DR ŠEFIK SMLATIĆ DR BOŽIDAR STAVRIĆ

TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE

BANJA LUKA 2011

Dr Šefik Smlatić Prof. dr Božidar Stavrić

TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE

Recenzenti:

Prof. dr Šefkija Berberović Prof. dr Gordana Kokeza

Izdavač:

Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka

Za izdavača: Ilija Džombić, direktor

Urednik:

Nebojša Stavrić

Kompjuterska obrada teksta: Milan Paunović

Dizajn korica:

Jelena Mladenović

Štampa: KIZ CentarBeograd

Za štampariju: Dragan Katić, direktor

Tiraž: 500 komada

Prvo izdanje

Banja Luka, 2011.

ISBN 978-99955-40-13-5

Zabranjeno fotokopiranje,preštampavanje i drugi oblici umnožavanja ove knjige. Sva prava zadržavaju autori i izdavač.

P R E D G O V O R

Knjiga pod ovakvim naslovom nastala je kao rezultat dugogodišnjeg rada autora na njegovanju naučne misli o ekonomskim aspektima funkcionisanja i razvoja preduzeća kao osnovnih subjekata tržišnog načina privređivanja. U ovakvom ili nešto izmijenjenom obliku, ovaj tekst je publikovan u više izdanja, kako u koautorstvu tako i samostalno, pri čemu je njegovu okosnicu i jezgro razvio B. Stavrić.

Na učenju koje je konstituisano u ovoj knjizi svoja znanja o teoriji poslovne ekonomije sticale su generacije studenata na ekonomskim i tehničkim fakultetima širom ovog regiona. Ovo učenje o principima funkcionisanja poslovnih sistema zasniva se na teoriji tripartitnog prilaza tretmanu ekonomske stvarnosti, po kome se u ovom segmentu društvenog života razlikuju mikroekonomija - ekonomija pojedinca; makroekonomija - ekonomija državne zajednice; mezoekonomija - ekonomija preduzeća. I upravo mezoekonomija kao ekonomska stvarnost preduzeća, tog specifičnog organizacionog sistema u kome se odvijaju svi procesi privređivanja, predstavlja predmet naučne discipline koju svojim sadržajem pokriva ova knjiga.

U knjizi se tretiraju, uglavnom, specifičnosti poslovanja proizvodnih preduzeća, što podrazumijeva i poljoprivredna domaćinstva tržišno usmjerena, mada se skoro sve teorijske postavke mogu primijeniti i na poslovne subjekte u drugim privrednim djelatnostima, jer se i njihovo funkcionisanje odvija po osnovnim ekonomskim pricipima. Knjiga može korisno poslužiti ne samo za savlađivanje nastavnog programa iz ovog predmeta nego i stručnjcima u privrednoj praksi, posebno u vezi sa provjerom stavova pri donošenju poslovnih odluka menadžmenta. U Beogradu, maj 2011. Autori

S a d r ž a j

U V O D ............................................................................................................................... 1 

I  TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE KAO NAUKA ................................................................ 1 1.  DEFINISANJE TEORIJE POSLOVNE EKONOMIJE ........................................................... 1 2.  TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE U SISTEMU EKONOMSKIH NAUKA ......................... 1 3.  STRUKTURA EKONOMSKOG SISTEMA ........................................................................ 3 

3.1.  Mikroekonomija ............................................................................................................... 3 3.1.1.  Pojam mikroekonomije ........................................................................................... 3 3.1.2.  Razvoj oblika mikroekonomije ................................................................................ 4 

3.2.  Makroekonomija .............................................................................................................. 5 3.3.  Mezoekonomija ............................................................................................................... 6 3.4.  Odnosi između pojavnih oblika ekonomije ...................................................................... 7 

4.  EKONOMIJA KAO EKONOMSKA STVARNOST .............................................................. 8 4.1.  Pojam ekonomske stvarnosti ........................................................................................... 8 4.2.  Ekonomska stvarnost i odnosi proizvodnje ...................................................................... 9 

