Upload
howe
View
188
Download
2
Embed Size (px)
DESCRIPTION
TÜMÖR BELİRTEÇLERİ. Prof.Dr.Emel Zengin. KANSER Basit tanımıyla “kanser ya da tümör” dokunun otonom büyümesidir. - PowerPoint PPT Presentation
Citation preview
Kanser, organizmada hücrelerin kontrolsüz bir
şekilde çoğalması, büyümesi, çevredeki ve
uzaktaki dokulara yayılması (metastaz)
sonucunda ilgili dokuların ya da tüm vücudun
fonksiyon bozukluğuna yol açan bir hastalıktır.
Kötü huylu (malign) olduğunda ise ölüme neden olur.
Kanser ve komplikasyonlarından ölüm,
Amerika ve birçok batı ülkesinde,kardiyovasküler
hastalıklardan sonra ikinci sırada yer almaktadır.
Normal hücrelerin gelişimi, büyümeyi arttıran
“protoonkogenler” tarafından düzenlenirken,
hücrelerin gereksiz çoğalmaları ise büyümeyi
kısıtlayıcı “tümör baskılayıcı genler”
tarafından dengede tutulur.
Kanser oluşumu;
Onkogen ekspresyonunun aktivasyonu,
Tümör baskılayıcı genlerin ise inaktivasyonu ya
da kaybı sonucunda başlar.
Tümörün indüksiyon evresinde saptanabilmesi,
klinik bulguların henüz belirti vermemesi
nedeniyle mümkün olamamaktadır.
İkinci faz olan in situ fazda kanseri
yakalayabilmek erken tanı için en iyi şans olarak
görülmektedir.
Kanserin erken teşhisi, tedavi sonucundan
başarı elde edilmesinde en büyük ve en önemli
etkendir.
Tümör dokusunun, cerrahi yöntemlerle
tamamen çıkarılabilecek kadar küçük iken tanı
konulmuş olması, tedavide en ideal olanıdır.
Ancak pek çok kanser belirti verdiğinde;
ya cerrahi yöntemlerle alınamıyacak kadar
büyük,
ya da kanser hücreleri diğer dokulara
yayılmıştır (metastaz).
TÜMÖR BELİRTEÇLERİ NELERE
DENİR?
Kanserli dokulardan kaynaklanan, kana ve
çeşitli vücut sıvılarına geçen biyolojik maddeler
tümör belirteçleri (marker) olarak
adlandırılırlar.
Fetal dokuya benzeyen tümör dokuları
farklılaşımlarına göre;
iyi farklılaşmış,
zayıf farklılaşmış
anaplastik (şekilsiz) olarak derecelendirilirler.
Tümör belirteçleri de, tümörün farklılaşım
durumunun biyokimyasal ya da immünolojik
göstergeleri olarak değerlendirilirler.
Tümör belirteçleri, embriyolojik olarak
bağlantılı dokuların, maddeleri yeniden eksprese
etmesi sonucunda ortaya çıkarlar.
İDEAL BİR TÜMÖR BELİRTECİ NASIL OLMALIDIR?
Belirlenen tümör türü için özgül olmalı,Vücut sıvılarında saptanabilmeli,Küçük tümörlerin erken tanısı ve taranmasında
duyarlı olmalı,Tümör kitlesi ile plazma düzeyleri arasında
korelasyon olmalı,Sağlıklı kişilerde ve benign durumlarda
bulunmamalı,Sağlıklı kişilerde saptanabilenler, kanserli
olgularınkilerden çok daha düşük düzeylerde olmalı,
Metastaz varlığında vücut sıvılarında saptanabilmeli.
Ancak günümüzde bilinen pek çok tümör
belirteci “prostat spesifik antijen” dışında ,
hem tek tür için özgül değil, hem de taramalarda
yeterince duyarlı değildirler.
Bir çoğu aynı dokunun değişik tümörlerinde
bulunurlar.
TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN KLİNİK KULLANIM
AMAÇLARI
Neoplazi taraması,
Risk belirlemesi,
Kanser tanısı,
Kanserin klinik sınıflandırılması,
Tedavi seçimi,
Tedaviye yanıtın izlenmesi,
Prognozun belirlenmesi,
Rekürrens saptanması,
Metastaz takibi
Tümör belirteçleri daha ziyade, ilk tedavi
tamamladıktan sonra, hastalık durumunun
tanımlanmasında ve izlenecek tedavi
seçeneklerinin değerlendirilmesinde kullanılır.
Kanser rekürrensinin saptanabilmesi ise,
tedaviye yeniden başlanmasına ya da tedavide
değişiklik yapılması-na olanak sağlar.
TÜMÖR BELİRTEÇ SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİNDE ÖNEMLİ NOKTALAR
Tedavi öncesi “base line” değeri bilinmeli (Referans aralığı içerisindeki artışlar anlamlı olabilir),
Ne kadar değişimin önemli olduğu bilinmeli ( ilerleyen hastalık olarak en az %25 artış önem taşımakta),
Belirteç yarı ömürleri bilinmeli (Örn.; hCG:12-24 saat, PSA:2-3 gün, AFP:5 gün),
Belirteç düzeyindeki belirgin artış mutlaka teyit edilmeli,
Belirteçler eski sonuçlarla birlikte raporlanmalı,
Laboratuvar ve klinik ekip arasında iletişim sürdürülmeli,
CA 125 menstrüasyon sırasında ölçülmemeli (2-3 kat yüksek),
Kolestazın CA 19-9’u, idrar yolu infeksiyonları ve prostatitin ise PSA düzeylerini yükseltebileceği dikkate alınmalıdır.
Tümör belirteç sonuçlarının YANLIŞ RAPOR
EDİLMESİ, diğer laboratuvar testlerine nazaran,
hastalarda çok daha fazla PANİK etkisi
yaratabileceği unutulmamalıdır.
Başarılı bir cerrahi tedaviden sonra,
belirteç düzeylerinde azalma kaydedilmelidir.
Azalma hızının, belirtecin yarı ömrü ile ilgili
olduğu da gözönünde tutulmalıdır.
Tedaviden sonraki yarı ömrün
beklenenden uzun sürmesi, tümörün
çıkarılmasındaki başarısızlığı düşündür-melidir.
TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN YAPILARINA
GÖRE SINIFLANDIRILMASI
Karbonhidrat yapılı belirteçlerPlasental proteinlerEnzim tümör belirteçlerHormon tümör belirteçleriProtein yapılı belirteçlerOnkofetal antijenlerMonoklonal immünglobulinlerReseptörlerOnkogenlerSüpresör genler
KARBONHİDRAT BELİRTEÇLER (CA)
Karbonhidrat belirteçler, tümör hücresi
yüzeyindeki antijenler veya tümör hücresi
tarafından salınırlar.
Karbonhidrat belirteçler, enzim ve hormonlar gibi
doğal olarak salınan belirteçlere nazaran daha
özgüldürler.
Müsin türü karbonhidrat belirteçler: İsim: Kanser tipi:
CA 15-3 ------------- Meme, over
CA 125 ------------- Over, endometrium, fallop tüp
CA 549 ------------- Meme, over
CA 27.29 ------------- Meme
MCA(mucine like carcinoma-associated antigen)---Meme,
overDU-PAN-2 ------------- Pankreas, akciğer, over, gastrointestinal sistem
Kan grubu antijen türü karbonhidrat belirteçler
İsim: Kanser tipi:
CA 19-9 --------- Pankreas, gastrointestinal sistem, karaciğer
CA 19-5 --------- Gastrointestinal sistem, pankreas, over
CA 50 --------- Pankreas, gastointestinal sistem,kolon
CA 72-4 --------- Over, meme, gastrointestinal sistem, kolon
CA 242 --------- Gastrointestinal sistem, pankreas
PLASENTAL PROTEİNLER İsim: Kanser tipi:
İnsan plasental laktojen(HPL) ----- Trofoblastik, gonad, akciğer, memeİnsan koriyonik gonadotropin(hCG)--Over, trofoblastik, testikülerPlasental alkalen fosfataz ------- Over, akciğer, trofo- blastik, GİS,
hodgkin
ENZİM TÜMÖR BELİRTEÇLER
Enzimlerin kullanımı, onkofetal antijenlerin
bulunma- sından önceydi.
