszą być dostępne składnikibudulcowe (białko i wapń) oraz prawidłowa aktywność komórek

Budowa i fizjologia kości• Ciągła przebudowa kości - resorpcja przez osteoklasty

odbudowa przez osteoblasty– szybkie dostarczanie skł. mineralnych (wapnia) dla potrzeb całego

organizmu bez osłabiania właściwości mechanicznych– zwiększenie wytrzymałości i elestyczności kości w stosunku do

zmiennych obciążeń– możliwość regeneracji i naprawy mikro-uszkodzeń kości i złąmań

• rocznie wymienia się 8 -10% kości u dorosłych, w większym stopniu tk.gąbczasta

• wymiana całego szkieletu w ciągu ok. 10 lat• aktywnych jednocześnie ok. 1-2 mln jednostek przebudowy kości w obrębie

których współpracują ze sobą osteoklasty i osteoblasty• rocznie aktywuje się 3-4 mln jednostek przebudowy• cykl przebudowy w obrębie jednostki trwa ok. 120 dni

obrót kostny: zrównoważony – równowaga między resorpcją a kościotworzeniemnieprawidłowy – wzrost ryzyka złamań

szybki – przewaga resorpcji nad tworzeniem (ujemny bilans = osteoporoza)wolny – zamrożenie kości, równowaga ale brak naprawy mikrouszkodzeń (PNN)

Budowa i fizjologia kościPobudzenie (osteocyty,

osteoblasty)

Resorpcja(ok. 20 dni,20-50µm tkankidziennie)

Odbudowa(ok. 100 dni,ok. 1µm dziennie)

Wieloletnia aktywacja cykli przebudowy prowadzi do przewagi aktywnościosteoklastów nad osteoblastami

Budowa i fizjologia kości

• Regulacja metabolizmu kości: 3 x 3 x 3

– 3 składniki mineralne - wapń, magnez, fosfor– 3 hormony - parathormon (PTH), produkowany przez przytarczyce

- kalcytonina (CT), produkowana przez tarczycę- wit. D3 (1,25[OH]2D , aktywowana w nerkach

– 3 narządy docelowe - kości, magazynują składniki mineralne- jelita, wchłanianie składników mineralnych- nerki, wydalanie składników mineralnych

– aktywność fizyczna

– inne hormony: płciowe (estrogeny i androgeny), hormon wzrostu,glukokrtykoidy, tyroksyna, insulina, prostaglandyny i cytokinyprozapalne

Budowa i fizjologia kości

• parathormon, PTH - zwiększa poziom wapnia we krwi– nasila resorpcję kości– zwiększa ilość, aktywność i długość życia osteoklastów– hamuje osteoblasty– zmniejsza wydalanie wapnia w nerkach– aktywuje witaminę D– zwiększa wtórnie wchłanianie wapnia w jelitach

• kalcytonina, CT - zmniejsza poziom wapnia we krwi– hamuje resorpcję kości– zmniejsza liczbę i hamuje aktywność osteoklastów– zwiększa wydalanie wapnia w nerkach– aktywuje witaminę D

Budowa i fizjologia kości• Wit. D3 - niezbędna dla rozwoju i wzrostu szkieletu u dzieci i

utrzymywania prawidłowego jego stanu przez całe życie– zwiększa wchłanianie wapnia w jelitach - przy braku spada do 15-20%– zmniejsza wydalanie wapnia przez nerki– pobudza osteoblasty i osteoklasty– zwiększa mineralizację kości– brak zwiększa wydzielanie PTH i resorpcję kości

-wytwarzana w skórze pod wpływem promienisłonecznych (UV) i ze źródeł pokarmowych (do 20%)

- uaktywniana w nerkach do czynnego hormonu- u ludzi starszych powstaje mniej - 30% tego

co u młodych- zależy od pory roku (w Polsce od IV do IX) i dnia (g.

