UNIVERZITET U TUZLIFILOZOFSKI FAKULTET

Dario Pavić

DIPLOMSKI RAD

VANJSKA POLITIKA JUGOSLAVIJE OD KRAJA DRUGOG SVJETSKOG RATA DO OSNIVANJA POKRETA

NESVRSTANIH (1945-1961)

Tuzla, juni 2012.

UNIVERZITET U TUZLIFILOZOFSKI FAKULTETODSJEK: HISTORIJA

Dario Pavić

DIPLOMSKI RAD

VANJSKA POLITIKA JUGOSLAVIJE OD KRAJA DRUGOG SVJETSKOG RATA DO OSNIVANJA POKRETA

NESVRSTANIH (1945-1961)

Tuzla, juni 2012.

2

Mentor diplomskog rada: dr. sc. Sead Selimović, docentRad sadrži 50 stranica.Redni broj diplomskog rada:

3

REZIME

Vanjsku politiku Jugoslavije od kraja Drugog svjetskog rata do osnivanja pokreta

nesvrstanih treba posmatrati u sklopu svjetskih međunarodnih odnosa. Nemoguće je

posmatrati vanjsku politiku Jugoslavije nevezanu za tokove međunarodnih odnosa u svijetu.

Jugoslavija je iz Drugog svjetskog rata izašla kao jedan od pobjednika, tj. bila je na strani

Saveznika. Međutim, nakon rata Jugoslavija se okreće Savezu Sovjetskih Socijalističkih

Republika (SSSR), s kojim je bila u dobrim odnosima sve do 1948. godine kada dolazi do

tzv. sukoba Staljin - Tito, te se od tada Jugoslavija okreće dijelom ka Zapadu. Nakon

Staljinove smrti 1953. godine dolazi do stabilizacije odnosa između Jugoslavije i SSSR-a.

U prvim godinama nakon rata Jugoslavija je nastojala da uspostavi dobre odnose sa

susjednim zemljama. Radila je na formiranju Balkanske federacije, s Bugarskom, ali na kraju

je to ostalo samo mrtvo slovo na papiru, prvenstveno zbog toga što formiranje takve jedne

federacije nije odgovaralo SSSR-u. S Albanijom su uspostavljeni posebno dobri odnosi, čak

je jedan period Albanija bila vjerni sljedbenik jugoslavenskih interesa. U svrhu poboljšanja i

učvršćivanja odnosa sa susjednim zemljama formiran je i Balkanski savez. Odmah po

završetku rata Jugoslavija je morala riješavati pitanje granica sa drugim zemljama. S Italijom

je nastao spor oko teritorije Trsta tzv. Tršćanska kriza koja je riješena tek 1975. godine.

Jugoslavija ima velike zasluge i za stvaranje Pokreta nesvrstanih. Zapravo, Jugoslavija je

bila pokretačka snaga koja je formirala pokret nesvrstanih. Osnivačka konferencija je

održana u Beogradu 1961. godine.

4

SUMMARY

Yugoslavia's foreign policy since the Second World War until the establishment of the

Non-Aligned Movement should be viewed within the world of international relations. It is

impossible to observe the foreign policy of Yugoslavia unrelated to flows of international

relations in the world. Yugoslavia in World War II emerged as one of the winners that was on

the side of the Allies. However, after the war is turning the Union of Soviet Socialist

Republics, hereinafter (the USSR), with whom he was on good terms until 1948. when there

is so called. Conflict Stalin - Tito and Yugoslavia has since turned over to the West. After

Stalin's death in 1953. year comes to a stabilization of relations between Yugoslavia and the

USSR.

In the first years after the war he tried to establish good relations with neighboring

countries, and has worked with Bulgaria to form a Balkan federation, but in the end it

remained a dead letter, primarily because of the formation of such a federation is not suited

USSR u With Albania were established particularly good relations that could be said that one

time, Albania was a faithful follower of Yugoslav interests. In order to improve and strengthen

relations with neighboring countries and formed the Balkan League. Immediately after the

war, Yugoslavia had dealt with the issue of borders with other countries. From Italy came the

dispute over the territory of Trieste so. Trieste crisis that was resolved only 1975th year.

Yugoslavia has great merit for the creation of Non-Aligned Movement. In fact, Yugoslavia

was the driving force that has formed the Non-Aligned Movement. The founding conference

was held in Belgrade 1961st year.

5

I. UVOD

1.1. Opće napomene

Vanjska politika Jugoslavije poslije Drugog svjetskog rata nerazdvojivo je povezana

sa razvojem međunarodnih odnosa i uspostavljanjem veza oslobodilačkog pokreta

Jugoslavije sa saveznicima tokom rata. Drugim riječima, vanjska politika Jugoslavije poslije

Drugog svjetskog rata, a također i sama nova država, proizvod su oslobodilačke borbe i

revolucije, koja je stvorila njihove temelje još u vrijeme oružane borbe. Promjene i adaptacija

novoj situaciji poslije kraja rata ne odražavaju promjene ili odstupanja u osnovnim

postavkama i aspiracijama, nego prilagođavanje novim uvjetima i prilikama, kako u vanjskom

svijetu, tako i u samoj zemlji. Kasnije promjene, a posebno burni događaji povezani sa

prelomnom 1948. godinom, ne mjenjaju tu ocjenu, nego je, naprotiv, potvrđuju i daju joj dublji

smisao i potvrdu.

Centralna pitanja iz domena vanjske politike poslijeratne Jugoslavije su se sažela u

dvije osnovne tačke, a to su:

1) priznanje nove revolucionarne vlasti od strane sila pobjednica, a time i uopće u

međunarodnoj zajednici;

2) pitanje korekture granica, i to prema Italiji, Austriji i, po mogućnosti prema Grčkoj i

Bugarskoj. Svakako, najkrupnije i najjače podvučeno bilo je pitanje korekture granice prema

Italiji.

U pogledu opće orjentacije i zauzimanja stava u pitanjima opće svjetske politike

formuliralo se samo pitanje tijesne povezanosti i prijateljstva sa Savezom Socijalističkih

Sovjetskih Republika (SSSR). Ta povezanost se u prvom redu odražavala kroz navedene

dvije osnovne spoljnopolitičke aspiracije, jer se s te strane Jugoslavija očekivala najaktivniju i

bezrezervnu podršku. Međutim, u jačanju uticaja i političkih stavova SSSR-a na svjetskoj

pozornici očekivala se i maksimalana sigurnost i učvršćenje tekovina oružane borbe i

revolucije. Ova podjela na rješavanje centralnih pitanja koji su se postavljali još u vrijeme rata

i onih pitanja koje je donosio sa sobom poslijeratni razvoj vrlo je značajna za razumjevanje

pravca vanjske politike Jugoslavije u cijelom poslijeratnom periodu. Na tim centralnim

pitanjima iz rata i revolucije formirala se misao vodilja jugoslovenske vanjske politike,

nepokolebiva odlučnost očuvanja nezavisnosti i integriteta zemlje, bez obzira na snagu i moć

onih sila u svijetu koje bi se tim težnjama suprostavile.

Kontinuitet u međunarodnim odnosima bila je sigurna i neophodna osnovica za

odlučno odbijanje pritisaka spolja koji su izrasli iz sukoba sa SSSR-om u proljeće 1948.

6

godine. Tada je Jugoslavija u borbi za svoja osnovna prava i socijalistički razvoj, došla u

situaciju da se odupire pritiscima i sa Istoka i sa Zapada. U toj fazi borbe nova Jugoslavija

prihvaća izazov i prkosi pritiscima velikih sila tog vremena istovremeno, i izlazi

pobjedonosno, ne žrtvujući nijednu poziciju stečenu za vrijeme rata i revolucije.

Izlaz iz te dramatične borbe, koja je privremeno dovela do izolacije zemlje, s obzirom

na tadašnje stanje u svijetu, pokazuje čvrstinu političkih stavova, ali i mudrost pri praktičnom

djelovanju i otporu materijalno moćnijim snagama. U isto vrijeme, to je period u kojem se na

specifičan način obnavljao onaj duh revolucionarne borbe koji je prožimao djelovanje naroda

Jugoslavije za vrijeme rata i revolucije. Tu se nova Jugoslavija, ne više na krilima slave iz

oružane borbe, nego kao značajan međunarodni faktor poslijeratne Evrope, pojavljuje na

sceni međunarodnih odnosa. Taj period još više učvršćuje tradiciju nezavisnosti i ujedno

doprinosi sazrijevanju diplomatske vještine i produbljuje i obogaćuje vanjskopolitičko

djelovanje.

Orijentacija prema nesvrstanosti, koja se rađa iz tih dramatičnih sukoba prvih

poslijeratnih godina, samo je uopćen izraz, izvlačenje pouke iz vlastitih iskustava i nastojanje

da se na njihovom osnovu izradi jedna cjelovita koncepcija međunarodnih odnosa. Razdoblje

pokreta nesvrstanosti značajno je povijesno područje u okviru poslijeratnih događaja u

svijetu. Zanimljivo je pratiti vanjskopolitičku situaciju između blokovskih grupacija i kako se

Jugoslavija, koja je iz Drugog svjetskog rata izašla sa velikim ljudskim gubicima i

materijalnom štetom, ali ipak kao priznati član antihilerovske koalicije, uključila u aktivnu

međunarodnu politiku u sjeni stalno tinjajućeg sukoba dvaju suprotstavljenih blokova.

Stvaranje politike novog kursa, u čemu je aktivno sudjelovala Jugoslavija, jedan je od njenih

najvećih vanjskopolitičkih uspjeha.

7

II. JUGOSLAVIJA I MEĐUNARODNI ODNOSI U PRVIM GODINAMA

POSLIJE RATA

2.1. Efekti rata na međunarodne odnose

Drugi svjetski rat bio je najveći ratni sukob u historiji čovječanstva.1 Pobjedu nad

fašističkim snagama Osovine izborila je udružena antifašistička koalicija u kojoj su se našle,

između ostalih, i najveće države političkog Zapada - Sjedinjene Američke Države (dalje SAD)

i Velika Britanija i prva socijalistička država na svijetu - SSSR. Velike ljudske žrtve, golemi

materijalni gubici, te neopisiva stradanja civilnog stanovništva u godinama rata ulijevali su

nadu da će poslijeratni svijet imati dovoljno snage da sačuva mir, te da će se izgraditi

mehanizmi koji neće dozvoliti da u buduće dođe do strahota kakve su bile tijekom Drugog

svjetskog rata. Tome u prilog išla je i činjenica da je postojala snažna antifašistička koalicija

u čiji sastav su ulazile tada najsnažnije države svijeta. Vjerovalo se da će njihova saradnja

biti nastavljena i u miru, te da će to donijeti dobrobit za sve narode i države.

Međutim, odnosi unutar antifašističke koalicije nisu bili izgrađeni tako čvrsto da bi se

mogli održati u poslijeratnim uslovima. Sa završetkom rata u odnosima između velikih

saveznika počelo je sve više dolaziti do otvorenih razilaženja, koje su se ogledale u različitim

koncepcijama o poslijeratnom uređenju svijeta.2

Upredo sa borbom za pobjedu nad fašistima još u toku rata stvarale su se nove

osnove međunarodne politike i bitno se mijenjao izgled nekadašnje međunarodne zajednice.

Pri kraju rata ocrtavala se slika novog svijeta ispunjenog novim obilježjima, novim savezima,

ali i novim sukobima.3

Kao rezultat nastojanja velikih saveznika da se saradnja iz ratnih dana prenese i na

poslijeratno razdoblje rezultirala je osnivanjem Organizacije ujedinjenih naroda (OUN). Po

ovlastima to tijelo je trebalo da bude grant zajedničkoj saradnji. Osnovna pretpostavka na

1 ? U Drugom svjetskom ratu direktno ili indirektno je učestovalo 72 od tadašnjih 78 država. Oko 110 miliona ljudi bilo je pod oružjem ili pomoćnim službama. U ovu brojku nisu uračunati mnogobrojni pripadnici poretâ otpora. Troškovi rata iznosili su više od 935 milijardi dolara, dok su ljudski gubici bili veliki (u godinama rata poginulo je oko 55 miliona ljudi, od toga oko 40 miliona u evropskim zemljama koje su i podnijele najveći teret rata, bilo je oko 30 miliona invalida). Veliki broj država učesnica u ratu pretrpio je velike materijalne gubitke u industriji, saobračaju i poljoprivredi. Vidi kod: Radovan Vukadinović, „Raspad antihitlerovske koalicije“, Grupa autora, Povijest svijeta, Zagreb, 1977., str. 705. (dalje: R. Vukadinović, Raspad antihitlerovske koalicije)2 ? Artur Conte, Jalta ili podjela svijeta, Zagreb, 1968., str. 179-251; Tokom rata britanski premijer Winston Churchill nastojao je djelovati s pozicija prevaziđenog modela interesnih sfera. U SAD-u Rooseveltova administracija bila je zainteresovana za saradnju sa SSSR-om. Rooseveltova vizija međunarodnih odnosa zasnivala se na potrebi da se održi jedinstvo među saveznicima, te da se pomoću zajedničkih akcija onemoguće novi sukobi. Organizacija ujedinjenih naroda trebala je biti garant očuvanju zajedničkog djelovanja. Staljinova koncepcija novih zasnivala se na tome da je on polazio od velikodržavnih nacionalističkih interesa, te je nastojao povoljno riješiti pitanje sovjetskih granica na zapadu. Kao garanciju za to je tražio da se u Istočnoj Evropi stvore „prijateljski režimi“.3 ? R. Vukadinović, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 708.

8

kojoj su trebali počivati Ujedinjeni narodi svodila se na to da će saveznici biti jedinstveni i

nakon rata, te da će sve akcije o očuvanju mira poduzimati zajednički. Međutim, poslijeratni

razvoj pokazao je da su ta očekivanja pogrešna i da se od OUN teško moglo očekivati sve

ono radi čega je i osnovana.4 Ujedinjeni narodi pokušavali su rješavati važna pitanja. Prvo

takvo pitanje koje je bilo na dnevnom redu Ujedinjenih naroda bilo je pitanje Korejskog rata

(1950. - 1953. godine) i pružanja pomoći Južnoj Koreji.5

Početna faza međunarodnih odnosa nakon Drugog svjetskog rata odvijala se u znaku

novog oblika konfrontacije bivših saveznika u historiografiji poznate pod imenom „Hladni rat“.

Termin „Hladni rat“ prvi je upotrijebio američki predsjednik Truman u svom govoru u Fultonu

(Sjedinjene Američke Države) već u januaru 1946. godine. Hladni rat je dugi niz godina bio

glavna oznaka međunarodih odnosa i svih njihovih manifestacija. Hladni rat, kao dugo

razdoblje međunarodnih odnosa, može se okarakterisati kao stanje u kojem su sve snage

bile okupljene oko dva glavna centra. Sav međunarodni život odvijao se unutar dvaju

zatvorenih sistema, a uz probleme oko teritorijalnih pitanja glavne suprotnosti bile su

povezane uz ideološke vrijednosti i njihovu raspodjelu u svjetskim odnosima. U svemu tome

došlo je na vidjelo neprijateljstvo između nekadašnjih saveznika.6

Za hladni rat vrlo ja važno da je on pokrenut u doba kada se stvarao svjetski

socijalstički sistem, tj. kada su Sovjetski Savez i NR Mongolija prestale biti jedine

socijalističke države. Međutim, ako j u početku hladni rat kao svoje značajno obilježje imao

činjenicu da su ga pokrenule, ili bolje rečeno nosile kapitalističke zemlje Zapada, uvjerene da

će skupom različitih mjera „zaustaviti komunizam“, s vremenom je hladni rat dobio još jedno

obilježje koje se ogleda u velikoj produkciji vojnog arsenala. Naime, po završetku rata bilo je

evidentno da je Zapad u prednosti kad je u pitanju vojna snaga prije svega zahvaljujući

američkom atomskom monopolu. Međutim, brzo je postalo jasno da i druga strana raspolaže

određenim prednostima, da je jača na evropskom prostoru, te da u takvoj situaciji prenesenoj

na vojni plan nebi bilo pobjednika. Tako je vojna ravnoteža snaga postala osnovnom

4 ? Države osnivači Ujedinjenih naroda (UN) usvojile su na konferenciji u San Franciscu 24. oktobra 1945. godine Povelju UN u kojoj su, između ostalog, određeni i glavni zadaci organizacije: - očuvanje mira i sigurnosti; - posticanje društvenog napretka i zaštita ljudskih prava; - briga za ekonomski i društveni napredak putem međunarodnih organizacija; - jednakost svih država (i da se organizacija neće miješati u unutrašnja pitanja država); - da se svi sporovi rješavaju mirnim putem bez upotrebe sile protiv bilo koje države itd . Glavna tijela organizacije UN -a su: Generalna skupština, Vijeće sigurnosti i Sekretarijat. (R. Vukadinović, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 709.)5 ? David S. Painter, Hladni rat Povijest međunarodnih odnosa, Zagreb, 2002., str. 49. (dalje: David S. Painter, Hladni rat); Darko Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, Zagreb, 1988., str. 160 - 200. (dalje: Darko Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu); Kad je raspravljano u UN - u o pružanju pomoći delegacija Sovjetskog saveza nije prisustovala sjednicama Vijeća sigurnosti zbog toga što su zapadne zemlje odbijale da se na dnevni red stavi pitanje primanja Kine u UN. Zahvaljujući takvoj situaciji, kad su SAD imale odlučujuću ulogu, donesena je rezolucija „Ujedinjeni za mir“ kojom su poslane snage UN - a kao pomoć Južnoj Koreji. 6 ? Postoje različita mišljenja o tome šta je zapravo „Hladni rat“. Može se reći da je to stanje međunarodnih odnosa koje je negdje između rata i mira. Zatim postoji mišljenje da se „Hladni rat“ predstavlja težnju velikih sila za prevlašću nad svijetom. „Hladni rat“ je i stanje međunarodnih odnosa u kome se suprostavljeni blokovi neprestano takmiče među sobom, ali su odnosi između njih nisu na nivou koji bi značio oružani sukob. Američki predsjednik Kennedy je 1960. godine „Hladni rat“ opisao kao „tvrdi i gorki mir.“ (R. Vukadinović, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 710.)

9

odrednicom hladnog rata. U situaciji kada su protagonisti vojno izjednačeni i kada je njihov

uzajamni strah u nekoj vrsti ravnoteže, oni ne mogu uspostaviti normalan način

komuniciranja. Zbog svih tih razloga kapitalističke zemlje, u prvom redu Sjedinjene Američke

Države (SAD), u fazi kada se nije mogao pokrenuti pravi rat tj. oružani sukob, morale su bar

smanjiti mogućnost komuniciranja, zalediti kanale i oblike zajedničkog djelovanja na

ekonomskom i političkom planu, kako bi se na taj način otežao razvoj nepoželjnih procesa i

novih tendencija.7

Period od 1947. do 1949. godine može se definisati kao početna etapa hladnog rata.