PSA haricinde hiç biri, kanser tipini ya da
organ tutulumunu tanımlayacak kadar duyarlı ve
özgül değildir. Diğer hücre hasarları sonucunda
da kana salınabilirler.
Genel olarak, enzimler dolaşıma
salındıklarında tümör metastazı oluşmuştur.
Enzim aktivitelerindeki artışlar, malignite
konusunda uyarıcı olarak değerlendirilmektedir.
Enzim ismi Kanser tipi
Prostatik asit fosfataz(PAP)------------ ProstatAmilaz ------------ PankreasKreatin kinaz BB izoenzimi(CK-BB)-- Prostat, akciğer,
meme, kolon, overAlkalen fosfataz ------------------- Kemik, karaciğer, lösemi, sarkomLaktat dehidrogenaz ------------------- Karaciğer, lenfoma, lösemiNöron spesifik enolaz (NSE)---------- Küçük hücreli akciğer,
nöroblastom, melanom, nöroendokrin
tümörler
HORMON TÜMÖR BELİRTEÇLER
Kanserde hormon üretimi iki şekilde artar:
Hormonu üreten dokuda üretim artışı
Hormonu üretmeyen (endokrin olmayan) bir
dokuda üretim artışı (Ektopik sendrom).
Belirli bir kanser türü için tanısal özellik
taşımazlar.
Hormon ismi Kanser tipi
hCG ---------- Trofoblastik , testiküler, over
Epinefrin,norepinefrin---- Feokromositoma ve ilişkili
kanserler
Gastrin -------------------- Glukagonoma
Kalsitonin -------------------- Medüller tiroid karsinomu
Ektopik hormonlar:
ACTH ----------------- Küçük hücreli akciğer
ADH ----------------- Küçük hücreli akciğer,adrenal
korteks, pankreas, duodenal
İnsan plasental laktojen---- Trofoblastik, gonad, akciğer,
meme
Vazoaktif intestinal peptid (VİP)---- Pankreas, bronkojenik,
nöroblastom
ONKOFETAL ANTİJENLER
Fetal yaşam sırasında üretildiklerinden fetusun
serumunda yüksek konsatrasyonda bulunurlar.
Doğumdan sonra düzeyleri düşer. Kanserli
hastalarda tekrardan belirirler (Malign
transformasyon sonucunda bazı genlerin yeniden
aktivasyonu).
İsim: Kanser tipi:
Karsinoembriyojenik antijen(CEA)…Kolorektal, GİS, akci- ğer, pankreas,
meme
Alfa-fetoprotein(AFP) ……… Hepatosellüler, germ hücre
Prostat spesifik antijen(PSA)… Prostat
Doku polipeptid antijeni(TPA)..Çeşitli (meme, kolorektal, mesane, over)Beta-onkofetal antijen………… Kolon
Tenessee antijen …………. Kolon, GİS, mesane
MONOKLONAL İMMUNGLOBULİNLER
Monoklonal paraproteinler (MC:miyeloma
komponentleri) serum elektroforezinde globin
bölgesinde keskin bantlar olarak görülürler.
Multipl miyelomlu olguların 95 %’ inde bu bantlar
görülür.
Bence-Jones proteini idrarda görülen serbest
monoklonal immunglobulin hafif zinciridir.
RESEPTÖR BELİRTEÇLER
Östrojen ve Progesteron reseptörleri
Meme kanseri değerlendirilmesinde hormonal
tedavi ve prognoz belirteci olarak kullanılmaktadır.
Pozitif reseptörlü olan hastalara hormon tedavisi
uygulanmaktadır. Negatif reseptöre sahip hastalara
kemoterapi ve diğer tedavi yöntemleri öngörülür.
