UVOD U EKONOMIJUProf.dr. Ibrahim Jusufrani

UVOD Ekonomija je nauka o efikasnoj alokaciji ogranienih resursa izmeu razliitih mogunosti njihove upotrebe. Prisutna su dva principa ovog problema. Mikroekonomija istrauje akcije koje preduzimaju pojedinci i preduzea i razmatra uslove koji vode efikasnoj upotrebi resursa. Makroekonomija ispituje ukupne performanse privrede jedne zemlje nastojei da odredi faktore koji vode punoj iskorienosti drutvenih resursa.

Ekonomija kao nauka sadri vie od teorija koje se odnose na ekonomske probleme. Jedan vaan dio ekonomske analize testira teorije na osnovu podataka iz realnog svijeta i primjenjuje realne modele na situacije. Fundametalni koncepti : oskudnost, izbor i proizvodne mogunosti Svi ekonomski problemi nastaju iz problema oskudnosti. Proizvodni resursi i dobra koja pojedinci ele da kupuju su ogranieni u svojoj raspoloivosti, dok je elja i raspoloivost pojedinaca da troe dobra gotovo neograniena.

Kao kriterijum alokacije ogranienih resursa su upotrebljiva cijena. Ogroman broj cijena na slobodnom tritu odrava meuzavisnost izmeu koliine raspoloivih dobara i elje da se ona posjeduju. Ekonomski sistem cijena omoguuje pojedincima koja dobra mogu sebi da priute i u kojim koliinama. Cijena slui kao mjera relativne oskudnosti roba i usluga. Visoka cijena robe i usluge moe ukazivati na visoke trokove proizvodnje. Visoka cijena moe da odraava i apsolutnu rijetkost, ukazujui na to da je raspoloiva ograniena koliina nekog dobra za zadovoljenje tranje potroaa.

Sa drutvenog aspekta, mogue je odricanje koje nastaje pri izboru izmeu alternativnih kombinacija dobara predstaviti krivom proizvodnih mogunosti. Pored modela proizvodnih mogunosti, problemi odskudnosti i izbora su takoer, predstavljeni u ekonomskom modelu ponude i tranje. Mogunost proizvoaa da ponudi robe i usluge pojedincima po razliitim cijenama je iroko obuhvaen konceptom ponude. elje i mogunosti pojedinaca da kupuju robe i usluge po razliitim cijenama je iroko obuhvaen konceptom tranje.

Mikroekonomija i makroekonomija Savremeni pristup istraivanju ekonomskih problema je podijeljen na mikroekonomiju i makroekonomiju. Mikroekonomija se bavi pojedinanim dobrima i odlukama koje prave pojedinana preduzea i potroai. Makroekonomija se bavi funkcionisanjem ukupne privrede jedne zemlje Mikroekonomija prouava i kako pojedinci odluuju koliko e rada i drugih resursa sa kojima raspolau,kao to su kapital i zemlja prodati preduzeima kako bi doli do dohotka.

Pri datim cijenama dobara, pojedinci moraju da odluekako da raasporede svoj dohodak na kupovinu roba i usluga tako da postignu najvii stepen zadovoljenja potreba. Makroekonomija prouava globalne ekonomske agragate kao to su ekonomski rast, nezaposlenost , inflacija, platni bilans, privredna ravnotea itd. Svaki od njih je indikator ukupnog stanja privrede i stepena iskoritenosti resursa. Kreirajui i sprovodei monetarnu i fiskalnu politiku, drava pokuava da postigne ove ciljeve.

Vea razlika izmeu mikro i makro ekonomske analize se vidi u grupama koje su u fokusu studija svake od njih. U mikroekonomiji, glavni privredni subjekti ije se akcije analiziraju su pojedinci i prduzea. U makroekonomiji, osnovu analize ine akcije veih grupacija ili agregata subjekta- kao to su svi potroai, drava, svi investitori. Za razumijevanje akcija osnovnih ekonomskih subjekata, esto se koriste agregati kao osnova u mikroekonomskoj analizi, kao to su domainstva (grupa pojedinaca) i grana (grupa preduzea.

Ekonomski modeli U sagledavanju problema realnog svijeta ekonomisti kombinuju definicije, predpostavke , grafike i jednaine da bi formirali ekonomske modele. Modeli su uproena slika kompleksnih fenomena iz realnog svijeta. Dobar ekonomski model e identifikovati kljune varijable fenomena koji se razmatra, adekvatno e predstaviti odnose izmeu varijabli a potom e obezbijediti uvid u osnovnu prirodu i nain djelovanja posmatranog problema.

Definicije Za uspjenu ekonomsku komunikaciju i za precizno identifikovanje ekonomskih problema pod odreenim okolnostima, od sutinskog je znaaja razumijevanje pojmova iz osnovnog ekonomskog rijenika. Ovo je u izvjesnoj mjeri problematino jer ekonomski rijenik obuhvata rijei koje se svakodnevno upotrebljavaju, a koje esto imaju vrlo razliito znaenje u odnosu na ono koje koriste ekonomisti.

EKONOMSKI SISTEM Pod ekonomskim sistemom podrazumijevamo drutveno odreeni mehanizam za rjeavanje temeljnih ekonomskih pitanja (ta,kako i za koga proizvoditi). Ekonomski sistem je najvaniji podsistem ukupnog drutvenog sistema, jer zahvaljujui svojoj otvorenosti i velikom broju veza za ostale podsisteme, snaniji nego to ovi djeluju na njega. Glavne komponente ekonomskog sistema su: 1. Resursi : inputi-faktori proizvodnje, tehnikotehnoloko znanje, poduzetnitvo i organizacione sposobnosti ;

2. Ekonomski subjekti : domainstva, preduzea, drava. Svaki od uesnika je ukljuen u neki proces donoenja odluka gdje se stvaraju razliiti tipovi hijerarhijskih odnosa i razliiti poloaji pojedinih uesnika u njima ; 3. Procesi ekonomske aktivnosti, koje objanjavaju kako funkcionie ekonomski sistem, tj.upotreba inputa(resursa) i njihova transformacija u outpute (rezultate); 4. Ekonomske institucije kao ustaljen odnos izmeu ekonomskih subjekata, a plod su navika, obiaja i propisa, koji determiniu pravila ljudske akcije i organizacije trajnijeg ekonomskog ponaanja.

Vrijednosti sistema za oblikovanje ekonomskih sistema su : Sistem donoenja odluka, informacioni sistem, sistem motivacija i koordinacioni mehanizam. 1. U sistemu donoenja ekonomskih odluka teorijski razlikujemo : centralizovane i decentralizovane privredne sisteme. U modernim ekonomskim sistemima preovladavaju mjeoviti ekonomski sistemi sa tendencijom ka veoj decentralizaciji. 2. Sistem informacija ukljuuje mehanizme i kanale za prikupljanje, prenos, obradu, uvanje i analizu ekonomskih situacija.

3. Sistem motivacija se bavi nainima kako jedan uesnik motivie drugog da se ponaa prema njegovim oekivanjima. 4. Koordinacija odluka uesnika u ekonomskim sistemima je mogua : - Snagom pravila i obiaja tradicionalnih drutava - Planom tj.sistemom komandne ekonomije, gdje se odluke donose centralizovano izdaje ih centralni organ kao direktive uesnicima u sistemu - Tritem tj. slobodnim sueljavanjem ponude i tranje voenih nevidljivom rukom

Za razliku od najranijih drutava, u kojima obiaj upravlja svakim oblikom ponaanja pa shodno tome i privrednim ivotom, savremeni ekonomski sistemi se dijele na : 1. Ekonomski sistem komandne ekonomije ili centralno-planski sistem i 2. Trino ekonomski sistem, koji je danas preovladavajui u svijetu. Naziv komandna ekonomija dat je po tome to drava komanduje upotrebom faktora proizvodnje u zemlji. Komandne ekonomije se zasnivaju na dravnom vlasnitvu nad kapitalnim dobrima, a drava uglavnom arbitarno odreuje cijene.

-

Za razliku komandne ekonomije trini ekonomski sistem se karakterie vrlo ogranienom ulogom drave. Bitne odlike ovog sistema u kome je omogueno slobodno ugovaranje i sueljavanje kupaca i prodavca su : Privatno vlasnitvo nad kapitalnim dobrima Sloboda izbora kao pravo ljudi da osnivaju svoja preduzea Motiv uea preduzea u ekonomskoj djelatnosti je iskljuivo profit Cijene se formiraju pod utjecajem sueljavanja ponude i tranje, dakle konkurencijom na tritu.

Trine privrede se klasificiraju u tri modela : Anglosaksonski model Socijalno trina privreda Istonoazijski model Anglosaksonski model apsolutizira ulogu trita i ekonomskih sloboda kao preduslova ekonomskoj efikasnosti. Model je zasnovan na visokoj produktivnosti rada i opem mentalitetu za postizanje linog uspijeha. Ovaj model proizilazi iz doktrine liberalne ekonomije.

Model socijalno trine privrede unosi korekture u trini nain privreivanja s jedne strane to se ne vjeruje u svemo trita, a s druge strane to se ima na umu rjeavanje socijalnih problema. U okviru ovog modela esto se diferenciraju : - vedski model, karakteristian po snanoj socijalnoj komponenti, smanjenju socijalnih razlika. - Njemaki model socijalno trine privrede u kome drava aktivno utie na cijene carine i tehnike norme.

Istonoazijski model se primjenjuje u Japanu i jednom broju zemalja jugoistone azije, a karakterie ga proimanje trita nacionalnom kulturom i tradicijom. Tradicionalni mentalitet u kome se daje prioritet interesa nacije u odnosu na pojedinca rezultira visokim nivoom dobrovoljne tednje i investicija to za ekonomsku posljedicu ima sporiji rast ivotnog standarda stanovnitva u odnosu na rast produktivnosti rada.

TEMELJNI EKONOMSKI POJMOVI I PROBLEMIPotrebe Rijetkost Ekonomska dobra Proizvodna funkcija Granice proizvodnih mogunosti Input faktori proizvodnje Marginalna analiza Oportunitetni troak Raunovodstveni troak Ekonomski troak Zakon opadajuih prinosa Maltusova teorija Stanovnitva Ekonomija obima Ekonomske institucije Transakcioni trokovi Socijalni kapital

RIJETKOST I IZBOR Svi ekonomski problemi i dileme proizilaze iz injenice da se ljudske potrebe stalno ire a da su dobra ograniena i li rijetka. Potrebe su osjeaj pomanjkanja neke stvari, dobra,usluge, koje osoba eli da ublai ili otkloni. Ekonomski posmatrano, potrebe se manifestuju u formi zahtjeva pojedinaca za proizvodima i uslugama na tritu, ijom se kupovinom smanjuje ili otklanja napetost. Potrebe su, zapravo, neograniene a njihovo zadovoljavanje kontinuirano, pa ekonomija mora da premosti jaz ogranienih i neogranienih potreba.

Dobra su stvar ili usluge kojima se zadovoljavaju neke ljudske potrebe. Dobra se dijele na slobodna i ekonomska. Slobodna dobra su ona dobra koja svojom koliinom premauju ljudske potrebe(zrak koji udiemo, sunevo svjetlo, voda). Ovakvih dobara je sve manje jer ih ovjek osvajanjem prirode sve vie pretvara u ekonomska dobra. Ekonomska dobra su rijetka jer ih ima manje nego to su ljudske potrebe, pa stoga i predstavljaju predmet izuavanja ekonomske nauke.

Definicija ekonomije upuuje na najefikasniju upotrebu resursa, odnosno ostvarenje najboljeg izbora u njihovoj upotrebi, to znai da ekonomija rjeava dva kljuna problema : Oskudnost resursa i Izbor (ekonomske odluke). Problem rijetkosti se ispoljava u kontuiranom jazu izmeu obima zadovoljenih i nezadovoljenih elja, koji se ekonomskim napretkom smanjuje, ali se nikada ne rjeava. Rijetkost dobara i usluga, kojima se zadovoljavaju brojne elje, potrebe i tenje izviru iz oskudnosti resursa.

Tretman oskudnih resursa i problema izbora izmeu alternativne upotrebe tih resursa, pokazuje ekonomiju kao nauku o racionalnom izboru, koja otkriva i unapreuje pravila kojima se ljudi rukovode u svom racionalnom ekonomskom ponaanju. Donoenje odluka se odvija u odreenom drutvenom okruenju, to ekonomiju karakterie drutvenom naukom koja prouava kako uticaj pravila na odluivanje u uslovima ogranienosti tako i povratni utjecaj odluka o izboru na drutvena pravila.

