Prostorno planiranje za geografeProstorno planiranje kao djelatnost u prostoru Prostor Pojam i definicija prostora Prostor je predmet prouavanja nauke o prostoru, odnosno prostornog planiranja. Prostor je takoer predmet izuavanja i drugih srodnih nauka, pa ga je potrebno sagledati i definisati sa vie aspekata. U prostornom planiranju najee se koristi podjela prostora na: Prirodnu (bioloku) sredinu; Drutvenu sredinu; i Stvorenu (fiziku, kulturnu, vjetaku...) sredinu. Prirodna sredina je okvir, uzrok i posljedica svega to se u njoj deava i u kojoj vae prirodni zakoni. Drutvena sredina je posljedica djelovanja ovjeka kao najvanijeg elementa prirodne sredine. Stvorena sredina je fiziki odraz ljudskog djelovanja u prirodnoj sredini. Prvi pokuaji definisanja prostora nastali su jo u antiko doba kada su mnogi uveni filozofi pokuavali odgonetnuti da li je prostor tvorevina ljudskog uma ili objektivna stvarnost. Demokrit je tvrdio da postoji prazan prostor i da u njemu postoje atomi, dok je Leukip tvrdio da je prostor realnost liena tjelesne egzistencije. Platon je uveo geometriju u nauku o prostoru, dok je Aristotel razvijao teoriju mjesta (toposa) po kojoj je prostor zbir svih mjesta. Titus Lukrecijus Karus je tvrdio da je prostor u funkciji realnog svijeta kojeg ini prazan prostor i predmeti u tom prostoru koji se kreu. Tek u XVII vijeku nastaje Dekartov koordinatni sistem koji praktino predstavlja razradu Euklidove teorije prostora. Sve do XX vijeka klasina saznanja i predstava o prostoru se proiruju, a Euklidova geometrija koja daje realnu predstavu fizikog prostora postaje osnova mnogobrojnih teorija o prostoru. Pojavom Ajntajna klasina nauka o prostoru se iz temelja mijenja, jer se pored tri dimenzije prostora (duina, irina i visina) uvodi i etvrta dimenzija vremena, odnosno teorija o zakrivljenosti prostora i relativnosti vremena. Do prije 60 godina geografija je bila dominantna nauka u prouavanju naseljenog prostora o emu svjedoe i sauvani termini kao to su geografska sredina i Landaftna sfera koje oznaavaju ovjekov, tj. naseljeni prostor. Landaftna sfera obuhvata povrinu zemlje do dna mora i oceana sa hidrosferom, zemljini pokriva, biocenozu, stanovnitvo i sve ono to je stvoreno ljudskim djelovanjem. Sa tehnolokim napretkom i osvajanjem svemira granice ove sfere se svakim danom sve vie proiruju. Dananja nauka naseljeni prostor definie se kao skup ivotnih faktora ukljuujui i prostor kao fiziku kategoriju koji ljudska zajednica mijenja dajui mu pozitivne ili negativne vrijednosti. Gidieon smatra da prostor ima centar u kojem se nalazi ovjek, te je stoga ogranien i nije neutralan, tj. on je konaan, heterogen, subjetivno definisan i opaan, a rastojanja i pravci su mu odreeni u odnosu na ovjeka. U prostorno-planerskom smislu prostor se definie kao teritorija zemlje, regije, kantona, optine i sl. U urbanistikom smislu prostor se tretira kao teritorija naselja i njegovih dijelova. U arhitektonskom smislu prostor je definisan materijalnim oblicima arhitektonskih objekata namijenjenih stanovanju, radu i rekreaciji, a isto tako i manje prostorne cjeline u okviru tih objekata kao to su sobe, hale, kancelarije, sale i sl. Dakle, prostor kao predmet planiranja je apstraktni i prazni prostor, odnosno prostor koji je ispunjen ivom i neivom prirodom u jednom sloenom sistemu. U tom prostoru postoji ovjeanstvo koje ga mijenja svojim djelovanjem u cilju obezbjeenja boljih uslova za ivot. Prostor i priroda su izvorno nacionalno bogatstvo svake ljudske zajednice i presudno utiu na materijalni i duhovni razvoj i standard te zajednice. Na kraju se moe dati i jedinstvena definicija prostora koja glasi: prostor je realni okvir ivljenja koji je odreen sa tri dimenzije: irinom, visinom i duinom i moe biti prirodni i stvoreni, a karakteriu ga prirodni (zemljite, klima, morfologija), ekonomski (nivo proizvodnje, zaposlenost...), socijalni (karakteristike stanovnitva) i tehniki (infrastrukturni) sistemi. Prostor kao predmet prostornog planiranja Prostor kao predmet nekog prostornog plana je sloena i dinamina i u velikoj mjeri iracionalna kategorija, jer zavisi od ponaanja ljudi koji ga naseljavaju i koriste zbog ega i plan kao rezultat planiranja tog prostora ne moe nikada biti u potpunosti racionalan i efikasan. Prostor kao predmet prostornog planiranja takoer istovremeno predstavlja i objektivnu i subjektivnu kategoriju. Objektivna kategorija proizilazi iz fizikih i mjerljivih osobina i dimenzija prostora, jer se u njemu odvijaju ekonomski i ekoloki mjerljive aktivnosti sa veoma odreenim fizikim posljedicama. Subjektivna kategorija proizilazi zato to shvatanje odnosa, uzroka i posljedice u odreenom prostoru podlijee specifinom i subjektivnom obrascu ljudskog miljenja uslovljenom mentalitetom, genetskim osobinama, kulturom, estetskim osjeajem i drugim nemjerljivim kategorijama ljudskog uma i duha. Prostor kao resurs Prostor na specifian i razliit nain prua razne mogunosti razvoja nekog podruja. Ove mogunosti stanovnici regiona ili opine na razliite, ali i na najbolje mogue naine trebaju da koriste za sopstvene potrebe, kao i za potrebe svog ekonomskog, duhovnog, socijalnog i kulturnog razvoja.

Sa isto funkcionalistikog gledita prostor kao resurs se moe promatrati kao: Resurs za proizvodnju hrane; Resurs za ekstrakciju sirovina (minerali, rude i sl.); Resurs za koritenje uma (proizvodnja, zatita, estetika, privreda, rekreacija i sl.); Resurs za proizvodnju energije; Resurs za gradnju i razvoj naselja; Resurs za odvijanje aktivnosti u prirodi (rekreacija, turizam); Resurs estetskog i duhovnog doivljaja; i Resurs za posebne funkcije (vojne, zatitne i sl.). Prema principu integralnog posmatranja prostor je mogue definisati i kao: Prostor kao resurs prirodnih osobina i vrijednosti u kojem dominiraju ekstraktivne djelatnosti, prirodne cjeline, landaftne cjeline i sl.; Prostor kao resurs za naseljavanje i aktivnosti u kojem dominira naseljska struktura i aktivnosti koje se u njoj i oko nje odvijaju; Prostor kao resurs mjeovitih osobina u kojem se mijeaju naselja i naseljske aktivnosti sa cjelinama prirodnih osobina ili ekstraktivnih aktivnosti; i Prostor kao resurs posebnih osobina i vrijednosti koje ine prostori oko spomenika kulture i spomenikih kompleksa, vojnih kompleksa i sl. Zbog svega navedenog prostorno planiranje se moe smatrati aktivnou kontrole promjena na datom prostoru. Ukoliko se zakljui da je prostor kao resurs apsolutno dinamian i relativno obnovljiv, zadatak u prostornom planiranju jeste da se procijeni u kojoj mjeri odreene aktivnosti utiu na promjene kapaciteta resursa, a u kojoj mjeri je prostor u stanju da regenerie pojedine resurse. Ta linija razgranienja optereenja ili eksploatacije i kapaciteta, tj. mogunosti obnavljanja resursa i to u dinamikom smislu predstavlja i najodgovorniji dio zadatka prostornog plana. Prostor kao ogranienje Prostor sam po sebi predstavlja ogranienu kategoriju. Granice u prostornom planiranju su uglavnom administrativnog karaktera i striktno odreuju polje u kojem se mogu donositi odluke, te time ograniavaju odreeno podruje ili prostor. Savremeni procesi globalizacije tee prevazilaenju granica uvoenjem ireg prostora od administrativnih granica uvoenjem transgraninih regija koje povezuju prostor dva ili vie regiona, odnosno dviju ili vie pokrajina ili drava i sl. Takoer i sama struktura svakog prostora (koji je predmet planiranja) sadri u sebi odreena ogranienja koja mogu biti: Fizika; Funkcionalna; ili Dinamika. Tako se npr. fizika ogranienja javljaju u vidu visokog nivoa podzemnih voda, postojanja klizita, neplodnog zemljita i sl., te se moraju uvaavati kao ogranienja ili slabosti (ranjivost) odreenog prostora ili se u odreenim sluajevima moraju eliminisati. Funkcionalna ogranienja se javljaju kao privredna, funkcionalna, upravna, finansijska, infrastrukturna, hidroloka, energetska i druga ogranienja kapaciteta, te ine najbitniji faktor koji odreuje nivo i brzinu razvoja podruja. Dinamika ogranienja se javljaju npr. u vidu iskoritavanja mineralnih sirovina, poveanja stepena zagaenosti vazduha u odreenoj sredini i sl., a ogranienja se manifestuju u dozvoljenim granicama promjene sredine koje iz toga proistiu. S obzirom da su sva ova ogranienja veoma osjetljiva na planerske intervencije koriste se pragovi razvoja koji operiu limitima razvoja u fizikom, tehnikom ili finansijskom smislu ukazujui na put prevazilaenja tih limita. Prostor kao vrijednost Prostor kao konkretna i odreena kategorija, odnosno kao predmet percepcije i shvatanja moe se posmatrati prema vie kategorija. U prostornom planiranju ovo se odnosi na sljedee kategorije vrijednosti: Vrijednosti prirode, u koje spadaju svi oni elementi prirode koji prema optim i specifinim kriterijumima imaju opti znaaj za stanovnike i koji kao takvi podlijeu odreenom reimu zatite; Kulturno-historijske vrijednosti, u koje spadaju svi znaajniji objekti, ambijenti i prostorne cjeline koji prema kriterijumima zatite kulturnih dobara imaju vrijednost od opteg ili lokalnog znaaja, pa se kao takvi tite razliitim mjerama zatite; Predione ili pejzane cjeline, koje predstavljaju posebnu vrijednost i sa ekolokog i sa estetskog stanovita, te se uvaju instrumentima prostornog planiranja; Simboli i reperi, koji inae nisu predmet zatite, ali koje prostorni planer mora da identifikuje radi organizacije prostora u rjeenjima prostornog plana; Materijalne vrijednosti, u koje spadaju aktivnosti od znaaja za razvoj kao i objekti odreenog nivoa vrijednosti i znaaja za ivot, rad, rekreaciju i komuniciranje; i Ekoloke vrijednosti, koje se definiu posebnim istraivanjima i koje je planer duan da prepozna i potuje prilikom definisanja rjeenja u prostornom planu kao to su bioloke cjeline, ekostanita, biodiverzitet i sl. Potencijali i slabosti prostora Potencijali i slabosti za razvoj svakog prostora ogledaju se u nekoliko povoljnih, odnosno nepovoljnih faktora (inilaca) koji se dijele na dvije osnovne grupe, tj. na prirodne i stvorene.

