Alejandro Chafuen - Wiara i wolno - Rozdzia I

Pni scholastycy

redniowieczna scholastyka obejmowaa mniej wicej siedem wiekw, od 800 roku po Chrystusie do roku 1500. Wiek XII i XIII stanowi najpeniej rozpoznany okres aktywnoci scholastycznej. Aktywno w okresie od 1350 do 1500 AD nosi nazw pnej scholastyki. Jakkolwiek wielu autorw mwi o upadku myli scholastycznej po XIV stuleciu, to jej znaczenie nie zmienio a do pnego XVII wieku.

Termin scholastyk odnosi si do nauczycieli i uczniw, ktrzy posugiwali si metod scholastyczn. Wywodzi si ona z aciskiego sowa schola (szkoa), ktre

zasadniczo oznaczao racjonalne badanie kadego istotnego problemu w sztukach wyzwolonych filozofii, medycynie i prawie, poddawanych procedurom badawczym z przeciwnych punktw widzenia w celu osignicia rozumnego, naukowego rozwizania, ktre byoby zgodne z akceptowanymi autorytetami, znanymi faktami, ludzkim umysem i wiar chrzecijaski.

Ostatecznym celem scholastyki byo sformuowanie korpusu myli naukowej, ktry daby si stosowa we wszystkich dziedzinach ycia. redniowieczni scholastycy, lub, jak woleli by nazywani, doktorzy, byli czoowymi mylicielami swoich czasw. Ich analizy i wnioski uksztatoway katolickie mylenie tak przekonujco, i s ona nadal znaczcym fundamentem doktryny chrzecijaskiej.

Pochodzenie i wpywy

I.C. Brady przypisuje powstanie scholastyki uyciu dialektyki arystotelesowskiej w teologii, filozofii, prawie kanonicznymii. Idee Arystotelesa, ktre wiat zachodni odzyska poprzez aciskie tumaczenie z wersji arabskich, byy doskonale znane przewaajcej wikszoci autorw scholastycznych, ktrzy opierali si rwnie na Starym i Nowym Testamencie, pracach Ojcw Kocioa (to jest literaturze patrystycznej)i dzieach rzymskich jurystwiii.w. Tomasz z Akwinu (1226-1274) by gwnym pisarzem scholastycznym. Jego wpyw by tak szeroki, e prawie wszyscy pniejsi scholastycy studiowali, cytowali i komentowali jego prace. Stulecie po w. Tomaszu wydao wielu autorw scholastycznych, ktrych prace odnosz si do ekonomii. w. Bernardyn ze Sieny (1380-1444), w. Antonino z Florencji (1389-1459), Joanni Gerson (1362-1428), Conradus Summenhart (1465-1511) i Sylvestre z Priero (zm. 1523) s by moe najbardziej znani, jako e s najczciej cytowani przez swoich nastpcw. Pisma Cajetana (kardynaa Tomasa de Vio, 1468-1534) wiadcz o zmianie, jaka dokonaa si pomidzy tymi scholastykami a ich pniejszymi hiszpaskimi nastpcami.

Scholastycy hiszpascy

Niektrzy historycy ochrzcili scholastykw hiszpaskich autorami szkoy z Salamanki. Marjorie Grice-Hutchinson powica cay rozdzia swej ksiki Early Economic Thought in Spain, 1177-1740 szkole z Salamanki. Rwnie Raymond de Roover mwi o synnej szkole z Salamankiiv. Jest prawd, e wielu hiszpaskich scholastykw studiowao lub nauczao w Salamance, ale rwnie to jest prawd, e niektrzy z najwaniejszych autorw scholastycznych studiowali na innych uniwersytetach, takich jak Complutense w Alcala de Hanares. Dlatego wic waciwiej byoby opisywa ich jako scholastykw hiszpaskichv.Francisco de Vitoria (1480-1546) jest nazywany ojcem hiszpaskiej scholastyki. Nalea do zakonu dominikanw i studiowa oraz naucza na Sorbonie, gdzie pomg wyda jedn z edycji Summae theologica Akwinaty i Summae w. Antoninaz Florencji. W latach 1522-1546 wykada na uniwersytecie w Salamance. Domingo de Soto (1495-1560) take dominikanin, studiowa w Alcala i u Vitorii w Paryu. Po swoim powrocie do Hiszpanii wykada w Alcala i w 1532 roku zosta wybrany profesorem teologii w Salamance. Jego rozprawa De iustitia et iure doczekaa si nie mniej ni 27 edycji w cigu 50 lat i nadal wywiera znaczcy wpywvi. W 1968 roku zostao opublikowane nowe dwujzyczne wydanie traktatu.Innym wczesnym scholastykiem hiszpaskim by Martin de Azpilcueta dr Nawarrus (1493-1586). Uwaany za jednego z najwybitniejszych prawnikw kanonicznych swoich czasw, wykada w Salamance i Coimbra (w Portugalii). Jego Manual de confesores y penitentesvii by jednym z najpowszechniej uywanych duchowych podrcznikw stulecia. Azpilcueta by rwnie dominikaninem. Inni wani dominikascy scholastycy to Domingo de Banez (1528-1604), Tomas de Mercado (1500-1575), Francisco Garciaviii i Pedro de Ledesmaix.Scholastyka nie moe by przypisywana jedynie jednemu zakonowi. Franciszkascy myliciele Juan de Medina (1490-1546), Luis de Alcalax i Henrique de Villalobos (zm. 1637) stosowali scholastyczne metody i odnosili si do rde scholastycznych. Augustiaski biskup Miguel Salon (1538-1620) tak jak Pedro de Aragonxi, Cristobal de Villalonxii, Luis Saravia de la Callexiii i Felipe de la Cruzxiv przyczynili si znaczco do rozwoju myli scholastycznej. Wraz z zaoeniem Towarzystwa Jezusowego w 1549 roku, myliciele jezuiccy tacy jak Luis de Molina (1535-1600), Juan de Mariana (1535-1624), Francisco Juarez (1548-1617), Juan de Salas (1553-1612), Leonardo Lessio (1554-1623), Juan de Lugo (1583-1660), Pedro de Onate (1567-1646), Juan de Matienzo (1520-1579) i Antonio de Escobar y Mendoga (1589-1669) wnieli znaczcy wkad w scholastyk. Niektrzy historycy uwaaj, i stosunek do ekonomii wyraany przez pnych scholastykw by w istocie, wyrazem postawy jezuitw. H.M. Robertson stwierdzi, na przykad, e jezuici

faworyzowali przedsibiorczo, wolno spekulacji i ekspansj handlu jako dobro spoeczne. Nietrudno byoby twierdzi, i religi, ktra popara ducha kapitalizmu by jezuityzm a nie kalwinizmxv.

Chocia myl jezuicka moe rzeczywicie wspara pocztki systemu opartego na wasnoci prywatnej (autorzy post-marksistowscy mwi o systemie kapitalistycznym) nie oznacza to jednak, e na autorw jezuickich spada cay ten zaszczyt (lub caa wina, jeli patrzymy na histori z innego punktu widzenia). Jezuickie konkluzje, jak zobaczymy, maja dug tradycj i s zakorzenione w dzieach Arystotelesa, w. Tomasza z Akwinu i ich scholastycznych nastpcw. Pnoscholastyczni jezuici byli wybitni, ale nieosamotnieni na terenie intelektualnego pola walki. Znajdowali si w towarzystwie najlepszych teologw, jurystw i filozofw swoich czasw.Ilustracja 1 szkicuje drzewo rodowe pnych scholastykw. Pokazuje rwnie rozprzestrzenienie si scholastyki w obrbie wiata zachodniego. Molina i Rebelo wywarli znaczcy wpyw na Portugali, tak jak Escobar we Francji (gdzie fizjokraci uywali wielu poj przejtych od hiszpaskich scholastykw) i Leonardo Lessio [ktry wywar mocny wpyw na Hugo Grotiusa (1538-1645)] w Niderlandach. Diana (1585-1663) i Ponacina (1585-1663) pomogli rozprzestrzeni si scholastycyzmowi we Woszech, podczas gdy Matienzo i Onate byli pord tych, ktrzy wprowadzili scholastyk do hiszpaskiej Ameryki. W Niemczech hiszpascy scholastycy mieli wielki wpyw na pisma Samuela von Pufendorfa (1632-1694). Poprzez Grotiusa, Pufendorfa i fizjokratw wiele pnoscholastycznych poj wywaro wpyw na anglo-saksosk myl ekonomiczn, szczeglnie na szko szkock, w skad ktrej wchodzili Ferguson (1723-1816), Hutcheson (1694-1746) i Smith(1723-1790)xvi.

i New Catholic Encyclopedia, New York, McGraw-Hill 1967; Scholastic Method, napisa J.A Weisheipl.ii New Catholic Encyklopedia, Scholasticism, napisa I.C. Brady.iii Jak na przykad rzymski jurysta Paulo. Por. Bernard W. Dampsey Just Price in a Functional Economy, American Economic Review 25 (September 1935), s. 473-474.iv Marjorie Grice Hutchison, Early Economic Thought in Spain, 1177-1740, London, Allen & Uwin 1975; International Encyclopedia of the Social Sciences, New York, Free Press 1968, Economic Thought, Ancient and Medieval Thought, napisa Raymond de Roover.v W swoim wietnym eseju Aspectos Analiticos en la Doctrina del Jusro Precio de Juan de Matienzo (1520 1579), La economia como disciplina cientifica: ensayos en honor del profesor dr Francisco Valsechi, Buenos Aires, Macchi 1982, ss. 235-286 Oreste Popescu zachca do uywania tego terminu. Moja skonno do terminu hiszpascy scholastycy zawdzicza wiele przekonywajcym argumentom dr. Popescu.vi Grice-Hutchinson, Early Economic Thought in Spain, s. 95; Domingo de Soto, De iustitia et iure, Madrid, IEP 1986.vii Martin de Azpilcueta, Manual de confesores y penitentes, Salamanca 1556.viii Francisco Garcia, Tratadi de utilismo de todos los contratos, quantos en los negocios humanos se pueden ofrecer, Valenciua 1583.ix Pedro de Ledesma, Summa, Salamanca 1614.x Luis de Alcala, Tractado de los prestamos quo passa entre mercaderes y tractantes, y por consiguiente de los logos, compras adelantadas, y ventas al fiado, Toledo, Juan de Ayala 1543.xi Pedro de Aragon, De iustitia et iure, Lyon 1596.xii Cristobal de Villalon, Provechoso tratado de chambios y contrataciones de mercaderes y reprobacion de usura, Valladolid, Francisco Fernandez de Cordoba 1542.xiii Luis Saravia de la Calle Veronese, Instrucion de mrercaderes muy provechosa, Medina del Campo 1544. Wspczesna edycja tej pracy bya opublikowana w Madrycie w 1949 roku.xiv Felipe de la Cruz, Tratado unico de intereses sobre se se puede llevar dinero por prestallo, Madrid, Francisco Martinez 1637.xv H.M. Robertson, Aspects of the Rise of Economic Individualism: A Criticism of Max Weber and His School, Clofton, A.M. Kelly 1973, s. 164.xvi Adam Smith w swoich Lectures on Justice zawar wiele cytatw z Grotiusa i Pufendorfa. Prace tych dwch protestanckich autorw byy obowizkowymi podrcznikami w czasie kursu prowadzonego przez Francisa Hutchesona. Adam Smith, Lectures on Justice, Police, Revenue and Arms, Delivered in the University of Glasgow by Adam Smith, Reported by Student in 1763, New York, Kelley & Millman 1956, s. 177.

Rozdzia II

Scholastyczne podejcie do ekonomiiScholastyczne podejcie do ekonomii byo gboko zakorzenione w teorii prawa naturalnego. Tak wic, by poprawnie zrozumie scholastyczne pogldy ekonomiczne, musimy wpierw zapozna si z przyjtym przez t szko sposobem pojmowania prawa naturalnego. W wiekach rednich, w okresie po w. Tomaszu z Akwinu, da si zaobserwowa wielkie rozpowszechnienie si doktryn prawa naturalnego. Dla J. Gersona, Conradusa Summenharta, w. Bernardyna ze Sieny i w. Antonina z Florencji pojcie to byo kwesti fundamentaln. Poczynajc od Francisca de Vitoria tradycja ta bya kontynuowana przez scholastyk hiszpask1

w. Tomasz z Akwinu zdefiniowa prawo naturalne jako udzia istot mylcych w prawie wiecznym (Participatio legis aeternae in rationali creatura). Prawo wieczne odzwierciedla Boski plan doprowadzenia caoci stworzenia do jego ostatecznego celu. Z tego punktu widzenia naturalne prawo moralne, poprzez dziaanie ludzkiego intelektu, konstytuuje uczestnictwo w Boskim planie(to jest w prawie wiecznym) dla tego, co jest dobre1. Dla etyki tomistycznej:

Inteligentne uycie ludzkiego rozumu jest bezporednim rdem prawa moralnego. Za inteligentne uycie ludzkiego rozumu w celu sformuowania prawa moralnego nazywa si susznym rozumowaniem. Jako e suszne rozumowanie jest ufundowane w naturze czowieka i naturze innych rzeczy w jego otoczeniu oraz jako e racjonalna ocena danego uczynku pojawia si w naturalnym biegu ludzkiego ycia, sdy wydawane w drodze susznego rozumowania s take nazywane prawami naturalnymi2.

Prace Akwinaty byy punktem wyjcia dla wikszoci scholastykw. Inni autorzy nadawali wiksze znacznie rnym innym aspektom prawa naturalnego. Jedni traktowali prawo naturalne jako co zrozumiaego dla ludzkiego umysu bez potrzeby uciekania si do dyskursywnego rozumowania. Banez i wikszo teologw dominikaskich (szczeglnie Vitoria i de Soto) uwaali zasady prawa naturalnego za oczywiste (per se nota). Wedug Baneza prawo naturalne skada si z oczywistych zasad i konkluzji, ktre w sposb nieunikniony z nich wynikaj. Jego przykadem bya Zota Regua i jej zastosowanie do wartoci prywatnej. Z zasady prawa naturalnego: Czy drugiemu tak, jakby chcia, aby inni czynili tobie. Banez wyprowadza wniosek: nie wolno kra3.

