Listaháskóli Íslands Tónlistardeild

Strengir/blásarar

Um uppruna og róun bogans

Hildur Heimisdóttir Helgi Jónsson, lei beinandi

Júní 2010

Efnisyfirlit

Inngangur______________________________________________________ 1

Meginmál ______________________________________________________ 2

I kafli – Uppruni bogans: ________________________________________________________ 2 II. kafli – Fyrirrennarar fi lunnar _________________________________________________ 2 III kafli – Nánar um bogann – Mi aldir og endurreisn _______________________________ 5 III kafli – Strengjahljó færatónlist fyrri alda._______________________________________ 8 IV. kafli. Boginn vi lok endurreisnar og upphaf barokktímans ________________________ 9 V. kafli. Aldamót 17. og 18. aldar – Gullöld í róun fi lutónlistarinnar _________________ 11 VI. kafli – Tartini og Cramer og uppgötvanir eirra_________________________________ 14 VII kafli – Françoise Tourte og boginn vi lok 18. aldar ______________________________ 16

Lokaor _______________________________________________________ 19

Heimildir: _____________________________________________________ 20

Efnisyfirlit

Inngangur______________________________________________________ 1

Meginmál ______________________________________________________ 2

I kafli – Uppruni bogans: ________________________________________________________ 2 II. kafli – Fyrirrennarar fi lunnar _________________________________________________ 2 III kafli – Nánar um bogann – Mi aldir og endurreisn _______________________________ 5 III kafli – Strengjahljó færatónlist fyrri alda._______________________________________ 8 IV. kafli. Boginn vi lok endurreisnar og upphaf barokktímans ________________________ 9 V. kafli. Aldamót 17. og 18. aldar – Gullöld í róun fi lutónlistarinnar _________________ 11 VI. kafli – Tartini og Cramer og uppgötvanir eirra_________________________________ 14 VII kafli – Françoise Tourte og boginn vi lok 18. aldar ______________________________ 16

Lokaor _______________________________________________________ 19

Heimildir: _____________________________________________________ 20

1

Inngangur

“Sumir telja a boginn sé bara hár og og sp ta” segir Günter Seifert,

fi luleikari í Vínar Fílharmóníunni og lei ar í Wiener Geigen

strengjakvartettnum. “En mikilvægi bogans vi a láta sál tónlistarinnar

hljóma er jafnvel enn meira en fi lunnar .”1

Or Günter Seifert kunna a hljóma undarlega í eyrum hins almenna lesanda. Flestir

hafa sé leiki á fi lu e a önnur strengjahljó færi og kynnu a ímynda sér a hinar glæstu

völundarsmí ar sem hljó færin yfirleitt eru, séu í algeru a alhlutverki mi a vi hina einföldu

smí sem boginn lítur út fyrir a vera. a eru a vísu ekki allir hljó færaleikarar á sama máli

og Seifert. Sellóvirtúósinn Heinrich Schiff tekur a minnsta kosti ekki eins djúpt í árinni og

á urnefndur fi luleikari:

“Fólk segir a boginn sé mikilvægari en hljó færi , ví á ég bágt me a

trúa. Stundum veltur meira á boganum en sellóinu. Stundum er ví öfugt

fari .”2

essir tveir hljó færaleikarar eru ó sammála um a boginn sé grí arlega mikilvægur

og mikilvægari en sjálft hljó færi , a minnsta kosti stundum. En hva er á svona merkilegt

vi ennan boga? Hva an kemur hann? Hefur hann alltaf liti eins út og veri nota ur á sama

hátt? Hefur tónlistar róunin gegnum aldirnar haft áhrif á bogasmí ina?

David D. Boyden heldur ví fram a helst yrfti a endurskrifa sögu bogans. A hans mati

er gömlum bogum gjarnan l st á of einhæfan hátt, stuttum og grófger um. ær l singar eru

ekki í samræmi vi gamlar myndir og málverk og eiga heldur ekki vi gamla boga sem hafa

var veist og eru geymdir á söfnum ví a um heim3. Ljóst er a heimildir ær sem notast er vi

í essari ritger byggja mjög á málverkum og myndskreytingum. Ekki er ætlunin a endurrita

sögu bogans hér og nú. Vonandi tekst a breg a upp gó ri og hei arlegri mynd af boganum,

uppruna hans og róun frá ví a hann barst til Evrópu og ar til fari var a smí a hann í

eirri mynd sem vi ekkjum í dag

1 Russ Rymer, April 2004 “Saving the Music Tree”. Smithsonian Magazine. Sótt af: www.robertmorrowbowmaker.com/thebowmaker/smithsonian/index.htm 2 Russ Rymer, www.robertmorrowbowmaker.com/thebowmaker/smithsonian/index.htm 3 David D. Boyden. 1990. The history of violin playing from it’s origin to 1761. Oxford University Press, New York. Bls 324

2

Meginmál

I kafli – Uppruni bogans:

Ma urinn hefur notfært sér boga vi a leika á strengjahljó færi í margar aldir. Tali er

líklegt a hljó færaleikur me boga eigi sér talsvert lengri sögu en heimildir ná yfir. Heimildir

um boganotkun má hins vegar rekja allt aftur á 10. öld egar boginn var útbreiddur um hinn

íslamska heim og í B sans. Bogans var geti í hinum msu ritum frá essum tíma og einnig

hafa var veist margar teikningar af hljó færaleikurum sem nota bogann vi i ju sína.

Heimildir um bogana má finna í ritum eftir hina msu fræ imenn, Werner Bachmann nefnir

t.d. Al-F r b og Ibn S n , en eir voru arabískir fræ imenn sem skrifu u um tónlist á 10. öld.

Boginn barst til Evrópu frá B sans í gegnum ann hluta Spánar ar sem íslömsk trú var

rá andi. Elstu heimildirnar um boganotkun í vestrænum heimi eru

frá nor urhluta Spánar og Catalóníu frá fyrri hluta 11. aldar.

Heimildirnar eru í formi lítilla mynda. Vi lok 11. aldar var fari

a nota bogann vi tónlistarflutning mjög ví a í Vestur-Evrópu.

Elsti boginn sem var veist hefur fannst vi fornleifauppgröft í

kirkju í Dublin á Írlandi, ásamt stilliskrúfum sem tilheyrt hafa

strengjahljó færi. ví mi ur er hann ekki alveg í heilu lagi. Boginn

er talinn vera frá mi ri 11. öld. Hann er 57 cm langur og er

beyg ur útvortis eins og skotvei ibogar, sem sagt út frá hárunum

en ekki a hárunum eins og nútímabogi. Sp tan er úr tré og er

brotin í sundur eim megin sem haldi er í hana. Vi hinn endann

á sp tunni, sveigist hún ni ur á vi og ar er lítil klauf. Í klaufina

hafa hrosshárin veri bundin föst me hnút. 4

II. kafli – Fyrirrennarar fi lunnar

Fi lan í eirri mynd sem vi ekkjum í dag róa ist út frá nokkrum strengjahljó færum

sem voru algeng á fyrri öldum. Mynd 1 sk rir út hva mis atri i fi lunnar nefnast.

Forfe rum fi lunnar er jafnan skipt í rjá til fjóra meginflokka. Flokkarnir eru rebec, sem ekki

hefur fengi gott nafn á íslensku, mi alda – og endurreisnarfi la (ath. Enska or i er fiddle en

4 Werner Bachmann. [án ártals]. 1. Origins. 2. The bow in Europe to c1625. History of the bow. Sótt ann 28. september 2009 af Oxford Music Online: www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

2

Meginmál

I kafli – Uppruni bogans:

Ma urinn hefur notfært sér boga vi a leika á strengjahljó færi í margar aldir. Tali er

líklegt a hljó færaleikur me boga eigi sér talsvert lengri sögu en heimildir ná yfir. Heimildir

um boganotkun má hins vegar rekja allt aftur á 10. öld egar boginn var útbreiddur um hinn

íslamska heim og í B sans. Bogans var geti í hinum msu ritum frá essum tíma og einnig

hafa var veist margar teikningar af hljó færaleikurum sem nota bogann vi i ju sína.

Heimildir um bogana má finna í ritum eftir hina msu fræ imenn, Werner Bachmann nefnir

t.d. Al-F r b og Ibn S n , en eir voru arabískir fræ imenn sem skrifu u um tónlist á 10. öld.

Boginn barst til Evrópu frá B sans í gegnum ann hluta Spánar ar sem íslömsk trú var

rá andi. Elstu heimildirnar um boganotkun í vestrænum heimi eru

frá nor urhluta Spánar og Catalóníu frá fyrri hluta 11. aldar.

Heimildirnar eru í formi lítilla mynda. Vi lok 11. aldar var fari

a nota bogann vi tónlistarflutning mjög ví a í Vestur-Evrópu.

Elsti boginn sem var veist hefur fannst vi fornleifauppgröft í

kirkju í Dublin á Írlandi, ásamt stilliskrúfum sem tilheyrt hafa

strengjahljó færi. ví mi ur er hann ekki alveg í heilu lagi. Boginn

er talinn vera frá mi ri 11. öld. Hann er 57 cm langur og er

beyg ur útvortis eins og skotvei ibogar, sem sagt út frá hárunum

en ekki a hárunum eins og nútímabogi. Sp tan er úr tré og er

brotin í sundur eim megin sem haldi er í hana. Vi hinn endann

á sp tunni, sveigist hún ni ur á vi og ar er lítil klauf. Í klaufina

hafa hrosshárin veri bundin föst me hnút. 4

II. kafli – Fyrirrennarar fi lunnar

Fi lan í eirri mynd sem vi ekkjum í dag róa ist út frá nokkrum strengjahljó færum

sem voru algeng á fyrri öldum. Mynd 1 sk rir út hva mis atri i fi lunnar nefnast.

Forfe rum fi lunnar er jafnan skipt í rjá til fjóra meginflokka. Flokkarnir eru rebec, sem ekki

hefur fengi gott nafn á íslensku, mi alda – og endurreisnarfi la (ath. Enska or i er fiddle en

4 Werner Bachmann. [án ártals]. 1. Origins. 2. The bow in Europe to c1625. History of the bow. Sótt ann 28. september 2009 af Oxford Music Online: www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

3

ekki violin) og lira da braccio. John Dilworth nefnir sí an hinar msu víólur, en varast ber a

rugla ví hljó færi saman vi víólur nútímans sem á íslensku nefnast lágfi lur5. Hér er átt vi

hljó færi á bor vi víóla da gamba, sem margir kannast vi , og skyldmenni hennar. David D.

Boyden telur hins vegar a víólan hafi haft fremur lítil áhrif á róun fi lunnar, í raun telur

hann eftirtektarvert hversu fá atri i fi lusmí innar, ef nokkur, séu upprunnin úr hinni

fjölmennu víólufjölskyldu6. Boginn og bogatækni vi víóluleik er ó eitt af umfjöllunarefnum

riger arinnar. Bogar sem nota ir eru vi leik á endurreisnar – og barokkfi lur og selló eru

mjög líkir e a alveg eins og víólubogar. Nánar ver ur viki a ví sí ar.

Rebec var innleitt inn í vestræna menningu og

er upprunni í Máramenningu7. Rebec er í laginu

eins og pera, e a hálf pera, me flata framhli en

upphleypt, ‘perulaga ’ bak. Rebec voru til í

nokkrum stær um og var leiki á au me boga

sem var haldi á ‘overhand’. a merkir a

boganum var haldi í hendinni og hún hafi veri

fyrir ofan bogann, líkt og tí kast í dag, sjá mynd

tvö. Rebec hafa rjá strengi og eru stillt í fimmundum, eins og nútímafi lan8. Mi aldafi lan

kom fram á sjónarsvi i á 12. öld. Bæ i framhli hennar og bak eru úr flötum vi arplötum.