Prirodni faktori koji utiu na razvoj u prostoru, mogu se rasporediti po svojoj srodnosti: Hidrografija i hidrologija (vode, izvori, rijeke, vodoplavna zemljita, bare, movare, podzemne vode) u primjeni (melioracija, odvodnjavanje, navodnjavanje, ozdravljenje zemljita, izvorita vodovoda); Klimatologija (vjetrovi, padavine, temperatura); Uslovi za izbor naselja su: karakter klime, veliina, odnosno koliina vodenih taloga, vlanost vazduha, oblanost, uestalost javljanja i brzina vjetrova, magle, osunavanje, strujanje vazduha, mikroklima, snjeni pokriva, pogodnost klime za izletita, izletnika mjesta i mjesta za fiskulturu. Konfiguracija terena (reljef, pobra, uvale, ravnice, plastika terena i njegov karakter, prirodni elementi); Geografija (geografski poloaj, oblik, zemljita, planine, rijeke, jezera i dr.); Geologija (rudna nalazita, sastav zemljita i povrinskog sloja, biljni svijet, analize nosivosti tla i i pogodnosti gradnje); Prirodna bogatstva (bogatstvo nalazita minerala, ruda i td.); Prirodne pojave (elementarne nepogode, trusni pokreti, sue, poplave i td.). Stvoreni faktori kao pokretake sile u razvoju nekog prostora mogu se svrstati u grupe: Demografija-podaci o broju stanovnitva, prosjean godinji prirodni (viak novoroenih prema umrlim) i mehaniki (imigracioni) prirataj, struktura domainstava, kretanje stanovnitva (doseljavanje, raseljavanje-migracije), prosjena gustina naseljenosti, zdravstveni uslovi; Historijski razvoj-pregled razvoja kroz historiju, historijski spomenici i historijska mjesta, opte osobine, navike i kulturno stanje; Saobraaj-znaaj i pravci saobraajnica, vidovi i vrste saobraaja, kapaciteti; Privreda-vrste glavnih djelatnosti, industrija, poljoprivreda, energetski izvori, umarstvo, ribarstvo, lov, rudarstvo, zanatstvo, turizam, ugostiteljstvo i trgovina; Drutveno-socijalne djelatnosti-briga o ovjeku, drutveno ureenje, kulturno-prosvjetno uzdizanje, socijalno-zdravstvene prilike; Umjetnika djelatnost-arhitektura, vajarstvo, skulptura, plastino oblikovanje, ozelenjavanje; Ekonomski faktori-uloga vodeih gradova u razvoju privrede, ekonomski razvoj zemlje, porast gradskog stanovnitva, uslovi razvoja gradova i td.; Fiziki faktori-urbanizacija prostora izraena planiranjem i projektovanjem, jedinica stanovanja, regionalno planiranje, dravno planiranje, naslijeena izgraenost i td.; Administrativni faktori-ureenje zemlje, planski raspored privrede, komunalni sistem, administrativna podjela i td.Prostor i okoli predstavljaju temeljno i iskonsko dobro i ogranien prirodni izvor svakog podruja, te je neophodna ekoloka svijest o ouvanju ukupnog prostora kao ogranienog dobra. Pojam i definicija prostornog planiranja Prema optoj definiciji prostorno planiranje predstavlja aktivnost u prostoru koja povezivanjem naunih i tehnikih saznanja rjeava probleme drutveno-ekonomskog razvoja u prostoru koje trini i administrativni sistem nisu u stanju da rijee. Prostorno planiranje se razvilo u XX vijeku mada je od prve pojave ljudske civilizacije i prvih gradova u Mesopotamiji postojala potreba i tenja da se odreeni prostor planski uredi. Ta tenja je vremenom kroz tehnoloki razvoj i porast stanovnitva i naselja postajala sve izraenija dok nije poprimila dananju formu. U poetku se taj interes za ureenje prostora svodio na gradska naselja u elji da se zadovolje odreeni kanoni u poloaju i obliku odreenih sakralnih objekata u gradu i odbrambenih zidina i kula koje su opasavale gradove, da bi se vremenom taj interes irio od naselja do regije i na kraju do teritorija jedne drave. Iz svega navedenog proizilazi da je potreba za planskim ureenjem naselja vijekovima evoluirala sve do potrebe da se uredi iri prostor i za druge drutvene aktivnosti, a ne samo za stanovanje. Od urbanistikog planiranja nastalo je regionalno planiranje, a od regionalnog planiranja prostorno planiranje. Treba imati u vidu da prostorno planiranje nije nauka, jer nema izgraen sopstveni sistem pojmova niti izgraene teorijske konstrukcije zasnovane na tim pojmovima, iako ima sopstvenu metodologiju i predmet prouavanja. Zato se i kae da je prostorno planiranje posebna istraivaka aktivnost ili praksa koja se zasniva na nauci i naunim analizama. Osnovna svojstva prostornog planiranja su ciljevi, zadaci, prioriteti, strategije, instrumenti, realizacija i monitoring. Do danas nije stvorena jedinstvena definicija prostornog planiranja, ali postoji vie definicija koje iz razliitih naunih aspekata objanjavaju njegovu kompleksnost i interdisciplinarnost: Prostorno planiranje je predvianje budunosti i smanjenje neizvjesnosti od te budunosti; Prostorno planiranje je proces odluivanja o odgovarajuoj akciji u budunosti kroz vrenje niza izbora; Prostorno planiranje je proces kojim se bira odreeni pravac akcije radi ostvarenja postavljenih ciljeva; Prostorno planiranje je postavljanje i zajedniko utvrivanje ciljeva koji se ele postii u budunosti uz istovremeno planiranje sredstava za ostvarenje tih ciljeva; Prostorno planiranje ima svrhu da ivot uini kvalitetnijim i povoljnijim; Prostorno planiranje je metod kojim se ostvaruju zadaci ureenja prostora; Prostorno planiranje je sistem mjera i aktivnosti usmjerenih ka multidisciplinarnom istraivanju prirodnih i stvorenih resursa na odreenoj teritoriji, te ocjeni njihove neiskoritenosti uz istovremeno identificiranje podsticajnih i ograniavajuih faktora razvoja, mogunostima razvoja, prioritetima u razvoju i na kraju obezbjeenju planskih rjeenja i mjera po kojima bi se prostor ureivao i racionalno koristio. (B. Piha 1973.) Prostorno planiranje je prolo kroz nekoliko faza, od administrativne i tehnike do drutveno-ekonomske i savremene faze koju karakteriu principi odrivog razvoja. Principi i kriteriji odrivog razvoja predstavljaju polaznu osnovu za planiranje razvoja naselja, regiona, nerazvijenih podruja i depresivnih i ekoloki ugroenih zona i gradova pri emu se u razvojne tokove ugrauju principi generacijske i teritorijalne pravde. Generacijski princip znai da sadanja generacija prilikom eksploatacije prirodnih i stvorenih resursa ne smije da ugrozi egzistenciju buduih generacija, dok teritorijalni princip znai da sve teritorije i regioni treba da budu osposobljeni da pod jednakim uslovima ubiru blagodeti savremenog razvoja. (Jani 1998.) Prostorno planiranje je takoer djelatnost planiranja neke teritorije s ciljem stvaranja povoljnih uslova za ivot i rad njegovih stanovnika, odnosno da bi se na toj teritoriji ostvario optimalan razmjetaj stanovnitva i privrednih djelatnosti, te da bi se osiguralo optimalno iskoritavanje zemljita uz istovremenu zatitu okolia i ouvanje estetskih i kulturnih vrijednosti tog prostora. Kraa definicija glasi da prostorno planiranje rjeava optimalan raspored ljudi, dobara i djelatnosti na odreenoj teritoriji, a radi njegove optimalne upotrebe. Prostorno planiranje se takoer bavi i ureenjem odreenog prostora koji nastanjuje ljudsko drutvo u njegovoj cjelokupnosti uzimajui u obzir sve specifinosti postojeih i potencijalnih uslova od fizikih, biolokih, ekolokih, pejzanih do demografskih, ekonomskih, sociolokih i politikih. Naselja, a posebno gradovi se u tom prostoru promatraju kao take, bez dimenzije ili ovisno o mjerilu s obzirom na ciljeve plana kao povrine i to iskljuivo ukupnog gradskog administrativnog teritorija. Na obje teritorije imaju uticaj druge nauke koje se kreu u odreenim drutvenim uslovima, ali i drutveni interesi i drutveno opredjeljenje izraeno politikom voljom zakonodavnih institucija drutva. Iz svih gore nabrojanih definicija proizilazi da je prostorno planiranje proces i da ima dinamian karakter, a da je prostorni plan slika eljenog stanja i da ima statiki karakter. Najbitniji elementi prostornog planiranja su vrijeme i prostor, jer se svaki prostorni plan radi za neki vremenski period u budunosti i za odreeni prostor, odnosno teritoriju. Da bi se predvidjela budunost mora se poznavati prolost i analizirati sadanjost iz ega proizilazi da i vrijeme ima svoj dinamiki karakter koji se manifestuje kroz: Retrospektivu (respekciju ili prolost); Savremenost (sadanjost); i Prospekciju (budunost ili perspektivu). Za razliku od drugih nauka koje imaju analitiki karakter, osnovni zadatak prostornog planiranja lei u sintezi tj. kauzalnosti, kojom se dovode u vezu odreene pojave i procesi na nekoj teritoriji. Moe se zakljuiti da je prostorno planiranje nuna posljedica promjena u prostoru koju izaziva odreeni broj uticajnih elemenata unutar i izvan tog prostora. Pri tome prostornog planera prije svega interesuju one aktivnosti koje su vie vezane za zemljite. Uopteno govorei, smisao prostornog planiranja i lei u adekvatnom organizovanju akivnosti u prostoru, ali i u adekvatnom organizovanju prostora za obavljanje odreenih aktivnosti. To se postie prije svega usklaivanjem planova i programa razvoja sa stanovita racionalnog koritenja prostora i dobara u prostoru. Iz svega navedenog se moe izvesti i jedinstvena definicija prostornog planiranja koja glasi: Prostorno planiranje je interdisciplinarna djelatnost i institucionalni i tehniki oblik upravljanja razvojem na odreenom prostoru, a kojom se, na osnovu procjene razvojnih mogunosti u granicama specifinosti tog prostora, zahtjeva zatita prostora i ouvanje kvaliteta okoline, odreuju namjene prostora i povrina, uslovi za razvoj djelatnosti i njihov razmjetaj u prostoru, uslovi za poboljanje i urbanu obnovu izgraenih podruja, te uslovi za ostvarivanje planiranih zahvata u prostoru. Planiranje prostora i naselja je integralni dio jedinstvenog sistema planiranja i programiranja razvoja, i predstavlja obaveznu i kontinuiranu djelatnost svih politiko-teritorijalnih jedinica. Pri tome treba imati u vidu da su urbanistiko planiranje, regionalno planiranje, teritorijalno planiranje i svi ostali vidovi planiranja samo dijelovi tog jedinstvenog i integralnog prostornog procesa. esto se koristi pojam teritorijalno planiranje koje obuhvata kljune elemente planiranja stanovnitva kao to su natalitet, formiranje porodica, obrazovanje radne snage, usmjeravanje stanovnitva prema odreenim teritorijama ili regionima i sl. Predmet, cilj i zadaci prostornog planiranja Predmet prostornog planiranja Predmet prostornog planiranja je prostor sa svim prirodnim i antropogenim sadrajima kojeg ini geografska sredina, prirodna sredina, prirodna bogatstva i prirodni pejzai. Predmet prostornog planiranja je i odreeno podruje ili teritorija koja se odreuje politiko-teritorijalnim ili ekonomsko-geografskim kriterijumom. Prema veliini podruja odreuje se i vrsta plana, odnosno metodologija planiranja prema obimu i prostranstvu. Najvee podruje po prostranstvu je dravna teritorija, zatim teritorija entiteta, distrikta, opine ili podruja posebnih obiljeja sve do teritorije grada, naselja ili njegovog dijela. Predmet prostornog planiranja je i razvoj u tom prostoru koji utie na stanovanje i rad, odnosno na planiranje organizacije prostora, na ureivanje ivotne sredine i na odreivanje uslova za izgradnju objekata svih namjena. (Kicoev, Duni 1998.) Ciljevi u prostornom planiranju Ciljevi u planiranju predstavljaju stavove i shvatanje prostora u optem ili zajednikom interesu odreene drutvene zajednice koja odluuje o planu. Na taj nain ciljevi postaju ozbiljan zadatak za prostorne planere koji prije formulisanja plana moraju dati odgovore na mnoge pitanja. Odgovori na ta pitanja su u stvari ciljevi plana u smislu: zato se radi prostorni plan, zato upravo u odreenom vremenu i prostoru, zato se biraju odreena rjeenja i td. Prema osnovnom pitanju zato formulie se drutvena volja u vidu ciljeva plana. Cilj prostornog planiranja se moe definisati i kao usaglaavanje ekonomskog i socijalnog razvoja na odreenoj teritoriji i u odreenom vremenskom periodu stvaranjem optimalnih uslova razvoja, obezbjeivanjem minimalnih trokova izgradnje i smanjivanjem neizvjesnosti razvoja. Ovi su ciljevi razliiti od drave do drave, od regiona do regiona, pa ak i od jednog naselja do drugog, a zavise od stepena privrednog razvoja, od ivotnog standarda, od politikog sistema, od socijalnih uslova, od postojee izgraenosti prostora ili u krajnjem sluaju od posebnih elja stanovnika odreenog podruja. Postoje zajedniki (opti ili globalni) i posebni (pojedinani) ciljevi. Globalni ili zajedniki ciljevi svake zajednice su stvaranje funkcionalne, ekonomine, humane i estetske sredine uz istovremeno stvaranje harmoninih uslova za ivot i rad ljudi kako bi se obezbijedio brz, uravnoteen i stabilan razvoj te zajednice. Posebni ciljevi prostornog planiranja su: Usaglaavanje razvoja odreenog prostora; Usaglaavanje naina i reima koritenja prostora sa njegovim prirodnim karakteristikama; Utvrivanje osnovne namjene i koritenje zemljita; Optimalan razmjetaj svih prostornih sistema i mree naselja; Stvaranje optimalnih uslova za razmjetaj primarne, sekundarne i tercijarne djelatnosti; Aktiviranje i zatita prirode i antropogene vrijednosti i ukljuivanje istih u prostorni i opti razvoj; i Obezbjeenje zatite od prirodnih katastrofa, elementarnih nepogoda ili opasnosti u sluaju ratnih dejstava. Veoma je teko definisati opte ciljeve razvoja nekog podruja mada oni predstavljaju osnovnu temu javnog interesa, odnosno osnovnu kategoriju svakog prostornog plana. Poto su planovi u sutini prijedlozi konkretnih akcija u prostoru za dostizanje odreenih ciljeva, planer mora da obrazloi svoj stav o optem interesu kao jedan jedinstveni cilj ili kao vie manjih ciljeva drutvene zajednice za ije potrebe se radi plan. Ti ciljevi treba da dobiju ocjenu u demokratskom politikom procesu izrade i donoenja plana. Svi pojedinani ili posebni ciljevi stvaraju jednu zajedniku viziju odreenog podruja i drutveno-politike zajednice na tom podruju. Vizija je, dakle slika eljenog stanja. Ciljevi pomau ostvarenju drutvenog interesa da se dopre do pravog odgovora na pitanje kakvi se odnosi u prostoru ele i mogu li se oni ostvariti.