Analityczne i normatywne prawo naturalne

W rozumowaniu scholastycznym mona wyrni dwie dziedziny prawa naturalnego: analityczne prawo naturalne (nazywane rwnie prawem natury) oraz normatywne prawo naturalne. To pierwsze jest uniwersalne i znajduje si poza ludzk kontrol. Czasami istoty ludzkie mog wykorzystywa wiedz o analitycznym prawie natury dla celw technicznych. Jednak nawet, kiedy tak nie postpuj, nie s w stanie uciec od jego wpywu. W zwizku z tym, e analityczne prawa natury nie mog zosta naruszone, nie musz one by te przestrzegane. Wedug Karla Poppera:

prawo naturalne opisuje cis, niezmienn regularno, ktra albo faktycznie zachodzi w przyrodzie (i wtedy prawo jest zdaniem prawdziwym), albo nie zachodzi (wtedy jest to zdanie faszywe)4.

Z drugiej strony normatywne prawa naturalne ustanawiaj nakazy w odniesieniu do naszego zachowania. Stanowi one reguy ludzkiego postpowania. W ludzkim dziaaniu moliwe jest naruszenie normatywnych praw naturalnych, ale nie dzieje si to bez powanych konsekwencji.Pni scholastycy przypisywali wielkie znaczenie prawnym i etycznym aspektom normatywnego prawa naturalnego. Na przykad zarzuciliby pojcie wasnoci prywatnej, gdyby nie odkryli, e instytucja ta istnieje w zgodzie z prawem naturalnym. Jakkolwiek nie zdefiniowana jasno, idea analitycznego prawa naturalnego bya obecna implicite we wszystkich ich pismach i miaa wpyw na ich pojecie porzdku naturalnego. Zastosowanie przez nich empirycznego, dedukcyjnego rozumowania dla zademonstrowania, e niedobr wpywa na ceny, wynika z przyjtego przez nich zaoenia o istnieniu naturalnego porzdku, do ktrego ludzie musz przystosowa swoje dziaania.Etyczne i prawne (to jest normatywne) idee prawa naturalnego s cile powizane z pojciem analitycznego prawa naturalnego. Poprzez rozwaenie zwizku pomidzy racjonalnoci a ludzk natur, jak to czynili pni scholastycy, moemy zrozumie pogld, e jeli prawo naturalne jest prawdziwe, to musi ono by take analitycznym prawem naturalnym. w. Tomasz z Akwinu pisa: Cokolwiek wic sprzeciwia si porzdkowi rozumu, tym samym sprzeciwia si naturze czowieka, jako czowieka5. John Finnis wskazywa, e: Dla Akwinaty sposobem na odkrywanie tego, co jest moralnie waciwe (cnota) i ze (wada) jest pytanie nie o to, co jest zgodne z ludzk natur, ale o to, co jest racjonalne6. Pni scholastycy definiowali rwnie prawo naturalne jako to, co nasz umys mwi nam o naturze rzeczy7.

Natura etyki

Z tego punktu widzenia ludzkie dobro jest w zgodzie z rozumem i na odwrt, ludzkie zo istnieje poza porzdkiem rozumowym. Mona to zauway w paragrafie doczonym przez Akwinat do jego dyskusji o intelekcie:

A wic cnota, ktra czowieka czyni dobrym i sprawia, e postpowanie jego jest dobre w tej mierze jest zgodn z natur czowieka, w jakiej odpowiada rozumowi, wada za w tej mierze sprzeciwia si naturze, w jakiej wystpuje przeciwko rozumowi8.

Aby upewni si co do rozumnoci czego, trzeba zbada zwizki przyczynowo-skutkowe i proces, ktry odwouje si do naukowych bada i studiw. Dla Akwinaty poznanie prawdy jest rodzajem irridatio i participatio prawa wiecznego. Wszystkie prawa, ktre mona uwaa za wiedz (to jest prawdziwe prawa), s prawami naturalnymi (to jest uczestnictwem prawa wiecznego w istocie rozumnej)9. Dla Luisa de Molina, jednego z najwaniejszych pnych scholastykw to, co jest naturalnie sprawiedliwe wywodzi si z natury rzeczy (natura rei).Scholastykom byo atwo przechodzi od studiw nad natura rzeczy, gdzie czynili uytek ze wszystkich swoich analitycznych poj, do rozwaania tego, co jest naturalnie sprawiedliwe (iustum naturalne)10. Innymi sowy sdy analityczne wpyway na ich etyczne deklaracje11. W rzeczywistoci gwnym przedmiotem troski pnych scholastykw byy normatywne prawa naturalne i sdy etyczne. Na przykad w odniesieniu do dewaluacji pienidza ich gwnym celem byo okrelenie tego czy to jest dobre, czy ze zjawisko i jaki jest jego powd. Oznaczao to, e najpierw musieli oni rozway inne kwestie, takie jak natura dewaluacji pienidza i jej efekty. Byy to pytania analityczne, dajce si atwo odrni od kwestii etycznych. Jako e niekiedy uywali oni dwu poj prawa naturalnego wymiennie, wane jest, aby wskaza w ich pismach rnice pomidzy sdami etycznymi a analitycznymi.Etyka jest dyscyplin normatywn, ktra bada wolne zachowanie czowieka, zawierajce

wszelki dziaania, a take zaniechania dziaa, nad ktrymi czowiek posiada osobista kontrol, poniewa rozumie te dziaania (i zaniechania) i ich sobie yczy, aby osign jaki cel, ktry ma na uwadze12.

Etyka moe by wic definiowana jako

filozoficzne badanie wolnej aktywnoci czowieka, w celu okrelenia, jakie rodzaje tej aktywnoci s dobre, waciwe i ktre z nich naley podejmowa (albo ze, niewaciwe i ktrych nie naley podejmowa), aby czowiek mg y dobrze13.

Natura ekonomii

Aktywno czowieka jest przedmiotem bada innych dyscyplin takich jak np. ekonomia, socjologia i psychologia. Podstawowym przedmiotem zainteresowania w tych dziedzinach jest jednake nie to, co czowiek powinien robi, ale to jak dziaa:

Dyscypliny te s nienormatywne. W myli staroytnej i redniowiecznej [ekonomia i polityka] byy czciami etyki; obecnie stay si nienormatywne i uwaa si, e znajduj si one poza obrbem etyki14.

Z etycznej perspektywy nie wystarcza wiedzie, co czowiek czyni, wane jest, aby wiedzie, ktre z jego czynw s dobre. Gwn intencj scholastykw byo badanie ludzkiej aktywnoci z moralnego punkty widzenia. Jako e ich wiatopogld zakorzeniony by w koncepcji prawa naturalnego, staa si ona rwnie rdem ich pogldw na temat ekonomii.Cz ekonomistw przyjo wanie tak optyk. Wedug Carla Mengera ekonomia jest nauk teoretyczn, ktrej zadaniem jest badanie i opisywanie oglnej natury i zasadniczych zwizkw zjawisk ekonomicznych15. Jego ucze, Ludwig von Mises napisa, i ekonomia jest badaniem ludzkiej aktywnoci i jako taka

jest nauk teoretyczn oraz wstrzymuje si od jakiegokolwiek sdu wartociujcego. Jej zadaniem nie jest informowanie ludzi, do jakiego celu winni dy. Jest to nauka o rodkach, ktre winny by zastosowane do osignicia wybranego celu, a nie oczywicie nauka wybieraniu celw16.

W swojej klasycznej ksice powiconej temu zagadnieniu Lionel Robbins zdefiniowa ekonomi jako nauk, ktra bada zachowania czowieka jako zwizek pomidzy celami i niewystarczajcymi rodkami, majcymi alternatywne zastosowania17. Wedug Paula Samuelsona

ekonomia jest badaniem, jakich ludzie i spoeczestwo dokonuj wyborw, posugujc si lub nie pienidzmi, w celu uycia niewystarczajcych zasobw produkcyjnych, ktre mogyby mie alternatywne zastosowania, aby wytworzy rne dobra w cigu danego czasu i rozdzieli je w celach konsumpcyjnych, teraz i w przyszoci, wrd rnych ludzi i grup spoeczestwa18.

Powysze definicje maj wiele wsplnego: wskazuj one, e ekonomia nie jest nauka normatywn. Jest raczej badaniem formalnych implikacji, ktre mog by wywiedzione z faktu, i istoty ludzkie dziaaj w sposb celowy. Nie rozwaa czy te dziaania s dobre czy ze (pytanie etyczne). Nauka ekonomiczna jest wolna od wartociowania. Analizuje zwizki przyczynowo-skutkowe, ktre jeli s prawdziwe, s naukowe. I dlatego niewaciwe jest dla ekonomisty, aby poddawa on owe zwizki osdowi etycznemu. Tylko postpki ludzkie mog by moralnie osdzane.Chocia trudno jest wyobrazi sobie naukowca, ktry nie jest zainteresowany pytaniami moralnymi, mona postulowa istnienie nauk nienormatywnych. Jedn z nich jest ekonomia. Zadanie analizy ekonomicznej jest ograniczone do wyjaniania zwizkw przyczynowo-skutkowych,

osuwa si ono od etycznego charakteru ludzkiego zachowania, zostawiajc etyce wydawanie sdw wartociujcych o charakterze moralnym. Analiza ekonomiczna jest zainteresowana tym, jak ludzie dziaaj, a nie tym jak powinni dziaa19.

Odkrycia nauk ekonomicznych doprowadziy do sformuowania terminu polityka ekonomiczna, ktra jest uformowaniem porzdku ekonomicznego wedug porzdku prawnego. Zwizane jest to z ludzk aktywnoci. Wedug Carla Mengera polityka ekonomiczna jest nauk o podstawowych zasadach waciwego rozwoju (stosownie do warunkw) narodowych ekonomii ze strony wadz publicznych20. Definicja sowa waciwy z koniecznoci pociga za sob sdy wartociujce. W tym celu, sugeruje Lionel Robbins, teoria ekonomii politycznej musi czerpa swoje ostateczne kryterium spoza ekonomiki21. Najpierw trzeba okreli wartoci moralne, ktre z kolei okrelaj cele polityki ekonomicznej.Z drugiej strony mona polityk ekonomiczn uwaa za narzdzie. Jako takie jest ono aksjologicznie nienacechowane. Narzdzia i technologie nie ucz nas tego, jak jest.

Ich zadaniem jest raczej wyznaczenie podstawowych zasad, dziki ktrym, stosownie do rnorodnych warunkw, okrelonego rodzaju wysiki mog by najwaciwiej podejmowane. Ucz nas tego, jakie warunki winny zaistnie, aby osign okrelone cele. Technologie tego rodzaju w dziedzinie ekonomii to ekonomia polityczna i nauka o finansach22.

Polityka ekonomiczna jest, wic zaangaowana w wybr celw ekonomicznych (a to jest nakierowane na wartoci) oraz we wprowadzanie tyche celw w ycie. Moliwe jest rozrnienie, bez wydawania sdw wartociujcych, pomidzy takimi systemami politycznymi, dla ktrych jest bardziej prawdopodobne, i przynios podane rezultaty oraz takimi, ktre wydaj si mniej przypadkowe. Zastosowana polityka ekonomiczna moe by moralnie osdzana, jako e jest ona ludzka aktywnoci, ktra proponuje i wprowadza odniesienia do prawa.Doktryna ekonomiczna (to jest autorytatywne nauczanie normatywnej i pozytywnej ekonomii) bdzie wpywaa na wybr celu. Jako e dotyczy tego, jaki winien by porzdek ekonomiczny, take moe by zorientowana na wartoci. Z tego powodu istnieje blisza wi midzy t gazi ekonomii a etyk. Etyka wywiera bezporedni wpyw na doktryn ekonomiczn. Czy bdzie to wprost, czy nie wprost wyraone, kada doktryna posiada zesp wartoci z ni powizanych.Etyka ekonomiczna, czyli rozwaanie o tym, czy ludzka aktywno ekonomiczna jest dobra, czy za, jest take w istocie dyscyplin normatywn. Przytacza si na poparcie tej tezy sowa Ludwiga von Misesa, ktry powiada:

Standard etyczny jest osdzaniem rnych sposobw zachowania z punktu widzenia skali wartoci, ktra wywodzi si z Boskich przykaza lub z tego, co znajduje si w duszy kadego czowieka. Sfera etyki nie jest czym, co pozostaje na zewntrz tego, co stanowi aktywno ekonomiczn. Nie mona zajmowa si problemami etycznym bez odniesienia do kwestii ekonomicznych i na odwrt23.

Sdy wartociujce w etyce ekonomicznej nie tylko s w niej zawarte implicite, ale stanowi jej istot. Oceny tego typu musz obejmowa trzy zakresy: doktryny, ktre wpywaj na polityk ekonomiczn, polityk jako tak i narzdzia przez ni uywane. Zatem etyka ekonomiczna obejmuje i zarazem czerpie z wielu obszarw myli naukowej i filozoficznej.Ekonomici powinni by bardziej ostroni, kiedy wkraczaj na teren etyki. Mona si zgodzi z T.F. Devine, i

od ekonomisty, jako specjalisty na wasnym obszarze analizy ekonomicznej, trudno byoby oczekiwa, aby by jednoczenie wykwalifikowanym ekspertem w dziedzinie filozofii, religii, prawa, polityki, psychologii, etyki itd.; dopki nie stanie si takim ekspertem, nie bdzie zbyt kompetentny, aby wydawa wartociujce sdy o tych dziedzinach24.To samo stosuje si do moralistw, pragncych wydawa wartociujce sdy dotyczce kwestii ekonomicznych, ktrzy nie posiadaj specjalistycznego wyksztacenia w tej dziedzinie.

