46
Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS ANALIZA Niewątpliwie ostatnie lata przyniosły erozję demokratycznej i republikańskiej państwowości. Niebezpieczne są w tym zakresie przemiany w sądownictwie, zmniejszenie decyzyjności samorządów i pogorszenie jakości mediów publicznych. Jednak ogólnoświatowe raporty oceniające wolność pozostawiają nieraz dużo do życzenia pod względem metodologicznym, a ich autorzy popełniają błędy rzeczowe. Rzetelna ocena poziomu swobód obywatelskich w Polsce wymaga więc bardziej pogłębionych i obiektywnych analiz. Warszawa, sierpień 2018 Jarema Piekutowski Eugène Delacroix, „Wolność prowadząca lud na barykady” (1830), źródło: Wikimedia Commons

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS file3.1.3. Wolności dotyczące religii, praw mniejszości i tożsamości ... 3.2.2. Wolność akademicka i wolność edukacji od indoktrynacji

Embed Size (px)

Citation preview

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

ANALIZA

Niewątpliwie ostatnie lata przyniosły erozję demokratycznej i republikańskiej państwowości. Niebezpieczne są w tym zakresie przemiany w sądownictwie, zmniejszenie decyzyjności

samorządów i pogorszenie jakości mediów publicznych. Jednak ogólnoświatowe raporty oceniające wolność pozostawiają nieraz dużo do życzenia pod względem metodologicznym, a ich

autorzy popełniają błędy rzeczowe. Rzetelna ocena poziomu swobód obywatelskich w Polsce wymaga więc bardziej pogłębionych i obiektywnych analiz.

Warszawa, sierpień 2018

Jarema Piekutowski

EugèneDelacroix,„Wolnośćprowadzącaludnabarykady”(1830),źródło:WikimediaCommons

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

2

Spis treści 1. Wprowadzenie .................................................................................................................................... 3

2. Zakres analizy ...................................................................................................................................... 4

2.1. Czym są wolności obywatelskie? .............................................................................................. 4

2.2. Zakres analizy ............................................................................................................................. 5

3. Monitoring wolności obywatelskich .................................................................................................. 7

3.1. Wolności osobiste i religijne ...................................................................................................... 7

3.1.1. Wskaźnik osobistych wolności społecznych ............................................................... 73.1.2. Swoboda przemieszczania się .................................................................................... 83.1.3. Wolności dotyczące religii, praw mniejszości i tożsamości .................................... 93.2. Wolność słowa, mediów i ekspresji ........................................................................................ 10

3.2.1. Wolność mediów ......................................................................................................... 103.2.2. Wolność akademicka i wolność edukacji od indoktrynacji ................................. 143.3. Wolność zgromadzeń i demonstracji ..................................................................................... 15

3.4. Wolność zrzeszania i autonomia organizacji pozarządowych i zawodowych ............. 16

3.5. Prawo do sprawiedliwości ....................................................................................................... 17

3.5.1. Stopień niezależności władzy sądowniczej ........................................................... 173.6. Wolność polityczna ................................................................................................................... 19

3.6.1. Stopień wolności i uczciwości wyborów .................................................................. 193.6.2. Możliwość zrzeszania się w partie polityczne i ich autonomia .......................... 213.6.3. Autonomia samorządu ............................................................................................... 223.7. Wolność gospodarcza .............................................................................................................. 23

3.7.1. Prawo własności i praworządność w zakresie działalności gospodarczej ...... 233.7.2. Udział państwa w gospodarce ................................................................................ 263.7.3. Stopień wolności prowadzenia działalności gospodarczej i regulacje państwowe 273.7.4. Otwartość rynków ....................................................................................................... 293.8. Syntetyczne wskaźniki wolności .............................................................................................. 31

3.8.1. Wskaźnik wolności: Freedom In The World ........................................................... 313.8.2. Wskaźnik dla państw, które przeszły transformację: Nations in Transit .......... 323.8.3. Wskaźnik wolności gospodarczej: Index of Economic Freedom ........................ 343.8.4. Wskaźnik wolności prowadzenia biznesu: Doing Business .................................. 363.8.5. Wskaźnik zbiorczy: Human Freedom Index .......................................................... 37

4. Podsumowanie .................................................................................................................................... 39

5. O autorze ............................................................................................................................................ 41

Aneks: Metodologia badań ..................................................................................................................... 42

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

3

1. WPROWADZENIE

„Ci, którzy rządzą, najwyraźniej nie potrafią sobie radzić w kraju, gdzie jest wolność, i na różne sposoby starają się ją ograniczać”

(Jarosław Kaczyński, grudzień 20121)

„Na razie widzimy, że władze majstrują przy przepisach po to, by jeśli zechcą, ograniczyć wolność”

(Donald Tusk, lipiec 20172)

Liderzy dwóch największych sił rządzących w Polsce wzajemnie oskarżają się o ograniczanie swobód obywatelskich. Wpisują się tym w ożywioną dyskusję na temat wolności, która toczy się obecnie na całym świecie. Coraz częściej stawiana jest teza o kryzysie liberalizmu w krajach zachodnich, a co za tym idzie – o przechodzeniu do form „demokracji nieliberalnej”. W tym kierunku idzie np. manifest polityczny Viktora Orbána3. Ian Vasquez i Tanja Porčnik, autorzy „The Human Freedom Index 2016”, wskazują, że mija „trzecia fala demokratyzacji”, o której pisał Samuel Huntington4, i, pomimo nadziei związanych z „Arabską Wiosną Ludów”, na horyzoncie nie widać czwartej fali.

Przyspieszeniu tej tendencji towarzyszy nasilona w ostatnich latach krytyka liberalnego podejścia w gospodarce i odwrót od niego w stronę silniejszej odpowiedzialności państwa za ten obszar5, co rzecz jasna nie musi oznaczać zmniejszenia ogólnego poziomu swobód „politycznych”, jednak z pewnością dotyka wolności gospodarczych.

W ciągu ostatnich lat – w czasie drugich rządów Prawa i Sprawiedliwości – często podnoszono obawy o poziom swobód obywatelskich w Polsce. Wskazuje na to choćby rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 15 listopada 2017 r. w sprawie sytuacji w zakresie praworządności i demokracji w Polsce6. Według niej, wolności obywatelskie ogranicza choćby uchwalona w grudniu 2016 r. nowelizacja ustawy Prawo o zgromadzeniach. Z kolei politycy PiS i sprzyjający im dziennikarze wskazują na ograniczenia wolności z czasów rządów PO i PSL (np. ograniczenia dostępu do informacji publicznej7). Jedno jest pewne: politycy ani media tożsamościowe z obu stron dzisiejszego polskiego sporu politycznego nie dadzą na to pytanie rzetelnej odpowiedzi, gdyż zależeć będzie ona od przyjętej ideologii i frontu walki partyjnej. Pytanie o swobody obywatelskie w Polsce domaga się odpowiedzi rzetelnej, opartej na

1 Za: http://www.stefczyk.info/publicystyka/opinie/wolnosc-w-polsce-jest-zagrozona,6147132462?fd=1, 2 Za: Lehmann A., „Donald Tusk: To nie jest leczenie dżumy cholerą. To jest leczenie grypy cholerą”, http://wyborcza.pl/7,75398,22131515,donald-tusk-nie-jest-optymista.html, dostęp: 20.06.2018 r. 3 Manifest wygłoszony na uniwersytecie letnim w rumuńskiej miejscowości Băile Tuşnad w dniu 26.07.2014 r., patrz: https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-08-06/antyliberalny-manifest-orbana, dostęp: 09.07.2018 r. 4 Por. Huntington S.P., Trzecia fala demokratyzacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. 5 Por. np. Piketty T., Kapitał w XXI wieku, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015, Król M., Byliśmy głupi, Czerwone i Czarne, Warszawa 2015, czy Modzelewski K., Zajeździmy kobyłę historii, Iskry, Warszawa 2013, ale także: Strategia na rzecz odpowiedzialnego rozwoju (https://www.miir.gov.pl/strony/strategia-na-rzecz-odpowiedzialnego-rozwoju/, dostęp: 9.05.2018 r., np.: „Państwo ma do odegrania fundamentalną rolę w inicjowaniu i realizacji zmiany modelu rozwoju społeczno-gospodarczego. U podstaw przyjętej Strategii leży więc przekonanie, że proaktywna polityka państwa może dawać pozytywne impulsy i generować pozytywną presję dla tworzenia nowoczesnej, innowacyjnej i zrównoważonej gospodarki” (str. 2). 6 Źródło: http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P8-TA-2017-0442+0+DOC+XML+V0//PL, dostęp: 23.01.2018 r. 7 Por. https://www.wprost.pl/261925/Platforma-ogranicza-dostep-do-informacji-publicznej.html, dostęp: 23.01.2018 r.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

4

faktach. Czy rankingi wolności obywatelskich, tworzone przez duże, uznane ośrodki, rzetelnie ukazują rzeczywistość?

W niniejszym raporcie postawiliśmy sobie za cel prezentację i krytyczną analizę wybranych ogólnoświatowych raportów. Skupiamy się na miejscu Polski w rankingach wolności i na przemianach, jakie analitycy zauważyli w ostatnich kilku latach. Tam, gdzie to możliwe, dokonujemy porównania oceny dokonanej w okresie rządów Platformy Obywatelskiej i w okresie rządów PiS.

Po drugie, podejmujemy refleksję dotyczącą metodologii poprzez analizę zastosowanych w ww. rankingach metod mierzenia swobód obywatelskich, zastosowanych wskaźników, stworzonych indeksów etc. Mamy nadzieję, że wykonana praca przyczyni się w przyszłości do realizacji regularnego monitoringu wolności obywatelskich w Polsce.

2. ZAKRES ANALIZY

2.1. Czym są wolności obywatelskie?

Aby odpowiedzieć na pytanie o poziom wolności (swobód) obywatelskich, trzeba przede wszystkim zdefiniować to pojęcie. Tematyka wolności poruszana jest w art. 31 Konstytucji, który głosi, że:

1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej.

2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.

3. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Drugi rozdział Konstytucji RP, dotyczący wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela, wskazuje na trzy grupy wolności:

• wolności osobiste; • wolności polityczne; • wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne.

Aby przystąpić do tworzenia definicji, należałoby przede wszystkim rozpocząć od samej wolności. Należy zwrócić uwagę, że w języku polskim słowa „wolność” używamy w odniesieniu do różnych kwestii (brak choćby rozróżnienia między angielską „freedom” (wolnością absolutną) i „liberty” (wolnością dotyczącą konkretnej czynności/obszaru).

W kontekście niniejszego opracowania nie mówimy o kwestiach filozoficznych i metafizycznych (np. o kwestii wolności woli), lecz o tym, co dzieje się między obywatelami a państwem oraz wewnątrz społeczeństwa między poszczególnymi obywatelami i ich grupami. Niniejsze opracowanie mówi o ang. „liberties”, czyli – jak już była wyżej mowa - swobodach

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

5

dotyczących realizacji konkretnych czynności przez obywateli. Wg Thomasa Hobbesa wolność oznacza przede wszystkim nieistnienie zewnętrznych przeszkód materialnych w osiąganiu celów jednostki (brak przymusu). Czy jednak sam brak przymusu to już wolność? Należałoby tu dodatkowo wprowadzić rozróżnienie (obecne w filozofii od czasów klasycznych, a szczegółowo omawiane przez Ericha Fromma8 i Isaiaha Berlina9) na wolność negatywną, oznaczającą, jak u Hobbesa, sytuację braku przymusu i zewnętrznych przeszkód do działania, i pozytywną, oznaczającą potencjał wykonywania działań zgodnych z własną wolą, bycia panem samego siebie, rozwoju i poszerzania obszaru własnego panowania.

Czym są zatem wolności obywatelskie, które chcemy badać w niniejszym opracowaniu? W dużej mierze należą one do obszaru wolności negatywnej – są to:

1) sytuacje, w których dane czynności wykonywane przez jednostki lub grupy nie są ograniczane przez państwo;

2) sytuacje, w których możliwość wykonywania danych czynności jest gwarantowana przez państwo.

2.2. Zakres analizy

Analiza obejmuje wybrane wskaźniki dla ww. obszarów z pięciu regularnych badań monitoringowych, dotyczących wolności obywatelskich, realizowanych przez znaczące na świecie ośrodki analityczne. Poniższa tabela wskazuje wykorzystane źródła danych. W związku z tym, że raporty dotyczą danych z lat poprzedzających wydanie (np. Human Freedom Index 2017 obejmuje dane z 2015 r., a Freedom In The World 2018 – dane z 2017 r.), najnowsze przedstawiane dane dotyczyć będą roku 2017. Niestety w przypadku kompleksowego i bardzo istotnego indeksu HFI (wyjaśnienia skrótów w poniższej tabeli) ostatnie dane pochodzą z 2015 r., więc będą one służyły do uzupełnień w tych przypadkach, w których nie było możliwości znalezienia nowszych danych z innych badań.