10-15), stosowania filtrów (ubranie, szkło, kremy)- u osób starszych wystarczy ekspozycja rąk,

przedramion i twarzy (ok. 20% pow. ciała) na słońce3-krotnie na tydzień po 30, lub codziennie po 15 min

Budowa i fizjologia kości

• Inne hormony:– sterydy płciowe; estrogeny i androgeny

• niezbędne do gromadzenia masy kostnej, brak wytwarzania wyzwalaubytek masy kostnej (po menopauzie 10 razy szybciej niż w wieku35-50 lat)

• pobudzają osteoblasty i hamują osteoklasty• zwiększają wydzielanie kalcytoniny

ponad to:zwiększają masę kostną - hormon wzrostu, insulina, czynniki wzrostuzmniejszają masę kostną - glukokortykoidy, hormony tarczycy,

prostaglandyny i cytokiny prozapalne

Zmiany zachodzące w kościach

I etap: osteoblasty > osteoklasty, wzrost szkieletudo 18 roku szybki wzrost, do 25 roku dojrzewanie (100% masy kostnej)

IIII etapetap:: osteoblastyosteoblasty == osteoklastyosteoklasty,, rróównowagawnowaga metabolicznametaboliczna2525 -- 30 lat30 lat utrzymywanautrzymywana jestjest szczytowaszczytowa masamasa kokośścici

IIIIII etapetap:: osteoblastyosteoblasty << osteoklastyosteoklasty,, inwolucyjnyinwolucyjny ubytekubytek masymasy kokośścicipopo 3535 rokuroku stopniowystopniowy ubytekubytek masymasy zz przyspieszeniemprzyspieszeniem popo menopaziemenopazie

Zmiany zachodzące w kościach

Od 18 do 30 roku krytyczny okres fazy gromadzenia masy kostnej- podatny najbardziej na wpływ czynników genetecznych i środowiskowych- decyduje o rozwoju osteoporozy w przyszłości – prewencja pierwotna

W wieku 90 lat ubytek szczytowej masy kostnej:kobiety – 40% mężczyźni – 27%

Rodzaje osteoporozy

Inwolucyjne:Typ I - pomenopauzalna (80%); wzrost resorpcji przy normalnym/obniżonym tworzeniu

deficyt estrogenów – wzrost resorpcji, wzrost stężenia Ca we krwi,zmniejszenie sekrecji PTH, zmniejszenie wchłaniania Ca

Typ II- starcza (20%); spadek kościotworzenia przy normalnej/zwiększonej resorpcjizmniejszenie przyrostu kości i syntezy aktywnej wit D, spadekwchłaniania wapnia, wtórna nadprodukcja PTH, wzrost resorpcji kości

Objawy i przebieg osteoporozy

• Złamania kręgów (piersiowych, lędźwiowych)– łagodne bóle kręgosłupa przy staniu i siadaniu– ostry ból odcinka piersiowego przy najprostszych czynnościach i w

spoczynku

• Bezobjawowy ubytek masy kości o ponad 30%

Objawy i przebieg osteoporozy• Złamania kręgów (piersiowych, lędźwiowych)

– stopniowe zmniejszanie wzrostu o 2-4 cm przy każdym złamaniu

Objawy i przebieg osteoporozy• Złamania kręgów (piersiowych, lędźwiowych)

- deformacja klatki piersiowej (wdowi garb)- trudności z pionowym utrzymywaniem głowy (ograniczenie widoczności)- zmniejszenie pojemności klatki piersiowej (spadek wydolności oddechowej,

skłonność do infekcji i zapaleń płuc)- zmniejszenie pojemności jamy brzusznej (zaburzenia trawienia i motoryki

jelit, zaparcia)

• Złamania kości promieniowej i kości udowej (szyjka, przez krętarze)przy stosunkowo niewielkich obciążeniach

- ciężka choroba ogólnoustrojowa po 70 roku życia- 25% chorych umiera w ciągu 6 miesięcy, ponad 50% w następnym roku- większość pozostałych wymaga do końca życia stałej opieki i pomocy