Wpyw etyki na ekonomiMoralne oceny wywieraj wpyw, ale i same znajduj si w zasigu wpyww sdw ekonomicznych. W spoeczestwie, w ktrym ludzie uwaaj posiadanie bogactw i proces akumulacji kapitau za chwalebne (doktryna), prawne podejcie do dochodw (polityka) bdzie rne od tego podejcia w spoeczestwach, w ktrych zagadnienia te s rozpatrywane z lekcewaeniem. To samo mona powiedzie o wielu innych moralnych punktach widzenia.Historycznie rzecz biorc, sdy etyczne wywary wpyw na rozwj nauki ekonomicznej. Selekcja tematu i narzdzi badawczych ma miejsce w obrbie granic naoonych na badania przez wartoci moralne. Odkd prawo kanoniczne wyranie kategorycznie potpio pobieranie procentw, wielu redniowiecznych uczonych unikao naukowego rozwaania tego tematu. To samo dziao si w innych naukach. Na przykad etyczne potpienie sekcji zwok doprowadzio do zakazania studiw anatomicznych, ktre pniej stay si znaczcym czynnikiem w naukach medycznych. Warto jednake zauway, i, podczas gdy rozwaania etyczne mog albo przyczyni si do rozwoju nauki, albo go powstrzyma, to nie maj one adnego wpywu na fundamentaln prawd. Na przykad: aden etyczny sd nie moe uniewani prawa ekonomicznego.Nauka ekonomiczna opisuje to, co jest. Etyka opisuje to, co powinno by. Rnica pomidzy tym, co jest, a tym, co powinno by, pomidzy faktami a wartociami jest podstaw caej domeny etyki normatywnej. Jakkolwiek fakty nie s wartociami, s one niemniej jednak powizane z wartociami. Jakakolwiek dyskusja dotyczca problemw etyki musi bra po uwag ten bliski zwizek25.Im bardziej poprawne s nasze analizy ekonomiczne, tym wiksze jest prawdopodobiestwo wydawania poprawnych ekonomicznie sdw moralnych26. To nie znaczy, i zadanie ekonomisty jest ograniczone do okrelenia tego, co powinno by na podstawie tego, co jest. Musi on rozway wielo implikacji, zarwno faktw, jak i wartoci.Jako moralici, pni scholastycy powicili swe gwne wysiki na rozwaenie tego, co jest sprawiedliwe i dobre. Z racji uwagi skierowanej na szeroki spektrum aktywnoci czowieka, studiowanie problemw ekonomicznych byo dla nich rzecz naturaln. Takie pytania jak prawo do pobierania procentw, moralna stosowno osigania zyskw, etyka interwencji monetarnej, sprawiedliwo podatkw byy, wedug nich, nie tylko waciwymi, lecz te istotnymi tematami dyskusji. Uznali oni potrzeb studiowania wszystkich aspektw zjawisk, to jest procentu, dochodw, podatku, etc. przed wydaniem ocen moralnych. Wiedzieli rwnie, e kiedy takie badanie jest przeprowadzone poprawnie, to jest ono wolne od wartociowania.Fakt, i pni scholastycy dziaali ze wiatowego, doczesnego punktu widzenia, w ktrym problemy moralne przenikaj kady aspekt ludzkiej egzystencji, nie oznacza, e ich badaniom brakowao obiektywizmu. Aby opisa procesy ekonomiczne zastosowali oni narzdzie umysu i dedukcji. Cel takiego badania (polegajcy na wydawaniu sadw etycznych) nie uniewania procedur lub konkluzji. Aby stwierdzi, czy nasza teoria jest poprawna, musimy j podda analizie ni zamiast bra pod uwag cele.Chocia badania w takich dziedzinach, jak nauki polityczne i ekonomia polityczna nie mog zmieni podstaw etyki (gdy cakowite usprawiedliwienie jakiegokolwiek sdu wartociujcego wychodzi poza stwierdzenie wanych faktw o obiekcie, ktry jest osdzany)27 mog one pomc w rozwizaniu zagadnie moralnych, ktre wydaj si problematyczne lub co najmniej nie poddaj si rozwizaniu przez sam argument moralny. Chocia analiza ekonomiczna moe wpywa na sdy etyczne, jednake nie moe zastpowa fundamentalnych zasad moralnych. Na przykad moe ona zmieni nastawienie, ktre ludzie ywi wzgldem inflacji, ale nie moe one zmieni zasady, i kradzie jest rzecz z28.

Znaczenie teorii prawa naturalnego

Pni scholastycy wywodzili swoje etyczne stanowisko od tomistycznej koncepcji poczenia prawa naturalnego, etyki i ekonomii. Ze redniowiecznej perspektywy, zastosowanie prawa ius natury do nauk spoecznych nie dao wiele wicej ni postulowanie istnienia porzdku naturalnego. W podjtym przez nich wysiku zrozumienia naturalnego porzdku ekonomicznego logiczne byo zastosowanie rozumowania ekonomicznego29.Wierzy w prawo naturalne znaczy wierzy w porzdek naturalny. Nawet krytycy zasady prawa naturalnego, znajduj w nim pozytywne czynniki. Ludwig von Mises30 wyrni potrjny wkad teorii prawa naturalnego w nauki ekonomiczne:

1.wiara w istnienie porzdku naturalnego;2.znaczenie umysu ludzkiego jako jedynego rodka zrozumienia porzdku naturalnego;3.metoda osdzania dobra dziaania tylko poprzez jego efekty (co doprowadzio w ostatecznoci specjalnego rodzaju utylitaryzmu).

Jak zauwaono, kade prawo naukowe, bdce sdem prawdziwym, jest prawem naturalnym, ktre istoty ludzkie mog zrozumie, ale ktrego nie mog zmieni. Zrozumienie zwizkw przyczynowo-skutkowych jest zawsze uyteczne dla czowieka. Karl Popper napisa, i znajomo praw naturalnych moe by uyta dla celw technicznych. () Mona take popa w trudnoci, jeeli si ich nie zna albo je ignoruje31.Jakkolwiek w poznaniu porzdku naturalnego moe nam pomc objawienie, to jednake podczas odkrywania takiej wiedzy zawsze musi by uyty ludzki umys. W tym sensie moemy zrozumie, dlaczego byo rzecz logiczn dla pnych scholastykw uycie argumentw utylitarnych, w celu udowodnienia, i co jest naturalne. Wpyw prawa naturalnego na pnoscholastyczn analiz ekonomii jest ujty w form diagramu w ilustracji nr 2. Prawo naturalne zarwno w postaci analitycznej, jak i normatywnej, pochodzi od prawa wiecznego. Zarwno analityczne, jak i normatywne prawa naturalne wywieraj wpyw na polityk ekonomiczn i doktryny ekonomiczne, jak rwnie na etyk ekonomiczn.Takie rozumienie natury i ludzkiego dziaania wywaro znaczcy wpyw na podstawy i przesanki wspczesnej myli ekonomicznej. Jak napisa Joseph Schumpeter:

Doktryna prawa naturalnego, ktra rozwina si w XVI stuleciu w niezalen dyscyplin, nadal posiada dla nas wielkie znaczenie. Trudno jest przedstawi adekwatne wyobraenie rozmiaru postpu naukowego, ktry dokona si w tej dziedzinie32.

1 w. Tomasz z Akwinu, Summa theologica, I II, kwestia 91, art. 2, odp.

2 New Catholic Encyklopedia, New York, McGraw-Hill, 1967, Ethics napisa V.J. Bourke.

3 Domingo de Baez, De iustitia et iure decisiones, Salmanca 1594, kwestia 57, f. 12; patrz te strony 39-40.

4 Karl Popper, Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, prze. Halina Krahelska, opr. Adam Chmielewski, Warszawa PIW 1993, tom 1, s. 80. Popper wierzy w istnienie naturalnych praw ycia spoecznego, na przykad tych, jakie formuuj wspczesne teorie ekonomiczne, tame, s. 89.

5 w. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, prze. I objani O. Feliks Wojciech Bednarski, Londyn, Wyd. Veritas, 1956: tom 12: O wadach i grzechach, 1-2, q. 71, art. 2, odp., s.14. Po acinie tekst brzmi tak: Et ideo quod est contra ordinem rationis proprie est contra naturam hominis inquantum est homo; quod autem est secundum rationem est secundum naturam homini inquantum est homo.

6 Jon Finnis, Natural Law and Natural Rights, Oxford, Clarendon Press 1980, s. 36.

7 Jose Mario Juan Cravero podda analizie te definicj w swojej La ley Natura en la Filozofia Econmica de Fray Toms de Mercado, Bibliteca del Pensalmientoi Economico Latinoamericano del Periodo Hispano (Bibleh), Consejo Nacional de Ivestigaciones Cientificas y Tecnicas (Conicet), Serie Ensayos y Conferencias, No. 2, Buenos Aires, Facultad de Ciencias Sociales y Economicas de la Pontifici Universidad Catolica Argentina Santa Maria de los Buenos Aires 1983.

8 Unde virtus humana, quae hominem facit bonum, et opus ipsius bonum seddit. Intantum est secundum naturam hominis inquantum convenit rationi; witium autem intantum est contra naturam hominis inquantum est contra ordinem rationis. w. Tomasz z Akwinu, Summa, I-II, kwestia 71, art. 2, odp., s. 14.

9 w. Tomasz z Akwinu, Summa, I-II, kwestia 91, art. 2. Nie caa wieczna prawda moe by pojta przez rozum. Dziki rozumowi spekulatywnemu istnieje w nas znajomo niektrych najoglniejszych zasad, nie istnieje za w nas znajomo waciwa kadej prawdy., Summa, I-II, kwestia 91, art. 3. Prawo naturalne jest nakazem rozumu praktycznego. Zatem pierwsze przykazanie prawa jest takie: Dobro naley czyni, dy do, a za naley unika. Na tym opieraj si wszystkie inne przykazania prawa natury: tak mianowicie, eby do przykaza prawa naturalnego naleay te wszystkie inne nakazy czynienia i unikania, ktre rozum praktyczny w naturalny sposb uznaje za dobre dla czowieka. Summa, I-II, kwestia 94, art. 2, tom 13, s. 55. Proces praktycznego rozumowania rozpoczyna si od okrelonych zasad i dochodzi do okrelonych konkluzji. Opierajc si na naturze prawa naturalnego, ludzki umys musi dokonywa bardziej dokadnych uporzdkowa. Summa, I-II, kwestia 91, art. 3. Prawo naturalne odnosi si do rozumu praktycznego.

10 Luis de Molina, De iustitia et iure, Moguntiae 1614, tr. 1, dis. 4. Po acinie tekst brzmi: cuius obligatio oritur ex natura rei. Joseph Schumpeter napisa, i Luis de Molina, w sposb jasny identyfikowa prawo naturalne z jednej strony z nakazem rozumu (ratio recta) i z tym, co jest spoecznie oczekiwane jako konieczne z drugiej ostatecznie poczy prawo naturalne z nasz racjonalna diagnoz. History of Economic Analysis, Oxford, Oxford University Press 1954, s. 109.

11 New Catholic Encyclopedia daje nastpujce wyjanienie: System normatywny zakada dla analizowania zjawisk ekonomicznych teori wyjaniania; tak wic zwolennicy objaniajcego prawa naturalnego rzadko poprzestaj na poziomie czystej analizy i d do podnoszenia swoich konkluzji do poziomu norm etycznych i kanonw postpowania. Patrz artyku Natural Law in Economics, L.C. Bron. Te sam autor powiada: Rehabilitacja normatywnego prawa naturalnego bdzie wymaga lepszego opanowania teorii ekonomicznej przez jego zwolennikw. Tame.

12 Tame.

13 New Catholic Encyklopedia, patrz Ethics, napisa V.J. Bourke.

14 Tame

15 Carl Menger, Problems of Economics and Sociology, Urbana, University of Illinois Press 1963, ss. 39 i 220.

16

Ludwig von Mises, Human Action, 2 wyd., New Haven, Connecticut, Yale Univesity Press 1959, s. 10.

17 Lionel Robbins, An Essay on the Nature of Significance of Economic Science. London, Macmillan 1952, s. 16.

New Catholic Encyclopedia, Economics and Ethics, napisa T. F. Devine.

18 Paul A. Samuelson, Economics, An Introductory Analysis, 7th ed., New York, McGrew-Hill 1967, s. 5

Menger, Problems, s. 211.

19 New Catholic Encyklopedia, patrz Ethics, napisa T.F. Devine.

20 Menger, Problems, s. 38.

21 Lionel Robbins, The Theory of Economic Policy in English Classical Political Economy, London, Macmillan 1952, s 176-177.

22 Menger, Problems, s. 38

23 Margrit von Mises, My Years with Ludwig von Mises, New Rochelle, N.Y., Arlington Huose 1976, s. 134.

24 New Catholic Encyclopedia, Economics and Ethics, napisa T. F. Devine, s. 83.

25 Patrz na przykad Juliusz Kovesi, Against the Ritual of Island Ought, Midwestern Studies in Philosophy 3 (1978), s. 5-16, Ralph McInerny, Naturalism and Tomistic Ethics, The Tomist 40(April 1976), s. 222-242.

26 Paul W. Taylor, Problems of Moral Philosophy: An Introduction to Ethics, Belmont, Calif., Dickenson 1967, s. 366.

27 Tame.

28 Tom L. Beauchamp przedstawia interesujc analiz tego zagadnienia w The Foundations of Ethics and the Foundations of Science, w Knowing and Valuing: The Search for Common Roots, wyd. H. T. Engelhardt Jr., I. D. Callahan, vol. 4, New York, Hastings Center, Institute of Society, Ethics and the Life Sciences, 1980, s. 260-269.

29 Joseph A. Schumpeter zamieszcza wietne analizy tego tematu w swojej History of Economic Analysis, New York, Oxford UP, 1954, s. 110-113.