TABELA 1. ŹRÓDŁA DANYCH WYKORZYSTANE W ANALIZIE

Nazwa badania Skrót Organizacja odpowiedzialna za realizację badania

Data publikacji raportów (rządy PO/ rządy PiS)

Lata, których dotyczą raporty (rządy PO/ rządy PiS)

Link

Freedom In The World

FTW Freedom House 2015/2018 2014/2017 https://freedomhouse.org/report-types/freedom-world

Nations in Transit NIT Freedom House 2015/2018 2014/2017 https://freedomhouse.org/report-types/nations-transit

Index of Economic Freedom

IEF Heritage Foundation

2015/2018 2014/2017 https://www.heritage.org/index/

Human Freedom HFI Cato Institute 2016/2017 2014/2015 https://www.cato.org/human-

8 Fromm E., Ucieczka od wolności, Czytelnik 2014. 9 Berlin I., Two Concepts of Liberty, w: Four Essays on Liberty, Oxford University Press, Oxford 1959, http://faculty.www.umb.edu/steven.levine/courses/Fall%202015/What%20is%20Freedom%20Writings/Berlin.pdf, dostęp: 23.01.2018 r.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

6

Nazwa badania Skrót Organizacja odpowiedzialna za realizację badania

Data publikacji raportów (rządy PO/ rządy PiS)

Lata, których dotyczą raporty (rządy PO/ rządy PiS)

Link

Index freedom-index

Doing Business DB World Bank 2015/2018 2014/2017 http://www.doingbusiness.org

Źródło: opracowanie własne

Wstępna analiza badań dotyczących wolności obywatelskich wskazała na siedem najważniejszych obszarów (z podobszarami) tych wolności, ujętych w analizowanych opracowaniach. Są to:

1) Wolności osobiste i religijne, w tym: a. Osobiste wolności społeczne b. Swoboda przemieszczania się c. Wolności dotyczące religii, praw mniejszości i tożsamości

2) Wolność słowa, mediów i ekspresji, w tym: a. Wolność mediów b. Wolność akademicka i wolność edukacji od indoktrynacji

3) Wolność zgromadzeń i demonstracji 4) Wolność zrzeszania i autonomia organizacji pozarządowych i zawodowych 5) Prawo do sprawiedliwości, w tym:

a. Stopień niezależności władzy sądowniczej b. Sprawiedliwość procesu

6) Wolność polityczna, w tym: a. Stopień wolności i uczciwości wyborów b. Możliwość zrzeszania się w partie polityczne i ich autonomia c. Kwestie związane z funkcjonowaniem rządu d. Autonomia samorządu

7) Wolność gospodarcza a. Prawo własności i praworządność w zakresie działalności gospodarczej b. Udział rządu w gospodarce c. Stopień wolności prowadzenia działalności gospodarczej i regulacje

państwowe d. Otwartość rynków e. Wolność od przemocy ekonomicznej

Badanie obejmuje przede wszystkim dwie grupy danych:

• dane z końcowego okresu rządów Platformy Obywatelskiej (rząd Donalda Tuska/ Ewy Kopacz) – rok 2014 lub okres od 1 stycznia do 16 listopada 2015 r.10 – będą one oznaczane kolorem pomarańczowym; najczęściej raporty za rok 2015 obejmowały zarówno rządy PiS, jak i PO, więc pod uwagę brano przede wszystkim rok 2014;

10 Dzień zaprzysiężenia rządu Beaty Szydło.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

7

• dane za rok 2017 lub – jeśli ich brak – inne, najnowsze dostępne dane z okresu drugich rządów Prawa i Sprawiedliwości (rządu Beaty Szydło11), uwzględniające zmiany i zdarzenia, jakie miały miejsce od 16 listopada 2015 r. do chwili obecnej – będą one oznaczane kolorem niebieskim.

Każdy z podobszarów przedstawia dane dla okresu rządów PO, dane dla okresu rządów PiS, oraz zaznaczone kolorem fioletowym podsumowanie odpowiadające na pytania:

• W jaki sposób zmieniła się sytuacja w okresie rządów PiS względem okresu rządów PO?

• Jaki jest stopień rzetelności argumentacji i źródeł danych wykorzystanych w analizowanych raportach?

3. MONITORING WOLNOŚCI OBYWATELSKICH

3.1. Wolności osobiste i religijne

3.1.1. Wskaźnik osobistych wolności spo łecznych

Ocena dla rządów PO:

Freedom In The World (wskaźnik G3): 3/4 pkt.

Autorzy raportu Freedom In The World oceniają niżej niż optymalnie zachowanie osobistych wolności społecznych (w tym wybór partnera małżeńskiego (w przeciwieństwie np. do państw, w których małżeństwa są aranżowane), wielkość rodziny, ochrona przed przemocą w rodzinie i kontrola nad wyglądem). Podsumowanie oceny zawarte w raporcie wskazuje na to, że niższa ocena wynika z restrykcyjnego (w porównaniu do innych krajów Europy) prawa aborcyjnego.

Dziwi przede wszystkim fakt, że jako przykład ograniczenia wolności autorzy wskazują na organizację w marcu 2014 r. Marszu Świętości Życia. Możliwość organizacji takiego marszu (podobnie jak np. w kolejnych latach organizacji marszów KOD) jest – wręcz przeciwnie do intencji autorów – przykładem wolności obywatelskiej, jaką jest swoboda demonstracji i ekspresji poglądów.

Autorzy wskazują także na istotny problem z przemocą domową wobec kobiet, choć raport Agencji Praw Podstawowych UE, „Violence against women: an EU-vide survey. Main results” z tego samego roku wskazuje, że Polska jest jednym z najbezpieczniejszych krajów Europy w tym zakresie. Nie jest tu naszą intencją negowanie tego problemu, który, jak wskazują inne badania, m.in. statystyki Policji, pozostaje istotny, jednak dziwi brak odniesienia do tego problemu w raportach FTW dla krajów, w których sytuacja jest – wg ww. badania Agencji Praw Podstawowych – dużo gorsza (np. Danii, Finlandii czy Francji).

Ocena dla rządów PiS:

11 Brak póki co raportów uwzględniających także działania rządu Mateusza Morawieckiego.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

8

Freedom In The World (wskaźnik G3): 3/4 pkt.

Ocena nie uległa zmianie. Autorzy nadal krytykują prawo aborcyjne. Krytyką objęta została także ustawa „Za życiem” przyznająca świadczenie w wysokości 4000 złotych za „donoszenie ciąży z ciężkimi upośledzeniami lub chorobami śmiertelnymi”, co nie wydaje się zasadnym i trafnym argumentem uzasadniającym obniżenie oceny, gdyż nie dochodzi tu do żadnego ograniczenia wolności.

Autorzy FTW krytykują też nieprzyznanie rządowej dotacji Centrum Praw Kobiet, które oferowało pomoc kobietom – ofiarom przemocy domowej, która, jak twierdzą autorzy, „pozostaje poważnym problemem”.

Podsumowanie: Wolność osobista oceniana była tak samo w 2014 r. jak i w 2017 r. – jednak niżej niż optymalnie. Rzetelność oceny dokonanej w tym zakresie, gdy wziąć pod uwagę przedstawione uzasadnienia, jest wątpliwa zarówno dla roku 2014 jak i 2017. Samo to, czy należy uwzględniać kryterium tzw. praw reprodukcyjnych jako osobistych wolności społecznych, może być przedmiotem dyskusji (mamy więc do czynienia z arbitralnością). Natomiast absolutnie nietrafne są wskazane uzasadnienia dla ograniczenia wolności (organizacja Marszu Świętości Życia oraz świadczenie proponowane w programie „Za życiem”). Są to dowody anegdotyczne; w raportach brak także twardych danych dowodzących problemu przemocy domowej (choć – jak wskazaliśmy powyżej – problem ten w Polsce jest istotny, jednak nie bardziej niż w wielu krajach Europy).

3.1.2. Swoboda przemieszczania się

Ocena dla rządów PO:

Freedom In The World (wskaźnik G1): 4/4 pkt.

Human Freedom Index: (wskaźnik Movement): 10/10 pkt.

Badacze z różnych instytucji nie mają wątpliwości co do wysokiego stopnia swobody przemieszczania się. Raport Freedom In The World 2015 ocenia optymalnie (4/4) stopień wolności przemieszczania się. Raport Human Freedom Index ocenia ten stopień na 10 punktów w skali od 0 do 10.

Ocena dla rządów PiS:

Freedom In The World (wskaźnik G1): 4/4 pkt.

Human Freedom Index (wskaźnik Movement): brak danych

Ocena dla FTW pozostaje bez zmian w porównaniu do czasu rządów PO (brak nowych danych z HFI).

Podsumowanie: Nie ma wątpliwości co do swobody przemieszczania się. Oceniono ją optymalnie – tak samo w 2014 r. jak i w 2017 r. W dostępnych raportach brak szerszych

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

9

uzasadnień, jednak ocena z punktu widzenia sytuacji w ww. latach wydaje się rzetelna zarówno w perspektywie 2014 r. jak i 2017 r.

3.1.3. Wolności dotyczące religii, praw mniejszości i tożsamości

Ocena dla rządów PO:

Freedom In The World (wskaźnik D2 – wolność religijna): 4/4 pkt.

Freedom In The World (wskaźnik B4 – prawa polityczne mniejszości): 4/4 pkt.

Freedom In The World (wskaźnik F4 – gwarantowane przez prawo, instytucje publiczne i praktykę życia codziennego równe traktowanie mniejszości): 3/4 pkt.

Human Freedom Index (wskaźnik Identity and Relationships): 9,3/10 pkt.

Jeśli chodzi o wolność religijną, raport Freedom in The World ocenia tę wolność najwyżej jak to możliwe (4/4), wskazując na brak konieczności rejestracji grup religijnych i zwolnienia podatkowe dla zarejestrowanych.

Raport Freedom In The World 2018 najwyżej jak to możliwe (4/4) ocenił prawa polityczne mniejszości narodowych, religijnych i seksualnych, jednak wskazał, że prawo, instytucje publiczne i codzienna praktyka życia nie w pełni gwarantują równe traktowanie różnych grup ludności (3/4). Autorzy nie wskazują jednak na żadne zapisy prawne, a jedynie na prywatną, lokalną i społeczną dyskryminację grup takich jak Romowie czy osoby LGBT przez inne osoby oraz na pojedyncze akty przemocy wobec grup mniejszościowych.

Raport Human Freedom Index także oceniał kwestie wolności w zakresie tożsamości i relacji, jednak tu ocena Polski była relatywnie wyższa (9,3 w skali od 1 do 10); niżej niż maksymalnie została oceniona jedynie należąc do tego wskaźnika kwestia regulacji prawnej tożsamości płciowej (7/10) – indeks ocenia możliwość i łatwość zmiany płci, jednak raport nie uzasadnia oceny.

Ocena dla rządów PiS:

Freedom In The World (wskaźnik D2 – wolność religijna): 4/4 pkt.

Freedom In The World (wskaźnik B4 – prawa polityczne mniejszości): 4/4 pkt.

Freedom In The World (wskaźnik F4 – gwarantowane przez prawo, instytucje publiczne i praktykę życia codziennego równe traktowanie mniejszości): 3/4 pkt.

Human Freedom Index (wskaźnik Identity and Relationships): brak danych

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

10

W przypadku raportu Freedom In The World brak zmian w ocenach. Wolność religijna nadal oceniana jest wysoko.

Przy niższej niż optymalna ocenie gwarancji równego traktowania mniejszości autorzy podobnie jak w 2014 r. powołują się na kwestie związane z prywatną dyskryminacją i na pojedyncze akty przemocy oraz demonstracje.

Podsumowanie: Poziom wolności religijnej, wolności i praw mniejszości oceniono dość wysoko – tak samo w 2014 r. jak i w 2017 r. Niżej niż optymalnie oceniana jest jedynie gwarancja równości praw dla mniejszości. Na podstawie przedstawionych uzasadnień trudno jednak uznać tę sytuację za wskazującą na jakiekolwiek ograniczenia ze strony państwa. Dowody przytaczane przez autorów indeksów mają charakter anegdotyczny, i o ile problem negatywnego stosunku Polaków do mniejszości istnieje, na co wskazuje wiele badań, to autorzy raportu nie powołują się na bardziej systematyczne analizy, a ich argumentacja nie jest przekonująca.