U ovom periodu kao rezultat borbe za Njemačku, koja je bila značajan punkt trajne

konfrontacije glavnih aktera hladnog rata, bila je izvršena „definitivna podjela Njemačke“.8

Prva konfrontacija u doba Hladnog rata bila je Berlinska kriza, kada je SSSR izolirao Zapadni

Berlin, na što su saveznici odgovorili organizovanjem uspješnog zračnog mosta sa Zapadnim

Berlinom. U konačnici, 1949. godine nastale su dvije njemačke države.9 Od dijelova

njemačkog teritorija pod upravom SAD, Velike Britanije i Francuske, formirana je Savezna

Republika Njemačka, a malo kasnije je na Istoku od sovjetske zone Njemačke osnovana

Demokratska Republika Njemačka.10

Zbog svih suprotnosti i sporova, koji su onemogućavali zajedničku suradnju, raspala

se ratna koalicija, te je ubrzo nekadašnji savez zamijenjen suprostavljenim političkim,

ekonomskim i vojnim blokovima. U Zapadnoj Europi sve snage su se okupljale oko SAD-a

koje su se udružile u savez Sjevernoatlanski pakt ili NATO (North Atlantic Treaty

Organisation).11 Uvjerene da Sovjetski savez teži za daljnom ekspanzijom i spremne da

suzbiju svaku takvu sovjetsku akciju, SAD su u peridou Trumanove administracije (1945-

1953.) izgradile su globalnu strategiju zadržavanja i suzbijanja sile.12

NATO pakt je osnovan 4. aprila 1949. godine, a odmah nakon toga SAD su

namijenile više od jedne milijarde dolara hitne pomoći članicama pakta.13 SAD su se takođe

7 ? R. Vukadinović, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 710.8 ? R. Vukadinović, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 712. 9 ? Lea Poljančić, Transatlantski odnosi, Zagreb 2006, str. 154. (dalje: L. Poljančić, Transatlantski odnosi)10 ? David S. Painter, Hladni rat, str. 27 - 28.11 ? Briselski pakt, 17. marta 1948. godine (Velika Britanija, Francuska i zemlje Beneluxa), bio je začetak nastanka Ugovora o sjevernoatlantskoj zajednici (NATO), što je uslijedilo godinu dana kasnije, 4. aprila 1949. godine, kao velikog instrumenta vojnopolitičkog i blokovskog okupljanja zemalja Zapada. (L. Poljančić, Transatlantski odnosi, str. 155.)12 ? Harry Trumman, predsjednik SAD od 1948. do 1952. godine. Pod “Trumanovom doktrinom” podrazumijevala se globalna američka antikomunistička intervencionisitička politika koja se ispoljavala kroz pružanje pomoći aktivnostima i svim pokretima koji su u osnovi svoje borbe imali borbu protiv komunizma, posebno protiv komunizma koji je predvodio Staljin,što je trebalo da omogući Americi lakšu penetraciju u sve krajeve svijeta i ostvarivanje njenih ekonomskih, političkih i vojnih interesa. Pomoć Grčkoj i Turskoj već na samom početku primjene te doktrine najbolji je primjer za takvu politiku. (Miloš Šolaja, Balkan u transatlanskoj pukotini, Banja Luka, 2006., str. 81.(dalje: M. Šolaja, Balkan u transatlanskoj pukotini)13 ? Pomoć koju su SAD pružale Zapadnoj Evropi realizirana je kroz Marshallov plan. To je prije svega bila ekonomska pomoć u obnovi i razvoju. S druge strane SAD su lakše mogle djelovati na području od velikog značaka kao što je Zapadna Evropa. Nakon završetka Marshallovog plana (1951.), američka se pomoć Zapadnoj Europi nastavila preko Administracije za uzajamnu sigurnost (Mutual Security Administration), koja je tokom četiri godine (1951.-1955.) donirala oko 25 milijardi dolara. Sjedinjene Američke Države ulagale su novac u Europu i

10

obavezale isporučiti opremu i oružje članicama, pod uslovom da budu „djelotvorno

iskorišteni“. Popratna pojava ovih akcija bio je veliki porast američkog privrednog

angažovanja u Zapadnoj Europi.14

Na drugoj strani, u istočnom dijelu Europe, proces udruživanja zemalja narodne

demokratije oko SSSR-a, tekao je nešto sporije i nije poprimio oblik višestrane međunarodne

organizacije. Organizacija koja je trebala imati međunarodni karakter bio je Savjet za

uzajamnu ekonomsku pomoć (SEV). Međutim, ova organizacija nije djelovala u praksi.15

Međunarodni položaj i vanjsku politiku Jugoslavije i, posebno, njezin odnos prema

velikim silama treba posmatrati u sklopu cjeline međunarodno - političkih događaja i stanja

odnosa između velikih sila i blokova.

2.2. Međunarodni položaj Jugoslavije i vanjskopolitička orjentacija

Po izlasku iz rata međunarodni položaj Jugoslavije u velikoj mjeri je određivala

činjenica što je Komunistička Partija Jugoslavije (KPJ) kroz narodnooslobodilačku borbu

dovela do pobjede, osvojila vlast i postala stub političkog sistema. Pri tome je odlučujuću

ulogu imala ideološka orijentacija KPJ.16 Naime, KPJ je ideološki bila tijesno vezana s KP

SSSSr-a, koja je nakon raspuštanja Komunističke internacionale (Kominterne) 1943. godine

rukovodila svjetskim komunističkim pokretom. Na taj način su dvije države uspostavile

prijateljske i savezničke odnose. Jugoslavenski komunistički režim smatrao je SSSR svojim

zaštitnikom i vjernim saveznikom.17

Približavanje Jugoslavije SSSR-u bilo je praćeno njenom podrškom prokomunističkim

pokretima u drugim zemljama, kao naprimjer Grčkoj, što je izazvalo negodovanje zapadnih

saveznika, prema kojima je jugoslavenska politika bila dosta rezervirana. Prema

komunističkojm shvatanju, Velika Britanija i SAD bile su imperijalističke sile, iako su one u

ratu pomagale Narodnooslobodilačku vojsku (NOV). Na postepeno udaljavanje utjecaja je

imalo i oduzimanje imovine i stranog (i domaćeg) kapitala, što je za Zapad bio siguran

argument i potvrda da se unutarnji razvoj Jugoslavije usmjerava prema modelu sovjetskog

društvenog uređenja.18

preko programa nabave prema kojemu se američka vojska dijelom opskrbljivala iz evropskih izvora. (L. Poljančić, Transatlantski odnosi, str. 155.) 14 ? R. Vukadinović, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 713; U periodu od 1950. do 1955. godine neposredne američke privatne investicije u Zapadnoj Evropi porasle su sa 1720 milijardi dolara na 3004 milijarde.15 ? R. Vukadinović, Raspad antihitlerovske koalicije, str. 713.16 ? Branko Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978., Beograd, 1981., str. 457. (dalje: B. Petranović, Istorija Jugoslavije)17 ? Hrvoje Matković , Povijest Jugoslavije 1918-1991, Hrvatski pogled, Zagreb, 1998, str. 289. (dalje: H. Matković, Povijest Jugoslavije); Tito je u Moskvi 11. aprila 1945., dok još rat nije bio završen, potpisao ugovor o prijateljstvu, pomoći i saradnji Jugoslavije i SSSR-a. Nakon završetka rata u vanjskopolitiĉkim potezima nove Jugoslavije je dolazio do izražaja oslonac na SSSR.18 ? B. Petranović, Istorija Jugoslavije, str. 453.

11

Međusobnom udaljavanju pridonio je i sve uočljiviji rascjep u ratnom savezu

antifašističkih država. Nesuglasice i sukobi među velikim silama Istoka i Zapada

svakodnevno su se povećavali, a Jugoslavija je čvrsto stajala na strani SSSR-a, pa i davala

inicijative za čvršće povezivanje istočnih zemalja. Do oštre konfrontacije sa zapadnim silama

došlo je u vezi s razgraničenjem Jugoslavije s Italijom. Jugoslavija je saveznicima postavila

zahtjev za pripojenje Istre, Rijeke, dijela Primorja i otoka, te Trsta i Gorice, koji su do rata bili

u sastavu Italije. Zatražila je i slovenski dio Koruške koji je bio u granicama predratne

Austrije. Jugoslavenska vlada se pozivala na etnički kriterij. Saveznici su odlučno odbili

zahtjev Jugoslavije, pa ih je komunistička promidžba žestoko napadala optužujuči ih da je

njihov stav u prilog Italiji izraz imperijalističke politike. 19

Geopolitički značaj Jugoslavije koji je određen centralnim položajem na Balkanu bio

je veliki, a zapadne sile su radile na tome da se oslabi međunaroda pozicija Jugoslavije.

SSSR je preko Jugslavije nastojao prodrijeti prema Zapadu, što su Zapadne sile nastojale

spriječiti. Međutim, SSSR se zbog svoje globalne strategije nije tako odlučno svrstao na

stranu Jugoslavije i samo je djelomično podržavao njene zahtjeve. Odbio je podržati traženje

ispravka granice Jugoslavije prema Austriji, a u sporu s Italijom četiri velike sile - Velika

Britanija, SAD, Francuska i SSSR - dogovorile su kompromisno rješenje. Na temelju

preporuke vijeća njihovih ministara potpisan je 10. februara 1947. godine u Parizu ugovor o

miru s Italijom. Po tom ugovoru Jugoslavija je proširila svoje granice na veći dio teritorija

okruga Gorice, na okrug Pulu, na čitavo područje Rijeke i Zadra, kao i na dio pokrajine Trsta.

Jedan dio teritorija Trsta bio je sporan te je osnovana tampon zona ili državica Slobodni

Teritorij Trsta (STT)

Komunistički vrh Jugoslavije težio je zbližavanju sa zemljama tzv. Narodne

demokracije u istočnoj i srednjoj Europi, koje su bile pod utjecajem SSSR-a i u kojima su bili

uspostavljeni komunistički režimi. Tokom 1946. i 1947. godine Jugoslavija je zaključila

ugovore o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći s Poljskom, Čehoslovačkom, Mađarskom i

Rumunijom.

Odnos Jugoslavije i Bugarske može se okarekterisati kao posebno poglavlje

jugoslovenske vanjske politike. Kada se 1946. godine u Bugarsku vratio Georgi Dimitrov20

vođeni su razgovori o jugoslovensko-bugarskoj federaciji. Razgovori Tita i Dimitrova na

Bledu i usvojeni zaključci utirali su put stvaranju takve federacije. Zaključci su se odnosili na

19 ? B. Petranović, Istorija Jugoslavije, str. 453.20 ? Georgij Dimitrov (1882-1949). Od 1935. do 1943. godine obavljao je dužnost generalnog sekretara Kominterne. Njegov referat “Ofenziva fašizma i zadaci Komunističke internacionale u borbi za jedinstvo radničke klase” održan na VII kongresu Kominterne (1935.) služio je komunistima i svim antifašistima kao uputa kako se treba boriti protiv sve veće i neposrednije fašističke opasnosti. Na inicijativu Dimitrova stvoren je 1942. godine Otečestveni front u Bugarskoj i razrađen njegov program. Dimitrov se vratio u oslobođenu Bugarsku 1945. godine. Nakon izbora za Veliko narodno sobranje (1946.) on je prvi predsjednik vlade NR Bugarske, a od decembra 1948. godine i generalni sekretar CK Bugarske radničke partije (komunista). Umro je u sanatoriju blizu Moskve. (M. Šolaja, Balkan u transatlanskoj pukotini. str.33).

12

razmjenu robe, kulturna saradnja, te stvaranje carinske unije. Godine 1947. zaključen je

ugovor po kojem su se Jugoslavija i Bugarska obavezale da će se međusobno savjetovati o

važnim međunarodnim pitanjima, te da će surađivati na vojnom planu.21

Tokom rata Tito je poržavao antifašističku borbu u Albaniji, te su nakon rata

uspostavljeni bliski jugoslovensko - albanski odnosi. Krajem aprila 1945. godine Jugoslavija

je priznala albansku komunističku vladu, a na svim međunarodnim konferencijama zalagala

se za njene interese. Između Albanije i Jugoslavije zaključen je niz sporazuma o privrednoj

suradnji. Takav jedan ugovor predviđao je čak i odbranu albanske nezavisnosti vojnim

putem.

Povezivanjem sa SSSR-om i ostalim prokomunističkim državama Jugoslavija se

svjesno uključila u istočni socijalistički blok. Na taj način je prihvaćena strategija vanjske

politike SSSR-a, čiji je glavni moto bio oslobađanje naroda od američkog imperijalizma i

kolonijalne vlasti zapadno-europskih zemalja. Tako je Jugoslavija postala najprivrženiji

saveznik SSSR-a. Međutim, jugoslovensko vodstvo je isticalo da na vlast nije došlo pomoću

sovjetskih tenkova, pa se tako Jugoslavija smatrala samostalnijim saveznikom SSSR-a u

odnosu na druge. Dešavalo se da je jugoslavensko vodstvo donosilo odluke i bez prethodne

suglasnosti sa SSSR-om. Primjer su pripreme za stvaranje balkanske federacije. Međutim,

sovjetski komunistički vrh nije bio spreman da Jugoslaviji odobri takvu poziciju u istočnom

bloku, iz razloga što je to moglo poremetiti sovjetske vanjskopolitičke planove. Zbog toga su

se u odnosima izmedu Jugoslavije i SSSR-a javljali nesporazumi koji su se ubrzo pretvorili u

otvoren sukob.

III. ODNOSI SA SUSJEDNIM DRŽAVAMA

21 ? H. Matković, Povijest Jugoslavije, str. 290-291.

13

3.1. Tršćanska kriza

Od kraja Drugog svjetskog rata jugoslavensko-talijanski odnosi, bili su stalno

zategnuti. Razgraničenje dviju država predstavljalo je težak problem jugoslavenske vanjske

politike.22 Oštra konfrotacija nove Jugoslavije sa zapadnim saveznicima prilikom pokušaja

Jugoslavenske Armije (JA) da zaposjedne sjeverozapadne pogranične krajeve nastanjene sa

jugoslovenskim življem (Istru, Trst i Goricu), koji su poslije prvog svjetskog rata pripali Italiji a

slovenački dio Koruške Austriji, zategla je do maksimuma ionako rashlađene odnose. Titova

akciona parola „Tuđe nećemo, svoje ne damo“, istaknuta na Visu, sazdržavala je

jugoslavensku politiku odbrane teritorijalnog integriteta i ujedinjavanja u okvirima Jugoslavije

slovenačkog i hrvatskog stanovništva koje je poslije 1918. ostalo van granica domovine.23

Kriza oko Trsta je već na početku otkrila da zapadni saveznici odstupaju od

proklamovanog načela o pravu naroda na samoopredjeljenje, a na drugoj strani da pitanje

revizije severozapadnih granica prevazilazi bilateralne jugoslavensko-italijanske odnose i

javlja se kao početna manifestacija hladnog rata u odnosima između suparničkih

antifašističkih sila. Za Čerčila je već maja 1945. „željezna zavesa" bila spuštena od Baltika

do Jadrana. Britanski premijer je označio Tita kao „moskovski pipak" koji se može obuzdati

samo demonstracijom sile. Istupajući za politiku „čvrste ruke", on je osigurao i podršku

američkog predsjednika — još uvijek zaokupljenog ratom na Dalekom istoku — pod

pretpostavkom da „Tito napadne".24

Diplomatska borba za nove granice prema Italiji vodila se pretežno oko grada Trsta i

STT-a. Ona je otvorena 24. decembra 1945. objavom kominikea ministara vanjskih poslova

velike trojke u Moskvi, (Molotov, Berns, Bevin) o tome da će četitiri velike sile – tu je već

uračunata i Francuska – sastaviti mirovni ugovor sa Italijom i da će se zatim održati mirovna

konferencija u Parizu na kojoj će učestvovati sve zemlje koje su bile u ratu sa Italijom.25 Na

temelju preporuke vijeća ministara četiri velike sile potpisan je 10. februara 1947. godine u

Parizu ugovor o miru s Italijom. Tim ugovorom Jugoslavija je proširila svoje granice na veći

dio teritorija okruga Gorice, na okrug Pulu, na čitavo područje Rijeke i Zadra, kao i na dio

pokrajine Trsta. Od spomog teritorija osnovana je samostalna tampon-državica Slobodni

Teritorij Trsta (STT), koji je privremeno bio podijeljen na dvije vojne zone: na zonu A, koja je

22 ? H. Matković, Povijest Jugoslavije, str. 320.23 ? Budislav Vukas, Tršćanska kriza u prijelomnom vremenu prve polovice 50-ih godina XX. stoljeća, Zbornik radova Pravnog fakulteta Sveučilišta Rijeka, v. 28, br. 2,, Rijeka, 2007, str. 1017 (dalje: B. Vukas, Tršćanska kriza u prijelomnom vremenu).24 ? B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 454.25 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str 73.

14

uključivala Trst i neposrednu okolicu i imala anglo-američku vojnu upravu, te na zonu B s

pretežno slavenskim stanovništvom, a koja je prepuštena jugoslavenskoj vojnoj upravi.26

Sovjetska delegacija je na Mirovnoj konferenciji branila jugoslavenske zahtjeve za

pravednim granicama s Italijom, dok je za pitanje razgraničenja s Austrijom, razmatrano

naredne godine, SSSR bio daleko manje zainteresovan.27 Zapad je na riješavanje tršćanskog

pitanja u jugoslovensku korist gledao kao na uspjeh Sovjetskog Saveza da osigura

izlazak ,,na topla mora", motiviran jakim predubjeđenjem da Jugoslavija nije nezavisna

zemlja.28

Podjela Trsta na zonu A i zonu B

(preuzeto: http:/ Territorio_libero_di_Trieste_carta.png/)

Međutim, kako se “tršćansko pitanje” nije moglo riješiti, Ugovor u članku 21. i

pripadajućim aneksima (od VI do X) predviđa uspostavu posebnog, demilitariziranog

međunarodnopravnog subjekta Slobodnog Teritorija Trsta, pod zaštitom Ujedinjenih naroda

(UN). Takvo je rješenje bilo jedino prihvatljivo, s obzirom na vrlo suprotstavljena stajališta i

različite interese zapadnih i istočnih saveznika, jer je svjetska politika već tada bila načelno

definirana kao hladnoratovska.29

26 ? H. Matković, Povijest Jugoslavije, str. 290.27 ? B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str 458.28 ? Branko Petranović, Čedomir Štrbac, Istorija socijalističke Jugoslavije, Beograd 1977., str 172. (dalje: B. Petranović, Č. Štrbac, Istorija socijalističke Jugoslavije).29 ? B. Vukas,” Tršćanska kriza u prijelomnom vremenu”, str. 1021.