Objawy i przebieg osteoporozy

Czynniki ryzyka osteoporozy• Czynniki demograficzne i genetyczne

• płeć żeńska – po 50 roku życia przyspieszenie utraty masy kości do 4-8% rocznie przez 10 lat (do 70 roku średnio 60%), u mężczyzn o 1/3mniej (ok. 1% rocznie)

• grupa etniczna – rasa biała bardziej narażona niż czarna – mniejsza o10% masa kości

• predyspozycje rodzinne – szczytowa masa kości i tempo zaniku sąuwarunkowane genetycznie (70% zmienności)

• budowa ciała – wątła budowa i niska masa ciała (poniżej 50 kg)związana jest z mniejszą masą kości

• Status prokreacyjny• przedwczesne klimakterium (przed 45 rokiem życia)• deficyt hormonów płciowych• zaburzenia miesiączkowania (przedłużone braki)• nie rodzenie (ciąża reguluje wydzielanie hormonów)

Czynniki ryzyka osteoporozy

• Różne choroby:nadczynność tarczycy, nadnerczy, przytarczyc, cukrzyca, przewlekłechoroby układu pokarmowego (stany pooperacyjne, zespoły złegowchłaniania) przewlekłe choroby kości i szpiku, wszystkie chorobyprowadzące do zaburzeń w wydzielaniu hormonów płciowych

Prawidłowe rozpoznanie i leczenie zatrzymuje rozwój osteoporozy

• Niektóre leki stosowane przewlekle:kortykosterydy, hormony tarczycy, żołądkowe leki zobojętniające (alusan,alugastrin), przeciwzakrzepowe (heparyna), odwadniające (furosemid),uspokajające (relanium, elenium), przeciwpadaczkowe i przeciwgruźlicze

Prowadzą do utraty wapnia i ujemnego jego bilansu co sprzyjaosteoporozie

Czynniki ryzyka osteoporozy• Czynniki środowiskowe

- Mała aktywność fizyczna, unieruchomienie – zwiększa resorpcjęsystematyczne obciążenia układu kostnego dostosowane do wieku sąniezbędnym czynnikiem prawidłowego rozwoju kości i zwiększeniamasy szczytowej w wieku dojrzewania oraz zwiększają mineralizacjękości w wieku dorosłym i podeszłym i hamują resorpcję.Najlepsze ćwiczenia – prowadzące do łagodnego ucisku (spacery,pływanie, jazda na rowerze, ćwiczenia z fazą izometryczną). Niemożna stosować ostrych i nagłych obciążeń z dużą ruchomością (bieg,skłony, skręty)Unieruchomienie – ubytek 0,5% masy kości na miesiąc

- Palenie papierosów – zmniejsza masę kostną• Zmniejsza produkcję hormonów płciowych i przyspiesza menopauzę• Podwyższa poziom PTH i hamuje aktywność osteoblastów• Zaburza gospodarkę mineralną• Zmniejsza masę ciała i obciążenia szkieletu

Czynniki ryzyka osteoporozy

• Czynniki żywieniowe (odpowiedzialne w 50%):

• Składniki mineralne – wapń, fosfor, magnez,sód, potas, żelazo, fluor, mangan, bor, krzem, cynk, miedź

• Witaminy – DK, C, B6

• Białko• Tłuszcz• Kawa i alkohol

Czynniki żywieniowe• Wapń (Ca) – główny składnik mineralny kości i ważny kation zewnątrz i

wewnątrzkomórkowy• Szkielet magazynuje Ca na potrzeby całego organizmu (99%)• Ok. 1,5 kg w organizmie (70 kg)• Prawidłowe stężenie we krwi - 10mg/100 ml – regulacja hormonalna• Wydalanie: 80% z kałem, 15% z moczem, 5% z potem• Funkcje w organizmie

– strukturalna - szkielet– procesy krzepnięcia krwi– pobudliwość nerwowo-mięśniowa, przewodnictwo nerwowe– skurcz mięśni i ruchy pełzakowe i rzęskowe– łączność międzykomórkowa– wzrost i regeneracja– stabilizuje błony komórkowe– regulator wielu reakcji enzymatycznych

wiek kobiety mężczyźni

10 – 18 lat 1300 1300

19 – 50 lat 1000 1000

50 – 75 lat 1300 1300

Powyżej 75 1300 1300

19>Ciaża<19 1000 - 1300

19>Karmiące 1000 - 1300

WapWapńń (normy 2009)(normy 2009)