EKONOMSKI INPUTI (FAKTORI PROIZVODNJE) Ekonomski inputi, jo se nazivaju faktori proizvodnje, su resursi potrebni za proizvodnju dobara. Dijele se na primarne ili izvorne i proizvodne ili izvedene. Primarni inputi se kao rijetki privredni resursi unajmljuju ili kupuju za odgovarajue naknade ili dohotke svojim vlasnicima. Karl Marks je faktore proizvodnje dijelio na : rad, sredstva za rad i predmete rada, pri emu je rad izvajao kao jedinog stvaraoca nove vrijednosti.

Rad je najiri pojam kojima ekonomisti oznaavaju razliite fizike i mentalne sposobnosti ljudi, koji se upotrebljavaju u proizvodnji dobara i usluga. Steene radne sposobnosti stvorene u procesu obrazovanja i odgoja se ponekad tretiraju kao ljudski kapital. Visina najamnina odreena je : odnosom trine ponude i tranje za radom i institucionalnim faktorom. U ljudske resurse esto se ubraja i tehnologija, koja obuhvata ljudsko znanje primijenjeno u proizvodnji, ukljuujui i metode transformacija inputa u gotove proizvode i usluge.

Kapital je faktor proizvodnje koji poprima razliita znaenja i oblike. Otuda se kao najjednostavnije odreenje kapitala moe uzeti ono koje kae da je kapital vrijednost koja se oplouje bez obzira na svoj konkretan oblik oplodnje. Ovo postaje jasno ako se zna da ista stvar moe u jednim okolnostima biti kapital, a drugima ne. Kao osnovni pojavni oblici kapitala pojavljuju se realni i finansijski kapital. Realni kapital ine trajna kapitalna dobra. Oznaavaju se jo i investicionim resursima. Finansijski kapital predstavlja razliite finansijske instrumente. Izraen u novcu finasijski kapital je suma novca neophodna za kupovinu odreenih kapitalnih dobara.

Prirodni resursi se obino svode na zemlju kao prvi i najvaniji prirodni resurs. Opta karakteristika prirodnih resursa je da imaju fiksnu ponudu ali je mogue razlikovati obnovljive i neobnovljive resurse iz ega je nastala posebna disciplina ekonomska ekologija. Koja povezuje ekonomsku racionalnost sa zatitom okoline. Preduzetnitvo se danas smatra etvrtim faktorom proizvodnje, ija se uloga sastoji u kombiniranju faktora proizvodnje-rada, kapitala i prirodnih resursa u svrhu njihove efikasnije upotrebe u proizvodnji dobara i usluga za druge.

PROIZVODNE MOGUNOSTI DRUTVA EKONOMDKE AKTIVNOSTI Ekonomska aktivnost predstavlja svjesno i svrshishodno djelovanje ekonomskih subjekata u sferi upotrebe oskudnih dobara. Ekonomske potrebe su najznaajniji faktor koji utie na poveanje proizvodnje odnosno ljudske potrebe su osnovni smisao i razlog organizovanja ekonomskih aktivnosti bilo da su one individualne ili grupne, privatne ili dravne, legalne ili ilegalne i sl.

Proizvodnja predstavlja organizovano djelovanje ovjeka na prilagoavanje dijelova prirode svojim potrebama, odnosno predstavlja proces stvaranja ekonomskih dobara. Raspodjela odreuje veliinu udjela pojedinaca u tim potrebama. Razmjena omoguuje pojedincu da doe do onih proizvoda za kojim ima potrebu mijenjajui dio koji mu je pripao raspodjelom. Ovakva privreda je robna privreda, za razliku od naturalne privrede, koja je odlikovala drutva na vrlo niskim razinama razvoja. U potronji proizvodi postaju predmet pojedinanog i zajednikog koritenja radi zadovoljavanja najrazliitijih ljudskih potreba.

PROIZVODNA FUNKCIJA S ozirom na oskudnost svih faktora proizvodnje, ovjek se u proizvodnji rukovodi opim naelom ekonominosti ili ekonomske racionalizacije, koje se svodi na ostvarenje to veih rezultata proizvodnje uz to manji utroak faktora proizvodnje. Dakle, u proizvodnji je zastupljen funkcionalni odnos izmeu koritenja faktora proizvodnje inputa i ostvarenih rezultata outputa. Sa makroekonomskog gledita, proizvodna funkcija oznaava proizvodnju odreene nacionalne privrede koja se ostvaruju na osnovu raspoloive kombinacije agregiranih faktora proizvodnje.

TEMELJNA EKONOMSKA PITANJA Svako drutvo, bez obzira na tip ekonomskog sistema i nivo ostvarenog razvoja mora se suoiti sa tri temeljna i meuzavisna ekonomska problema i rijeiti ih : 1. ta e proizvoditi ? 2. Kako e se proizvoditi ? 3. Za koga e se proizvoditi ? Ovim pitanjima ponekad se dodaje i pitanje : - Ko donosi odluke i na koji nain ?

Naini odgovora na ova tri pitanja usmjeravaju nas i ka pitanju mehanizma regulacije kao naina odgovaranja na gore pomenute dileme : kako se odluke donose, da li e se ti problemi rjeavati planski ili trino. Na temelju problema rijetkosti i time prinuenog izbora, izraenog kroz predhodna pitanja, ta, kako i za koga proizvoditi proizaao je koncept oportunitetnog troka, koji se moe predstaviti proizvodnom dilemom koja iskazuje proizvodne mogunosti drutva.

MARGINALNA ANALIZA

Odluke o obavljanju ekonomskih aktivnosti, ak i kada se donese, predpostavljaju dalje razmatranje njenog inteziteta. Marginalnu analizu je u ekonomsku teoriju uvela marginalistika kola i po njoj je ta kola i dobila svoj naziv. Iz marginalne analize je proizaao marginalni (granini metod), koji predstavlja skup tehnika analize primijenjenih u sferi ekonomskih pojava i odnosa. Marginalna analiza ima iroku primjenu pri rjeavanju svakog ekonomskog problema izbora poev od istraivanja ravnotee preduzea pa sve do optimuma na nivou privrede jedne zemlje u cjelini.

GRANICA I KRIVA PROIZVODNIH MOGUNOSTI

Ukupan nivo proizvodnog potencijala jedne nacionalne privrede ilustruje se pomou krive proizvodnih mogunosti- KPM. Ova kriva prati razliite koliine proizvoda koji se mogu efikasno proizvoditi uz postojeu tehnologiju i resurse. Svaka proizvodnja koja se nalazi na krivi proizvodnih mogunosti jeste efikasna proizvodnja. Uz uslov pune zaposlenosti svih proizvodnih faktora (rada, zemlje i kapitala) mogue je poveavati proizvodnju jednog dobra ili usluge samo smanjenjem proizvodnje drugog dobra ili usluge kako bi se oslobodili potrebni resursi.

DESET KLJUNIH PRINCIPA FUNKCIONIRANJA EKONOMIJE : Motivacija. Za angairanje u ekonomskoj djelatnosti najvanije je da postoji podsticaj koji djeluje da se poduzme ili ne poduzme odreena aktivnost-od tednje i investicija do potronje. Nita nije besplatno. U uslovima rijetkosti resursa, koritenje tj.upotreba resursa uvijek kota (nema besplatnog ruka).

3. Slobodna razmjena stimulie ekonomski proces. Trini uesnici se dogovaraju da izvre razmjenu, jer uzajamno antipiciraju da e tako poboljati svoj poloaj. Tri su osnovna razloga zbog kojih je trgovina produktivna, odnosno zato poveava bogatstvo ljudi :(1) trgovina kanaline robe ka onima koji ih najvie ciene; (2) razmjena omoguuje partnerima da profitiraju od specijalizacije u proizvodnji onih proizvoda u ijoj su proizvodnji najbolji, i (3) slobodna razmjena omoguava da ostvarimo dobit od zajednikog napora,od podjele rada i prihvatanja metoda masovne proizvodnje.

4. Transakcioni trokovi oteavaju trgovinu. Njihovim sniavanjem unapreuje se ekonomski proces. Visoki trokovi poslovnih transakcija smanjuju potencijalnu dobit od razmjene. Obrnuto, smanjenje trokova transakcija poveava dobit od razmjene i na taj nain se stimulie ekonomski progres. 5. Poveanje realnog dohotka zavisi od poveanja proizvodnje dobara i usluga. Vii dohodak i ivotni standard su zavisni od vee produktivnosti i proizvodnje. Postoji direktan odnos izmeu nacionalnog dohodka po stanovniku i proizvodnje po stanovniku. Proizvodnja je stvar dohotka.

6. etiri izvora rasta dohotka su : (a) poboljanje strunosti radne snage, (b) akumulacija kapitala, (c) tehnoloki progres,(d) bolja ekonomska situacija. 7. Dohodak je naknada za pruanje ekonomskih usluga i stie se ukoliko je naa ekonomska aktivnost korisna. To bi nam moglo posluiti kao motivacija da se obrazujemo, obuimo i razvijemo svoje talente u onim oblastima koje drugi visoko cijene. Milioni potroaa, koji nikad nisu upoznali ni uli za Voltona ili Gejtsa, ipak, imaju koristi od njihovog poduzetnikog talenta jeftinih proizvoda. Volton i gejts su zaradili mnogo novca zato to su pomogli velikom broju ljudi.

8. Profit usmjerava poslovnu aktivnost u pravcu poveanja nacionalnog bogatstva, a odvraaju ga od projekta koji raspaju ograniene resurse. Ova funkcija je od ivotne vanosti. Drave i drutva, koja nisu u stanju da ovu funkciju valjano obave,mogu sa sigurnou da oekuju stagnaciju. 9. Naelo nevidljive ruke trina cijena usklauje pojedinani i opti interes. Ovaj je proces od vitalnog znaaja za nau ekonomsku dobrobit. 10. Najei razlog pogrenih ekonomskih odluka je ignoriranje sekundarnih efekata i dugoronih posljedica. Politiari, ili druge interesne skupine stalno naglaavaju, esto i namjerno, kratkorone koristi koje slijede iz odreene ekonomske politike,dok potpuno ignoriu dugorone posljedice.

TRITE Osnovni pojmovi Trini mehanizam Ukrtena elastinost Necidljiva ruka Oekivanja potroaa Funkcije trita Supstitutivne robe Zakon ponude Komplementarne robe Zakon tranje Trine cijene Trina ponuda Trina ravnotea Zakon ponude ienje trita Elastinost tranje Profit Gifenov paradoks Izbor Elastinost ponude Privatno vlasnitvo Dohodovna elastinost Tragedija zajed. dobra

POJAM TRITA Trite je osnovna i najznaajnija institucija ekonomskog sistema i jedna od najznaajnijih opih ekonomskih kategorija. Postoji nekoliko osnovnih znaenja i teorijskih odreenja trita : 1. Trite je najprije definirano kao mjesto razmjene razliitih dobara. Radilo se o prostoru na kome se u odreenom vremenu prodaju i kupuju najraznovrsniji proizvodi. Danas trina razmjena nije vezana za odreeni prostor, ve se ostvaruje na razliite naine uz pomo savremenih komunikacijskih sredstava tako da mjesto vie nije bitna odrednica trita.

2. Trite podrazumijeva sam oblik razmjene i usluga posrestvom novca, gdje vai istovjetnost cijena proizvoda iste vrste. Novani oblik razmjene je nastao spontano sa razvitkom drutvene podjele rada, specijalizacije i novca, a dananje trite djeluje kao ureeni i ustaljeni proces razmjenskih odnosa. Poloaj prodavca i kupca na tritu odreuje trinu strukturu, koja utie na nain oblikovanja cijena i na voenje poslovne politike ekonomskih subjekata i ponaanje potroaa.

Postoje razliiti kriteriji za podjelu trita: Globalna podjela trita obuhvata : trite roba i usluga, trite faktora proizvodnje, trite novca i hartija od vrijednosti. Prema teritorijalnom obuhvatu, trite moe biti : lokalno, regionalno, nacionalno i svjetsko trite. Prema obimu prometa, dijelimo trgovinu na veliko i trgovinu na malo. Sa gledita vrste robe, kaja se na njemu razmjenjuje, razlikujemo npr.,trite elika, trite nafta, trite penice, trite uglja itd. Sa gledita intervencije drave razlikujemo: 1.trite bez intervencije drave-slobodno trite 2.vezani ili regulirano trite.