Höfu i (enska pegbox) er í laginu eins og spa i og standa stilliskrúfurnar uppréttar. Stólinn9

og gripbretti 10 eru flöt og strengirnir liggja ví allir í sömu hæ . Boginn snertir ví nánast

alltaf alla strenginga í einu. ar af lei andi er a eins hægt a leika laglínu á efsta strenginn en

hinir strengirnir eru nota ir til a framkalla liggjandi undirleikstóna11. Rebec má sko a betur á

mynd 2.

Í grein um mi aldafi luna eftir Randall Cook, sem sérhæfir sig í leik á mi aldafi lu, má

finna myndir af henni. Af eim myndum er ljóst a hljó færin hafa veri af msum ger um,

en allajafna me frekar flatan stól og ví erfitt a leika a eins einn streng í einu. Randall

Cook telur a ó ekki ómögulegt. Hann leikur sjálfur á hljó færi sem smí u eru me styttur

5 John Dilworth. 1992. ‘‘The violin and bow – origin and development’’. The Cambrigde Companion to the Violin, bls 1 – 29. Ritstj. Robin Stowell. Cambridge University Press, Englandi (bls 5-6) 6 David D. Boyden. The history of violin playing: 8 7 Márar voru menn af afrískum uppruna, jó flokkur sem var vi völd á Íberíuskaga (nú Spánn og Portúgal) á mi öldum 8 David D. Boyden. The history of violin playing: 9 9 Stóll – sjá mynd 1 til sk ringar 10 Gripbretti - sjá mynd 1 til sk ringar 11 John Dilworth. The Cambrigde Companion to the Violin (bls 5-6)

4

og málverk frá fyrri öldum sem fyrirmyndir. Eitt hljó færa hans er gert eftir styttu sem

sta sett er í Dómkirkju Vorrar Frúar í borginni Chartres í Frakklandi12. Byggingu eirrar

kirkju lauk á 12. öld og gefur a til kynna hvernig hljó færi leit út á eim tíma13.

Endurreisnarfi lan, sem kom fram u. .b. ári 1500, haf i a jafna i fimm strengi. Einn

eirra hefur líklega stundum veri nota ur sem drón14. Endurreisnarfi lan líkist

nútímafi lunni talsvert miki . ær eru me svipa a tónhæ og nokkurn veginn jafn stórar.

Lira da braccio er talin mikilvægasti fyrirrennari fi lunnar.

Lira da braccio róa ist sem ein tegund fi lu (e. fiddle) á 15.

öld og svipar afar miki til nútímafi lunnar me tilliti til

lögunar líkamans, en ó ekki beinlínis í stær ar sem lira da

braccio var til í hinum msu stær um. essi hljó færi, fi lan og

lira da braccio, hafa nokkra sameiginlega ætti, sem kalla mætti

líkamshluta. Hljó færin hafa a sem kalla er sál15 og einnig

eru msir ættir hva var a lögun og byggingu hljó færanna

sameiginlegir, t.d. axlir hljó færanna16. Eins og sjá má á mynd

rjú, ef grannt er sko a , hefur lira da braccio fleiri strengi en

fi lan. Einn e a tveir eirra liggja vinstra megin til hli ar vi

hina. eir voru gjarnan nota ir sem drón. essi tiltekna lira

hefur sjö strengi, en mörg fyrri tíma strengjahljó færi höf u

fleiri strengi en nútímahljó færin. Víólur da gamba eru t.d. me sex e a sjö strengi.

Hafi a veri einn hljó færasmi ur sem fullger i fi luna og skapa i í eirri mynd sem

ekkist í dag, á vitum vi ekki hver hann var. Ítölsk málverk gefa til kynna a fi lan, nánast í

eirri mynd sem vi ekkjum í dag, haf i liti dagsins ljós eigi sí ar en ári 1530.

Vagga fi lusmí innar var á essum tíma í Nor ur-Ítalíu, bæ i í borgunum Cremona og

Brescia. essar borgir voru mikilvægustu sta irnir egar kemur a fi lusmí i í langan tíma17.

Elsta fi lan sem var veist hefur var smí u af Andrea Amati ári 1564 í Cremona. Hann var

fa ir nokkurra annarra smi a og einnig lærimeistari og fæddi Cremona af sér marga

ástsælustu fi lusmi ina sem ykja, enn ann dag í dag, hafa smí a undursamleg hljó færi

sem eru ómetanleg og eftirsótt af hljó færaleikurum nútímans. ar er líklega frægastur 12 Randall Cook. 1992. ‘‘The medieval fiddle: reflections of a performer’’. Companion to Medieval and Renaissance Music, bls 138-142. Ritstj. Tess Knighton og David Fallows. Oxford University Press, New York. Bls 140. 13‘‘Chartres’’. 1985. Le Petit Robert, bls 383. Ritstj. Paul Robert. Dictionnaires LE ROBERT, París. Bls 383. 14 Laus strengur sem leikur langan tón undir laglínu kallast drón 15Sál er pinni innan í hljó færinu sem er sta settur vi mi ju ess og stendur uppréttur á milli framhli ar og baks 16 David D Boyden. The history of violin playing (bls 9) 17 David D Boyden. The history of violin playing (bls 30)

4

og málverk frá fyrri öldum sem fyrirmyndir. Eitt hljó færa hans er gert eftir styttu sem

sta sett er í Dómkirkju Vorrar Frúar í borginni Chartres í Frakklandi12. Byggingu eirrar

kirkju lauk á 12. öld og gefur a til kynna hvernig hljó færi leit út á eim tíma13.

Endurreisnarfi lan, sem kom fram u. .b. ári 1500, haf i a jafna i fimm strengi. Einn

eirra hefur líklega stundum veri nota ur sem drón14. Endurreisnarfi lan líkist

nútímafi lunni talsvert miki . ær eru me svipa a tónhæ og nokkurn veginn jafn stórar.

Lira da braccio er talin mikilvægasti fyrirrennari fi lunnar.

Lira da braccio róa ist sem ein tegund fi lu (e. fiddle) á 15.

öld og svipar afar miki til nútímafi lunnar me tilliti til

lögunar líkamans, en ó ekki beinlínis í stær ar sem lira da

braccio var til í hinum msu stær um. essi hljó færi, fi lan og

lira da braccio, hafa nokkra sameiginlega ætti, sem kalla mætti

líkamshluta. Hljó færin hafa a sem kalla er sál15 og einnig

eru msir ættir hva var a lögun og byggingu hljó færanna

sameiginlegir, t.d. axlir hljó færanna16. Eins og sjá má á mynd

rjú, ef grannt er sko a , hefur lira da braccio fleiri strengi en

fi lan. Einn e a tveir eirra liggja vinstra megin til hli ar vi

hina. eir voru gjarnan nota ir sem drón. essi tiltekna lira

hefur sjö strengi, en mörg fyrri tíma strengjahljó færi höf u

fleiri strengi en nútímahljó færin. Víólur da gamba eru t.d. me sex e a sjö strengi.

Hafi a veri einn hljó færasmi ur sem fullger i fi luna og skapa i í eirri mynd sem

ekkist í dag, á vitum vi ekki hver hann var. Ítölsk málverk gefa til kynna a fi lan, nánast í

eirri mynd sem vi ekkjum í dag, haf i liti dagsins ljós eigi sí ar en ári 1530.

Vagga fi lusmí innar var á essum tíma í Nor ur-Ítalíu, bæ i í borgunum Cremona og

Brescia. essar borgir voru mikilvægustu sta irnir egar kemur a fi lusmí i í langan tíma17.

Elsta fi lan sem var veist hefur var smí u af Andrea Amati ári 1564 í Cremona. Hann var

fa ir nokkurra annarra smi a og einnig lærimeistari og fæddi Cremona af sér marga

ástsælustu fi lusmi ina sem ykja, enn ann dag í dag, hafa smí a undursamleg hljó færi

sem eru ómetanleg og eftirsótt af hljó færaleikurum nútímans. ar er líklega frægastur 12 Randall Cook. 1992. ‘‘The medieval fiddle: reflections of a performer’’. Companion to Medieval and Renaissance Music, bls 138-142. Ritstj. Tess Knighton og David Fallows. Oxford University Press, New York. Bls 140. 13‘‘Chartres’’. 1985. Le Petit Robert, bls 383. Ritstj. Paul Robert. Dictionnaires LE ROBERT, París. Bls 383. 14 Laus strengur sem leikur langan tón undir laglínu kallast drón 15Sál er pinni innan í hljó færinu sem er sta settur vi mi ju ess og stendur uppréttur á milli framhli ar og baks 16 David D Boyden. The history of violin playing (bls 9) 17 David D Boyden. The history of violin playing (bls 30)

5

Antonio Stradivari (1644-1737)18, sem er af mörgum talinn hafa fullkomna a fer ir

fi lusmí innar.

Eftir a fi lutónlistin var enn tæknilegri og ger i kröfur um meiri hra a og lipur ur u

nokkrar breytingar á hljó færinu. Háls fi lunnar hefur bæ i lengst um nokkra millimetra og

grennst19. Hökubretti var fundi upp af Louis Spohr vi upphaf 18. aldar, í eim tilgangi a

losa hljó færaleikarann undan ví a halda fi lunni uppi me

umli vinstra handar. ar me var vinstri hendin lausari og

fær um a hreyfast hra ar um háls fi lunnar, annig ur u öll

hrö hlaup og stökk me færilegri20.

ó a nokkur smáatri i hafi breyst og hjálpartækjum bætt

vi fi luna sí an Stradivari og Amati voru og hétu má án efa

eigna eim mestan hei urinn af ví a hafa fullskapa fi luna.

ví til sönnunar má geta ess a hljó færasmi ir seinni tíma

hafa lagt sig í líma vi a líkja eftir meisturum Cremonaborgar

í leit sinni a hinum fullkomna tóni.

III kafli – Nánar um bogann – Mi aldir og endurreisn

Nú höfum vi kynnt okkur lauslega uppruna og ætterni nútímafi lunnar og á er

tímabært a fara aftur til fortí ar til a líta betur á bogana. Boginn á sér mjög langa sögu, mun

lengri en fi lan eins og hún ekkist í dag. Á mi öldum voru ekki komnar fram mjög sk r og

afmörku vi mi og hef ir egar kom a bogasmí og ví hafa líklega veri til bogar af

mörgum stær um og ger um, rétt eins og strengjahljó færin voru mörg og misjöfn.

Myndir og málverk af bogum fyrri tíma gefa til kynna a eir hafi veri fremur einföld

smí . eir voru ger ir úr sp tu og var vöndur af hrosshári strengdur endanna á milli21. Bogar

fyrri alda voru mjög misjafnir a lengd og lögun en allir eiga eir sameiginlegt a hafa veri

sveig ir út á vi , en ekki inn á vi eins og bogar nútímans. Myndir og teikningar gefa til

kynna a msar ger ir boga hafi veri í noktun um og eftir 10. öld. Sumir voru me jafna

sveigju út alla sp tuna en a rir voru nokku beinir framan af og sveig ust svo hratt ni ur vi

endann á boganum. Efni sem nota var í bogana voru a öllum líkindum hrosshár, sem er

nota enn ann dag í dag. Einhver sveigjanlegur vi ur var svo nota ur í sp tuna, svo sem 18 John Dilworth. The Cambrigde Companion to the Violin (bls 10-15) 19 John Dilworth. The Cambrigde Companion to the Violin (bls 20) 20 Jeremy Montagu. 1998. ‘‘Instruments’’ Companion to Baroque Music, bls 366 – 375. Ritstj. Julie Ann Sadie. Oxford University Press, New York. Bls 367-368 21 John Dilworth, The Cambrigde Companion to the Violin (bls 24)

6

bambus. Sp tan í boganum var ekki jafn sterk og oldi ekki jafn miki afl og nútímaboginn

og ess vegna var ekki hægt a spila sterkt e a r sta hárunum fast á strengi hljó færisins.