GENETİK BELİRTEÇLER
Bir hücrenin kansere dönüşürken
farklılaşması esnasındaki genetik değişikliklerinin
incelenmesi, kanser riskinin değerlendirilmesi ve
taramada önemli yer almaktadır.
Kanser gelişiminde 2 sınıf gen etkindir:
1.Onkogenler (hücre aktivasyon genleri)
2.Baskılayıcı genler (hasarlı DNA’ların
tanınması ve tamiri ile ilgili genler).
İnsan Tümörlerinde Bulunan Bazı Onkogenler Onkogen Fonksiyon Ürün Kanser tipi
N-ras mutasyonu Sinyal iletisi GDP/GTP bağlayıcı Nöroendokrin,
protein AML
K-ras mutasyonu Sinyal iletisi GDP/GTP bağlayıcı Lösemi,lenfoma
protein
c-erb B-2 Büyüme faktör resep. Tirozin kinaz Meme,over,GİS
(Her 2/ neu) amplifikasyonu.
Onkogen Fonksiyon Ürün Kanser Tipi
c-myc translokasyonu Transkripsiyon DNA ile bağlanma Burkitt lenfoması,
düzenlenmesi B ve T hücreli lenfoma,
küçük hücreli akciğer
karsinomu
N-myc amplifikasyonu Transkripsiyon DNA ile bağlanma Nöroendokrin
düzenlenmesi
c-abl/bcr translokasyonu Sinyal iletisi Tirozin kinaz Kronik miyeloid
(Philadelphia kromozomu) lösemi
ÖNEMLİ BAZI TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN SPESİFİK KULLANIMLARI
Alfa-fetoprotein AFP
Albumine benzer onkofetal bir glikoproteindir.
Mide, bağırsak kanalı, fetal yumurtadan salgılanır. Erişkinde karaciğerde sentezlenir.
Sağlıklı kişilerde, serumda10mikrogram%’dan düşük olmalı
Karaciğer (özellikle hepatosellüler karsinoma için belirteç), yumurtalık ve testis kanserlerinde de artar
Embriyonel kökenli tümörlerde prognozu takip etmede kullanılır.
Diğer yükselme nedenleri: Hamilelik ve kronik karaciğer hastalıkları (hepatit B ve hepatit C’nin kansere doğru gidişini erken dönemde tespit etmede önemli).
Karsinoembriyonik antijen CEA
Kolorektal kanserler (özellikle tedavi sonrası
izlemlerde ve cerrahi girişim sonrası nükslerin
araştırılmasında)
GİS
Meme, akciğer, mide, pankreas, safra kesesi, tiroid,
yumurtalık ve rahim kanserleri
Diğer yükselme nedenleri: GİS, karaciğer ve akciğer
iyi huylu tümörleri
Yaş, sigara ve alkol kullanımı.
Human Chorionic Gonadotropin (hCG)
Testis tümörleri
Mol hidatiform
Koryokarsinoma
Diğer yükselme nedenleri: marijuana içilmesi,
primer testis yetmezliği, hamilelik
Prostatik asit fosfataz (PAP)
Prostat kanseri (klinik kullanımını PSA’ya
bırakmıştır).
Diğer yükselme nedenleri: Rektal tuşe, prostat
biyopsisi, iyi huylu prostat büyümesi, akut
prostatit, idrar zorluğu
Prostat spesifik antijen PSA
Prostat kanseri erken tanısıda yüksek derecede
özgül, önemli bir belirteç
Diğer yükselme nedenleri: Mesane
kateterizasyonu, prostat büyümesi, rektal tuşe,
prostat hipertrofisi, akut prostatit, idrar zorluğu.
Kalsitonin
Tiroid bezinin parafoliküler bezinden sentez
edilir.
Medüller tiroid kanseri
Diğer yükselme nedenleri: Hiperparatiroidizm,
böbrek yetmezliği, lösemi, akciğer kanseri,
miyeloproliferatif hastalıklar
CA 125
Over kanserlerinde tümör kitlesi ile korelasyon
gösterir.Tedaviye yanıtın izlenmesi ve rekürrensin
tespitinde kullanılır.