MEHANIZAM TRITA Trite rjeava tri ekonomska problema. U trinoj privredi odgovore na tri temeljna ekonomska pitanja ta, kako i za koga proizvoditi u interakciji miliona preduzea ipotroaa koji stupaju u dobrovoljnu razmjenu, rjeavaju se nevidljivim putem preko sistema cijena i trita. a) ta e se proizvoditi odreuje se novanim glasovima potroaa i to prema njihovim dnevnim odlukama ta e kupiti. Poznata je Teorija o potroakom suverenitetu po kojoj potroau pripada primarna uloga u usmjeravanju proizvodnje.

b) Kako e se proizvoditi odreuje se konkurencijom meu razliitim proizvoaima. U meusobnoj konkurenciji i borni za profit, koja na tritu ostavlja samo najuspjenije trine uesnike. Uspjeniji su, dakle, oni ekonomski subjekti koji primjenjuju savrenije tehnoloke metode i postupke. c) Za koga se proizvode dobra odluuje se pomou ponude i tranje za tritima faktora proizvodnje. Ovo trite odreuje cijene faktora, tj.nadnice, rente, kamate, profite. Njihovim zbrajanjem dobijamo nacionalni dohodak.

Ekonomski red, a ne nered. Trini sistem sadri unutranju logiku. Trini sistem je razvijeni mehanizam za nesvjesnu koordinaciju ljudi, aktivnosti i preduzea preko sistema cijena i trita. Da bi stanovnici u gradovima upte opstali mora im biti organiziran tok dobara i usluga unutar i van grada. Zapanjujua je injenica da se ekonomske aktivnosti koordiniraju bez iije prisile ili naredbe iz nekog centra, bez intervencije vladehiljade roba proizvede milioni ljudi, dobrovoljno, bez naredbe iz centra ili kakvog glavnog plana.

Trini mehanizam. Prvobitno je trite bilo mjesto gdje su se kupovala i prodavala dobra, odnosno prostor na kome vai istovjesnost cijena proizvoda iste vrste. Openito, trita su mehanizmi putem kojih se susreu kupci i prodavci da bi razmijenili stvari. Trite je mehanizam putem kojeg kupci i prodavci meudjeluju da bi nekoj robi odredili cijenu i koliinu. U trinom sistemu sve ima svoju cijenu, koja je, zapravo, vrijednost tog dobra u novanom obliku. Cijene su ravnoteni kotai u trinom mehanizmu.

Nevidljiva ruka i savrena konkurencija. Trine privrede se temelje na privatnom vlasnitvu, to omoguava efikasnu alokaciju resursa. A. Smit tvrdi da trine cijene harmonino usklauju akcije pojedinaca motivisanih interesima sa opim interesom drutva. Drugim rijeima , u drutvu postoji svojevstan automatski mehanizam ili nevidljiva ruka, koji obezbjeuje da poduzetnici radei u svom sopstvenom interesu, rade nesvjesno i ono to je u interesu drutva kao cjeline :

Svaki pojedinac se trudi da sazna kako najpovoljnije da angauje kapital kojim upravlja. Njega zanima sopstveni interes, a ne interes drutva. Ali rukovoen svojim sopstvenim interesom, on prirodno, ili bolje reeno nuno, bira upotrebu koja je najpovoljnija za drutvo...njegova namjera je sopstvena korist, ali je on u ovom, kao i u mnogim drugim sluajevima, voen nevidljivom rukom da promovira cilj koji nije dio njegove prvobitne namjere. Ostvarujui sopstveni interes esto unapreuje bolje nego kada zaista namjerava da ga unaprijedi.

FUNKCIJE TRITA Primarna funkcija trita je da povezuje proizvodnju i potronju kroz sueljavanje trine ponude i trine tranje. Mogu se konstatovati : bitna uloga u informisanosti trita subjekta preko sistema cijena, njegovi dinamiki ekonomski efekti, inovativna uloga itd. 1. Informativna funkcija trita se ogleda u pruanju sudionicima na tritu opih informacija o stanjima ponude i tranje za odreenom robom/uslugom. Opu trinu informaciju predstavlja trina cijena.

2. Alokativna funkcija pokazuje uticaj trita na racionalnu ekonomsku raspodjelu faktora proizvodnje. Zapravo, trite omoguava alokaciju faktora proizvodnje na jeftin i jednostavan nain. 3. Selektivna funkcija trita je selekcija samih privrednih subjekata, krozodabir njihovih proizvoda i usluga na tritu, a na osnovu trine konkurencije u kojoj opstaju samo efikasni poduzetnici. Oni koji ne mogu da svoje individualne trokove proizvodnje i trine cijene prilagoder trinim zahtjevima i konkurenciji, ispadaju iz igre, pa se trina utakmica nastavlja i vodi uglavnom izmeu srednje efikasnih i najefikasnijih.

4. Distributivna funkcija trita se, po pravilu, odnosi na primarnu raspodjelu nacionalnog dohotka, koja kroz proces trinog formiranja cijena faktora proizvodnje odreuje dohotke njihovim vlasnicima. Zbir dohodaka vlasnika faktora proizvodnje daje sumu nacionalnog dohotka jedne zemlje. Optimalna uloga trita se postie samo ako je uspostavljeno jedinstvo svih nabrojanih funkcija trita.

CIJENA KAO ELEMENT TRINE PRIVREDE POJAM CIJENA Cijena se definie kao novani izraz vrijednosti robe ili kao stopa razmjene jednog dobra za novac, to onda znai da je cijena, jednostavno, koliina novca koja se trai nudi za prodaju kupovinu neke robe. Trite preko cijena, kao jedinstvenih i temeljnih informacija, uspostavlja ravnoteu, ponude i tranje. Postignuta ravnotea cijena znak je uspostavljene koordinacije ponude i tranje, jer pri toj cijeni prodavci mogu svu ponuenu robu prodati, a potroai je mogu nabaviti.

TEORIJE VRIJEDNOSTI KAO OSNOVA ZA TUMAENJE CIJENA Na pitanje -ta je cijena-ne moe se dati potpuni odgovor bez teorije vrijednosti robe. S razvijanjem ekonomske misli kroz historiju pojavljivala su se razliita tumaenja pojma i znaaja teorije vrijednosti, koje se mogu svrstati u dvije oprene grupe, od kojih je za jedne vrijednost objektivno svojstvo robe (objektivne teorije vrijednosti), a za druge, subjektivni odnos prema robi (subjektivna teorija vrijednosti).

OBJETIVNE TEORIJE VRIJEDNOSTI Objektivne teorije vrijednosti polaze od proizvodnje i od njenih uslova, a u njih se najee, svrstavaju : (a) teorija radne vrijednosti i (b) teorija trokova proizvodnje (a) Po teoriji radne vrijednosti vrijednost roba se objanjava koliinom rada utroenog u proizvodnju robe. Zajedniko za sve robe je da su one proizvod ljudskog rada , odpredmetenog i materijalizovanog u robama (b) Teorija trokova proizvodnje obraunava vrijednost roba kao zbir trokova koji su uslovljeni angaovanjem ekonomskih inputafaktora proizvodnje : najamnina i rente

Roba i njena osnovna obiljeja

ta je roba?Roba je proizvod ljudskog rada, koji je proizveden radi razmjene. Takav proizvod mora imati korisno svojstvo kome se moe podmiriti neka ljudska potreba. To predstavlja osnovno obiljeje svake robe. Prema teoriji radne vrijednosti, svaki koristan predmet ne mora biti roba.

Primjer: voda na izvoru, korisna je, moe da zadovolji odreene potrebe ali prema teoriji radne vrijednosti, da bi bio koristan proizvod, mora da bude proizvod ljudskog rada. Roba je korisno materijalno dobro, proizvedeno s ciljem da se razmjeni za njega dobra odreena koliina novca ili odgovarajua protivvrijednost.

Osnovna svojstva robea) Upotrebna vrijednost robe, b) Prometna vrijednost robe. Skup korisnih svojstava robe inu uoptrebnu vrijednost robe. Roba moe biti namijenjena razmjeni ili za sopstvene potrebe. Korisnikim svojstvima robe bavi se nauka o poznavanju robe. Upotrebna vrijednost robe za svog proizvoaa mora da ima drutvenu upotrebnu vrijednost.

Proizvoa tek na tritu saznaje koliko njegovi proizvodi odgovaraju onima kojiima su namijenjeni. Time se dolazi do pojma prometne vrijednosti robe. Prometna vrijednost robe oznaava njenu sposobnost da bude razmijenjena za drugu robu. Prvo imamo razmjenu robe za robu koja se zove trampa (R-R). Jedan par obue je 30 metara tkanine, prometna vrijednost je njena razmjenska vrijednost i izraava se kao relativna vrijednost robe.

Prometna vrijednost robe moe biti razliita. c) Vrijednost robe Vrijednost robe je rezultat razliitih konkretnih radova, kao i rezultat trokova radne snage. Dvojak karakter rada je sadran u robi. To je isti rad koji proizvodi neko dobro. Materijalno dobro mora imati neka korisna obiljeja, koristan rad, ali ta konkretna djelatnost istovremeno predstavlja i troenje radne snage uopte (apstraktran rad).

d)Individualni (privatni) i drutveni karakter rada u robi Individualni rad je istovrmeno i drutveni rad, zbog drutvene podjele rada jer njihov proizvod bi morao imati i drutvenu upotrebnu vrijednost. Tako individualni rad poprima i drutveni karakter. Individualni rad se potvruje na tritu kao drutveni rad.

Znai, njihovi proizvodi moraju imati drutvenu upotrebnu vrijednost pa njihov privatni i individulano organozovani rad u tom smislu poprima i drutvenu karakter.

Konkretni i apstaktni radUpotrebna vrijednost robe je rezultat konkretnog rada a njihova vrijednost je odreena apstraktnim radom. Rad koji je oznaen kao konkretan rad, koji je apstaraktan od njegovih konkretnih obiljeja i naina ispoljavanja, Marks je oznaio kao apstraktan rad i da je to zajedniki imanitelj svih roba. Neophodna koliina apstraktnog rada za proizvodnju odreene vrste roba, mora biti jedinstvena velilina, mora biti ista i uopte vaea za istu vrstu robe iako se prozvodi pod razliitim uslovima.

Veliina vrijednosti pojedinane robe ne formira se kao individualna ve kao drutveno prosjena veliina.

Izraavanje veliina vrijednosti robeDa bi se robe razmijenile moraju imati razliite upotrebne vrijednosti i da su one mousobno samjerljive. Taj zajedniki izmjeritelj ini apstarktan rad. Vrijednost robe odreena je drutvenim potrebnim radnim vremenom: a) Prometna vrijednost robe kao nain izravanja veliine vrijednosti robe

Prometna vrijednost robe predstavlja jedini mogui nain izraavanja veliine njegove vrijednosti. Jedan kaput = pret koa Veliina razmjenskog odnosa je pokazatelj prometne vrijednosti kaputa koji moe na jedan poseban nain doi i do odreenih saznanja o veliini njene vrijednosti. Karakteristina prometna vrijednost robe je u tome to se ta roba nalazi u relativnom obliku vrijednosti jer svoju vrijednost izraava relativno u odnosu na neku drugu robu.

Otuda za kaput se kae da ona vri funkciju ekvivalenta. Prometna vrijednost se izraava kao nain njene razmjenske sposobnosti. To je uslovilo pojavu novca kao jedne odreene vrste roba koja je stekla monopol u vrenju te funkcije.

Korisnost, potrebe i vrijednosti robeVrijednost robe zavisi od korisnosti datog proizvoda koje svaki podjedinani potroa odreuje prema svojim potrebama (prema ukusu i potroakim preferencijalima). Korisnost proizvoda je oznaka za njegovu upotrebnu vrijednost (upotrebna svojstva). To je optevaea karakteristika svakog materijalnog dobra. Za subjektivnu vrijednost, korisnost ima jedno drugaije znaenje, jer ne izuava korisnost materijalnih dobara kao njihovo objektivno svojstvo.

