2

Odkrywając wolność

Leszek Balcerowicz Przewodniczący Rady Forum Obywatelskiego Rozwoju

20 lutego 2012 r.

3

I. Zamieszanie wokół podstawowych pojęć

4

Zamieszanie wokół podstawowych pojęć

• Z faktu, że ludzie zawsze żyli w grupach, wynika kilka podstawowych pojęć:

wolność

praworządność

sprawiedliwość

władzawłasność

państwo

prawodemokracja

5

Zamieszanie wokół podstawowych pojęć

• Jest wiele myślowego zamieszania wokół tych podstawowych pojęć, po części wskutek demagogii i manipulacji.

• Przykładowo nikt nie jest jawnie przeciw wolności, czy demokracji, łącznie z ich największymi wrogami.

6

II. Co to jest państwo ?

7

Co to jest państwo?

Koncepcja utopijna

•Państwo jako byt nadprzyrodzony (deifikacja państwa -> demonizacja rynku)•Mentalność sowieckiego działacza: bez państwa nie da się rozwiązać żadnego problemu

Koncepcja realistyczna

•koncepcja Webera•koncepcja Nozicka

8

Co to jest państwo?

Państwo to wielka fikcja, dzięki której każdy usiłuje żyć kosztem innych.

Wszelako nigdy jeszcze nie widziano i nigdy się nie zobaczy, a i nie sposób sobie tego wyobrazić, żeby państwo oddawało społeczeństwu więcej, niż mu zabrało

Frederic Bastiat (1801 – 1850),francuski ekonomista i filozof

9

Co to jest państwo?

W istocie chodzi o to, że państwo nie jest i nie może być istotą jednoręczną. Posiada dwie ręce: jedną do brania, drugą do dawania. Innymi słowy, rękę surową i rękę łagodną. Działanie tej drugiej jest z konieczności podporządkowane działaniu tej pierwszej.

Tak dzisiaj, jak i w przeszłości każdy z nas, jeden mniej, drugi więcej, chciałby skorzystać z pracy drugiego człowieka.

Frederic Bastiat (1801 – 1850),francuski ekonomista i filozof

10

Co to jest państwo?

Gdyby ludzie byli aniołami, żaden rząd czy administracja nie byłyby konieczne. Gdyby aniołowie mieli rządzić ludźmi, ani wewnętrzna, ani zewnętrzna kontrola nad rządem nie byłaby konieczna.

James Madison (1757 – 1836),4. Prezydent USA

11

Co to jest państwo?

Każda władza deprawuje, władza absolutna deprawuje absolutnie.

John Acton (1834 - 1902),angielski historyk

12

Co to jest państwo?

Wniosek?

• Władza polityczna (państwo) powinna być ściśle ograniczona.

13

III. Co to jest wolność?

14

Co to jest wolność?

• Wolność ≠ niepodległość kraju• Wolność ≠ zamożność (posiadanie wielu

możliwości)

15

Co to jest wolność?

• Wolność odnosi się do relacji między jednostką a:– państwem– innymi organizacjami lub grupami ludzi

• Jednostka ma tym więcej wolności w relacji z państwem, im mniej czynów jest uznawanych za przestępstwa przez państwowe prawo karne.

16

Co to jest wolność?

• Przestępstwa– pospolite (elementarne)– „polityczne” (przeciw ustrojowi)

• „domniemanie wolności”– co nie jest zakazane, jest dozwolone

17

IV. Normatywne granice wolności

18

Normatywne granice wolności

Normy moralne (religijne) nie powinny pokrywać się w całości z państwowym prawem.

Normy prawa powinny mieć jednak uzasadnienie w określonych normach moralnych (religijnych).

19

Normatywne granice wolności

• Koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem ograniczenia wolności jest zapobieganie określonym krzywdom (szkodom).

20

Normatywne granice wolności

Jedynym celem, który usprawiedliwia wtrącanie się, indywidualnie lub zbiorowo, ludzkości w wolność działania jakiegokolwiek jej członka jest samoobrona, że jedynym celem, którego osiągnięcie uzasadnia sprawowanie władzy nad jakimkolwiek członkiem cywilizowanej społeczności wbrew jego woli, jest zapobieżenie krzywdzie innych.

John Stuart Mill (1806 - 1873),angielski filozof

21

Normatywne granice wolności

• Ale:– Problem paternalizmu– Krzywda wyrządzona jakim istotom (bytom)?– Krzywda przez działanie vs. Krzywda przez

zaniechanie– Wolność umów vs. Doktryna „słabszej strony”

(pokłosie marksizmu) – Negatywne skutki egzekwowania niektórych

zakazów (np. prohibicja w USA)

22

Normatywne granice wolności

• Jakie rodzaje krzywd uzasadniają ograniczenie wolności? Czy przykładowo krzywdy wyrządzane przegranym w rynkowej konkurencji? A obraza uczuć?