Hárin voru fest beint vi sp tuna, froskurinn22 var ekki kominn til sögunnar, og ví var ekki

mögulegt a slaka og strekkja á hárunum. Heimildir í formi mynda frá 10. og 11. öld gefa til

kynna a menn hafi prófa sig áfram me msar ger ir boga og róun bogasmí ar hafi veri

skammt á veg komin. Á eim tíma var líka tiltölulega stutt sí an vestrænir menn hófu a leika

á hljó færi me boga. a var langt li i á mi aldir egar sú tegund boga sem haf i fremur

jafna sveigju tók fram úr ö rum tegundum boga og fór a róast smám saman í átt a boga

sem henta i betur til notkunnar. Mi aldaboginn, sem kalla má, var a jafna i 50 – 80 cm

langur og hóflega boginn23.

Á mynd 5 má sko a dæmiger an

mi aldaboga sem John Dilworth notar í grein

sinni til sk ringar. Ö rum megin á boganum

voru hárin bundin alveg vi enda sp tunnar en í

mörgum tilfellum voru hárin fest nógu langt frá hinum endanum til ess a hljó færaleikarinn

gæti haldi utan um um bogann. Spennan á hárvendi bogans var mikil, enda sveigjan á

sp tunni mun meiri en nú til dags. yngdaraflspunktur bogans var ar af lei andi frekar

ofarlega á boganum sem hefur gert hann óstö ugan á streng hljó færisins. ví hefur

hljó færaleikarinn allajafna átt erfitt me a leika langar og tengdar nótur (legato)24.

Í sumum tilvikum var ekki skilinn eftir neinn bútur af sp tunni til a halda utan um og á

hélt hljó færaleikarinn ekki a eins utan um sp tuna heldur líka um hárin og stjórna i á

spennunni á hárunum a einhverju leiti me fingrunum. Menn reyndu sitt besta til a halda

hárunum í hæfilegri fjarlæg frá sp tunni í eim tilvikum sem lítil e a engin sveigja var á

boganum. á stungu menn litlum hlutum á milli hára og sp tu eim megin sem haldi var á

boganum. Me tímanum hefur essi lausn róast og or i a froskinum25.

Allt fram á 14. öld var boganum haldi me loka ri hendi í ví skyni a hafa betri stjórn á

honum og ná kraftmeiri tóni út úr hinum fremur hljómlitlu hljó færum. egar boga er haldi á

ennan hátt myndast mikil spenna í úlnli og hreyfingarnar ver a ví ó jálar og enginn

möguleiki á legato. Málverk sem s na leiki á hljó færi me boga sem haldi er á me

fingurgómum ver a meira áberandi egar lí ur á mi aldir. egar miki sveig ir bogar voru

22 Handfang vi enda sp tunnar sem hárin eru fest vi . Froskinn má færa til me skrúfgangi Einn mikilvægasti

áttur nútímabogans. 23 Werner Bachmann, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 24 John Dilworth, The Cambrigde Companion to the Violin (bls 24) 25 Werner Bachmann, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

Mynd 4. Mi aldabogi

6

bambus. Sp tan í boganum var ekki jafn sterk og oldi ekki jafn miki afl og nútímaboginn

og ess vegna var ekki hægt a spila sterkt e a r sta hárunum fast á strengi hljó færisins.

Hárin voru fest beint vi sp tuna, froskurinn22 var ekki kominn til sögunnar, og ví var ekki

mögulegt a slaka og strekkja á hárunum. Heimildir í formi mynda frá 10. og 11. öld gefa til

kynna a menn hafi prófa sig áfram me msar ger ir boga og róun bogasmí ar hafi veri

skammt á veg komin. Á eim tíma var líka tiltölulega stutt sí an vestrænir menn hófu a leika

á hljó færi me boga. a var langt li i á mi aldir egar sú tegund boga sem haf i fremur

jafna sveigju tók fram úr ö rum tegundum boga og fór a róast smám saman í átt a boga

sem henta i betur til notkunnar. Mi aldaboginn, sem kalla má, var a jafna i 50 – 80 cm

langur og hóflega boginn23.

Á mynd 5 má sko a dæmiger an

mi aldaboga sem John Dilworth notar í grein

sinni til sk ringar. Ö rum megin á boganum

voru hárin bundin alveg vi enda sp tunnar en í

mörgum tilfellum voru hárin fest nógu langt frá hinum endanum til ess a hljó færaleikarinn

gæti haldi utan um um bogann. Spennan á hárvendi bogans var mikil, enda sveigjan á

sp tunni mun meiri en nú til dags. yngdaraflspunktur bogans var ar af lei andi frekar

ofarlega á boganum sem hefur gert hann óstö ugan á streng hljó færisins. ví hefur

hljó færaleikarinn allajafna átt erfitt me a leika langar og tengdar nótur (legato)24.

Í sumum tilvikum var ekki skilinn eftir neinn bútur af sp tunni til a halda utan um og á

hélt hljó færaleikarinn ekki a eins utan um sp tuna heldur líka um hárin og stjórna i á

spennunni á hárunum a einhverju leiti me fingrunum. Menn reyndu sitt besta til a halda

hárunum í hæfilegri fjarlæg frá sp tunni í eim tilvikum sem lítil e a engin sveigja var á

boganum. á stungu menn litlum hlutum á milli hára og sp tu eim megin sem haldi var á

boganum. Me tímanum hefur essi lausn róast og or i a froskinum25.

Allt fram á 14. öld var boganum haldi me loka ri hendi í ví skyni a hafa betri stjórn á

honum og ná kraftmeiri tóni út úr hinum fremur hljómlitlu hljó færum. egar boga er haldi á

ennan hátt myndast mikil spenna í úlnli og hreyfingarnar ver a ví ó jálar og enginn

möguleiki á legato. Málverk sem s na leiki á hljó færi me boga sem haldi er á me

fingurgómum ver a meira áberandi egar lí ur á mi aldir. egar miki sveig ir bogar voru

22 Handfang vi enda sp tunnar sem hárin eru fest vi . Froskinn má færa til me skrúfgangi Einn mikilvægasti

áttur nútímabogans. 23 Werner Bachmann, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 24 John Dilworth, The Cambrigde Companion to the Violin (bls 24) 25 Werner Bachmann, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

Mynd 4. Mi aldabogi

7

rá andi hélt hljó færaleikarinn gjarnan ofar á boganum en tí kast í dag. a var gert til ess

a hafa betri stjórn á boganum. Hendin fær ist ne ar, nær enda bogans, eftir ví sem flatari

bogar ná u meiri vinsældum me tímanum. Strokin ur u á jafnari fyrir viki og henta i a

betur egar hljó færi haf i fleiri en einn streng 26.

Nokkrar hef ir sköpu ust á mi öldum sem festust í sessi, jafnvel fram á okkar dag.

Hljó færinu var nær undantekningalaust haldi í vinstri hendi og boganum í eirri hægri, rétt

eins og í dag. egar hljó færi hvíldi á öxl var boganum haldi ‘overhand’ eins og l st var hér

á ur, en egar seti var me a á milli fóta (a gamba) var boganum haldi ‘underhand’ og

vísa á fingur hægri handar upp og boginn liggur ofan í lófanum. Á essu voru a vísu

nokkrar undantekningar, t.d. ef boginn var mjög miki sveig ur ótti betra a nota ‘overhand’

grip27. Til ess a sk ra í stuttu máli hvernig boginn breyttist frá mi öldum til endurreisnar er

tilvali a líta á mynd sem notu er til sk ringar í grein John Dilworth.

Sjá má á mynd 6 a boginn er mun flatari og a er

kominn froskur, e a nokkurs konar vísir a honum.

Boginn flattist miki út á 16. öld og um sama leyti kom

froskurinn til sögunnar. Hann ger i bogasmi num

au vita fært a hafa minni sveigju á boganum, ar sem

froskurinn sér um a halda hárunum í öruggri fjarlæg

frá sp tunni. Froskurinn (enska- frog) ber etta nafn

vegna ess a hann líkist ákve num hluta hófs á hesti sem kallast einnig froskur28.

Fræ imenn á bor vi Werner Bachmann telja a útbrei sla boganotkunnar í Evrópu hafi

haldist í hendur vi ær tónlistarstefnur sem voru rá andi á mi öldum. Bachmann telur a

rjár stefnur í tónlistinni hafi haft mest a segja. essar stefnur eru hef in a leika drón undir

laglínu, samstígur organum og fornar mi aldapólífóníur. Mi aldafi lan annig úr gar i ger

a boginn leikur oftast á fleiri en einn streng í einu (sjá kafla II). á er laglínan leikin á einn

streng en hinir eru nota ir til a framkalla undirliggjandi tóna (drón) sem hljóma undir

laglínunni. Strengjahljó færaleikur ar sem laglínan er leikin á einn streng í einu me an hinir

eru öglir kemur ekki fram á sjónarsvi i fyrr en bogatæknin hefur róast frekar. Á

endurreisnartímanum er enn vi l i a spila fjöltóna tónlist á strengjahljó færi, a minnsta

26 Werner Bachmann, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 27 Werner Bachmann, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 28 John Dilworth. The Cambrigde Companion to the Violin (bls 24)

Mynd 5 – Mi aldabogi & endurreisnarbogi

Mynd 5. Mi aldabogi og endurreisnarbogi

8

kosti hva var ar leik á lira da braccio. ess háttar tónlistarflutningur krefst boga sem er

miki sveig ur og hefur tiltölulega langt bil á milli háranna og sp tunnar29.

III kafli – Strengjahljó færatónlist fyrri alda.

ví er ekki a neita a líti er vita nákvæmlega um tónlistarflutning á fyrri hluta mi alda

ar sem lögin og textarnir voru í munnlegri geymd en ekki ritu ni ur. Fræ imenn skipta

tónlist mi alda í tvennt, tónlist kirkjunnar og svo veraldleg tónlist. Söngröddin var allsrá andi

í kirkjutónlistinni og ví ver ur líti sem ekkert fjalla um hana hér. Fi lan ( .e.a.s.

fyrirrennarar hennar) hóf feril sinn í Evrópu sem hljó færi al unnar. Mi aldamenn höf u,

líkt og fólk frá ö rum tímabilum, gaman a ví a syngja og spila tónlist í tómstundum. Auk

ess er vita a fólk hafi líka veri fari a vinna fyrir sér me tónlistarflutningi á essum

tíma, og á ekki a eins innan kirkjunnar heldur líka me veraldlegri tónlist.

Á Bretlandseyjum sungu menn vi veisluhöld og léku undir á mis hljó færi, m.a.

strokhljó færi. Nefndust eir bards og voru atvinnumenn á sínu svi i. Önnur starfsstétt

listamanna köllu ust jongleurs. Or i er sambærilegt vi enska or i juggler, ma ur sem

heldur boltum á lofti. Erfi lega gengur a finna gott íslensk or yfir essa starfssétt. Or in

juggler og jongleur falla hvorugt a frambur i og málfræ ireglum íslenskunnar. a íslenska

or sem kemst næst merkingu essara erlendu or a er líklega sjónhverfingama ur. Ekki er

a l sandi fyrir essa starfsstétt og notumst vi ví vi erlenda or i jongleur.