30 Byoby wielkim bdem ignorowanie faktu, ze wszystkie odmiany doktryny zawieraj zasadnicz ide, ktra ani nie moe by skompromitowana przez zwizek z niedajcymi si intelektualnie obroni nieoczekiwanymi i nieprzewidywalnymi zmianami, ani zdyskredytowania przez krytycyzm. Na dugo przedtem, zanim klasyczni ekonomici odkryli, ze powtarzalno w cigu zdarze przewaa w dziedzinie ludzkiego dziaania, mistrzowie prawa naturalnego byli niejasno wiadomi tego nieuniknionego faktu. Spord wprawiajcych w zakopotanie rnorodnych doktryn przedstawianych pod szyldem prawa naturalnego, ostatecznie wyoni si zesp twierdze, ktrych adna krytyka nie bdzie moga nigdy uniewani. Pierwsza jest idea goszca, e istnieje dany przez natur porzdek rzeczy, do ktrego czowiek musi przystosowa swoje dziaanie, jeli chce odnie sukces. P drugie: jedynym rodkiem dostpnym dla czowieka, aby pozna w porzdek, jest mylenie i rozumowanie i adna istniejca instytucja spoeczna nie jest zwolniona z podlegania egzaminowi i ocenie poprzez dyskursywne rozumowanie. Po trzecie: nie ma adnego innego dostpnego kryterium dla oceny jakiegokolwiek dziaania, zarwno indywidualnego, jak i grupy osb, poza efektem owego dziaania. Doprowadzona do swej ostatecznej konsekwencji logicznej idea prawa naturalnego wiedzie ostatecznie do racjonalizmu i utylitaryzmu. Ludiwg von Mises, Theory and History, New Haven, Conn., Yale UP 1957, s. 44-45.

31 Popper, Spoeczestwo otwarte, op. cit., s. 80.

32 Joseph A. Schumpeter, Economic Doctrine and Metod, New York, Oxford UP, 1954, s. 19-20.

Rozdzia III

Wasno prywatnaPewnego dnia, kiedy w. Franciszek szed przez miasto, pojawi si przed nim czowiek optany przez szatana i zapyta go: Jaki jest najgorszy grzech na wiecie? w. Franciszek odpowiedzia, e zabjstwo jest najciszym grzechem. Lecz demon odrzek, e istnieje jeszcze jeden grzech gorszy ni zabjstwo. wity nakaza, wic: W imi Boga powiedz mi, jaki jest gorszy grzech od zabjstwa? Na co diabe odpar, i posiadanie dbr, ktre nale, do kogo innego jest gorsze od zabjstwa, gdy jest to grzech, ktry posya do pieka wicej ludzi ni jakikolwiek inny1.1 Historia opowiadana przez w. Bernardyna ze Sieny w kazaniu XXVII z De amore irratio, Opera omnia, Venice 1591.

Kontynuujc tradycj tomistyczn, pni scholastycy przypisywali wielk wag do usprawiedliwienia prywatnej wasnoci, uznajc, i wywodzi si ona zarwno z wiecznego, jak i naturalnego prawa. Niektrzy z wczesnoscholastycznych autorw uwaali, e dobra winny by posiadane wsplnie i potpiali tych, ktrzy posiadali bogactwa. Pni scholastycy odrzucali owo potpienie; udowadniajc swj punkt widzenia, uywali argumentw z Pisma witego oraz analizowali ludzkie dziaanie.Ci, ktrzy przeciwstawiali si wasnoci prywatnej, czsto cytowali fragment opisujcy bogatego modzieca (ukasz, 18:18-25). Pewien przedstawiciel jednej z wpywowych rodzin ydowskich podszed do Jezusa i zapyta Go:

Nauczycielu dobry, co mam czyni, aby osign ycie wieczne? Jezus mu odpowiedzia: Czemu nazywasz mnie dobrym? Nikt nie jest dobry, tylko sam Bg. Znasz przykazania: Nie cudzo, nie zabijaj, nie kradnij, nie zeznawaj faszywie, czcij swego ojca i matk! On odrzek: Od modoci przestrzegaem tego wszystkiego. Jezus syszc to, rzek mu: Jednego ci jeszcze brak: sprzedaj wszystko, co masz i rozdaj ubogim, a bdziesz mia skarb w niebie; potem przyjd i chod za Mn. Gdy to usysza, mocno si zasmuci, gdy by bardzo bogaty. Jezus zobaczywszy go [takim] rzek: Jak trudno bogatym wej do krlestwa Boego. atwiej jest wielbdowi przej przez ucho igielne ni bogatemu do krlestwa Boego1.

Chocia wielu autorw sdzio, e Jezus potpi posiadanie bogactw, pni scholastycy wykazywali, e nie jest to waciwa interpretacja. Cytujc ukasza, (14:26), gdzie Jezus mwi: Jeli kto przychodzi do mnie, a nie ma w nienawici swojego ojcai matki, ony i dzieci, braci i sistr, nadto i siebie samego, nie moe by moim uczniem, wskazywali oni, e w fragment nie zaleca chrzecijanom nienawici do swoich ojcw. Takie rozumowanie byoby sprzeczne z Czwartym Przykazaniem. Tomistyczna i scholastyczna interpretacja tego fragmentu mwi, e wejcie do krlestwa Boego jest odmwione temu, kto ceni rzeczy bardziej od Boga2. W Ewangelii w. Mateusza (10:37) ten sam fragment brzmi: Kto kocha ojca lub matk bardziej ni Mnie, nie jest Mnie godzien. I kto kocha syna lub crk bardziej ni Mnie, nie jest Mnie godzien. Gdybymy cenili rzeczy bardziej od ich stwrcy, jak czyni to w mody bogacz, ktrego celem ostatecznym byo bogactwo, stanowioby to naruszenie porzdku naturalnego3. Jak to jest wyraone u ukasza (12:29-31):

I wy zatem nie pytajcie, co bdziecie jedli i co bdziecie pili, i nie bdcie o to niespokojni. O to wszystko bowiem zabiegaj narody wiata. Lecz Ojciec wasz wie, e tego potrzebujecie. Starajcie si raczej o jego krlestwo, a te rzeczy same bd wam dodane.

W odniesieniu do zagadnienia bogactw, warto jest odnotowa, e wielu ludzi bliskich Jezusowi, byo cakiem bogatych jak na owe czasy. Wydaje si, e Jzef mia swoje wasne przedsibiorstwo i by moe take osa; Piotr posiada d ryback.Z kolei Mateusz by poborc podatkowym. Jezus pochwala bogatego ma Zacheusza4. To bogaty Jzef z Arymatei zachowa wiar, nawet wtedy, kiedy apostow opado zwtpienie (Mt 25:57). Jezus nie potpia posiadanych bogactw, ale, raczej nieporzdek do nich doczony5. Ci, ktrzy byli przeciwni wasnoci prywatnej cytowali take Dzieje Apostolskie (2:44-47):

Ci wszyscy, co uwierzyli, przebywali razem i wszystko mieli wsplne. Sprzedawali majtki i dobra i rozdzielali je kademu wedug potrzeby. Codziennie trwali jednomylnie w wityni, a amic chleb po domach przyjmowali posiek z radoci i prostot serca. Wielbili Boga, a cay lud odnosi si do nich yczliwie, Pan za pomnaa codziennie tych, ktrzy dostpowali zbawienia.

Podobnie jak w. Tomasz6, pni scholastycy odwoywali si do augustiaskiego potpienia nauczania tak zwanych Apostow. Twierdzili oni, e byo herezj utrzymywa, i ci, ktrzy posiadaj dobra nie mog wej do krlestwa niebieskiego. Lessie zauway, i istnieje wiele fragmentw w Pimie, ktre stwierdzaj, e posiadanie nie jest grzechem7. Miguel Saln powoywa si za na autorytet w. Augustyna w tej kwestii8. Juan de Medina take cytowa w. Augustyna i dodawa, i chocia niektrzy z Apostow posiadali dobra, Jezus nie nakazywa im si ich wyrzec. Medina dodatkowo zaznacza, i naturalne prawo ani nie nakazuje, ani nie zakazuje podziau dbr9.Pedro de Aragon wyjania, e jeli sdzimy, i dla pewnych ludzi (na przykad dla zakonnikw) lepiej jest posiada dobra wsplnie, to wcale nie implikuje to, i to samo mona powiedzie o wszystkich ludziach w ogle10. W ten sam sposb mona doj do wniosku, e skoro ksia musz pozostawa w celibacie, to nikt nie powinien si eni.Wedug Mediny i Dragona potpienie Ananiasza (za symulowanie rezygnacji ze swoich bogactw) nie dowodzi, e bogactwo jest ze. Grzechem Ananiasza byo okamanie Pisma witego11. Aby rozwin swj dowd, Medina cytuje Psalm 62: do bogactw choby rosy, serc nie przywizujcie12. Villalobos cytuje Przysowia (10:22): Bogosawiestwo Paskie wzbogaca, wasny trud niczego tutaj nie doda13.Poza odniesieniami do Pisma, redniowieczni uczeni, posugiwali si logik i rozumowaniem. Zwracali uwag na poytek, jaki pynie z prywatnej wasnoci dla rozwoju rodzaju ludzkiego. Przedstawiali argument utylitarny, aby pokaza, i dobra bdce prywatn wasnoci s lepiej wykorzystane ni te, ktre s wsplne. Owo wyjanienie byo zaledwie zaczynem teorii rozwoju ekonomicznego: dystrybucja dbr i ich ostateczne posiadanie przez osoby prywatne uatwiaj wzrost produkcji.Domingo de Soto krytykowa wsplne posiadanie z arystotelesowskiej i Tomaszowej perspektywy14. Twierdzc, e niemoliwe jest osignicie obfitoci w systemie wasnoci wsplnej, sugerowa on trzy moliwe rozwizania:1. ziemia, ktra jest prywatnie posiadana, podczas gdy jej wytwory s wsplnie dzielone;2. wsplnie posiadana ziemia, ktrej wytwory ciesz si prywatn wasnoci;3. wsplne posiadanie zarwno ziemi, jak i jej owocw.De Soto przyznawa, e kady z tych systemw ma swoje ujemne strony. W przypadku pierwszym narastay bd wtpliwoci:

Wynagrodzenie za prace nie bdzie rwne. Ci, ktrzy posiadaj wicej ziemi, bd musieli pracowa wicej, podczas gdy owoce ich pracy bd rozdzielane pomidzy wszystkich po rwno, wedug potrzeb. Bd si wic czuli uraeni, otrzymujc mniej za wiksz prac15.

Jeli za idzie o wsplne posiadanie ziemi zakadajce prywatne posiadanie jej owocw kady bdzie oczekiwa od innych, aby pracowali. Poniewa ludzka mio do wasnych dbr jest silna, dystrybucja dbr bdzie wywoywaa wielk zazdro16. Podobne problemy bd si pojawiay, kiedy zarwno ziemia jak i owoce bd wsplnie posiadane:

Kady pracownik bdzie si stara przywaszczy sobie jak najwicej co tylko moliwe dbr i, poddajc si waciwemu dla rodzaju ludzkiego podaniu bogactwa, kady bdzie zachowywa si w ten sam sposb. Pokj, rwnowaga i przyja, poszukiwane przez filozofw, bd wic nieuchronnie podwaone17.

Kiedy posiadane dobra s wsplne, uporzdkowane spoeczestwo i pokojowy podzia pracy s niemoliwe. Poniewa nikt nie bdzie si chtnie zgadza na wykonywanie bardziej niebezpiecznych prac, spoeczestwo bdzie pozbawione rwnowagi.Poza odwoywaniem si do argumentw ekonomicznych na korzy prywatnego posiadania, pni scholastycy uywali te argumentw moralnych. De Soto pisa, i w kontekcie wsplnego posiadania dbr, cnota szczodroci (liberality) zaniknie, poniewa ci, ktrzy nic nie maj, nie mog by szczodrzy18. Cnota gocinnoci take stanie si niemoliwa, gdy nikt nie bdzie posiada domu. De Soto cytowa nastpnie powiedzenie w. Augustyna, i herezj jest twierdzenie, e posiadanie jest grzeszne. Zauway, e nawet kler moe posiada dobra jako swoj wasno. W rzeczy samej, Sobr w Konstancji (1414-1418) potpi Jana Husa za przeciwstawianie si tej zasadzie19. W odpowiedzi na zarzut, e prywatna wasno nie rozwie sporw i za, ktre pojawiaj si w yciu spoecznym, de Soto wyjania, e aby prawo byo sprawiedliwe nie jest wymagane, aby wszystkie jego cele musiay by osignite. A nastpnie zauway, e nie ma takiego prawa, ktre moe zabroni ludziom uywania ich wolnoci w sposb, ktry burzy ad i porzdek20. Chocia instytucja prywatnej wasnoci wspomaga pokj i rwno, nie moe ona zagwarantowa obalenia za.Tomas de Mercado take uznawa istnienie kategorii korzyci wasnej w postpowaniu czowieka; zwraca te uwag na fakt, i ludzie przykadaj wiksz wag do swoich wasnych dbr. Podkrela, e wsplne posiadanie jest nieproduktywne,

poniewa ludzie najbardziej kochaj te rzeczy, ktre nale do nich. Jeli kocham boga to jest to mj Bg, Stwrca i Zbawiciel, ktrego pokochaem. Jeli kocham tego, kto mnie spodzi, to jest to mj ojciec, ktrego kocham. Jeli ojciec kocha swoje dzieci, to dlatego, e s to jego dzieci. Jeli ona kocha swego ma, to dlatego, e on naley do niej i nawzajem A jeli ja kocham przyjaciela, to jest to mj przyjaciel, lub mj rodzic, albo mj ssiad. Jeli pragn wsplnego dobra, to jest to z korzyci dla mojej religii lub te mojego kraju, albo mojego pastwa. Mio zawsze wie si ze sowem mj, a idea posiadania jest podstaw dla natury i istoty mioci21.