23

Normatywne granice wolności: problem paternalizmu

Nie można zasadnie zmusić go do uczynienia lub zaniechania czegoś, ponieważ tak będzie dla niego lepiej, ponieważ uczyni go to szczęśliwym, ponieważ zdaniem innych będzie to mądre, czy nawet słuszne. Istnieją dobre powody, by go napominać, przemawiać mu do rozumu, przekonywać go lub usilnie prosić lecz nie, by go zmuszać lub wyrządzać mu jakiekolwiek zło w razie, gdyby postąpił przeciwnie.

John Stuart Mill (1806 - 1873),angielski filozof

24

V. Wolnościowe stanowisko w sprawie granic wolności

25

Wolnościowe stanowisko w sprawie granic wolności

1. Normy moralne (religijne) ≠ normy prawne2. Zbiór czynów uznawanych za przestępstwa

jest ściśle ograniczony do przestępstw elementarnych.

3. Obowiązuje domniemanie wolności.4. Nie ma paternalistycznych ograniczeń

wolności.

26

VI. Wolność a równość

27

Wolność a równość

• Dwa rodzaje (nie)równości– Szans– Sytuacji (w tym dochodu)

28

Wolność a równość

• Równość szans obejmuje równość wobec prawa• Pewne kolizje mogą występować między

wolnością a innymi aspektami ideału równości szans, np. obowiązek oświatowy (ograniczenie wolności rodziców wobec ich dzieci w imię równości szans dzieci)

• Wolność i równość szans nie dają się pogodzić z egalitaryzmem sytuacji (dochodu).

29

VII. Prawa „negatywne” versus prawa „pozytywne”

30

Prawa „negatywne” vs. prawa pozytywne

Prawa

„negatywne” = wolnościowe pozytywne

Ochrona jednostki

przed agresją ze

strony innych ludzi

Inne, głównie socjalne

prawa klasyczne

31

Prawa pozytywne

• Ruch socjalistyczny od XIX wieku prawa socjalne

• Słabe intelektualne uzasadnienie praw socjalnych: sprawiedliwość społeczna itd.

• Współczesna ideologia praw człowieka kładzie nacisk na prawa socjalne a pomija lub lekceważy prawa klasyczne

32

Normatywne granice wolności

W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ własność prywatna jest na marginesie, zepchnięta tam przez imponującą listę praw pozytywnych, zwłaszcza socjalnych.

Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał prawo do świadczeń socjalnych jako element praw własności (!), na co sędzia Trybunału Konstytucyjnego w Belgii, Marc Bossuyt, zareagował taką oto opinią: „Jeśli świadczenie socjalne stało się przedmiotem własności, to sędziowie w Strasburgu zdołali stworzyć właściciela z kogoś, kto niczym nie włada. Nawet Marks nie dokonał takiej sztuki” (Mchangama, Rhodes 2012). Te przykłady pokazują praktyczny wpływ głośnych intelektualistów – orędowników praw pozytywnych.

33

Rozrost państwa socjalnego

Rozrost państwa socjalnego (etatyzm socjalny)• Rosnące podatki= ograniczanie prawa własności

(wolności)• W wielu przypadkach: ograniczanie wzrostu gospodarki

– Kryzysy (Grecja)– Redystrybucja od biedniejszych do bogatszych– Rozbudowana biurokracja

• Wypieranie indywidualnej przezorności ,wzajemnej pomocy oraz pomocy innym (mentalność sowieckiego działacza nie pozwala tego dostrzec )

34

Normatywne granice wolności

Przejawem jaskrawej niesprawiedliwości byłoby przymuszanie kogoś do łożenia na działalność, która nie wspiera jego interesów lub której jest zdecydowanie przeciwny.

Knut Wicksell (1851 - 1926),Szwedzki ekonomista

35

Rozrost państwa socjalnego

Największa demagogia dotyczy rozrośniętego państwa socjalnego - „czułe słówka”, np. solidarność, pomaganie biednym, spójność, społeczne

Nienawistne słowa: wilczy kapitalizm, biedni ofiarami bogatych, wyzysk, umowy „śmieciowe”

36

Prawa „negatywne” vs prawa „pozytywne”

Klasyczny liberalizm

•nacisk na prawa klasyczne, sceptycyzm wobec rozbudowanych praw socjalnych

Marksizm •wrogi wobec praw klasycznych; akredytacja wobec praw socjalnych

Socjaldemokracja •niechętna akceptacja praw klasycznych, nacisk na prawa socjalne

37

VIII. Rodzaje wolności

38

Rodzaje (sfery) wolności

Rodzaje (sfery) wolności

Wolność polityczna ≈ władza wybieralna ≈ demokracja

39

Normatywne granice wolności

Każdy, komu przyszło żyć […] za panowania dyktatury, której nie można obalić bez rozlewu krwi – wie, że za demokrację, mimo całej jej niedoskonałości, warto walczyć i w moim przeświadczeniu nawet umrzeć.