15

Ministri su se složili da pronađu pogodnog guvernera za STT i da ga predlože Vijeću

sigurnosti koje bi ga onda formalno, postavilo na položaj. Prilikom potpisivanja mirovnog

ugovora u Parizu, ministar vanjskih poslova Jugoslavije Stanoje Simić izjavio je da

Jugoslavija potpisuje ugovor i da će ga poštivati, kao svoj doprinos miru, ali da ne može da

se odrekne svojih aspiracija na teritoriju na koju smatra da ima pravo. Time je završena

jedna faza diplomatske borbe oko Trsta, ali se stanje još nije stabilizovalo, jer su nastupile

teškoće oko imenovanja guvernera. Mirovni ugovor je, poslije potpisa i ratifikacija stupio na

snagu, ali su nastale teškoće da se klauzuele o Trstu sprovedu u život. Opća atmosfera

pogoršavanja odnosa između Istoka i Zapada 1948. godine (svrgavanje koalicione vlade u

Čehoslovačkoj i izbori u Italiji) u velikoj su mjeri doprinjeli da se nesporazum oko izbora opće

prihvatljive ličnosti za mjesto guvernera Trsta pretvori u otvoren sukob i prekid u daljnjem

nastojanju oko riješenja tog pitanja. Incijativu su preuzele zapadne velike sile, nastojeći da

postojeće stanje u vezi sa izborom guvernera iskoriste u konfrontaciji sa SSSR-om. Tako

dolazi do zajedničke deklaracije triju vlada zapadnih velikih sila o pitanju Trsta, koja je

objavljena u Londonu 20. marta 1948. i koja je poznata pod imenom Triparititene londonske

deklaracije. Prekinuvši sa dotadašnjom političkom linijom u pogledu razgraničenja između

Italije i Jugoslavije, tri velike sile stale su na stranu Italije i objavile namjeru da se cijela

Slobodna teritorija Trsta, dakle, i zona A i B predaju Italiji.30

Kada se nakon prvog šoka, izazvanog napadom Informbiroa, Jugoslavija u novim

uvjetima malo stabilizirala, došlo je do prvih kontakata izmedu jugoslavenske i talijanske

vlade. U neslužbenim razgovorima, vođenim 1951. i 1952. godine jugoslavenska je vlada

predlagala kompromis na osnovi etničkog balansa (podjednakog broja hrvatsko-slovenskih i

talijanskih stanovnika koji ostaju u granicama suprotne strane). S talijanske strane uslijedio je

protuprijedlog o kontinuiranoj etničkoj liniji, tj. o granici koja ni jednog Talijana ne bi ostavila u

Jugoslaviji.31

Nakon kraćih pregovora u aprilu 1952., dana 9. maja 1952. godine usvojen je tzv.

Londonski memorandum o razumijevanju (Memorandum d’intesa tra i governi dell’Italia del

Regno Unito, e degli Stati Uniti circa l’amministrazione nella Zona “A” dell Territorio Libero

del Trieste17), poznatiji kao Prvi londonski memorandum, kako bi se razlikovao od mnogo

poznatijeg Londonskog memoranduma iz 1954. godine. Prvi memorandum sadržavao je

sljedeće odluke:

1. Značajnu reorganizaciju uprave Zone A, s ciljem sudjelovanja predstavnika

talijanske vlade u njezinom radu. To je postignuto sljedećim odredbama:

a) Uvođenje talijanskog političkog savjetnika, uz dosadašnje vojne zapovjednike u

zonskoj vlasti. Time se težište upravne organizacije stavlja na civilnu komponentu, a

30 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str 76-77.31 ? H. Matković, Povijest Jugoslavije, str 320.

16

nekadašnji zapovjednik Winterton napustit će svoju dužnost. Njegova je uloga jednaka onoj

koju do sada u sustavu zonske upravne vlasti već imaju britanski odnosno američki

savjetnici;

b) Pod izravnom upravom zonskog zapovjednika ostaju vojne postrojbe, javna

sigurnost, javne informacije, PTT, slobodna luka i prijevoz.

c) Ostala javna uprava podijeljena je u dva odjela: unutarnji poslovi te odjel za

financije i gospodarstvo. Oba ova odjela nalaze se u strukturi građanske uprave, kojom

rukovode glavni direktori, koje izravno imenuje talijanska vlada, a potvrđuje ih zonski

zapovjednik. Oni su odgovorni zonskom zapovjedniku za svoja zaduženja, sukladno novim

uredbama o uređenju Zone, koje se imaju donijeti do 15. srpnja 1952.

2. Memorandum sadrži opću klauzulu o zaštiti slovenske manjine. S obzirom na

mogućnost prosvjeda slovenskog pučanstva protiv unilateralnog načina zaštite jednog

naroda, unesena je odredba u kojoj se navodi kako se “osiguravaju ljudska prava i temeljne

slobode za sve, bez obzira na rasne, spolne, jezične ili vjerske različitosti”. Iako se ova

odredba ne veže isključivo za zaštitu slovenske manjine, ona je zbog nje usvojena (općenito

o zaštiti manjina usvojit će se detaljne odredbe u Specijalnom statutu uz Drugi londonski

memorandum, god. 1954.).

3. Stranke su izjavile kako će i nadalje poštivati sve ugovore koje je Zona A sklopila s

Italijom u cilju ostvarivanja zajedničkog ekonomskog interesa, te da će i nadalje podržavati

zajedničke projekte i aranžmane važne za Italiju i Zonu A STT-a.32

Jugoslavija je prosvjedovala protiv novog dogovora velikih sila s Italijom. Ona je

smatrala ovaj Memorandum izravnim kršenjem Ugovora o miru s Italijom, pritiskom na

Jugoslaviju, a Tito je u govoru u Zrenjaninu naglašava kako se radi o novim pokušajima De

Gasperija da za Italiju dobije čitav STT, ali i Istru, Dalmaciju i drugo. Jugoslavenska

diplomacija službeno je svoje negativno stajalište izrazila u Anti-memorandumu, 13. maja

1952.33

Izlaskom iz sovjetske orbite, Tito je postao dragocjeni saveznik Zapada, gde je,

pored Italije, postala važna i Jugoslavija koja je, prvi put poslije rata, postala solidna brana

očekivanom napadu južne grupe sovjetskih armija na severnu Italiju. Balansiranje između

podrške “nepotopljivom nosaču aviona u Sredozemlju” (Italiji) i “kariki koja nedostaje na

južnom krilu NATO-a” (Jugoslaviji) zadaće mnogo nevolja američkim diplomatama.34

Nakon što 5. marta 1953. godine umire Staljin, stječu se preduvjeti za stabiliziranje

odnosa sa SSSR-om, a time i drugim istočnoeuropskim zemljama. U okolnostima Korejskog

rata i dodatnih napetih odnosa između Zapada i Istoka NATO inicira formiranje Balkanskog

32 ? B. Vukas,Tršćanska kriza u prijelomnom vremenu. str. 1021.33 ? Isto, str. 1023-1025.34 ? Ričard Dž. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, Beograd 2002., str 168. (dalje: R. Dž. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata)

17

pakta kako bi se stabilizirao mediteranski prostor. U njemu, pored Jugoslavije, sudjeluju i

dvije članice NATO saveza, a sporazum o osnutku pakta potpisan je u Ankari 28. februara

1953. godine. Iako ovaj pakt nije bio klasični vojni savez, Jugoslavija je dodatno stabilizirala

svoju poziciju u odnosu na euroatlantske odnose. Godine 1954. Italijani i Jugosloveni su pod

američkim pokroviteljstvom u Londonu potpisali “Memorandum o saglasnosti” kojim je

privremeno riješeno pitanje granice, Italija je dobila Trst i Goricu, a Jugoslavija “zonu B” i

novac da izgradi Koper i Novu Goricu.35

Konačno riješenje će biti donijeto nakon krize 1972. i donošenja Helsinške povelje

1975. godine. U vrijeme tih događaja uzvikaivale su se parole: “Dali smo Trst, više ni prst!“

Granice između Jugoslavije i Italije konačno su utvrdene tek 1975. Osimskim sporazumima.36

3.2. Odnosi sa susjednim prokomunističkim balkanskim državama

Krajem rata 1944. i 1945. godine Crvena armija zauzela je Rumuniju, Bugarsku,

Mađarsku i Čehoslovačku. Svugdje su stvarane vlade - formaIno višestranačke, ali u praksi

kontrolirane od strane komunista. lako je u Jugoslaviji sovjetska vojska zauzela samo manji

dio zemlje, komunisti su bili u stanju preuzeti vlast u zemlji vIastitim snagama. Uz pomoć

Jugoslavije komunisti su pobijedili i u Albaniji.37

Privremena vlada Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ) priznala je 28. aprila

1945. albansku vladu, a na svim međunarodnim konferencijama Jugoslavija se zalagala da

se Albaniji prizna status savezničke zemlje i dodjele reparacije. Kada je u Parizu, krajem te

godine, na konferenciji za reparacije, Albaniji dodijeljena minimalana reparaciona kvota,

jugoslavenska delegacija je dala izjavu da je spremna da se u korist Albanije odrekne dijela

svoje kvote, mada je ova i samoj Jugoslaviji bila nedovoljna. Sporazumi o privrednoj saradnji

između Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ) i Albanije zaključeni u drugoj

polovini 1946. godine nisu bili samo korak dalje u razvijanju ekonomske suradnje dvije

zemlje, već su jednim dijelom značili i jugoslavensko preuzimanje jednostranih obaveza.38

Dvije zemlje su usaglašavale ekonomske planove, uklanjale carinske granice, ukidale

takse i izjednačavale valute. Ugovorom o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći Jugoslavija je u

formi međunarodnopravne obaveze izrazila spremnost da brani nezavisnost Albanije. Bilo je

35 ? R. Dž. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 168.36 ? H. Matković, Povijest Jugoslavije, str 320.37 ? Jerzy Holzer, Komunizam u Europi, povijest pokreta i sustava vlasti, Zagreb 2002., str. 61. (dalje: Jerzy Holzer, Komunizam u Europi).38 ? Aleksandar Životić, Pitanje Albanije u odnosima Jugoslavije i Zapada 1945 - 1947., Istorija 20. veka, Beograd, 2010, str. 84. (dalje: A. Životić, Pitanje Albanije u odnosima Jugoslavije i Zapada)

18

govora i o aneksiji Albanije kao sedme jugoslovenske federalne jedinice, međutim realizacija

tih ideja nije odgovarala albanskoj strani.39

Nakon završetka rata u vanjskopolitičkim potezima nove Jugoslavije jasno je dolazio

do izražaja oslonac na SSSR. Približavanje Jugoslavije SSSR-u bilo je praćeno njenom

podrškom prokomunističkim pokretima u drugim zemljama (Grčka), što je izazvalo

negodovanje zapadnih saveznika, prema kojima je jugoslavenska politika inače bila

rezervirana.40 Izbijanje građanskog rata u Grčkoj41 zaoštrilo je odnose između dvije susjedne

države, uslijed čega je avgusta 1946. poslanik FNRJ onemogućen da dalje obavlja svoju

diplomatsku misiju, napustio Atinu. Za događaje u Grčkoj njeni zvanični krugovi optuživali su

Jugoslaviju i ostale sjeverne susjede – Bugarsku i Albaniju. Izložena pritisku, te trudeći se da

ne otežava svoj međunarodni položaj, Jugoslavija nije priznala Vafijadesovu vladu, mada joj

je u grčkom građanskom ratu pružala materijalnu pomoć i davala političko-moralnu potporu.42

Komunistički vrh Jugoslavije težio je zbližavanju sa zemljama tzv. Narodne

demokracije u istočnoj i srednjoj Europi, koje su bile pod utjecajem SSSR-a i u kojima su bili

uspostavljeni komunistički režimi, pa su one uistinu postale sovjetski sateliti. Tijekom 1946. i

1947. Jugoslavija je zaključila ugovore o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći s Poljskom,

Čehoslovačkom, Mađarskom i Rurnunjskom.43

Posebno poglavlje jugoslavenske vanjske politike tog razdoblja bili su odnosi s

Bugarskom. Nakon rata Jugoslavija i Bugarska imale su više nego odlične odnose, 1946.

Georgi Dimitrov i Josip Broz Tito počeli su pregovore o ujedinjenju u Balkansku federaciju, u

u koju bi, pored Jugoslavije i Bugarske, ušli još Albanija, Čehoslovačka, Mađarska, Poljska,

Rumunija i Grčka. Konkretizacija tih ideja je nastavljena Bledskim dogovorom 1947., 

potpisanim između Bugarske i Jugoslavije, koji je trebao da predstavlja osovinu buduće

balkanske federacije. Jugoslavija se na Bledu 1947. odrekla reparacija koje je Bugarska bila

dužna da joj isplati na osnovu mirovnog ugovora.44

39 ? B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 463., O odnosu Jugoslavije i Albanije vidi kod: Ljubomir Petrović, Kulturne veze Jugslavije i Albanije 1946 - 1948., Istorija 20. veka, Beograd 2009, str. 61 - 81.; Aleksandar Životić, Jugoslavija i jačanje sovjetskog uticaja u Albaniji (1947 - 1948.), Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd, 2007, str. 94 - 117., Aleksandar Životić, Otvaranje albanskog pitanja u Jugoslaviji u senci sukoba između Jugoslavije i INFORMBIRO - a 1948 - 1954., Istorija 20. veka, br. 2, Beograd 2009, str. 91 - 103.40 ? H. Matković, Povijest Jugoslavije, str, 289.41 ? U Grčkoj je trajao građanski rat između komunista i desnice, a lider grčkih komunista Markos Vafijadis je 24. decembra 1947. godine objavio formiranje privremene vlade Grčke. (H. Matković, Povijest Jugoslavije, str, 289.)42 ? B. Petranović, Istorija Jugoslavije, str. 461.43 ? Isto, str. 462.44 ? H. Matković, Povijest Jugoslavije, str. 291.; M. Šolaja, Balkan u transatlanskoj pukotini, str. 37.

19

Preuzeto: http:/ Балканская_федерация.png

Razmišljanje o balkanskoj federaciji izazvalo je konsternaciju kod Staljina, tada

vrhovnog autoriteta svih evropskih komunista. Ne samo što je smatrao nedopustivim da se o

tome govori bez njegovog odobrenja, već je nedopustivim smatrao i iznošenje činjenice da

se kao članica “federacije” spominje i Grčka, oko koje je on imao dogovor (fifti-fifti)45 sa

zapadnim silama o ostvarivanju zona uticaja. Nakon žustre sovjetske reakcije ovakve ideje

su napuštene, a Bugarskoj i Jugoslaviji upućeno je dodatno još mnogo kritika. Bugarska je

potpuno popustila i ostala jedna od najčvršćih članica sovjetskog bloka, a Jugoslavija neke

od tih kritika nije prihvatila i krenula je u izgradnju socijalizma sopstvenim putem, odbijajući

Staljinov vrhovni autoritet, mada je i dalje propagirala izgradnju društva na komunističkoj i

marksističkoj ideologiji. Razlaz Jugoslavije sa “Istočnim blokom” imaće kasnije odlučujuću

važnost za odnose između blokova, naročito za odnose na Balkanu.46

Pogoršanje odnosa između SSSR i Jugoslavije dovelo je do pogoršavanja odnosa i

sa ostalim članicama istočnog bloka. Kako su sve zemlje bile pod patronatom SSSR, vjerno

su ispoštovale Staljinovu politiku i okrenule se protiv Jugoslavije. Ekonomski odnosi su se

prekinulli, finansijski aranžmani su stopirani. Svi ugovori o prijateljstvu potpisani 1945-47.

godine predstavljali su mrtvo slovo na papiru. Prekinuto je plaćanje ratne nadoknade od

strane Mađarske. Susjedi Jugoslavije su poslužili kao provodnik preko koga se prenosi

45 ? Dogovr fifti-fifti usmeni sporazum o procentima između Staljina i Čerčila o podeli interesnih sfera u jugoistočnoj Evropi: Rumunija 90%- 10%, Bugrska 75%-25% u SSSR-korist u Jugoslaviji 50%-50%, Mađarskoj 90%-10%, Grčka zapadnoj strani. (H. Matković, Povijest Jugoslavije, str, 290.)46 ? M. Šolaja, Balkan u transatlanskoj pukotini, str. 37.

20

pritisak iz Moskve. Preko granica je prebacivan propagandni materijal: niz brošura, lažnih

pisama i prjetećih letaka je ubacivan na teritoriju Jugoslavije. Propagandni rat je najprisutnije

oružje za kojim su posegli oponenti Komunističke Partije Jugoslavije, kako strani tako i

domaći. Preko nekoliko hiljada oružanih incidenata je zabilježeno u pograničnom prostoru.

Najveći broj je zabilježen na granici sa Albanijom. Rumunija je obustavila u potpunosti

željeznički saobraćaj sa Jugoslavijom. Ništa manje nisu zaostajale ni druge države u

provokacijama. Jasno je da je ovo bila politika Moskve izdejstvovana pritiskom na

rukovodstvo komunističkih partija istočnoevropskih zemalja, naročito susjeda Jugoslavije.

Staljinov pritisak je urodio plodom cijeli istočni blok se tada okrenuo protiv Jugoslavije.

Sukob sa ostatkom istočnog bloka nije bio realno stanje već je posljedica stvarnog sukoba sa

SSSR-om. Pored ekonomske blokade, političko-psiholoških pritisaka, zemlji je prijetila vojna

intervencija. Zabilježena su grupisanja sovjetskih vojnih snaga stacioniranih na teritoriji

jugoslavenskih susjeda, nekoliko desetina puta avioni sovjetske avijacije su prelijetali

jugoslavenski vazdušni prostor.47

Nakon Staljinove smrti 5. marta 1953. dolazi period koji je praćen otopljavanjem

odnosa između Informbiroa48 i Jugoslavije. Informbiro nije više imao svoju raniju funkciju i

postojao je samo fiktivno. Prvi korak ka pomirenju je napravljen od strane Nikite Sergejeviča

Hruščova, prvim sekretarom CK KPSS, koji je zajedno sa Nikolajem Bulganjinom,

prijedsjednikom vlade SSSR-a i Anastasom Mikojanom, prvim zamjenikom Sovjetske vlade

doletio u Beograd 26. maja 1955. godine. Kao rezultat pregovora između jugoslavenske i

sovjetske strane nastala su dva dokumenta od velike važnosti za normalizaciju odnosa. To

su Beogradska deklaracija, potpisana 2.  juna. 1955. godine i Moskovska deklaracija,

potpisana 20. juna. 1956. godine. Poslije Beograda, sovjetska delegacija se u Sofiji i

Bukureštu sastala sa vodećim političkim rukovodiocima Bugarske, Rumunije, Mađarske i

Čehoslovačke. Sve te zemlje priključile su se odluci o normalizaciji odnosa sa

Jugoslavijom.49

3.3. Balkanski Pakt

47 ? R. Dž. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 163.48 ? Informbiro je bio savjetodavni organ komunističkih partija koji je osnovan 1947. godine sa sjedištem u Beogradu.Osnovan je četiri godine nakon gašenja Kominterne i sastojao se od koordinacionog tijela u koje je ušlo devet evropskih komunističkih partija: KP Jugoslavija, Bugarska, Mađarska, Rumunija, Francuska,Italija, Čehoslovačka,Poljska i SSSR. (H. Matković, Povijest Jugoslavije, str. 291.)49 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 115.