Jongleurs voru farandlistamenn, fer u ust einir e a í hópum, og dönsu u, léku á

hljó færi, sungu, sög u sögur og fleira. Frönsk teikning frá u. .b. 1350 s nir jongleur leika

me boga á strengjahljó færi sem hvílir á öxl. Me honum er bjarnd r sem dansar. Fleiri

ger ir tónlistarmanna störfu u á mi öldum, svo sem trúbadorar sem léku á hljó færi undir

söng og voru fastrá nir vi hina msu kastala í Evrópu.

Mi aldamenn dönsu u vi hin msu lög, sungin og leikin á hljó færi. Ef marka má

teikningar og rita ar heimildir var einn ástsælasti dans mi aldamanna í Evrópu hringdans er

nefnist carole, e a karóla. Sungi var undir dansinum og stundum var leiki á hljó færi.

Dansinum er l st í ljó inu Roman de la Rose (u. .b. 1235) eftir Guillaume de Lorris. ar er

fjalla um tignarlega dansara, flautuleikara, fi luleikara (fiddle) og hæfileikaríka jongleurs-

listamenn svo eitthva sé nefnt30.

29 Werner Bachmann, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 30 J. Peter Burkholder, Donald J. Grout og Claude V. Palisca. 2006. A History of Western Music. W.W.Norton & Company, New York (bls 76)

8

kosti hva var ar leik á lira da braccio. ess háttar tónlistarflutningur krefst boga sem er

miki sveig ur og hefur tiltölulega langt bil á milli háranna og sp tunnar29.

III kafli – Strengjahljó færatónlist fyrri alda.

ví er ekki a neita a líti er vita nákvæmlega um tónlistarflutning á fyrri hluta mi alda

ar sem lögin og textarnir voru í munnlegri geymd en ekki ritu ni ur. Fræ imenn skipta

tónlist mi alda í tvennt, tónlist kirkjunnar og svo veraldleg tónlist. Söngröddin var allsrá andi

í kirkjutónlistinni og ví ver ur líti sem ekkert fjalla um hana hér. Fi lan ( .e.a.s.

fyrirrennarar hennar) hóf feril sinn í Evrópu sem hljó færi al unnar. Mi aldamenn höf u,

líkt og fólk frá ö rum tímabilum, gaman a ví a syngja og spila tónlist í tómstundum. Auk

ess er vita a fólk hafi líka veri fari a vinna fyrir sér me tónlistarflutningi á essum

tíma, og á ekki a eins innan kirkjunnar heldur líka me veraldlegri tónlist.

Á Bretlandseyjum sungu menn vi veisluhöld og léku undir á mis hljó færi, m.a.

strokhljó færi. Nefndust eir bards og voru atvinnumenn á sínu svi i. Önnur starfsstétt

listamanna köllu ust jongleurs. Or i er sambærilegt vi enska or i juggler, ma ur sem

heldur boltum á lofti. Erfi lega gengur a finna gott íslensk or yfir essa starfssétt. Or in

juggler og jongleur falla hvorugt a frambur i og málfræ ireglum íslenskunnar. a íslenska

or sem kemst næst merkingu essara erlendu or a er líklega sjónhverfingama ur. Ekki er

a l sandi fyrir essa starfsstétt og notumst vi ví vi erlenda or i jongleur.

Jongleurs voru farandlistamenn, fer u ust einir e a í hópum, og dönsu u, léku á

hljó færi, sungu, sög u sögur og fleira. Frönsk teikning frá u. .b. 1350 s nir jongleur leika

me boga á strengjahljó færi sem hvílir á öxl. Me honum er bjarnd r sem dansar. Fleiri

ger ir tónlistarmanna störfu u á mi öldum, svo sem trúbadorar sem léku á hljó færi undir

söng og voru fastrá nir vi hina msu kastala í Evrópu.

Mi aldamenn dönsu u vi hin msu lög, sungin og leikin á hljó færi. Ef marka má

teikningar og rita ar heimildir var einn ástsælasti dans mi aldamanna í Evrópu hringdans er

nefnist carole, e a karóla. Sungi var undir dansinum og stundum var leiki á hljó færi.

Dansinum er l st í ljó inu Roman de la Rose (u. .b. 1235) eftir Guillaume de Lorris. ar er

fjalla um tignarlega dansara, flautuleikara, fi luleikara (fiddle) og hæfileikaríka jongleurs-

listamenn svo eitthva sé nefnt30.

29 Werner Bachmann, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 30 J. Peter Burkholder, Donald J. Grout og Claude V. Palisca. 2006. A History of Western Music. W.W.Norton & Company, New York (bls 76)

9

Mi aldafi luleikarinn Randall Cook segir í grein sinni a hann spili a allega tvenns lags

tónlist, hann leikur me ö rum, söngvurum og hljó færaleikurum, e a hann leikur

einleiksverk. Eins og á ur sag i hefur ekki var veist mjög miki af fi lutónlist frá mi öldum

og er Cook sömu sko unar. Hann telur upp í grein sinni allt a sem talist getur hrein

hljó færatónlist. Hljó færastónlistin skiptist í ær tegundir sem hafa egar veri taldar upp.

Einnig talar mi aldafi luleikarinn um estampíur og hokket-verk31. Hokket er ein

tónsmí aa fer mi alda ar sem raddir skiptast á a syngja og egja á me an hin syngur. au

verk sem innihalda hokket-stíl eru yfirleitt köllu hokketar. Yfirleitt eru hokketar ótexta ir og

ví má bæ i leika á á hljó færi og syngja á. Or i merkir hiksti, en stílinn ótti minna á

hiksta32. Estampía er hra ur dans í rískiptum takti. Dansinn skiptist í nokkra hluta og er hver

eirra leikinn tvisvar, í fyrra skipti er endi hlutans opinn og í seinna skipti er hann loka ur.

Munurinn á loku um enda og opnum er sá a egar endi er opinn er lokanótan einum e a

tveimur tónum fyrir ofan grunntón en loka ur endir felur í sér lokatón sem er grunntónn33.

Til ess a átta sig betur á tónlist fi lunnar fyrr á öldum er gott a hl a á upptöku nr 1-7

á me fylgjandi geisladisk. Leikin er estampía, La quarte estampe de royal úr Le Manuscrit

de Roi. Me al flytjenda er Stevie Wishard á mi aldafi lu. Hægt er a sko a nótur, sjá

nótnadæmi nr 1 í vi auka.

IV. kafli. Boginn vi lok endurreisnar og upphaf barokktímans

Vi upphaf essa kafla er rétt a hlusta á veraldlegan dans frá lok endurreisnartímans.

Verki heitir Basse Danse og var gefi út af Pierre Attaignant en ekki er vita hver höfundur

ess var. Dansinn má finna í safni danslaga sem nefnist Danseries a 4 parties, bók númer tvö.

Safn etta er tali vera frá árinu 1547 e a ar um bil. Dansana mátti leika á mis hljó færi t.d.

blokkflautur e a víólur. Dansinn er í fjórum röddum og var stundum leikinn á margs konar

hljó færi í einu, en oftar á hóp af eins hljó færum í mismunandi tónhæ um34. Sjá nótnadæmi

númer 2 í vi auka og dæmi á geisladisk númer 8-9. Í essu tóndæmi er reyndar leiki á bæ i

blásturshljó færi og strengjahljó færi.

Hinn létti og sveig i endurreisnarbogi var ekki ger ur fyrir ungar og sterkar nótur. ess

vegna var fari a smí a yngri boga á fyrstu áratugum 17. aldar, enda vildu menn nú geta

31 Randall Cook. Companion to Medieval and Renaissance Music (bls 141) 32 J.P Burkholder, D.J. Grout, C.V. Palisca. A History of Western Music (bls 124) 33 J. Peter Burkholder, Claude V. Palisc,. 2006. Norton Antology of Western Music. Volume I: Ancient to Baroque. Fifth Edition . W.W.Norton & Company, New York (bls 57) 34 J.P Burkholder, C.V. Palisca. Norton Anthology of Western Music, volume 1: Ancient to Baroque (bls 347)

10

leiki sk rari og sterkari nótur me éttari tóni. Fram til 17. aldar haf i fi lan veri notu í

létta danstónlist en fari var a taka hana a eins meira alvarlega eftir ann tíma og hún fór a

festa sig í sessi sem jafningi t.a.m. víólufjölskyldunnar. Víólur voru miki nota ar í alvarlegri

tónlist á endurreisnar - og barokktímanum. Segja má a fi lan hafi eiginlega slegi í gegn

me strengjasveit Lo víks rettánda sem nefndist Ving-quatre Violons du Roi (24 víólur

kóngsins). Sú hljómsveit samanstó af sex fi lum, tólf víólum af remur mismunandi

stær um og sex bössum. essi hljómsveit fer a ist m.a. til England og vakti hljómur hennar

hvarvetna athygli. Í framhaldi af essu fór víólan a víkja mjög hratt fyrir fi lunni. Enska

tónskáldi Henry Purcell (d 1695) var einn sí asti tónsmi ur Englands sem samdi eitthva a

rá i fyrir víólur og ótti meira a segja gamaldags af eirri ástæ u35.

Víkjum á aftur a boganum og hvernig hann var nota ur. Myndrænar heimildir, svo sem

málverki Heilög Sesselja leikur á fi lu eftir Guido Reni frá árinu 1606, gefa til kynna a allt

fram til ársins 1625 hafi hárin veri fest í bogann me ví a ræ a au í gegnum gat, eins

konar nálarauga, vi enda sp tunnar og svo bundinn á au hnútur. Ári 1625, e a ar um bil,

var hafist handa vi a smí a boga me líti ykkildi vi enda sp tunnar, sem minnir á spíss

nútímabogans. Svo var hárunum stungi ofan í litla holu e a skur og au sí an fest me ví

a stinga tappa úr tré ofan í holuna. essi hef hefur ekki teki mjög miklum breytingum og

er enn vi l i í dag. Á næstu árum og áratugum heldur róun spíssisins hva var ar útlit og

smí i áfram og okast smátt og smátt í átt a ví sem ekkist í dag.

Hár nútímaboga liggja hli vi hli svo a úr ver ur eins konar bor i sem leggst svo

frekar jafnt á strenginn. Flest hár bogans snerta strenginn. Sú tækni er ekki komin fram egar

hér er komi vi sögu. Hárin í boganum voru í unnum vendli svo a au myndu u ekki

flatan bor a eins og í dag heldur nokkurns konar hringlaga vönd. ar af lei andi er boginn

ekki mjög stö ugur á strengnum og færri hár snerta strenginn samtímis svo a tónn frá

barokkboga er mun ynnri en tónn sem myndast egar nútímabogi er nota ur36.

Á essum tíma voru bogar alla jafna ger ir úr har vi i úr regnskógum. Allir bogar sem

var veist hafa frá 17. öld, en eir eru ekki margir, eru smí a ir úr snákavi i (lat. Piratinera

Guianensis). Snákavi ur er frekar étt efni og sterkt. Lengd og yngd bogans var misjöfn og

fór eftir ví á hva a hljó færi átti a leika me eim. Myndrænar heimildir frá 17. öld gefa til

kynna a boginn hafi gjarnan veri svipa langur vi komandi hljó færi. Bogar sem nota ir

35 Jeremy Montagu. Companion to Baroque Music (bls 367) 36 Jeremy Montagu. Companion to Baroque Music (bls 368)

10

leiki sk rari og sterkari nótur me éttari tóni. Fram til 17. aldar haf i fi lan veri notu í

létta danstónlist en fari var a taka hana a eins meira alvarlega eftir ann tíma og hún fór a

festa sig í sessi sem jafningi t.a.m. víólufjölskyldunnar. Víólur voru miki nota ar í alvarlegri

tónlist á endurreisnar - og barokktímanum. Segja má a fi lan hafi eiginlega slegi í gegn

me strengjasveit Lo víks rettánda sem nefndist Ving-quatre Violons du Roi (24 víólur

kóngsins). Sú hljómsveit samanstó af sex fi lum, tólf víólum af remur mismunandi

stær um og sex bössum. essi hljómsveit fer a ist m.a. til England og vakti hljómur hennar

hvarvetna athygli. Í framhaldi af essu fór víólan a víkja mjög hratt fyrir fi lunni. Enska

tónskáldi Henry Purcell (d 1695) var einn sí asti tónsmi ur Englands sem samdi eitthva a

rá i fyrir víólur og ótti meira a segja gamaldags af eirri ástæ u35.