Zapotrzebowanie (AI-wystarczające spożycie)- mg/dzień

– Źródła wapnia:• mleko i jego przetwory,• ryby, niektóre owoce i warzywa, nasiona strączkowych, orzechy,

produkty zbożowe

200100g/1/2 filiżankiMigdały100200gBrokuły, brukselka50180g/1 sztPomarańcza

163100g/1 filiżankaFasola

2330g/1 kromkaChleb15100gKurczak pieczony

240200g/1 puszkaŁosoś z ośćmi

1538 małychSardynki z ośćmi150200g/1 kubekTwarożek

290175 mlJogurt

350250 ml/1 szklankaMleko44050gSer żółty

Wapń [mg]PorcjaProdukt

WapńWchłanianie – zwiększa się przy niedoborach

• 30 - 40% (do 70%) z produktów mlecznych• 10 – 20% z produktów roślinnych (ok. 50% z warzyw zielonych)• zmniejsza się w starszym wieku

Wchłanianie zwiększają• Witamina D• Laktoza (przy normalnej aktywności laktazy)• Witamina C• Niektóre aminokwasy• Spożywanie z posiłkiem, wydzielanie HCL, prawidłowe funkcje pp.• Niedobory Ca w organizmie

Wchłanianie obniżają• Niedobory wit. D• Nadmiar fosforanów w diecie• Fityniany (pełne ziarna zbóż) i szczawiany (szczaw, szpinak, rabarbar)• Środki alkalizujące, wysokie pH w żołądku• Nadmiar błonnika, Fe, Mg i Zn oraz kwasy tłuszczowe nasycone• Zaburzenia wchłaniania

WapńSpożycie• W Polsce spożycie Ca na poziomie 50-60% normy we wszystkich

grupach wiekowych• W latach 90 spożycie Ca (mleka) zmalało o 25%, w 2000 o 10%• Źródła Ca w przeciętnej racji pokarmowej

– 73% z mleka i przetworów– 16% z warzyw i owoców– 6% z produktów zbożowych i nasion strączkowych– 3% ze słodyczy i ziemniaków– 1,7% z mięsa, wędlin, ryb i jaj

• Ze źródeł niemlecznych do 300mg Ca w przeciętnej racji pokarmowej

Wzrost spożycia Ca (suplementacja) związany jest ze wzrostemgęstości mineralnej kości:- do 10% szczytowej masy kości u dzieci i młodzieży- u osób dorosłych- w późnej fazie pomennopauzalnej u kobiet- u osób starszych obojga płci- niewielki wpływ u kobiet we wczesnej fazie pomenopauzalnej

Wapń

Najlepiej 3 porcje produktów mlecznych np.:• 250 ml (szklanka) mleka + 300g białego sera + 30-40g sera żółtego• 1 szklanka mleka + 30-40g sera żółtego + szklanka jogurtu• 1 szklanka mleka + jedna szklanka jogurtu + 300g białego sera• 3 szklanki mleka lub fermentowanych napojów mlecznych• 3 plastry (po ok. 30 g) żółtego sera

Jak zapewnić 1300 mg wapnia dziennie w diecie ?

plus jedna porcja równoważników wapniowych np.:• ½ puszki (100g) sardynek w oleju• tabliczka (100g) czekolady, 150g sernika• ½ filiżanki (150g migdałów i orzechów)• 250g warzyw ciemnozielonych (jarmuż, szpinak, brokuły)• 500g nasion strączkowych lub roślin kapustnych (kapusta, brukselka)

WapńWzbogacanie: napoje mleczne, soki, mąka, płatki śniadaniowe

Wody mineralne - lecznicze: od 150 do 500 mg/lnp. Staropolanka: 360 mg Ca/l, Piwniczanka: 267 mg Ca i 136 mg Mg/l