II  EKONOMIKA PREDUZEĆA KAO NAUKA ......................................................................... 10 1.  PREDMET IZUČAVANJA ............................................................................................ 10 2.  CILJ IZUČAVANJA ...................................................................................................... 12 3.  METODE IZUČAVANJA MEZOEKONOMIJE ................................................................ 12 

III  EKONOMSKI SISTEM PREDUZEĆA ................................................................................. 13 1.  KONSTITUISANJE MEZOEKONOMSKOG ORGANIZACIONOG SISTEMA ..................... 14 2.  Karakteristike preduzeĆa kao poslovnog  sistema ................................................... 15 

2.1.  Uslovi za pojavu preduzeća ............................................................................................ 15 2.2.  Uloga preduzeća u ekonomskom sistemu društvene zajednice .................................... 16 

GLAVA I  ORGANIZACIONA STRUKTURA PREDUZEĆA.......................................................... 17 

1.  ZNAČAJ ORGANIZACIONOG STRUKTURIRANJA PREDUZEĆA .................................... 17 2.  MOGUĆA RJEŠENJA ORGANIZACIONOG STRUKTURIRANJA PREDUZEĆA ................. 22 3.  USLOVLJENOST  ORGANIZACIONE STRUKTURE RAZVOJNOM STRATEGIJOM PREDUZEĆA ....................................................................................................................... 24 

3.1.  TEHNOLOGIJA KAO FAKTOR IZBORA MODELA ORGANIZACIONE STRUKTURE ............... 33 3.2.  POSLOVNO I DRUŠTVENO OKRUŽENJE KAO FAKTOR ORGANIZACIONE STRUKTURE PREDUZEĆA .................................................................................................................................. 35 

GLAVA II EKONOMSKA STVARNOST PREDUZEĆA ................................................................ 41 

I  ULAGANJE U REPRODUKCIJU ................................................................................................ 41 1.  Angažovanje vrijednosti kao oblik ulaganja ............................................................. 41 2.  Trošenje elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja ................................................ 42 

II  REZULTATI REPRODUKCIJE ................................................................................................... 43 III  KVALITET EKONOMIJE I EKONOMSKI PRINCIPI ........................................................................... 44 

1.  Osnovni ekonomski princip reprodukcije .................................................................. 44 2.  Parcijalni ekonomski principi reprodukcije ............................................................... 45 3.  Izražavanje kvaliteta ekonomije ............................................................................... 46 

IV  FAKTORI POSLOVNE EKONOMIJE ........................................................................................ 46 V  PROIZVODNJA I NJENE KARAKTERISTIKE .................................................................................. 47 VI  REPRODUKCIJA I NJENE KARAKTERISTIKE ................................................................................. 49 

1.  Proizvedena vrijednost kao ekonomski  izraz proizvodnje ........................................ 49 

2.  Vrijednosti utrošene u proizvodnji ............................................................................ 50 3.  Odnos između proizvedene i  utrošene vrijednosti ................................................... 53 

GLAVA IIISREDSTVA PREDUZEĆA I RADNI KOLEKTIV ........................................................... 55 

I  ULOGA SREDSTAVA U REPRODUKCIJI ........................................................................... 55 II  OBLICI SREDSTAVA ........................................................................................................ 57 

1.  Naturalni oblici sredstava ......................................................................................... 57 2.  Ekonomski oblici sredstava ....................................................................................... 58 3.  Usklađivanje sredstava i zadataka ........................................................................... 60 

III  UTICAJ SREDSTAVA NA KVALITET EKONOMIJE ............................................................. 61 1.  Trošenje sredstava .................................................................................................... 61 2.  Angažovanje sredstava ............................................................................................ 62 3.  Sredstva kao nosilac nove tehnike ............................................................................ 63 