3.2. Wolność słowa, mediów i ekspresji

3.2.1. Wolność mediów

Ocena dla rządów PO:

Freedom In The World (wskaźnik D1 – wolne i niezależne media): 4/4 pkt.

Freedom In The World (wskaźnik D4 – wolność ekspresji): 3/4 pkt.

Nations In Transit (wskaźnik Independent Media): 2,50/7 (im niższa wartość, tym więcej demokracji)

Human Freedom Index (wskaźnik Expression and Information): 8,6/10 pkt.

Wolność mediów w 2014 r. została oceniona optymalnie. W raporcie wskazano co prawda na karanie zniesławienia z urzędu (art. 212 kk), dominację PO w KRRiT i na oskarżenia wobec Rady o stronniczość, jednak brak obniżenia oceny i zapis z raportu sugeruje, że autorzy nie dali wiary tym oskarżeniom:

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (KRRiT) jest obecnie zdominowana przez rządzącą PO i spotyka się z regularnymi oskarżeniami o stronniczość w kontaktach z różnymi ultrakonserwatywnymi mediami powiązanymi z PiS12.

Raport wskazuje także na wtargnięcie ABW do redakcji „Wprost” oraz na karę KRRiT w wysokości 50 000 zł wymierzoną Lux Veritatis, jednak także te zdarzenia nie wpłynęły na optymalną ocenę.

Autorzy raportu Nations in Transit, który ocenia wolność mediów dość wysoko, lecz nieoptymalnie (2.50/7, gdzie najwyższy poziom wolności to skala 1, najniższy – 7), także

12 Za: https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2015/poland, dostęp: 21.06.2018 r.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

11

przytaczają informację o najeździe na redakcję „Wprost”. Wskazują, że o ile zbiorowo polskie media zapewniają kompletną informację i realizują zadania kontrolne wobec władzy, to indywidualnie są one stronnicze politycznie. Brak szerszego uzasadnienia oceny. Warto tu zauważyć, że autorzy NIT za czasów rządów PO wskazali na obniżenie wolności mediów w roku 2012 (argumenty: odmowa koncesji dla TV Trwam; wyrok dla autora strony Antykomor).

Raport Human Freedom Index (ostatnie dane z 2015 r.) ocenia swobodę ekspresji na 8.6/10. Niższe niż optymalne oceny Polska otrzymała w zakresie: zabójstw dziennikarzy, prawa regulującego media oraz nacisku politycznego na media.

Ocena dla rządów PiS:

Freedom In The World (wskaźnik D1 – wolne i niezależne media): 3/4 pkt. – OBNIŻENIE OCENY WZGLĘDEM 2014

Freedom In The World (wskaźnik D4 – wolność ekspresji): 3/4 pkt.

Nations In Transit (wskaźnik Independent Media): 3,00/7 (im niższa wartość, tym więcej demokracji) – OBNIŻENIE OCENY WZGLĘDEM 2014

Human Freedom Index (wskaźnik Expression and Information): brak danych

Raport Freedom In The World 2018 ocenia wolność mediów jedynie na 3 punkty w skali 4, wskazując na zjawiska takie jak:

● karanie z urzędu zniesławienia (art. 212 kk) – niezmienne od czasów PO; ● karanie z urzędu obrazy uczuć religijnych (art. 196 kk) – niezmienne od czasów PO,

jednak niewymienione w raporcie z 2014 r.; ● przedstawianie przez TVP protestów antyrządowych jako próby zamachu stanu; ● przedstawianie przez TVP organizacji pozarządowych jako agentów opozycji; ● przenoszenie reklam przez spółki skarbu państwa do mediów przyjaznych PiS (przy

czym w poprzednim raporcie nie wskazywano, że reklamy tych spółek były z kolei publikowane w mediach przyjaznych PO):

Według Krajowego Rejestru Sądowego, wydawca prawicowej Gazety Polskiej odnotował wzrost przychodów o 70 procent w 2016 r. dzięki zyskom w reklamie, pomimo spadku sprzedaży13.

● kara dla TVN24 w wysokości niemal 1,5 mln zł ze strony KRRiT; ● groźba „dekoncentracji” mediów (mimo braku konkretnych działań sama groźba

została oceniona jako obniżenie wolności mediów). Jak widać, choć problem mniejszej wolności mediów i zamiany ich w tubę propagandową PiS, to ocena w raporcie FTW jest słabo uargumentowana – nierzetelne jest na przykład wskazywanie na groźbę jako dowód ograniczenia wolności, a pewne zachowania czy stany

13 Za: https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2018/poland, dostęp: 09.05.2018 r.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

12

prawne, które nie stanowiły podstawy do obniżenia oceny w czasie rządów PO, stanowią tę podstawę teraz.

Ocena niezależności mediów w raporcie Nations in Transit pogorszyła się w ostatnich latach, vide poniższy wykres.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

13

WYKRES 1. OCENA NIEZALEŻNOŚCI MEDIÓW W POLSCE WG RAPORTU NATIONS IN TRANSIT

Źródło: https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2018/poland

Pogorszenie nastąpiło z 2015 na 2016 r. i jest ono w raporcie NIT w porównaniu do FTW solidnie uargumentowane: wskazuje się m.in. na legislację dotyczącą Rady Mediów Narodowych, na zwolnienie około 130 pracowników mediów publicznych, na zwiększenie różnicy między czasem antenowym wykorzystywanym przez partię rządzącą a opozycją z 40 godzin w czasach PO do 100 godzin w 2016 r.

W raporcie za rok 2017, poza wskazanymi powyżej kwestiami, raport NIT wskazuje także na doniesienie MON na Tomasza Piątka za książkę „Macierewicz i jego tajemnice” (nie może to jednak być uznane za ograniczanie wolności, gdyż prokuratura odmówiła wszczęcia postępowania w tej sprawie, choć w momencie publikacji raportu NIT nie było to jeszcze pewne).

Autorzy raportu chwalą jednocześnie zmiany w prawie prasowym dokonane w listopadzie 2017 r., wg których opublikowanie wypowiedzi bez umożliwienia autoryzacji nie jest już przestępstwem, tylko wykroczeniem.

Podsumowanie: W dwóch analizowanych badaniach wskazuje się na pogorszenie w czasie rządów PiS sytuacji w zakresie wolności mediów. Uzasadniony jest tu argument o uczynieniu z mediów publicznych tuby propagandowej PiS. Jednak poziom argumentacji jest różny – o ile raport Nations in Transit przedstawia rzetelne argumenty, niejednokrotnie podparte liczbami, to w przypadku raportu Freedom In The World mamy argumentację niesystematyczną, niejednokrotnie popełniane są istotne błędy (dowody anegdotyczne, wypowiedź polityka będąca „groźbą” realizacji planu jako dowód pogorszenia sytuacji itp.).

2,25 2,25 2,00

2,25 2,25 2,25 2,50 2,50 2,50

2,75 3,00 3,00

1

2

3

4

5

6

7

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Skala od 1 - największa niezależność do 7 - największa zależność

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

14

3.2.2. Wolność akademicka i wolność edukacji od indoktrynacji

Ocena dla rządów PO:

Freedom In The World (wskaźnik D3 – wolność akademicka): 4/4 pkt.

W przypadku wolności akademickiej autorzy raportu Freedom In The World przyznali Polsce ocenę optymalną, jednak bez uzasadnienia (ograniczając się tylko do stwierdzenia, że wolność akademicka jest respektowana).

Ocena dla rządów PiS:

Freedom In The World (wskaźnik D3 – wolność akademicka): 3/4 pkt. – OBNIŻENIE OCENY WZGLĘDEM 2014

Autorzy raportu obniżyli ocenę względem 2014 r. i przyznali Polsce jedynie 3/4 punkty, wskazując na następujące kwestie:

● dyskredytacja przez władzę naukowców tworzących inne niż oficjalna narracje historyczne (tu jednak brak rzetelnych argumentów: podany został przykład nie z dziedziny nauki, a kultury: zmiany personalne i merytoryczne w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku);

● reforma edukacji: autorzy raportu popełnili tu błąd rzeczowy, stwierdzając:

Reformy edukacyjne, które weszły w życie w 2017 r., zniosły gimnazja i zintegrowały je ze szkołami podstawowymi, pozbawiając pracy tysiące dyrektorów i umożliwiając Ministerstwu Edukacji Narodowej powołanie nowych14.

Wbrew ww. zapisowi, dyrektora szkoły wybiera wójt w drodze konkursu. Co prawda kandydata musi zatwierdzić kuratorium oświaty, podlegające wojewodzie, jednak powyższy zapis jest co najmniej istotnym uproszczeniem.

● wybór dyrektorów i zastępców dyrektorów państwowych instytutów badawczych od 2016 r. odbywa się bez konkursu.

Podsumowanie: Raport Freedom In The World wskazuje na znaczące obniżenie poziomu wolności akademickiej, jednak argumentacja na rzecz tego stwierdzenia jest nierzetelna i roi się od błędów rzeczowych. Poza trafnym argumentem o upolitycznieniu wyboru dyrektorów instytutów badawczych, pozostałe wymienione powyżej argumenty albo są nietrafne, albo nie dotyczą tematu. Kwestia wolności akademickiej i braku indoktrynacji w systemie szkolnym wymaga więc znacząco głębszej i bardziej rzetelnej oraz systematycznej analizy.

14 Oryg.: „Educational reforms that took effect in 2017 abolished middle schools and integrated them into elementary schools, putting thousands of principals out of work and allowing the Education Ministry to appoint new administrators”, za: https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2018/poland, dostęp: 09.05.2018 r.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

15

3.3. Wolność zgromadzeń i demonstracji

Ocena dla rządów PO:

Freedom In The World (wskaźnik E1 – wolność zgromadzeń): 4/4 pkt.

Autorzy raportu bardzo pozytywnie ocenili wolność zgromadzeń w Polsce, wskazując na to, że we wrześniu 2014 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł niezgodność z konstytucją sześciu proponowanych w 2012 r. zmian w ustawie Prawo o zgromadzeniach (w tym propozycję zakazu równoczesnych demonstracji w tym samym miejscu, które mogłyby zagrozić porządkowi publicznemu).

Pozytywnie zdają się natomiast autorzy raportu podchodzić do zatrzymania przez policję 276 osób na Marszu Niepodległości (który, jak wskazują, został „zmącony chuliganerią i przemocą nacjonalistów”15).

Ocena dla rządów PiS:

Freedom In The World (wskaźnik E1 – wolność zgromadzeń): 3/4 pkt.

Wg stanu na rok 2017, wolność zgromadzeń oceniona została jedynie na 3 punkty na 4 możliwe. Autorzy skrytykowali kontrowersyjne zmiany z grudnia 2016 (Prawo o zgromadzeniach): powierzenie wojewodom decyzji o zgromadzeniach cyklicznych (faktycznie przepis ograniczający wolność obywatelską jak i samorządową) oraz przepisy o oddaleniu dwóch zgromadzeń o co najmniej 100 metrów (które z kolei mogą bronić się w kategoriach niezbędnego bezpieczeństwa).

Powołując się na raport Amnesty International, autorzy FTW krytykują też działania policji wobec protestów z lipca 2017 w Warszawie, października 2017 we Wrocławiu („czarny wtorek”), w tym:

• nadmierne stosowanie siły przez policję, • fizyczne powstrzymywanie grup demonstrantów, • nadmierny nadzór, • legitymowanie uczestników, • wezwania na komisariaty, • przesłuchiwanie uczestników demonstracji.

Zarzucają także (co jednak wydaje się wątpliwe z punktu widzenia faktów) „zastraszanie kontrmanifestacji dla marszów ultranacjonalistycznych” (autorzy nazywają tak Marsz Niepodległości).

Autorzy raportu Nations in Transit przytaczają więcej danych, ale ich źródła nieraz okazują się nierzetelne lub stronnicze. Twórcy NIT krytykują postępowanie policji z uczestnikami protestów antyrządowych, powołując się na raport przygotowany przez Obywateli RP, oraz represje wobec uczestników Obozu dla Puszczy (sąd w Hajnówce uznał siedmiu aktywistów za winnych blokady wycinki drzew w listopadzie 2017 r.). Z pewnością mamy tu do czynienia z 15 Oryg. „...marred by hooliganism and nationalist violence”, https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2015/poland, dostęp: 21.06.2018 r.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

16

represjami niewspółmiernymi do przewinienia, jednak należy zauważyć, że wyrok ten nie został wydany przez sąd wybrany przed reformą sądownictwa dokonaną przez PiS, trudno więc uznać ten wyrok za represje rządu.