Korisnost se upotrebaljava kao osnova za vanost koju pojedinac pripisuje nekom proizvodu sa stanovita sopstvenih potreba i sopstvenih potroakih kriterija. Ttreba imati u vidu da potrebe potroaa predstavljaju kljunu kariku u ekonomskom uenju marginalista (subjektivna teorija vrijednosti). Marginalisti se ponaaju hedonistiki da se obezbijedi vie zadovoljstva sa to manje napora i rtvovanja.

Sutina je da je maksimiranje zadovoljstva problem ekonomske teorije. To je Devons oznaio kao polazite teorije korisnosti. Na toj osnovi se u teoriji marginalne korisnosti potrvuje odgovarajua tabela prema K. Mengeru (austrijski ekonomsita) izgleda ovako:

I 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

Vrsta potreba i stepen njihovog zadovoljenja II III IV V VI VII VII IX 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 8 7 6 5 4 3 2 1 0 7 6 5 4 3 2 1 0 6 5 4 3 2 1 0 5 4 3 2 1 0 4 3 2 1 0 3 2 1 0 2 1 0

X 1 0

Rimski brojevi oznaavaju razliite potrebe koje su razvrstane prema opadajuem znaenju od I do X za iskazivanje smanjenja potronje. Arapski brojevi oznaavaju intenzitet svake potrebe izaraen korisnou. Tabela pokazuje da svakaom dodanom jedinicom intenzitet elja postepeno opada sve dok doe do 0 kada je data potreba sasvim zadovoljena. To je prvi Gosenov zakon pri kojem svaka potreba gubi na intenzitetu to se vie zadovoljava.

A korisnost svake dodane jedinice datog dobra opada s obzirom na razliite vrste i intenzitet svake potrebe posbeno. Tako je uveden zakljuak da veliina pojedinane vrste robe odreena korisnou date vrste robe kojom se potreba zadvoljava. Isto tako zakon opadajue marginalne korisnosti upuuje na zakljuak da se smanjenjem korisnosti pojedinane robe smanjuje i ukupna masa vrijednosti date robe.

Izmjerljivost korisnosti (utvrivanje veliine vrijednosti robe) Vrijednost robe nije objektivna ve ima subjektivno obiljeje. Kod marginalista: potroa se posmatra kao izolovana jedinka. Sam Menger je govorio da je postoji prikladnija jedinica mjere i da je korisnost neposredno izmjerljiva veliina. Alferd Maral: odreuje vrijednost pomou sume novca koju je potroa spreman da plati da bi obezbijedio eljeno zadovoljstvo.

Zajedniko za stav marginalista bilo jednih i drugih da se korisnost moe mjeriti, to se zove teorija kardinalne korisnosti. Meutim teorija kardinalne korisnosti kazuje da se razlike izmeu roba ne mogu kvantificirati. V. Paret uvodi novi pojam OFELIMETIT koja za razliku od korisnosti predstavlja jednu neutralnu oznaku koja je jednom odreenom potroau jedinstveno potrebna (neutralan, toliko to ne potencira psiholoke i hedoinistie karakteristike dobra zbog kojih potroa kupuje).

To je jedinistven odnos prema odreenoj vrsti materijalnog dobra. Pareto posmatra potroaa u odnosu na razliite vrste roba, prema specifinim korisnim svojstvima nekog dobra s namjerom da u tom ponaanju utvrdi stanje opte ravnotee. Tako se umjesto teorije subjektivne vrijednosti utemeljuje teorija izbora potroaa. To je uticalo da se ostvari teorija cijena bez teorija korisnosti ili vrijednosti u bilo kom obliku. Od tada se teorija cijena treba posmatrati neposredno kao korektor ekonomske veliine bez bilo kakvog koritenja kategorije vrijednosti.

SUBJEKTIVNA TEORIJA VRIJEDNOSTI Subjektivna teorija vrijednosti predstavlja zajedniki naziv za sve teorije u analizi prometne vrijednosti dobara polaze od subjektivnih osjeaja i ocjena u vrednovanju ili korisnosti dobara. Za razliku od objektivnih teorija koje polaze od proizvodnje, subjektivna teorija vrijednosti polazi od potronje, odnosno od potroaovog stava o korisnosti zadovoljsstvu koju mu priinjava odabrana roba. Korisnost je subjektivni osjeaj pojedinca i teko ju je izmjeriti.

Upravo na pitanju je li korisnost mjerljiva ili nije, teorije korisnosti, odnosno teorije ponaanja potroaa dijele se na dvije grupe : kardinalna teorija korisnosti i ordinalna teorija korisnosti, u koju spadaju : teorija identifikacije i teorija otkrivene preferencije. (1) U vrijeme nastajanja subjektivne teorije vrijednosti smatralo se moguim izmjeriti korisnost, odnosno da se ukupna korisnost za pojedinca izraava prostim zbirom svih pojedinanih roba. Ovako izraunata korisnost oznaena je kao kardinalna korisnost.

(2) Kasnije, umjesto predhodnog sabiranja korisnosti pojedinanih roba, teoretiari su ustanovili da postoji meusobna zavisnost izmeu korisnosti razliitih roba, pa je ukupna korisnost funkcija korisnosti razliitih roba, to je oznaeno ordinarnom korisnou. Ordinarna teorija korisnosti jedan je od osnovnih postulata savremene ekonomike, koja se danas zove teorije preferencije ili izbora.

TRINA PONUDA I TRANJA Trite je odreeno ukupnom ponudom i tranjom razliitih roba i usluga. Cijene i koliine dobara kojima se trguje na tritu zavisie od preferencijala elja kupaca i prodavaca. Za bilo koje dobro kupci ele doi po to nioj cijeni,a prodavci po to vioj cijeni. Ponaanje kupaca opisuje zakon tranje,a ponaanje prodavaca zakon ponude koji e svojom interakcijom obezbjediti uspostavljanje trine ravnotee.

TRANJA Pojam i zakon tranje Tranja na tritu proizilazi iz potrebe za robama/uslugama i nunosti potronje. U tom smislu tranja se definie kao koliina roba ili usluga koje su potroai-kupci sposobni i spremni kupiti u odreenom trenutku po odreenoj cijeni. Koliina prodatih roba u obrnutoj je srazmjeri sa visinom cijena, to znai da se tranja povea sa smanjivanjem cijene, odnosno smanjuje se sa poveavanjem njene cijene.

Koliina prodatih roba u obrnutoj je srazmjeri sa visinom cijena, to znai da se tranja poveava sa smanjivanjem cijene, odnosno smanjuje se sa poveanjem njene cijene. Pod koliinom robe koju su potroai spremni kupiti, podrazumijevamo koliinu koju potroai ele i mogu kupiti po odreenoj cijeni i u odreenom periodu.

Na tritu roba/usluga je najvaniji odnos izmeu trine cijene i traene koliine, iz ega izvodimo zakon tranje, koji glasi: kada cijena roba/usluga na tritu raste, tranja za njima e opadati, i obrnuto, sa opadanjem cijena tranja raste, uz neizmijenjene ostale faktore, Dakle, sa sniavanjem cijena, raste spremnost potroaa da kupe veu koliinu roba/usluga, dok sa poveavanjem cijena, ova spremnost se smanjuje.

Meusobni odnos cijena roba/usluga i traene koliine moe se prikazati putem algebarske funkcije, tabelarno i grafiki u koordinatnom sistemu (kriva tranje). Funkcija tranje izraava ovu zavisnost tranje i cijena, tj. Tx= (f (cx) i pokazuje da se promjenom cijene robe x mijenja i tranja za tom robom (Tx). Relacija Tx= f (cx) naziva se Kurno-Maralovim zakonom tranje, a dijagram te funkcije predstavlja krivu tranje.

Skala tranje moe biti individualna i ukupna (agregatna). Individualna skala tranje pokazuje nabavnu spremnost pojedinog kupca, a agregatna nabavnu spremnost svih kupaca na nivou nacionalne privrede. Za pretpostavljeni odnos tranje za X robom imamo sljedee stanje prikazano u tabeli: pri cijeni od 5 novanih jedinica (NJ), kupci su spremni nabaviti 7 koliinskih jedinica (KJ). Sa smanjivanjem cijene na 4 NJ, kupci poveavaju svoje nabavke na 8 KJ. Sa daljim smanjivanjem cijena, kupci su stimulisani za jo vee kupovine. Tako bi po cijeni od 3 NJ kupci kupili 10 KJ, a po 2 NJ 13 i po cijeni od 1 NJ kupili bi 18 KJ.

FAKTORSKA TRITA Osnovni pojmovi PRINOS MARGINALNOG PROIZVODA EFEKTI SUPSTITUCIJE NAJAMNINA EFEKAT DOHOTKA EKONOMSKA RENTA TRITE NOVCA KAMATA TRITE KAPITALA DIVIDENDA KAPITALISANJE KAPITALNA DOBRA POTROAKI KREDITI INDIVIDUALNA PONUDA RADA PONUDA ZEMLJE

DOHOCI FAKTORA PROIZVODNJE Inputi faktori proizvodnje (rad, prirodni resursi i kapital) su, takoer, robe, iju cijenu odreuje njihov odnos ponude i tranje. Cijene faktora proizvodnje nisu nita drugo do dohoci koje faktori proizvodnje donose svojim vlasnicima. Faktorsko trite obuhvata trite rada, finansijsko trite i trite kapitalnih dobara. Faktor rad donosi svojim vlasnicima (radnicima) najamnine kao dohodak od rada, faktor prirodni resursi donose dohotke u obliku raznih renti, a faktor kapital donosi dohodak kamatu, mada se u dohotke od kapitala moe uvrstiti jo i dividenda.

Dakle, nadnica je cijena rada, renta je cijena zemlje, a kamata cijena kapitala. Kao neka vrsta dohotka smatra se i profit (uz nadnice, kamatu i rente, profit se esto smatra etvrtom vrstom dohotka). Profit se definie kao razlika izmeu ukupnog prihoda i ukupnih trokova. Najee se profiti tumae kao implicitni prinosi, odnosno samo kao drugo ime za nadnice, rentu i kamatu. Profit se definie i kao nagrada za preuzimanje rizika, a prema istaknutom ekonomisti umpeteru, profit je nagrada za inovacije i preduzetnitvo.

Dakle, dohoci trine ekonomije dijele se vlasnicima faktora proizvodnje u obliku najamnina, profita, rente i kamata. Zbrajanjem (agregiranjem) svih dohodaka na nivou jedne nacionalne privrede, dobijamo nacionalni dohodak. Tranja za imputima faktorima proizvodnje, se bitno razlikuje od tranje za finalnim dobrima robama i uslugama. Tranja za faktorima je izvedena tranja, jer je odreena tranjom finalnih dobara. Tranja za faktorima zavisi od prinosa marginalnog (graninog) proizvoda svakog od faktora.

Prinos marginalnog (graninog) proizvoda nekog faktora (MRP= Marginal Revenue Product) je dodatni prihod (dohodak) koji se ostvaruje zapoljavanjem dodatne jedinice tog inputa uz pretpostavku da su ostali inputi ostali nepromijenjeni. Njegova veliina je jednaka umnoku graninog prihoda koji se ostvaruje prodajom dodatne jedinice proizvoda (MR =Marginal revenue) i marginalnog (graninog) proizvoda inputa (MP=Marginal Product), odnosno, (MRP) = Mr x (MP) i

Slijedom toga, prinos marginalnog proizvoda rada (MRP)L jednak je umnoku MR i MFL, prinos marginalnog proizvoda kapitala (MRP) K jednak je umnoku MR i MPK, a prinos marginalnog proizvoda zemlje (MRP) n jednak je umnoku MR i MPn.

ODREIVANJE CIJENE FAKTORA PROIZVODNJE Cijena upotrebe nekog inputa faktora proizvodnje (najamnine kao cijene upotrebe rada, rente kao cijene upotrebe prirodnih izvora i kamate kao cijene upotrebe kapitala) formira se na tritu u zavisnosti od odnosa njegove ponude i tranje. Ovakav nain formiranja cijene faktora proizvodnje podrazumijeva uslove slobodne konkurencije na tritu.