Endometrium ve fallop tüp kanseri
Diğer yükselme nedenleri: Menstrüasyon, hamilelik,
endometriozis, perikardit, çeşitli kanserler.
CA 19-9
Pankreas kanseri (tanı ve takibinde)
Kolorektal, safra yolları, meme, over kanserleri
Aynı zamanda tedavinin başarısını ve nüksleri
izlemede kullanılır.
Diğer yükselme nedenleri: Sarılık, diabetik
nefropati, mide, bağırsak, pakreas, karaciğer iyi
huylu tümörleri
CA 15-3
Göğüs kanseri
Meme kanseri (özgüllüğü düşük olmasına rağmen
bu kanserde önemli bir belirteç, kemoterapiyi
izlemede)
Akciğer, yumurtalık ve karaciğer kanserleri
Diğer yükselme nedenleri: kronik karaciğer
hastalığı, göğüste iyi huylu tümörler, üriner
enfeksiyonlar, akut pankreatit
β-2 mikroglobulin
Multipl miyelom
Hodgkin lenfoma
Diğer yükselme nedenleri: kronik enflamasyon,
viral hepatit, enfeksiyöz mononükleozis
Doku polipetid spesifik antijeni
(Sitokeratin)
TPS
Meme, yumurtalık, serviks, prostat, akciğer ve mide,
bağırsak kanserlerinin izlenmesinde
Diğer yükselme nedenleri: Mide, bağırsak, karaciğer,
pankreas, böbrek hastalıkları, enflamasyon, doku
zedelenmesi.
Laktat Dehidrogenaz LDH
Pek çok kanser türünde yükseklik saptanabilse de
özellikle lösemilerde ve melanomada önemli.
LDH-5 karaciğer ve santral sinir sistemi metastaz
belirteci
Tiroglobulin
Tiroid bezi depo proteinidir.
Tiroid kanserli hastaların izlenmesi ( özellikle
radyoaktif iyod tedavisi almış ya da opere edilmiş
hastalar)
Diğer yükselme nedenleri: Tirotoksitoz, tiroidit,
tiroid adenomu
Alkalen Fosfataz ALP
ALP özellikle karaciğer, kemik ve plasentada
olmak üzere tüm dokularda bulunur.
Normal erişkinde primer olarak karaciğer ve
biliyer sistemden kaynaklanır.
Primer ve sekonder karaciğer kanserleri,
Karaciğer ve kemik metastatik kanserler.
Plasental Alkalen Fosfataz PALP : Regan
izoenzimi
Gebe kadınların serumlarında görülür.
Over, akciğer, trofoblastik ve GİS kanserleri,
seminoma, hodgkin hastalığında yükselir.
BAZI TÜMÖRLERDE ÖNERİLEN SPESİFİK BELİRTEÇLER
Tanı: Prognoz: Tedavi:
Prostat kanseri PSA PSA PSATestiküler tümörler AFP,hCG,LDH AFP,hCG ,LDH
AFP,hCG,LDMeme tümörleri - ER,PR,HER-2 CA15-
3,CEAKolorektal tümörler - CEA CEA Mide kanseri - - -Mesane kanseri - - -Karaciğer kanseri AFP AFP AFPOver kanseri CA 125 CA 125 CA 125Pankreas kanseri CA 19-9 CA 19-9 CA 19-9Tiroid kanseri - -
Tiroglobulin
Erken tespit için tarama testleri:
Prostat kanseri…………….PSAKaraciğer kanseri…………AFP (yüksek riskli
kişiler)Over kanseri ……………..CA 125 (sadece
herediter
sendromlarda)
Tümör belirteçlerinin tayinleri :
Spekrofotometri, neflometri, lüminesan
immünoassay (LIA),enzim immünoassay(EIA) ve
kütle spektrofotometri yöntemleriyle yapılır.
Tümör belirteç sonuçları, taramalarda fazla
olmasa da, daha ziyade hastalığın tanı ,takip, tedavi
ve rekürrensi ile ilgili ipuçları vererek, önemli
kararların alınmasına yardımcı olur.