Podsumowanie: Raport Freedom In The World oraz Nations In Transit wskazują na obniżenie poziomu wolności zgromadzeń za czasów rządów PiS w porównaniu do czasów PO, jednak tylko część argumentacji (dotyczącej nadmiernych działań policji oraz zmian w Prawie o zgromadzeniach) można uznać za rzetelną. Z pewnością istotnym błędem w raporcie Nations in Transit jest brak zbilansowania źródeł danych i oparcie dużej części analizy w tym zakresie jedynie na mediach opozycyjnych.

3.4. Wolność zrzeszania i autonomia organizacji pozarządowych i zawodowych

Ocena dla rządów PO:

Freedom In The World:

Wskaźnik E2 – wolność organizacji pozarządowych: 4/4 pkt.

Wskaźnik E3 – wolność zrzeszania się w związki zawodowe – 4/4 pkt.

Nations In Transit: wskaźnik „Civil Society” – 1,50/7 (im niższa wartość, tym więcej demokracji)

Raport „Freedom In The World” wskazuje na brak ingerencji rządu w działania organizacji pozarządowych. Jeśli chodzi o zrzeszanie się organizacji zawodowych, autorzy także oceniają tę swobodę optymalnie (4/4), zwracając jednak uwagę na niedociągnięcia (np. skomplikowane procedury utrudniające strajkowanie).

W przypadku raportu „Nations in Transit” od wielu lat utrzymywała się wysoka ocena 1,50: wskazywano na przychylne organizacjom prawo, brak nacisków ze strony rządowej, kontroli biurokratycznej itp.

Ocena dla rządów PiS:

Freedom In The World:

Wskaźnik E2 – wolność organizacji pozarządowych: 3/4 pkt. – OBNIŻENIE OCENY WZGLĘDEM 2014

Wskaźnik E3 – wolność zrzeszania się w związki zawodowe – 4/4 pkt.

Nations In Transit: wskaźnik „Civil Society” – 1,50/7 (im niższa wartość, tym więcej demokracji) – OBNIŻENIE OCENY WZGLĘDEM 2014

W zakresie autonomii organizacji pozarządowych ocena Freedom In The World obniżyła się i w raporcie z 2018 r. (dotyczącym roku 2017) jest niższa (3/4) niż optymalna. Autorzy piszą wprawdzie, że organizacje pozarządowe działają bez ingerencji ze strony państwa, jednak wskazują na „podważanie wiarygodności NGOs” w ramach „nagonki” (smear campaign)

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

17

prowadzonej przez media publiczne i wysoko postawionych urzędników (nie wskazują jednak konkretnych nazwisk). Krytykowany jest także nowy, scentralizowany system finansowania NGOs z Narodowym Instytutem Wolności jako główną odpowiedzialną jednostką (autorzy powołują się tu na głos Rzecznika Praw Obywatelskich). Podobne kwestie podnosi raport Nations in Transit.

Podsumowanie: W latach 2015-2017 pogorszyła się w Polsce sytuacja organizacji pozarządowych, jednak, choć trudno nazwać to póki co zmniejszeniem obszarów wolności, z pewnością widoczna jest wrogość władz wobec dużej części sektora, wyrażająca się w nagonce medialnej; scentralizowany system finansowania także może być krokiem w stronę zwiększenia politycznego wpływu władzy centralnej na organizacje pozarządowe. Nie pojawiły się natomiast zapisy w prawie wprost ograniczające wolność organizacji czy umożliwiające ingerencję państwa w ich działania (takie zapisy pojawiły się np. na Węgrzech – tam jednak wskaźnik E2 ma wartość jeszcze niższą niż w Polsce (2/4)). Ocenę w tym zakresie można uznać za rzetelną.

3.5. Prawo do sprawiedliwości

3.5.1. Stopień niezależności w ładzy sądowniczej

Raporty Freedom In The World i Nations In Transit jako kryterium wolności przyjęły niezależność władzy sądowniczej od władz politycznych (ustawodawczej, wykonawczej).

Ocena dla rządów PO:

Freedom In The World:

Wskaźnik F1 – niezależne sądownictwo: 3/4 pkt.

Wskaźnik F2 – prawo do sprawiedliwego procesu cywilnego lub karnego – 3/4 pkt.

Nations In Transit: wskaźnik „Judicial Framework And Independence” – 2,50/7 (im niższa wartość, tym więcej demokracji)

Niezależność sądownictwa w 2014 r. jako taka nie budziła wątpliwości autorów raportów – tym mniej zrozumiałe jest, dlaczego oceniona została jedynie na 3 pkt./4. Wskazywano co prawda na bardzo powolne prowadzenie spraw (sugerowano nawet, że przeciąganie śledztw przez prokuratorów może być spowodowane naciskiem politycznym), a także na wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie przetrzymywania i tortur dwóch osób w tajnym więzieniu CIA w Starych Kiejkutach, dotyczyło to jednak lat 2013 i 2014. Niższej niż optymalna ocenie brak jednak wystarczającego uzasadnienia.

Ocena dla rządów PiS:

Freedom In The World:

Wskaźnik F1 – niezależne sądownictwo: 1/4 pkt. – OBNIŻENIE OCENY WZGLĘDEM 2014 O 2 PKT.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

18

Wskaźnik F2 – prawo do sprawiedliwego procesu cywilnego lub karnego – 3/4 pkt.

Nations In Transit: wskaźnik „Civil Society” – 3,25/7 (im niższa wartość, tym więcej demokracji) – OBNIŻENIE OCENY WZGLĘDEM 2014

W raporcie FTW za 2017 r. (i wcześniej – za 2016 r.) zaszły drastyczne zmiany. Raport niezwykle nisko (1/4) ocenia niezależność władzy sądowniczej, wskazując na:

• zmiany w Trybunale Konstytucyjnym, których efektem jest jego zdominowanie przez sędziów prorządowych;

• zwiększenie wpływu ministra sprawiedliwości na sądownictwo (powoływanie i odwoływanie prezesów sądów);

• wybór większości członków KRS przez Sejm.

Podobną krytykę podnosi raport Nations in Transit, którego ocena funkcjonowania i struktury sądownictwa drastycznie spadła w porównaniu do roku 2014, a jeszcze bardziej – w porównaniu do roku 2009 (vide poniższy wykres).

WYKRES 2. OCENA STRUKTURY I NIEZALEŻNOŚCI SĄDOWNICTWA W POLSCE WG RAPORTU NATIONS IN TRANSIT

Źródło: https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2018/poland

Poza wskazanymi wcześniej kwestiami, raport krytykuje:

● ustawę o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury, która ma zwiększać władzę asesorów i uzależnić ich od ministra sprawiedliwości;

● kampanię („nagonkę” - ang. smear campaign) rządu przeciwko sędziom, organizowaną w 2017 r. przez Polską Fundację Narodową;

● przypadek politycznego nacisku na sędziego Igora Tuleyę przez wiceprezesa Sądu Okręgowego w Warszawie Dariusza Drajewicza.

Wolność systemu sądownictwa jest oceniana bardzo nisko także w zbiorczym Human Freedom Index (dane za 2015). Najniżej oceniono bezstronność sądów (3,7/10) i niezależność władzy sądowniczej (4,6/10), a stosunkowo najwyżej w tym obszarze – spójność systemu prawnego (7,5/10).

2,25 2,50 2,50 2,50 2,50 2,50 2,50

2,75 3,25

4,25

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Skala od 1 - największa niezależność do 7 - najmniejsza niezależność

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

19

W zakresie sprawiedliwości procesu krytykowane były:

● podpisana w lutym 2016 r. „ustawa inwigilacyjna” (Ustawa z dnia 15 stycznia 2016 r. o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw), która zdaniem autorów FTW dała organom ścigania szerokie uprawnienia do monitorowania działalności komunikacyjnej obywateli (np. dostęp do metadanych bez nakazu sądowego);

● ustawa antyterrorystyczna podpisana w czerwcu 2017 r., która zawierała zdaniem autorów wiele niejednoznaczności, m.in. upoważniła władze do monitorowania przemieszczania się cudzoziemców bez uprzedniej zgody sądu.

Raport Human Freedom Index (ostatnie dane za 2015 r.) ocenia sprawiedliwość na 7.1 pkt./10 – najwyżej prawo formalne (7,7 pkt.), a najniżej – prawo karne (6,6 pkt.).

Podsumowanie: W Polsce w latach 2015-2017 dokonano szeregu reform sądownictwa, które w istocie zagrażają jego niezawisłości, a w dłuższym terminie mogą także zagrozić wolnościom obywatelskim. Choć problemy ze znalezieniem chętnych do nowej KRS czy na prezesów sądów wskazują na wątpliwe zdolności PiS-u do realnego podporządkowania sędziów, to reformy te tworzą generalne ryzyko systemowe (jednak brak w badanych raportach takiej analizy).

Słusznie natomiast krytykowana była „ustawa inwigilacyjna” i ustawa antyterrorystyczna z 2017 r. – o ile kwestie sprawiedliwości postępowania karnego lub cywilnego w 2014 r. wydają się ocenione zbyt nisko, o tyle ocena 3/4 za 2017 r. jest silniej uargumentowana.

Należy przy tym zwrócić uwagę, że niektóre podnoszone kwestie nie są ewidentne, istnieją np. spory co do legalności uchwał powołujących poprzednich sędziów TK w czasach rządów Platformy Obywatelskiej. Niezależność sądownictwa oceniano niżej niż optymalnie już w 2014 r., choć już w tamtym raporcie trudno dopatrzyć się silnych argumentów za tą zaniżoną oceną – obszar niezależności sądownictwa wymaga więc dużo bardziej pogłębionych analiz.

3.6. Wolność polityczna

3.6.1. Stopień wolności i uczciwości wyborów

Ocena dla rządów PO:

Freedom In The World:

Wskaźnik A1 – uczciwe wybory władzy wykonawczej – 4/4 pkt.

Wskaźnik A2 – uczciwe wybory władzy ustawodawczej – 4/4 pkt.

Wskaźnik A3 – sprawiedliwe prawo wyborcze – 4/4 pkt.

Nations In Transit: wskaźnik „Electoral Process” – 1,50/7 (im niższa wartość, tym więcej demokracji)

Indeks Freedom In The World 2015 ocenia proces wyborów najwyżej jak to możliwe (12/12 pkt.), zarówno w odniesieniu do wyborów prezydenckich jak i parlamentarnych. Ramy prawne wyborów wg FTW są sprawiedliwe i bezstronnie wdrażane przez odpowiednie organy zarządzające wyborami.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

20

Wybory są też wolne od nacisku wojskowego lub ze strony obcych mocarstw, hierarchii religijnych, oligarchów gospodarczych, czy jakichkolwiek innych silnych grup niepoddających się kontroli demokratycznej.

Wysoką ocenę w tym zakresie przyznaje także inny raport Freedom House, „Nations in Transit” - Polska otrzymała 1,50 punktu w skali od 1 do 7 (skala odwrócona: 1 – najwięcej demokracji, 7 – najmniej demokracji). Ocena została obniżona o 0,25 punktu w porównaniu do raportu z 2014 r. (dane za 2013 r.) ze względu na szczegółowo opisany kryzys związany z wyborami samorządowymi.

Ocena dla rządów PiS:

Freedom In The World:

Wskaźnik A1 – uczciwe wybory władzy wykonawczej – 4/4 pkt.

Wskaźnik A2 – uczciwe wybory władzy ustawodawczej – 4/4 pkt.

Wskaźnik A3 – sprawiedliwe prawo wyborcze – 4/4 pkt.

Nations In Transit: wskaźnik „Electoral Process” – 1,50/7 (im niższa wartość, tym więcej demokracji)

W 2017 r. ocena procesu wyborczego nie zmieniła się od 2014 r.: w przypadku raportu Freedom In The World pozostała optymalna, choć autorzy raportu krytykują poprawki PiS do projektu ordynacji wyborczej z grudnia 2017 r., które ich zdaniem zagrażają bezstronności przy wyborze PKW i zwiększą kontrolę rządzącej partii nad procesem wyborczym.

W przypadku raportu Nations In Transit obniżona w 2015 r. ocena pozostawała przez następne lata bez zmian (vide wykres poniżej). Brak jednak silnych argumentów za jej wartością – głównym wskazywanym argumentem jest propozycja zmian w ordynacji, która nie została ostatecznie przyjęta.