Kod formulisanja ciljeva prostornog plana treba prethodno fiksirati nekoliko pretpostavki, koje slue za identifikaciju kriterijuma za ciljeve, a to su: Ciljevi treba da predstavljaju odraz potreba stanovnika odreenog prostora u datim i precizno odreenim okvirima realnih mogunosti; Ciljevi treba da odraze one potrebe i elje koje su karakteristine za stanovnike odreenog prostora u odnosu na ire prostore, ali i u odnosu na lokalnu sredinu; Identifikaciji potreba i elja treba da prethodi ispitivanje mogunosti i vrijednosti prostora. Podloga za identifikaciju potreba i elja u odreenom prostoru moe da se obrazuje na osnovu analize racionalnih i iracionalnih karakteristika odreene sredine. Politike koje imaju neosporni uticaj na formulisanje ciljeva planiranja, pa samim tim i na postupak planiranja i vrednovanja po svojoj osnovnoj prirodi, koja proistie iz prirode ljudskog karaktera, mogu da budu konzervativne, progresivne ili pragmatine, a njihov interes se koncentrie oko sljedeih oblasti: Oblast privrednog rasta i razvoja (razvoj); Oblast socijalne organizacije i ravnotee (ureenje); Oblast zatite prirodnih i drutvenih vrijedosti (zatita). Kojoj e od ove tri oblasti dati prednost zavisi u najveoj mjeri od trenutne prevage politikih snaga. U zavisnosti od vrste prostornog plana, tu prevagu je mogue oekivati kod prostornih planova posebne namjene, kod kojih ipak pretee uloga osnovne funkcije ili posebne namjene, dok se kod prostornih planova regiona ili drave deava vea ravnotea bez obzira na politiku orjentaciju vladajue stranke. Pri tome se koristi vrednovanje, evaluacija ili valorizacija kao metod ili nain odluivanja u izboru izmeu vie varijantnih koncepcija ili alternativnih politika.

PLAN DUGORONOG RAZVOJAOPTI CILjEVI

PLAN SREDNjORONOG RAZVOJAAKCIONI CILjEVISPECIFINI CILjEVIPOTREBE I ELjEMOGUNOSTIVRIJEDNOSTI

GENEZA CILjEVA

KRITERIJUMSKA OSNOVA

IRACIONALNI ELEMENTI VRIJEDNOSTIRACIONALNI ELEMENTI MOGUNOSTI

SPECIFINE -lokalno iskustvo -lokalna tradicija -mentalitetOPTE-ukupno stanje-ukupna tradicija-ukupna ideologijaSPECIFINE-lokalno stanje-struktura-lokalni procesiOPTE-poloaj- ukupno stanje -struktura -ukupni procesi

POTREBE ELjE

Slika 1. Shematski prikaz geneze ciljeva i kriterijumske osnove za analizu potencijala i slabosti prostora Vrednovanje moe da se odvija i kao kontinualni postupak u toku itavog procesa pripreme plana, od znaaja za formulisanje i prilagoavanje ciljeva, formiranje hipoteza i sintezno graenje odreene strategije. Ovaj metod se uglavnom primjenjuje u induktivnom postupku prostornog planiranja kome je kriterijumska osnova za stvaranje strategija postojee stanje datog prostora.

Da bi vrednovanje moglo da se obavi potrebno je da bude ispunjeno nekoliko preduslova: Ciljevi koji se biraju treba da obuhvate to je mogue vie posljedica koje mogu da budu od znaaja u vrednovanju prednosti i nedostataka pojedinih strategija razvoja, ureenja ili zatite prostora; Treba da postoji jaka interakcija izmeu oblika vrednovanja i oblika generisanja strategija; Alternative treba da su izraene sa dovoljno detalja kako bi mogle da budu ispitane uz pomo izabranih tekstova; i Treba razlikovati dugorone od kratkoronih posljedica razliitih strategija. Zadaci prostornog planiranja Zadaci prostornog planiranja proizilaze iz njegovih ciljeva i dijele se na opte i posebne zadatke. Opti zadatak prostornog planiranja je da se za odreenu teritoriju i za odreeni vremenski period utvrde ciljevi razvoja i prostorno oblikuju rjeenja harmoninog i racionalnog razmjetaja stanovnitva, njegovih privrednih i neprivrednih kapaciteta, infrastrukturnih sistema i objekata, kao i ukupne organizacije ivota i rada stanovnitva na tom prostoru. Smatra se da je osnovni zadatak prostornog planiranja izrada prostornog plana koji sve subjekte prostornog planiranja upoznaje sa svim mogunostima razvoja, ali i sa posljedicama izbora jednog od ponuenih rjeenja. U tu svrhu se uz plan nude i kriteriji za vrednovanje parametra prostornog ureenja. U kratkim crtama posebni zadaci prostornog planiranja mogu se definisati kao: Organizacija prostora (svaki manji prostorni dio je u slubi cjeline prostora); Ureenje prostora (usklaivanje razvoja i proizvodnih kapaciteta sa ekologijom); Opremanje prostora (izgradnja infrastrukturnih sistema i objekata); Usmjeravanje razvoja (donoenjem adekvatnih mjera i aktivnosti); Stvaranje funkcionalnih prostora (sinhronizacija rada, stanovanja, rekreacije i kretanja); Stvaranje ekonomskog prostora (stvaranje uslova za ivot i rad sa malim utrokom snage i sredstava); Stvaranje humane sredine (stvaranje sredine po mjeri ovjeka); Stvaranje estetski oblikovanog prostora (usklaivanje prirodnih i ljudskom rukom stvorenih predjela i djela); i Zadovoljenje optih potreba u naseljima i regionima. Posebni zadaci prostornog planiranja zavise od vizije budueg ivota i od razvijenosti proizvodnih snaga i produkcionih odnosa. Njima se ne definie idealno stanje ve realno, tj. mogue ostvarivo. U tom smislu potrebno je predvidjeti usklaivanje suprotnosti i nejednakosti u razvoju da bi se prevazili evidentirani konflikti i protivrjenosti u razvoju.

Principi i temeljne osobine prostornog planiranja Principi prostornog planiranja Najvaniji i najee prisutni principi prostornog planiranja su: 1. Princip naunosti; 2. Princip svestranosti; 3. Princip interdisciplinarnosti; 4. Princip angaovanosti; 5. Princip objektivnosti i realnosti; 6. Princip dugoronosti; 7. Princip istovremenosti, 8. Princip konkretnosti; 9. Princip razvojnosti; 10. Princip kritinosti; 11. Princip elastinosti ili fleksibilnosti; 12. Princip kontinuiranog planiranja; 13. Princip permanentnog planiranja; 14. Princip demokratinosti. Posebni principi prostornog planiranja su: 1. Princip decentralizacije; 2. Princip podjele nadlenosti; 3. Princip javnosti; 4. Princip dogovornog odluivanja; 5. Princip organizacione izdvojenosti. Temeljne osobine prostornog planiranja Temeljne osobine prostornog planiranja proizilaze iz predmeta planiranja, svojstvenih ciljeva, korisnika naunih metoda i td., a osnovne su: 1. Drutveno znaenje; 2. Dugoronost; 3. Svojstveni ciljevi; 4. Svojstveni korisnici; 5. Struna osposobljenost planerske ekipe.