Z powodu grzechu pierworodnego istnieje tak wiele chciwoci, e wiat cay jest niewystarczajcy dla jednej osoby i dotyczy to w wikszym lub mniejszym stopniu wszystkich22. Stwierdzajc, e ekonomiczne dobra s niewystarczajce, Mercado popiera prywatn wasno jako wydatn metod zredukowania jeli nie pokonania owej niewystarczalnoci.

Nie mona znale osoby, ktra nie daje pierwszestwa swoim wasnym interesom albo, ktra nie woli urzdza raczej swojego domu ni domu republiki. Widzimy, e dobra prywatne kwitn, podczas gdy nalece do miasta lub rzdu cierpi z powodu nieodpowiedniej troski i gorszego zarzdzania. W zwizku z tym Arystoteles twierdzi, e przyjemno, ktr czowiek odczuwa przy pracy na swoim, jest nieuchronna. Nie jest atwo wyjani, jak wane jest dla czowieka, by wiedzia, e jest wacicielem rzeczy, ktr wytwarza. Z drugiej strony, ludzie traktuj wsplne przedsiwzicia z wielk obojtnoci Kiedy czowiek utraci sw niewinno, stao si dla kadego konieczne, aby dzieli si rzeczami tego wiata, nieruchomociami lub te dobrami ruchomymi Jeli (jednak) powszechna mio nie skoni ludzi do tego, aby troszczyli si o rzeczy, prywatny zysk jak najbardziej tak. Tak wic, prywatnie posiadane dobra bd si powiksza. Gdyby pozostay we wsplnym posiadaniu, prawd byoby przeciwiestwo23.

Juan de Mariana odnosi si take do zwizku pomidzy korzyci wasn a troskliwym uyciem dbr ekonomicznych. Nie do koca by zwolennikiem tych, ktrzy pytali:

Kto zamierza ograbi czowieka z tego stanu lub instynktu, o ile oczywicie nie pragnie on jednoczenie zniszczy wszystkich podstaw powodzenia jednostki? Czy istnieje co bardziej nieroztropnego, ni dziaanie przeciwko naszym wasnym interesom w celu suenia interesom innych ludzi, czego sprawiedliwo nierzadko si od nas domaga?24

Uzna on, jednakowo, e postpowanie w kategoriach korzyci wasnej jest rzecz naturaln dla istot obdarzonych dusz. Gdyby wymiana dbr zostaa zakazana, dodawa, nie byoby moliwe spoeczestwo; ylibymy wszyscy w ucisku i w lku, nie mielibymy wiary w nasze dzieci, ani te nasze dzieci nie ufayby swoim rodzicom25. Spoeczestwo istnieje zatem dlatego, e czowiek nie jest samowystarczalny. Niewystarczalno moe by przekroczona poprzez obustronn wymian przedmiotw posiadanych w wielkiej iloci przez jedn lub drug stron26. Upomina wic wadze, aby zachowyway w pamici fakt, i nic bardziej nie przyczynia si do dziaania, ni czyja wasna korzy, czy tyczy si to ksicia, czy te obywatela i e ksi nie powinien wierzy w porozumienie bd przyja, gdzie nie mona oczekiwa adnego zysku27. Zdradzajc wielki stopie samokrytycyzmu, powouje si on te na przykad skromnego uycia rzeczy wsplnie posiadanych przez Jezuitw:

Jestemy zbyt ekstrawaganccy. Nasze habity wykonane s z czarnej weny i uywamy wszystkiego wsplnie, od najwikszej do najmniejszej rzeczy: papierw, atramentu, ksiek, naszego wiatyku (viaticum). Oczywicie, e jest to naturalne dla ludzi, e wydaj znacznie wicej, kiedy zaopatruj si wsplnie, ni kiedy musz uzyskiwa rzeczy tylko dla siebie. Ilo naszych wsplnych wydatkw jest niewiarygodna28.

Bartolomeo de Albornz zaznaczy, e nawet ksia pozwalali sobie na ekonomiczne naduycia, kiedy ich dobra byy utrzymywane raczej wsplnie ni indywidualnie. Kiedy rzeczy nale do ksidza, oszustwo jest mao prawdopodobne

poniewa dobra nale do osoby, maj one waciciela, ktrego mona skrzywdzi, tak wic bdzie si on strzeg, aby nie zosta oszukanym. Taka sytuacja nie ma miejsca w kocielnym warsztacie. Jako e nie stanowi on wasnoci obywatela, ktry osobicie jest nim zainteresowany. Popularne powiedzenie osio, ktrego wacicielami jest wiele wilkw, bdzie szybko zjedzony wyrasta z takiego rozumowania29.

Albornz stwierdza nastpnie, e ludzie odpowiedzialni za kocielne warsztaty rzemielnicze, s jak rzenicy, ktrzy zabijaj krow (tracc cae przysze mleko, maso, ser i cielta), powicajc setki funtw misa, po to, eby zarobi kilka centw. W myl jego przykadu urzdnicy odpowiedzialni za warsztaty, owiadczaj, e Koci potrzebuje kielich lub pateny i przykazuj gwnemu posugaczowi, aby je wykona. I kiedy on uczciwie wyznaje, e w warsztacie nie ma pienidzy lub nawet, e warsztat znajduje si w dugach, zostaje ekskomunikowany30.Luis de Molina zawar wiele fragmentw, opiewajcych prywatn wasno, w swojej De iustitia et iure. Gdyby rzeczy byy wsplne, powiada, byyby le uprawiane i administrowane. Pojawiby si niedostatek, a ludzie walczyliby ze sob o ich konsumpcj i uycie. Potniejsi nieuchronnie wyzyskiwaliby sabych. Nikt nie byby zainteresowany sub dobru wsplnemu i nikt nie zgodziby si na wykonywanie tych zawodw, ktre wymagaj wikszego wysiku31. Wedug Moliny prywatna wasno moga istnie nawet przed grzechem pierworodnym, poniewa w tym stanie, ludzie, na mocy powszechnej zgody, mogli podzieli dobra na ziemi32. Przykazanie nie kradnij zakada, e podzia dbr nie wypacza prawa naturalnego33. Wszyscy pnoscholastyczni autorzy zwracali baczn uwag na moralny aspekt uycia dbr, na ktry pozwala prywatna wasno. Jamuny powinny by rozdawane spord prywatnych a nie wsplnych dbr34. Cnota mioci bliniego, szczodro, gocinno i wielkoduszno nie byyby moliwe w wiecie, w ktrym nie byoby wasnoci prywatnej.Nie jest wic zaskoczeniem, e autorzy owi uywali argumentw utylitarnych, szczeglnie, i wprowadzali je cznie ze wskazaniem na to, e dystrybucja dbr jest zgodna z prawem naturalnym. Jednake dla pnych scholastykw, midzynarodowa dystrybucja rzeczy bya kwesti ius gentium, ktra wywodzi si z innych zasad ni te, na ktrych zasadza si prawo naturalne35. Baez twierdzi, e prawo naturalne, skada si z oczywistych zasad i z konkluzji, ktre z koniecznoci z tyche zasad si wywodz. Jak zaznaczylimy powyej, powouje si on na przykad Zotej Reguy i jej zastosowanie odnonie prywatnej wasnoci. Z zasady Czy innym to, co chciaby, aby inni czynili tobie dochodzi on do nastpujcej konkluzji: Nie wolno kra. Ius gentium, z drugiej strony, moe by definiowane jako cz systemu prawnego, zarwno midzynarodowego, jak i wewntrznego, ktra wyprowadzana jest z powszechnych zwyczajw, przewaajcych wrd rnych ludzi36. Wedug Baeza ius gentium nie odnosi si do oczywistych zasad ani konkluzji, ktre w sposb nieunikniony si z nich wyprowadza. Niemniej jednak wiedzie do takich konkluzji, ktre s tak dogodne i uyteczne dla spoeczestwa, e kady nard musi je uzna. Baez przedstawia dwa przykady prawa stanowionego (prawa zwyczajowego): pierwszy, e dystrybucja wasnoci jest konieczna dla spoeczestwa ludzkiego i drugi, e wasno musi by poddana dystrybucji. Precyzuje nastpnie, i owe dwie idee nie s oczywiste, ale raczej wynikaj z uytecznych zasad. Uprawa ziemi na przykad jest niezbdna dla utrzymania ludzkiego ycia i pokoju w pastwie37. Takie nakazy nie wyrastaj ze Zotej Reguy, lecz z uznania faktu, e ludzie s zdolni do za.

Wiemy, e pola nie s wydajnie uprawiane, kiedy znajduj si we wsplnym posiadaniu, i e std nie bdzie pokoju w pastwie; widzimy wic, e wygodne jest, kiedy przeprowadzimy dystrybucj dbr38.

Wedug Lessia, po grzechu pierworodnym podzia dbr ziemskich na prywatn wasno nie tylko jest dozwolony, ale take owocny dla rodzaju ludzkiego. Cytuje on wiele fragmentwz Pisma witego jako tego dowd. W odniesieniu do drugiej kwestii e dystrybucja wasnoci jest uyteczna dla rodzaju ludzkiego jego argumentowanie idzie ladem nauczania arystotelesowskiego. Bez wasnoci prywatnej, przyznaje on, o rzeczy le by si troszczono, a pokj pomidzy ludmi nie byby moliwy. Lessio stwierdzi, e wanie tak stao si w przypadku rodzin Abrahama i Lota; wzajemne animozje pomidzy nimi uspokoiy si dopiero wtedy, kiedy podzielono ziemi (Gen. 13)39.Po powtrzeniu podobnych argumentw, Antonio de Escobar y Mendoza wyjania, e prawie wszyscy ludzie, poza najbardziej dzikimi, dali swoje przyzwolenie na podzia wasnoci, poniewa dobra s lepiej administrowane, kiedy znajduj si w prywatnych rkach40.Podsumowujc rozmylania pnych scholastykw stwierdzi naley, e dostarczaj kilku argumentw na korzy wasnoci prywatnej:

1. Wasno prywatna pomaga zapewni sprawiedliwo. Zo istnieje, poniewa ludzie s grzeszni. Gdyby dobra byy wsplnie posiadane, li ludzie a nawet zodziej i skpcy41 byliby tymi, ktrzy zyskaliby najwicej, poniewa braliby ze spichrza wicej, a dawali mniej. Dobrzy ludzie, z drugiej strony, wnosiliby wicej, a zyskiwali mniej. Fakt, e najbardziej niemoralni ludzie dominuj w spoeczestwie, opisuje bolesny element i znieksztacenia porzdku naturalnego.2. Prywatna wasno jest uyteczna dla zachowania pokoju i harmonii miedzy ludmi. Tam za, gdzie dobra utrzymywane s wsplnie, rozterki s nieuniknione.3. Prywatnie posiadane dobra produkcyjne s bardziej owocne, gdy jest naturalne dla czowieka, e bardziej opiekuje si on tym, co do naley ni tym, co naley do wszystkich; std redniowieczne przysowie Osio, ktry jest wasnoci wielu wilkw, bdzie wkrtce zjedzony.4. Prywatna wasno jest dogodna dla utrzymania porzdku spoecznego; promuje ona woln spoeczn wspprac. Gdyby wszystko byo wasnoci powszechn, ludzie odmawialiby wykonywania mniej przyjemnych prac.5. Nikt (nawet ksia) nie moe odseparowa si od doczesnych dbr. Grzech pierworodny niesie za sob problem niedostatku, ktry jest rdem problemw ekonomicznych (to jest rnic pomidzy nieograniczonymi potrzebami a ograniczonymi zasobami).Obecnie tak mocno jestemy przywizani do tych doczesnych spraw i mamy tak wiele potrzeb, e jest to konieczne dla kadego, aby posiada on wasno, bez wzgldu na to jak jest ona wielka; kady winien te wiedzie, e musi y z owej wasnoci i pozostawi swojemu ssiadowi jego wasno na jego uytek.Postpowanie tego rodzaju jest niezbdne, z powodu naszej saboci i ndzy. Formuowane tu zasady musz stosowa si te do czonkw zgromadze zakonnych, ktrzy wybrali ubstwo w pragnieniu naladowania pierworodnej niewinnoci. Dostojnicy tych zakonw musz rozdziela szaty, ksiki, papiery i inne przedmioty z niektrych z nich ksia uczyni dobru uytek a ci, ktrzy s w potrzebie, mog wykorzysta reszt42.