WYKRES 3. OCENA PROCESU WYBORCZEGO W POLSCE WG INDEKSU NATIONS IN TRANSIT W LATACH 2009-2018

Źródło https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2018/poland

2,00 1,75

1,50 1,25 1,25 1,25

1,50 1,50 1,50 1,50

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Skala od 1 - najwyższy poziom demokracji do 7 - najniższy poziom demokracji

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

21

Podsumowanie: Wolność wyborcza w Polsce i sprawiedliwość prawa wyborczego jest generalnie od lat na wysokim poziomie. Faktycznie kryzys wokół wyborów samorządowych w 2014 r. wskazywał na wadliwe funkcjonowanie PKW i możliwość manipulacji przy wyborach, jednak w kolejnych wyborach podobne wątpliwości się nie powtórzyły – mimo że w sposób systemowy sytuacja nie została naprawiona. Utrzymywanie oceny w raporcie Nations In Transit na niższym poziomie jest wątpliwe, gdyż wszystkie argumenty za tym wiązały się z propozycją nowelizacji, która ostatecznie nie została przyjęta. Raport tego typu powinien brać pod uwagę realnie obowiązujące prawo, a nie propozycje pojawiające się w obiegu sejmowym, gdyż faktycznie naruszenie wolności miałoby miejsce, gdyby zagrażające jej prawo weszło w życie.

3.6.2. Moż l iwość zrzeszania się w partie polityczne i ich autonomia

Ocena dla rządów PO:

Freedom In The World:

Wskaźnik B1 – prawo do zrzeszania się w partie – 4/4 pkt.

Wskaźnik B2 – szansa zwiększenia poparcia dla opozycji – 4/4 pkt.

Wskaźnik B3 – brak presji na wybory polityczne obywateli – 4/4 pkt.

Wg indeksu Freedom In The World 2015 (dot. 2014 r.) prawo do zrzeszania się w partie polityczne jest w Polsce w pełni respektowane (16/16 pkt.). Ludzie mają prawo do organizowania się w partiach politycznych lub innych konkurencyjnych ugrupowaniach politycznych według własnego wyboru, i nie napotykają niepotrzebnych przeszkód tym zakresie. Badanie ocenia autonomię partii politycznych pozytywnie; partie opozycyjne mogą dojść do władzy dzięki wyborom.

Ocena dla rządów PiS:

Freedom In The World:

Wskaźnik B1 – prawo do zrzeszania się w partie – 4/4 pkt.

Wskaźnik B2 – szansa zwiększenia poparcia dla opozycji – 4/4 pkt.

Wskaźnik B3 – brak presji na wybory polityczne obywateli – 4/4 pkt.

Oceny w tym zakresie nie zmieniły się od czasu rządów PO.

Podsumowanie: Wolność zrzeszania się w partie i działalności politycznej w Polsce od lat oceniana jest pozytywnie i brak w tym zakresie istotnych zmian. Ocena ta jest rzetelna i oparta na obowiązującym prawie.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

22

3.6.3. Autonomia samorządu

Ocena dla rządów PO:

Nations In Transit: wskaźnik „Local Democratic Governance” – 1,50/7 (im niższa wartość, tym więcej demokracji)

Autonomia samorządu, obok procesu wyborczego i społeczeństwa obywatelskiego, należała do najlepiej ocenianych obszarów w raporcie „Nations In Transit”. Pozytywnie oceniana jest decentralizacja, konsultacje prowadzone przez władzę lokalną z samorządami, istotny udział referendów w rządzeniu na poziomie lokalnym.

Krytykowany jest natomiast długi okres rządzenia w miastach przez tych samych prezydentów i burmistrzów; wskazano także na istotne problemy w wyborach samorządowych w 2014 r. (wspominany już wcześniej).

Ocena dla rządów PiS:

Nations In Transit: wskaźnik „Local Democratic Governance” – 1,75/7 (im niższa wartość, tym więcej demokracji) – OBNIŻENIE OCENY WZGLĘDEM 2014 R.

Autorzy raportu Nations in Transit obniżyli ocenę autonomii samorządu, krytykując przemiany ostatnich dwóch lat, na co wskazuje obniżenie wskaźnika lokalnego zarządzania demokratycznego, vide wykres poniżej.

WYKRES 4. OCENA NIEZALEŻNOŚCI SAMORZĄDU W POLSCE WEDŁUG RAPORTU NATIONS IN TRANSIT

Źródło: https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2018/poland

Jak twierdzą autorzy, rząd przenosi szereg uprawnień na szczebel centralny, likwidując niektóre z osiągnięć dobrze funkcjonującego i zdecentralizowanego samorządu lokalnego w Polsce. Krytykowane były kwestie takie jak:

2,00 1,75 1,75 1,75 1,75

1,50 1,50 1,50 1,75

2,00

1,00

2,00

3,00

4,00

5,00

6,00

7,00

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Skala od 1 - najwięcej niezależności do 7 - najmniej niezależności

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

23

● stworzenie nowej instytucji, Wód Polskich, i przeniesienie do niej niektórych kompetencji samorządowych;

● reforma edukacji, która jednak nie zmienia decyzyjności samorządów – autorzy wskazują tu na konieczność dostosowania szkół do nowego systemu, co ma uszczuplić finanse samorządów;

● próbę zmian w funkcjonowaniu Regionalnych Izb Obrachunkowych; ● zarzuty wobec polityków lokalnych takich jak Hanna Zdanowska, Radosław Witkowski i

Krzysztof Żuk, krytykowane przez samych oskarżonych jako polityczne (przy czym brak informacji co do ich prawdziwości).

Autorzy raportu popełnili także istotny błąd rzeczowy, stwierdzając, że „Sejm uchwalił (...) ustawę, która da wojewodom (pod nadzorem MSWiA) kontrolę nad regionalnymi programami operacyjnymi z udziałem środków europejskich, wcześniej zarządzanymi przez urzędy marszałkowskie”16. Cytują przy tym artykuł z Dziennika Gazety Prawnej, który jednak nie wskazuje na przejęcie kontroli czy zarządzania od marszałków, a jedynie zwiększenie uprawnień wojewody w tym zakresie. Należy przy tym zwrócić uwagę, że faktycznie w kręgach PiS pojawiły się takie pomysły, ale nie zostały one ostatecznie zrealizowane.

Podsumowanie: Autonomia samorządu w Polsce za czasów rządów PiS zmniejsza się, na co wskazują także autorzy raportu Nations in Transit. Niezależnie od oceny samej recentralizacji lub jej prób – argumenty raportu NIT nie są wystarczająco rzetelne. Autorzy popełniają tym duży błąd rzeczowy, mówiąc o przejęciu zarządzania nad funduszami unijnymi przez wojewodów, co nie miało miejsca. Nie wskazują natomiast na wiele innych istotnych zmian recentralizacyjnych, takich jak odebranie samorządom Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, czy Ośrodków Doradztwa Rolniczego, lub zmiany zasad dysponowania środkami z Totalizatora Sportowego.

3.7. Wolność gospodarcza

3.7.1. Prawo w łasności i praworządność w zakresie dzia łalności gospodarczej

Ocena dla rządów PO:

Index of Economic Freedom:

Prawo własności: 60,0/100

Wolność od korupcji: 60,0/100

Doing Business:

Średni czas rozwiązania sporu o roszczenie: 658 dni

Koszty postępowania: 19,4% wartości roszczenia

16 „The Sejm also passed a law that will give voivodes (supervised by the minister of interior and administration) control over regional operational programs involving European funds, previously managed by the regional marshals’ offices”, za: https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2018/poland, dostęp: 22.05.2018 r.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

24

Raport Index Of Economic Freedom nisko ocenia Polskę, jeśli chodzi o prawo własności i praworządność. Wskazuje na powolne działanie sądów i ich podatność na nacisk polityczny. System sądowniczy, zdaniem autorów pozostaje niewystarczająco sprawny, jest źle zarządzany, a kadra jest niewystarczająca. Ponadto wskazano na przypadki korupcji, które obniżają ocenę uczciwości instytucji publicznych.

Raport Doing Business Banku Światowego przedstawia wskaźniki dotyczące kwestii prawnych – czas i koszty rozwiązania sporu handlowego za pośrednictwem lokalnego sądu pierwszej instancji oraz wskaźnik jakości procesów sądowych. Zgodnie z tymi danymi, średni czas rozwiązania sporu o roszczenie w wysokości 91 498,00 PLN wynosi 685 dni, czyli mniej niż wynosi średnia dla krajów OECD o wysokich dochodach (577,8). W najlepszym pod tym względem Singapurze czas ten wynosi 164 dni.

Z kolei koszty postępowania w Polsce są niższe niż średnia dla OECD (19,4% wartości roszczenia wobec średniej 21,5%), niższa jest jednak też jakość procedur sądowych, oceniana w skali od 0 do 18 w Polsce wynosi 10,5; średnia dla krajów OECD o wysokich dochodach – 11,0, a dla najlepszej pod tym względem Australii – 15,5.

Ocena dla rządów PiS:

Index of Economic Freedom:

Prawo własności: 61,8/100

Uczciwość instytucji publicznych: 50,9/100

Efektywność sądów: 56,6/100

Doing Business:

Średni czas rozwiązania sporu o roszczenie: 685 dni

Koszty postępowania: 19,4% wartości roszczenia

W raporcie Index of Economic Freedom zmieniły się zastosowane wskaźniki. Wskaźnik „wolności od korupcji” zastąpiły wskaźniki „uczciwości instytucji publicznych” i „efektywności sądów”. Nieznacznie na lepsze zmieniła się ocena w zakresie prawa własności.

Ocena ta jest stosunkowo niska w każdym z ww. obszarów.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

25

WYKRES 5. OCENA INDEKSU IEF W OBSZARZE PRAWA WŁASNOŚCI I PRAWORZĄDNOŚCI W ZAKRESIE DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ W POLSCE

Źródło: https://www.heritage.org/index/country/poland

Pod względem średniej oceny prawa własności i praworządności w zakresie działalności gospodarczej, Polska wg Index of Economic Freedom znajduje się na 46 miejscu wśród 185 zbadanych państw świata (co oznacza jednak spadek o 5 miejsc), a w rankingu europejskim jest 25 na 45 badanych państw.

W przypadku raportu Doing Business, wskazane wcześniej wskaźniki nie zmieniły się.

W raporcie Freedom In The World respektowanie prawa własności i prowadzenia niezależnej działalności gospodarczej zostało ocenione optymalnie (4/4), przy jednoczesnej krytyce nowych regulacji dotyczących obrotu ziemią rolną (2016 r.).

Podsumowanie: Z punktu widzenia działalności gospodarczej, nisko oceniana jest praworządność i gwarantowanie przez system prawno-sądowniczy prawa własności, i sytuacja ta praktycznie nie zmieniła się od czasu rządów PO. W porównaniu do omawianych wcześniej raportów dotyczących wolności obywatelskich, system wskaźników (zwłaszcza w przypadku Doing Business) oparty jest w większości przypadków na bardziej wymiernych danych.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

26

3.7.2. Udzia ł państwa w gospodarce

Ocena dla rządów PO:

Index of Economic Freedom:

Wolność fiskalna: 82,1/100

Poziom wydatków publicznych: 47,1/100

Doing Business:

Obciążenia podatkowe jako procent przychodu przedsiębiorcy – 40,1%.

W 2014 r. oceniane były w tym obszarze dwa wskaźniki: wolność fiskalna i poziom wydatków publicznych (im wyższy ich udział, tym niższa liczba punktów). O ile wolność fiskalna była oceniana pozytywnie, o tyle ganiono bardzo duży udział wydatków publicznych w ogólnej strukturze PKB i wysoki dług publiczny.

Obciążenia podatkowe ocenia też raport Doing Business, odnosząc je do wartości przychodów przedsiębiorstw. W Polsce obciążenia te wg raportu wynosiły 40,1%, co równe jest średniej dla krajów OECD o wysokich przychodach.

Ocena dla rządów PiS:

Index of Economic Freedom:

Zdrowie fiskalne: 81,5/100

Obciążenia podatkowe: 75,9/100

Poziom wydatków publicznych: 47,8/100

Doing Business:

Obciążenia podatkowe jako procent przychodu przedsiębiorcy – 40,1%

W raporcie Index of Economic Freedom także w tym obszarze zmienił się sposób mierzenia – pozostawiono wskaźnik poziomu wydatków publicznych (w tym zakresie ocena Polski wzrosła, ale jedynie o 0,7%), natomiast zamiast wskaźnika „wolności fiskalnej” zaproponowano dwa wskaźniki: „zdrowia fiskalnego” i „obciążeń podatkowych”. Autorzy raportu chwalą stosunkowo niskie obciążenia podatkowe (choć zwracają uwagę na to, że rosły one w porównaniu do poprzednich lat) oraz zdrowie fiskalne (na które składa się deficyt budżetowy oraz dług publiczny jako procent PKB), natomiast krytykują szczególnie wysoki poziom wydatków publicznych, które wg autorów stanowiły 41,7% PKB (wg Eurostatu – w 2016 r. było to 41,1%, w 2017 r. – 41,2%)17.