Opta naela planiranja prostora bez obzira na koju se zemlju ili podruje odnose zasnivaju se na: Zatiti prostora u skladu sa principima odrivog razvoja; Zatiti integralnih vrijednosti prostora i zatiti i unapreenju stanja okolia; Usaglaenosti interesa korisnika prostora i prioriteta djelovanja od znaaja za dravu; Usaglaenosti planskih dokumenata niih nivoa sa planskim dokumentima drave; Usaglaenosti planskih dokumenata uzmeu administrativno-teritorijalnih jedinica unutar drave; Usaglaenosti planskih dokumenata drave sa planskim dokumentima susjednih drava; Javnosti i slobodnom pristupu podacima i dokumentima znaajnim za planiranje; i Uspostavljanju sistema informacija o prostoru u svrhu planiranja, koritenja zemljita i zatite prostora drave. Prostorno planiranje regije-regionalno planiranje Pojam regije i regionalizacije Regija (ili region) ima vie znaenja, a u geografiji predstavlja dio zemljine povrine ispunjen objektima koji su neorganskog (reljef, klima, voda, zemljite), organskog (biljke, ivotinje i ovjek) i antropogenog porijekla (ljudsko drutvo i njegove vidljive tvorevine u prostoru). Jednostavnije reeno to je podruje koje posjeduje odreene karakteristike po kojima se izdvaja od susjednih podruja. Da bi se neka regija prostorno definisala, potrebno joj je odrediti granice, odnosno odijeliti je od susjednih prostorno geografskih cjelina, a postupak rjeavanja ove problematike naziva se regionalizacija. Ona obuhvata podjelu teritorije neke zemlje na odreeni broj regija zbog pojednostavljenja administrativnih i upravnih poslova, ali moe imati i neke druge ciljeve kao to su decentralizacija i jaanja regionalnih i lokalnih zajednica. Karakteristike koje odreuju jedan region mogu biti jezike, ekonomske, kulturne, etnike i td. One ine identitet odreenog prostora i njegovu prepoznatljivost koja je veoma vana ne samo u prostornom planiranju regije nego i u njenoj arhitekturi i urbanizmu. Regionalizam ili identitet oznaava skladnost, istovjetnost, osobinu podudaranja podataka sa stvarnim injenicama. Regionalni razvoj predstavlja efikasno suprostavljanje pretjeranoj koncentraciji privrednih kapaciteta na jednom podruju uz istovremenu dekoncentraciju i zaostajanje u razvoju drugog podruja, zatim racionalizaciju u razmjetaju stanovnitva i proizvodnje u prostoru uz paralelno otklanjanje naslijeene neravnomjernosti u razvoju iz prolosti. Regionalna metoda razvoja omoguava efikasan izbor podruja i privrednih djelatnosti koje e na najbolji mogui nain doprinijeti brem ekonomskom i drutvenom razvoju. Regionalizacija je najbolji nain u otklanjanju neravnomjernosti u razvoju, ali istovremeno predstavlja i opasnost da se iskoristi u politike svrhe radi ostvarenja i nekih posebnih i specifinih interesa. Kod odreivanja granica neke regije postoji vie teorijskih modela koji treba da odgovore ta je uopte regija na nekom podruju, koja je njena povrina, odnosno gdje su njene granice, koja je optimalna veliina odreene regije, koji su dominantni kriteriji u odreivanju neke regije i td. Ukoliko se ovim pitanjima prie povrno onda se moe stvoriti vea teta sa velikim posljedicama u duem vremenskom periodu. Teorijski koncepti regionalizacije mogu se svrstati u etiri grupe: Negeografski koncepti regionalizacije-Ovi koncepti u prvi plan stavljaju administrativne, historijske, tehnike i druge sline kriterije regionalne organizacije prostora. Prema dominantnom kriteriju odreuje se i ime te regije. Zato su administrativne regije one regije ije se granice podudaraju sa administrativno-teritorijalnom podjelom zemlje bilo da je rije o entitetima, kantonima ili distriktima. Geografski koncepti regionalizacije-Ovi koncepti u prvi plan stavljaju geografske kriterije koji su raznovrsni i teorijski konzistentno elaborirani. Znaajna su dva koncepta geografskih regija, tj. koncept prirodnih i koncept fizionomskih regija. Prirodne cjeline koje imaju iste ili sline reljefne, klimatske, hidrografske ili biogeografske osobine su prirodne regije, dok oni prostori gdje se geografski pejza uzima kao opredjeljujui kriterij za regionalizaciju ini fizionomske regije. Ekonomsko-geografski koncept-Ovaj koncept podrazumijeva znatno kompleksniji pristup u izboru veeg broja raznovrsnih ekonomskih i geografskih kriterija. Zbog toga je identifikovano vie vrsta regija kao to su ekoloke, potencijalne regije, homogene ekonomske regije, planske regije, regije kao teritorijalno-proizvodni kompleksi i na kraju nodalno-funkcionalne regije. Ekoloke regije ine prostore koji imaju iste ili sline prirodne uslove i izvore za privredni razvoj. Homogene ekonomske regije su one koje imaju istu ili slinu proizvodnu ili socio-ekonomsku razvojnu strukturu. Regije kao teritorijalno-proizvodni kompleksi su heterogene cjeline razliitih industrijskih, agrarnih ili drugih privrednih organizacija koje su meusobno i tijesno povezane na odreenom prostoru. Nodalno-funkcionalni koncept regionalizacije-S obzirom na jednostrane, pojednostavljene i necjelovite koncepcije regionalizacije nisu mogle dati odgovor u dananjim uslovima sloenih i dinaminih promjena u drutvu pristupilo se nodalno-funkcionalnim konceptima regionalizacije kao najsloenijim i najcjelovitijim. Sutinu ovog koncepta ini funkcionalna veza centralnog mjesta ili pola razvoja i centralnih funkcija sa irom okolinom. Funkcionalno-gravitacijsko podruje je povrina regije koja predstavlja heterogeno ekonomsko podruje i iji su pojedini dijelovi komplementarni i u meusobnoj funkcionalnoj vezi, a sa dominantnim mjestom ili polom razvoja ostvaruje jae veze nego sa drugim centrima ili susjednim regijama. Te funkcionalne veze su raznovrsne, a mogu biti saobraajne, gravitacione (tenja ljudi prema centru), u vidu cirkulacije roba i informacija untar regije. Sredita ovih regija zovu se nodalni centri. Dosadanji pokuaji regionalizacije BiH su uglavnom zavravani neuspjehom, bez obzira o kojem teorijskom konceptu regionalizacije se radilo. Prvi pokuaji regionalizacije BiH zapoeli su jo 1950. godine da bi se nastavili 1954., 1957., 1959., 1960., 1967., 1969., 1977. i 1992. godine. U okviru regionalizacije postoji i problem vertikalnog diferenciranja regija, odnosno hijerarhijskog odnosa regija. U mnogim zemljama postoje razliite hijerarhijske stepenice prilikom vrenja regionalizacije. U naoj geografskoj praksi najvie je u upotrebi hijerarhijska shema koju je dao S. Ilei, kojom se sve regije dijele na: makroregije (velike regije), mezoregije (srednje regije) i mikroregije (male regije). Uz ove tri osnovne jedinice on je predloio i njihove manje cjeline, koje su u subkoordinacijskom odnosu prema njima: submakroregije, submezoregije i submikroregije. Planiranje infrastrukture Pojam i podjela infrastrukture Sam pojam infrastrukture je sloenica od dvije rijei. Prva prva rije znai pod, dole, ispod, dok druga rije znai graenje, sastav, raspored, sklop, graevinu i sl. Infrastruktura bi prema tome u izvornom znaenju oznaavala sve tehnike instalacije postavljene u zemlju to u praksi nije sluaj. Zbog toga se dugo primjenjivala terminologija suprastrukture i infrastrukture pri emu prva rije oznaava urbane funkcije u slubi graana, a druga rije sve instalacije koje prate ove funkcije. Danas se u prostornom planiranju infrastruktura dijeli na: Drutvenu infrastrukturu; i Tehniku infrastrukturu. Ovi sistemi se meusobno prepliu sa mreom naselja i drugim urbanim i ruralnim aglomeracijama inei sa njima cjelovit prostorni sistem. Njihov razvoj nije uvijek ujednaen, jer se pri izgradnji urbanih sadraja u prostoru grade najosnovnije instalacije da bi se tek u kasnijim fazama te instalacije uvezale u iri gradski ili regionalni sistem. Zbog toga je razvijenost infrastrukture nekog podruja proporcionalna stepenu ukupnog razvoja tog prostora. Infrastruktura sa svojim objektima i mreama je fiziki ugraena u prostor, te funkcionalno povezuje sve razliite funkcije u prostoru u jedinstven sistem. Svojim prostornim rasporedom, organizacijom i funkcijom ona znaajno utie na razvoj i produktivnost tog podruja, pa samim tim poveava i ivotni standard stanovnika tog podruja. Znaaj infrastrukture se poveava sa urbanim razvojem.

Znaaj infrastrukture u prostoru Planiranje infrastrukture je sastavni dio prostornog planiranja i njegov najznaajniji segment. Infrastruktura ini skelet ili armaturu svakog prostora, te se ne moe izdvojeno ni posmatrati niti rjeavati. Planiranje infrastrukture se odvija na razliitim nivoima i prati prostorno planiranje od lokalnog do dravnog, pa ak i do internacionalnog nivoa. U prostornim planovima infrastruktura se posmatra kroz tri oblasti kao: Komunikacije-cestovna mrea, eljeznika mrea, vodoplovna mrea, saobraajni terminali i telekomunikacije; Hidrotehnika-regulacija vodotoka, navodnjavanje, odvodnjavanje, vodosnabdjevanje, kanalisanje otpadnih voda, preiavanje otpadnih voda i hidrantske mree; i Energetika-kapaciteti i instalacije za proizvodnju i snabdjevanje energije, plina, grijanja i td. Planiranje infrastrukture je veoma zahtjevan i sloen posao u koji su ukljuene mnoge struke od saobraajne, graevinske, elektrotehnike, mainske, pa do ekonomske, geoloke, demografske i td. Postupak planiranja poinje od ocjene stanja, odreivanja ciljeva, izrade alternativnih rjeenja i vrednovanja. Sve se to mora uklopiti u iri sistem planiranja od dravnog do meudravnog nivoa. Saobraaj kao prostorni problem Saobraaj je najvaniji faktor u razvoju privrednog, prostornog i urbanistikog razvoja svakog podruja, a saobraajna koncepcija ini okosnicu svakog prostornog plana i ini njegov integralni dio. Dakle, saobraajno planiranje je najvaniji dio prostornog planiranja i ini ga nekoliko faza: Analiza razvoja saobraaja u prethodnom periodu; Prognoza demografskog i privrednog razvoja i njihov uticaj na saobraaj; Testiranje i vrednovanje moguih rjeenja; i Komparacija dobijenih rezultata sa ciljevima cjelovitog razvoja podruja. Razvoj saobraaja je dinamian proces i mora se stalno prilagoavati novonastalim drutvenim okolnostima, jer saobraaj obezbjeuje povezivanje naselja i industrije. Proces planiranja saobraaja u svom metodolokom pristupu treba da odrazi osnovnu postavku da su saobraajna potranja i ponuda meusobno povezani i uslovljeni kao i da su neodvojivi od ukupnog razvoja nekog podruja. Planiranje saobraaja kao i planiranje prostora uopte odnosi se na budunost, pa se u tom smislu planovi saobraaja mogu raditi kao kratkoroni (godinji) ili dugoroni (20-30 godina).