Trite rada Trite rada je sastavni dio trita faktora inputa proizvodnje i na njemu se trai (kupuje) i prodaje rad (engl.Labor). Trite rada je specifino trite, budui da na njemu radnici prodaju svoje radno vrijeme (ne sam rad) i zauzvrat dobijaju najamninu. Subjekti tranje za radom su poslodavci a ponude radnici. Dohodak od rada (cijena rada) je najamnina (ili nadnica, engl.wage) i zajedno sa drugim dohocima od inputa ini nacionalni dohodak.

Nadnice mogu biti nominalne i realne. Nominalne nadnice se izraavaju u novanim jedinicama, a realne izraavaju kupovnu mo niminalnih nadnica, pa zavise, kako od visine nominalnih nadnica, tako i od cijene finalnih dobara (roba/usluga). Trite rada moe biti potpuno konkurentno i nepotpuno konkurentno, a ova razlika se odraava i na visinu nadnica (u uslovima nepotpune konkurencije nadnice su nie).

Potpuno konkurentna trita rada karakteriu slijedea bitna obiljeja: (1) veliki broj i radnika i poslodavaca, pri emu ni jedan ne moe diktirati nadnice, (2) rad je homogen, to znai da su svi radnici jednakih vjetina i jednake produktivnosti, (3) radnici su savreno pokretni pri odabiru i prelasku s jednog na drugo radno mjesti, i (4) radnici su potpuno informisani o svim promjenama na tritu rada.

Na ovakvom tritu nema uticaja sindikata i drave, pa se nadnice iskljuivo formiraju pod uticajem ponude i tranje rada. U ovom sluaju, svi poslovi i ljudi su jednaki, pa su nadnice iste, odnosno razlike su izraene samo zbog broja radnih sati provedenih na poslu. Meutim, savremeno trite rada nije potpuno konkurentno, pa se obino cijena rada (visina najamnine) formira na nivou viem (rijetko i niem) od nivoa koji bi odgovarao realnim odnosima ponude i tranje za radom.

Ponuda rada Individualna ponuda rada odraava izbor pojedinca izmeu vie rada (zaposlenosti) i odmora (slobodnog vremena ili dokolice). Ukoliko je u toku dana (24 sata) pojedinac vie zaposlen, poveava mu se iznos nadnice, ali ima manje slobodnog vremena. Ovo poveavanje nadnice, na utrb slobodnog vremena, poveava mogunost kupovine dodatne koliine roba/usluga, to oznaavamo kao efekat suptitucije (korisnost odmora supstituie se sa korisnou od kupovine dodatne koliine roba/usluge ili utede).

Ovaj efekat vai do izvjesne take, od koje pojedinac nije vie spreman vriti supstituciju odmora za najamnine. Tada nastupa efekat dohotka koji izaziva smanjenje ponude rada. Razlog za pojavu efekta dohotka je jednostavan, utemeljen je na bihejviorizmu: kada su egzistencijalne potrebe pojedinca zadovoljene, on poinje preferirati slobodno vrijeme i dokolicu, to moe uiniti jedino smanjivanjem svoje ponude rada.

Ukupna (agregatna) ponuda rada potpuno je podvrgnuta trinim zakonima. To znai da, za razliku od individualne ponude rada, koja od jedne take ima zakrivljenje ulijevo, ukupna ponuda rada ima karakteristike rastue funkcije, odnosno kontinuirani rast udesno. U uslovima potpune konkurencije vlada potpuna mobilnost radne snage na tritu, to znai da, ako, nakon dostizanja odreenog nivoa nadnica, jedan broj pojedinaca iz zone efekta supstitucije ulazi u zonu efekta dohotka, ali e drugi pojeidnci, oni nezaposleni, ili iz drugih podruja, pa ak i drugih zanimanja, uveavaju ukupnu ponudu rada.

Trina ponuda rada neodvojiva je od uticaja sindikata, s obzirom da radnici prema poslodavcima nastupaju organizovani u sindikat. Za razliku od svih drugih trita inputa i finalnih roba, trite rada je korigovano kolektivnim pregovaranjem, kao praksom po kojoj su radnici predstavljeni kroz radniki sindikat. Svojim pritiskom (pregovorima i trajkovima), sindikati mogu primorati poslodavce da podignu iznos najamnina iznad njihovog ravnotenog nivoa, ili, pak, po je rjee, pristati na nie najamnine radi zadravanja ili poveavanja broja zaposlenih.

Tranja za radom Tranja pojedinanog preduzea za radom odreena je prihodom marginalnog proizvoda rada. Prinos marginalnog (graninog) proizvoda rada je dodatni prihod (dohodak) koji se ostvaruje zapoljavanjem dodatnog radnika. Ako je marginalna produktivnost manja od plate, dodatno uposleni bi donosio vei troak od prihoda. Poslodavac zapoljava nove radnike sve dok je njegova marginalna produktivnost rada vea od njihove plate.

Marginalni proizvod rada zavisi o njegovoj marginalnoj produktivnsoti. U skladu s tim, preduzee e zapoljavati nove radnike sve dok se cijena dodatne jedinice rada ne izjednai sa marginalnim prihodom proizvoda. U uslovima potpune konkurencije najamnine se slobodno formiraju iskljuivo pod uticajem odnosa ponude i tranje za radom.

Ako je nadnica manja od ravnotee preduzea, nee moi nai dovoljno spremnih radnika da rade za snienu nadnicu, pa e preduzea morati ponovo poveavati njen iznos i ona e se kretati ka ravnotenom nivou. I obratno, nadnica iznad ravnotee e stimulisati poveanu ponudu rada pa e to voditi smanjivanju nadnica prema ravnotenom nivou.

Posebna priroda trita rada Ako trite rada ima jo dvije posebne osobine. Prvo, dok tritu roba u uslovima cjenovne konkurencije karakterie proces ienja trita od vika ponude ili vika tranje, na tritu rada gotovo nikad ne dolazi do ovakvog ienja ili do pojave vika ponude (stanja u kome nema nezaposlenosti); ako se to i desi, takvo stanje ne traje dugo.

Drugo, dok e na tritu roba smanjenje cijene obino izazvati poveanu tranju i smanjiti ponudu (pa time i viak ponude), na tritu rada to i ne mora biti tako. Smanjenje nadnica moe poveati nezaposlenost umjesto da je smanji, kao to pritisak sindikata na poveavanje nadnica umjesto poveanja ponude rada dovodi do smanjivanja broja zaposlenih.

Trite prirodnih resursa (zemlje) Ponuda i tranja zemlje Iako su prirodni resursi raznorodni kao faktori proizvodnje, reprezentujemo ih zemljom. Kao neobnovljivi proizvodni resurs ija je ponud afiksna, zemlja ima svoju cijenu koja je odreena visinom rente kao dohotka od svojine nad zemljitem. Renta (ili ista ekonomska renta), je cijena upotrebe komada zemlje u nekom vremenu.

Tranja zemljita je funkcija marginalnog prihoda proizvoda zemljita, pri emu treba imati u vidu da se marginalni proizvod zemljita, u skladu sa zakonom opadajuih prinosa, smanjuje sa poveanjem koliine zemljita, uz nepromijenjenu koliinu rada i zemljita. Tranja za zemljom je izvedena tranja i zavisi o cijeni poljoprivrednih proizvoda koji se na njoj uzgajaju. U uslovima slobodne konkurencije, visina rente odreena je odnosom krivih ponude i tranje zemlje (visina rente p0, pri sjecitu krivih ponude i tranje R).

Vrijednost zemlje i efekat oporezivanja renti Zemlja spada u trajna kapitalna dobra i svake godine donosi rentu. Vrijednost zemlje (iznos cijene koju bismo platili za kupovinu ili prodaju odreene povrine zemlje) se svodi na izraunavanje sadanje vrijednosti vjene rente. Sadanja vrijednost se izraunava na osnovu generisanog toga buduih prihoda (dohodaka, tj. zbroja renti), koje ta zemlja donosi.

Poto zemlja ima beskonani vijek trajanja, koji daje rentu, sadanja vrijednost zemlje se izraunava po slijedeem obrascu:

N V = x100 I

gdje su: V = sadanja vrijednost zemlje N = stalni godinji primici-godinje rente I = tekua kamatna stopa

Drugaije reeno, sadanja vrijednost odraava sumu novca koja se mora investirati danas da se ostvari zarada od beskonanih godinjih renti uz odreenu kamatnu stopu. Npr. ako godinja renta od jednog komada zemljita iznosi 2.000 KM, pri godinjoj kamatnoj stopi od 5% kupac e biti spreman (prema gornjem obrascu) platiti za kupovinu ovog komad azemljita 40.000 EUR-a. Razmatranje zemljine rente, pa shodno tome i vrijednost zemlje, ukljuuje i efekte oporezivanja renti.

U sluaju uvoenja poreza na rentu, meutim, tranja i ponuda zemlje, shodno tome i visina renti, ostaju nepromijenjene. Porez se svaljuje na raun zemljovlasnika, za koja uvoenje poreza na rentu ima isti efekat kao i smanjenje tranje za zemljitem, kao proizvodnim faktorom. U krajnjem, i vrijednost zemlje se ne mijenja (ostaje ista), niti dolazi do bilo kakvih poremeaja ili ekonomskih neefikasnosti.

Trite kapitala

Upotreba (ulaganja) kapitala moe biti u finansijskom obliku i realnom obliku. U sluaju da se kapital pojavljuje u svom finansijskom obliku, tada on egzistira u razliitim finansijskim instrumentima (novac, razne hartije od vrijednosti i sl.), koji se realizuju na finansijskom tritu. Finansijska trita se po ronosti dijele na trite novca i trite kapitala. Kamata kao cijena kredita izraava se u vidu kamatne stope i odreuje se kao postotak od pozajmljenog kapitala obraunat na period od godinu dana.

Kao posrednici na ovom tritu, banke formiraju kamatu: Prvo, prikupljanjem slobodnih novanih sredstav aza iju upotrebu za odreeno vrijeme isplauju kamatu njihovim vlasnicima, graanima i preduzeima. Drugo, banke ne pozajmljuju novana sredstva graanima i preduzeima, naplauju odreenu kamatu.

Ukratko, kamata se javlja kao cijena upotrebe novca. Na tritu zajmovnog kapitala, kamatna stopa se odreuje na osnovu ponud ei tranje zajmovnog kapitala. Npr., na poloenih 5.000 EUR-a u banku, pojedinac, uz godinju kamatnu stopu od 3%, dobija 150 EUR-a kamate kao cijene upotrebe poloenog kapitala, a ukupni povrat iznosi .150 EUR-a.

Trite kapitala (sa rokom dospijea duim od godinu dana, sa institucionalnim investitorima kao uesnicima, a to su: investicioni fondovi, penzioni fondovi, osiguravajua drutva). Pirmjer dohotka na ovom tritu je dividenda. Dividenda se ostvaruje u dioniarskom preduzeu (dioniarsko drutvo), na osnovu uloga dioniara u temeljni kapital drutva podijeljenog na dionice (npr. po 100 EUR-a).

Kapitalisati odreeni prihod, znai, pretvoriti ga u onu veliinu kapitala koja bi po vaeoj kamatnoj stopi, donijela vlasniku isti prihod od banke, kao i prihod koji ima od dioniarskog preduzea. Prihod se kapitalie po sljedeem obrascu: d 10 x 0p = k'

pri emu su: - d= dividenda - p= kapitalisani prihod (vrijednost dionice) - k' = kamatna stopa

Primjer:

Npr. ako je godinji prihod koji donosi neka dionica 30 EUR-a i neka je trina kamatna stopa 6%. Kapitalisani prihod od te dionice e iznositi 500 EUR-a.2 x1 0 0 0 p = 6 =5 0 0

Trina cijena, (vrijednost) dionice, odreuje se na berzi, zavisno od visine nominalne dividende, (vrijednosti izdate dionice u dionikom preduzeu), kamate i odnosa ponud ei tranje za dionicama tog preduzea.

To znai da e trina cijena dionice (Tc) odudarati od nominalne cijene i izraunavae se ovako: Pretpostavke: - nominalna vrijednost dionice (Vd) - Vd = 100 EUR-a - dividendna stopa (d') = 9% - kamatna stopa (k') = 6%Vdxd ' 100 x9 Tc = = = 150 k' 6

Ponuda i tranja za kapitalom/kreditima Kredite tretiramo kao potroake, (uzimaju ih domainstva) i investicione, (uzimaju ih preduzea). Cijena upotrebe zajmovnog kapitala formira se u zavisnosti od trinog odnosa ponude i (od strane neto tedia) i tranje (neto potroai). Naravno, kamata kao trina cijena kapitala, odreuje interes za ponudom (ako je kamatna stopa vea tedie vie tede, pa se moe ponuditi vie kapitala) zajmoprimaca za uzimanje kapitala).