1000 mg/porcjęKruger/Ostrów Maz.Napój w proszkuOSTEOPOR

DanonSerki i JogurtyVITALINEA

75 - 100Mysiadło/GuarangaNapoje i desery sojowePRVAMEL

90PZZ Bolesławiec – RaisioFoods

Mąka pszennaPOKUSA typ 500

90 -100Coca-Cola: CappyHortex/Płońsk

Soki owocowepomarańczowy, jabłkowy

243SM Maćkowy/GdańskMleko acidofilne190Bacha-Menken/WinnicaKefir lightCa (mg/100g)Producent

Składniki mineralne• Fosfor (P) – główny anion wewnątrzkomórkowy i ważny

składnik mineralny kości- w organizmie ok. 700 g, 85% w kościach – hydroksyapatyty- stężenie we krwi regulowane hormonalnie: PTH i wit. D– w nadmiarze zmniejsza syntezę wit. D i obniża wchłanianie i zwiększa

wydalanie wapnia prowadząc do resorpcji kości– optymalny stosunek Ca:P w diecie od 1,5: 1 do 1 : 1 – zbyt niski zwiększa

wydzielanie PTH, hiperfosfatemię i hamuje syntezę wit. D, co zmniejszawchłanianie Ca i stymuluje resorpcję kości

– zapotrzebowanie dla dorosłych (RDA) - 700mg– podaż fosforu z dietą przewyższa zapotrzebowanie o 50 - 100%– główne źródła:

• mięso ryby i przetwory• produkty zbożowe• nasiona strączkowych• mleko i produkty mleczne - najlepszy stosunek Ca:P• napoje typu Cola• dodawany do wielu produktów w procesie technologicznym (zupy,

koncentraty, gotowe dania)

Składniki mineralne• Magnez (Mg) – główny kation wewnątrzkomórkowy i ważny

składnik mineralny kości– zapewnia prawidłową mineralizację i powstawanie bardziej stabilnej

formy fosforanu wapnia osadzając się na powierzchni kryształów– niedobory powodują obniżenie aktywnej wit.D, co zmniejsza wchłanianie

wapnia, upośledzają mineralizację kości i zmniejszają ich właściwościmechaniczne oraz zaburzają homeostazę wapnia; czynnik osteoporozy

– aktywuje wit D i pobudza osteoblasty, ułatwia transport Ca– zapotrzebowanie dla dorosłych (RDA) - 320mg K, 420mg M– podaż magnezu z dietą poniżej zapotrzebowania (60 - 100%)– główne źródła:

• kakao i czekolada• produkty zbożowe (kasza gryczana i jęczmienna)• nasiona strączkowych• orzechy• mleko i przetwory• ziemniaki

Składniki mineralneSód – wpływa negatywnie na gospodarkę wapniową organizmu– zwiększa wydalanie wapnia i magnezu z moczem –

na każde 2300 mg Na wydala się ok. 50 mg Ca– zmniejsza mineralizację i wytrzymałość kości– zwiększa wydalanie hydroksyproliny (znacznik resorpcji kości)– wysoka podaż Na przy niedoborach Ca i Mg odpowiedzialne za utratę do 10%

Ca/10 lat

Potas – działa ochronnie na tkankę kostną– zmniejsza wydalanie Ca w nerkach, poprawia bilans wapnia– zmniejsza stężenie hydroksyproliny a zwiększa osteokalcyny we krwi– normy spożycia dla dorosłych (AI) - 4700 mg/dzień– główne źródła: produkty zbożowe, ziemniaki, warzywa, strączkowe, mięso, mleko i

ich przetwory

Żelazo – niedobory mogą wpływać na kruchość kości– kofaktor enzymów syntezy kolagenu– przy wyższym poziomie ferrytyny w surowicy większa gęstość mineralna kości– w nadmiarze (niekontrolowana suplementacja) zmniejsza gęstość kości– główne źródła: mięso i przetwory, podroby, prod. zbożowe z pełnego przemiału