Isto tako postoje i dva nivoa planiranja u odnosu na osnovne zadatke koji se ele postii, a to su: Strategijsko planiranje-podrazumijeva najiri i dugoroni plan razvoja saobraaja; i Operativno planiranje-po pojedinanim sektorima ili podsistemima koji ine saobraajnu osnovu. Kod planiraja saobraajnih povrina mora se usvojiti dvojak pristup: Saobraaj se mora tretirati kao zaseban sistem funkcionalno organizovan i koordiniran; i Saobraaj se mora tretirati kao podsistem prostornog planiranja, tj. kao uzrok i posljedica namjene i organizacije prostora. Prostorno planiranje saobraajnih povrina ima trodimenzionalan karakter. Sve grane transporta zajedno sa stabilnim i mobilnim sredstvima, kadrovima i organizacijama izvoenja tehnologije ine jedan saobraajni sistem. Saobraajni sistem i sistem naselja rezultiraju odreenim saobraajnim tokovima nekog opdruja, a onda ovi tokovi djeluju na daljni razvoj sitema i mree naselja i ti procesi su stalni i neraskidivi. Saobraaj je esto i pokretaka snaga (pol rasta) nekog podruja, jer svojim sistemom utie na poveanje privrednih kapaciteta. Ukoliko su ovi kapaciteti skoncentrisani u jednom dominantnom naselju onda se kae da je razvoj na ovom podruju monocentrian, a ukoliko su rasporeeni u vie centara onda se govori o policentrinom razvoju. Cilj planiranja saobraajnica je u tome da se za njihove koridore obezbijede potrebni prostori na svim nivoima prostornih planova, od lokalnog do dravnog. Pri tome se mora voditi rauna o dobroj saobraajnoj povezanosti optina, regiona i drave u cjelini. Drutveni i privredni nivo razvoja neposredno utiu na saobraajno planiranje, jer se brz i siguran transport ljudi i roba ne moe ostvariti bez dobrih i sigurnih saobraajnica. Na njihovu izgradnju pored drutvenih utiu i prirodni faktori kao to su reljef, geomorfologija, klima i td. Nivo ukupne razvijenosti kao i ekonomski stepen razvoja neke zemlje u najveoj mjeri zavisi i od nivoa razvoja saobraaja zbog ega se on treba stalno pojaavati i dograivati uporedo i balansirano sa ukupnim drutveno-ekonomskim razvojem zemlje. Saobraajna infrastruktura razvija se u tri karakteristina razvojna praga: Inicijalni; Razvojni sa centrifugalnim dejstvom; Propulzivni sa centripentalnim dejstvom. Saobraaj povezuje regione i naselja, doprinosi homogenizaciji cijelog prostora, poboljava transport ljudi i roba, povezuje i zbliava ljude i td. Meutim, saobraaj izaziva i neke negativne pojave u prostoru, jer zauzima, pa samim tim i troi velike zemljine povrine, razdvaja naselja, razdvaja zemljine posjede i uopte utie negativno na urbani standard bukom i zagaivanjem zraka. U BiH je uz modernizaciju ili izgradnju novih magistralnih i regionalnih puteva izgraeno na desetine hiljada bespravnih objekata, najveim dijelom u putnom pojasu i sa bespravnim i direktnim prikljukom na saobraajnicu to je izazvalo saobraajni kolaps na putevima, a sa njim i veliki broj saobraajnih nezgoda. Ove saobraajnice su postale zakrene, umanjena im je funkcija, a onemogueno je proirenje ili modernizacija zbog velikog broja bespravnih objekata u putnom pojasu. Pomijean je motorni pjeaki saobraaj i saobraaj poljoprivrednih maina i zaprenih kola, a svaka diferencijacija ovog saobraaja je onemoguena. Zbog toga se u rekonstrukciji i izgradnji novih saobraajnica odabiru nove trase koje zaobilaze urbana podruja. Zatitni pojasevi oko saobraajnica odreuju se zakonom, odnosno prema znaaju saobraajnice. Energetika i prostor Elektroenergetika kao podsistem ukupne energetike ukljuuje niz aktivnosti od poetnih istraivanja i studija moguih rjeenja preko planiranja, projektovanja i izgradnje zakljuno sa eksploatacijom jednog cjelovitog tehnolokog, prostornog i ekonomskog sistema koji obuhvata proizvodnju, prenos, distribuciju i potronju elektrine energije. Prve elektrane su proizvodile jednosmjernu struju i bile su male snage. Napajale su okolno potroako podruje, jer se elektrina energija zbog visokih gubitaka prenosila na vrlo kratka rastojanja i primjenjivala samo za osvjetljenje gradova. Otkria obrtnog momenta polja i trofaznog asinhronog motora, zatim napredak u izgradnji elektrinih kablova i vodova, otvarao je postepeno sve vee podruje primjene elektrine energije i uzrokovao izgradnju velikih elektrana naizmjenine struje. U elektroenergetskim sistemima, elektrane svih vrsta i tipova su meusobno spojene u jedinstvenu pogonsku cjelinu preko dalekovodne mree visokog napona. Za proizvodnju elektrine energije danas se najvie koriste vodna i energija fosilnih goriva, tj. ugalj, nafta ili prirodni gas. Vodna energija se pretvara u elektrinu energiju u hidroelektranama, a energija fosilnih goriva u termoelktranama. Jedno vrijeme snaniju ekspanziju su imale i nuklearne elektrane iji je razvoj danas usporen. Zadnjih godina se intenzivno traga za alternativnim obnovljivim izvorima energije, pa se sa sve vie uspjeha grade solarne elektrane, vjetroelktrane, geotermalne elektrane i sl. Plinoopskrba kao dio energetike u prostornim planovima se pojavljuje u vidu: Postrojenja za proizvodnju (zavise iskljuivo od geolokog sastava tla); Postrojenja za transport i skladitenje plina (naroito se tretiraju u prostornom planiranju); Postrojenja za distribuciju plina potroaima. Razvod plinskih instalacija realizira se podzemno, u pravilu u koridorima prometnica i uvaavajui minimalne udaljenosti od najbliih graevina (10 m za visokotlani plinovod). Plin se ukopava najplie zato to nije podloan smrzavanju, ali i radi bre sanacije u sluaju oteenja, te da ne bi dolo do oteenja uzrokovanih drugim instalacijama. Zbog ouvanja ambijentalnih vrijednosti prostora, u historijskim jezgrama gradova plin se moe koristiti i za javnu rasvjetu. Energovodi ili produktovodi su specifian tip komunalne infrastrukture koji nije namijenjen javnom koritenju ve omoguuje tehnoloko povezivanje proizvodnih, uslunih i drugih cjelina. Energovod kao magistralni opskrbni pravac npr. plinovod ili naftovod, polae se izvan naseljenih podruja, a opskrba naselja se rjeava najkraim moguim pravcem uz uvaavanje svih sigurnosnih zahtijeva. Kada ovi vodovi prolaze kroz naseljeno mjesto onda trae velike i skupe mjere obezbjeenja u vidu sigurnosnih koridora. Produktovodi povezuju dva ili vie industrijskih objekata i treba ih voditi izvan stambenih zona. Trebaju biti to krai kako bi se smanjio rizik od moguih oteenja. Hidrotehnika i prostor Ouvanje reima vodenih tokova predstavlja osnovni uslov za eksploataciju okoline u svrhu izgradnje, a naroito za izgradnju i funkcionisanje puteva. Preureenje rijenih korita, naprava na vodenim tokovima i objekata za upravljanje vodama mora biti prilagoeno postojeem i planiranom ureenju pojedinih vodenih tokova, bez uticaja na postojei reim povrinskih i podzemnih voda, te mora biti izvedeno u skladu sa direktivama koje se odnose na upravljanje vodama. Naputene dijelove korita regulisanih ili preusmjerenih vodenih tokova potrebno je rekultivisati u skladu sa upotrebom susjednog zemljita ili reorganizovati u biotope. Opti uslovi za postavljanje infrastrukture u prostoru Postavljanje osnovnih komunalnih vodova u putnom pojasu treba raditi u skladu sa uslovima i zahtjevima organa koji upravljaju pojedinim komunalnim vodovima, a naroito s obzirom na potrebnu udaljenost izmeu komunalnih vodova i elemenata kolovozne konstrukcije. Zakonom i posebnim smjernicama se utvruju uslovi za odvijanje saobraaja u takvim uslovima sa aspekta saobraajne bezbjednosti, ali i odgovarajueg prostora za odravanje tog komunalnog sistema. Navedenom smjernicom daju se kratke upute za voenje putnog saobraaja du vodenih tokova, pored javne komunalne infrastrukture, pored transportnih sredstava kao to su iare i trakasti transporteri, te aerodroma i nalazita materijala. Komunalni vodovi i kablovi, samo pod posebnim uslovima, mogu biti postavljeni u trup puta ispod ili du kolovoza pri emu se u obzir moraju uzeti horizontalni i vertikalni razmaci, kao i bezbjedonosna udaljenost koja je tehnikim normama propisana za svaku vrstu javnih komunalnih vodova. Podzemne vodove, provodnike i kablove potrebno je postaviti ispod kolovozne konstrukcije tako da su navedeni vodovi ili njihova zatita postavljeni najmanje 0,5 m ispod povrine kolovoza (tj. ispod donjeg stroja puta). Nije dozvoljeno postavljanje komunalnih naprava u kolovoznu konstrukciju, uz izuzetak automatskih ureaja za brojanje saobraaja ili detektora stanja kolovozne konstrukcije. Ukoliko je predvieno postavljanje komunalnih naprava u trup puta, za svaki pojedini provodnik, vod ili kabl potrebno je predvidjeti dovoljnu irinu kako bi se sprijeilo ometanje ostalih naprava, te kako ne bi dolo do ometanja ili ak onemoguavanja iskopa u toku izvoenja radova na odravanju. Kako bi se omoguila dostupnost, a istovremeno sprijeilo obostrano ometanje i uticaj, nije dozvoljeno postavljanje jedne ili vie javnih komunalnih instalacija u istu vertikalu trupa puta. U preniku slobodnog profila puta nije dozvoljeno postavljanje vazdunih vodova. Na putevima koji su ureeni za projektovanu brzinu kretanja >70 km/h raunajui i brze gradske puteve, poklopci ahtova se ne smiju postavljati na kolovoz. U osnovi, komunalni vodovi se postavljaju du putnog pojasa ili su odvojeni od kolovoza. U izuzetnim sluajevima (u naseljima) mogu biti postavljeni unutar kolovozne konstrukcije, ali se u tom sluaju moraju razmotriti zahtjevi organa ovlatenog za upravljanje putevima. Glavna vodovodna cijev ne smije biti postavljena ispod nivoa fekalnog ili mjeovitog kanalizacionog sistema. Vodovodna cijev prenika do 100 mm mora biti zatiena dodatnom cijevi iji je prenik vei od 100 mm, te ukoliko se ukrta sa putem mora biti postavljena u betonsku cijev. Pojedini vodovi i kablovi mogu biti ukopani u tlo ispod kolovozne konstrukcije ili postavljeni u vazduh. Mrea toplovoda koja se u naseljima nalazi ispod kolovozne konstrukcije mora biti postavljena u zatitnu betonsku kinetu, ija se gornja strana nalazi ispod kolovoza, u skladu sa upustvima organa za upravljanje putevima. Gasovod, iji je radni pritisak vei od 16 bara mora postavlja se du puteva za vee udaljenosti, s tim da udaljenost od vanjskog ruba kolovoza mora da iznosi najmanje 10 m, dok gasovod iji je radni pritisak manji od 16 bara mora biti udaljen od ruba kolovoza najmanje 2,50 m. Mrea telekomunikacionih kablova mora biti udaljena od ruba kolovoza najmanje 1 m i postavljena na najmanjoj dubini od 1 m. Kablovi za napajanje elektrinom energijom, koji se slobodno proteu u vazduhu, moraju biti udaljeni najmanje 10 m od ruba kolovoza. Ukrtanje puta i vazdunog kabla za napajanje elektrinom energijom mora biti izvedeno na najmanjoj visini od 7,50 m iznad kolovoza. Potporna konstrukcija transportnog sredstva mora biti postavljena na minimalnoj udaljenosti od 10 m od ruba kolovoza. Instalacije se preko mosta vode kada su druge mogunosti iz tehnikih ili ekonomskih razloga neprihvatljive. Instalacije se ne smiju ugraivati u stubove i nosive betonske elemente gornje konstrukcije. Sve instalacije, koje prolaze kroz mostove moraju biti ugraene u zatitne cijevi. Instalacije moraju biti ugraene na mjestima koja omoguavaju lagani pristup odravanja, uklanjanja ili dodavanja. Postavljanje trupa puta unutar ili izvan zone aerodroma mora biti u skladu sa odredbama, standardima i preporukama ICAO (Meunarodne organizacije civilnog vazduhoplovstva). Putevi koji se proteu du lokacija prirodnih materijala kao to su kamenolomi, pjeskare, glinita, ljunkare i td., moraju biti udaljeni od navedenih lokacija u cilju spreavanja bilo kakvog uticaja lokacije trupa puta, i/ili u cilju spreavanja uticaja na bezbjednost odvijanja saobraaja. Pod time se misli na miniranje, stvaranje praine i td. Tehnologija dobijanja ili prerade prirodnih materijala u sklopu lokacije puta ne smije da utie na preglednost i rapavost puta. Neophodno je sprijeiti padanje miniranog kamenog materijala u podruje puta i na kolovoz. Kod ukrtanja puteva sa eljeznikim prugama treba imati u vidu najmanje dozvoljena rastojanja koja iznose: 1000 m na dionici pruge sa najveom dozvoljenom brzinom kretanja do 100 km/h; 1500 m na dionici pruge sa najveom dozvoljenom brzinom kretanja do 120 km/h; 2000 m na dionici pruge sa najveom dozvoljenom brzinom kretanja preko 120 km/h. U izuzetnim sluajevima, udaljenost izmeu dva susjedna pruna prelaza moe biti manja, ukoliko je izgradnja puteva za povezivanje znatno sloena ili ukoliko njihova duina prelazi 4 km. Opti uslovi za gradnju u zatitnim pojasevima U cilju obezbjeenja infrastrukturnih sistema i graevina za funkciju kojoj su namijenjeni, posebnim zakonima, provedbenim propisima i opim aktima nadlenih organa (o putevima, eljeznici, vodama i td.) utvruju se i ureuju zatitni infrastrukturni pojasevi du trasa infrastrukturnih graevina. Ti zatitni infrastrukturni pojasevi su: Zatitni putni pojas; Zatitni pruni pojas; Zatitni aerodromski pojas; Zatitni dalekovodni pojas; Zatitna zona izvorita vode i vodoprivrednih graevina; i Drugi zatitni pojasevi (cjevovodi industrijske vode, ljakovodi, plinovod). Proces prostornog planiranja Pored razvojne, prostorno planiranje ukljuuje organizacionu (namjena zemljita), regulativnu, kontrolnu i zatitnu funkciju. Proces planiranja ini niz izbora u svakoj fazi planiranja, a obino na etiri osnovna nivoa, tj. kod formulisanja vrijednosti, kod identifikacije sredstava, kod prijedloga rjeenja i kod sprovoenja ili primjene na terenu, tj. efektuacije ili implementacije. Prvi korak u procesu prostornog planiranja ini analiza i vrednovanje postojeeg stanja na terenu u granicama obuhvata plana. Analiza obuhvata: Prirodne uslove; Stvorene uslove; Ostale uslove. Prirodne uslove ine: 1. Geografija-geografski poloaj, oblik zemljita, planine, rijeke, jezera, administrativna podjela i td.; 2. Geologija-rudno i mineralno bogatstvo, sastav zemljita i povrinskog sloja, biljni svijet, analize nosivosti tla i pogodnosti izgradnje, pokretni tereni, tektonski poremeaji i td.; 3. Hidrografija i hidrologija-izvori, rijeke, vodoplavna zemljita, bare, movare, podzemne vode, melioracija, odvodnjavanje i navodnjavanje, asanacija zemljita i td.; 4. Topografija i konfiguracija zemljita-reljef terena, plastika terena i karakter; 5. Pedologija-oznake zemljita pogodnog za poljoprivredu i umarstvo; 6. Klimatologija-vjetrovi, padavine, temperature, karakter klime, mikroklima, oblanost, vodeni talozi, magle, uestalost javljanja i brzina vjetrova, osunanost i td.; 7. Prirodna botstva-bogatstva prirodnih nalazita; i 8. Prirodne pojave-trusni pokreti, poplave, sue i sl. Stvorene uslove ine: 1. Demografski podaci-broj stanovnika, prosjean godinji prirataj stanovnika, mehaniki prirataj stanovnitva, struktura domainstava, kretanje stanovnitva i td.; 2. Historijski razvoj-historijski spomenici i historijska mjesta, narodne seobe, dosadanji razvoj naselja, opte osobine, navike i kulturno stanje stanovnitva i td.; 3. Saobraaj-znaaj i pravci, vrsta i kapaciteti i td.; 4. Privreda-vrste glavnih privrednih djelatnosti, poloaj i kapaciteti pojedinih industrija i rudnika, prirodna bogatstva i uslovi njihovog koritenja u privredne djelatnosti, stanovnitvo i radna snaga, osnovna sredstva, drutveni proizvod i nacionalni dohodak i td.; 5. Drutveno-socijalna djelatnost-briga o ovjeku, kulturno-prosvjetno uzdizanje, socijalno-zdravstvene prilike i td.; 6. Umjetnika djelatnost-arhitektura, vajarstvo, skulptura; 7. Ekonomski faktor-uloga glavnih gradova u razvoju privrede, ekonomski razvoj podruja, porast gradskog stanovnitva i td.; 8. Fiziki faktori-urbanizacija prostora, stambeni objekti i naselja, objekti drutvene infrastrukture, granice podruja gradova i naselja, specifini objekti i mjesta i td.; 9. Administrativni faktor-administrativno-teritorijalni ustroj, zakonska podloga, komunalni sistem. Ostali uslovi su: 1. Javne funkcije-pravna funkcija i pravosue, drutvene organizacije, kulturne, zdravstvene, prosvjetne i socijalne ustanove, slube informisanja, vojska i td.; 2. Graevinski fond-zgrade i stanovi; 3. Komunalni servis-snabdjevanje vodom, kanalizacija, pogoni osvjetljenja i grijanja, komunalna preduzea i usluge i td.; 4. Nacionalni dohodak-osnovni pokazatelji; i 5. Podloge-topografske, geoloke i katastarske podloge. Drugi i najtei korak u prostornom planiranju je odreivanje ciljeva, zadataka, prioriteta i strategije budueg prostornog ureenja. Analiza postojeeg stanja je podloga za odreivanje tih ciljeva i zadataka, a razvojne prednosti ili slabosti odreenog podruja odredit e specifine prioritete i strategiju. Tako npr. ako se za neko podruje utvrde ciljevi i zadaci onda se na osnovu njih moe utvrditi i vizija koja moe glasiti da ta sredina bude moderna, evropski orjentisana, sa ciljem to vee zaposlenosti, jakog poduzetnitva i javnog i drutvenog sektora, efikasne administracije i sa visokim kvalitetom ivljenja. Nakon utvrivanja vizije odreuju se principi, zadaci i strategija za ostvarenje tog cilja, a prostorni plan tog podruja je dokument koji grafiki i tekstualno definie sve to u prostoru. Trei i najvaniji korak u prostornom planiranju je izrada i donoenje prostornog plana koji podrazumijeva dugotrajnu i sloenu proceduru koju ini zakonska i tehnika procedura. Zakonska procedura tee od donoenja odluke za izradu plana, od izbora nosioca izrade plana, preko javnih rasprava i uea javnosti do samog donoenja plana i odluke o sprovoenju plana. Tehnika procedura se odvija kroz analizu i vrednovanje raznih varijantnih rjeenja, jer svaki cilj i svaka vizija moe imati vie fizikih izraza u prostoru. Izbor najoptimalnije i najpovoljnije varijante se vri u dva koraka kroz nacrt i kroz prijedlog plana. Onog momenta kada zakonodavno tijelo donese odluku o usvajanju plana on postaje pozakonski akt i kao takav se moe implementirati na terenu. etvrti korak u prostornom planiranju je implementacija prostornog plana na terenu. Ukoliko prostorni plan nije vizionarski i nije dobro predvidio drutveno-ekonomske promjene u drutvu onda e on vrlo brzo postati koniar razvoja i poprimiti sanacioni karakter. Ukoliko je plan previe vizionarski i zanemaruje drutveno-ekonomsko okruenje i uslove onda e on ostati samo idealizirana slika koja nikada nee doivjeti svoju realizaciju. U implementaciji planova veliku ulogu ima zakonodavstvo, te ekonomska razvijenost nekog podruja. Ukoliko je zakonska regulativa komplikovana (kao to je sluaj u BiH) onda postupci ekspropijacije traju beskonano dugo, te budui investitori trae druge lokacije. U implementaciji planova na nekom podruju uestvuju sve optinske slube, kao i razne institucije i organizacije koje se bave prostornom problematikom, te je potrebna dobra koordinacija u radu ovih tijela. Peti korak ini monitoring koji se odvija kroz inspekcijski nadzor, kroz izdavanja raznih odobrenja o gradnji, tehnike prijeme, izdavanje upotrebnih dozvola, izdavanje raznih suglasnosti i rjeenja i td. Sve dobro i loe to se odvija na terenu snima se i arhivira u optinskim slubama, a korisnici i vlasnici zemljita i objekata u zoni obuhvata plana svoje primjedbe, zahtjeve i sugestije dostavljaju u optinske slube. Na osnovu monitoringa se moe uoiti moment kada plan postaje konica razvoja, te se u tom sluaju donosi odluka o njegovom stavljanju van snage, o njegovoj izmjeni ili njegovoj dopuni i tako proces planiranja poinje od poetka. Radi prikupljanja, racionalnog koritenja i obrade podataka od znaaja za planiranje, ureenje, koritenje i zatitu prostora, u BiH se tek uspostavlja jedinstveni prostorno-informacioni sistem. On obuhvata podatke i informacije koje imaju raunarsku podrku na cijelom prostoru BiH, za sada odvojeno za entitete i Brko Distrikt. Svake dvije godine organi uprave nadleni za poslove urbanizma dostavljaju detaljan izvjetaj nadlenom ministarstvu. Izvjetaj sadri analizu sprovoenja dokumenata prostornog ureenja i drugih dokumenata, ocjenu sprovedenih mjera i njihovog uticaja na odrivo raspolaganje prostorom, na zatitu vrijednosti prostora i ivotne sredine, te druge elemente od znaaja za prostor. Na osnovu ovog izvjetaja nadleno ministarstvo izrauje dvogodinji Izvjetaj o stanju u prostoru na osnovu kojeg vlada donosi etverogodinji Program mjera i aktivnosti za unapreivanje stanja u prostoru. Programom mjera utvruju se i druge mjere za sprovoenje politike i dokumenata prostornog ureenja, ukljuujui materijalno i tehniko unapreivanje strunih slubi i organizacija prostornog ureenja. Proces prostornog planiranja ima kontinuiran i ciklian karakter. Svakom novom izradom plana zapoinje novi ciklus koji se uvijek odvija u drugaijim okolnostima, jer pored lokalnih uslova na promjene neke sredine utiu i opta kretanja u svijetu.