21

U svijetlu sukoba sa Informbiroom, Jugoslavija je nastojala da izbori blagonakloniji

stav zapadnih sila u vezi sa ekonomskom pomoći, ali i riješavanje mnogih značajnih

međunarodnih političkih pitanja. Među njima bilo je i pitanje razgraničenja sa Italijom,

odnosno prevazilaženje tršćanske krize. Jugoslavija je krajem 1952. godine svoju sigurnost i

riješavanje krupnih pitanja međunarodnih odnosa vezivala za jačanje svoje pozicije u odnosu

na tri zapadne sile, ali i za stvaranje regionalnog odbrambenog saveza sa Grčkom i

Turskom. One su u to vrijeme predstavljale važne karike zapadnog odbrambenog sistema.

Savezništvo Jugoslavije, Grčke i Turske bilo je inicirano brojnim bileteralnim kontaktima

njihovih vojnih delegacija, te razmjenom parlamentarnih delegacija.50

Formiranje vojnog pakta sastavljenog od zemalja članica NATO-a i države

komunističke orijentacije u blokovski podijeljenoj međunarodnoj zajednici djelovalo je kao

svojevrstan anahronizam, pa i politički apsurd. Razgovori su vođeni tokom 1952. i početkom

1953. godine, dakle u vrijeme oštrog sukoba Jugoslavije sa SSSR-om i sveopće blokovske

polarizacije svijeta, koja je rijetkim nesvrstanim zemljama do krajnosti sužavala manevarski

prostor i pretvarala ih u nemoćne i pasivne posmatrače. Najnovija historijska otkrića

pokazuju da su pedesetih godina XX stoljeća SFR Jugoslavija, kao zemlja koja se

suprotstavila Staljinovom krutom socijalizmu, i NATO obavljali obostrana ispitivanja o

mogućnostima zajedničkih vojnih operacija protiv istočnog bloka u slučaju napada. Ipak, u

razmišljanju o članstvu Jugoslavije u NATO-u nije moglo da se ide dalje, jer su se već u

samom startu ispriječile elementarne nemogućnosti ispunjavanja nekih od osnovnih

vrijednosnih principa na kojima je počivao NATO – slobodni višestranački demokratski izbori

i tržišna ekonomija.51

Stav Jugoslavije u vezi s NATO-om utjecao je na fizionomiju ugovora triju

balkanskih država koji se znatno razlikovao od onoga za šta su se grčki i turski predstavnici

zalagali (članstvu Jugoslavije u Nato-u). Međutim, opredjeljenje Grčke i Turske da sklope sa

Jugoslavijom sporazum oslobođen vojnih odredaba bilo je i rezultat djelovanja drugih

činilaca, u prvom redu neraspoloženja SAD prema takvom angažmanu prije nego što se

razriješi pitanje razgraničenja Italije i Jugoslavije, odnosno prije nego što se skine sa

dnevnog reda pitanje Trsta.52 Uvažavajući stav SAD, pošto su uklonili sve vojne odredbe

osim onih koje su samo načelne, ministri vanjskih poslova potpisali su u Ankari 28. februara

1953. godine. Sporazum o prijateljstvu i suradnji između Grčke, Turske i Jugoslavije. On je

50 ? Dragan Bogetić, „Sjedinjene Američke Države i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955“., Istorija 20. veka, br. 1., Beograd, 2009., str. 187. (dalje: D. Bogetić, Sjedinjene Američke Države i formiranje Balkanskog pakta)51 ? D. Bogetić, Sjedinjene Američke Države i formiranje Balkanskog pakta 1952 -1955., str. 19052 ? SAD su do tada bezrezervno podržavale zahtjeve Italije, jer su bile zaokupljene realizacijom projekta Evropske odbrambene zajednice koja ne bi bila moguća bez pristanka italijanske vlade. Američka administracija je strahovala da bi nezadovoljavajući epilog tršćanske krize doveo do pada i inače nestabilne aktuelne italijanske vlade i uspostavljanja nove vlade koja ne bi imala pozitivan stav prema navedenom projektu. (D. Bogetić, Sjedinjene Američke Države i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955., str. 189.)

22

predstavljao samo nagovještaj postepenog ostvarivanja nekih drugih, značajnih pomjeranja u

jugoslavenskoj vanjskopolitičkoj strategiji i stavu prema blokovima. Pravac daljnjeg tijeka

događanja odredila je neočekivana vijest o smrti lidera komunističkog pokreta – Josifa

Visarionoviča Staljina .53

Poslije potpisivanja Ankarskog ugovora i Staljinove smrti, dolazi do velikih dilema

među državama članicama Nato-a kako odgovoriti na tada aktuelnu „mirovnu inicijativu”

Moskve. Sovjetska „mirovna ofanziva” sve više se ispoljavala i na Balkanu. Ona se

manifestirala javnim odricanjem SSSR-a od teritorijalnih pretenzija prema Turskoj, ponudom

razmjene ambasadora sa Jugoslavijom i diplomatskim otvaranjem prema Grčkoj. To je

potpisnicima Ankarskog ugovora nametalo potrebu da se zajednički deklarišu o karakteru tog

ugovora i svojim daljim namjerama u aktuelnoj situaciji, koja je nagoviještavala popuštanje

zategnutosti u međunarodnim odnosima. Međutim, ona je tri balkanske države dovela i u

situaciju da pokažu znatan stepen različitosti u gledištima o navedenim pitanjima, što je

izraženo tokom usaglašavanja teksta Deklaracije tri balkanske države povodom ratifikacije

Ankarskog ugovora.54

U to vrijeme jugoslavensko rukovodstvo mijenja svoj stav prema Balkanskom savezu.

S obzirom na „mirovnu ofanzivu” SSSR-a, ono se više nije osećalo ugroženim od

hipotetičkog napada istočnoevropskih država. Stoga je povezivanje sa Grčkom i Turskom

izgubilo značaj koji je ranije imalo kao sredstvo za jačanje vojno-odbrambene moći

Jugoslavije u odnosu na istočne susjede i odvraćanja prosovjetskih država od agresije na

njenu teritoriju. Sada tripartitna saradnja za Jugoslaviju zadržava svoj smisao samo u sklopu

dva kompleksa pitanja: jačanja njene pregovaračke pozicije oko riješavanja tršćanske krize i

osiguravanja što povoljnijih vojnih i ekonomskih aranžmana sa Zapadom. Isto tako, bez

obzira na negativan stav SSSR-a prema Balkanskom savezu, njegovo formiranje je utjecalo

na veći respekt sovjetskog rukovodstva prema Jugoslaviji, s obzirom na njenu ojačanu ulogu

na Balkanu i u tom kontekstu za što bržu normalizaciju međusobnih odnosa.55

Tajna prepiska, za koju se odlučila Moskva, označila je prvi korak u procesu zbližavanja

i pomirenja Jugoslavije i SSSR-a. Tito je, u tom sklopu, vidio i dobru priliku da se oslobodi

pritiska američke administracije jer bi eliminiranjem neprijateljstva sa SSSR-om i

socijalističkim zemljama bio dodatno zaustavljen proces čvršćeg vezivanja za NATO.

Iznalaženje političke alternative i uobličavanje nove vanjskopolitičke linije suštinski je značilo

distanciranje i od Istoka, koliko i Zapada. Odlučnost tri balkanske države da intenziviraju

53 ? D. Bogetić, Sjedinjene Američke Države i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955., str. 191 - 193.54 ? Darko Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu odnosi svelikim silama 1949-1955, Zagreb 1988, str. 491. (dalje: D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu)55 ? D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 501 - 507.; Balkanski savez je predstavljao moćnu kariku u lancu vojnih saveza zapadnih država koji su stezali SSSR sa svih strana. Stoga je sovjetsko rukovodstvo bilo prinuđeno da, uvažavajući tu činjenicu, preduzme energičnije korake za normalizaciju odnosa sa Jugoslavijom kako bi makar tu „balkansku kariku” oslabilo.

23

napore za stvaranje trojnog saveza, nalagala je vladi SAD da preduzme nove korake zarad

odlaganja za nju nepoželjnih odluka na Balkanu. Poslije privremenog zastoja u pregovorima

održana je ministarska konferencija na Bledu, od 6. do 9. avgusta 1954. godine. Na svečanoj

ceremoniji, potpisan je 20-godišnji sporazum o savezu, političkoj suradnji i uzajamnoj pomoći

Grčke, Turske i Jugoslavije. Vrijeme kada su otklonjene sporne formulacije nacrta saveza,

inače, koincidira s vremenom kada je postignut dogovor involviranih strana oko tršćanskog

pitanja.56

Značaj toga saveza je i u trenutku njegovog formiranja, i kasnije, ostao sporan i različito

ocjenjivan od analitičara i političkih krugova u različitim zemljama. Redoslijed političkih

događaja koji je pratio to neuobičajeno savezništvo, potvrdio je, u svakom slučaju, da su

vojne premise, ipak, ostale u drugom planu u odnosu na njegove političke implikacije. 57

IV. ODNOSI SA ZEMLJAMA ISTOKA

4. 1. Odnosi sa SSSR-om do 1948. godine

Nakon Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji je došlo do formiranja narodne vlasti, koja

je zajedno sa sovjetskom Crvenom armijom porazila sile osovine i učestvovala u oslobađanju

zemlje. Od 1945. sovjetski utjecaj bio je primjetan u svakoj sferi života: političkoj,

ekonomskoj, ideološkoj, kulturnoj. U jugoslovenskom društvu revolucija se sprovodila po

sovjetskom modelu. Nosilac je bila KPJ na čelu sa rukovodstvom i presjedavajućim Josipom

Brozom Titom. Smatrano je da su SSSR i Jugoslavija prirodni saveznici. Došlo je do

potpisivanja Ugovora o prijateljstvu 11. aprila 1945.godine. To je predstavljalo ekonomsku i

posebne oblike privredne saradnje. Grupa sovjetskih stručnjaka je doputovala u Jugoslaviju i

težila da prenese znanje. Aprila 1946. došlo je do formiranja zajedničkih preduzeća za

plovidbu Dunavom i za avio-saobraćaj. Nastalo je i Jugoslovensko-Sovjetsko Društvo za

uspostavljanje kulturnih veza između dva naroda. Glavni ciljevi društva bili su razmjena

štampanih publikacija, organizovanje učenja jezika, itd.58

56 ? D. Bogetić, Sjedinjene Američke Države i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955., str. 195; Jugoslavija je iskoristila slabljenje međunarodne pozicije Italije, a jačanje sopstvenog značaja u sklopu zapadne koncepcije „periferne odbrane” i ponudila riješenje tršćanskog pitanja na osnovu formule zonalne podjele STT, odnosno sankcionisanja postojećeg stanja. Zapadne sile su prihvatile ovo riješnje i izvršile pritisak na Italiju da zajedno sa Jugoslavijom oktobra 1954. potpiše Memorandum o saglasnosti. Time je konačno i taj izvor trvenja Jugoslavije sa SAD uklonjen. S druge strane, s propašću projekta EOZ, SAD su u savezništvu Grčke, Turske i Jugoslavije vidjele primjerenu kompenzaciju u tom kontekstu. 57 ? D. Bogetić, Sjedinjene Američke Države i formiranje Balkanskog pakta 1952-1955., str. 196; D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu , str. 508.58 ? H. Matković, Povijest Jugoslavije, str. 297.

24

Utjecaj SSSR na Jugoslaviju odrazio se na stanje u zemlji. Prve godine poslije rata

protekle su u pokušaju da se Jugoslaviji nametne sovjetski model socijalizma i državnog

centralizma. Prva etapa dolaska komunista na vlast podrazumijevala je potpunu kontrolu nad

vojskom, policijom, pravosuđem, eliminaciju političkih oponenata, početak privrednih reformi,

kao i nacionalizaciju kapitala. Druga etapa predstavlja ukidanje suparnika u Narodnom frontu

(NF)59, potpuna nacionalizacija, kolektivizacija u privredi, oštriji nadzor nad kulturom i

prosvjetom. Narodna vlast je 1947. godine usvojila Petogodišnji plan kako bi sprovela

reforme u zemlji. Za Komunističku partiju Jugoslavije (dalje KPJ) ovo je značilo izgradnju

novog identiteta jugoslovenskog društva po uzoru na SSSR. Usvojen je nov Ustav, a

Jugoslavija je postala federacija sa republikanskim oblikom vladavine. KPJ je želela da se

nametne kao odlučujući politički faktor u zemlji, što joj praktično i uspjelo 1947. kada je

prestala aktvnost političkih partija, prije svih Demokratske stranke Milana Grola. Veliku

prednost za komunističku partiju je predstavljalo, što je imala u svom imenu riječ Jugoslavija,

pa je tako delovala kao ujedinjujuće političko tijelo. Najveća sličnost između Jugoslavije i

SSSR bio je proces nacionalizacije; što je u praktičnom smislu značilo da država postaje

vlasnik sredstava za proizvodnju i promet robe. SSSR je bio istican kao uzor, kao prva

zemlja u kojoj je došlo do izgradnje novog socijalističkog društvenog uređenja. Iz SSSR-a u

Jugoslaviju su dolazili vojni stručnjaci, stručnjaci za razne privredne djelatnosti (industrija,

poljoprivreda, transport i drugo), te stručnjaci za razne društvene službe i upravu uključujući

zdravstvo, planiranje, školstvo i tako dalje.60

U cilju obnove zemlje i u vezi sa sve težim pritiskom Zapada vezanim za tršćansko

pitanje, Jugoslavija se sve čvršće vezivala za SSSR. Osnivanjem Informbiroa septembra

1947. godine SSSR je želio da institucionalno kontroliše svoje satelite. Informbiro predstavlja

organizaciju, koja je nastala grupisanjem komunističkih partija u Europi. Ovim je SSSR dao

odgovor na zapadni projekt (Maršalov plan). Cilj sovjetske politike bio je formiranje istočnog

bloka i jedinstvna borba koju predvodi Staljin. Središte Informbiroa je bio Beograd.

Jugoslovenski komunisti su sa oduševljenjem prihvatili tu odluku. Smatrali su da je to zbog

prijateljstva među partijama.61

Sporna pitanja koja se pojavljuju u radu sovjetskih i jugoslavenskih stručnjaka u

raznim oblastima privrede, društvenog uređenja, društvenog djelovanja nisu bila jedini razlozi

za nesporazume. Smisao savjeta ruskih stručnjaka bio je da se Jugoslavija formira kao

područje koje će biti pod vrhovnom kontrolom SSSR-a i njemu služiti kao dodatak.

Nesporazumi se pojavljuju i na polju vansjkopolitičkog djelovanja i međunarodnim odnosima

59 ? Narodni front je apsolutni pobjednik na izborima u Jugoslaviji 1945, naredne godine KPJ je eliminisalauticaj partija članica Narodnog fronta, pre svih Zemljoradnički savez Dragoljuba Jovanovića.(H. Matković, Povijest Jugoslavije, str. 298).60 ? H. Matković, Povijest Jugoslavije, str. 291 61 ? B. Petranović, Istorija Jugoslavije, str.474.

25

Jugoslavije jer odstupaju od sovjetske kontrole i njenih interesa. Najdublji utisak ostavili su u

to vrijeme pojedini osnovni Staljinovi stavovi, kao naprimjer, njegov „savjet“, dat

jugoslavenskoj delegaciji na čelu s Đilasom u januaru 1948. godine, da Jugoslavija proguta

Albaniju, a uskoro zatim „direktiva“, data delegaciji na čijem je čelu bio Kardelj, da se treba

odmah ujediniti sa Bugarskom. Ovo su bili potezi izvedeni neposredno pred definitivno i

neopozivo izbijanje sukoba povlačenjem sovjetskih eksperata. Time je otvoreno razdoblje

znatno povećane napetosti u odnosima Jugoslavije i SSSR-a, koje se ubrzo proširilo i na

druge zemlje koje su bile u tijesnim odnosima sa SSSR-om, kao i na komunističke partije

širom svijeta.62

4.2.Sukob sa Informbiroom

Do prvih nesuglasica između Tita i Staljina došlo je u februaru 1948. godine oko

pitanja stvaranja balkanske federacije. Staljin je bio ljut zbog toga što se Jugoslavija ne

konsultuje sa SSSR-om već ih stavlja pred svršen čin, a kao jedan od primjera naveo je

jugoslavensko forsiranje federacije sa Albanijom, iako je to moglo proizvesti ozbiljne

komplikacije na Balkanu. Zbog toga je 10. februara 1948. godine podnio delegacijama

Jugoslavije i Bugarske ultimatum o stvaranju federacije između ove dvije zemlje, a da se tek

onda može pričati o priključenju Albanije ovoj južnoslavenskoj federaciji. Staljin je smatrao da

u Bugarskoj vladi ima ljudi koji su u SSSR-u proveli po deset-petnaest godina te da će preko

ove federacije lakše dominirati Jugoslavijom kao najjačim faktorom ovog dijela Europe.

Također je mislio da će ovim putem stati u kraj tzv. Jugoslavenskom nacionalizmu, te da će

spriječiti svaku opasnost od samostalnog razvoja socijalističke revolucije na Balkanu. Do

definitivnog raskida u odnosima između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza došlo je 18. marta

1948. godine opozivom sovjetskih vojnih stručnjaka i 19. marta opozivom civilnih

stručnjaka.63 Sve se to događalo bez znanja javnosti, a bilo je praćeno oštrim tajnim pismima

iz Moskve. U njima su se nalazile sve brojnije političke i ideološke optužbe iako je predmet

sukoba bila zapravo jedino prekomjerna samostalnost Tita i njegovih pristalica.64

Odnos između SSSR i Jugoslavije može se posmatrati kao odnos ultra velike i moćne

države, koja je vojna super sila i male balkanske zemlje, koja je znatno manja i koja ne

raspolaže sa takvim vojnom i ekonomskim kapacitetima.65

62 ? Grupa autora, Povijest saveza komunista Jugoslavije, Beograd 1985., str. 349. (dalje: G. autora, Povijest saveza komunista Jugoslavije)63 ? Vladimir Dedijer, „Dokumenti 1948“, knjiga prva, Beograd 1979, str. 196-197. (dalje: V. Dedijer, Dokumenti 1948,1.).64 ? Jerzy Holzer, Komunizam u Europi, str. 77.65 ? Dragan Bogetić, „Jugoslavija u hladnom ratu“, Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2008, str. 317 - 319. (dalje: D. Bogetić, Jugoslavija u hladnom ratu).