Dane na ten temat przedstawia poniższy wykres.

17 Czym niższy udział wydatków rządowych, tym wyższa ocena.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

27

WYKRES 6. WSKAŹNIKI POZIOMU UDZIAŁU RZĄDU W POLSKIEJ GOSPODARCE WG IEF

Źródło: https://www.heritage.org/index/country/poland

Pod względem średniej oceny tych trzech wskaźników, Polska znajduje się na 107 miejscu na 185 krajów świata i na 25 miejscu na 45 krajów Europy.

Wzrost obciążeń podatkowych zauważa też raport Doing Business (40,5% wobec średniej dla krajów OECD o wysokich przychodach wynoszącej 40,1%). Spośród państw UE tymi o niższych obciążeniach od Polski są Luksemburg, Chorwacja, Dania, Bułgaria, Wielka Brytania, Słowenia, Łotwa, Rumunia, Finlandia i Portugalia.

Podsumowanie: Jeśli chodzi o udział państwa w gospodarce, Polska oceniana jest dwojako: chwalona za stosunkowo niewielkie obciążenia podatkowe, a ganiona za duży udział wydatków publicznych w strukturze PKB i wysoki dług publiczny. Należy tu jednak podkreślić, że dane te odnoszą się do wolności gospodarczej, a nie do sytuacji gospodarczej – w czołówce rankingu w tym zakresie znajdują się takie państwa jak Gruzja czy Litwa, charakteryzujące się niskimi obciążeniami podatkowymi i niskim długiem publicznym oraz deficytem budżetowym.

3.7.3. Stopień wolności prowadzenia dzia łalności gospodarczej i regulacje państwowe

Ocena dla rządów PO:

Index of Economic Freedom:

Wolność działalności gospodarczej – 67,3/100

Wolność rynku pracy – 60,4/100

Wolność monetarna – 81,3/100

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

28

Doing Business:

Obciążenia podatkowe jako procent przychodu przedsiębiorcy – 40,1%

Raport Index of Economic Freedom w 2014 r. w tym zakresie opiera się na trzech wskaźnikach:

● wolność działalności gospodarczej (na którą składa się m.in. czas, procedury i koszt rozpoczynania i zamykania działalności gospodarczej);

● wolność rynku pracy (m.in. stosunek minimalnego wynagrodzenia do średniej wartości dodanej na 1 pracownika, sztywność godzin pracy, trudność ze zwalnianiem pracowników, obowiązkowe odprawy itp.);

● wolność monetarna (w tym średnia wartość inflacji za ostatnie trzy lata i stopień kontroli cen).

Wolność prowadzenia działalności gospodarczej oceniana była niewiele wyżej niż średnia światowa (67,3/100). Wskazywano m.in. na ograniczenia biurokratyczne, że założenie własnej działalności trwa około miesiąca. Jeszcze niżej oceniano wolność rynku pracy (63,9/100 – mniej niż średnia światowa) – polski kodeks pracy został oceniony jako „rygorystyczny” (101. miejsce w skali światowej). Wysoko oceniona została wolność monetarna (81,3/100).

Z kolei raport Doing Business ocenia zakładanie działalności gospodarczej i związane z tym obciążenia. Porównano obciążenia związane z zakładaniem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Jak się okazuje, w Polsce zarówno mamy do czynienia z wysokim kosztem zakładania działalności (13,1% przychodu per capita wobec 3,1% w krajach OECD o wysokich dochodach oraz 0% w najlepszej pod tym względem Wielkiej Brytanii), jak i długim czasem zakładania działalności (średnio 37 dni; w krajach OECD o wysokich dochodach – średnio 8,5 dnia; w najlepszej pod tym względem Nowej Zelandii – średnio pół dnia).

Ocena dla rządów PiS:

Index of Economic Freedom:

Wolność działalności gospodarczej – 67,2/100

Wolność rynku pracy – 63,9/100

Wolność monetarna – 85,0/100

Doing Business:

Obciążenia podatkowe jako procent przychodu przedsiębiorcy – 40,5%

W 2018 r. w raporcie IEF mierzono te same wskaźniki, co w 2015 r. Wolność prowadzenia działalności gospodarczej oceniana była nieznacznie niżej niż w 2014 r. Wzrosła – także nieznacznie – ocena wolności rynku pracy (63,9/100 – wskazywano na wysokie koszty pozapłacowe zatrudnienia), natomiast większy wzrost odnotowano w przypadku wolności monetarnej (85,0/100).

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

29

WYKRES 7. WOLNOŚĆ DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ W POLSCE I RÓŻNE JEJ ASPEKTY WG INDEKSU IEF

Źródło: https://www.heritage.org/index/country/poland

3.7.4. Otwartość rynków

Ocena dla rządów PO:

Index of Economic Freedom:

Wolność handlu – 88,0/100

Wolność inwestycji – 70,0/100

Wolność finansowa – 70,0/100

Autorzy Index Of Economic Freedom wyróżniają tutaj trzy wskaźniki:

● wolność handlu (bariery celne i pozataryfowe); ● wolność inwestycji (restrykcje wobec inwestycji krajowych i zagranicznych, kontrola

kapitału); ● wolność finansowa (regulacja rynków finansowych przez państwo, interwencje w banki

etc.). Autorzy chwalą wysoki poziom wolności handlu w Polsce (88,0/100, 11 miejsce w świecie), wskazując, że „Polska generalnie traktuje zagranicznych i krajowych inwestorów równo z punktu widzenia prawa”. Stosunkowo wysoka w porównaniu do średniej światowej jest też wolność finansowa (70,0/100) i wolność inwestycji (jw.).

Ocena dla rządów PiS:

Index of Economic Freedom:

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

30

Wolność handlu – 86,9/100

Wolność inwestycji – 75,0/100

Wolność finansowa – 70,0/100

Sytuacja Polski pod tym względem nadal jest oceniana bardzo dobrze. Szczególnie wysoko, choć nieco niżej niż w 2014, oceniono wolność handlu. Rośnie ocena poziomu wolności inwestycji. Jak wskazują autorzy:

Bariery pozataryfowe częściowo utrudniają handel, jednak ogólnie rzecz biorąc, polityka rządu nie wpływa znacząco na inwestycje zagraniczne. Rosnący sektor bankowy

stał się bardziej konkurencyjny, a rynki kapitałowe rozwijają się18.

Dane na temat tych wskaźników przedstawia poniższy wykres.

WYKRES 8. WSKAŹNIKI OTWARTOŚCI RYNKÓW W POLSCE WG IEF

Źródło: https://www.heritage.org/index/country/poland

Podsumowanie: Obszar wolności handlu, inwestycji i finansowej w Polsce oceniono stosunkowo najwyżej w porównaniu do pozostałych obszarów badanych w ramach IEF. Polska jest przede wszystkim krajem większej wolności handlowej niż w wielu państwach UE, choć nie jest jednoznaczne, że wartość tego wskaźnika należy interpretować w każdej sytuacji optymistycznie: traktowanie inwestora zagranicznego tak samo jak krajowego może przyczynić się w efekcie do słabszego rozwoju kapitału krajowego.

18 Za: https://www.heritage.org/index/country/poland, dostęp: 23.05.2018 r.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

31

3.8. Syntetyczne wskaźniki wolności

3.8.1. Wskaźnik wolności: Freedom In The World

Raport Freedom In The World 2018 (z danymi za rok 2017), dzielący kraje na „wolne”, „częściowo wolne” i „bez wolności” Polsce przyznaje status „wolnej”. Łączny wynik Polski wynosi 85/100 pkt (w skali od 0 punktów – całkowicie bez wolności do 100 punktów – całkowicie wolna), co jednak plasuje ją stosunkowo nisko – na 24 miejscu wśród 28 badanych krajów Unii Europejskiej (ex aequo z Grecją; niższe wyniki osiągnęły jedynie Rumunia, Bułgaria i Węgry), co ukazuje poniższa tabela.

TABELA 2. RANKING PAŃSTW UE POD WZGLĘDEM WSKAŹNIKA WOLNOŚCI W ŚWIECIE (FREEDOM IN THE WORLD) (SKALA OD 0 DO 100)

Lp. Państwo Wskaźnik Freedom

In The World 1 Finlandia 100

Szwecja 100 3 Holandia 99 4 Luksemburg 98 5 Dania 97 5 Portugalia 97 7 Irlandia 96 8 Belgia 95 9 Austria 94

Cypr 94 Estonia 94 Niemcy 94 Hiszpania 94 Wielka Brytania 94

15 Czechy 93 Słowenia 93

17 Malta 92 18 Litwa 91 19 Francja 90 20 Włochy 89

Słowacja 89 22 Łotwa 87 23 Chorwacja 86 24 Grecja 85

Polska 85 26 Rumunia 84 27 Bułgaria 80 28 Węgry 72

Źródło: opracowanie własne na podstawie https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2018

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

32

Poza UE, krajami o wartości indeksu zbliżonej do Polski są Mongolia (85) i Korea Płd. (84).

Podsumowując obecną sytuację, autorzy FTW podkreślają zakorzenienie instytucji demokratycznych po 1989 r. i wzrost gospodarczy. Autorzy twierdzą, że przemiany te miały jednak swoją negatywną stronę – część obywateli zyskała na nich więcej niż inni. Rząd PiS oceniany jest jako „populistyczny” i wskazuje się, że podjął on działania, zwiększające wpływ polityczny na instytucje państwowe, grożące cofnięciem rozwoju demokracji w kraju.

Wartość Indeksu Wolności na Świecie dla Polski spadała sukcesywnie od 2015 r. Poniższy wykres ukazuje porównanie Polski z wybranymi krajami europejskimi (Czechy, Szwecja, Węgry, Włochy) pod względem wartości indeksu w ostatnich pięciu latach.

WYKRES 9. WARTOŚĆ INDEKSU WOLNOŚCI NA ŚWIECIE - POLSKA W PORÓWNANIU Z WYBRANYMI KRAJAMI UE

Źródło: opracowanie własne na podstawie https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2018

3.8.2. Wskaźnik dla państw, które przesz ły transformację : Nations in Transit

Autorzy raportu Nations In Transit, porównującego państwa byłego bloku komunistycznego, podkreślają, że „Polska odnotowała (...) drugi co do wielkości spadek w strukturze Wskaźnika Demokracji (Democracy Score) w historii raportu. Przejęcie przez rząd systemu sądowniczego, upolitycznienie mediów publicznych, kampanie oszczerstw przeciwko organizacjom pozarządowym (NGO) oraz naruszenia zwykłej procedury parlamentarnej spowodowały dramatyczny spadek jakości polskiej demokracji”. Pod względem indeksu zbiorczego Democracy Score Polska znajduje się dość wysoko – na siódmym miejscu, w grupie państw o „skonsolidowanej demokracji” (oznacza to demokrację dojrzałą na tyle, że bez zewnętrznych wstrząsów prawdopodobnie nie przekształci się ona na powrót w system niedemokratyczny), jednak w roku 2015 była szósta, a w 2013 – czwarta. Od 2013 r. wyprzedziły nas w rankingu Czechy, Litwa i Słowacja. Pozycję Polski obniża przede wszystkim zły wynik w zakresie niezależności sądownictwa.