Odreivanje ciljeva, zadataka, prioriteta i strategije razvoja

Monitoring, inspekcijski nadzor, odobrenja ogradnji i ureenju i td.Analiza i vrednovanje postojeeg stanja u prostoruIzrada i donoenje plana

Sprovoenje (implementacija) plana na terenu

Slika 2. Kruni ili ciklini proces prostornog planiranja Ovi procesi se obino odvijaju ujednaenim tempom i predvidljivom dinamikom, ali se nekada deavaju skokovite promjene koje se ne mogu predvidjeti ni jednim planskim dokumentom. Zbog toga se u svijetu skrauje vrijeme vaenja nekog plana sa 25 na 5-10 godina, a akcenat se stavlja na: Koncept odrivog razvoja; Vezu grada i pripadajue regije i stvaranja novog prostornog koncepta grada-regiona; Smanjivanje razlika na relaciji selo-grad; Zatita i unaprijeenje okolia; Novi pristup u tretmanu otpada; Koordinaciju svih korisnika prostora po horizontali i vertikali; Ukljuenje javnosti u svim fazama prostornog planiranja; i Koordinacija javnog i privatnog sektora i td. Prostorno planiranje i dalje evoluira kroz primjenu novih tehnologija, ali i kroz razvoj novih metoda i modela planiranja i vremenom ima sve veu ulogu u razrjeenju mnogobrojnih problema i konflikata koji se javljaju u prostoru. Za razliku od planiranja u prethodnom periodu koje je imalo strogu hijerarhiju od dravnog-centralnog do lokalnog (najnieg) sada se ono kree obrnuto, tj. od lokalnog prema dravnom. Prostorno planiranje i savremeni drutveno-ekonomski procesi u prostoru Industrijalizacija Urbanizacija Deagrarizacija Deagrarizacija (lat. de-odvajanje od neeg, ager-zemlja, polje) oznaava proces prelaska aktivnog poljoprivrednog stanovnitva u nepoljoprivredne djelatnosti, sekundarne i tercijarne. Pored velikih ekonomskih i socijalnih problema koje ovaj proces izaziva, deagrarizacija izaziva i velike probleme u prostoru, te joj se stoga posveuje velika panja u procesu prostornog planiranja. Kao i kod industrijalizacije, i deagrarizaciju definiu tri procesa: Demografski; Fizionomski; Funkcionalni. Deagrarizacija moe biti posredna (direktna) i neposredna (indirektna). Sa aspekta prostornog planiranja deagrarizacija je veoma vana, jer se njome izaziva poveanje ili smanjenje broja stanovnika na odreenom podruju, poveava ili smanjuje gustina naseljenosti, izazivaju promjene u polnoj i starosnoj strukturi, izaziva odumiranje seoskih sredina sa jedne strane i razvoj gradskih sredina sa druge strane, izazivaju promjene u privrednoj aktivnosti odreenog prostora, promjene u namjeni i nainu koritenja zemljita, ruralizacija gradova i urbanizacija sela, degradacija poljoprivrednog zemljita i dr. Uticaj industrijalizacije, urbonizacije i deagrarizacije na prostorni razvojnu BiH i u svijetu Svi ovi procesi u naoj zemlji su zapoeli 60-ih godina sa naglim razvojem industrije i mada su u poetku imali jako drutveno usmjerenje nisu se mogle sprijeiti sve negativne posljedice koje su ovi procesi izazvali u prostoru. To se najbolje vidi u lociranju najveih industrijskih kompleksa u gradskim centrima, u nezavrenim gradovima, u velikom prisustvu individualnog stanovanja u gradskim centrima, u naputenim selima, u zaputenoj poljoprivredi i td. Treba napomenuti da interakcijski odnos industrijalizacije, urbanizacije i deagrarizacije moe imati dva osnovna tipa: Normalan; i Hipertrofian. Normalan ili uravnoteen tip odnosa oznaava skladan i uravnoteen razvoj ovih procesa u jednom duem periodu na odreenom prostoru pri emu ne dolazi do drastinih promjena na relaciji selo-grad. Hipertrofian tip odnosa oznaava naglaenu disproporciju izmeu ova tri procesa, pri emu je jedan od njih naglaen. Deagrarizaciju u svijetu neminovno prate i druge negativne pojave u prostoru kao to su depopulacija sela i ruralnih podruja, feminizacija sela, seniorizacija sela i td., a s obzirom da su ove pojave dodatno uslonjene ratnim deavanjima potrebno je pojasniti ta znae ovi pojmovi. Depopulacija oznaava smanjenje broja stanovnika u odreenom podruju, a nastaje kao rezultat jedne ili vie dravnih, ekonomskih, socijalnih ili ekolokih mjera. Feminizacija sela je nastala zbog pogibije uglavnom mukog i radno sposobnog stanovnitva, zbog odlaska radno sposobnog stanovnitva (uglavnom mukog) u grad ili u druge zemlje usljed ega je na selima ostala uglavnom enska populacija. Seniorizacija je nastala pod istim okolnostima kao prethodna pojava s tim da je u ovom sluaju sa sela otilo i mlae stanovnitvo radi obrazovanja i kolovanja u gradu. Bespravna i neplanska gradnja Kao najdirektnija i najvidljivija posljedica navedenih procesa industrijalizacije, urbanizacije i deagrarizacije je bespravna i neplanska gradnja koja se u BiH i susjednim zemljama pojavljuje poetkom 60-ih godina XX vijeka. Bespravna izdradnja je drutvena pojava sa vie dimenzija od kojih su najvanije pravna, urbanistika, ekonomska i socioloka. U pravnom smislu ona predstavlja samovolju graana koji pribjegavaju bespravnoj gradnji, a da prethodno ne trae potrebne dozvole za gradnju. U urbanistikom smislu bespravna gradnja stvara runu sliku grada, ali istovremeno onemoguava realizaciju prostornih planova. U ekonomskom smislu bespravni graani sopstvenim sredstvima grade kue mada su prisiljeni izdvajati od svoje plate za stambene fondove i rjeavanje stambenih problema drugima to im na neki nain daje moralnu satisfakciju za to to rade. U sociolokom smislu bespravni graditelji stvaraju homogena naselja, jer su slini u svom socijalno-ekonomskom motivu da na bespravan nain rijee stambeno pitanje, a takoer su slini i po socijalno-profesionalnoj strukturi i socijalnom porijeklu. Bespravna izgradnja je sve do 1992. godine osuivana, ali ne i rjeavana mada je bilo vie pokuaja da se pronau i eliminiu uzroci njene pojave. U novom drutveno-politikom i ekonomskom sistemu bespravna izgradnja je usljed ratnih dejstava i opte nesigurnosti viestruko poveana. Ni druge zemlje nisu imune od ove drutvene pojave, jer su gradovi oduvijek bili mjesta koja su nudila bolji ivot i bolje anse za uspjeh. Divlja naselja u Maroku, Aliru, Tunisu, i Egiptu se zovu squatter (divlja) ili bidonnvilles naselja, u Turskoj gecekondu i td. U nekim gradovima njihov udio je vei od 75% ukupnog gradskog stanovnitva. S obzirom da su ta naselja graena od dasaka, kartona i lima zovu ih jo i shanty town (naselja daara), bidonnvilles (naselja limenki) i td., a poto se neke kue grade praktino preko noi zovu ih jo i mushrooms (naselja gljive). U veem dijelu Indije ovakva naselja zovu bustees, a u junoj Indiji cheris, dok ih u Pakistanu zovu jhuggis. U Meksiku su 1952. godine divlja naselja zauzimala i do 23,4% teritorije grada (14,2 % stanovnitva) da bi se ovaj broj godinama poveavao do 41,5% teritorije i 40% stanovnitva. Takva naselja zovu squatter ili colonias proleterias, a grade se na brzinu od otpadnog materijala kao to su daske, karton ili lim. U Brazilu ih zovu favelas, u ileu callampas, u Vencueli ranchos ili barrios, u Peruu barriadas ili pueblos jovenes, u Argentini villas miserias i td. Divlja, bespravna, nelegalna ili neplanska gradnja je drutveni proces prisutan u svim zemljama u razvoju. Neplanska gradnja podrazumijeva svaku legalnu izgradnju na podrujima koja nemaju prostorno-plansku dokumentaciju, te se odobrenja o gradnji izdaju na osnovu strunih ocjena posebnih komisija i tijela koja formiraju nadleni organi uprave. Ovakva izgradnja se obino manifestuje kroz disperziju u prostoru i nekontrolisano irenje naselja, gradnju uz putne komunikacije ili veliku koncentraciju u gradskim sreditima. Nije poznato da je pokrenut i jedan sudski sluaj protiv bespravnih graditelja, a mogui razlozi za takvo stanje se nalaze i u sljedeim injenicama: Proizvodnja graevinskih materijala je profitabilna djelatnost i jedna od rijetkih sa punom zaposlenou, a veliki dio te proizvodnje ide u bespravnu izgradnju; Sredstva naih graana koji rade ili ive u inozemstvu najvie se troe u graevinski materijal i u bespravnu izgradnju omoguavajui tako znaajan ekonomski priliv deviza u privredni sistem zemlje; Veliki broj nezaposlenih su angaovani u malim graevinskim ekipama koji rade na bespravnim objektima odakle stiu neophodne prihode; Za mnoge pojedince, domainstva i drutvene grupe kao to su izbjeglice, nezaposleni, etnike manjine, mladi parovi i sl., gradnja sopstvene kue u fazama na dostupnoj parceli zaobilazei skup, spor i komplikovan formalni sistem traenja i dobijanja uvjerenja i dozvola za gradnju je jedino mogue rjeenje stambenog pitanja; Usljed nedostataka programa za rjeavanje socijalnog stanovanja drutvo tolerie izgradnju nelegalnih kua i naselja kao efikasnu i neformalnu politiku socijalnog stanovanja. Pored naoigled niza prednosti koje prua bespravna izgradnja ovu aktivnost prate mnogo vei rizici koji se ogledaju u sljedeem: Nemogunost prikljuenja objekta na javnu gradsku infrastrukturu; Nemogunost legalizacije objekta i unoenje prava vlasnitva u zemljinje knjige; Stalni pritisci graevinske inspekcije ili drugih optinskih slubenika i slubi i strah od mogueg procesuiranja ili ruenja objekta; Nemogunost djelovanja u sluaju da i komija pristupi bespravnoj gradnji kojom ugroava njegov objekat; i Nemogunost prodaje objekta i umanjena trina vrijednost istog.Bilo da se nalaze na strmim padinama ili u rijenim dolinama ovakva naselja su pored nedostatka osnovne infrastrukture i urbanistikog reda podlona raznim prirodnim katastrofama u vidu poplava ili klizita, jer su povrine na kojima niu ova naselja neureene i neizgraene upravo zbog tih opasnosti.