Karl Popper (1902 - 1994),żydowski filozof

40

Demokracja a wolność

Ale demokracja nie gwarantuje:• Szerokiego zakresu wolności gospodarczej• Wysokiego poziomu praworządności

41

Wolności cywilne

Demokracja wymaga określonych wolności cywilnych (obywatelskich):

• Wolności zgromadzeń• Wolności zrzeszania się

• Wolności słowa• Wolności mediów

42

Wolności obywatelskie

Wolności obywatelskie społeczeństwo obywatelskie, czyli ludzie grupujący się dla celów innych niż zarobkowe i polityczne:

1. Wspólne zainteresowania(np. filateliści, ornitolodzy)2. Wzajemna pomoc i pomoc innym3. Nacisk na władzę polityczną (państwową)

3.1. Zmierzający do rozrostu państwograniczenie pewnych wolności, zwłaszcza gospodarczej3.2. Zmierzający do ograniczenia rozrostu państwa = mniej wolności, zwłaszcza gospodarczej

43

Wolność gospodarcza

O zakresie wolności gospodarczej i poziome praworządności decydują w demokracji relacje sił między następującymi wolnościami:

• Wzajemna pomoc i pomoc innym

• Naciski na rozrost państwa = ograniczenie wolności, zwłaszcza gospodarczej

• Naciski na ograniczenie rozrostu państwa= mniej wolności, zwłaszcza gospodarczej

44

IX. Wolność gospodarcza

45

Wolność gospodarcza

Składniki

Konsumpcja

Działalność produkcyjna

praca własność prywatna

Najbardziej zagrożona wolność: wolność praktycznego działania (gospodarcza)

46

Wolność gospodarcza

• Prawo do pracy: wolnościowe czy socjalne ?• Własność prywatna ≈ swoboda

przedsiębiorczościUprawnienia do decydowaniaUprawnienia do korzystania

47

Wolność gospodarcza

Wolność gospodarcza (własność prywatna, wolny rynek) są fundamentalnie ważne dla:

1. Rozwoju gospodarki usuwanie ubóstwa; czyli dla mas

2. Istnienia demokracji (nie ma demokracji bez kapitalizmu)

48

Ataki na wolność gospodarczą

A jednocześnie wolność gospodarcza - spośród wszystkich wolności – jest najbardziej atakowana przez część kręgów intelektualnych i politycznych:

• Marksizm• Interwencjonizm (etatyzm) –własność państwowa–etatyzm regulacyjny–etatyzm socjalny (rozbudowane państwo

socjalne)

49

X. Propaganda etatystyczna (antyrynkowa, antykapitalistyczna)

50

Propaganda etatystyczna (antyrynkowa, antykapitalistyczna)

Dwa przykłady:1. Ubóstwianie państwa (mentalność

sowieckiego działacza; „czułe słówka”)2. Demonizacja własności prywatnej i wolnego

rynku –Mity antyrynkowe ≈ antykapitalistyczne.

51

Mity antyrynkowe i antykapitalistyczne,

• Wolny rynek chciwośćSocjalizm lepszy człowiek

• Wymiana rynkowa jest z natury niemoralna.

Jakie alternatywne rozwiązania?

• Wolny rynek nierównościJakie nierówności dochodu są dopuszczalne?

52

Mity antyrynkowe i antykapitalistyczne

• Rynek (spontaniczny porządek) nie może działać w złożonej gospodarce

• Gdyby nie było rynku, to w społeczeństwie panowałoby powszechne braterstwo („jeden wielki kibuc”)

• Kapitalizm tworzy społeczeństwo, które składa się z :a) Wyzyskiwaczyb) Wyzyskiwanych

marksizm

53

Podłoże mitów antykapitalistycznych

U podłoża tych i innych mitów leżą:• Utopijne rojenia na temat natury człowieka,

państwa, społeczeństwa• Rażące błędy myślowe, np.

Obwinianie wolnorynkowego kapitalizmu za słabości innych odmian kapitalizmu: przeregulowanego , przesocjalizowanego , kapitalizmu kolesiów (crony capitalism)

54

XI. Co robić?

55

Co robić?

1. Nie dać się ogłupić2. Nie być biernym 3. Nie snobować się na apolityczność4. Nie narzekać5. Bronić zagrożonych wolności, zwłaszcza

gospodarczej, działaniu w wolnościowej części społeczeństwa obywatelskiego