26

U junu 1948. godine sazvana je sjednica Informbiroa u Bukureštu, koja se trebala

obračunati s jugoslavenskim vodstvom.66 No, ono je odbilo doputovati na zasjedanje. Na

zahtjev sovjetske delegacije jugoslavenski komunisti su jednoglasno osuđeni, prebacivala im

su se antimarksistička skretanja u teoriji (insistiranje na specifičnosti svoga puta i

potcjenjivanje Staljina i Komunističke partije sovjetskog saveza (KPSS), nepoznavanje

marksističke doktrine67), ignorisanje SSSR kao vodeće snage socijalističkog lagera;

precjenjenost Jugoslavije i njen razvitak na putu ka socijalizmu, nesprovedena reforma na

selu (postojanje individualnog sitnog gazdinstva, kulaka); veličanje same Titove ličnosti

(izgradnja kulta ličnosti). Izglasana je Rezolucija Informbiroa68 koja je formalno značila

početak konačnog raskola između država socijalističkog lagera i Jugoslavije. Položaj u kojem

se Jugoslavija tada našla – politički i ekonomski – nije mogao biti gori po njen integritet i

nezavisnost.69

KPJ je zvanično izbačena iz društva komunističkih partija (Kominforma). Središte

Informbiroa je premješteno u Bukurešt. Rezolucija Informbiroa je značila uvod u ekonomsku

izolaciju i političko-propagandni pritisak prema Jugoslaviji. Razilaženje Staljina i Tita, koje je

sa rezolucijom izbilo u javnost, dovelo je do promjena u untrašnjoj politici Jugoslavije, na

međunarodnom planu i nedefinisanom položaju Jugoslavije prema blokovskoj politici i

hladnom ratu. 70

Zbog promjene u jugoslovenskoj međunarodnoj politici počeo je i uticaj Zapada.

Popularnost sovjetskog filma je opala, nazirala se vesternizacija i ulazak na mala vrata

zapadne kulture. Umjetnost je takođe morala da se potpuno uskladi sa političkim interesima.

Zapad nije crn, prevaziđen je stav da je buržoaska kultura trula. Nastala je promjena u

prosvjetnom sistemu Jugoslavije, na Univerzitete je akademske 1949-50. godine bilo uvedno

ravnopravno učenje stranog jezika.71 KPJ je promjenila ime u Savez komunista Jugoslavije

(SKJ), partijski vrh (Politbiro) je promenjen u Izvršni komitet. Sve promjene su se odigrale da

bi se napravila razlika sovjetskom modelu.72 Pošto je Jugoslavija ostala izolovana u jeku

hladnoratovske podjele morala je da pronađe izlaz iz nepovoljne situacije. Jugoslovensko

rukovodstvo je pojačalo diplomatske kontakte sa Zapadom, radilo je na dobijanju poverenja,

66 ? Miodrag Nikolić, „Informbiro“, knjiga druga, Zagreb 1989, str. 81-83. (dalje: M. Nikolić, Informbiro,2.).67 ? Ljubodrag Dimić, „Velike sile i male države u hladnom ratu 1945-1955. : slučaj Jugoslavija“, Zbornik radova sa Međunarodne konferencije, Beograd, 2003. str. 120-121 (dalje: Lj. Dimić, Velike sile i male države u hladnom ratu 1945-1955). Tito je samo jednom pomenuo Marksa u 53 svoja nastupa što je u Moskvi protumačeno kao nepoznavanje dokrine. 68 ? Rezoluciju Informacionog biroa Komunističkih partija o stanju u Komunističkoj partiji Jugoslavije vidi kod: M. Nikolić, Informbiro,2. str. 85-92.69 ? Možda je najslikovitije situacija prikazana u stihovima pjesnika, savremenika tih događanja, Vladimira Nazora: „Sami smo... Neka. Sami uvijek bjesmo; Ko` dub što stoji na proplanku svom; I rasli smo, i listali; uzalud; Dugo nas bio vjetar, grad i grom.“ (D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 30)70 ? D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 30.71 ? Lj. Dimić, Velike sile i male države u hladnom ratu 1945-1955.“ str. 365 72 ? Ričard Dž. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str 168.

27

davalo je čvrste garancije a za uzvrat je očekivalo pomoć. SAD su imale interes za

uspostavljanje bliskog odnosa sa jednom komunističkom zemljom.73 Bliža suradnja

podrazumijevala je ekonomsko-vojnu pomoć i diplomatsko zalaganje za interese Jugoslavije

što je značilo potpunu promjenu kursa politike.74

S obzirom da je SSSR ozbiljno ugrožavo nezavisnost Jugoslavije, Jugoslavija je

razvila posebnu aktivnost pri UN.75 Iznošenjem stava 1950. na zasjedanju Generalne

Skupštine UN o objektivnim problemima sa SSSR-om i narušavanju nezavisnosti,

Jugoslavija je pokušala da u međunarodnim institucijama skrene pažnju. Tada je izabrana za

člana Savjeta bezbjednosti. Na narednom zasjedanju jugoslavensko rukovodstvo je

predložilo zaključivanje ugovora, koji podrazumijevaju trajni mir i ne napadanje sa susjednim

zemljama. Međutim, to one nisu prihvatile (prije svega zbog uticaja SSSR-a). SSSR nije

vojno napao Jugoslaviju, zbog bojazni od potencijalnog uključivanja Zapada u taj sukob.

Koliko je bio veliki pritisak SSSR prema Jugoslaviji svjedoči podatak da je

jugoslavenska vlada uputila 14 protesnih nota zbog sovjetske pomoći informbirovcima u

istočnom bloku (politemigrantima) u periodu 1948-1951. godine.76 Ministarstvo vanjskih

poslova izdalo je 1951. godine „Belu knjigu“, zbirni dokument u kome je zabilježen niz činova

agresivne politike prema Jugoslaviji, koji su sprovodili: SSSR, Poljska, Čehoslovačka,

Mađarska, Albanija, Rumunija. Jugoslavija je u periodu 1948-1953. godine bila izložena

velikom pritisku koji je sprovodio SSSR sa svojim satelitima, ipak jugoslovenske vlasti su uz

blagonaklonost Zapada uspjele da sačuvaju nezavisnost zemlje, koja je počela da napreduje

u međunarodnim odnosima stvarajući prostor za autonomno djelovanje. Nakon Staljinove

smrti, 5. marta 1953. godine, uslijedila je nova era u bilateralnim odnosima Jugoslavije i

SSSR-a, a do kraja 1953. se normalizuju odnosi i sa susjedima (Mađarska, Bugarska).77

4.3. Normalizacija odnosa

73 ? Ministar vanjskih poslova SAD-a Din Ačeson izjavio je da bi svaki napad na Jugoslaviju ugrozio svjetski mir. On je dodao da su stav Sjedinjenih Američkih Država prema takvom napadu jasno nagovijestili američki postupci u odbrani Koreje i sprovođenje odluka OUN u Koreji. (Vladimir Dedijer, „Dokumenti 1948“, knjiga treća, Beograd 1979, str. 143). (dalje: V. Dedijer, Dokumenti 1948,3.).74 ? Ričard Dž. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 17075 ? Govor Edvarda Kardelja na plenarnoj sjednici u Njujorku 25. septembra 1950. godine vidi kod: V. Dedijer, Dokumenti 1948,3. str. 109-122.76 ? Lj. Dimić, Velike sile i male države u hladnom ratu 1945-1955.“ str.169-174., Više vidi kod: Ivana Dobrivojević, Aleksandar Miletić, „Istok i Zapad u jugoslovenskoj karikaturi 1948 - 1952.“, Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2004, str. 163 - 175. 77 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 112 - 113., Mira Bogdanović, „Jugoslovenski disidenti i hladni rat“, Sociologija, Vol. LI (2009), br. 2., Beograd 2009, str. 113 - 137.

28

Po povratku iz posjete Velikoj Britaniji, Josip Broz Tito je precizno odredio uslove

pomirenja sa SSSR-om i pregovaračku poziciju Jugoslavije. On je insistirao na sovjetskom

priznanju krivice za sukob sa Jugoslavijom, preuzimanje sovjetske odgovornosti za rascjep u

komunističkom pokretu te da SSSSR povuče konkretne političke, ekonomske i vojne poteze

koji bi smanjili napetost.78 SSSR je 6. juna 1953. godine, zatražio od Jugoslavije razmjenu

ambasadora, na što je Tito pristao i to je označilo konačnu promjenu stanja između te dvije

zemlje. Uspostavljene su diplomatske misije 1954. godine, u rangu ambasadora u Beogradu

( Valikov) u Moskvi (Vidić).79 Proces normalizacije jugoslavensko-sovjetskih odnosa dostigao

je kulminaciju posjetom sovjetske delegacije na čelu sa Nikitom Hruščovom Jugoslaviji i

potpisivanjem Beogradske deklaracije 2. juna 1955.godine.80

Posjeta Nikite Hruščova Jugoslaviji

(preuzeto sa: http://www.titoville.com)

Poslije sedam godina oštrog sukoba uspostavljeni su bliski međudržavni odnosi i

postignuti značajni sporazumi o saradnji u oblasti ekonomije kulture i zdravstva. Navedeni

trend u jugoslavensko-sovjetskim odnosima nastavljen je uzvratnom Titovom posjetom

SSSR-u 1956. godine; posjetom potpredsjednika sovjetske vlade Anastasa Mikijona

Jugoslaviji jula iste godine, a potom polovinom septembra, „privatnom“ posjetom Nikite

78 ? Lj. Dimić, Velike sile i male države u hladnom ratu 1945-1955.“ str. 17679 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 113.80 ? D. Bogetić, „Jugoslavija u hladnom ratu“, str. 180., O Beogradskoj deklaraciji vidi kod: D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 667 - 735.

29

Hruščova Beogradu i njegovim odlaskom u društvu sa Titom na „odmor“ na Krim. Burni

događaji u Mađarskoj i komplikacije u jugoslavensko-sovjetskim odnosima iznudile su još

dva susreta Tito-Hruščov: na Brionima u noći između 2. i 3. novembra 1956. i na neutralnom

terenu u Rumuniji, u mjestu Snagovo blizu Bukurešta 1. i 2. avgusta 1957. godine.81

Siptomi „popuštanja“ prema Jugoslaviji su bili primjetni u svim državama koje su se

nalazile u sovjetskom lageru, pa i u onim susjednim. Prva istočnoeuropska zemlja koja je

pokrenula incijativu za razmjenu ambasadora sa Jugoslavijom bila je Mađarska.82 Uslijedili su

trgovinski arnžmani sa Čehoslovačkom, Poljskom, Bugarskom. Iako je došlo do suradnje sa

SSSR-om, Jugoslavija se nije našla u njenom lageru. Stvaranje Varšavskog pakta 1955. na

inicijativu Moskve nije izazvalo oduševljenje Beograda jer je time upućena prijetnja

globalnom miru. Ovaj čin je svjedočio da postoje zalihe sovjetske politike, nalik onoj

Staljinovoj kada je postojala opasnost po Jugoslaviju. Sovjetska vlada se potajno nadala da

će uspjeti u svojim namjerama u građenju beskonačnog povjerenja kod KPJ-e. Promjene

nastale u KPSS-a početkom 1956. su prvi signal da je SSSR ušao u reformističku fazu,

ponovo su vraćena načela koegzistencije mira u političkom programu. Željelo se

miroljubovom politikom, poštovanjem tuđeg suverniteta pojačati saradnja sa ostalim

zemljama. Naročito je istaknuto da postoje razlike u izgradnji socijalizma i da je to prije svega

unutrašnje pitanje svake zemlje. Ova nova politika SSSR je djelovala na unapređenje

odnosa SSSR-a i Jugoslavije. Prestankom rada Informbiroa iste godine i otvaranjem nekih

dokumenata javno se priznalo da je za sukob sa Jugoslavijom najveći krivac isključivo

Staljin. Sovjetski delegati su izjavili da je učinjena velika nepravda prema Jugoslaviji, tačnije

prema KPJ.83

U junu 1956. dolazi do Titove posjete Moskvi. Nakon dugih pregovora i ubjeđivanja

potpisana je Moskovska Deklaracija (Moskovske izjave) kojom su regulisani odnosi između

partija. Utvrđena je saradnja među partijama na razvijanju socijalizma, razvoju miroljubive

politike, slobodnog delovanja naroda u međunarodnom radničkom pokretu. Najvažnije za

KPJ bilo je postizanje dogovora o različitosti puteva socijalističkog razvitka kao i sloboda u

formi izbora. Ovim je KPJ uspela da se odupre ponovnom vezivanju za KPSS i da sačuva

svoju partijsku autonomnost. Ovakav dokument KPSS nije potpisala ni sa jednom

komunističkom partijom do tada i predstavlja izuzetak. Jugoslavenska delegacija bila je

spremna na pritisak iz Moskve jer je procjenila da bi partijsko intimiziranje sa KPSS moglo

biti pogubno. Ispravnost te procjene obistinila se par mjeseci kasnije. Naime, u Poljskoj i

81 ? R. Dž. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 170.82 ? Katarina Kovačević, „Yugoslav-Hungarian Relations 1953–1956“, Velike sile i male države u Hladnom ratu – slučaj Jugoslavije, zbornik radova, Beograd, 2005, str. 141. O odnosima Jugoslavije i Mađarske vidi kod: Vladimir Cvetković, „Normalizacija diplomatskih odnosa Jugoslavije s Mađarskom i Bugarskom 1953-1954“, Tokovi istorije, br. 3, Beograd 2009, str. 116 - 135.; Árpad Hornyak, “Jugoslavenski teritorijalni zahtjevi prema Mađarskoj i susjednim zemljama i planovi za njihovu primjenu nakon Drugog svjetskog rata”, Časopis za savremenu povijest, br. 1, Zagreb, 2010, str. 23.-54. 83 ? R. Dž. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 171.

30

Mađarskoj promjene u SSSR-u probudile su proces destaljinizacije na način koji definitivno

nije odgovarao Moskvi. Pošto je Jugoslavija imala suprotan ugao gledanja, došlo je do

pogoršavanja odnosa sa SSSR-om. Hruščov je želio da uvjeri Tita da je intervencija

neminovna kako bi se socijalizam sačuvao u Mađarskoj.84 Slučaj „Nađ“85 je posredno

djelovao da se preko Mađarske produbi sukob Jugoslavije i SSSR-a po pitanju reformi. Splet

događaja u Mađarskoj bio je uvertira za novi sukob između Jugoslavije i SSSR-a.86

Sve je kulminiralo naredne godine na kongresu komunistučkih partija. Razlike u

programima komunističkih partija bili su nepremostivi jaz. Izdvajanje KPJ i samostalnost u

političkom djelovanju bile su neprihvatljive za Nikitu Hruščeva. Jugoslavija se ponovo našla

na udaru sovjetskih kritika poput onih iz 1948. godine. Nezadovoljstvo sovjetskih komunista

bilo je veliko. Strategija obuzdavanja Tita i povratak SKJ-e u „lager“ komunističkih zemalja

nije urodila plodom. Jugoslavija je ostala po strani i autonomno gradila svoj put u socijalizam.

Konfrontirajuće stanje sa Istokom zadržalo se do šezdesetih godina, ali bilo je znatno manjih

razmjera nego 1948. godine, prije svega nije postojala vojna opasnost za Jugoslaviju. Kroz

diplomatske kontakte koji su uslijedili početkom pedesetih sa mnogim zemljama, Jugoslavija

je našla razumjevanje kod zemalja Trećeg svijeta, koje su počele da izrađuju svoju

nezavisnost. Slična politička pozicijaje približila je Jugoslaviju ovim zemljama. U tzv. Trećem

svijetu uspostavljen je konsenzus o stvaranju novog neutralnog bloka, koji će biti balans

između Istoka i Zapada.87

V. ODNOSI SA DRŽAVAMA ZAPADA

84 ? R. Dž. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 171-172.85 ? Antistaljinističku struju koju je predvodio Imre Nađ podržavala je Jugoslavija. Pošto je reforma u Mađarskoj ugušena, Nađ je svoje utočište pronašao u jugoslovenskoj ambasadi, ovim se Jugoslavija našla u nezgodnom položaju. Nađ je predan sovjetskim vlastima iako mu je garntovano suđenje do koga očekivano nije došlo. Ovim je prekinut proces destaljinizacije u mađarskom društvu, za šta je i Jugoslavija smatrana krivom. (R. Dž. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, str. 173).86 ? G. autora, Povijest saveza komunista Jugoslavije, str. 397-402.87 ? G. autora, Povijest saveza komunista Jugoslavije, str. 403 - 404., Više vidi kod: Dragan Bogetić, „Reakcija Zapada na proces jugoslovensko - sovjetskog približavanja 1955 - 1957.“, Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2003., str. 161 - 177.

31

5.1. Odnosi Jugoslavije sa Sjedinjenim Američkim Državama

Velike sile, Sjedinjene Američke Države i Velika Britanija, priznale su komunističku

vlast Josipa Broza Tita zbog njegovih ratnih zasluga i zbog činjenice da su Titovi partizani bili

na strani saveznika. Međutim, kako se Jugoslavija, zajedno s ostalim komunističkim

zemljama istočne Europe, našla s onu stranu ''željezne zavjese'', a glavna determinanta

američke vanjske politike postala borba protiv komunizma, uslijedila je politička i

gospodarska izolacija Jugoslavije od strane SAD. Tome je pridonijela i jugoslavenska

pomoć grčkim komunistima građanskom ratu u Grčkoj, te Tršćanska kriza, zbog koje je

Jugoslavija zamalo zaratila s Italijom, tada već američkom saveznicom.

SAD su samovoljno uspostavile zračni koridor preko jugoslavenske teritorije u okolini

Bleda, u Sloveniji, početkom 1946. godine, kojim su američki vojni i transportni avioni letjeli iz

Austrije u Italiju. Ta praksa uspostavljena početkom godine, nastavila se sve do incidenta u

avgustu. Jugoslavija je uputila američkim vlastima veći broj nota žaleći se na stotine

nedopuštenih prelijetanja i narušavanja zračnog prostora zemlje. Iako su note postepeno sve

oštrije upozoravale na ozbiljnost nastale situacije, američke vlasti se uopće nisu osvrtale na

njih i nastavile su sa praksom prelijetanja. U augustu su dva američka transportna aviona

prisiljena od strane jugoslavenskih lovačkih aviona na spuštanje, ali je tom prilikom jedan od

aviona nastradao i posada je poginula. Ovakav razvoj situacije bio je posljedica ne samo

sistematskog ignoriranja jugoslavenskih prosvjeda, nego također i sve oštrijeg sukoba oko

graničnog pitanja, to jest sve većeg zaoštravanja odnosa na granici prema Italiji. Incidenti su

riješeni diplomatskim putem, a tom prilikom je stav jugoslavenske vlade bio vrlo pomirljiv i

dopustio je da Amerika sačuva ugled, ali letovi preko jugoslavenske teritorije nisu

nastavljani.88

Drugo pitanje koje je također bilo povezano s priznavanjem statusa i suverenih prava

zemlje bilo je pitanje zlata Narodne banke. Zlatne rezerve predratne Jugoslavije bile su pred

okupaciju prebačene u Englesku, a jedan dio je odande prenesen po nalogu izbjegličke

vlade u SAD. Te zlatne rezerve bile su u savezničkim zemljama pohranjene kako bi se

spriječilo da ne padnu u ruke fašističkih neprijatelja . Nešto od tog zlata utrošile su izbjegličke

vlade, ali je najveći dio bio sačuvan do kraja rata, i Jugoslavija je zatražila je od Saveznika

da ga vrate natrag u zemlju.89

SAD i Velika Britanija pokušavale su u prvoj polovini 1946. godine da ometu

jugoslavensku trgovinu s malim zapadnim zemljama, u vrijeme kada je, po ocjeni Politbiroa

CK KPJ, za Jugoslaviju bilo od životnog interesa povećanje proizvodnje i izvoz (uglja, bakra,

drveta) kojim bi se osigurao uvoz potrebnih mašina. Manifestacije antijugoslovenske politike

88 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 62. 89 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 63.