Investiciona tranja za kreditima. Zajmovi koji se uzimaju za kupovinu kapitalnih dobara (dobra za proizvodnju drugih dobara) su investicijski krediti. Preduzea se odluuju da uzmu bankarski kredit za kupovinu kapitalnih dobara sve dok je prirataj obima proizvodnje koji se duguje poveanoj upotrebi kapitalnih dobara, za jo jednu jedinicu vei ili jednak cijeni kapitalnih dobaa uveanoj za torak kamate. Ravnotea se uspostavlja na nivou u kome konkurencija izmeu preduzea svodi stopu prinosa od investicija (kapitala) na nivo trine kamatne stope.

EFIKASNOST TRITA Osnovni pojmovi: - Potpuna konkurencija - Pareto efikasnost - Kriva moguih korisnosti - Ekonomija blagostanja - Efikasnost razmjene - Efikasnost proizvodnje - Laissez faire - Parcijalna ravnotea - Opta ravnotea - Ekonomske slobode

POTPUNA KONKURENCIJA Krilatica kojom se istie zahtjev da se iz ekonomskog ivota istisne svako mijeanje drave i preduzetnici prepuste da nesmetano posluju prema svojim preduzetnikim nakanama je laissez faire (francuski: pustite ljudima da rade to hoe, pustite da stvari teku same od sebe). Ovaj izraz je vremenom postao sinonim dobro organizirane kapitalistie privrede i najbolje mogue ekonomske politike koja omoguava efikasnu alokaciju resursa. Dri se da se tako najbolje usklauju pojeidnani i opti interesi.

Drava treba da se brine samo o stabilnosti pravnog poretka (zatita privatne svojina i slobodno zakljuenih ugovora) i spoljnoj bezbjednosti. Sve ostalo treba prepustiti privatnoj inicijativi, budui da e, s jedne strane, motiv za profitom preduzetnike usmjeriti prema efikasnijim nainima proizvodnje i novim robama/uslugama koja e vie zadovoljavati potrebe potroaa, a s druge strane, da konkurencija prua znaajan podsticaj inovacijama.

Potpuna konkurencija je pretpostavljeno trino stanje kada postoji dovoljan broj preduzea (koji nude isti, homogeni proizvod) ili stepen suparnitva da niti jedno od njih ne moe uticati na cijenu tog dobra. Odnosno, to je stanje u kome nema drugog izbora osim prilagoavanja prilikama koje diktira trite.

1. 2. 3. 4. 5.

Radi se o teoretskoj trinoj strukturi, koja nam slui kao osnova procjenjivanja i vrednovanja ostalih oblika trinih struktura (nepotpune konkurencije), a karakteritu je: veliki broj prodavaca i kupaca; homogenost proizvoda/usluga; potpuna obavijetenost kupaca i prodavaca; slobodan ulazak i izlazak sa trita; svi prodavci i kupci su price taker.

Jedni ekonomisti danas, takoer, smatraju da slobodno trite (trino stanje potpune konkurencije), najbolje doprinosi ekonomskoj efikasnosti i da konkurencija prua znaajan podsticaj inovacijama. Druga grupa ekonomista dokazuje da u nekim znaajnim instancama trite ne djeluje onako savreno kao to zagovaraju pristalice slobodnog trita.

EKONOMSKA EFIKASNOST I EKONOMIJA BLAGOSTANJA Uvod u ekonomsku efikasnost

Budui da su ekonomski resursi rijetki, a potrebe neograniene, neophodna je krajnje racionalna upotreba resursa u cilju dobijanja definisane koline dobara i usluga. Ekonomija prouava efikasnost, jer prouava ogranienost. U svijetu ogranienih resursa sve elje ne mogu biti zadovoljene, ali ako djelujem oefikasnije, manji broj elja e ostati neispunjeni.

Pod pretpostavkama potpune konkurencije, trite na najjednostavniji i najefikasniji nain odreuje gdje e se i kako upotrebljavati faktori proizvodnje. Ve smo nauili da: 1. kriva tranje pokazuje koliinu dobra koju je kupac spreman kupiti po odreenoj cijeni. Zbir svih krivi tranje pojedinanih kupaca ini krivu tranje na tritu. Pri odluivanju koje e koliine dobara traiti kupci, izjednaavaju marginalnu (graninu) korist koju imaju od potronje dodatne jedinice s marginalnim (graninim) trokovima kupovine, te dodatne jedinice. Marginalni trokovi, na taj nain, postaju cijena koju kupci moraju platiti;

2. Kriva ponude pokazuje koliinu dobra koju je preduzee spremno ponuditi po odreenoj cijeni. Zbir krivih ponude svih preduzea ini krivu ponud ena tritu. Za odluku koliko e proizvesti nekog dobra, konkurentna preduzea izjednaavaju svoju marginalnu korist od proizvodnje dodatne jedinice tog dobra, a to kao i u sluaju tranje, prestavlja cijenu i marginalne trokove proizvodnje, te dodatne jedinice.

Trina ravnotea se postie kada su ponuda i tranje jednake i u toj taki, marginalna korist i marginalni trokovi su jednaki cijeni. Tako je marginalna korist jednaka marginalnim trokovima, to i jeste uslov potreban za ekonomsku efikasnost. Efikasnost je vea to se istim izdacima postie vei uinak ili isti uinak sa to manjim izdacima. Kao uzroci neefikasnosti pojavljuju se: (a) loa organizacija rada i (b) neiskorienost raspoloivih faktora proizvodnje (rad, kapital, prirodni resursi).

Pareto-efikasnost Ope gledano, alokacija resursa je efikasno organizovana, ako i samo ako, uz date resurse i tehnologiju, nije mogue poveati blagostanje jednog pojedinca bez smanjenja blagostanja drugog pojedinca. Za ovako postignutu efikasnost kaemo da je Pareto-efikasna ili da je postigla Pareto optimum. Ekonomska nauka prouava tri aspekta efikasnosti, neophodnih da bi se ostvarila Pareto-efikasnost, i to: (1) efikasnost razmjene, (2) proizvodna efikasnost i (3) efikasnost kombinacije proizvoda.

1. Efikasnost razmjene (ravnotea potroaa na konkurentnom tritu) podrazumijeva da svi proizvodi stignu do pojedinca koji ih najvie preferira. Efikasnost razmjene obezbjeuje da se proizvodna dobra raspodijele tako da niko ne moe biti na dobitku, ukoliko neko drugi nije na gubitku. Dakle, trgovina ne daje mogunost da obje strane budu na dobitku. 2. Efikasnost proizvodnje (konkurentna ravnotea na tritu inputa), koaj podrazumijeva da je proizvodnja efikasna, ukoliko, uz date resurse i tehnologiju, nije mogue poveati proizvodnju jedne robe, bez smanjenja proizvodnje najmanje jedne druge robe.

3. Efikasnost na tritu proizvoda (konkurentna ravnotea na tritu autputa) podrazumijeva da svaki sistem potronje je optimalan ako, na osnovu raspoloive koliine potronih roba i elja i ukusa potroaa, nije mogue poboljati poloaj ni jednog potroaa, a da se pri tome ne pogora poloaj nekog drugog potroaa. Naine koji pokazuju kako da se stigne do najpoeljnijeg stanja u drutvu prouava ekonomija blagostanja, kao ukupan zbir zadovoljstava to ih pojedinac doivljava upotrebom raspoloive koliine dobara u privredi kaja funkcionie du granice moguih korisnosti.

Opa ravnotea potpune konkurencije Dakle, efikasnost je izraz racionalnog djelovanja. Individualna efikasnost izraava omjer uinka i trokova koji se ograniavaju na pojedinanog proizvoaa, a drutvena efikasnost omjer svih uinak ai svih trokova, bez obzira na koga se odnose. Opa ravnotea je ravnoteno stanje privrede u cjelini, u kome su sva trita (proizvoda i usluga, faktora proizvodnje) istovremeno u ravnotei.

Uslov postizanja ekonomske efikasnosti za cjelokupnu privredu je da su marginalne korisnosti po novanoj jedinici za sva dobra i usluge jednake, te da su istovremeno jednake i graninim drutvenim trokovima tih dobara. Uslovi za postojanje ope ravnotee su: - opa ravnotea privrede u potpunoj konkurenciji uvijek je Pareto-efikasna, - pareto-efikasne alokacije predstavljaju opu ravnoteu privrede u potpunoj konkurenciji za odgovarajuu raspodjelu resursa,

- alokacija koja maksimizira drutveno blagostanje uvijek je Pareto-efikasna, - pareto-efikasne alokacije maksimiziraju drutveno blagostanje za neku funkciju drutvenog blagostanja. Funkcija drutvenog blagostanja prezentira odnos koji se uspostavlja izmeu ukupnog drutvenog blagostanja i blagostanja pojedinih lanova drutva. Blagostanje pojedinaca mjeri se nivoom korisnosti koji oni ostvaruju u potronji.

KAPITALIZAM I PREDUZETNITVO Osnovni pojmovi Kapitalizam Trino drutvo Ekonomske slobode Privatno vlasnitvo Preduzetnika ekonomija Preduzetnitvo Preduzetnik Drutvo lica Drutvo kapitala Korporacija Korporativno upravljanje

Kapitalizam je poseban drutvenoekonomski sistem u kome se proizvode robe radi profita upotrebom kapitalnih dobara u privatnom vlasnitvu i najamnog rada. Samo u prvih stotinu godina kapitalizam je unaprijedio materijalno blagostanje vie nego predhodni drutveno-ekonomski sistemi zajedno. Podsjetimo se da razdoblje kapitalizma poinje od kraja XV i poetkom XVI stoljea.

Doba manufakture traje od sredine XVI do posljednje treina XVIII stoljea. Glavno obiljeje mu je prelaz od jednostavne kooperacije u sloenu kooperaciju s podjelom rada. Liberalni kapitalizam se temelji na: (1) liberalizmu kao izvornoj ideologiji graevinskog drutva i (2) upotreb i vodene pare kao pogonske snage i industrijska revolucija.

Tekoe u funkcionisanju kapitalizma 20ih godina XX st. (Velika ekonomska kriza 1929.godine dovela je u pitanje slobodno trite), dovode do sve vee dravne intervencije u kapitalistikoj privredi, pa se govori i o dravnom kapitalizmu. Naputena je pretpostavka slobodne konkurencije i ekonomskog liberalizma, a usvojen dravni intervencionizam kao pretpostavka drave blagostanja.

Ekonomski promaaji i tekoe u provoenju intervencionistike politike 1960-ih i 70-ih godina (hronina i rairena kriza s istovremenom pojavom inflacije i nezaposlenosti) vratili su, od 1980-ih godina ideologiju ekonomskog liberalizma, sada u formi neoliberalizma. Kao trini poredak koji se temelji na privatnom vlasnitvu i ugovornom angamanu najamnih radnika, uz profit kao osnovni motiv i pokretaku snagu ekonomskih aktivnosti kapitalista, kapitalizam se, kako smo vidjeli, eventualno razvija, i to prema sve viem nivou ekonomske racionalnosti.

Kako se ovo deava? Utemeljenje trinih odnosa u ekonomskom sistemu i ekonomskoj politici vri snaan i svestran uticaj na sve oblasti ekonomskog ivota. Trino drutvo prua prednosti individualistikog poretka sa slobodnim trinim i privatnom inicijativom, sa profitnim motivima koji najsnanije i najpostojanije utiu na ovjekovo racionalno ponaanje. Kadgod su trokovi proizvodnje nii od prodajne vrijednosti, ili postoji jeftiniji nain proizvodnje od onog koji se koristi u drugim firmama, preduzetnik e biti u stanju da ugrozi konkurentske firme i ostvari profit.

Dakle, konkurentne snage vode ka viem stepenu efikasnosti, budui da konkurencija prua znaajan podstrek inovacijama. Kapitalizam se u uslovima zrele industrijske revolucije pokazje efikasnijim od svih drugih drutvenih poredaka i njihovih ekonomskih sistema u razvijanju i upotrebi tehnologije, kao i u prilagoavanju rapidno promjenjivim uslovima globalne podjele rada (rah centralnih planskih ekonomija, to najbolje pokazuje), to ga ini jedinim ekonomskim sistemom na svijetu sposobnog za ivot, koji omoguava stalni razvoj i stalno odgovaranje na irenje ljudskih potreba.