Víkjum á aftur a boganum og hvernig hann var nota ur. Myndrænar heimildir, svo sem

málverki Heilög Sesselja leikur á fi lu eftir Guido Reni frá árinu 1606, gefa til kynna a allt

fram til ársins 1625 hafi hárin veri fest í bogann me ví a ræ a au í gegnum gat, eins

konar nálarauga, vi enda sp tunnar og svo bundinn á au hnútur. Ári 1625, e a ar um bil,

var hafist handa vi a smí a boga me líti ykkildi vi enda sp tunnar, sem minnir á spíss

nútímabogans. Svo var hárunum stungi ofan í litla holu e a skur og au sí an fest me ví

a stinga tappa úr tré ofan í holuna. essi hef hefur ekki teki mjög miklum breytingum og

er enn vi l i í dag. Á næstu árum og áratugum heldur róun spíssisins hva var ar útlit og

smí i áfram og okast smátt og smátt í átt a ví sem ekkist í dag.

Hár nútímaboga liggja hli vi hli svo a úr ver ur eins konar bor i sem leggst svo

frekar jafnt á strenginn. Flest hár bogans snerta strenginn. Sú tækni er ekki komin fram egar

hér er komi vi sögu. Hárin í boganum voru í unnum vendli svo a au myndu u ekki

flatan bor a eins og í dag heldur nokkurns konar hringlaga vönd. ar af lei andi er boginn

ekki mjög stö ugur á strengnum og færri hár snerta strenginn samtímis svo a tónn frá

barokkboga er mun ynnri en tónn sem myndast egar nútímabogi er nota ur36.

Á essum tíma voru bogar alla jafna ger ir úr har vi i úr regnskógum. Allir bogar sem

var veist hafa frá 17. öld, en eir eru ekki margir, eru smí a ir úr snákavi i (lat. Piratinera

Guianensis). Snákavi ur er frekar étt efni og sterkt. Lengd og yngd bogans var misjöfn og

fór eftir ví á hva a hljó færi átti a leika me eim. Myndrænar heimildir frá 17. öld gefa til

kynna a boginn hafi gjarnan veri svipa langur vi komandi hljó færi. Bogar sem nota ir

35 Jeremy Montagu. Companion to Baroque Music (bls 367) 36 Jeremy Montagu. Companion to Baroque Music (bls 368)

11

voru vi leik á bassahjó færi, t.a.m. selló, vir ast hafa veri lengri heldur en yngri

sellóbogar37.

Eitt mesta tónskáld endurreisnartímans brúa i einnig bili yfir í barokki . Hann hét

Claudio Monteverdi. Okkur til gamans og fró leiks skulum vi líta á innganginn a einni a

aríunni í óperunni L’Orfeo, tímamótaverki eftir Monteverdi frá árinu 1607. ar kynnir fi lan

umfjöllunarefni hinnar gla legu aríu me hrö um, dansrænum línum. a er nótnadæmi 3 í

vi auka og tóndæmi númer 10 á geisladiski.

V. kafli. Aldamót 17. og 18. aldar – Gullöld í róun fi lutónlistarinnar

Á 18. öld tók fi lutónlistin stökk fram á vi hva var ar róun. Fi lan sjálf hefur ekki

teki miklum breytingum, en au smáatri i sem var bætt vi hana höf u mislegt a segja um

tæknina sem hljó færaleikararnir beittu. Upp úr aldamótum 1700 hljóma i fi lan betur og

sterkar og haf i fjölbreyttara tónsvi , bæ i vegna ess a fi lan og boginn höf u róast og

breyst til hins betra og einnig vegna ess a fi luleikarar bjuggu yfir sífellt betri tækni vi

spilamennskuna. Fi lukonsertinn var á n lega kominn til sögunnar svo ekki veitti

einleikaranum af sterkari og éttari hljómi, til a fylla út í tónleikasalinn og eiga möguleika á

a hljóma í gegnum undirleik hljómsveitarinnar, sem á essum tíma voru a vísu mun minni

en ekkist í dag. David. D. Boyden segir a Ítalir hafi á essum tíma veri ö rum jó um

betri, t.a.m. betri en Frakkar, í a skapa sterkan tón. Franski rithöfundurinn Le Cerf de la

Víéville kemst svo a or i í Comperation de la musique italienne et de la Musique françoise38

ári 1705: [Ítalir] framkalla tón sem er allt of hávær og ágengur. Ég óttast alltaf a

fyrsta strok bogans valdi ví a fi lan mölbrotni, svo mikinn r sting nota

eir!39

Hinn n i tónn hefur greinilega ekki falli öllum í ge , en a er ekki óalgengt egar

eitthva n tt kemur til sögunnar. En Ítalir vildu láta í sér heyra og annig skapa ist eftirspurn

eftir sterkari og hljómmeiri strengjahljó færum. Menn á bor vi Stradivari og Amati mættu

eirri örf og eins og á ur hefur komi fram eru menn enn ann dag í dag a reyna a líkja

eftir meistaralega ger um hljó færum eirra.

A mati David D. Boyden er ekki enn á komin stö lu ger af boga vi upphaf 18. aldar

og enn hefur bogasmí in ekki veri sett í fast form. Hann telur a tvær tegundir boga hafi 37 Robert E Seletsky [án ártals]. 3. c1625-c1800. History of the bow. Sótt ann 28. september 2009 af Oxford Music Online: http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 38 Titil ennan má a svona: Samanbur ur á ítalskri tónlist og franskri tónlist 39 David. D. Boyden, The history of violin playing (bls 447)

12

veri langmest nota ar egar hér er komi vi sögu, langir sónötubogar og stuttir

danstónlistarbogar. Franski fræ ima urinn Ragunet segir svo frá í riti frá 1702 a Ítalir hafi

notast vi talsvert lengri boga en Frakkar. Hinir ítölsku strengjaleikarar léku miki af sónötum

me an a í Frakklandi var vinsælla a leika danstónlist. Gefur a augalei hvers vegna bogi

Ítalanna var lengri, danstónlist krefst stuttra og snaggaralegra stroka en sónata inniheldur

meira legato. ess ver ur ó a geta a eftir 1720 kom fram n kynsló franskra

tónslistarmanna sem höf u áhuga á a semja og flytja sónötur40.

Flestir sem hafa eitthva kynnt sér klassíska tónlist ekkja fi lutónlist Corellis og

Vivaldis. eir voru bá ir frumkvö lar hvor á sinn hátt og áttu bá ir átt í a skapa n jar hæ ir

í strengjatónlist. Til ess a rannsaka nánar hva olli eim mikilvægu skrefum sem stigin

voru í róun boga – og fi lusmí i í Ítalíu á essum tíma er tilvali a líta nánar á á Corelli

og Vivaldi.

Archangelo Corelli fæddist í N-Ítalíu ári 1653 og lést ári 1713. Hann lær i fi luleik og

tónsmí ar í Bologna frá unglingsaldri. Ári 1675 fluttist hann til Rómar og var fljótlega vel

metinn fi luleikari, tónskáld, hljómsveitarstjóri og kennari. Starf hans í águ tónlistar var til

ess a hækka sta alinn á fi luleik verulega og notu ust menn vi kennslua fer ir hans langt

fram á 18. öld. Corelli skrifa i tónlist sem telst varla til tæknilegrar virtúósatónlistar, e a

bravura, en hann skildi betur en flestir a rir hina hágæ a söngrödd sem fi lan b r yfir.

Verkum hans má skipta, me fáum undantekningum, í rjár tegundir, tríó sónötur (fyrir

tvær fi lur og bassarödd sem var leikin á selló og hljómbor , ss. orgel), fi lusónötur og

stórkonserta, betur ekktir undir ítalska heitinu Concerto Grosso. Concerto Grosso er verk í

nokkrum áttum fyrir strengjasveit og einleikara úr rö um hljómsveitarme lima41. a var

mjög algengt og vinsælt form á Ítalíu á essum tíma og haf i talsver áhrif á róun fi luleiks,

fi lu – og bogasmí i. ekktustu stórkonsertarnir eru án efa Jólakonsert Corellis og Árstí ir

Vivaldis. Til a gera okkur betur grein fyrir tónlist Corellis er rétt a líta nánar á eina af tríó

sónötum hans. a er annar kaflinn, Allegro, úr Sónötu númer 2 op 3. Sjá nótnadæmi 4 í

vi auka og lag á diski númer 11.

á skal liti nánar á bogann á tímum Corellis. Boginn sem var algengur og naut vinsælda á

Ítalíu á essum tíma heitir eftir Corelli og var talsvert lengri en á ur haf i tí kast. Corelli-

boginn er me spíss sem er skori út í sp tuna og sér a um a halda hárunum frá sp tunni,

sem er or in mjög líti sveig egar hér er komi vi sögu. Sveigjan er ó enn á útvortis.

Spíssi hefur teki á sig mjög fagra og listræna mynd og er mist kalla ‘gedduhöfu ’ e a

40 David D. Boyden. The history of violin playing (bls 324) 41 J.P Burkholder, D.J. Grout, C.V. Palisca. A History of Western Music (bls 393)

12

veri langmest nota ar egar hér er komi vi sögu, langir sónötubogar og stuttir

danstónlistarbogar. Franski fræ ima urinn Ragunet segir svo frá í riti frá 1702 a Ítalir hafi

notast vi talsvert lengri boga en Frakkar. Hinir ítölsku strengjaleikarar léku miki af sónötum

me an a í Frakklandi var vinsælla a leika danstónlist. Gefur a augalei hvers vegna bogi

Ítalanna var lengri, danstónlist krefst stuttra og snaggaralegra stroka en sónata inniheldur

meira legato. ess ver ur ó a geta a eftir 1720 kom fram n kynsló franskra

tónslistarmanna sem höf u áhuga á a semja og flytja sónötur40.

Flestir sem hafa eitthva kynnt sér klassíska tónlist ekkja fi lutónlist Corellis og

Vivaldis. eir voru bá ir frumkvö lar hvor á sinn hátt og áttu bá ir átt í a skapa n jar hæ ir

í strengjatónlist. Til ess a rannsaka nánar hva olli eim mikilvægu skrefum sem stigin

voru í róun boga – og fi lusmí i í Ítalíu á essum tíma er tilvali a líta nánar á á Corelli

og Vivaldi.

Archangelo Corelli fæddist í N-Ítalíu ári 1653 og lést ári 1713. Hann lær i fi luleik og

tónsmí ar í Bologna frá unglingsaldri. Ári 1675 fluttist hann til Rómar og var fljótlega vel

metinn fi luleikari, tónskáld, hljómsveitarstjóri og kennari. Starf hans í águ tónlistar var til

ess a hækka sta alinn á fi luleik verulega og notu ust menn vi kennslua fer ir hans langt

fram á 18. öld. Corelli skrifa i tónlist sem telst varla til tæknilegrar virtúósatónlistar, e a

bravura, en hann skildi betur en flestir a rir hina hágæ a söngrödd sem fi lan b r yfir.