32

na Zapadu sve su se više umnožavale i dobijale u oštrini sa prvim znacima hladnog rata.

Negativna iskustva sa saveznicma, stečena u toku rata, u borbi za međunarodno priznanje

revolucionarnih promjena i tršćanskoj krizi, nastavila su da se gomilaju poslije oslobođenja.

Kada je Federativna Narodna Jugoslavija zahtjevala revizju granica prema Italiji i Austriji, te

prosvjedovala zbog omogućavanja rada jugoslavenskoj emigraciji, kao i prihvatanja

kolaboracionista i vođenja propagadnog rata protiv „komunističke diktature“, potom

restauracije jugoslavenskog plovnog parka na Dunavu.90 Ovo pitanje unijelo je u odnose

napetost, pa je čak bilo pokrenuto uporedo sa pitanjem zlata, na zasjedanju Ekonomsko-

socijalnog vijeća Ujedinjenih nacija na zasjedanju u proljeće 1946. godine. Odluka o vraćanju

dunavskih plovnih jedinica objavljena je tek 12. novembra 1946. godine.91

Suprotno savezničkoj politici, proglašenoj u toku rata, da ratni zločinci moraju snositi

odgovornost u zemljama u kojima su ih izvršili, oni u nekim slučajevima nisu predavani

Jugoslaviji, nego se 1947. godine blagonaklono gledalo na njihovo spasavanje i prebacivanje

iz Italije u Španiju, Sjevernu i Južnu Ameriku. Velike zapadne savezničke sile ekstradirale su

samo jedan broj ratnih zločinaca koji su uspjeli da napuste Jugoslaviju; njima je kasnije

suđeno pred jugoslavenskim sudovima.92 Posebno se u napadima protiv Jugoslavije u to

vrijeme koristilo suđenje Draži Mihajloviću93 (10. juna – 15. jula) i Alojziju Stepincu (30.

septembra – 8.oktobra) 1946. godine.94

Uporedo si tim spornim pitanjima i odbijanjem pritiska, Jugoslavija je razvijala svoje

diplomatske odnose kako slanjem svojih diplomatskih misija u inostranstvo tako i primanjem

misija u Beogradu i konzulata u drugim gradovima zemlje. Počela je da se razvija trgovina.

Zaključeni su trgovački ugovori sa nizom zemalja, a s drugima su osnaženi ili nastavljeni

ugovorni odnosi koji su još od ranije postojali.95 Također, jedan od vidljivijih znakova

ojačanog međunarodnog položaja Jugoslavije, poslije rata, bio je i afirmacija Jugoslavije u

90 ? B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 455.91 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 64.92 ? B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 455-456.93 ? Poslije izvođenja Draže Mihajlovića pred vojni sud i njegove osude na smrt, 16 jula 1946., SAD su započele antijugoslovensku kampanju pozivajući se na namjere „komunista“ da likvidiraju političkog protivnika, na sudsko ubistvo, na ograničene mogućnosti odbrane, i ponudile svoje branioce i svjedoke (iz redova preživjelih američkih pilota koji su se u ratu spasili spuštanjem na teritoriju pod kontrolom četnika). (B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 457)94 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 66.95 ? Prve diplomatske misije odmah po oslobođenju Beograda bile su vojne misije tri velike sile (Sovjetski savez SAD i Velika Britanija). One su uskoro zatim pretvorene u ambasade. Sve tri velike sile imale su još od ranije akreditirane ambasadore kod kraljevske vlade( velika britanija: Stivenson o d 16. oktobra 1943, SAD: Paterson od 20 septembra 1944 i Sovjetski Savez: Sačikov, koji je predao akreditive namjesnicima 24. marta 1945) aJ ugoslavija je imenovala svoje prve ambasadore 1. maja 1945 i to Vladimira Popovića u Sovjetskom Savezu, Stanoja Simića SAD i Ljubu Leontića u Velikoj Britaniji. Tako su do kraja maja 1945. godine već funkcionirala diplomatska predstavništva u rangu ambasada u oba pravca sa tri velike sile ratne koalicije. Prvi poslijeratni ambasador Francuske, Pajar; imenovan je 16. augusta 1945, poslije čega je uslijedilo imenovanje Marka Ristića kao prvog ambasadora Jugoslavije u Parizu. (L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 66.)

33

Ujedinjenim nacijama, gdje je izabrana u prvi sastav Ekonomsko-socijalnog vijeća,96 i pored

postojanja sporova sa SAD i Velikom Britanijom.97

5.2. Granice i status u međunarodnim odnosima

Najkrupniji i najteži problem koji je okupirao vanjske odnose Jugoslavije poslije rata

bio je problem razgraničenja sa Italijom. Jugoslavija je istovremeno postavljala zahtjeve u

pogledu revizije granice sa Austrijom, gdje je poslije Prvog svjetskog rata odvojen od svoje

zemlje velik broj Slovenaca na zemlji koja je od davnine bila slovenska.98 Jugoslavija se u

međunarodnim odnosima suprotstavila pokušajima velikih država Zapada da ometu njen

samostalni razvitak, a na drugoj strani oslonila se na „vječni savez" sa SSSR-om, savez koji

je za njene rukovodeće snage podrazumijevao ravnopravne odnose između pokreta i država,

kao i pomoć u izgradnji socijalizma.99

Velika četvorka se složila da Austriju ne smatra kao bivšeg neprijatelja, iako je ona

velikom većinom svog stanovništva učestvovala u ratnim poduhvatima u Jugoslaviji i u nekim

drugim zemljama. Ta okolnost, međutim, otežavala je pokretanje pitanje granica, jer u

slučaju Austrije nije bila riječ o mirovnom ugovoru, nego je za nju određen poseban

postupak, nazvan „Državnim ugovorom o Austriji“. U tom ugovoru jedino je bilo osigurano

priznavanje manjinskih prava Slovencima u Austriji, a posebno u provinciji Koruškoj.

Međutim, i ona su poslije bila osporavana.100

Utvrđivanje granice između Jugoslavije i Italije posmatrala se kao utvrđivanje

razgraničenja između dva bloka, tako da se svako potiskivanje graničene linije prema istoku

tretiralo kao dobitak za Zapad u konfrotaciji sa SSSR-om. U to vrijeme, utvrđivanja granica,

prepostavljalo se na Zapadu da je Jugoslavija potčinjena Moskvi i pod njenim potpunim

uticajem, kao što to proizilazi iz Čerčilove prepiske sa Staljinom tih dana i njegove žalbe da

je izgiran u pogledu sporazuma o 50%-50% u pogledu Jugoslavije.101

Jugoslovenski zahtjev za reviziju granica sa Austrijom su odbijeni na sastanku

ministara inostranih poslova u Parizu maja-juna 1949. postignut je sporazum da granice

96 ? Kako je u prvi sastav ovog vijeća bilo izabrano svih osamnest članova odjednom, to je odlučeno da se kockom odluči koje će zemlje ispasti prve , odnosno druge godine, kako bi se dobilo obnavljanje jedne trećine, to jest šest članova svake godine. Jugoslavija nije imala sreće kod izvlačenja pa je ispala poslije prve godine. (L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 66.)97 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 66.98 ? Poslije prvog svjetskog rata održan je plebicist u Koruškoj, ali je tom prilikom sporno područje podijeljeno u zone, tako da je po osnovu ishodapo zonama znatan dio Slovenaca, kao i historijski slovensko područje pripalo Austriji. Na ishod plebicista uticale su i slabe pripreme sa strane Jugoslavije. (L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 67.)99 ? B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 452.100 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 67-68.101 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 72-73.

34

ostanu onakve kakve su bile 1938. godine. Vlad FNRJ je uputila protesnu notu i

memorandum o zaštiti prava nacionalnih manjina, koji nije bio ni razmatran.102

5.3. Pritisak Zapada na Jugoslaviju

Prekinuvši sa dotadašnjom političkom linijom u pogledu razgraničenja između Italije i

Jugoslavije, tri velike zapadne sile (SAD, Velika Britanija i Francuska) staju sasvim na stranu

Italije i objavljuju svoju namjeru. Triparitatna londska deklaracija, koja je donesena u

Londonu 20. marta 1948., sazdrži odredbu da se cijela Slobodna teritorija Trsta, dakle, Zona

A i B, predaju Italiji. Od toga se događaja, čije odredbe ipak nisu realizirane, mogu pratiti

dvije paralelne bitke za Trst. Uz diplomatsku, koja se zbog nepopustljivosti glavnih aktera

vrtjela u krug, vodila se i medijska bitka, u kojoj su se na svaku – makar i privremenu –

odluku koja nije odgovarala pojedinoj strani mogle u štampi, jugoslavenskoj i italijanskoj,

pročitati burne reakcije.103 Treba imati na umu da pritisak Zapada predstavljen kroz

Deklaraciju, nije imao za cilj samo prijetnju o promjeni statusa quo na granici s Italijom, nego

da ovo pitanje ostane trajno otvoreno. Opća obaviještenost Zapada o namjerama sovjetske

vlade i odlukama njegovih najviših partijskih organa u vezi izbacivanja Jugoslavije iz

socijalističkog lagera, daju težinu ovom pritisku.104

U postinformbirovskom razdoblju Jugoslavija je u odnosima sa Zapadom, počela od

suprotne krajnosti. Unatoč sukobu sa Moskvom ona je sebe smatrala najvjernijim sovjetskim

saveznikom, a u nekim pitanjima, čak, htjela prednjačiti u pogledu suprostavljanja Zapadu.

Ovaj joj je počeo uzvraćati istom mjerom, pa su međusobni odnosi bili otvoreno neprijateljski.

Sve to, međutim, ne znači da diplomatske i ekonomske komunikacije nije bilo, čak i u prvim

danima nakon objavljivanja rezolucije Informbiroa.105 Titovo nepoštigvanje Staljina je trebalo

da pokaže da su komunisti mogli biti podijeljeni između sebe isto kao i prema kapitalistima.106

Međutim, nakon raskida Jugoslavije sa SSSR-om i Informbiroom u SAD-u nije prestala

kampanja protiv nepoštivanja ljudskih prava i demokratskih sloboda u Jugoslaviji, ali ona ipak

gubi na intenzitetu. U stvari, u američkoj javnosti počinju da preovladavaju aktuelni interesi

SAD-a u kontekstu jugoslavensko-sovjetskog razilaženja i konfrontiranja, sa akcentom na

hrabrost i odlučnost rukovodilaca nove Jugoglavije, ali ostaje otvoren dosije o ljudskih

pravima i demokratskim slobodama u Jugoslaviji. U tom pogledu, politički krugovi u SAD-u

operišu sa dva postulata: s jedne strane uslovljavaju ekonomsku i vojnu pomoć, uz sve

102 ? B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978., str. 459.103 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 77.104 ? Isto, str. 81.105 ? D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, str.59.106 ? H. W. Brands, The Devil we knew – Americans and the Cold War, Oxford University Press, New York, 1994, str. 223.

35

ostalo, i nekim pitanjima koja spadaju u domen ljudskih prava i sloboda, a s druge strane

stavljaju do znanja Jugoslaviji da bi demokratizacija političkog sistema doprinijela jačanju

simpatija američke javnosti za Jugoslaviju, što bi vladi SAD-a olakšalo pružanje političke

podrške, ekonomske i vojne pomoći Jugoslaviji.107

U Washingtonu je bio zastupljen stav da pritisak na dobivanje stanovitih političkih

ustupaka (primjerice, oko Trsta, pomoći Grčkim partizanima, ili liberalnijeg odnosa prema

selu i crkvi) ne bi bio djelotvoran niti oportun, dok Beograd ne dobije nešto opipljivo. Ova

američka taktika je značila „pripremanje terena“ da bi jugoslaveni počeli njima izlaziti u

susret, da se postignu maksimalne prednosti za SAD od Titova otpora moskovskoj

hegemoniji.108 Stoga, i američka politika podrške predstavljena u strategiji „održavanja Tita

na površini“ („keeping Tito afloat“)109 je pored ostalog, ustvari bila i svojevrsna vrsta pritiska

za postizanje navedenih političkih ciljeva.110

U okolnostima prijetnje potpunom izolacijom Jugoslavije, Tito je bio primoran učiniti

iskorak prema zapadnim zemljama. On je sredinom 1949. godine otvoreno zatražio

financijsku pomoć i političku podršku zapadnih zemalja, u zamjenu za svoju neutralnost u

međublokovskim odnosima. U tome su se nazirali temeljni obrisi njegovog budućeg

nesvrstanog pogleda na svjetski bipolarizam. Zapad je takav stav brzo prihvatio, uviđajući

mogućnost novih dobitaka u stalnom nadmetanju s istočnim zemljama. No, ta je promjena

međunarodnopolitičke konstelacije imala izravnog utjecaja na status Trsta i STT-a.111

Kako je pritisak Informbiroa na jugoslavenskim granicama ustrajno rastao, kada su

vijesti o pokretima sovjetskih jedinica, te graničnim incidentima, sabotažama i sl. bile sve

učestalije, postalo je jasno da Jugoslavija mora konačno dati svoj doprinos normalizaciji

odnosa sa Zapadom, tj.učiniti prve političke ustupke.112

5.4. Stabilizacija odnosa

Suočenost sa ekonomskom blokadom, diplomatskom izolacijom i prijetnjom sovjetske

vojne interevencije, doveli su najprije do stidljivog, a kasnije i otvorenog približavanja

Jugoslavije Zapadu, ne samo ekonomskog nego i vojnog. SAD su time dobile neplaniranu

mogućnost političkog prodora u istočnoevropski prostor. Interes Zapada za razvijanje

saradnje sa Jugoslavijom proizilazio je iz njegove vojnopolitičke strategije suzbijanja uticaja

107 ? Ranko Petković, Jedan vek odnosa Jugoslavije i SAD, Beograd 1992. str. 122-123.108 ? D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, str.61. 109 ? O američkoj strategiji „održavanja Tita na povrišini“ vidi kod: Lorraine M. Lees, Keeping Tito Afloat: The United States, Yugoslavia and the ColdWar, Pennsylvania State University Press, 1997.110 ? D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu,str.62111 ? B. Vukas,” Tršćanska kriza u prijelomnom vremenu”, str. 1027.112 ? D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 66.

36

komunizma u svijetu. Finansijskom i vojnom podrškom Jugoslaviji zapadne sile su postizale

bar dva svoja glavna cilja u ovom kontekstu:

1) na taj način slabile su moć socijalističkog lagera, odvajanjem od njega jedne

države komunističkog opredjeljenja, locirane na izuzetno važnom geostrateškom pravcu i

prostoru;

2) s druge strane, uspješan ishod jugoslovenskog osamostaljenja od SSSR-a

neminovno je vodio slabljenju unutrašnje kohezije komunističke grupacije država i

predstavljao ohrabrujući nastup i ostalih njenih članica.113

Jugoslavenski strateški položaj, nakon rastućeg sukoba sa SSSR-om, dao je svemu

novu dimenziju. Američki generali predviđali su da Jugoslavija kao saveznik, ili barem

neutralna sila znatno olakšava stratešku situaciju prema Austriji, Italiji ili Grčkoj. Jugoslavija

bi također, s izuzetkom izolovane Albanije, Sovjetima zatvorila Jadran i Sredozemlje.114

General Ajzenhauer je u svom dnevniku zapisao da su prilikom razgovora pokrenute teme

koje prevazilaze dobiti predviđene “strategijom klina”.115 On je smatrao da bi se problem

europske sigurnosti mogao riješiti stvaranjem "Sjedinjenih Država Evrope", u kojima bi,

pored zemalja tadašnje Zapadne Europe, bile i Zapadna Njemačka, Španija, Jugoslavija i

Grčka.116

Josip Broz Tito je koristio svaku priliku da odnose sa Zapadom prikaže kao

partnerske. Prilikom proslave Dana ustanka u Crnoj Gori (13. jul 1951.) on je

izjavio da je jugoslavenskom narodu potrebno moderno naoružanje, koje će biti

dobijeno, a da pri tome nije ništa traženo zauzvrat. U govoru koji je održao na

gradilištu pruge Doboj–Banja Luka, on je još jednom istakao da se Jugoslavija,

iako dobija pomoć od Zapada, "nije prodala", što joj još više podiže ugled u

zapadnom svijetu. Nešto kasnije je odnose sa Zapadom okarakterisao kao

dogovor "ravnog s ravnim" i istakao da Jugoslavija nesmetano vodi samostalnu

spoljnu politiku. "Mi nikada nismo željeli da budemo sateliti ni ruski, a ne mislimo

biti ni zapadni. Mi hoćemo da budemo ravnopravan član međunarodne

zajednice."117Jednom prilikom je, na pitanje stranih novinara šta Amerika dobija

113 ? Dragan Bogetić, Jugoslavija i Zapad 1952-1955, Beograd 2000, str. 6. (dalje: D. Bogetić, Jugoslavija i Zapad 1952-1955)114 ? Tvrtko Jakovina, Socijalizam na američkoj pšenici, Zagreb 2002, str. 37. 115 ? O „strategiji klina“ vidi kod: Zoran Pemrović Piroćanac, „Američka strategija uklinjavanja na jugoistoku Evrope posle drugog svetskog rata (1)“, Srpska politička misao, god. 16, vol. 26, br. 4., Beograd 2009, str. 159 - 180.116 ? Lorejn M. Lis, Održavanje Tita na površini. Sjedinjene Države, Jugoslavija i Hladni rat, Beograd 2003, str. 152-153. (dalje: L. M. Lis, Održavanje Tita na površini.)117 ? Bojan B. Dimitrijević,Jugoslavija i NATO (1951-1957), Beograd 2003, str.16; J. B. Tito, Govori i članci, knj.VI, str. 48, 151–152, 164–165, 248–249.