Autoritativni oblici vlasti, primarno faistiki i komunistiki, izgubili su legitimnost, jer, ekonomski i politiki nisu uspjeli konkurisati liberalnim demokracijama. Produktivnost kapitalistikog svijeta omoguila je poveavanje socijalnih i vojnih izdataka, ulaganja u nauku, obrazovanje i sektor usluga, koje nijedan od predhodnih oblika vlasti nije mogao pratiti.

DEMOKRATIJA U TRINOJ EKONOMIJI

Uspostavljanje demokratije, u dananjem znaenjhu tog pojma, iskljuivo je uslovljeno kapitalistikim drutvenim ustrojstvom uspostavljanjem demokratskog drutva i trine ekonomije, kojim se uspostavljaju politike i ekonomske slobode.Demokratsko drutvo Politike slobode Trina ekonomija Ekonomske slobode

U liberalnom ekonomskom konceptu pravednosti svaki pojedinac djeluje u skladu sa individualnim izborom, bez pritiska ili naredbi od drugih pojedinaca. Kao drutveno odreeni mehanizam za rjeavanje osnovnih ekonomskih pitanja (ta, kako i za koga proizvodi), trini ekonomski sistem je vezan za demokratsku dravnu uspostavu i odlikuje se time to u njemu uesnici na tritu pojedinci i privatna preduzea, samostalno donose odluke (izbor) o proizvodnji i potronji.

Robovlasnitvo i feudalizam su ekonomski ivot organizovali pod sistemom prinude i (apsolutne potinjenosti robova u robovlasnitvu i ekonomske zavisnosti kmetova u feudalizmu) ili, pak, institucijom obiaja. U komandnoj ekonomiji se ekonomski ivot planira i upravlja pomou zaposijesti dravnih organa. Preduzea su u dravnom vlasnitvu i nemaju slobodu poslovanja niti mogu slijediti cjenovne signale u svojim odlukama kao to to rade preduzea u trinim ekonomijama.

U trinom ekonomskom sistemu su ispunjene (demokratske) pretpostavke za koordinaciju odluka uesnika na tritu: Prvo, svaki uesnik na tritu je motivisan vlastitim interesom; Drugo, robe i usluge se obezbjeuju slobodno, putem dobrovoljne robne razmjene sa drugim uesnicima; Tree, trini ekonomski sistemi funkcioniu na osnovu sistema cijena, koje vre optimalnu, odnosno efikasnu alokaciju proizvodnih faktora (rad, kapital i prirodni resursi), a s druge strane, koordiniraju odluke proizvoaa i potroaa na tritu.

Procjenjivanje demokratinosti trita Postoje etiri stuba, trine ekonomije, koji istovremeno karakteriu principe (kapitalistike) demokratije u ekonomiji: - privatno vlasnitvo, - profit, - sloboda izbora, - konkurenicja

Privatno vlasnitvo je to koje uspostavlja autonomnost trinih subjekata, ravnopravnost u razmjeni (formalna jednakost uesnika na tritu), slobodu korienja i raspolaganja (prisvajanja) i odgovornost naspram predmeta vlasnitva, ime se u okviru slobodne trine konkurencije ostvaruje racionalna alokacija faktora proizvodnje i maksimiziranje rezultata.

Iskljuivost (ekskluzivnost), to daje pravo da vlasniku da odluuje i snosi kljune posljedice o upotrebi vlasnitva. Prenosivost (transferabilnost) kao mogunost slobodne prodaje vlasnitva. Institucionalna zatita, koja podrazumijeva pravnu sigurnsot o zatiti prava vlasnitva, odnosno garantovanje prava da nee nastupiti promjena ovjekovog statusa to bi mu oduzelo vlasnitvo (ono to je Vae ostaje Vae).

Dakle, privatno vlasnitvo ne samo da utie na efikasnost ekonomskih uesnika, nego je i izvor i garancija ekonomske i, u krajnjem sluaju, individualne slobode, a obje se svode na ravo vlasnitva i mogunost izbor. Ukljuivanje vlasnitva u trino poslovanje ima razliite zakonske forme. U pitanju su: pojeidnano vlasnitvo, partnerstvo (ortatvo), trustovi i korporacije.

Pojedinano vlasnitvo podrazumijeva poslovanje s vlasnitvom pod kontrolom jedne osobe, koja postaje sam svoj slubenik gazda. Partnerstvo je forma poslovne organizacije u koju se udruuju dvije ili vie osoba, u ije najee varijante spadaju zdruena preduzea ili sindikat (vei broj partnera). Korporacijsko vlasnitvo potie iz vremena u kome su ulaganja premaivala i pojedinano i partnersko vlasnitvo.

Profit, slobodaizborakonkurencija Vanost profita proistie iz motivacije preduzetnika za ekonomskim aktivnostima i pravu da se raspolae sa ostvarenim profitima, to pretpostavlja punu zatitu vlasnitva prava koja se pojavljuju kao preduslov trinih transakcija.U trinoj privredi odgovore na tri osnovna ekonomska pitanja ta, kako i za koga proizvoditi u interakciji miliona preduzea i potroaa koji stupaju u dobrovoljnu razmjenu, rjeavaju se nevidljivim putem preko sistema cijena i trita.

EKONOMSKE SLOBODE

U tom smislu, slobodu definiem o dvojako, i to kao: - odsustvo prinude ili prisile (negativna odredba slobode) i - slobodom izbora prema vlastitom nahoenju (pozitivna odredba slobode). Osnove ekonomskih sloboda ine: - vlasnika prava, - sloboda ugovaranja i trgovine, - potovanja ugovora, - niski porezi.

Prema mnogim istraivanjima postoji visok stepen korelacije izmeu ekonomskih sloboda i ekonomskog razvoja. Dokazano je da vee ekonomske slobode, po pravilu, obezbjeuju vee ekonomsko blagostanje mjereno kroz rast drutvenog bruto proizvoda (GDP).

PREDUZETNITVO I PREDUZETNIKA EKONOMIJA Preduzetnik je osoba koja ima sposobnosti osnivanja preduzea i na vlastiti rizik (sa svojim kapitalom), smaostalno pokree poslovne aktivnosti, organizujui i kombinujui faktore proizvodnje, (rad, kapital i prirodne resurse), u cilju ostvarenja zarade. Preduzetnici su nadareni preduzetnikim duhom; uoavaju anse za nove poslovne poduhvate koje drugi poslovni ljudi ne vide ili za njih nisu zainteresovani.

Preduzetnitvo je naziv za aktivnosti koje se sastoje u izvoenju inovacija, a pojedinci koji nose te aktivnsoti su preduzetnici. U njegovoj interpretaciji kapitalizma preduzetnik ima najznaajnije mjesto, budui da upravo preduzetnik razvija kapitalizam tako to revolucionira promjene u proizvodnji tehnolokim, organizacionim ili marketinkim inovacijama.

Ovakve inovacije su, po umpeteru, zapravo, osnovne funkcije preduzetnitva, i to: (1) uvoenje novih proizvoda ili unapreenje kvaliteta starih, (2) uvoenje novog metoda proizvodnje, (3) otvaranje novih trita, (4) osvajanje novih sirovina, (5) kreiranje novog tipa industirjske organizacije. Po umpeteru, inovacije su najvanija konkurentska prednost preduzea, a uzrok nestajanja preduzea je njihova nesposobnost da dre korak u inoviranju.

Preduzetnitvo se tretira kao etvrti proizvodni fkator, pored rada, kapitala i prirodnih resursa. Kao to se angaovanjem rada, zemlje i kapitala ostvaruju najamnina, renta i kamata, preduzetnitvom se ostvaruje preduzetnika dobit, koja ostaje nakon to se iz ukupnog prihoda odbiju svi torkovi i obaveze preduzea. Budui da je ova dobit osnovni pokreta motiv preduzetnikovog angaovanja u poslovnim procesima, preduzetnik se bori da stekne poziciju monopoliste koja mu upravo omoguava ostvarenje ove dobiti, sve dok ga konkurenti ne dostignu ili prevaziu njegovu poziciju.

U raspravi o preduzetnitvu uoava se isprepletenost pojmova preduzetnitvo i menadment. U poetku preduzetnitvo je bilo vezano istovremeno i za upravljanje i za rukovoenje. Rastom preduzea dolazi do diferenciranja vlasnika kapitala, koji, motivisan profitom, iskazuje odlunost da investira u odreenu djelatnost. On prvo bira oblik preduzea, a potom angauje i kombinuje faktore proizvodnje, da bi rukovoenje, organizacijsko-tehnoloko organiziranje i kontrolisanje povjerio drugim (menaderima).

Vlasniku-preduzetniku ostaje u nadlenosti vlasniko upravljanje, odnosno vlasniki nadzor (to se svodi na kontrolu profitabilnosti, rasta i razvoja preduzea). Upravo taj momenat je opredijelio da se u teoriji razgraniki preduzetnitvo od menadmenta. Pri tome, preduzetnik primjenjuje nove ideje i preuzima rizik, a menader osigurava opu efikasnost poslovnog procesa.

PREDUZEE: PRAVNI OBLIK PROFITNOG DRUTVA Osnovna organizaciona jedinica koja obavlja ekonomsku djelatnost, je preduzee. Pojam varira u nazivima od preduzea (poduzea), privrednog drutva do trgovakog drutva. Kao ekonomski subjekti preduzee je osnovni oblik organizovanja trinog poslovanja, koji posluje u privredi radi ostvarivanja vlastitih poslovnih interesa, uz uvaavanje principa ekonomskog ponaanja.

Precizirano, u ovakvoj definiciji preduzee sadri etiri obiljeja: (1) ima pravni status, (2) samostalna, obavlja poslovnu djelatnost i nastupa u pravnom prometu, (3) cilj poslovanja je dobit, (4) organizovano je u jednom od oblika utvrenih zakonom. Glavni oblici preduzea, njihove djelatnosti, upravljanja i druga vana pitanja su u svim zemljama propisani zakonom. Iako izmeu njih postoje izvjesne razlike, postoje i zajednike karakteristike, koje se odnose na to da se radi o samostalnim ekonomskim, tehnikim i finansijskim cjelinama u privatnom i javnom vlasnitvu.

Privatna preduzea se javljaju u tri oblika: (1) inokosna (vlastita) preduzea (samo jedan vlasnik), (2) drutve lica ili ortakluci (dva ili vie partnera) i (3) drutva kapitala (dioniarska drutva i drutva sa ogranienom odgovornou, u kojima lanovi uestvuju s odgovarajuim ulozima u osnovnom kapitalu i imovini).

Javna preduzea uspostavljaju se kroz dva oblika: (1) preduzea u javnom vlasnitvu (dravna preduzea), koja pripadaju opini, kantonu (upaniji), dravi i drugim politiko-teritorijalnim jedinicama, od kojih su najpoznatija ona u djelatnostima od opeg interesa, i to: komunalnim djelatnostima (gradski saobraaj, gradska istoa, vodovod, elektrodistribucija), djelatnostima saobraajne i telekomunikacione infrastrukture (eljeznice, putevi, pristanita, luke i zrane luke, TT usluge), zatim u podruju proizvodnje oruja, proizvodnje uglja itd. (2) dravna preduzea u vlasnitvu penzionih fondova, sindikata, vjerskih zajednica i sl.

Dok su privatna preduzea podvrgnuta trinoj konkurenciji i rizicima, javna preduzea najee imaju monopolski poloaj u podruju svog djelovanja i pod nadzorom su dravne vlasti koja ih je osnovala. S pravne take gledita preduzee je pravno lice koje obavlja djelatnost radi sticanja dobiti. Pravni oblici organizovanja ekonomske aktivnosti, tj. preduzea, uspostavljaju se kao: (1) drutva lica i (2) drutva kapitala.

(1) U drutva lica spadaju inokosna preduzea i drutva lica ili ortakluci. Inokosna (vlastita) preduzea su najjednostavniji oblik preduzea, s obzirom da postoji jedan vlasnik preduzea koji donosi sve poslovne odluke (to moe biti i porodina firma). Ovaj oblik organizacije preduzea ima i svoje nedostatke, i to: (a) Tekoe u finansiranju novih investicija.