Składniki mineralneBor – zwiększa odporność kości na resorpcję– bierze udział w przemianach Ca, Mg – zwiększa ich wychwytywanie w kościach– zwiększa mineralizację i wytrzymałość kości– bierze udział w syntezie estrogenów i aktywnej wit. D – zwiększa ich poziom– główne źródła: owoce, strączkowe, orzechy, warzywa liściaste

Mangan - bierze udział w metabolizmie kości– niezbędny do prawidłowej syntezy macierzy kości– niedobory zwiększają resorpcję kości– w osteoporozie stwierdza się obniżenie poziomu we krwi i w kościach– główne źródła: produkty zbożowe, ziemniaki, warzywa, ananasy, herbata

Fluor - zapobiega próchnicy, zwiększa wytrzymałość tkanki kostnej– bierze udział w mineralizacji kości - większe i bardziej odporne na działanie

osteoklastów kryształy hydroksyapatytu o mniejszej rozpuszczalności– wykorzystywany w farmakoterapii osteoporozy– główne źródła: woda, herbata, pasty do zębów

Składniki mineralneKrzem – ważny dla prawidłowego stanu kości, ścięgien, więzadeł, skóry– bierze udział w syntezie kolagenu i tworzeniu macierzy kości i chrząstki– przyspiesza mineralizację i zwiększa wytrzymałość kości– bierze udział w krystalizacji hydroksyapatytu– główne źródła: warzywa, pełne ziarna zbóż

Cynk - bierze udział w metabolizmie tkanki łącznej– kofaktor licznych enzymów zaangażowanych w mineralizację kości: fosfataza

alkaliczna, kolagenazy– reguluje syntezę kalcytoniny– niedobory zaburzają syntezę DNA i metabolizm białka – zmniejszenie tempa budowy

kości i szczytowej masy kostnej– główne źródła: produkty zbożowe (pszenica), orzechy, strączkowe, mięso i ryby

Miedź – niezbędna dla prawidłowego wzrostu i rozwoju szkieletu– kofaktor oksydazy lizynowej – usieciowanie lizyny i hydroksyproliny w kolagenie– odpowiada za prawidłową strukturę, dojrzewanie i wytrzymałość kolagenu– zmniejsza obrót kostny przez hamowanie aktywności osteoblastów i osteoklastów– główne źródła: mięso i podroby, produkty zbożowe, orzechy, strączkowe, warzywa

WitaminyWitamina D3 – kluczowa rola w metabolizmie Ca, Mg i fosforu- zwiększa przyswajalność Ca i Mg w jelitach, zwiększa wchłanianie zwrotne

w nerkach i zapobiega demineralizacji kości- stymuluje powstawanie i aktywność osteoklastów i osteoblastów, zwiększa

obrót kostny, zapobiega obniżeniu szczytowej masy kostnej i osteomalacji- niedobory powodują bóle kostno-mięśniowe i osłabienie siły mięśniowej

i nasilają utratę masy kostnej co zwiększa ryzyko upadków

Witamina D3 – działanie niekalcemiczne- niedobory są istotnym czynnikiem rozwoju nowotworów, cukrzycy, chorób z

autoagresji, przewlekłych stanów zapalnych, zespołu metabolicznego, choróbserca, nadciśnienia tętniczego – czynniki ryzyka osteoporozy i złamań

– ze źródeł pokarmowych (ryby, jaja, drób, margaryny) pochodzi ok.. 20%– głównie powstaje w skórze pod wpływem promieniowania UVB– w zimie (X – III) nasłonecznienie niewystarczające a niedobory zimą dotyczą

70% dziewcząt i ok. 50% kobiet– prawidłowe stężenie we krwi 25-OHD > 30 ng/ml a ciężki niedobór < 10

ng/ml

– w nadmiarze (ponad 100μg dziennie) toksyczna

wiek kobiety mężczyźni

0 – 18 lat 5 5

19 – 50 lat 5 5

51 – 65 lat 10 10

Powyżej 65 15 15

Ciężarne 5

Karmiące 5

Witamina DWitamina D33

Zapotrzebowanie (AI)- µg/dzień

1 μg witaminy D3 = 40 IU

– Źródła witaminy D3:• ryby, zwłaszcza tłuste• żółtka jaj, margaryny, pieczarki, drób, wątróbka