99 99 100 100 100

94 95 95 94 93

90 89 89 89 89

93 93 93

89

85

88

82

79

76

72 70

75

80

85

90

95

100

2013 2014 2015 2016 2017

Szwecja Czechy Włochy Polska Węgry

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

33

TABELA 3. RANKING BYŁYCH PAŃSTW KOMUNISTYCZNYCH WG SYNTETYCZNEGO WSKAŹNIKA DEMOCRACY SCORE (SKALA OD 1 DO 7, GDZIE 1 OZNACZA

NAJWIĘCEJ DEMOKRACJI, 7 – NAJMNIEJ)

Lp. Państwo Wskaźnik Democracy Score

1 Estonia 1,82 2 Łotwa 2,07 Słowenia 2,07 4 Czechy 2,29 5 Litwa 2,36 6 Słowacja 2,61 7 Polska 2,89 8 Bułgaria 3,39 9 Rumunia 3,46 10 Węgry 3,71 11 Chorwacja 3,75 12 Czarnogóra 3,93 13 Serbia 3,96 14 Albania 4,11 15 Macedonia 4,36 16 Bośnia i Hercegowina 4,64 Ukraina 4,64 18 Gruzja 4,68 19 Kosowo 4,93 Mołdawia 4,93 21 Armenia 5,43 22 Kirgistan 6,07 23 Białoruś 6,61 Rosja 6,61 25 Kazachstan 6,71 26 Tadżykistan 6,79 27 Uzbekistan 6,89 28 Azerbejdżan 6,93 29 Turkmenistan 6,96

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.freedomhouse.org

Wartość Indeksu Democracy Score dla Polski rosła sukcesywnie od 2013 r. (co jest zjawiskiem negatywnym, gdyż jest to indeks odwrócony i wysokie wartości oznaczają niekorzystną sytuację). Poniższy wykres ukazuje porównanie Polski z wybranymi krajami (Czechy, Węgry) pod względem wartości indeksu.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

34

WYKRES 11. DEMOCRACY SCORE – WARTOŚĆ DLA POLSKI, CZECH I WĘGIER NA PRZESTRZENI PIĘCIU LAT

Źródło: opracowanie własne na podstawie https://freedomhouse.org/ (dane wg raportów opublikowanych w 2014, 2016 i 2018)

3.8.3. Wskaźnik wolności gospodarczej: Index of Economic Freedom

W rankingu pod względem syntetycznego wskaźnika wolności gospodarczej IEF Polska znajduje się na 15. miejscu w porównaniu do państw UE, a jej wskaźnik jest niższy niż średnia dla tego regionu. Autorzy wskazują, że o ile dotychczasowe reformy strukturalne (liberalizacja handlu, niskie podatki, przyjazne dla biznesu otoczenie regulacyjne) ułatwiły przejście do gospodarki rynkowej, o tyle obecny priorytet dla wzrostu wydatków społecznych państwa pogarsza sytuację. Ponadto autorzy wskazują na następujące czynniki ograniczające:

● braki w infrastrukturze drogowej i kolejowej, ● sztywny kodeks pracy, ● słaby system sądownictwa gospodarczego, ● biurokracja rządowa.

Podkreślają także, że konieczne jest wzmocnienie niezależności władzy sądowniczej.

TABELA 4. RANKING WOLNOŚCI GOSPODARCZEJ W UE WG WSKAŹNIKA IEF (SKALA OD 0 DO 100)

Lp. Państwo Index of Economic Freedom

1 Irlandia 80,4 2 Estonia 78,8 3 Wielka Brytania 78,0

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

35

Lp. Państwo Index of Economic Freedom

4 Dania 76,6 5 Luksemburg 76,4 6 Szwecja 76,3 7 Holandia 76,2 8 Litwa 75,3 9 Czechy 74,2 Niemcy 74,2 11 Finlandia 74,1 12 Łotwa 73,6 13 Austria 71,8 14 Rumunia 69,4 15 Malta 68,5 Polska 68,5 17 Bułgaria 68,3 18 Cypr 67,8 19 Belgia 67,5 20 Węgry 66,7 21 Słowacja 65,3 22 Hiszpania 65,1 23 Słowenia 64,8 24 Francja 63,9 25 Portugalia 63,4 26 Włochy 62,5 27 Chorwacja 61,0 28 Grecja 57,3

Źródło: opracowanie własne na podstawie https://www.heritage.org/index/ranking

Jednak w przeciwieństwie do wymienionych wcześniej wskaźników, polski wskaźnik wolności ekonomicznej nie uległ znaczącym zmianom w ostatnich edycjach raportu.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

36

WYKRES 13. WYBRANE PAŃSTWA UE WG INDEX OF ECONOMIC FREEDOM

Źródło: opracowanie własne na podstawie https://www.heritage.org/index/ranking (dane wg raportów opublikowanych w 2016, 2017 i 2018)

3.8.4. Wskaźnik wolności prowadzenia biznesu: Doing Business

W czołówce rankingu Doing Business dla państw UE znajdują się, podobnie jak w przypadku IEF, Dania, Wielka Brytania, Estonia i Szwecja, dużo niższa jest natomiast pozycja Luksemburga. Polska jest na wyższej pozycji niż w przypadku IEF (11 pozycja w UE) i należy do państw, w których stosunkowo łatwo rozpocząć i prowadzić własny biznes, vide ranking poniżej.

TABELA 5. RANKING PAŃSTW UE WG WSKAŹNIKA DOING BUSINESS

Lp. Państwo 1 Dania 2 Wielka Brytania 3 Szwecja 4 Estonia 5 Finlandia 6 Litwa 7 Irlandia 8 Łotwa 9 Niemcy 10 Austria 11 Polska 12 Hiszpania 13 Portugalia

72,5

73,2 73,374,2

68,669,3

68,3 68,5

72,7

72

74,976,3

66,866 65,8

66,7

61,7 61,262,5 62,5

60

62

64

66

68

70

72

74

76

78

80

2014 2015 2016 2017

Czechy Polska Szwecja Węgry Włochy

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

37

Lp. Państwo 14 Czechy 15 Francja 16 Holandia 17 Słowenia 18 Słowacja 19 Rumunia 20 Włochy 21 Węgry 22 Bułgaria 23 Chorwacja 24 Belgia 25 Cypr 26 Luksemburg 27 Grecja 28 Malta

Źródło: http://www.doingbusiness.org/rankings

3.8.5. Wskaźnik zbiorczy: Human Freedom Index

Wskaźnik Human Freedom Index obejmuje zarówno wolność gospodarczą, polityczną jak i osobistą i łączy dane z różnych indeksów. Jak wskazywaliśmy, dane z najnowszego Human Freedom Index dotyczą roku 2015, więc nie uwzględniają zmian, które zaszły w Polsce w latach 2016-2018.

Ocena wolności w Polsce jest niska, choć wyższa niż w przypadku FTW – Polska znajduje się na 20. miejscu wśród państw UE.

TABELA 6. PAŃSTWA UE WG RANKINGU HUMAN FREEDOM INDEX

Lp. Państwo Wolność osobista

Wolność gospodarcza

Human Freedom Index

1 Irlandia 9,17 8,19 8,68 2 Finlandia 9,40 7,75 8,58 3 Dania 9,36 7,77 8,56 4 Holandia 9,37 7,74 8,55 5 Wielka Brytania 9,05 8,05 8,55 6 Austria 9,38 7,66 8,52 7 Szwecja 9,32 7,65 8,48 8 Estonia 9,01 7,95 8,48 9 Luksemburg 9,33 7,63 8,48

10 Niemcy 9,22 7,69 8,45 11 Litwa 8,75 7,92 8,34 12 Malta 8,95 7,70 8,33 13 Belgia 9,19 7,44 8,31

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

38

Lp. Państwo Wolność osobista

Wolność gospodarcza

Human Freedom Index

14 Portugalia 9,09 7,53 8,31 15 Łotwa 8,72 7,75 8,23 16 Cypr 8,64 7,79 8,21 17 Czechy 8,96 7,46 8,21 18 Rumunia 8,66 7,72 8,19 19 Hiszpania 8,77 7,51 8,14 20 Polska 8,81 7,34 8,08 21 Francja 8,74 7,33 8,04 22 Słowacja 8,76 7,31 8,04 23 Włochy 8,74 7,30 8,02 24 Słowenia 9,02 7,00 8,01 25 Bułgaria 8,26 7,39 7,83 26 Chorwacja 8,48 7,02 7,75 27 Węgry 8,19 7,30 7,74 28 Grecja 8,06 6,36 7,21

Źródło: https://www.cato.org/human-freedom-index

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

39

4. PODSUMOWANIE

Choć w świetle badanych rankingów Polska nadal należy do krajów o stosunkowo wysokim poziomie w porównaniu do krajów byłego bloku komunistycznego, to w ostatnich latach oceny wolności politycznych w Polsce znacząco spadły. Najważniejszą przyczyną odpowiedzialną za to jest krytyczna ocena przemian w zakresie sądownictwa, a także funkcjonowania procedur demokratycznych, wolności słowa i ekspresji. Niepokoi zwłaszcza bardzo niska ocena pochodząca z raportu Freedom In The World, który plasuje Polskę na 24. miejscu wśród 28 badanych krajów UE.

Z pewnością największym zagrożeniem – w długim terminie – dla swobód obywatelskich mogą być dokonanie w czasie rządów PiS reform sądownictwa, zagrażających jego niezawisłości, przy czym ocena w tym zakresie była niższa niż optymalna już w 2014 r., co nie jest jednoznacznie uargumentowane, należałoby też zwrócić uwagę na szereg kwestii spornych w tym zakresie.

Obszar decyzyjności samorządu zmniejszył się za rządów PiS, jednak autorzy raportu „Nations In Transit”, omawiającego tę kwestię, niewystarczająco trafnie określają obszary recentralizacji – nie piszą na przykład o takich niepokojących zmianach recentralizacyjnych, jak odebranie samorządom Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, czy Ośrodków Doradztwa Rolniczego, lub zmiany zasad dysponowania środkami z Totalizatora Sportowego; popełniają natomiast istotny rzeczowy błąd, twierdząc, jakoby fundusze unijne zostały oddane pod kontrolę wojewodów.

Niektóre z badanych raportów wskazują na pogorszenie w zakresie wolności mediów i wolności akademickiej za czasów rządów PiS. Zdecydowanie negatywnie ocenić można przemiany w mediach publicznych, dokonane przez rząd Prawa i Sprawiedliwości, nieraz przy naruszeniu praw pracowniczych (vide casus kilku pracowników Programu Trzeciego Polskiego Radia, którzy zostali zwolnieni, a następnie wygrali procesy w sądzie pracy). W istocie spadł poziom obiektywności mediów publicznych; w niespotykanym dotychczas stopniu stały się one tubą propagandową rządzącej partii, na co wskazują także obiektywne wskaźniki takie jak czas antenowy dla PiS i dla opozycji. Natomiast trudno w tym momencie mówić o zagrożeniu wolności mediów prywatnych. Także jeśli chodzi o wolność akademicką, poza trafnym argumentem o upolitycznieniu wyboru dyrektorów instytutów badawczych, trudno w badanych raportach znaleźć rzetelne dowody wskazujące na osłabienie tej wolności.

Podważanie przez rząd w latach 2015-2017 wiarygodności organizacji pozarządowych jest ewidentne, a scentralizowany system finansowania jest krokiem w tył, jednak póki co trudno mówić o ograniczeniu wolności organizacji czy ingerencji państwa w ich działania.

Polska pozostaje krajem o wysokim poziomie wolności osobistej, religijnej, wolności zrzeszania się w związki zawodowe oraz wolności do przemieszczania się. Na poziomie legislacji respektowane są prawa mniejszości. Istotnie w praktyce zdarzają się akty przemocy wobec mniejszości i zachowania ksenofobiczne, jednak są one przytaczane w badanych raportach jako dowody anegdotyczne; bez systematycznej analizy na tej bazie nie da się więc stwierdzić, czy zachowania takie w Polsce zdarzają się stosunkowo częściej niż np. w Niemczech, na Węgrzech czy w Szwecji, i czy ich częstotliwość wzrosła w ostatnich latach.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

40

W Polsce nie występują tez znaczące problemy ze zrzeszaniem się w partie polityczne i z wolnością wyborczą, choć raport Freedom In The World słusznie wskazuje na niebezpieczeństwa, które obnażyły wybory samorządowe w 2014 r.

Jeśli chodzi natomiast o wolność gospodarczą, w ostatnich latach nie zaszły istotne zmiany. Nadal jesteśmy krajem o bardzo wysokim poziomie wolności handlowej, monetarnej, fiskalnej i inwestycyjnej i o stosunkowo niskich (zwłaszcza na tle Europy) obciążeniach fiskalnych. Nisko można natomiast ocenić działalność państwa w tym zakresie. Udział wydatków publicznych i dług publiczny są wysokie w porównaniu do innych badanych państw. Procedura zakładania działalności gospodarczej w formie spółki z o.o. jest w porównaniu do innych krajów długa i uciążliwa. Bardzo trudne, długotrwałe i kosztowne jest dochodzenie roszczeń. Oceny te tym bardziej wskazują, że proponowane przez PiS reformy sądownictwa nie rozwiązują najważniejszych problemów, a nawet nie dotykają istotnych patologii w tym obszarze.