Verkum hans má skipta, me fáum undantekningum, í rjár tegundir, tríó sónötur (fyrir

tvær fi lur og bassarödd sem var leikin á selló og hljómbor , ss. orgel), fi lusónötur og

stórkonserta, betur ekktir undir ítalska heitinu Concerto Grosso. Concerto Grosso er verk í

nokkrum áttum fyrir strengjasveit og einleikara úr rö um hljómsveitarme lima41. a var

mjög algengt og vinsælt form á Ítalíu á essum tíma og haf i talsver áhrif á róun fi luleiks,

fi lu – og bogasmí i. ekktustu stórkonsertarnir eru án efa Jólakonsert Corellis og Árstí ir

Vivaldis. Til a gera okkur betur grein fyrir tónlist Corellis er rétt a líta nánar á eina af tríó

sónötum hans. a er annar kaflinn, Allegro, úr Sónötu númer 2 op 3. Sjá nótnadæmi 4 í

vi auka og lag á diski númer 11.

á skal liti nánar á bogann á tímum Corellis. Boginn sem var algengur og naut vinsælda á

Ítalíu á essum tíma heitir eftir Corelli og var talsvert lengri en á ur haf i tí kast. Corelli-

boginn er me spíss sem er skori út í sp tuna og sér a um a halda hárunum frá sp tunni,

sem er or in mjög líti sveig egar hér er komi vi sögu. Sveigjan er ó enn á útvortis.

Spíssi hefur teki á sig mjög fagra og listræna mynd og er mist kalla ‘gedduhöfu ’ e a

40 David D. Boyden. The history of violin playing (bls 324) 41 J.P Burkholder, D.J. Grout, C.V. Palisca. A History of Western Music (bls 393)

13

‘svansgoggur’, enda var formi ess ætla a minna á essa hluti. Smellufroskur(enska clip-in

frog) var á essum tíma kominn fram. Hann virkar á ann hátt, a hárin eru lög í holu og fest

me tappa sitt hvoru megin á sp tunni og svo er froski smeygt undir og smellt á sinn sta

egar á a fara a nota bogann. Eftir noktun var froskurinn fjarlæg ur. annig mátti slaka vel

á hárunum egar ekki var veri a spila og lengdist

ví endingartími bæ i bogans og háranna42. Á mynd

7 má sko a hvernig smellufroskur virkar.

Önnur tegund boga me froski sem hægt var a

færa til og frá var í noktun á svipu um tíma og

bogar me smellufroski. Nefndust essir bogar

dentated bow á ensku og voru einnig ekktir undir

franska or inu crémaillère. Á íslensku útleggst

etta sem ‘tenntur’ bogi. Froskurinn á slíkum boga

er fær ur til á milli stillinga me ví a festa járnfestinguna yfir eina af ‘tönnunum’. Á

tenntum boga er hægt a stilla strekkinguna af í nokkrum repum eftir ví hversu miki

hljó færaleikarinn vildi strekkja á hárunum. Hér má finna mynd af ‘tenntum’ boga til

sk ringar, sjá mynd 8. essi tækni hefur líklega komi fram einhvern tíma á bilinu 1650 til

1700. Talsvert meira vir ist hafa veri skrifa um Corelli-bogann me smellufroskinum

heldur en tennta boga, rátt fyrir a David Boyden haldi ví fram a smellufroskur sé ekki

eins fullnægjandi tækni og tennti boginn43. eirri spurningu ver ur ekki svara hér og nú

hvers vegna smellufroskur vir ist vekja meiri áhuga fræ imanna en hugsanlegt er a hann

hafi ná meiri útbrei slu en tenntur bogi af einhverjum ástæ um.

á skal liti á anna tónskáld barokktímans

sem lék og kenndi á fi lu og haf i áhrif me

leik sínum og tónsmí um á róun bogans og

bogatækninnar. Antonio Vivaldi fæddist í

Feneyjum ári 1678 og bjó lengst af ar. Hann

lést í Vínarborg ári 1741. Hann lær i tónlist og mennta i sig a auki sem prestur. Hann

starfa i lengst af sem fi lumeistari á heimili fyrir muna arlaus e a fátæk börn. Vivaldi var

grí arlega afkastamiki tónskáld og samdi einleikskonserta fyrir nánast öll hljó færi sem voru

í noktun á essum tíma44. Hann var mikill fi luleikari og samdi miki af virtúósatónlist fyrir

42 John Dilworth. The Cambrigde Companion to the Violin (bls 24) 43 David. D. Boyden, The history of violin playing (bls 208) 44 J.P Burkholder, D.J. Grout, C.V. Palisca. A History of Western Music (bls 422)

14

a hljó færi. Bogastrokin og fyrirmæli hans hvernig beita skal boganum í sumum

fi luverkum sínum eru talin heldur óvenjuleg og á undan sinni samtí . David D. Boyden talar

í bók sinni um tilteki verk, Larghetto úr Konserti í h-moll fyrir fjóra einleikara á fi lu op 3

númer 10, ar sem allir einleikararnir leika sama rythmann, sextánduparta, en eiga allir a

beita mismunandi bogastrokum. Sá fyrsti leikur stakkató (sliti í sundur) fjórar nótur á

bogastrok, annar leikur rjár nótur bundnar saman á boga og eina staka, ri ji er me stakkató

á öllum nótum, eitt bogastrok á hverja og sá fjóri bindur tvær nótur saman, legató, á hvert

bogastrok. Ekki hafa fundist merki ess a önnur tónskáld hafi sami á ennan hátt fyrr en

löngu sí ar, svo nákvæm fyrirmæli höfundar hva var ar bogastrok ver a a teljast einstök45.

Af nógu er a taka egar kemur a ví a finna fi luverk eftir Vivaldi til a hlusta á í

tengslum vi essi skrif, en ví mi ur gefst ekki kostur á hér a sko a nánar á urnefndan

konsert. Í sta ess skal liti á fi lukonsert í a-moll op 3 númer 6, ri ja átt presto. Sjá nr 5 á

nótnadæmum og lag nr 12-20 á geisladisk. essi konsert er í svoköllu u ritornello formi, eins

og langflestir konsertar Vivaldis. Í ví felst a hljómsveitin leikur stef og einleiksfi lan

hermir eftir stefinu egar hún kemur inn, ef svo má a or i komast.

Vivaldi haf i um 25 hljó færaleikara í huga egar hann samdi konserta sína, hlutverk

stjórnandans var í höndum einleikarans og á essum tíma léku menn á strengi sem ger ir voru

úr görnum. ví má búast vi a hljómurinn hafi ekki veri eins sterkur og í hljómsveitum

nútímans, ar sem flytjendur eru oftast fleiri en 25 og leika á strengi úr stáli.46

VI. kafli – Tartini og Cramer og uppgötvanir eirra

Á næstu áratugum átti barokktímabili eftir a lí a undir lok og hi n ja klassíska tímabil

hófst. Eitt eirra tónskálda sem haf i áhrif á boga róun, og reyndar fi lutónlist almennt var

tónskáldi og fi luleikarinn Giuseppe Tartini (1692-1770). Tartini er gjarnan talinn vera

fyrstur manna til a semja fi lutónlist í galant-stíl47. Galant stíll ná i vinsældum á sí ari hluta

18. aldar og ótti sumum hann drepa tónskáldin úr dróma hljómfræ innar me öllum sínum

reglum. Tónverk í galant stíl eru frjálsari og söngrænni en tónlistin sem á ur haf i veri vi

l i, barokktónlistin, me öllum sínum ströngu og flóknu hljómfræ ireglum. 48

45 David D. Boyden. The history of violin playing (bls 425) 46 J.P Burkholder, C.V. Palisca. Norton Anthology of Western Music, volume 1: Ancient to Baroque (bls 618-619) 47 Simon McVeigh. 1992. The violinists of the Barouque and Classical periods. The Cambrigde Companion to the Violin, bls 46-60. Ritstj. Robin Stowell. Cambridge University Press, Englandi. Bls 50 48J.P Burkholder, D.J. Grout, C.V. Palisca. A History of Western Music (bls 480)

14

a hljó færi. Bogastrokin og fyrirmæli hans hvernig beita skal boganum í sumum

fi luverkum sínum eru talin heldur óvenjuleg og á undan sinni samtí . David D. Boyden talar

í bók sinni um tilteki verk, Larghetto úr Konserti í h-moll fyrir fjóra einleikara á fi lu op 3

númer 10, ar sem allir einleikararnir leika sama rythmann, sextánduparta, en eiga allir a

beita mismunandi bogastrokum. Sá fyrsti leikur stakkató (sliti í sundur) fjórar nótur á

bogastrok, annar leikur rjár nótur bundnar saman á boga og eina staka, ri ji er me stakkató

á öllum nótum, eitt bogastrok á hverja og sá fjóri bindur tvær nótur saman, legató, á hvert

bogastrok. Ekki hafa fundist merki ess a önnur tónskáld hafi sami á ennan hátt fyrr en

löngu sí ar, svo nákvæm fyrirmæli höfundar hva var ar bogastrok ver a a teljast einstök45.

Af nógu er a taka egar kemur a ví a finna fi luverk eftir Vivaldi til a hlusta á í

tengslum vi essi skrif, en ví mi ur gefst ekki kostur á hér a sko a nánar á urnefndan

konsert. Í sta ess skal liti á fi lukonsert í a-moll op 3 númer 6, ri ja átt presto. Sjá nr 5 á

nótnadæmum og lag nr 12-20 á geisladisk. essi konsert er í svoköllu u ritornello formi, eins

og langflestir konsertar Vivaldis. Í ví felst a hljómsveitin leikur stef og einleiksfi lan

hermir eftir stefinu egar hún kemur inn, ef svo má a or i komast.

Vivaldi haf i um 25 hljó færaleikara í huga egar hann samdi konserta sína, hlutverk

stjórnandans var í höndum einleikarans og á essum tíma léku menn á strengi sem ger ir voru

úr görnum. ví má búast vi a hljómurinn hafi ekki veri eins sterkur og í hljómsveitum

nútímans, ar sem flytjendur eru oftast fleiri en 25 og leika á strengi úr stáli.46

VI. kafli – Tartini og Cramer og uppgötvanir eirra

Á næstu áratugum átti barokktímabili eftir a lí a undir lok og hi n ja klassíska tímabil

hófst. Eitt eirra tónskálda sem haf i áhrif á boga róun, og reyndar fi lutónlist almennt var

tónskáldi og fi luleikarinn Giuseppe Tartini (1692-1770). Tartini er gjarnan talinn vera

fyrstur manna til a semja fi lutónlist í galant-stíl47. Galant stíll ná i vinsældum á sí ari hluta

18. aldar og ótti sumum hann drepa tónskáldin úr dróma hljómfræ innar me öllum sínum

reglum. Tónverk í galant stíl eru frjálsari og söngrænni en tónlistin sem á ur haf i veri vi

l i, barokktónlistin, me öllum sínum ströngu og flóknu hljómfræ ireglum. 48

45 David D. Boyden. The history of violin playing (bls 425) 46 J.P Burkholder, C.V. Palisca. Norton Anthology of Western Music, volume 1: Ancient to Baroque (bls 618-619) 47 Simon McVeigh. 1992. The violinists of the Barouque and Classical periods. The Cambrigde Companion to the Violin, bls 46-60. Ritstj. Robin Stowell. Cambridge University Press, Englandi. Bls 50 48J.P Burkholder, D.J. Grout, C.V. Palisca. A History of Western Music (bls 480)

15

Hljó færaleikarar gátu almennt notast vi styttri ger ir boga langt fram eftir 18. öldinni. Í

tónlistarfræ iritinu General History sem var skrifa af John Hawkins og kom út ári 1776

segir svo frá a sónötuboginn hafi, allt frá árinu 1720, veri 31 cm og bogar sem á ensku

nefnast transitional bogar enn styttri. eir bogar sem hafa var veist og eru af styttri ger inni

vega frá 37 til 42 grömm. Eins og kom fram í kaflanum á undan notu ust Ítalir vi lengri boga

en a rir. Eftir ári 1720 smí u u ítalskir hljó færasmi ir boga sem voru 69-72 cm á lengd og

54-56 grömm og voru handverk eirra undir áhrifum frá Tartini og hans hugmyndum49.