(b) Neogranieno odgovaranje vlasnika za sve obaveze prema povjeriocima cjelokupnom njegovom imovinom, zbog ega se i kae da je inokosno preduzee firma sa neogranienom odgovornou; (c) Ogranien vijek trajanja preduzea, koji je obino vezan za ivotni vijek vlasnika. Njegovo umirovljenje (penzija) ili smrt esto dovode do prestanka rada preduzea.

Drutvo lica ili ortakluk predstavlja udruivanje imovine (apitala) vie pojedinanih vlasnika, koji time postaju ortaci. Ortaci saglasno odluuju o bitnim pitanjima upravljanja i razvoja preduzea, ukljuuju raspodjelu profita, dok se tekua pitanja organizacije i upravljanja povjeravaju posebnoj osobi (menaderu), koje moe biti i neko od ortaka. U praksi se, esto, svi ortaci angauju u preduzeu i dobijaju odgovarajuu platu, dok se ostvareni profit obino dijeli prema procentualnom udjelu uneene imovine/kapitala.

Glavne prednosti ovog preduzea su formiranje vee mase kapitala, iako je i to, esto, nedovoljno za finansiranje djelatnosti veih razmjera. Ipak, kao glavni nedostaci se obino pojavljuju: a) Postizanje saglasnosti u donoenju zajednikih odluka, budui da ortaci koji nisu zadovoljni svojim uticajem na poslovanje preduzea mogu napustiti drutvo; b) Odgovornost ortaka za poslovanje preduzea, poto svaki od njih odgovara neogranieno, itavom svojom iovinom (neograniena solidarna odgovornost).

(2) Potrebe za formiranjem velikih kapitala i prevazilaenje predhodnih nedostataka drutva lica, postiu se organizacijom preduzea kao drutava kapitala, koja se uspostavljaju kao drutva sa ogranienom odgovornou i dioniarska drutva. Drutva sa ogranienom odgovornou (doo) su drutva kapitala, premda imaju i neka obiljeja drutva osoba. U pitanju su drutva u kojima svaki od ulagaa (suvlasnika) uestvuje u imovini drutva, odnosno o osnovnoj glavnici sa odreenim ulogom.

Ulozi mogu biti razliiti (pri emu, svaki osniva moe stei samo jedan udio) i mogu se sastojati iz novca, stvari i materijalnih prava. Drutvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom uloenom imovinom, a ne sa imovinom lanova, jer lanovi drutva snose rizik za poslovanje drutva samo do visine svog uloga.

Dioniarska (akcionarska) drutva predstavljaju oblik preduzea koji je najpovoljniji za velike poslovne organizacije. Ovo drutvo je drutvo iji je osnovni kapital podijeljen na dionice. Sredstva za osnivanje i poetak rada pribavljaju se ulozima osnivaa (suvlasnika) dioniara. Dioniarem (akcionarom) se postaje kupovinom odreenog broja dionica, pri emu se kupovine dionica baziraju na uvjerenju u poslovnu uspjenost preduzea.

Dionica (akcija) je hartija od vrijednosti na kojoj je naznaen dio kapitala dioniarskog drutva koji je, prilikom osnivanja drutva, odreen kao jedinica uloga pojedinca. Ta jedinica uloga je nominalna vrijednost dionice. Kupovinom dionice ulaga postaje suvlasnik dioniarskog preduzea, a njegov suvlasniki dio zavisi od broja dionica koje je kupio prema ukupnom broju dionica koje su izdate (emitovane) pri osnivanju dioniarskog drutva, ili kasnije proirivanjem drutva.

Dionice mogu kupiti: - pojedinci, koji time postaju individualni vlasnici dionica i - institucije (npr.banke, fondovi, drava) kao institucionalni vlasnici. Naime, dionice svojim vlasnicima donose odgovarajue dividende, koje se podmiruju iz ostvarenog profita drutva. Dividenda je, u principu, vea od kamate koja bi se dobila od istog kapitala uloenog u banku, ali nosi i vei rizik da se uope ne ostvari.

Poseban oblik dioniarskog drutva su korporacije. Naime, stalna tenja kapitala da se oplouje i da iri svoju aktivnost, uslovljavala je postupni nastanak velikih preduzea, korporacija koncerna, a danas i multinacionalnih kompanija. Korporacije datiraju iz XIV stoljea (eneva), a svoj procvat doivljavaju u XIX i XX stoljeu u Velikoj Britaniji i SAD. Korporacijsko vlasnitvo nastalo je, dakle, na stepenu razvoja proizvodnje i privrede kada su ulaganja premaivala i pojedinano i partnersko vlasnitvo, pa se zato javlja dioniarstvo kao najpovoljniji oblik ulaganja privatnog vlasnitva.

Sa korporacijom, u stvari, tek otpoinje pravo preduzetnitvo, rizik, inventivnost i kreativnost, a posebno menadment, jer je kod individualnog i partnerskog tipa vlasnitva menadment nedovoljno prisutan. Zato je potrebno istai da je model privatizacije, putem korporacije, najefikasniji tip vlasnitva. Ali, kolika e biti efikasnost njenog poslovanja, to zavisi od pravno-zakonskih osnova njene uspostave.

KORPORATIVNO UPRAVLJANJE: RAZDVAJANJE VLASNITVA Problem s korporativnim upravljanjem nastaje od momenta odvajanja vlasnitva od kontrole upravljanja, odnosno momenta od kada vlasnik (principal) prestaje imati kontrolu operativnog upravljanja nad preduzeima, a preuzima je menader (agent). Kontrolu preuzimaju profesionalni menaderi, koji ne moraju imati ni jednu dionicu, a vlasnici dionica gube kontrolu nad preduzeem.

Radi se o slijedeim procesima: 1. diferencijacije ili disperzije akcionarske svojine, 2. odvajanje svojine od kontrole i 3. rasprivanja akcija meu velikom masom akcionara. Mnogi su u ovom procesu vidjeli proces socijalizacije svojine bez revolucije, odnosno postepen prelaz od sistema svojine ka sistemu vlasti nad svojinom, iz ega je proizaao problem korporativnog upravljanja.

U najopijem, pojmovnom smislu, korporativno upravljanje (corporate governance) je izraz koji se koristi da bi se opisalo kako vlasnici preduzea (dioniari) kontroliu profesionalne menadere. Ova kontrola je neophodna kako bi se vlasnici (dioniari) uvjerili da menaderi preduzimaju sve to mogu da bi osigurali efikasno poslovanje preduzea i maksimiziranje vrijednosti ulaganja vlasnika. Postoji niz definicija korporativnog upravljanja. Zajedniko u svim definicijama je da ono predstavlja organizaciju ukupnog poslovanja preduzeima na nain da se zatite interesi svih relevantnih uesnika korporativnog upravljanja, naroito dioniara.

Jedna od definicija kae kako je posrijedi sistem kojim se korporacije usmjeravaju i kontroliu. Zbog toga se istie da se najbitniji dio korporativnog upravljanja odnosi na finansijske aspekte upravljanja, to je djelatnost uprave i menadmenta, a realizira se uspostavom finansijske politike i njenom provedbom (nadzorom). To podrazumijeva sprovoenje korporativnih kontrola i unutranjeg nadzora.

Korporativno upravljanje u trinoj ekonomiji je nain formaliziranja i jasnog izraavanja odluivanja (zasnovanog na vlasnitvu i menaderskom postavljanju) u okviru kompanije, s pravom dioniara da uzmu uee u tom procesu, imenovanjem njihovih predstavnika u odbore i glasanjem o odreenim stratekim odlukama identificiranim u odredbama asocijacije. U naelu postoje dva pristupa kontroli uprave preduzea u trinim privredama: - kontrola preko banaka i - kontrola preko trita hartija od vrijednosti

Kao pristup kontroli uprave preduzea, bankarske su kontrole prisutne u njemakom i japanskom sluaju, dok trite hartija od vrijednosti to ini u SAD. Ovi pristupi su razvili tri ponuena modela korporativnog upravljanja: anglo-ameriki, japanski i njemaki model, kao rezultat razliitih uslova i zakonodavnog okvira u kome su se razvijali.

TEORIJA PRINCIPAL-AGENT Odnos izmeu izvrilaca i vlasnika se objanjava teorijom koja je poznata kao principal-agent teorija. Izvedena iz teorije vlasnikih prava, ona prikazuje osnovne dileme korporacijskog upravljanja: agencijski odnos je ugovor u kojem vlasnik kapitala (principal) angauje izvrioca (agenta) da uradi odreeni posao za njega, prenosei na agenta i odreena ovlatenja odluivanja. Agent prihvata da radi za principala, za naknadu koja nije direktna komercijalnoj vrijednosti ostvarenog rezultata.

Problem meuuspostavljenog odnosa je u tome da se odredi situacija u kojoj principal uspijeva da uspostavi podsticaje za agente koji donose odluke, koje, opet, utiu na vlasnika, tako da izvrioci djeluju u interesu vlasnika, odnosno da maksimiziraju interese vlasnika. Sam problem nastaje iz dva razloga: a) interesi vlasnika i izvrilaca su razliiti i b) informacije koje su dostupne vlasnicima i izvriocima nisu iste.

Naela korporativnog upravljanja U usvojena naela spadaju: 1. Prava dioniara: Kao prava dioniara nabrojana su prava na: urednu registraciju vlasnitva, prenos dionica, dobivanje redovnih relevantnih informacija o korporaciji, uee i glasanje na glavnoj skuptini, uee u izboru lanova nadzornog tijela i uee dobiti korporacije.

2. Jednak tretman svih dioniara: Osnovno naelo, koje izraava sutinu korporativnog upravljanja, podrazumijeva osiguranje jednakog tretmana svih dioniara, ukljuujui male dioniare. Isto vai i za strane investitore-ulagae. Za sve dioniare se obezbjeuje jednaka mogunost kompenzacije, ukoliko se povrijede njihova prava.

3. Uloga ostalih saradnika (staekholdera) u procesu korporativnog upravljanja: U procesu korporativnog upravljanja ureuju se prava i obaveze, ne samo dioniara, nego i ostalih uesnika u ukupnom funkcionisanju preduzea. Radi se o spektru subjekata, kao to su: dobavljai, kupci, sindikati, povjerioci, itd. Na osnovu ove saradnje, preduzee osigurava svoj razvoj (rast vrijednosti, otvaranje radnih mjesta i sl.).

4. Objavljivanje rezultata poslovanja i transparentnost: Okvir korporativnog upravljanja treba osigurati pravovremeno i tano objavljivanje svih informacija, koje se odnose na preduzee, ukljuujui finansijsko stanje i poslovanje, strukturu vlasnitva, te upravljanje preduzeem. 5. Odgovornost upravljakih i nadzornih tijela: Preko korporativnog upravljanja trebalo bi se osigurati strateko upravljanje preduzeem, uspjean nadzor upravljakih tijela od strane nadzornih tijela, kao i odgovornost nadzornih i upravljakih tijela prema preduzeu i dioniarima.

Naela OECD-a posebno istiu ravnopravan tretman svih dioniara, ukljuujui manjinske i strane dioniare, a podrazumijeva pravni lijek u sluaju krenja ovih prava. U opa prava dioniara spadaju: - siguran nain registrovanja vlasnitva, - pravo prenoenja ili prodaje dionica,

- pravo na dobijanje redovnih i pravovremenih informacija o preduzeu, realna, informisana mogunost uea na skuptini dioniara, lino ili putem opunomoenika, - pravo na informaciju o strukturi kapitala i drugim aranmanima, koji omoguavaju dioniarima pravo glasanja koje prelazi njihovo dioniarsko uee u preduzeu, - nemijeanja na tritu za kontrolu nad korporacijom, osim obezbjeenja transparentnosti i ravnopravnosti prema svim dioniarima.

Ravnopravan tretman svih dioniara, u vezi s ovim principima, podrazumijeva da: - svi dioniari iste klase tretiraju se jednako i svaka se promjena glasakih prava mora izglasati, - samodijeljenje i insider-trading, pri kome se zloupotrebljava preduzee, trebalo bi biti zabranjeno, - lanovi odbora moraju objaviti svaki materijalni interes, koji imaju u transakcijama ili pitanjima koja imaju iticaj na preduzee.