Wasno podziemna

w. Tomasz43 a take jego uczniowie rozwaali kwestie posiadania w odniesieniu do rzeczy zarwno na powierzchni ziemi, jak i pod jej powierzchni. Ich analizy i konkluzje s wane dla wspczesnej polityki ekonomicznej, poniewa XX-wieczne ustawodawstwo w wielu krajach przewiduje rne podejcie do posiadania powierzchniowego oraz posiadania podziemnego. Pedro de Ledesma, idc za rozumowaniem w. Antonina, zauwaa, e te rzeczy, ktre nigdy nie miay waciciela nale do tego, kto je znalaz, a ten kto je znalaz nie popenia przestpstwa, kiedy je zatrzymuje44. Wedug Ledesma znalazca ma naturalne prawo do przywaszczenia sobie tego dobra. Przyznaje on take, e w wielu krlestwach istniej ustawy, ktre lekcewa to prawo.Rzeczy, ktre pewnego czasu miay swojego waciciela, takie jak skarby, mog, w pewnych okolicznociach, nalee do tego, kto je znalaz. Niekiedy znalazca moe nie zatrzyma skarbw, jak na przykad, w takiej sytuacji, kiedy rodzina waciciela wiedziaa, gdzie skarb by ukryty. Miguel Saln zauway, e specyficzne okolicznoci, mog wpywa na kwestie wasnoci. Skarb moe by znaleziony na ziemi nienalecej do nikogo albo na czyim terenie. Moe by znaleziony przez przypadek albo poprzez pracowito i sztuk. Po rozrnieniu pomidzy skarbami pozostawionymi lub ukrytymi i nastpnie zapomnianymii tymi, ktre pozostawiono z pen wiadomoci w takich miejscach jak groby, dochodzi on do konkluzji, e te ostatnie nie nale do znalazcy, ale raczej do tego, kto je tam zostawi lub do jego nastpcw. Z tego powodu, Saln krytykowa Hiszpanw, ktrzy przywaszczali sobie skarby Aztekw i Inkw, opisujc te akty jako zwyczajny rabunek i owiadczajc, e skarby te winny by przywrcone ich rzeczywistym wacicielom. Wedug zasad prawa naturalnego, rzeczy znalezione na terenie nienalecym do nikogo, nale do znalazcy45. Salon precyzowa te, i ta sama regua stosuje si do sytuacji, kiedy kto znajduje skarb na terenie swojej wasnym terenie.Jeli za skarb zosta odnaleziony na cudzym terenie, redniowieczni uczeni wycigali inne wnioski. Jeli odkrycie skarbu na czyim terenie dokonao si przez przypadek, Saln zadekretowa, i poowa jego naley do waciciela ziemi, a druga do znalazcy.Z drugiej strony, jeli odkrycie tego skarbu nastpio w wyniku cikiej pracy i pilnoci, to wtedy winien on nalee w caoci do waciciela ziemi. Scholastycy opierali te zasady na fakcie, e jeeli kto inwestowa zarwno rodki, jak i wysiki na rzecz poszukiwania skarbw na czyjej posiadoci, naley przypuszcza, e wiedzia o ich istnieniu. Jako kar za ukrycie tego rodzaju wiedzy i za usiowanie oszustwa, cay skarb winien by oddany wacicielowi ziemi. Jeli istnieje wiadectwo prawdziwej niewiadomoci ze strony znalazcy oraz jeli jego wysiek zainwestowany zosta w innym celu ni znalezienie skarbu, tedy waciwe rozwaenie, kto ma skarby posiada ulec winno zmianie46.Wikszo tomistycznych autorw potrafio atwo dowie, e jeeli kto kupi kawaek ziemi ze skarbami w niej pogrzebanymi, to osoba ta stawaa si rzeczywistym wacicielem owych skarbw, nawet w przypadku, kiedy sprzedawca nie wiedzia o skarbie. Ich gwny argument z Pisma witego to fragment ze w. Mateusza, 13:44: Krlestwo niebieskie podobne jest do skarbu ukrytego w roli. Znalaz go pewien czowiek i ukry ponownie. Z radoci poszed, sprzeda wszystko, co mia i kupi t rol. Zarwno Miguel Saln, jak i Pedro de Ledesma uywaj tego argumentu.Jeli prawo naturalne mwi, e skarb naley do jego znalazcy albo cakowicie (jak wtedy, kiedy znaleziony zosta na niczyjej ziemi, albo na wasnym terenie), albo czciowo, logiczne jest wyprowadzi wniosek, e wszystko umiejscowione przez natur pod powierzchni ziemi cakiem racjonalnie naley do posiadacza powierzchni teje ziemi. Scholastycy przywouj przykady z metalu bd mineraw, szczeglnie zota i srebra. Saln twierdzi wyranie, e zoa mineraw, srebra i zota, jak i innych metali w ich stanie naturalnym, nale do waciciela ziemi i s na jego uytek47. W nieco wicej ni sto lat potem pnoscholastyczny autor, P. Gabriel Antonie (1678-1743) sdzi, i

kamienie, wgiel, glina, piasek, zoa elaza, ow, ktre s znalezione pod powierzchni czyjej ziemi nale do jej waciciela. W efekcie s one czci ziemi, dlatego e nie skada si ona jedynie z samej powierzchni, ale z caej swej gbokoci a do rodka ziemi i to wanie tutaj moemy znale jej owoce. To samo moe by powiedziane o zoach metalu48.

Warto pamita, e natura umieszcza mineray w ziemi dziki procesom naturalnym. Z definicji skarby s przedmiotami, ktre ludzie umiecili w ziemi celowo i nienaturalnie. Autorzy pnoscholastyczni uznawali prawa znalazcy, a take pierwszego waciciela. Jeli zaakceptuje si zasad prywatnego posiadania zakopanych skarbw, atwiej jest uzna prywatn wasno zasobw naturalnych.Owe sdy byy powszechne pomidzy teologami, ktrzy komentowali w. Tomasza. Fakt, e uoglniali oni swoje poparcie dla prywatnej wasnoci w odniesieniu do podziemnych dbr, nie powstrzymywao ich przed przyznaniem, e poprzez ustanowione prawodawstwo rzd (w ich przypadku, krl) mg przej cz dochodw pyncych z eksploatacji podziemnego posiadania. Rzeczywicie, szczeglnie podkrelali oni rnice w tej kwestii pomidzy jednym a drugim krlestwem. Podczas gdy jedni twierdzili, e w przypadku metali zazwyczaj procent wynosi pit cz, inni zaznaczali, e w Kastylii procent wynosi 66.7 (2/3). Ten podatek by zawsze naliczany od deductis expensis, czyli po odjciu wszystkich wydatkw poniesionych na odkrycie, oczyszczenie i rozwj wydobycia49.W ten sam sposb, w jaki pni scholastycy usprawiedliwiali opodatkowanie dbr rolniczych, popierali take podatki nakadane na produkty podziemne. Podatki stanowiy, bowiem dla nich ograniczenia w uyciu i posiadaniu (domain) wasnoci prywatnej50. W swoim wysiku czynionym, aby chroni cao posiadania, a take, aby osign pokj, harmoni, porzdek i rozwj, rzd przejmuje cz takiej wasnoci. Niestety, scholastycy zauwaali, e prawa krlestwa bardzo czsto ignoruj wskazania prawa naturalnego. Stwierdzajc najpierw, i na mocy prawa naturalnego mineray nale do waciciela ziemi, na ktrej zostay znalezione51. Pedro de Ledesma dodawa, e

istnieje takie prawo (w Krlestwie Hiszpanii), ktre mwi, e zyski osignite z metali i sklepw z elazem nale do krla inne za prawo mwi, e nikt bez licencji lub te przywileju krlewskiego nie moe oczyszcza lub wydobywa metali52.

Hiszpaski system kolonialny wprowadzi nastpnie te same regulacje w wielu krajach latynoamerykaskich.Jeden z autorw, ktrzy w wielkim stopniu wpynli na hiszpaskich scholastykw, Sylvestre z Prerio, dowodzi, e prawo, ktre obdarowuje ksicia wszystkimi skarbami znalezionymi przez innych, nawet, jeli zostay znalezione one na terenie prywatnym, byo zarwno okrutne, jak i przeciwne prawu naturalnemu i powszechnemu. Sylvestre podda krytyce opini Paludano, ktry twierdzi, e zgodnie z tradycj wszystkie skarby nale do ksicia, bez wzgldu na to, gdzie zostay znalezione. Domingo de Soto twierdzi, e ta tradycja

nie zostaa nigdy zaprowadzona pord adnych dobrze zorganizowanych spoeczestw i tak, jeli bya ona ustanowiona w jakim miejscu, to dziao si to przy uyciu siy i przeciwko prawu naturalnemu i cywilnemu53.

Dla de Soto kady, kto znalaz zoto lub inne metale w jakim nienalecym do nikogo terenie, posiada prawo wasnoci do tych mineraw. Z tego powodu byo niesprawiedliwoci ze strony ksicia, domaga si oprocentowania od osoby, ktra znalaza skarb. Tylko wtedy byoby to naturalne zachowanie, gdyby wasno ta naleaa do ksicia. Jedynym wyjtkiem, ktry de Soto mg znale, bya powana potrzeba spoeczna, ale nawet wtedy owiadcza on, e jest to niewystarczajcy powd. Jednak, jeli chodzi o metale, de Soto zgadza si na 20-procentowy podatek, ktry zwany by metalow pitk54.

Posiadanie i uywanie wasnoci

Cytujc Conradusa Summenharta, Francisco de Vitoria definiowa posiadanie (dominium) jako zdolno uywania rzeczy z rozsdnie ustanowionymi prawami. Ludzie mog uywa rzeczy, chocia nie s ich wacicielami. W tym sensie posiadaniei uycie s rne. Kiedykolwiek czowiek znajduje si w stanie doskonaego posiadania jakiego dobra, moe go uy tak jak chce, nawet do tego stopnia, e moe to dobro zniszczy. Villalobos stwierdzi: Posiadanie odnosi si do substancji danej rzeczy; i tak, kto, kto j posiada moe j sprzeda, wymieni lub, jeli chce, zniszczy55. Uycie za, jest zdolnoci spoytkowania rzeczy bez wzgldu na to, kto jest jej wacicielem, jak wtedy, kiedy kto uywa konia lub ubrania ssiada. De Soto precyzowa, i celem posiadania jest uycie rzeczy. W rzeczywistoci, pni scholastycy argumentowali, i rzeczy s lepiej uyte, kiedy s wasnoci prywatn, ni kiedy posiadanie ich jest wsplne. Kiedy scholastycy twierdzili, e rzeczy s lepiej uyte, mieli oni na myli spoeczne, polityczne, ekonomiczne a przede wszystkim moralne uycie.Diego de Covarrubias zauway, e wszystko, co ronie lub te wszystko, co moe by wydajne na czyim gruncie naley do jego posiadacza. Stosuje si to zarwno do sytuacji, kiedy dobro bdzie bardzo uyteczne dla wsplnoty, jak i kiedy znajduje si tam dziki naturze, a nie dziki pracy czy sztuce waciciela56. Wedug Covarrubiasa drzewa, ktre rodz owoce lecznicze, zasuguj na wysze ceny i wiksze powaanie, ale bdem jest wnioskowa z tego powodu, e waciciel nie ma prawa zabrania innym ludziom uywania jego dbr57. Co wicej, waciciel moe zmienia lub nawet zmniejsza rolinno na swojej ziemi. Covarrubias nie widzi niczego, co mogoby przyzna status wsplnej wasnoci rolinom i zioom rosncym na prywatnej wasnoci.Pomidzy rnymi sposobami uycia wasnoci, przeniesienia posiadania s zasadnicze dla ekonomii. Wymiany s, w istocie, przeniesieniem posiadania. Domingo de Soto przyznawa, e nie ma nic bardziej zgodnego ze sprawiedliwoci naturaln, ni wprowadzanie w czyn woli czowieka, ktry yczy sobie dokona przeniesienia posiadania [wasnoci] swoich dbr58. Kada osoba ma naturalne prawo, aby darowa lub dokona przeniesienia posiadania rzeczy, ktre legalnie posiada w jakikolwiek chce sposb. De Soto dodawa, e jeli czowiek moe by wacicielem wasnoci, poniewa ma woln wol, z tej samej wolnej woli wynika, e moe on przenie swe posiadanie na kadego innego59

Rozdzia IV

Finanse publiczneWielu ludzi pragnoby poszerzenia wadzy krlewskiej, powikszajc j poza granice rozsdku i prawa; niektrzy sugeruj tego typu rozwizania po to, aby zyska przychylno wadcy i powikszy swoje bogactwa (dwory i paace s pene tych niebezpiecznych ludzi) inni czyni tak, dlatego e sdz, i jest to rodek do krlewskiej wielkoci i wzrostu wspaniaoci, to jest, podstaw publicznego i indywidualnego dobrobytu.

Lecz myl si, poniewa moc, jak cnota, ma swoje ograniczenia i stopnie i kiedy s one przekroczone, nie tylko nie s wzmocnione, ale raczej osabione i pomniejszone. I, jak mawiaj powani pisarze, moc to nie pienidze, w odniesieniu do ktrych mona powiedzie, i im kto wicej ich posiada, tym jest bogatszy, ale jest ona raczej jak pokarm dla odka: zbyt wiele lub zbyt mao moe spowodowa, e czowiek bdzie osabiony. Wiadome jest, e kiedy krlowie poszerzaj swoj wadz ponad granice, ich wadza degeneruje si w tyrani, ktra nie tylko jest za, ale te saba i zazwyczaj krtkotrwaa, poniewa wszyscy poddani tyranii s jej wrogami i nie ma skutecznej broni lub te siy przeciwko ich oburzeniui.Natura i formy rzdw

Wierzc w to, i zrozumienie funkcji rzdu cile wpywa na ludzkie opinie dotyczce legalnoci i zakresu wydatkw publicznych, pni scholastycy formuowali zagadnienie struktury politycznej. Dla Juana de Mariana, podobnie jak i dla wielu innych scholastykw, najwaniejsz rzecz w polityce nie by system polityczny, ale prawa i warunki ycia, jakimi mogli si cieszy czonkowie konkretnego spoeczestwa:

Politycy zwykle pytaj o to, jaka jest najlepsza forma rzdw. Lecz dla mnie jest to wtrna kwestia, poniewa widziaem pastwa kwitnce zarwno pod rzdem republikaskim, jak i w monarchiiii.

Wydaje si, e przynajmniej dla Mariana zasada subiektywnej uytecznoci moe by take zastosowana do analizy systemw politycznych:

Zdarza si to w kadej dziedzinie w dziedzinie strojw, obuwia domw i wielu innych rzeczy e nawet najlepszy i najbardziej elegancki zadowala niektrych, a innych nie. Myl, e to samo zdarza si z rnymi formami rzdw. Wanie dlatego, e jedna forma przewaa nad wszystkimi innymi, nie znaczy to, e musi by ona zaakceptowana przez ludzi przyzwyczajonych do innych systemw i zwyczajwiii.

Mariana okrela, e republika bya waciwie zdefiniowana, poniewa wszyscy obywatele brali w niej udzia w rzdach zgodnie z ich rang i zasugiv. W demokracji, twierdzi, honor i pozycja pastwa rozdawane s bez odniesienia do zasug bd klasy spoecznej, co jest czym przeciwko zdrowemu rozsdkowi, poniewa podejmuje si wysiki, aby wyrwna to, co natura lub te wysza i nieodparta moc uczynia nierwnym. Wedug Mariana spoeczestwo istniao przed wadz.