A eins hefur ein myndræn heimild um Tartini-bogann var veist, samkvæmt David D.

Boyden. Hann birtist á svokalla ri Calcinotto Portrait (talin vera frá u. .b. 1760) og er ar

s ndur sem bein sp ta, í me allagi löng me gedduhöfu sspíss og frosk sem er skrúfa ur til

og frá á sp tunni. Er etta jafnframt fyrsta marktæka heimildin um frosk me skrúfgangi, sem

er í dag talinn ákaflega mikilvægur áttur bogans. Froskur me

skrúfgangi virkar annig a froskurinn er lag ur ofan í holu á

sp tunni og svo er skrúfu stungi inn í endann á sp tunni og

froskurinn annig skrúfa ur fastur. Me skrúfunni má svo færa

froskinn framar e a aftar á sp tuna til a slaka og strekkja á

hárunum, sem er föst í froskinn en ekki bogann eins og á

Corelli-boga. Hægt er a taka froskinn af me ví a taka

skrúfuna alveg úr sp tunni, en a er ekki gert nema ef gera

arf vi bogann. A sögn Johns Dilworths var essi tækni

fundin upp af ó ekktum a ila vi upphaf 18. aldar og me tímanum breiddist hún út um

Evrópu50. Robert E Seletsky telur a tæknin hafi komi seinna fram á sjónarsvi i , e a um

ári 1740. Skrúfgangsfroskurinn átti vinsældum a fagna ekki síst vegna ess a notendur

boga me færanlegum froski voru óánæg ir me hversu mikil áhrif rakinn í loftinu haf i á

strekkinguna á hárum bogans.Me smellufroski er a eins ein stilling af strekkingu í bo i á

me an hægt er a færa froskinn til um örfáa millimetra me skrúfgangi og annig stilla

strekkinguna á afar nákvæman hátt51. essi n jung er afskaplega mikilvægur áttur í

bogasmí i og ví kann sumum a finnast undarlegt a eim sem datt etta snjallræ i í hug sé

ó ekktur. Tæknin gerir hljó færaleikaranum fært a gera bogann tilbúinn til noktunar á

örstuttum tíma og hjálpar til vi a endingartími bogans ver i sem lengstur, ar sem ekki er

hollt fyrir sveigjanleika vi arins a vera sífellt me hárin strekkt.

49 Robert E Seletsky, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 50 John Dilworth. The Cambrigde Companion to the Violin (bls 24) 51 Robert E Seletsky, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

16

Robert E. Seletsky segir í grein sinni frá tveimur bogum sem voru í eigu Tartini. Hvorugur

eirra hefur skrúfgangsfrosk heldur eru eir me smellufrosk. a gefur til kynna a hin n ja

tækni hafi ekki veri or in allsrá andi egar Tartini var uppi52.

egar hér er komi vi sögu er gott a líta á fi luverk eftir Tartini. Nótadæmi 6 í vi auka

og tóndæmi 21-22 á geisladisk er sónata í g-moll fyrir fi lu eftir Tartini, fyrsti og annar áttur.

Útgáfan sem nóturnar eru teknar úr hafa veri umskrifa ar fyrir fi lu og píanó. ess vegna eru

tóndæmi ekki alveg eins og nótnadæmi , talsvert meira er um skraut og tvígrip á

upptökunni. Sónatan er best ekkt undir nafninu ‘Djöflatrillan’ e a ‘Djöflasónatan’ og er eitt

ástsælasta fi luverk Tartinis. Upphaf hennar er angurvært og einkennandi fyrir söngrænan

galant-stílinn. egar lí ur á kaflann heyrist ó glögglega a ekki er eingöngu um blí an söng

a ræ a heldur gerir verki einnig miklar tæknilegar kröfur til fi luleikarans.

Wilhelm Cramer (1746-99) kom loksins fram me boga sem sveig ist í a ra átt en haf i

ekkst í margar aldir, innvortis. Uppgötvun hans á rætur sínar a rekja til nútímalegri froska

og spíssa og einnig til n rra har vi artegunda sem voru nota ar í bogasmí , en hinar n ju

tegundir voru sterkari en efnin sem á ur höf u veri notu 53. Bogar sem sveigjast út á vi

ola minni r sting en eir sem sveigjast inn á vi , ess vegna var kjöri a smí a boga sem

sveigist innvortis úr sterku efni ar sem hann olir a vera r st fast á streng hljó færisins og

framkallar sterkari tón. Hér rétt á undan var minnst á transitional-boga, en a er or i sem er

nota í ensku yfir boga, m.a. úr smi ju Cramers. a er í raun hugtak sem er erfitt a útleggja

á íslensku, en a felur í sér boga sem eru smí a ir á essu tímabili, á ur en boginn komst í

a form sem er vi l i í dag. Útlitsleg einkenni transitional boga eru au a hárin eru fjær

bogastönginni í mi junni, en á nútímaboga eru hárin nær bogastönginni í mi junni54. Cramer

bogar eru me spíss sem kennd eru vi axir (enska –battleaxe head e a hachet head) vegna

lögunar eirra, en au eru d pri og skarpari en nútímaspíss. Froskurinn á Cramer bogum er

opinn, en me ví er átt vi a engin hlíf er yfir hárunum sem fest eru í bogann. Sú uppgötvun

kom fram sí ar og ver ur fjalla nánar um í næsta kafla.

VII kafli – Françoise Tourte og boginn vi lok 18. aldar

Ári 1785, e a ar um bil, tókst smi num Françoise Tourte a smí a boga sem var svo vel

heppna ur a alla tí sí an hefur hann veri fyrirmynd og veitt bogasmi um innblástur. Eftir

a Tourte, sem gjarnan er kalla ur ‘Stradivari bogasmí innar’ kom fram me bogann sinn má

52 Robert E Seletsky, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 53 John Dilworth. The Cambrigde Companion to the Violin (bls 24-25) 54 Vi tal höfundar vi Sigur Halldórsson, 3. janúar 2010

16

Robert E. Seletsky segir í grein sinni frá tveimur bogum sem voru í eigu Tartini. Hvorugur

eirra hefur skrúfgangsfrosk heldur eru eir me smellufrosk. a gefur til kynna a hin n ja

tækni hafi ekki veri or in allsrá andi egar Tartini var uppi52.

egar hér er komi vi sögu er gott a líta á fi luverk eftir Tartini. Nótadæmi 6 í vi auka

og tóndæmi 21-22 á geisladisk er sónata í g-moll fyrir fi lu eftir Tartini, fyrsti og annar áttur.

Útgáfan sem nóturnar eru teknar úr hafa veri umskrifa ar fyrir fi lu og píanó. ess vegna eru

tóndæmi ekki alveg eins og nótnadæmi , talsvert meira er um skraut og tvígrip á

upptökunni. Sónatan er best ekkt undir nafninu ‘Djöflatrillan’ e a ‘Djöflasónatan’ og er eitt

ástsælasta fi luverk Tartinis. Upphaf hennar er angurvært og einkennandi fyrir söngrænan

galant-stílinn. egar lí ur á kaflann heyrist ó glögglega a ekki er eingöngu um blí an söng

a ræ a heldur gerir verki einnig miklar tæknilegar kröfur til fi luleikarans.

Wilhelm Cramer (1746-99) kom loksins fram me boga sem sveig ist í a ra átt en haf i

ekkst í margar aldir, innvortis. Uppgötvun hans á rætur sínar a rekja til nútímalegri froska

og spíssa og einnig til n rra har vi artegunda sem voru nota ar í bogasmí , en hinar n ju

tegundir voru sterkari en efnin sem á ur höf u veri notu 53. Bogar sem sveigjast út á vi

ola minni r sting en eir sem sveigjast inn á vi , ess vegna var kjöri a smí a boga sem

sveigist innvortis úr sterku efni ar sem hann olir a vera r st fast á streng hljó færisins og

framkallar sterkari tón. Hér rétt á undan var minnst á transitional-boga, en a er or i sem er

nota í ensku yfir boga, m.a. úr smi ju Cramers. a er í raun hugtak sem er erfitt a útleggja

á íslensku, en a felur í sér boga sem eru smí a ir á essu tímabili, á ur en boginn komst í

a form sem er vi l i í dag. Útlitsleg einkenni transitional boga eru au a hárin eru fjær

bogastönginni í mi junni, en á nútímaboga eru hárin nær bogastönginni í mi junni54. Cramer

bogar eru me spíss sem kennd eru vi axir (enska –battleaxe head e a hachet head) vegna

lögunar eirra, en au eru d pri og skarpari en nútímaspíss. Froskurinn á Cramer bogum er

opinn, en me ví er átt vi a engin hlíf er yfir hárunum sem fest eru í bogann. Sú uppgötvun

kom fram sí ar og ver ur fjalla nánar um í næsta kafla.

VII kafli – Françoise Tourte og boginn vi lok 18. aldar

Ári 1785, e a ar um bil, tókst smi num Françoise Tourte a smí a boga sem var svo vel

heppna ur a alla tí sí an hefur hann veri fyrirmynd og veitt bogasmi um innblástur. Eftir

a Tourte, sem gjarnan er kalla ur ‘Stradivari bogasmí innar’ kom fram me bogann sinn má

52 Robert E Seletsky, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 53 John Dilworth. The Cambrigde Companion to the Violin (bls 24-25) 54 Vi tal höfundar vi Sigur Halldórsson, 3. janúar 2010

17

í raun segja a boginn sem vi ekkjum í dag sé kominn fram, ar sem breytingar sem hafa

or i eftir ann tíma eru óverulegar. Boginn hans Tourte vakti lukku me al samtímamanna

hans. Einn eirra var tónskáldi og fi luleikarinn Louis Spohr. A hans mati var sveigjanleiki

bogans fullnægjandi, sveigja bogans fögur og svo nákvæmlega út reiknu a hámark hennar

var vi mi ju bogans svo hárin liggja næst sp tunni nákvæmlega ar sem mi ja hennar er.

Spohr l sir boganum á essa lei í riti sínu, Violin-Schule, og bætir svo vi a boginn sé

“ótrúlega nákvæm og vöndu smí ”. rátt fyrir a hafa noti mikilla vinsælda í lifandi lífi

setti Tourte ekki nafn sitt e a merki á bogana sína. Í nokkrum tilfellum rita i hann nafn sitt og

dagsetningu á lítinn pappírsmi a og stakk inn í holuna sem froskurinn fellur inn í55.

rátt fyrir a almennt sé tali a Tourte hafi fullkomna bogasmí ina, ef svo má a or i

komast, hafa ekki veri fær ar sannanir fyrir ví a hann hafi beinlínis fundi upp nein af

eim atri um sem eru einkennandi fyrir nútímaboga. En engu a sí ur tókst honum a lagfæra

til eldri hugmyndir, róa ær og gera ær annig úr gar i a ær n ttust sem best. Tourte

breytti löguninni á spíssinu og bætti nokkrum litlum en mikilvægum hlutum vi froskinn56

Tourte kom lengd og yngd bogans í fast form og lag i línurnar í eim efnum. Fi lubogi

hans var 74-75 cm, víóluboginn 74 cm og sellóboginn 72-74 cm. yngd fi lubogans var a

me altali 56 grömm og ar sem bogarnir fyrir víólu og selló voru ykkari var yngd eirra a

jafna i svolíti meiri57. Samkvæmt hinum msu vefsí um hljó færaverslana er æskileg yngd

fi luboga nú um 60 g, víólubogi skali vera um 70 g og sellóbogi um 80 g. yngdaraukningin

helst í hendur vi lengd boganna, en hún hefur aukist svolíti . Lengd og yngd boganna eru

næstum ví einu hlutirnir sem hafa breyst eftir a Tourte kom fram me hugmyndir sínar vi

lok 18. aldar.