0,7-0,9100gmięso i przetwory< 0,1100gwarzywa1-1,2100gwątróbka smażona

0,1-0,230gser żółty

2100gpieczarki świeże1,5100gtuszki drobiowe120gżółtko jaja

0,5-0,810gmargaryna5-8100ginne ryby tłuste

13100głosoś

20100gśledź30100gwęgorz

wit. D [µg]PorcjaProdukt

WitaminyWit. K - niezbędna do krzepnięcia krwi i metabolizmu kości– w osteoporozie stwierdza się obniżenie poziomu we krwi do 33% normy– niezbędna w syntezie białek GLA (osteokalcyny) zmniejszającej aktywność

osteoklastów a stymulującej powstawanie i aktywność osteoblastów– przyciąga i wbudowuje jony wapnia w hydroksyapatyty tk. kostnej– przy standardowym spożyciu (ok. 100 µg/d) - ok. 25% osteokalcyny nieaktywna- maksymalna karboksylacja przy dawce rzędu 500-1000 µg/d (norma AI= 55-65 µg)– dobre źródła: warzywa, synteza przez mikroflorę jelit

Wit. C – silny przeciwutleniacz– niezbędna w syntezie kolagenu (tworzenie hydroksyproliny i hydroksylizyny),

niedobory zaburzają strukturę kolagenu– zwiększa wchłanianie wapnia, magnezu i żelaza– zwiększa proliferację i różnicowanie oraz czas przeżycia osteoblastów– zapotrzebowanie u dorosłych: 75-90 mg dziennie - występują sezonowe niedobory– dobre źródła: świeże i mrożone warzywa i owoce, ziemniaki, kapusta

Wit. B6 - udział w przemianach aminokwasów– niezbędna w syntezie kolagenu i przemianach wapnia– niedobór hamuje proces kostnienia i osłabia kości– przy złamaniach kości udowej stwierdza się obniżenie poziomu we krwi– dobre źródła: mięso, ryby, produkty zbożowe, strączkowe, warzywa

Składniki podstawowe• Białko - niezbędne do wzrostu i regeneracji wszystkich tkanek

– ważne w syntezie kolagenu i białek macierzy kości– zwiększa poziom czynników wzrostu, insuliny i IGF-1– poprawia wchłanianie wapnia– niedożywienie białkowe zaburza syntezę kolagenu i białek macierzy,

zmniejsza szczytową masę kostną i obniża masę i siłę mięśniową– u osób starszych jest czynnikiem ryzyka złamania kości udowej

– białko zwierzęce zwiększa wydalanie wapnia;nadmiar aa siarkowych neutralizowany jest przez związki zasadowe Cauwalniane z kości, co zwiększa wydalanie wapnia z moczem.Na każde 50g białka zwierzęcego traci się 60 mg Ca

Obecnie przyjmuje się, że białko ma bardziej korzystny charakter• spożycie nie przekracza 0,9-1g/kg mc., w tym około 50% zwierzęcego• optymalny stosunek Ca (mg) do białka (g) = 16 do 1

Składniki podstawowe• Tłuszcz – nadmierne spożycie obniża poziom Ca w organizmie i sprzyja

osteoporozie

– nasycone kwasy tłuszczowe wiążą Ca i Mg w jelicie zmniejszając wchłanianie– zwiększają także wydalanie wapnia przez nerki– duża ilość kwasów tł. n-6 zwiększa poziom cytokin pro-zapalnych,

stymulujących aktywność osteoklastów i zwiększających resorpcję kości– zapobiegają temu kwasy tłuszczowe n-3 (EPA i DHA)– EPA dodatkowo hamuje spadek estrogenów w czasie menopauzy– kwasy tł. jednonienasycone zwiększają efektywność wit. D, polepszają

syntezę kolagenu i zmniejszają wydalanie Ca z moczem

• Błonnik - węglowodany nie trawione, zwłaszcza nierozpuszczalny- wiążą wapń i magnez w jelicie zmniejszając wchłanianie