Tylko wtedy, kiedy spoeczestwo zostao ju ukonstytuowane, mg czowiek powzi zamys stworzenia wadzy. Ten fakt sam w sobie jest wystarczajcy dla dowiedzenia, e wadcy istniej dla dobra ludzi, a nie na odwrt Moe to by potwierdzone lub zweryfikowane poprzez nasze domaganie si osobistej wolnoci, wolnoci, ktra bya wpierw uszczuplona, kiedy jeden czowiek przej bero prawa i uy siy swego miecza wobec innychv.

Takie ograniczenie wolnoci jest uciliwe, ale konieczne i musi wynika z ludzkiej woli: Jeli, dla naszego dobrobytu, potrzebujemy kogo, aby nami rzdzi, jestemy tymi, ktrzy raczej musz zapewni mu wadz, [jest to lepsze od tego], niby on nakada j na nas si swego mieczavi. Jako, e gwnym celem rzdu jest przyjcie rodkw do osignicia pokoju, std logiczny wniosek, e jedn z najwaniejszych funkcji pastwa jest ochrona wasnoci prywatnej, jako rodka sucego do osignicia pokoju.Mariana by ostrym krytykiem kilku znanych powszechnie wadcw, ktrych rzdy uwaane byy za pomylne. Twierdzi, e Cyrus, Aleksander i Cezar

byli wadcami, ale nie prawowitymi. Zamiast ujarzmienia potwora tyrastwa i wykorzeniania wystpkw zastosowali sztuk zodziejstwa. Jest ironi, e nawet dzisiaj, ludzie ich wychwalajvii.

Na pocztku tyrani s agodni i umiechnici, lecz kiedy ju ich wadza jest ugruntowana ich jedynym zamiarem staje si niszczenie i zgorszenie. Bogaci i dobrzy staj si pierwszymi ofiarami. Jak doktorzy, ktrzy uywaj sztuki leczenia, aby wygna ze wirusy z ciaa, tyrani pracuj, aby wygna z republiki tych, ktrzy mog przyczyni si najbardziej do jej blasku i przyszociviii.

Korzystaj z indywidualnych skarbw. Codziennie nakadaj nowe podatki. Siej ziarna zniszczenia midzy obywatelami. Angauj si w jedn wojn po drugiej. Wprowadzaj w czyn kad moliw metod, aby unikn buntu przeciwko ich okrutnej tyranii. Buduj ogromne, monstrualne pomniki, ale kosztem bogatych i pomimo poddanych. Czy sdzisz, przy okazji, e piramidy w Egipcie i podziemne jaskinie w Olimpii powstay w inny sposb?ix

Wedug Mariana krlowie nie s panami wasnoci prywatnej. Byli oni pocztkowo ustanowieni, aby broni pastwa; potem osignli wadz, aby zwalcza przestpstwa i kara niesprawiedliwo. Z tego powodu, otrzymuj pewien dochd i wiedz, jaki rodzaj podatku mog nakada. Krl ma wadz posiadania tych dbr (podatki i krlewskie woci), ale ta wadza nie rozciga si na inne dobra. Co wicej, jeli krl nie jest wacicielem prywatnych dbr, nie moe nimi rozporzdza (w caoci i w czci) bez przyzwolenia waciciela. Odmienne postpowanie byoby dziaaniem tyraskim i wymuszeniem, i mogoby by powodem ekskomunikix. Wniosek Mariana brzmi, i krlowie nie mog dokonywa czynw, ktre szkodz ludziom bez ich przyzwolenia (mam tu na myli odebranie im ich wasnoci lub jej czci)xi.

Rzdowe wydatki

Jake smutne jest dla pastwa i jake znienawidzone dla uczciwych ludzi jest obserwowanie tych, ktrzy rozpoczynajc prac w administracji publicznej jako ndzarze, a staj si bogaci i otyli w subie publicznejxii.

Mariana jasno zdefiniowa waciwe podejcie rzdu do polityki fiskalnej. Po pierwsze po zredukowaniu wszystkich zbytecznych wydatkw, ksi musi naoy umiarkowane podatki. Zauway on te, e istotne jest zbilansowanie budetu tak, aby krlestwo nie byo

zobligowane do zacigania dugw lub konsumpcji swoich rezerw (stanowicych o mocy imperium) na opat interesw rosncych z dnia na dziexiii. () Nasz gwn trosk ma by zbilansowanie przychodw z wydatkami tak, aby pastwo nie byo uwikane w wiksze zo z racji niemonoci spacenia zaduenia. Jeli wydatki Korony wzrastaj przewyszajc podatki, zo bdzie nieuniknione. Bowiem konieczne bdzie codzienne zwikszanie podatkw. Spowoduje to zaniepokojenie i irytacje obywateli, w wyniku czego nie bd oni sucha krlewskich polecexiv.

Domingo de Soto take doradza ksiciu nie wyczerpywa skarbca, nalegajc na, aby nie korzysta z pienidzy zebranych z podatkw na wydatki, ktre nie s potrzebne dla wsplnego dobra. Wielkie zagroenia dla republiki wypywaj z finansowego wyczerpania, ludno cierpi niedostatek i jest wielce uciskana poprzez codzienny wzrost podatkwxv.Diego de Saaverda Fajardo (1584-1648) zaleca, aby krl utrzymywa niedeficytowy budet, w ktrym wpywy winny by wiksze ni wydatkixvi sugerowa te, e najlepsz metod zbalansowania budetu jest obcicie podatkwxvii, poniewa

wadza jest szalestwem i musi by opanowywana poprzez ekonomiczn rozwag. Kiedy imperia pozbawione s rozwagi, gin. Rzymskie Imperium upado z powodu nadmiernych wydatkw cesarskich, ktre pochony cay skarbiecxviii.

Wedug pnych scholastykw ludzie s znacznie bardziej nierozwani, kiedy wydaj pienidze publiczne. Taka wanie sytuacja powoduje, e wydatki wzrastaj bardziej ni powinny. W 1619 roku Pedro Fernndez Navarette Kanoniczny Kapelan i Sekretarz Jego Wysokoci opublikowa ksig rad o zachowaniu monarchii hiszpaskiejxix. Jego zdaniem gwnym hiszpaskim problemem bya emigracja spowodowana wysokimi podatkami, ktre ludzie zmuszeni byli paci, aby sfinansowa publiczne wydatki. Konkluzja bya taka, i najlepsz rzecz, jak moe uczyni krl, aby umocni krlestwo, winno by umiarkowanie w wydawaniu. Powoujc si na historyczne precedensy, odnotowuje on, e Neron i Domicjan (ktrych okrela mianem potworw tego wiata)

byli zmuszeni do zajcia wasnoci swoich poddanych, do pozbawienia onierzy ich odu, pozostawienia armii bez dostaw i fortec bez utrzymania; zmuszeni te byli do pldrowania wity. A wszystko to przez ich wielkie i rozrzutne wydatki na absurdalne przedsiwzicia, znakomite uczty, nadzwyczajne stroje i cige spektakle i przyjcia.xx.

Navarette krytykowa ogromn liczb ludzi yjcych z publicznych funduszy hiszpaskich, wysysajcych jak harpie krlewskie bogactwo, podczas gdy biedni wyrobnicy z trudem si utrzymuj, jedzc ytni chleb i zioaxxi.Odrzucajc pogld, i obfito waluty wskazuje na bogactwo, Navarette charakteryzowa bogate prowincje, jako te, ktre s produktywne. Twierdzi, e produktywno jest powstrzymywana, kiedy producenci musz paci wysokie podatki i borykaj si z niepohamowana inflacj

Powodem biedy s wysokie podatki. W cigym lku przed poborcami podatkowymi [farmerzy] wol porzuci sw ziemi, by unikn przykroci. Jak mawia krl Teodoryk, jedynym penym zgody krajem jest ten, gdzie nikt nie boi si poborcw podatkowychxxii.

Co wicej, ten, kto nakada wysokie podatki, otrzymuje je od bardzo nielicznychxxiii. Kiedy za ilo produktywnych patnikw maleje poparcie tych, ktrzy pozostali, aby znosi ciar, staje si sabszexxiv. Aby wzmocni swj dowd, Navarette przywoa Petrark, ktry w prywatnym licie radzi krlowi Sycylii, i najlepsz polityk jest wzbogacenie poddanych, a nie skarbca.

Krl nie stanie si biedny, jeli jego poddani s bogaci, poniewa bogactwa s lepiej zachowywane w rkach poddanych ni w zamknitych na trzy kdki kufrach pastwowego skarbca, ktry traci na wartoci z dnia na dziexxv.

Navarette oznajmia nastpnie, i te rzdy, ktre opodatkowuj wysoko produkcj, porwnywalne s do rolnika, ktry zbiera z pola zbiory razem z korzeniami. Wzmacnia on swoje zalecenie redukcji podatkw parabol: Jeli farmer zatroszczy si jedynie o zbir owocw, a nie zajmuje si kultywacj drzew, sad w sposb nieunikniony przeksztaci si w pustkowie w przecigu kilku lat. Jeli przypadkiem krl dowiadczy nagych, nieoczekiwanych potrzeb, Navarette zaleca zwrcenie si o dobrowolne donacje. Powoujc si na wiele przykadw, twierdzi, e rzdowi nie wolno ukrywa problemw finansowych przed ludmi. Ukrywanie dolegliwoci, kiedy s one powszechnie znane, jest nie tylko zbyteczne, ale te wstrzymuje uzdrowienie. Wola rozwizania problemu moe pojawi si tylko wtedy, kiedy istnieje publiczna wiedza na ten tematxxvi.Navarette wyjania, e podatki wzrastaj wtedy, kiedy rzd powiksza swoje wydatki. Powica wic nastpne dwadziecia dwa rozdziay (Dialogi, od XXIX do L) analizie publicznych wydatkw. Demaskujc, XVI i XVII-wiecznych biurokratw, to jest dworzan, radzi, i dobrze jest wielu z nich zwolni. Ale nie wystarczy to, aby

zapobiec przyszemu powikszeniu si krlewskiego dworu. Naley oczyci go z obecnego nadmiaru pieczeniarzy. Mona powiedzie, e jest to ekstremalna sugestia, poniewa dwr wspiera wielu ludzi, ale choroba staa si tak powana i tak widoczna, e nie ma wytumaczenia dla niezastosowania lekarstwaxxvii.

Dworzanie mog sta si niebezpieczni,

kiedy ich nadmierne wydatki prowadz do biedy. Bieda jest zym doradc. Podburza ona ludzi do szukania w rewolucji tego, co stracili poprzez marnotrawstwo i wystpek. Nieumiarkowane wydatki wiod do wysokiego zaduenia i do wielu kontrowersjixxviii.

Inny powd ograniczania wydatkw wynika z tego, e

z racji, i niead jest matk wszystkich wad, w sposb nieunikniony pojawi si wiele przestpstw w zawikanej dungli takiego dworuxxix.

Navarette krytykuje take tych ksiy, ktrzy spdzaj wicej czasu w krlewskim paacu ni w celach klasztornychxxx. Poniewa dwr hiszpaski obfituje w ludzi niszego stanu, takich jak lokaje, wonice, portierzy, cukiernicy, kelnerzy i bandyci, Navarette zaleca co, co nazywa obfitym upuszczeniem krwi. Oznajmia, e nawet dobra krew wydajnych dworzan musi by oczyszczona tak, aby w jej wyniku, mona si byo pozby zej krwi, ktra trzyma si w cieniu dobrejxxxi.W Disccurso XXXI O nadmiernych wydatkach Navarette cytuje opini Tacyta mwic, e monarchowie czsto trac swe krlestwa poprzez nadmierne wydatki rzdowe. Kiedy ludzie wydaj wiele

atwo staj si ofiarami pokusy apownictwa, zodziejstwa i innych negatywnych dziaa, naruszajcych prawa sprawiedliwoci. Kiedy wydatki przekraczaj moliwoci skarbu, nie ma adnych gwarancji uczciwoci, pojawienia si nieskorumpowanych ministrw i prawych sdziwxxxii.

Wedug Mariana, kiedy tylko pojawia si pogoska, e skarbiec publiczny zosta wyczerpany, podatnicy staj si niespokojni. Przeraony ksi bdzie bowiem poszukiwa jakich niezwykych sposobw pokrycia swoich wydatkw:

Zwraca si o rad i otrzymuje cakowicie sprzeczne odpowiedzi. Wcale nie tak rzadko w krlewskie ucho wsczana jest niegodziwa i rwnie bezuyteczna sugestia dotyczca zmiany wartoci pienidza. Dziki tej metodzie, mwi, nikt nie odniesie bezporedniej szkody. Faktyczna warto pienidza bdzie nisza, lecz jego warto prawna pozostanie taka sama. Czy mona sobie wyobrazi atwiejszy do wykonania i szybszy sposb na wycignicie krla z jego okropnej sytuacji? Lecz, w jaki sposb tak uczeni mowie stali si zwolennikami tak powanego bdu i popieraj tak bezsensowny plan? Nard, a take krl, nie powinni nigdy wystpowa przeciw sprawiedliwoci. A takie metody, rozpatrywane z kadego punktu widzenia, pozostan zawsze grabie (latrocinium). Jak moe by inaczej, jeli jestem zobowizany do zapacenia pi za co, co jest warte trzy? Jeli pienidz sta si podstawowym rodkiem wymiany, to stao si to z powodu stabilnoci jego wartoci, bdcej przedmiotem tylko niewielu waha w czasach wielkiego kryzysuxxxiii.