37

time što Jugoslaviji pruža vojnu pomoć, spremno odgovorio da Amerika dobija

mnogo, ali da ne dobija samo ona, već i čitava Europa.118

Jugoslovenska štampa je početkom 1952. godine objavila da je zemlja prevladala

posljedice blokade Kominforma zahvaljujući vezama sa Zapadom i da je cijenjena i

poštovana članica Ujedinjenih nacija, kao i da daje doprinos zapadnom kolektivnom sistemu

sigurnosti.119 Jugoslavensko vodstvo tražilo je oslonac na Zapadu, strahujući od eventualnih

napada SSSR i njegovih saveznika. Pokušavalo je da dobije finansijsku i vojnu podršku koja

bi takve napade odvratila, a da pri tome ne preuzima nikakve obaveze prema

Sjevernoatlantskoj alijansi. Tačnije, preovladavala je ocjena da bi bilo korisno sklopiti

određene aranžmane kojima bi na posredan način Jugoslavija bila uključena u zapadni

odbrambeni sistem, a da pri tome bude sačuvana spoljnopolitička i vojnoodbrambena

nezavisnost. Težilo se stoga sklapanju regionalnog vojnopolitičkog saveza sa Grčkom i

Turskom i zajedničkom strateškom planiranju i usklađivanju vojne akcije, kao i logističkoj

podršci NATO-a u slučaju agresije na Jugoslaviju.120

Međutim, pošto je dostignut visok stepen saglasnosti o svim spornim pitanjima, 31.

maja 1954. godine bio je potpisan sporazum između SAD, Velike Britanije i Jugoslavije o

rješavanju “tršćanskog pitanja”. Slobodna teritorija Trsta (STT) nije po sporazumu de jure bila

ukinuta, ali je de facto bila podijeljena između Jugoslavije i Italije. Vlade SAD i Velike

Britanije obavezale su se na to da neće, pošto sporazum bude potpisala i Italija, podržavati

bilo čije teritorijalne aspiracije na tom prostoru. Bilo je predviđeno da se i Francuska priključi

toj izjavi. Konačno, 5. oktobra 1954. godine, usvajanjem Memoranduma o saglasnosti

između Jugoslavije, SAD, Velike Britanije i Italije o slobodnoj teritoriji Trsta, “tršćansko

pitanje” bilo je "skinuto" sa dnevnog reda.121

Promjena kursa jugoslovenske vanjske politike osjetila se i u govoru Josipa Broza Tita

pred okupljenim Riječanima 1955. godine. Taj novi kurs Tito je najavio izjavom: „Da, mi

hoćemo prijateljstvo sa svim zemljama – s onima na Zapadu i s onima na Istoku. Ja mislim

da je taj put jedino ispravan, ako hoćemo da čovječanstvo ne strepi više pred opasnošću

novog rata(...)"122

118 ? Odgovori Josipa Broza Tita na pitanja stranih novinara vidi kod: M. Nikolić, Informbiro,2. str. 230-234119 ? L. Lis, Održavanje Tita na površini, str. 157.120 ? D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 414121 ? D. Bogetić, Jugoslavija i Zapad 1952-1955. str. 140-141; D. Bekić, Jugoslavija u hladnom ratu,str.652.122 ? Bojan B. Dimitrijević, J. B. Tito, Govori i članci, knj.VI, str. 48, 151–152, 164–165, 248–249.

38

VI. JUGOSLAVIJA I POKRET NESVRSTANIH

6.1. Stvaranje Pokreta nesvrstanih

U proučavanju razvoja politike nesvrstanih zemalja mogu se uočiti dva razdoblja.

Prvo razdoblje se odnosi na period akcija i inicijativa koje su dovele do Beogradske

konferencije, a drugo razdoblje je period koji se odnosi na zajedničko djelovanje nesvrstanih

zamlja od Beograda pa nadalje. Prvi period karakterišu veoma žive diplomatske aktivnosti i

međusobni susreti državnika.123 Jugoslavija je u ovom periodu snažan oslonac imala u OUN

– u. Oslanjanjem na OUN Jugoslavija se štitila od sovjetskih napada, a s druge strane to je

bio način da se posegne za izradom novog plana, tj. „aktivne miroljubive koegzistencije“ kao

modela međunarodnih odnosa u uslovima hladonoratovskog sukoba, tenzija i naoružavanja

koje je prijetilo globalnom katastrofom i uništenjem. Da bi se očuvao mir i sigurnost trebalo

se suprostaviti politici blokova, spriječavanje velikih sila da se miješaju u unutarnje poslove

malih zemalja. Sva ova nastojanja predstavljala su traganje jugoslavenske diplomatije za

„trećim putem“ u međunarodnim odnosima.124

Tokom djelovanja Jugoslavije u OUN i napora da očuva nezavisnost početkom 50-ih

godina došlo je do prvih kontakata sa geografski udaljenim azijsko afričkim zemljama koje su

do tog perioda bile kolonijalne. Ti kontakti su uspostavljeni sa lndijom i Egiptom tokom rada u

Savjetu bezbjednosti 1950. i 1951. godine.125 Krajem 1954. i početkom 1955. godine, Josip

Broz Tito je posjetio Indiju i Burmu.126 Tada se prvi put susreo sa indijskim premijerom

Džavaharlalom Nehruom. Rezulat posjete je bila međusobna suradnja i prijateljstvo između

dvije zemlje. Naglašeno je da politka nesvrstavanja u blokove koje su obje zemlje provodile

„niti je neutralnost, niti neutralizam nego pozitivna aktivna konstruktivna politika koja treba da

vodi kolektivnom miru na kojem jedino može da počiva kolektivna sigurnost.“127

U vrijeme Titove posjete Indiji i Burmi iz Beograda su svijetu slate poruke da se

jugoslovenska vanjska politika temelji na koegzistenciji različitih ekonomskih i politickih

123 ? Luciano Doddoli, Manlio Maradei, Svijet poslije drugog svjetskog rata II, Beograd 1975., str. 1223. (dalje: L. Doddoli, M. Maradei, Svijet poslije drugog svjetskog rata II).124 ? Dragomir Bondžić, Slobodan Selenić, „Pogled iz Beograda na Bandušku konferenciju 1955. godine“, Istorija 20.veka, Beograd, 2008., str. 72. (dalje: D. Bondžić, S. Selenić, Pogled iz Beograda na Bandušku konferenciju).125 ? Diplomatski odnosi Jugoslavije i Indije uspostavljeni su 1948. godine, u vrijeme kada je objema zemljama bila neophodna podrska u očuvanju nezavisnosti. U narednom periodu odnosi su se kretali uzlaznom linijom, s tim što je u početku Jugoslavija pokazivala mnogo veći interes za njihovo unapređivanje, a Indija do 1954. godine bila uglavnom rezervisana i tek od tada počela da im pridaje veći značaj. (D. Bondžić, S. Selenić, Pogled iz Beograda na Bandušku konferenciju, str. 73).126 ? O Titovoj posjeti Indiji i Burmi više vidi kod: Leo Mates, Međunarodni odnosi socijalisticke Jugoslavije, Beograd 1976, str. 122-125; Dragan Bogetic, Koreni jugoslovenskog opredeljenja za nesvrstanost, Beograd 1990, str. 204-223.127 ? L. Doddoli, M. Maradei, Svijet poslije drugog svjetskog rata II, str. 1223.

39

sistema u svijetu, politici mira i razoružanja, pomoći ekonomski nerazvijenim zemljama, borbi

protiv kolonijalizma i podršci nezavisnosti naroda i država koje su tek sticale nezavisnost, uz

naglašavanje da približavanje Jugoslavije Indiji i Burmi ne znači da ove zemlje namjeravaju

da osnuju "treći blok".128 Po povratku u Jugoslaviju, Tito se na Sueckom kanalu susreo i sa

Gamalom Abelom Naserom129, koji je tada obavljao dužnost revolucionarne egipatske vlade.

Ovaj sastanak je bio značajan korak u reafirmaciji politike nesvrstanosti.130

Tri događaja, prije Beogradske konferencija, zauzimaju značajno mjesto u hronologiji

događaja koji su doveli do prvog skupa nesvrstanih zemalja na najvišem nivou. To su

konferencija u Bandungu 1955. godine, Brionski sastanak 1956. godine, te Sastanak

petorice 1960. godine u Njujorku.131

Konferencija 29 zemalja Azije i Afrike održana je od 18. do 24. aprila 1955. godine u

Bandungu (Indonezija). Sazvale su je vlade Burme (poznata i pod imenom Myanmar), Indije,

Indonezije, Cejlona (danas Šri Lanka) i Pakistana. Konferencija je za cilj imala da se između

azijskih i afričkih zemalja organizuje savjetovanje o njihovom položaju u novoj međunarodnoj

situaciji nastaloj poslije Drugog svjetskog rata, zajedničkim problemima i uslovima

saradnje.132

Konferencija je dobrim dijelom radila po komitetima, raspravljala je o nekoliko općih

pitanja tadašnjeg svijetskog poretka, ali su njeni učesnici nekoliko puta zadirali i u neka

pojedinačna pitanja. Konferencija je usvojila završno saopštenje i donijela rezolucije koje su

se odnosile na razoružanje, borbu protiv kolonijalizma, govorile o ekonomskoj, kulturnoj

saradnji zemalja Azije i Afrike,o samoopredjeljenju naroda, o podršci pravima Arapa

Palestine. Od francuske vlade je traženo da mirnim putem pristupi rješavanju problema

Tunisa, Maroka i Alžira, Konferencija je usvojila i Rezoluciju o svjetskom miru i suradnji u

svijetu zasnovanu na 10 principa.133

128 ? Josip Broz Tito se zalagao i protiv podjele Azije na interesne sfere, čime bi postala "predmet kolonijalnih priželjkivanja". Sredinom decembra 1954. godine Tito je u Nju Delhiju izjavio da je koegzistencija različitih političkih i ekonomskih sistema „jedini metod za izbegavanje sukoba". Čak je i za svoj put u ovu daleku zemlju objasnio interesima mira koji od njega zahtjevaju da preduzme takav napor. Insistiranje na koegzistenciji, integracijama u svijetu, pomoći nerazvijenim državama i odbijanju Jugoslavije da se pridruzi bilo kom bloku, negiranju želje Jugoslavije, Burme i Indije da stvore "treći blok", jugoslavenski predsjednik je još jednom apostrofirao u govoru u indijskom parlamentu. (Vidi kod: D. Bondžić, S. Selenić, Pogled iz Beograda na Bandušku konferenciju, str. 73–74).129 ? Gamal Abdel Nasser bio je drugi predsjednik u Egiptu od 1956. godine svoje smrti. Pukovnik u egipatskoj vojsci, Nasser vodio egipatsku revoluciju iz 1952. godine , zajedno s Muhammad Naguib , prvim predsjednikom, koji je srušio monarhiju u Egiptu i Sudanu , te označio novo razdoblje modernizacije i socijalističkih reformi u Egiptu Nasser je važio kao jedna od najvažnijih političkih figura arapske historije i politike u 20. stoljeću. Pod njegovim vodstvom, Egipat nacionalizira t Sueski kanal te igra središnju ulogu u antiimperijalističkim naporima u arapskom svijetu i Africi.  Pomagao je u osnivanju međunarodnog Pokreta nesvrstanih. 130 ? D. Bondžić, S. Selenić, Pogled iz Beograda na Bandušku konferenciju, str. 74.131 ? Dimče Belovski, Poreklo i ciljevi nesvrstanosti, Beograd 1975, str. 10. (dalje: Dimče Belovski, Poreklo i ciljevi nesvrstanosti).132 ? Ljubomir Radovanović, Nesvrstanost – osnovi jedne doktrine međunarodne politke, Beograd, 1973., str. 80. (dalje: Lj. Radovanović, Nesvrstanost).133 ? Leo Mates, Nesvrstanost, teorija i savremena praksa, Beograd 1970, str, 250–257 i str. 377-385. (dalje: L. Mates, Nesvrstanost, teorija i savremena praksa); Principi na kojima se zasnivala Rezolucija o

40

Iako je Konferencija u Bandungu bila nezavisna od bilo kakve blokovske politike ona

po sastavu i programu nije bila nesvrstana. Doprinos u tom pravcu dat je već na prvom

susretu Tita Nasera i Nehrua na Brionima 18. i 19. jula 1956. godine. koji obilježava početak

djelovanja u pravcu nesvrstavanja, iako se tu ne pominje termin nesvrstanost. Na tom

sastanku je njihova zajednička izjava poznata pod imenom Brionski dokument. To je prvi

dokument u pravcu politke nesvrstavanja u kojem su se tri državnika založila za rješavanje

problema razoružavanja, za uklanjanje nesporazuma i sporova u Europi, na Dalekom i

Srednjem istoku, kao i za ubrzavanje razvoja nerazvijenih područja. Prihvaćena su i načela

koegzistencije sa Bandunške konferencije od 1955. godine. Za Jugoslaviju je ovaj sastanak

bio od velikog značaja jer time obilježen prelazak iz perioda izolacije u period aktivnog

djelovanja na izgradnji pokreta nesvrstanih zemalja. To je dalo značajan impuls

jugoslavenskoj diplomaciji. Otvarena su brojna predstavništva u Aziji, Africi, na Bliskom

istoku i Latnskoj Americi.134

Brijunski sastanak Tito – Naser - Nehru

svjetskom miru i saranji su sljedeći: 1. Poštivanje prava čovjeka i povelje UN –a; 2. poštovanje suvereniteta i teritorijalnog integriteta svih zemalja; 3. priznavanje rasne i nacionalne jednakosti; 4. ne miješanje u stvari drugih zemalja; 5. pravo svake zemlje da se brani sama ili kolektivno u skladu sa Poveljom; 6. uzdržavanje od pristupanja kolektivnim odbrambenim angažmanima u korist neke svjetske sile, uzdržavanje od pritiska na druge zemlje; 8. rješavanje svih međunarodnih sporova mirnim putem; 9. unaprijeđenje uzajamnih interesa i saradnje; 10. poštovanje pravde i međunarodnih odnosa.134 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 136–137.; Poslije sastanka na Brionima dolazi i do velikog Titovog putovanja po zemljama Azije i Afrike u periodu od 23. decembra 1958. do 28. februara 1959. godine. Putovanje je obavljeno brodom „Galeb“ i posjećene su sljedeće zemlje: Indonezija, Burma, Indije, Cejlon, Etijopija, Sudan, Egipat i Sirija, Grčka. Više informacija o Titovim putovanjima vidi kod: Marija Krstić, „Tito kao turista“, Odjeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd 2010., str. 141-164.

41

Preuzeto: http://www.slobodnajugoslavija.com

U 1960. godini razvoj međunarodnih odnosa poprima dramatičan tok, nakon što je

nad SSSR-om srušen američki špijunski avion, a zbog toga otkazan sastanak šefova velikih

sila, koji je trebao biti održan u Parizu. Javila se opasnost od novog zaoštravanja

međunarodne situacije, koja bi dovela do obnavljanja hladnog rata. U ovakvim prilikama

došlo je do tzv. „Inicijative petorice“ koja zauzima važno mjesto u razvoju politke

nesvrstanosti. Ovu inicijativu su pokrenuli učesnici Brijunskog sastanka i indonezijski

predsjednik Ahmed Sukarno i predsjednik Gane Kvame Nkrumah na 15. zasjedanju

Generalne skupštine Ujedninjenih nacija u Njujorku. Oni su predložili rezoluciju O saradnji

među državama koja je u Generalnoj skupštini jednoglasno prihvaćena. U rezoluciji se

tražilo od svih država da se suzdrže od svih akcija koje bi vodile pogoršanju međunarodnih

odnosa. Međutim, iz proceduralnih razloga predlagači su povukli ovu rezoluciju.135

6.2. Uloga Jugoslavije u stvarnju Pokreta nesvrstanih

Pokret nesvrstanih zemalja nije se stvarao po unaprijed zacrtanom planu i nije bio

rezultat jedne dugoročne, unaprijed planirane akcije. Put do Osnivačke konferencije bio je

produkt razvijanja i zaoštravanja opasne situacije u kojoj su se pojavila krupna historijska

pitanja koja se više nisu mogla odlagati. Može se reći da je stvaranje pokreta nesvrstanih

bio razuman posupak jednog broja vodećih državnika i okupljanje koje je nastalo na

historijski izazov.

Jugoslaviji se pripisivala težnja za stvaranjem „trećeg bloka“, međutim njeno blisko

povezivanje s mnogim zemljama (posebno s onim koje su tek bile dobile nezavisnost) bilo je

inspirisano željom za prevladavanje blokovske podjele svijeta. U međunarodnim

organizacijama, posebno u Ujedinjenim narodima, Jugoslavija se borila za pravo naroda na

samoopredjeljenje i podržavala težnje kolonijalnih i zavisnih naroda. U tu svrhu Jugoslavija je

dala inicijativu da se formira i Specijalni fond UN za pružanje pomoći nerazvijenijim zemljama

u provođenju programa razvoja. Zalagala se za jačanje OUN, za rješavanje međunarodnih

sporova mirnim putem, te upozoravala na nužnost smanjivanja jaza između razvijenih i

nerazvijenih zemalja.136

Primjena aktivne miroljubive koegzistencije u odnosima između država van blokova

dovela je do „politike neangažiranja“, koja je kasnije nazvana politikom nesvrstanosti.