Prostorno-planska dokumentacija Planerska struktura u izradi prostorne dokumentacije Prostorno planiranje kao sloena nauka U procesu izrade prostornih planova sudjeluje vei broj strunjaka razliitih profila obrazovanja ili specijalizacija, ali i veliki broj strunih institucija, zavoda, instituta i td. U zavisnosti od prostranstva ili nivoa na kojem se radi neki plan, te u zavisnosti od raspoloivih tehnikih i finansijskih sredstava kao i drugih specifinih uslova zavisit e broj strunjaka i naunih disciplina koje e biti angaovane. U tom sluaju doi e do meusobnog preklapanja ili povezivanja razliitih naunih disciplina na tri mogua naina: Multidisciplinarni odnos-Multidisciplinarnost znai saradnju razliitih naunih disciplina u kojoj svaka od njih zadrava svoje temeljne osobine i metode, ali ipak s izvjesnim prilagoavanjima, pa i odstupanjima od vlastitih optimuma u interesu zajednikog cilja. Prednost ovih pristupa ogleda se u ekspertnom istraivanju svake naune discipline, a nedostatak je u tome to svaka nauna disciplina ostaje u granicama svoje specijalnosti bez saradnje sa drugim naukama. Interdisciplinarni odnos-Interdisciplinarnost je funkcionalna saradnja razliitih naunih disciplina angairanih na nekom zadatku pri emu svaka zadrava svoje vlastite osobine i metode. Prednost ovog pristupa je u tome to vie naunih disciplina moe zajedniki rjeavati odreeni problem ili vie naunih disciplina moe pomoi jednoj naunoj disciplini u rjeavanju odreenog problema. Tom prilikom se mogu formirati i radni timovi sastavljeni od eksperata razliitih naunih ili tehnikih disciplina. Polidisciplinarni (transdisciplinarni) odnos-polidisciplinarnost je zajednika aktivnost prvobitno razliitih disciplina u kojoj svaka od njih naputa, vie ili manje, vlastite osobine i metode, a poprima nove pri tome se koncentriui oko novog centra interesa. Prednost ovog principa je u tome to se mogu formirati timovi eksperata za odreeni problem tako da svaki ekspert poznaje taj problem kroz vie naunih disciplina, ali u toku rada ta saznanja razmjenjuje sa drugim ekspertima, pa je u zavrnici olakan proces sinteze plana. Prostor je postao centrom zajednikog interesa mnogih nauka, te se stoga moe smatrati da se razvila i samostalna nauka o prostoru koja je, ujedinjujui razliite naune poglede, postala prepoznatljiva i u velikoj mjeri samostalna.

Planerska ekipa Opte i posebne uslove za formiranje i rad planerskih institucija utvruje svaka zemlja svojim zakonskim i podzakonskim aktima. Do 1990. godine u BiH vee optine su imale Zavode za urbanizam i prostorno planiranje i Institut za urbanizam i prostorno planiranje u Sarajevu. Nakon promjene drutveno-politikog ureenja zemlje ovi optinski zavodi za urbanizam su ili privatizovani ili transformirani u javna preduzea od znaaja za optinu, a samo malobrojni optinski zavodi za urbanizam su opstali i to uglavnom u veim gradovma kao to su Sarajevo, Banja Luka, Mostar, Tuzla i dr. Nakon Dejtonskog sporazuma i nove administrativno-teritorijalne podjele BiH, Republika Srpska je formirala Zavod za urbanizam u Banja Luci za podruje tog entiteta, Brko Distrikt je formirao Zavod za urbanizam za podruje distrikta, dok su neki kantoni u FBiH formirali zavode za prostorno planiranje na podruju kantona. Izmeu zavoda za prostorno planiranje, dravnih institucija i drugih uesnika u planiranju postoje razliite veze kao to su: Administrativne-priprema dokumentacije, podloga, informacija o lokacijama i td.; Regulativne-tumaenja planova i njihova primjena ili izrada; Informativne-obavjetavanje o planu i saradnji u raznim fazama izrade; i Direktivne-sprovoenje usvojenih planova. Institucije i zavodi koji se bave izradom planerske dokumentacije moraju imati zaposlene strunjake raznih profila (uglavnom po 3 strune osobe svake struke za razvojne planove i po 2 strune osobe za detaljne planove) koji ine primarnu ekipu koja se po potrebi proiruje strunim osobama, specijalistima i ekspertima drugih profila i naunih disciplina, te raznim strunim i specijaliziranim institucijama, institutima i zavodima. U okviru planerske ekipe treba razlikovati struke, koje su u uem krugu i koje su osposobljene za neposredan rad na planu, od struka koje mogu samo svojim vanjskim doprinosom na njega uticati. U uoj planerskoj ekipi uglavnom sudjeluju struke: Urbanizam/arhitektura; Geografija; Saobraaj; Prostorna ekonomija; i Pejzana arhitektura. Planersku ekipu u irem sastavu sainjavaju: 1. Glavni prostorni planer: Arhitekt/urbanist; 2. Specijalizirani saradnici-prostorni planeri: Geograf; Ekonomist; Pejzani arhitekt; Saobraajni inenjer; Graevinski inenjer (svih usmjerenja); Elektroinenjer; Energetiar/mainac; i Inenjer geodezije. 3. Vanjski konsultanti: Sociolog; Historiar, historiar umjetnosti, etnolog, arheolog; Pravnik zemljinog fonda; Pedolog; Agronom, umar; Biolog, biohemiar, hemiar; i Statistiar, demograf i dr. Metodologija izrade prostornih planova Postupak pripreme, izrade i sadraja dokumenata prostornog planiranja u nekoj zemlji ili nekoj njenoj administrativno-teritorijalnoj jedinici (entitet, kanton i sl.) utvruje se posebnom uredbom od strane nadlenog ministarstva. Postupak pripreme i izrade Prostornog plana obuhvata dvije osnovne faze: Priprema i izrada Prostorne osnove; Izrada prednacrta, nacrta i prijedloga Prostornog plana. Prostorna osnova sadri snimak i ocjenu postojeeg stanja u prostoru i osnovne ciljeve planiranog prostornog razvoja-koncepciju razvoja, odnosno ureenja prostora, a obuhvata: Snimanje postojeeg stanja i problema u prostoru i ureenju prostora, njegovu analizu i ocjenu mogunosti daljeg razvoja; Opte ciljeve prostornog razvoja; Posebne ciljeve prostornog razvoja; Izradu osnovne koncepcije prostornog razvoja, odnosno smjernice planiranog prostornog razvoja, koje obavezno sadre naela, ciljeve prostornog razvoja i planska opredjeljenja, temeljena na zakonskim odredbama, relevantnim dokumentima UN-a, Vijea Evrope, EU i dr.; Izradu studije ranjivosti prostora. Prednacrt, nacrt i prijedlog Prostornog plana sastoji se od grafikog i tekstualnog dijela.

Metodologija izrade prostornih planova temelji se na: Naunom istraivanju; Poznavanju politike volje stanovnitva izraene kroz sistem vlasti; Strunoj tehnologiji izrade; i Kreativnosti voenja plana. Da bi se uopte moglo pristupiti izradi nekog plana, neophodno je poznavanje tretiranog prostora, a analiza postojeeg stanja osim to je neophodna mora biti voena permanentno i potpuno nezavisno o planu. Meutim, postoji i analiza koja je sastavni dio plana i koja se mora raditi istovremeno s planom kao njegov sastavni dio. To je postavljanje hipoteza moguih rjeenja, izrada problemske karte i izrada programske karte. Faze rada nisu istovjetne s dijelovima prostornog plana iako e analiza biti zastupljenja na poetku. Radne aktivnosti po fazama i osnovnom sadraju kod izrade prostornog plana odvijaju se u pet osnovnih faza. U prvoj pripremnoj fazi vri se: Opredjeljenje karaktera, predmeta i prostornog obuhvata plana; Evidencija i ocjena postojee dokumentaciono-informacione osnove; Sinhronizacija prostornog plana i drugih prostornih i urbanistikih planova; Programski zadatak za izradu prostornog plana; Programi istraivanja u okviru za plan najznaajnijih tema; Normativno-pravna regulativa (polazne osnove za donoenje normativno-pravnih i utvrivanje drugih ataka za fazu pripremanja, donoenja i sprovoenja prostornog plana); i Predraun potrebnih sredstava za izradu prostornog plana. U drugoj fazi vri se formiranje informacione osnove prostornog plana: Prikupljanje raspoloive studijske, studijsko-analitike, plansko-razvojne, investiciono-tehnike i druge dokumentacije kojom raspolau optine, kantoni i drugi pravni subjekti i institucije; Pribavljanje i izrada izvoda iz drutvenih, prostornih i granskih planova irih, susjednih i uih podruja; Specifikacija stavova predstavnika politikih stranaka, organa uprave i drugih zainteresovanih pravnih subjekata i organizacija o ciljevima razvoja i ciljevima u oblasti izgradnje i ureivanja podruja; Formiranje dokumentacije o fiziko-geografskim i biogeografskim karakteristikama podruja; Formiranje dokumentacije o stanovnitvu i radnoj snazi; Evidencija podataka o strukturi privrede i drutveno-ekonomskoj razvijenosti; Evidencija fizikih fondova (stambene strukture, komunalne infrastrukture i td.); Pribavljanje geodetske i topografske dokumentacije, formiranje kartografskih podloga (R-1:100 000, 1:50 000, 1:10 000); Pribavljanje druge dokumentacije koja je od znaaja za rad na planu; Selekcija, sistematizacija i obrada informacija; Formiranje sistema pokazatelja i indikatora po odreenim oblastima; Kartografska interpretacija pokazatelja i indikatora; i Elaboriranje i prezentacija informaciono-dokumentacione osnove prostornog plana. U treoj fazi vri se izrada studijsko-analitike dokumentacije: Studijsko-analitika dokumentacija obrauje se po granskim (sektorskim) i meugranskim oblastima. Predviaju se tri nivoa obrade studijsko-analitike dokumentacije. Interpretacija do sada uraenih planova, studija i ekspertiza. Izrada strunih ekspertiza. etvrta faza predstavlja izradu smjernica za dogovor o osnovama plana: Koritenje prirodnih resursa; Strategija daljeg izgraivanja prostora; Stanovnitvo, urbanizacija, naselje, stanovanje; Strategija razvoja privrednih i drutvenih djelatnosti na podruju; Mrea naselja i funkcije centara; Koncepcija razvoja regionalne i komunalne saobraajne i tehnike infrastrukture, komunalnih objekata i povrina; Strategija i osnovne politike zatite i unapreenja ivotne sredine, prirodnih ambijentalnih vrijednosti, kulturnog blaga i td.; Koncept zajednikih ciljeva i interesa razvoja; Koncept zajednikih ciljeva i interesa u domenu izgradnje, ureenja i koritenja prostora; i Izrada nacrta dogovora o osnovama plana. U petoj fazi vri se izrada planske dokumentacije: Prirodne i stvorene pogodnosti i ogranienja (sinteza). Izrada planskih varijanti. Nacrt plana-dugorona koncepcija organizacije i ureenja prostora. Izrada prijedloga plana. Odluka o donoenju i sprovoenju plana (Skuptina ili Vijee). Dokumenti i planovi prostornog ureenja u BiH Pojam i podjela planova prostornog ureenja Dokumentima prostornog ureenja odreuju se organizacija, namjena i nain koritenja i upravljanja prostorom, kao i kriterijumi i smjernice za ureenje i zatitu prostora.