Ostatni rozdzia ksiki Mariana o inflacji zajmuje si podstawowym powodem obnienia wartoci waluty, to jest nadmiernym wydatkami publicznymi. Chocia uwaa on, e nie jest specjalist w tej dziedzinie, zdaje si jednak takim by. Krlewskie wydatki, powiada, powinny by ograniczone. Umiarkowane wydatki, jeli dokonuje si ich w sposb uporzdkowany, maj blask wikszy i wskazuj na wiksz dostojno ni nieuporzdkowane zbyteczne wydatki. Nastpnie wyjania, e w roku 1429 wydatki krlewskie wynosiy w przyblieniu 8 cuentos de maravedisxxxiv.

Niektrzy powiedz, e informacja ta jest bardzo nieaktualna, e wiele si zmienio, krlowie s potni, i z tego powodu powinni wydawa wicej, za ich utrzymanie jest o wiele drosze. To prawda, lecz nie mona w ten sposb wyjani nieproporcjonalnych wydatkw, ktre dzisiaj maj miejsce na dworze krlewskimxxxv.

Zaznaczajc, e wydatki w roku 1564 osigny 116 cunetos maravedis, pisze:

Zapytacie wic, ktre wydatki naleaoby zredukowa? Nie znam si na tym, ale ci, ktrzy znaj si na tym, musz wiedzie. Wiem jedynie, e ludzie powiadaj, i wydaje si bezwadnie oraz, e nie prowadzi si adnych ksig ani te nie gromadzi ewidencji, aby wywietli, na co przeznacza si dochodyxxxvi.

Mariana radzi wadcy, aby ograniczy rozdawnictwo subwencji. Zaleca krlowi nie wydawa aktyww, ofiarowanych mu przez krlestwo, w ten sam swobodny sposb, jak czyni to prywatny waciciel winnicy. Hiszpania, pisze, zostaa zasypana publicznymi nagrodami, encomiendas, rentami, beneficjami i urzdami. Aby ksi pozby si zudze, e obdarowywanie przywilejami nabywa dla przyjaci, Mariana ostrzega, i ludzie s znacznie czciej motywowani nadziej ni wdzicznocixxxvii. Co wicej, radzi krlowi, aby zaprzesta angaowania si w to, co okreli mianem niepotrzebnych wojen i bezsensownych przedsiwzi. Podobnie jak czyni to Navarette, Mariana zaleca amputacj gronych skrajnoci, ktre nie mog by wyleczone:

Powiadaj, e w cigu ostatnich kilku lat nie byo adnego stanowiska ani godnoci wliczajc w to zarwno audiencje jak i biskupstwa ktre nie byoby kupione albo za jaki podarunek, albo apwk Nie powinno to by prawd Jest bardzo niedobrze, e ludzie mwi w ten sposb Widzimy bowiem dzisiejszych ministrw wyniesionych z ziemskiego pyu, nagle obarczonych tysicami dukatw w dzierawie. Skd te pienidze pochodz, jeli nie z potu biedakw i krwi ludzi interesuxxxviii.

Powouje si na historyczny przypadek ydowskiego doradcy krla Kastylii, ktry powiadomi urzdnikw pastwowych, i wie, e przywaszczyli oni sobie fundusze publiczne. Obiecujc im, e bdzie im wybaczone, jeli tylko oddadz krlowi poow z nieprawnie posiadanego majtku, by w stanie odzyska ogromne sumyxxxix. Sugeruje krlowi, i winien on cile kontrolowa dziaalno urzdnikw pastwowych. Twierdzi, e winni oni przedstawia inwentarz posiadanych przez siebie dbr, w chwili, kiedy przejmuj stanowisko, aby potem mogli by zmuszeni do szczegowego wyjanienia, w jaki sposb zdobyli resztxl.W odpowiedzi na ide, i wsplne dobro usprawiedliwia wzrost rzdowych wydatkw, Bartolomeo de Albornz, wskazuje na to, e w republice rzd winien respektowa wasno prywatn.

Jest powszechn regu, i dobro publiczne musi by stawiane przed prywatnym, lecz trudno jest zorientowa si, co jest dobrem publicznym Wiele razy Szatan przemienia si w anioa wiata i traktujemy wtedy to, co jest nierozsdne jako dobro Prosz wic czytelnika, aby przeczyta (w dziejach Portugalii) informacje na temat nadzwyczaj wystawnego paacu wybudowanego przez pogaskiego krla. Na terenie, ktry zajmowa paac, znajdowaa si chata pewnej starej damy, ktra odmwia krlowi jej sprzeday. Pokazywa on te budowl wszystkim, aby mogli zobaczy, jak sprawiedliwym jest wadc i jak wielk wolnoci ciesz si jego poddanixli.

Zasady opodatkowania

Podatki s nieszczciem dla ludzi i zmor dla rzdu. Dla pierwszych s zawsze za due; dla drugich nigdy niewystarczajce i nigdy zbyt wysokiexlii.

Scholastycy definiowali podatki jako to, co ksi albo republika zabiera osobom prywatnym po to, aby utrzyma wsplnot spoeczn, to jest, jako legalne przekazanie wasnoci jednostek na rzecz rzdu. Przyznawali oni, e zarwno krl, jak i jego poddani zdolni s do niesprawiedliwoci w odniesieniu do podatkw. Wedug Pedro de Navarro

Podatki mog by tyraskie, nie tylko wtedy, kiedy ten, kto je nakada, nie posiada do tego prawnej mocy, ale te wtedy, kiedy jeden jest bardziej opodatkowany ni inni, a take kiedy fundusze zebrane z podatkw uywane s na rzecz partykularnego dobra lub te kiedy ksi uywa ich do swoich celw miast na korzy wsplnoty. W przypadkach nadzwyczajnej koniecznoci, ludzie wieccy nie s w swoim sumieniu zobligowani do paceni podatkwxliii.

Uznajc, e w granicach sprawiedliwoci wyznaczonej przepisami prawnymi, ludzie mog czyni, co zechc ze swoja wasnoci, pni scholastycy ustanawiali trzy wyjtki. Chocia maj pene prawo do posiadania (domain), modzi ludzie ciesz si jedynie ograniczonym prawem do uywania swojej wasnoci. Dwr moe te ograniczy uytek z wasnoci zodzieja lub te nakaza, aby cz z jego dbr bya przeniesiona na kogo innego jako odszkodowanie. Po trzecie, rzd moe przywaszczy sobie dobra w formie podatkwxliv.Niemniej jednak nie kade prawo podatkowe jest sprawiedliwe i nie zawsze nieuczciwe jest unikanie podatkw. Sprawiedliwe prawo podatkowe musi najwpierw spenia wymg jakiegokolwiek sprawiedliwego prawaxlv. Dodatkowo, musi by ono skonfrontowane z innymi rodzajami zobowiza, zwizanychz potrzebami (czy istnieje uzasadniona konieczno dla nowych praw podatkowych?), okolicznociami (czy to jest waciwy moment aby nakada nowe podatki?), form (czy proponowane podatki s proporcjonalne i wyrwnane?) oraz poziomem (czy proponowane podatki s umiarkowane czy nadmierne?). Navarro napisa, e uycie podatkw na poparcie ksicych interesw stanowi tyrask konfiskat i grabiexlvi. A dalej twierdzi, e jeli powd, dla ktrego ustanowiono podatek, zanika, na podstawie prawa naturalnego obywatele nie s obowizani go pacixlvii. Villalobos za pisze, i krlewscy doradcy musz sobie uwiadomi, e podatki okrutnie osabiaj miasta i zubaaj rolnikw. Moemy oglda takie miejsca, ktre jeszcze wczoraj byy kwitnce i miay wielu mieszkacw, a dzisiaj s zabiedzone i porzucone, poniewa rolnicy nie mog znie wysokich podatkwxlviii.W kontekcie ich wasnych politycznych uwarunkowa, pni scholastycy analizowali obcienia podatkowe z wielk odwag. Wspczeni myliciele mog powiedzie za Navarro i krlem Teodorykiem, e jedynym zgodnym krajem jest ten, gdzie nikt nie boi si podatkwxlix.

i Juan de Mariana, Tratado sobre la Moneda de Vellon, [w:] Biblioteca de autores espanoles, Rivadaneyra, tom 31, Madrid, Edition atlas 1950, s. 578.

ii Mariana, Biblioteca de Autores Espaoles, tom 30, ss. XXVI XXVII.iii Mariana, Del rey, s. 471.

iv Tame, s. 477 (sowo republika pochodzi z aciny, res rzecz, publica wsplna).

v Mariana, Biblioteca de Autores Espaoles, tom 30, Discurso Preliminar, s. XXVII.vi Tame, s. XXVI. W swoich arliwych atakach na tyrani, Mariana moe wydawa si zwolennikiem anarchii. Jego gwnym celem nie byo jednak burzenie porzdku, lecz ukrcenie niesprawiedliwoci.

vii Mariana, Del rey, s. 469.viii Tame, s. 179.

ix Tame, Del rey, s. 479 (kursywa autora).

x Juan de Mariana, Tratado sobre la Moneda de Vellon, [w:] Biblioteca de autores espanoles, Rivadaneyra, tom 31, Madrid, Edition atlas 1950, ss. 578-579.xi Tame, s. 578.

xii Mariana, Del rey, s. 548.

xiii Tame.

xiv Tame.

xv Domingo de Soto, De iustitia et iure, Madrid, IEP 1968, ks. III, pyt. IV, art. VII, fol. 98.

xvi Diego de Saaverda Fajardo, Idea de un principe politico cristiano, w: Biblioteca de autores espanoles, tom 25, Madrid, Edition Atlas 1947, s. 191.xvii Tame, s. 192.

xviii Tame, s. 191.

xix Pedro Fernandez Navarette, Conservacion de monarquias, Madrid 1619. Istnieje nowe wydanie tej pracy w Biblioteca de autores espanoles, Rivadeneyra, Madrid, Edition atlas 1947.xx Tame, s. 218 (kursywa A. Chafuen).

xxi Tame.

xxii Tame, s. 105-106.

xxiii A paucis accipit, qui nimium quarent, tame, s. 130.

xxiv Tame, s. 109.xxv Tame.

xxvi Tame, s. 121.

xxvii Tame, s. 171.

xxviii Tame, s. 173.

xxix Tame, s. 175.

xxx Tame, s. 177.

xxxi Tame, s. 179

xxxii Tame, s. 209.xxxiii Juan de Mariana, Biblioteca de Autores Espaoles, tom 30, Discurso Preliminarz, s. XXXVI (kursywa Autora).xxxiv Cuento znaczy milion. Z jednej srebrnej miary (osiem uncji) bito 67 reales (srebrnych monet); i jeden real wart by trzydzieci cztery maravedis.xxxv Mariana, Tratado, s. 591.

xxxvi Tame.

xxxvii Tame.

xxxviii Tame.

xxxix Tame.

xl Tame.

xli Bartolomeo de Albornz, Arte de los contratos, Valencia 1573, s. 69.xlii Mariana, Biblioteca de Autores Espaoles, Discurso Preliminar, s. XXXVI.xliii Pedro de Navarra, De restitutione, Toledo 1597, s. 124.xliv Patrz, s. 11, powyej.

xlv Wedug doktryny tomistycznej to, co nie jest sprawiedliwe, nie konstytuuje prawdziwego prawa. w. Tomasz z Akwinu, Suma..., I II, pyt. 95, art. 2. w argument odwouje si do augustiaskiej formuy: to, co nie jest sprawiedliwe, nie wydaje si by prawem w ogle. Aby by sprawiedliwym, prawo musi wywodzi si z prawa natury i pozostawa w penej zgodzie z prawami rozumu oraz musi by uyteczne dla czowieka. Sprawiedliwe prawo musi te by moliwe w kontekcie obyczajw danego kraju. Musi by formuowane przez tego, kto rzdzi dan spoecznoci, ale nie moe przekracza jego wadzy jako tego, kto ustanawia prawa. Poddani winni dwiga brzemi prawa stosownie do proporcjonalnej rwnoci. w. Tomasz uznawa, e niesprawiedliwe prawa nakadaj brzemi nierwnoci na spoeczestwo, cho ich celem jest wsplne dobro. Nastpnie ogasza, e upodabnia si raczej aktami przemocy ni prawami. I II, pyt. 96, art. 4xlvi Navarra, De Restitutione, s. 135.

xlvii Tame, s. 137.

xlviii Henrique de Villalobos, Summa de la Theologia Moral y Canonica, Barcelona 1632, s. 91.xlix Tame, s. 105-106.

Rozdzia V

Teoria pienidza

Starajc si pozna mechanizm dziaania rynku, hiszpascy scholastycy podjli si bada nad wieloma zagadnieniami, w tym problemem istoty pienidza. Ten krtki rozdzia ma za zadanie przybliy czytelnikowi przemylenia de Soto, Mariany, Moliny i innych pnych scholastykw dotyczce wanie tego wycinka ekonomii.

Scholastycy rozwijali swoj teori pienidza w oparciu o nauk Arystotelesa. Wierzyli, e niedogodnoci zwizane z wymian towarow przyczyniy si do pojawienia si potrzeby zaistnienia pienidza. Zasadnicz funkcj pienidza jest suy jako rodek wymiany. w. Tomasz upomina swoich czytelnikw, e

pienidze wedug Filozofa, wynaleziono gwnie dla uatwienia wymiany i dlatego waciwym i gwnym ich uyciem jest ich zuycie, czyli wydanie przy wymianie rzeczy1.

Pienidze mog te by uyte w celu zmagazynowania wartoci oraz jako miara wymiany. Te dwie funkcje nale do istoty pienidza (traktowanego jako najpowszechniej uywany rodek wymiany).De Soto wyjania natur i pochodzenie pienidza w kategoriach arystotelesowskich i zauwaa, e konstrukcja domu nie moe by szacowana w kategoriach, w jakich ocenia si buty, skarpety czy te inne wytworzone dobra. Kalkulacja nie jest moliwa bez uycia pienidzy (ktre s jednostk miary)2. Chocia twierdzi, e pienidze mog by wykonane z wielu rnych materiaw, przedkada nad wszystko monety zote3.

Pienidze i ceny

redniowieczni uczeni badali take efekt, jaki wzrost z