Wykonana przez nas analiza wybranych, ogólnoświatowych badań (rankingów, wskaźników) wolności obywatelskiej i gospodarczej wskazuje niestety, że często pozostawiają one wiele do życzenia na poziomie metodologicznym. Trudność ze stworzeniem rzetelnego indeksu wolności wynika w dużej mierze z faktu, że nie da się jednoznacznie ustalić zestawu obiektywnych i mierzalnych wskaźników, a zatem występuje konieczność oceny eksperckiej. W większości analizowane rankingi opierają się na takiej ocenie (w najmniejszym stopniu – „Doing Business” Banku Światowego), a ta z kolei bazuje na różnych źródłach – jak się okazuje, niejednokrotnie na wypowiedziach z mediów tożsamościowych, które wskazywane są w przypisach do uzasadnienia ocen. Wynikają z tego momentami wręcz szkolne błędy rzeczowe, a oceny wydają się być niezwykle arbitralne. Dużym błędem jest też opieranie ocen na legislacji proponowanej, a nie przyjętej lub obowiązującej.

Niewątpliwie ostatnie lata przyniosły erozję republikańskiej państwowości. Rządy PiS mimo zapowiedzi nie uleczyły najważniejszych patologii polskiego państwa, a w wielu przypadkach ją pogłębiają. Przytoczona na wstępie krytyka antywolnościowych działań PO w wykonaniu Jarosława Kaczyńskiego nie doczekała się wyrazu w czynach, a co więcej, kontrola polityczna rośnie. Realna ocena zmian wymaga jednak stworzenia zestawu bardziej obiektywnych wskaźników, opartych na systematycznej analizie obowiązującej legislacji i faktów, a nie na – nieraz selektywnych – doniesieniach medialnych.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

41

5. O AUTORZE

Autor: Jarema Piekutowski – socjolog, publicysta, analityk, główny ekspert ds. społecznych „Nowej Konfederacji”, współpracownik Centrum Wyzwań Społecznych UW. Jako kierownik i ekspert uczestniczył w realizacji ponad 60 projektów – przede wszystkim badawczych, ale także szkoleniowych i doradczych z dziedziny społeczeństwa obywatelskiego, kultury, gospodarki, edukacji oraz rozwoju regionalnego i lokalnego. Autor i współautor wielu publikacji, np. "Pomysłowość miejska. Studium trajektorii realizacji oddolnych inicjatyw mieszkańców Warszawy" (2017). Członek Laboratorium „Więzi”. Współpracował z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego, Pracownią Badań i Innowacji Społecznych "Stocznia", Fundacją Rozwoju Demokracji Lokalnej.

Dane kontaktowe autora:

[email protected] tel. 662 003 969

www.nowakonfederacja.pl

Redakcja: Stefan Sękowski

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

42

ANEKS: METODOLOGIA BADAŃ

FTW – Freedom In The World (Freedom House)

Freedom In The World to coroczny raport dotyczący wolności politycznych i obywatelskich. Funkcjonuje od lat 50. XX w. (wówczas jako Balance Sheet of Freedom). Edycja 2018 przedstawia dane dla 195 krajów. Metodologia badania opiera się przede wszystkim na Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r. i ma charakter ekspercki (nie korzysta wprost z istniejących wskaźników).

Raport tworzony jest co roku przez zespół wewnętrznych i zewnętrznych analityków i doradców ekspertów z uczelni, think tanków i organizacji pozarządowych. Do źródeł danych należą: artykuły prasowe, analizy akademickie, raporty organizacji pozarządowych, indywidualne kontakty zawodowe i badania terenowe.

Obszary rankingu dzielą się na:

1) Prawa polityczne (łącznie do 40 punktów), w tym: a. Proces wyborczy b. Pluralizm i partycypacja c. Funkcjonowanie rządu

2) Wolności obywatelskie (łącznie do 60 punktów), w tym: a. Wolność ekspresji i wyznania b. Swoboda zrzeszania i organizowania się c. Rządy prawa d. Autonomia osobista i prawa jednostki

Do każdego z ww. obszarów przypisane są różne pytania. W odpowiedzi na każde pytanie państwo może otrzymać od 0 do 4 punktów (0 - najmniejszy poziom wolności, 4 – największy poziom wolności). Łącznie państwo może otrzymać do 100 punktów.

Na podstawie ogólnej liczby punktów wyliczany jest rating w skali od 1 do 7 w kategorii praw politycznych i wolności obywatelskich, a na podstawie ratingu państwo przypisywane jest do jednej z trzech klas: wolne, częściowo wolne lub bez wolności.

Freedom House, organizacja tworząca indeks, przedstawia się jako niezależny watchdog, którego działania poświęcone są światowej ekspansji wolności i demokracji. Została założona w 1941 r. przez Wendella Wilkiego i Eleanor Roosevelt. W latach 80. organizacja wspierała „Solidarność”.

NIT – Nations In Transit (Freedom House)

Raport Nations in Transit dotyczy 29 dawniej komunistycznych państw Europy i Azji. Badanie realizowane jest od 1995 roku, a od 2003 ujednolicona jest jego metodologia. Podobnie jak Freedom In The World, tworzony jest metodą ekspercką. Podstawą dla niego są raporty dla

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

43

poszczególnych państw, tworzone przez krajowych ekspertów. Raporty obejmują następujące obszary:

1) Demokratyczne zarządzanie państwem 2) Proces wyborczy 3) Społeczeństwo obywatelskie 4) Niezależne media 5) Demokratyczny samorząd 6) Struktura i niezależność sądownictwa 7) Korupcja

Ocena ekspercka opiera się na kilkudziesięciu pytaniach dla powyższych obszarów. Oceny opierają się na skali od 1 do 7, przy czym 1 oznacza najwyższy, a 7 – najniższy poziom demokracji (skoki co 0,25 punktu).

Oceny dokonywane są przez krajowych ekspertów na podstawie danych z NGOs, organizacji międzynarodowych, lokalnych mediów i wybranych danych rządowych.

Procedura oceny przedstawia się następująco19:

1) Autorzy poszczególnych raportów krajowych sugerują wstępne oceny we wszystkich siedmiu obszarach. Jeśli dochodzi do znaczącej zmiany w porównaniu do poprzednich lat, muszą zapewnić odpowiednie dowody.

2) Każdy projekt raportu jest następnie przesyłany do kilku regionalnych recenzentów, którzy komentują zarówno zmianę wyniku, jak i jakość jej uzasadnienia w treści raportu.

3) W trakcie dwudniowego spotkania akademicka rada doradcza Freedom House omawia wszystkie oceny.

4) Autorzy raportu mają możliwość zakwestionowania wszelkich poprawionych ocen, które różnią się od oryginału o ponad 0,50 punktu.

HFI – Human Freedom Index (Cato Institute)

„Human Freedom Index” (Indeks Wolności Człowieka) to cykliczne badanie, realizowane przez Cato Institute (Instytut Katona) w Waszyngtonie, think tank założony przez Eda Crane’a, Murraya Rothbarda i Charlesa Kocha w 1973 r. (wówczas jako Charles Koch Foundation). Jest to organizacja o orientacji libertariańskiej.

Human Freedom Index to także podstawowy, syntetyczny wskaźnik wykorzystywany do ogólnej oceny stopnia wolności w danym kraju (sposób jego wyliczenia opisany jest w dalszej części)

Wolność w HFI definiowana jest podobnie jak I. Berlin rozumiał pojęcie „wolności negatywnej” – oznacza brak przymusowych ograniczeń działania (absence of coercive constraint). Badanie obejmuje następujące obszary:

• Wolności osobiste:

19 Za: https://freedomhouse.org/report/nations-transit-methodology, dostęp: 23.05.2018 r.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

44

o Praworządność o Bezpieczeństwo o Swoboda przemieszczania się o Wolność religii o Swoboda zrzeszania się i społeczeństwo obywatelskie o Wolność ekspresji o Wolność relacji międzyludzkich

• Wolności ekonomiczne: o (Nie)ekspansywność rządu o System prawny, w tym prawo własności o Dostęp do środków pieniężnych o Wolność handlu na arenie międzynarodowej o Regulacja kredytów, pracy i działalności gospodarczej

Metodologia badania ewoluowała w ostatnich latach, liczba wskaźników wzrosła z 76 w raporcie z 2015 r. do 79 w raporcie z roku 2015. Każdy z wskaźników oparty jest na jednym źródle – do źródeł należą m.in. World Justice Project, dane ONZ, bazy CI-RIGHTS, Uppsala Conflict Data Program, Economist Intelligence Unit, OECD, Pew Research itp.

Każdy ze wskaźników oceniany jest na skali od 0 do 10 (0 – najmniej wolności, 10 – najwięcej wolności), a następnie na ich podstawie wyliczany jest wskaźnik dla wolności osobistej i ekonomicznej, i wreszcie na podstawie tych dwóch kategorii wyliczany jest wskaźnik syntetyczny.

IEF – Index of Economic Freedom (Heritage Foundation)

Indeks Wolności Ekonomicznej (IEF) to badanie realizowane przez Heritage Foundation od roku 1994. Edycja 2018 objęła 186 państw i następujące 12 obszarów:

1) Praworządność w obszarze gospodarki, w tym: a. Prawo własności b. Uczciwość instytucji publicznych c. Efektywność sądów

2) Udział państwa, w tym: a. obciążenia podatkowe b. wydatki publiczne c. zdrowie fiskalne

3) Wolność prowadzenia działalności: a. Wolność przedsiębiorstw b. Wolność rynku pracy c. Wolność monetarna

4) Otwartość rynków: a. Wolność handlu b. Wolność inwestycji c. Wolność finansowa

Na każdy z powyższych 12 obszarów składają się wskaźniki składowe, oparte na danych z takich źródeł jak raporty Światowego Forum Ekonomicznego, Banku Światowego (w tym Doing

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

45

Business), Credendo Group, Transparency International, TRACE International, World Justice Project, jak również dane Eurostatu, Międzynarodowego Funduszu Walutowego i inne.

Sposób obliczania wartości wskaźników jest różnorodny. Niektóre wskaźniki bazują na twardych danych. Dla przykładu na wskaźnik obciążenia podatkowego składają się ważone i standaryzowane:

• Najwyższa krańcowa stopa podatkowa od dochodów indywidualnych, • Najwyższa krańcowa stopa podatkowa od dochodów przedsiębiorstw, • Całkowite obciążenie podatkowe jako procent PKB.

Niektóre wskaźniki bazują na ocenie eksperckiej, np. ocena wolności inwestycyjnej polega na tym, że na początku każde państwo ma 100 punktów, i za każde ograniczenie wolności (wg listy przygotowanej przez ekspertów) odejmuje się daną liczbę punktów.

Heritage Foundation to amerykański think tank o profilu konserwatywnym, założony w 1973 r. Swoją misję opisuje jako „formułowanie i promowanie konserwatywnych polityk publicznych opartych na zasadach wolnej przedsiębiorczości, ograniczonego rządu, wolności jednostki, tradycyjnych amerykańskich wartości i silnej obrony narodowej”20.

Doing Business (Bank Światowy)

Badanie Doing Business realizowane jest przez Bank Światowy od 2002 r. w 190 państwach. Jego celem jest ocena stopnia regulacji działań małych i średnich przedsiębiorstw na przestrzeni ich cyklu życia. Raporty Doing Business dostępne są także na poziomie wybranych miast.

Raport obejmuje 11 zestawów wskaźników:

1) Łatwość robienia interesów 2) Łatwość uzyskania pozwolenia na budowę 3) Uzyskiwanie energii elektrycznej 4) Rejestrowanie nieruchomości 5) Uzyskiwanie kredytu 6) Ochrona mniejszości 7) Obciążenia podatkowe inwestycji 8) Handel zagraniczny 9) Egzekwowanie umów 10) Rozstrzyganie niewypłacalności 11) Wolność rynku pracy

Dane Doing Business gromadzone są metodą ekspercką, w następujący sposób:

1) Zespół Doing Business wraz z doradcami akademickimi opracowuje kwestionariusz, oparty na danych dotyczących przykładowego przedsiębiorstwa z założeniami dotyczącymi formy prawnej działalności, jej wielkości, lokalizacji i charakteru działalności (np. jak długo trwa w kraju X założenie spółki z o.o.).

20 Za: https://www.heritage.org/about-heritage/mission, dostęp: 23.05.2018 r.

Wolność obywatelska w Polsce PO i PiS

46

2) Ankiety przesyłane są do ponad 12 500 lokalnych ekspertów (w tym prawników, konsultantów biznesowych, księgowych, spedytorów, urzędników państwowych i innych);

3) Następuje kilka rund interakcji ekspertów z zespołem Doing Business (w tym połączenia konferencyjne, pisemna korespondencja i wizyty zespołu).

4) Dane są kilkukrotnie weryfikowane, rewidowane i rozszerzane.