IV  RADNI KOLEKTIV PREDUZEĆA ....................................................................................... 63 1.  SASTAV RADNOG KOLEKTIVA ................................................................................... 64 2.  PROMJENE SASTAVA RADNOG KOLEKTIVA .............................................................. 65 3.  INTEGRACIJA RADNIKA U RADNI KOLEKTIV .............................................................. 66 

GLAVA IV TROŠENJE KAO OBLIK ULAGANJA  I NJEGOVA KLASIFIKACIJA .............................. 68 

I  NATURALNO IZRAŽAVANJE TROŠENJA ......................................................................... 70 1.  UTROŠCI MATERIJALA .............................................................................................. 70 

1.1.  Utrošci osnovnog materijala .......................................................................................... 70 1.2.  Utrošci pomoćnog materijala ......................................................................................... 72 1.3.  Utrošci režijskog materijala ............................................................................................ 73 

2.  UTROŠCI SREDSTAVA ZA RAD ................................................................................... 74 3.  UTROŠCI RADNE SNAGE ........................................................................................... 75 4.  USLOVLJENOST UTROŠAKA ELEMENATA PROIZVODNJE .......................................... 78 

II  FINANSIJSKO IZRAŽAVANJE TROŠENJA ......................................................................... 80 1.  NOVČANI MULTIPLIKATORI UTROŠAKA .................................................................... 80 2.  CIJENE SREDSTAVA ZA PROIZVODNJU ...................................................................... 80 3.  ZARADE ZA IZVRŠENI RAD ........................................................................................ 81 

III  KLASIFIKACIJA TROŠKOVA PO  RAZLIČITIM KRITERIJIMA ............................................... 83 1.  ELEMENTI PROIZVODNJE .......................................................................................... 83 

1.1.  Troškovi materijala ......................................................................................................... 84 1.2.  TroŠkovi sredstava za rad ............................................................................................... 85 1.3.  Troškovi radne snage ..................................................................................................... 87 

2.  MJESTA NASTANKA .................................................................................................. 88 3.  VEZANOST ZA NOSIOCE ............................................................................................ 89 4.  NAČIN OBRAČUNA PO NOSIOCIMA .......................................................................... 91 5.  USLOVLJENOST PROIZVODNJOM I  NJENOM PRIPREMOM ...................................... 92 

IV  GLAVA V TROŠKOVI U FUNKCIJI USPOSTAVLJANJA .......................................................... 96 I  KORIŠTENJA KAPACITETA .............................................................................................. 96 II  USPOSTAVLJANJE I KORIŠĆENJE PROIZVODNOG KAPACITETA ..................................... 96 

1.  DEFINISANJE I KLASIFIKOVANJE PROIZVODNIH KAPACITETA ................................... 97 2.  EKONOMSKI ASPEKTI IZBORA VELIČINE KAPACITETA ............................................. 101 3.  ORGANIZACIONA STRUKTURA KORIŠĆENJA KAPACITETA ...................................... 102 4.  FIKSNI TROŠKOVI .................................................................................................... 104 

4.1.  Pojam fiksnih troškova ................................................................................................. 104 4.2.  Ponašanje fiksnih troškova ........................................................................................... 105 4.3.  Razlaganje fiksnih troškova na objektivnu i subjektivnu komponentu ........................ 106 

III  TROŠKOVI USLOVLJENI  KORIŠĆENJEM KAPACITETA .................................................. 108 1.  PROPORCIONALNI TROŠKOVI ................................................................................. 109 

1.1.  Ponašanje proporcionalnih troškova ........................................................................... 109 1.2.  Uslovljenost dinamike proporcionalnih troškova ......................................................... 110 

2.  RELATIVNO FIKSNI TROŠKOVI ................................................................................. 111 2.1.  Zakonitosti u ponašanju relativno fiksnih troškova ...................................................... 112 2.2.  Objektivna i subjektivna komponenta relativno fiksnih troškova ................................ 116 