Pozostałe składnikiKofeina - sprzyja osteoporozie– zwiększa wydalanie wapnia i zmniejsza wchłanianie jelitowe– zaburza aktywność hormonów regulujących metabolizm kostny– zwiększa poziom PTH– ogranicza różnicowanie i aktywność osteoblastów– hamuje mineralizację kości i syntezę macierzypicie dużych ilości kawy (ponad 3 filiżanki dziennie) i napojów typu colazwiększa 3-krotnie narażenie na złamania kości. Efekt ten można niwelowaćprzez dodatek 40 mg Ca na filiżankę kawy (kawa z mlekiem lub śmietanką)

Alkohol (w nadmiarze) - powoduje osteoporozę- działa toksycznie na osteoblasty, zmniejsza ich podziały, aktywność i

czas przeżycia- zwiększa resorpcję kości (wzrost poziomu PTH)- zaburza wchłaniane Ca, Mg, Fe i innych skł. mineralnych i witamin- zwiększa wydalanie Ca- uszkadza wątrobę i obniża poziom aktywnej wit. D- zwiększa ryzyko upadków

Leczenie i profilaktyka osteoporozy

prewencja pierwotna – w okresie dzieciństwa i dojrzewania (do 30 r.ż.)prewencja wtórna - u osób dorosłych i starszych, w okresie

okołomenopauzalnymleczenie – u osób z rozpoznana osteoporozą

• Osiągnięcie maksymalnej szczytowej masy kostnej• Ograniczenie czynników ryzyka• Prozdrowotny styl życia• Działania żywieniowe i farmakologiczne:

- zmniejszenie resorpcji i zwiększenie kościotworzenia

Wskazania żywieniowe• Zwiększyć spożycie wapnia zwłaszcza z produktów mlecznych (napoje

fermentowane, mleko, twarogi, sery) do 1000 mg• Ograniczyć podaż fosforu aby utrzymać stosunek Ca:P w diecie powyżej 1

(zmniejszyć spożycie mięsa i wędlin, potraw przemysłowych, napojów Cola)• Nie dopuścić do niedoborów magnezu, potasu, manganu, boru, krzemu

(odpowiednie spożycie prod. zbożowych, warzyw i owoców, strączkowych)• Nie dopuścić do niedoborów wit. D i K (zwiększyć spożycie ryb i olejów

roślinnych) oraz wit C i B6 (zwiększyć spożycie warzyw i owoców)• Ograniczyć białko zwierzęce przy prawidłowym spożyciu białka

całkowitego; 1g/kg (mniej produktów mięsnych)• Zmniejszyć spożycie soli kuchennej (do 6 g dziennie - 2,35g Na)• Nie przesadzać z ilością błonnika; 20-25 g dziennie (nie za dużo

przetworów z pełnych ziaren zbóż, więcej błonnika rozpuszczalnego)• Ograniczyć spożycie kofeiny (do 3 filiżanek kawy, mniej Coca Coli)• Unikać nadmiaru alkoholu i palenia tytoniu

Zmiana stylu życia na prozdrowotny• Zwiększenie aktywności fizycznej i umiarkowanej ekspozycji na słońce• Zmniejszenie ryzyka upadku

5 - 12

1

2

4

3

2-3

1

ZasadyZasady prawidprawidłłowegoowego żżywieniaywieniaUrozmaicenie: jak największaróznorodność produktów, żródełwapnia i wit D (mleko, ryby)

Umiarkowanie: w ilościenergii, produktów mięsnych, soli,przetworów z pełnych ziaren zbóż

Uregulowanie: odpowiedniaczęstotliwość (powyżej 3), wielkośći regularność posiłków

Unikanie: picia alkoholu, kawy,napojów typ Cola, palenia tytoniu

Uprawianie: jak największaaktywność fizyczna, dostosowanado wieku i możliwości, najlepiej zekspozycją na słońce

Pytania ?

Dziękuję za uwagę