Tourte kom fram me á n jung a skera ekki út sp tuna sem boginn var ger ur úr, heldur

hita i hann hana vi hátt hitastig og sveig i egar hitinn var or inn nægilega mikill. Hann var

einnig frumkvö ull í notkun pernambuco-vi ar, sem ótti frábært efni sem gaf bæ i mikinn

styrk og gó an sveigjanleika58. etta var ó ekki eina ástæ an fyrir ví a pernambuco-vi ur

var vinsælli en a rar tegundir sem á ur höf u veri nota ar, s.s. snákavi ur. Snákavi urinn

var einfaldlega d rari heldur en pernambuco59. Pernambuco-vi ur er í dag talinn eini nofhæfi

vi urinn vi ger nútímaboga en gerviefni á bor vi carbon-fibre hafa veri a ry ja sér til

rúms, t.d. vegna ess a pernambuco-vi ur er a ver a sjaldgæfari me tímanum. 55 David D. Boyden, Jaak Liivoja-Lorius [án ártals ]4. The Tourte Bow. . History of the bow. Sótt ann 28. september 2009 af Oxford Music Online: www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 56 John Dilworth. The Cambrigde Companion to the Violin (bls 26) 57 David D. Boyden, Jaak Liivoja-Lorius, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753 58 David. D. Boyden. The history of violin playing (bls 327) 59 Robert E Seletsky, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

18

Eins og viki var a á an voru Cramer bogar me opinn frosk en margir telja a a hafi

veri Tourte sem fann upp á ví a leggja hlíf úr perlumó ur e a ö rum sambærilegum efnum

yfir hárin ar sem au liggja föst í froskinum. Tourte fann einnig upp á ví a umlykja

bogahárin me litlum hlut úr stáli og halda eim

annig föstum liggjandi hli vi hli . annig

kom hann í veg fyrir a hárin myndu u

hringlaga vöndul. essi stálhlutur er fremst á

froskinum60. etta má sko a betur á mynd 10.

Einn helsti a dáandi Tourtes, Louis Spohr,

var ástsælt tónskáld me an a hann lif i en er

nú ví mi ur a miklu leyti fallinn í gleymskunnar dá. Mikil leit a gó ri upptöku og nótum

a fi luverki eftir Spohr bar ekki árangur. Segir a meira en mörg or um hversu fallvölt

fræg in er. Til ess a setja endapunkt á sögu róunar bogans lítum vi ví á verk eftir

samtímamann Spohrs sem er í dag vinsælli en hann var nokkru sinni í lifanda lífi. Hann heitir

Ludwig van Beethoven. Vi sko um lokakafla, Rondo, úr fi lukonserti í D dúr, op 61.

Einleiksfi lan leikur stefi vi upphaf kaflans og selló og bassar spila hljó lega en taktfast

undir. Stefi er undurfagurt, gletti og krefjast bogastrokin mikils unga. a er nótnadæmi 7

í vi auka og verk 23 á geisladiski.

60 David D. Boyden, Jaak Liivoja-Lorius, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

18

Eins og viki var a á an voru Cramer bogar me opinn frosk en margir telja a a hafi

veri Tourte sem fann upp á ví a leggja hlíf úr perlumó ur e a ö rum sambærilegum efnum

yfir hárin ar sem au liggja föst í froskinum. Tourte fann einnig upp á ví a umlykja

bogahárin me litlum hlut úr stáli og halda eim

annig föstum liggjandi hli vi hli . annig

kom hann í veg fyrir a hárin myndu u

hringlaga vöndul. essi stálhlutur er fremst á

froskinum60. etta má sko a betur á mynd 10.

Einn helsti a dáandi Tourtes, Louis Spohr,

var ástsælt tónskáld me an a hann lif i en er

nú ví mi ur a miklu leyti fallinn í gleymskunnar dá. Mikil leit a gó ri upptöku og nótum

a fi luverki eftir Spohr bar ekki árangur. Segir a meira en mörg or um hversu fallvölt

fræg in er. Til ess a setja endapunkt á sögu róunar bogans lítum vi ví á verk eftir

samtímamann Spohrs sem er í dag vinsælli en hann var nokkru sinni í lifanda lífi. Hann heitir

Ludwig van Beethoven. Vi sko um lokakafla, Rondo, úr fi lukonserti í D dúr, op 61.

Einleiksfi lan leikur stefi vi upphaf kaflans og selló og bassar spila hljó lega en taktfast

undir. Stefi er undurfagurt, gletti og krefjast bogastrokin mikils unga. a er nótnadæmi 7

í vi auka og verk 23 á geisladiski.

60 David D. Boyden, Jaak Liivoja-Lorius, www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

19

Lokaor

á höfum vi fylgt boganum eftir gegnum aldirnar, frá ví a hann var innleiddur úr

íslamskri menningu til Evrópu fyrir hartnær úsund árum og ar til a hann var skapa ur í

eirri mynd sem hljó færaleikarar vorra tíma ekkja.

Í upphafi mátti lesa or fi luleikarans Günther Seiferts, ess efnis a sumir teldu bogann

bara vera hár og sp tu. Vi höfum komist a ví vi lestur ritger arinnar a í meginatri um er

a vissulega a sem hann er. En rátt fyrir a er róunarsaga hans löng og margbreytileg

og smí aa fer bogans hefur teki miklum stakkaskiptum í aldanna rás. Allir strengjaleikarar,

einnig eir sem vitna er í vi upphaf ritger arinnar, eru sammála um a a boginn skiptir

tónlistarflutning á strengjahljó færi grí arlega miklu máli. Ef marka má essa ritger hefur

boginn einnig veri talinn mikilvægur fyrr á tímum vegna ess a tónlistar róunin haf i ekki

eingöngu áhrif á smí i sjálfra strengjahljó færanna heldur einnig á smí aa fer bogans.

a er einlæg ósk höfundar a honum hafi tekist a glæ a sögu bogans lífi me ritu u

máli, myndum og tónum. Einnig vonar hann a lesandinn hafi haft ánægju og gagn a lestri

essum, ásamt ví a hlusta á tóndæmin, fylgjast me nótunum og sko a myndirnar.

20

Heimildir: Bækur og greinar:

Burkholder, J. Peter, Grout, Donald J. og Palisca, Claude V. 2006. A History of Western Music. W.W.Norton & Company, New York.

Burkholder, J Peter, Palisca, Claude V. 2006. Norton Antology of Western Music. Volume I:

Ancient to Baroque. Fifth Edidion . W.W.Norton & Company, New York

Boyden, David D. 1990. The history of violin playing from it’s origin to 1761. Oxford University Press, New York.

Dilworth, John. 1992. The violin and bow – origin and development. The Cambrigde Companion to the Violin, bls 1 – 29. Ritstj. Robin Stowell. Cambridge University Press, Englandi

McVeigh, Simon. 1992. The violinists of the Barouque and Classical periods. The Cambrigde

Companion to the Violin, bls 46-60. Ritstj. Robin Stowell. Cambridge University Press, Englandi Montagu, Jeremy. 1998. Instruments. Companion to Baroque Music, bls 366 – 375. Ritstj.

Julie Ann Sadie. Oxford University Press, New York. Cook, Randall. 1992. The medieval fiddle: reflections of a performer. Companion to Medieval

and Renaissance Music, bls 138-142. Ritstj. Tess Knighton og David Fallows. Oxford University Press, New York.

Chartres. 1985. Le Petit Robert, bls 383. Ritstj. Paul Robert. Dictionnaires LE ROBERT,

París.

Netheimildir

Bachmann, Werner. [án ártals]. 1. Origins. 2. The bow in Europe to c1625. History of the bow.

Sótt ann 28. september 2009 af Oxford Music Online: http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

Seletsky, Robert E. [án ártals]. 3. c1625-c1800. History of the bow. Sótt ann 28. september

2009 af Oxford Music Online: http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

Boyden, David D, Liivoja-Lorius, Jaak [án árs] 4. The Tourte Bow. . History of the bow. Sótt

ann 28. september 2009 af Oxford Music Online: http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

Rymer, Russ. April 2004 “Saving the Music Tree”. Smithsonian Magazine. Sótt ann 2.janúar

2010 af heimasí u Robert Morrow: http://www.robertmorrowbowmaker.com/thebowmaker/smithsonian/index.htm

Munnleg heimild:

Vi tal höfundar vi Sigur Halldórsson, 3. janúar 2010

20

Heimildir: Bækur og greinar:

Burkholder, J. Peter, Grout, Donald J. og Palisca, Claude V. 2006. A History of Western Music. W.W.Norton & Company, New York.

Burkholder, J Peter, Palisca, Claude V. 2006. Norton Antology of Western Music. Volume I:

Ancient to Baroque. Fifth Edidion . W.W.Norton & Company, New York

Boyden, David D. 1990. The history of violin playing from it’s origin to 1761. Oxford University Press, New York.

Dilworth, John. 1992. The violin and bow – origin and development. The Cambrigde Companion to the Violin, bls 1 – 29. Ritstj. Robin Stowell. Cambridge University Press, Englandi

McVeigh, Simon. 1992. The violinists of the Barouque and Classical periods. The Cambrigde

Companion to the Violin, bls 46-60. Ritstj. Robin Stowell. Cambridge University Press, Englandi Montagu, Jeremy. 1998. Instruments. Companion to Baroque Music, bls 366 – 375. Ritstj.

Julie Ann Sadie. Oxford University Press, New York. Cook, Randall. 1992. The medieval fiddle: reflections of a performer. Companion to Medieval

and Renaissance Music, bls 138-142. Ritstj. Tess Knighton og David Fallows. Oxford University Press, New York.

Chartres. 1985. Le Petit Robert, bls 383. Ritstj. Paul Robert. Dictionnaires LE ROBERT,

París.

Netheimildir

Bachmann, Werner. [án ártals]. 1. Origins. 2. The bow in Europe to c1625. History of the bow.

Sótt ann 28. september 2009 af Oxford Music Online: http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

Seletsky, Robert E. [án ártals]. 3. c1625-c1800. History of the bow. Sótt ann 28. september

2009 af Oxford Music Online: http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

Boyden, David D, Liivoja-Lorius, Jaak [án árs] 4. The Tourte Bow. . History of the bow. Sótt

ann 28. september 2009 af Oxford Music Online: http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/03753

Rymer, Russ. April 2004 “Saving the Music Tree”. Smithsonian Magazine. Sótt ann 2.janúar

2010 af heimasí u Robert Morrow: http://www.robertmorrowbowmaker.com/thebowmaker/smithsonian/index.htm

Munnleg heimild:

Vi tal höfundar vi Sigur Halldórsson, 3. janúar 2010

21

Myndir - heimildir

Mynd 1. Michael Franke. Violin in original condition by Jacob Stainer, Absam, 1697. Án ártals. Ljósmynd fengin úr: John Dilworth. The Cambridge Companion to the violin (bls 19). Ritsj. Robin Stowell. Cambridge University Press, 1992*

Mynd 2. Ljósmyndari ekki nefndur .Two views of a rebec. Modern reproduction by Arnold Dolmetsch (1930). Án ártals. Ljósmynd fengin úr: David. D Boyden, The history of Violin Playing from its origin to 1762. Oxford University Press, 1990

Mynd 3. Ljósmynd í eigu The Shrine to Music Museum, Vermillion, South Dakota. Lira da

Bracci