Nastojanje tih zemalja da principi koegzistencije postanu osnova međunarodnih odnosa

vodilo je njihovom distanciranju od vojno - političkih blokova. Napor da se spriječi proširivanje

135 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 140–141.136 ? Grupa autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985., str. 422. (dalje: G. autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije)

42

politike sile i „hladnog rata“ na države izvan blokova stvorio je politički program i aktivnost,

usmjeren prema univerzalnijoj primjeni principa koegzistencije u međunarodnim odnosima.137

Josip Broz Tito je kroz niz zvaničnih posjeta zemljama zapadne i sjeverne Afrike, od

februara do aprila 1961. godine, pokrenuo konkretnu akciju za sazivanje jedne šire

konferencije izvanblokovskih država. Pripremni sastanak za konferenciju, na kojem je učešća

uzela 21 zemlja, održan je u Kairu u od 5. do 12. jula 1961. godine. Na ovom sastanku

prezicirani su kriteriji za sudjelovanje na Konferenciji.138

Prva konferencija šefova država i vlada izvanblokovskih zemalja održana je u

Beogradu od 1. do 6. septembra 1961. godine. Na konferenciji se okupilo 28 zemalja: 10 iz

Azije, 12 iz Afrike, 4 iz Latinske Amerike i 2 iz Evrope (od 8 evropskih zemalja koje nisu bile

uključene u blokove). Od 28 zemalja, 25 njih su bili ravnopravni učesnici, a 3 zemlje su bile u

svojstvu posmatrača.139

Iako je sastav Konferencije bio uglavnom afro - azijski, ipak to je bio početak,

odnosno baza za univerzalizam koji je kasnije u velikoj mjeri i realiziran.140 Beogradskom

Konferencijom je i formalno udaren temelj pokretu nesvrstanih zemalja i u njemu određeno

vidno mjesto Jugoslaviji.141

Glavni dokument Prve konferencije nesvrstanih zemalja bila je Beogradska

Deklaracija. Jugoslavija kao domaćin Konferencije je izradila nacrt Deklaracije. U Deklaraciji

su u nizu posebnih tačaka izloženi stavovi konferencije o svim tada otvorenim problemima

koji su se nagomilavali u atmosferi hladnog rata, pri čemu su polazili od antikolonijalizma i

podrške oslobodilačkim pokretima u Aziji, Africi i na Bliskom Istoku, od prava naroda na

ujedinjenje, samoopredjeljenje i nezavisnost, na slobodno raspolaganje izvorima bogatstva,

protiv intervencije i pritisaka, za opće i potpuno razoružanje, za uklanjanje ekonomskih

nejednakosti, za sazivanje svjetske konferencije zemalja u razvoju, za proširenje Savjeta

bezbjednosti i Ekonomsko-socijalnog savjeta, za načela univerzalnosti Ujedninjenih nacija i

priznanje NR Kine itd.142

137 ? G. autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije, str. 422.138 ? D. Bogetić, Jugoslavija u hladnom ratu, str. 344; Za sudjelovanje na Konferenciji morali su se ispuniti sljedeći kriteriji: nezavisna politika na načelima aktivne koegzistencije i neangažiranosti u blokovima, podržavanje nacionalnooslobodilačkih pokreta, nepripadanje multilateralnim vojnim savezima koji su izraz konfrontacije velikih sila, nepripadanje vojnim savezima s nekom od velikih sila, neprihvaćanje stranih vojnih baza na svom teritoriju. (Vidi u: G. autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije, str. 422-423.)139 Na Beogradskoj konferenciji su kao punopravni članovi učestovale sljedeće zemlje: Alžir, Afganistan, Burma, Cejlon, Etiopija, Gana, Gvineja, Indija, Indonezija, Irak, Jemen, Jugoslavija, Kambodža, Kipar, Kongo (sada Zair), Kuba, Liban, Mali, Maroko, Nepal, Saudijska Arabija, Somalija, Sudan, Tunis, Ujedinjena Arapska Republika (sada Egipat i Sirija). Kao zemlje posmatrači bili su prisutni: Bolivija, Brazil i Ekvador. (L. Mates , Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 144.)140 ? Uprkos regionalnoj neravnomjernosti koja je odražavala postojeći regionalni raspored blokovskih uticaja i organizovanosti, Konferencija je bila dovoljno reprezentativna da najavi pojavu jedne nove snage mira na međunarodnoj sceni: stanovništvo zemalja sudionica obuhvatalo je više od 800 miliona ljudi koji su živjeli na prostoru od oko 30 miliom km2; rad konferencije pratili su i predstavnici 24 narodnooslobodilačka pokreta, socijalističkih i drugih partija. ((Vidi u: G. autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije, str. 423.)141 ? L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, str. 145.142 ? Bećir Meholjić, Nesvrstanost - razvoj i savremena uloga, Sarajevo 1981., str. 117.

43

Pored Beogradske deklaracije od velikog značaja je i Izjava o opasnosti od rata i Apel

za mir. To je kratki document koji se sastoji od 4 paragrafa u kojima se izražava zabrinutost

zbog sve veće zategnutosti u odnosima između Sjedinjenih Američkih Država i Sovjetskog

saveza. Ovim dokumentom se apelovalo silama da obustave svoje ratne pripreme, te se u

dokumentu naglašava da je ovo pitanje od velike važnosti za zemlje koje bi trpile posljedice u

slučaju rata pa u tu svrhu i jeste apel. Na kraju dokumenta su pozvane sve zemlje koje nisu

članice konferencije da upute slične apele.143

U Pokretu nesvrstanih su od početka, u njegovu osnivanju, krizama i vrhuncima, u

središtu bile Jugoslavija i njena diplomatija. Samo je Pokret nesvrstanih zemalja mogao

Jugoslaviji dati globalnu važnost kakvu je imala, samo je Titova Jugoslavija mogla osigurati

Pokretu ulogu kakvu je nastojao imati između dva suprotstavljena bloka u Hladnom ratu.

143 ? Leo Mates, Beogradska konferencija, Beograd 1975, str. 24.

44

VII. ZAKLJUČAK

Uporedo s borbom za pobjedu nad hitlerovskim osvajačima u toku rata su se stvarale

i nove osnove međunarodne politike i bitno se mijenjao izgled nekadašnje međunarodne

zajednice. Kao rezultat rata nastao je novi odnos snaga u svijetu. Na jednoj strani izdvojile su

se zemlje Istoka (koje je predvodio SSSR) a na drugoj Zapada (predvodile ih Sjedninjene

Američke Države). Između ovih dviju strana došlo je do snažne konfrontacije te kao rezultat

tog stanja izbio je tzv. “hladni rat”. Jugoslavija i njena vanjska politika ne mogu se izolovano

posmatrati od važnih događaja koji su se dešavali u periodu kojim se bavi ova diplomska

radnja. Naprotiv, Jugoslavija je i sama bila pokretač nekih važnih događaja koji su obilježili

ovaj period, a čiji rezultati su vidljivi i do danas.

Po završetku Drugog svjetskog rata međunarodni položaj Jugoslavije je određivala

činjenica da je KPJ vodila glavnu riječ u državi. KPJ je bila blisko povezana KP Sovjetskog

saveza, te su na taj način i dvije zemlje uspostavljale dobre i prijateljske odnose, što Zapadu

nije odgovaralo. S druge strane i politika Jugoslavije prema Zapadu bila je rezervirana.

Zapadne sile su nastojale da oslabe međunarodni položaj Jugoslavije. Naime, Jugoslavija je

zauzimala važan geostrateški položaj na Balkanu, a SSSR je preko Jugoslavije nastojao

prodrijeti u Euopu što su Zapadne sile nastojale spriječiti.

Poslije rata Jugoslavija je nastojala da uspostavi dobre odnose sa zemljama u kojima

je bio uspostavljen komunistički režim i koje su bile pod utjecajem SSSR-a. Sa pojedinim

zemljama Zapada, u prvom redu s Italijom, odnosi su bili napeti, na ivici izbijanja sukoba.

Razgraničenje dviju država predstavljalo je težak problem jugoslavenske vanjske politike.

Granica između dvije države je izazvala krizu u historiografiji poznatu pod imenom

“Tršćanska kriza”. Grad Trst je bio sporna zona. Trst je podjeljen na dvije zone, i tri decenije

je bio predmet sporenja između Jugoslavije i Italije.

Posebno poglavlje međunarodnih odnosa Jugoslavije bilo je ono sa susjednim

zemljama s kojima su kovani veliki planovi. U velike planove spada i Balkanska federacija o

kojoj su pregovore vodili Georgij Dimitrov i Josip Broz Tito. Međutim, ideja o Balkanskoj

federaciji ostala je mrtvo slovo na papiru. Razlog tome je i kategorično protivljenje Staljina

takvoj ideji.

Prijelomna godina u historiji Jugoslavije je 1948. u kojoj se desio sudbonsni sukob

Jugoslavije sa SSSR-om (sukob Staljin - Tito). Ideja o Balkanskoj federaciji je izazvala taj

sukob između Tita i Staljina. Može se reći da je to bio sukob Golijata (moćnog SSSR -a) i

Davida (male balkanske Jugoslavije). Sazvana je sjednica Informbiora u Bukureštu čiji je cilj i

zadatak bio razračunavanje s jugoslavenskim vodstvom (koje nije ni došlo na sjednicu).

Rezolucija Informbiroa je značila uvod u ekonomsku izolaciju i političko-propagandni pritisak

prema Jugoslaviji. Razilaženje Staljina i Tita, koje je sa rezolucijom izbilo u javnost, dovelo je

45

do promjena u untrašnjoj politici Jugoslavije, na međunarodnom planu i nedefinisanom

položaju Jugoslavije prema blokovskoj politici i hladnom ratu. Zbog promjene u

jugoslavenskoj međunarodnoj politici počeo je i uticaj Zapada. SSSR je ozbiljno ugrožavao

nezavisnost Jugoslavije. Zbog toga Jugoslavija se počela okretati ka Ujedinjenim narodima.

U cilju jačanja svoje pozicije obrazovala je s Grčkom i Turskom Balkanski pakt.

Zapad je na Jugoslaviju i Tita gledao kao na produženu ruku SSSR-a i Staljina.

Željezna zavjesa se spustila preko Jugoslavije. Međutim, Jugoslavija se nakon sukoba sa

SSSR-om počela sve više se okretati prema Zapadu i došlo je do normalizacije odnosa.

U periodu svog postojanja Jugoslavija je bila važan pokretač ideja koje su zaživjele i

koje su bile presedan u periodu Hladnog rata. To se prije svega odnosi na Pokret

nesvrstanih čija je glavna pokretačka snaga bila Jugoslavija i njen vođa Tito koji je bio i

inicijator Beogradske konferencije 1961. godine. U periodu kada je svijet bio na rubu ratne

kataklizme i stanja zategnutih odnosa između dva bloka, Jugoslavija je istupila s idejom

miroljubive koegzistencije i zagovarala razoružavanje. Uspjela je održati Pokret nesvrstanih i

u njega uključiti veliki broj zemalja. U Pokretu nesvrstanih su od početka, u njegovu

osnivanju, krizama i vrhuncima, u središtu bile Jugoslavija i njena diplomacija.

Razlog zbog kojeg sam se odlučio na obradu ove teme jeste taj što me je fascinirala

sposobnost jugoslavenske vanjske politike da se u najvećoj napetosti, u kojoj je čovječanstvo

ikada bilo, uspije oduprijeti kontroli velikih sila. To odupiranje predstavlja presedan u ukupnoj

historiji jugoslavenskih naroda. Otvaranje ka Zapadu kao posljedica sukoba Staljin – Tito, te

obnova dobrih odnosa sa SSSR-om nakon Staljinove smrti, očituje jugoslavensku

sposobnost levitiranja između gravitacionih sila dvaju svjetskih blokova. Iznalaženje

samostalnog puta male balkanske Jugoslavije, pored puteva globalnih sila (SSSR-a i SAD-

a), te formiranje sopstvene gravitacione politike koja se manifestirala u Pokretu nesvrstanih,

pokazuje koliki je globalni značaj uspjela da ostvari jugoslavenska sposobnost vođenja

vanjske politike u periodu 1945-1961. godina.

46

VIII LITERATURA

8.1. Knjige

Bekić Darko, Jugoslavija u hladnom ratu : odnosi svelikim silama 1949-1955., Zagreb

1988.

Belovski Dimče, Poreklo i ciljevi nesvrstanosti, Beograd 1975.

Brands H. W., The Devil we knew – Americans and the Cold War, Oxford University

Press, New York, 1994.

Bogetić Dragan, Koreni jugoslovenskog opredeljenja za nesvrstanost, Beograd 1990.

Bogetić Dragan, Jugoslavija i Zapad 1952-1955, Beograd 2000.

Dedijer Vladimir, Dokumenti 1948, knjiga prva, Beograd 1979.

Dedijer Vladimir, Dokumenti 1948, knjiga treća, Beograd 1979.

Doddoli Luciano, Maradei Manlio, Svijet poslije drugog svjetskog rata II, Beograd

1975.

Grupa autora, Povijest Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985.

Holzer Jerzy, Komunizam u Europi, povijest pokreta i sustava vlasti, Zagreb 2002

Krempton Ričard Dž., Balkan posle Drugog svetskog rata, Beograd 2002.

Jakovina Tvrtko, Socijalizam na američkoj pšenici, Zagreb 2002.

Lorraine M. Lees, Keeping Tito Afloat: The United States, Yugoslavia and the

ColdWar, Pennsylvania State University Press, 1997.

Lorejn M. Lis, Održavanje Tita na površini. Sjedinjene Države, Jugoslavija i Hladni

rat, Beograd 2003.

Mates Leo, Međunarodni odnosi socijalisticke Jugoslavije, Beograd 1976.

Mates Leo, Nesvrstanost, teorija i savremena praksa, Beograd 1970.

Matković Hrvoje , Povijest Jugoslavije 1918 – 1991, Hrvatski pogled, Zagreb, 1998.

Nikolić Miodrag, Informbiro, knjiga druga, Zagreb 1989.

Painter David S., Hladni rat Povijest međunarodnih odnosa, Zagreb, 2002.

Petković Ranko, Jedan vek odnosa Jugoslavije i SAD, Beograd 1992.

Petranović Branko, Istorija Jugoslavije 1918 – 1978., Beograd, 1981.

Petranović Branko, Štrbac Čedomir, Istorija socijalističke Jugoslavije, Beograd 1977.

Šolaja Miloš, Balkan u transatlanskoj pukotini, Banja Luka, 2006.

47

8.2. Članci

Bogdanović Mira, „Jugoslovenski disidenti i hladni rat“, Sociologija, Vol. LI (2009), br.

2., Beograd 2009, str. 113 – 137.

Bogetić Dragan, „Jugoslavija u hladnom ratu“, Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2008,

str. 315 – 363.

Bogetić Dragan, „Sjedinjene Američke Države i formiranje Balkanskog pakta 1952 –

1955.“, Istorija 20. veka, br. 1., Beograd, 2009., str. 185 – 198.

Bogetić Dragan, „Reakcija Zapada na proces jugoslovensko – sovjetskog

približavanja 1955 – 1957.“, Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2003., str. 161 – 177.

Bondžić Dragomir, Selenić Slobodan, „Pogled iz Beograda na Bandušku konferenciju

1955. godine“, Istorija 20.veka, Beograd, 2008., str. 70 – 81.

Cvetković Vladimir, „Normalizacija diplomatskih odnosa Jugoslavije s Mađarskom i

Bugarskom 1953 – 1954“, Tokovi istorije, br. 3, Beograd 2009, str. 116 – 135.

Dimić Ljubodrag, „Velike sile i male države u hladnom ratu 1945-1955. : slučaj

Jugoslavija“, Zbornik radova sa Međunarodne konferencije, Beograd, 2003. str. 118-130;

Dimitrijević Bojan B.,Jugoslavija i NATO (1951-1957), Beograd 2003.

Dobrivojević Ivana, Miletić Aleksandar, „Istok i Zapad u jugoslovenskoj karikaturi

1948 – 1952.“, Istorija 20. veka, br. 2., Beograd, 2004, str. 163 – 175.

Hornyak Árpad, “Jugoslavenski teritorijalni zahtjevi prema Mađarskoj i susjednim

zemljama i planovi za njihovu primjenu nakon Drugog svjetskog rata”, Časopis za

savremenu povijest, br. 1.,Zagreb, 2010, str. 23.-54.

Kovačević Katarina, „Yugoslav-Hungarian Relations 1953–1956“, Velike sile i male

države u Hladnom ratu – slučaj Jugoslavije, Zbornik radova, Beograd, 2005, str. 140 – 154.

Krstić Marija, „Tito kao turista“, Odjeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog

fakulteta u Beogradu, Beograd 2010., str. 141 – 164.

Petrović Ljubomir, „Kulturne veze Jugslavije i Albanije 1946 – 1948.“, Istorija 20.

veka, Beograd 2009, str. 61 – 81.

Piroćanac Zoran Pemrović, „Američka strategija uklinjavanja na jugoistoku Evrope

posle drugog svetskog rata (1)“, Srpska politička misao, god. 16, vol. 26, br. 4., Beograd

2009, str. 159 – 180.

Poljančić Lea, ”Transatlantski odnosi”, Pravnik, 40, 2 (83), Zagreb 2006, str. 154 –

167.

Radovanović Ljubomir, Nesvrstanost – osnovi jedne doktrine međunarodne politke,

Beograd, 1973.

Vukadinović Radovan, „Raspad antihitlerovske koalicije“, u knjizi: Grupa autora,

Povijest svijeta, Zagreb, 1977., str. 705 – 714.

48

Vukas Budislav,” Tršćanska kriza u prijelomnom vremenu prve polovice 50-ih godina

XX. Stoljeća”, Zbornik radova Pravnog fakulteta Sveučilišta Rijeka, v. 28, br. 2,, Rijeka,

2007, str. 1017-1065.

Životić Aleksandar, „Pitanje Albanije u odnosima Jugoslavije i Zapada 1945 – 1947.“,

Istorija 20. veka, Beograd, 2010, str. 82 – 97.

Životić Aleksandar, „Jugoslavija i jačanje sovjetskog uticaja u Albaniji (1947 – 1948.)“,

Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd, 2007, str. 94 – 117.

Životić Aleksandar, „Otvaranje albanskog pitanja u Jugoslaviji u senci sukoba između

Jugoslavije i INFORMBIRO – a 1948 – 1954.“, Istorija 20. veka, br. 2, Beograd 2009, str. 91

– 103.

8.3. Internet

http:/ /www.Territorio_libero_di_Trieste_carta.png

http:/ /www. Балканская_федерация.png

http://www.titoville.com

http://www.slobodnajugoslavija.com

49

SADRŽAJ

REZIME....................................................................................................................................4

SUMMARY...............................................................................................................................5

I.UVOD.....................................................................................................................................6

1.1. Opće napomene.....................................................................................................6

II. JUGOSLAVIJA I MEĐUNARODNI ODNOSI U PRVIM GODINAMA POSLIJE RATA.........8

2.1. Efekti rata na međunarodne odnose......................................................................8

2.2. Međunarodni položaj Jugoslavije i vanjskopolitička orjentacija............................11

III. ODNOSI SA SUSJEDNIM DRŽAVAMA............................................................................14

3.1. Tršćanska kriza ...................................................................................................14

3.2. Odnosi sa susjednim prokomunističkim balkanskim državama ..........................18

3.3. Balkanski Pakt......................................................................................................21

IV. ODNOSI SA ZEMLJAMA ISTOKA....................................................................................25

4. 1. Odnosi sa Sovjetskim savezom do 1948. godine................................................24

4. 2. Sukob sa Informbiroom........................................................................................25

4. 3. Normalizacija odnosa..........................................................................................28

V. ODNOSI SA DRŽAVAMA ZAPADA...................................................................................31

5.1. Odnosi Jugoslavije sa Sjedinjenim AmeričkimDržavama....................................31

5.2. Granice i status u međunarodnim odnosima........................................................33

5.3. Pritisak Zapada na Jugoslaviju............................................................................34

5.4. Stabilizacija odnosa.............................................................................................35

VI. JUGOSLAVIJA I POKRET NESVRSTANIH...................................................................38

6.1. Stvaranje Pokreta nesvrstanih.............................................................................38

6.2. Uloga Jugoslavije u stvarnju Pokreta nesvrstanih................................................41

VII. ZAKLJUČAK.....................................................................................................................44

VII.IZVORIILITERATURA.......................................................................................................46

8.1. Knjige...................................................................................................................46

8.2. Članci...................................................................................................................47

8.3. Internet.................................................................................................................48

50