Dokumenti prostornog ureenja su: Strategije prostornog razvoja (drave, podruja posebnih namjena i td.); Prostorno-planska dokumentacija (razvojni i detaljni planovi svih nivoa). Strategije, prostorni i urbanistiki planovi su razvojni, strateki, dugoroni dokumenti kojima se definiu osnovni ciljevi i principi razvoja u prostoru. Strategije se donose za period do 10 godina, dok se prostorni i urbanistiki planovi donose za period do 20 godina. Planski dokumenti odreuju svrsishodno organiziranje, koritenje i namjenu zemljita, te mjere i smjernice za zatitu prostora. Planski dokumenti su: 1. Prostorni planovi: Prostorni plan drave (ili entiteta); Prostorni plan kantona (distrikta ili regije); Prostorni plan podruja posebnih obiljeja; i Prostorni plan optine (jedinice lokalne samouprave); 2. Urbanistiki planovi (uglavnom za gradove i gradska naselja); 3. Zoning plan (u Republici Srpskoj); 4. Detaljni planski dokumenti: Regulacioni plan; Urbanistiki projekat; Plan parcelacije ( u izuzetnim sluajevima); i Urbanistiki red (u Brko Distriktu). U BiH osnovna podjela se vri na prostorne, urbanistike i detaljne planove prostornog ureenja. Svaka drava (ili njena administrativna jedinica) zakonskim aktima odreuje obavezno donoenje planskih dokumenata, kao i njihovu strukturalnu podjelu. U BiH su to: Prostorni plan (FBiH i RS); Prostorni plan kantona (FBiH); Urbanistiki plan (generalni), (u FBiH za gradove Mostar i Sarajevo); Prostorni plan opine (u FBiH za opine na podruju gradova Sarajevo i Mostar); Prostorni plan podruja posebnih obiljeja (u FBiH za podruja od znaaja za FBiH, a u RS za podruja od znaaja za RS); Urbanistiki plan (u FBiH za urbano podruje opine u kojoj je smjeteno sjedite kantona); Zoning plan, regulacioni plan i urbanistiki projekat (u FBiH za podruja za koja je takva obaveza utvrena planom ireg podruja). Karkateristika svih planova je subkoordinacija planova, odnosno svaki plan se bavi odreenim teritorijem i njemu pripadajuim nivoom planiranja i usklaen je sa planom vieg reda.

Naela prostornog planiranja i planskih dokumenata Opta naela Planski dokumenti odreuju svsishodno organiziranje, koritenje i namjenu zemljita, te mjere i smjernice za zatitu prostora, ali svaka drava ili njena administrativno-teritorijalna jedinica utvruje i druga osnovna naela planiranja, organizacije i ureenja prostora koja se zasnivaju na Prostornoj osnovi ili Strategiji razvoja te zemlje u odreenom planskom periodu. Opta naela planiranja prostora (bez obzira na koju zemlju se odnose) obino se zasnivaju na: Zatiti prostora u skladu sa principima odrivog razvoja; Zatiti integralnih vrijednosti prostora i zatiti i unapreenju stanja okolia; Usaglaenosti interesa korisnika prostora i prioriteta djelovanja od znaaja za dravu; Usaglaenosti planskih dokumenata niih nivoa sa planskim dokumentima drave; Usaglaenosti planskih dokumenata izmeu administrativno-teritorijalnih jedinica unutar drave; Usaglaenosti planskih dokumenata drave sa planskim dokumentima susjednih drava; Javnosti i slobodnom pristupu podacima i dokumentima znaajnim za planiranje, i Uspostavljanju sistema informacija o prostoru u svrhu planiranja, koritenja zemljita i zatite prostora drave. Prostorni plan drave ili njene federalne jedinice U BiH ovaj plan se donosi za FBiH i RS, a razrauje planska opredjeljenja iz Prostorne osnove drave ili entiteta uz uvaavanje prirodnih, kulturno-historijskih i pejzanih vrijednosti. Utvruju osnovna naela planskog ureenja prostora, ciljeve prostornog razvoja, zatitu, koritenje i namjenu zemljita, a naroito: Osnovnu namjenu zemljita; Meusobnu povezanost prostora niih administrativno-teritorijalnih jedinica; Graevine i koridore magistralne i druge infrastrukture od znaaja za dravu; Drugu infrastrukturu od znaaja za dravu ili entitet (zdravstvo, nauka i dr.); Mjere zatite okolia; Mjere za obnovu i sanaciju prostora; Zatitu graditeljskog i prirodnog naslijea; Mjere zatite od prirodnih i ljudskim djelovanjem izazvanih nepogoda i katastrofa i ratnih djelovanja; i Nain i obim iskoritavanja mineralnih sirovina. Prostorna osnova (drave ili entiteta), Program mjera i Odluka o provoenju prostornog plana sastavni su dijelovi Prostornog plana. Prostorni plan entiteta donosi Parlament (Skuptina) na prijedlog Vlade na period od 20 godina. Sastoji se iz grafikog dijela koji se izrauje u mjerilu 1:300 000 i tekstualnog dijela koji sadri polazita, ciljeve i plan, te provedbene odredbe. Prostorni plan kantona, distrikta ili regije Ovaj plan se radi na osnovu Prostornog plana drave ili entiteta, a sadri sljedea naela: Osnovnu namjenu zemljita (poljoprivredno, umsko i graevinsko i dr. povrine); Sistem naselja i urbana podruja; Graevine i koridore magistralne i druge infrastrukture od znaaja za entitet i kanton sa zatitnim infrastrukturnim pojasevima; Drugu infrastrukturu od znaaja za entitet i kanton (zdravstvo, nauka i dr.); Mjere zatite okolia sa razmjetajem graevina i postrojenja koja mogu znaajnije ugroziti okoli; Zatitu graditeljskog i prirodnog naslijea; Mjere zatite od prirodnih i ljudskim djelovanjem izazvanih nepogoda i ktastrofa i ratnih djelovanja; Nain i obim iskoritavanja mineralnih sirovina; Obaveze u pogledu detaljnijeg planiranja ureenja manjih prostornih cjelina unutar kantona (prostorni plan optine, urbanistiki plan i dr.); Grafiki dio plana se izrauje u mjerilu 1:100 000 (1:25 000). Prostorni plan podruja posebnih obiljeja S obzirom na zajednika prirodna, kulturna ili druga obiljeja, ovaj plan utvruje osnovnu organiziranost prostora, mjere koritenja, ureenja i zatite tog podruja sa aktivnostima koje imaju prednost, mjere za unapreivanje i zatitu okolia, te po potrebi odreuje obavezu izrade urbanistikih i detaljnih planova ureenja za ua podruja unutar prostornog plana podruja posebog obiljeja. Grafiki dio se na topografskoj karti izrauje u mjerilu 1: 100 000 i/ili 1:25 000, a na osnovnoj dravnoj karti 1:5 000 i/ili 1:10 000. Prostorni plan optine Utvruje temeljna naela prostornog ureenja, ciljeve prostornog razvoja, zatitu, koritenje i namjenu prostora, a naroito: Osnovnu namjenu prostora (poljoprivredno, graevinsko zemljite i td.); Sistem naselja i urbana podruja; Graevine i koridore, magistralne i druge infrastrukture od znaaja za FBiH, RS, kanton ili optinu sa zatitnim infrastrukturnim pojasevima; Drugu infrastrukturu od znaaja za FBiH, RS, kanton ili optinu; Mjere zatite okolia sa razmjetajem graevina i postrojenja koja mogu znaajnije ugroziti okolinu; Zatitu graditeljskog i prirodnog naslijea; Mjere zatite od prirodnih i ljudskim djelovanjem izazvanih nepogoda i katastrofa i ratnih djelovanja; Prostorno definiranje leita mineralnih i ostalih sirovina i mogunosti njihovog koritenja; Obaveze oko detaljnijeg planiranja ureenja manjih prostornih cjelina unutar opine; i Obaveze oko sanacije devastiranih povrina (podzemna i povrinska eksploatacija mineralnih sirovina). Grafiki dio se izrauje u mjerilu 1: 25 000 (topografska karta) i 1:5000 (katastarski plan). Urbanistiki plan Ovaj plan se donosi na osnovu Prostornog plana kantona (ili entiteta), odnosno optine, a njime se izrauje naroito: Osnovno organiziranje prostora; Koritenje i namjena zemljita sa prijedlogom dinamike njihovog ureenja; Namjena zemljita za potrebe stanovanja, rada, rekreacije, sporta, turizma i posebne namjene; Zatita graditeljskog i prirodnog naslijea; Mjere za unapreenje i zatitu okolia; Mjere zatite stanovnika i materijalnih dobara od prirodnih i ljudskim djelovanjem izazvanih nepogoda i katastrofa i ratnih djelovanja; Mjere zatite prava lica sa smanjenim tjelesnim sposobnostima; Zatitne zone; Zone obnove i sanacije, saobraajna, vodna, energetska i komunalna infrastruktura. Grafiki dio se izrauje u mjerilu 1: 25 000 (topografska karta) i 1:5000 (katastarski plan). Detaljni planovi Regulacioni plan i urbanistiki projekat ureenja utvruju: Detaljnu namjenu zemljita; Gustinu naseljenosti; Koeficijent izgraenosti; Nivelacione podatke; Regulacionu i graevinsku liniju; Nain opremanja zemljita komunalnom, saobraajnom, telekomunikacijskom i drugom infrastrukturom; Uslove za graenje i poduzimanje drugih aktivnosti u prostoru; Mjere zatite stanovnika i materijalnih dobara od prirodnih i ljudskim djelovanjem izazvanih nepogoda i katastrofa i ratnih djelovanja; Mjere zatite prava lica sa smanjenim tjelesnim sposobnostima; Druge elemente od vanosti za podruje ze koje se plan donosi. Grafiki dio se izrauje na topografsko-katastarskom planu ili katastarskom planu u mjerilu 1:1000 ili 1:500. Zoning plan On definie namjene pojedinih povrina i propisuje uslove projektovanja i izgradnje novih, odnosno rekonstrukcije postojeih graevina. Njime se odreuju lokacijski i urbanistiko-tehniki uslovi putem dozvoljenih granica odgovarajuih parametara urbanistikog standarda, a to uzavrnici slui za pripremu glavnog projekta. Zoning plan treba da sadri: Definicije pojedinih termina; Zoning kartu (sa granicama zone odreene namjene); Slubenu kartu (oznaeni javni objekti i dr.);