GLAVA VI  PONAŠANJE TROŠKOVA I METODE OBRAČUNA CIJENE KOŠTANJA ................... 120 

I  PONAŠANJE TROŠKOVA U FUNKCIJI NJIHOVE KVANTITATIVNE STRUKTURE .............. 120 II  SPECIFIČNOSTI PONAŠANJA TROŠKOVA U DINAMICI OBIMA PROIZVODNJE ................... 123 

1.  DEGRESIJA TROŠKOVA ............................................................................................ 123 2.  PROGRESIJA TROŠKOVA ......................................................................................... 127 3.  REMANENTNOST TROŠKOVA ................................................................................. 128 

III  RAZVOJNI TOK TROŠKOVA I ZONE KORIŠĆENJA  KAPACITETA ..................................... 130 1.  ZONA DEGRESIJE .................................................................................................... 131 2.  ZONA PROGRESIJE .................................................................................................. 132 3.  ZONA OPTIMALNOSTI ............................................................................................. 133 

IV  GRANIČNI TROŠKOVI .................................................................................................. 134 

GLAVA VII METODOLOGIJA OBRAČUNA TROŠKOVA ......................................................... 137 

I  IZRAČUNAVANJE PRAGA EKONOMIČNOSTI ................................................................ 137 1.  POJAM I ZNAČAJ PRAGA EKONOMIČNOSTI ............................................................ 137 2.  UTVRĐIVANJE PRAGA EKONOMIČNOSTI ................................................................ 139 

II  METODE IZRAČUNAVANJA CIJENE KOŠTANJA ............................................................ 142 1.  METODOLOŠKI PROBLEM PRENOŠENJA  TROŠKOVA NA NOSIOCE ........................ 143 2.  OSNOVNE KALKULATIVNE METODE ....................................................................... 144 

2.1.  Diviziona kalkulacija ..................................................................................................... 144 2.2.  Kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva ................................................................... 145 2.3.  Kalkulacija kuplovanih proizvoda ................................................................................. 147 2.4.  Dodatna kalkulacija ...................................................................................................... 148 2.5.  Metoda direct costing .................................................................................................. 150 2.6.  Kombinovanje kalkulativnih metoda ............................................................................ 152 

III  METODE UTVRĐIVANJA FIKSNE KOMPONENTE  TROŠKOVA ...................................... 152 1.  METODOLOGIJA RAŠČLANJAVANJA UKUPNIH TROŠKOVA ..................................... 153 2.  METODE UTVRĐIVANJA FIKSNE KOMPONENTE U  UKUPNIM TROŠKOVIMA......... 155 

a)  Grafičko odvajanje fiksne komponente ................................................................... 157 

GLAVA VIII ANGAŽOVANJE I KRUŽENJE VRIJEDNOSTI U POSLOVANJU PREDUZEĆA ........... 159 

I  POJAVNI OBLICI I METAMORFOZE VRIJEDNOSTI U REPRODUKCIJI ............................. 159 1.  NATURALNI OBLICI VRIJEDNOSTI ........................................................................... 159 2.  FINANSIJSKI OBLIK VRIJEDNOSTI ............................................................................ 163 

II  FAZE CIKLUSA POSLOVANJA PREDUZEĆA ................................................................... 164 1.  FAZE NATURALNIH OBLIKA VRIJEDNOSTI ............................................................... 164 

1.1.  Specifičnosti pojedinih faza .......................................................................................... 164 1.2.  Vrijeme angažovanja sredstava .................................................................................... 165 

2.  UKUPNO VRIJEME CIKLUSA REPRODUKCIJE ........................................................... 169 III  REPRODUKCIONI ASPEKT ANGAŽOVANJA  SREDSTAVA .............................................. 170 

1.  OBRTNA SREDSTVA ................................................................................................ 170 2.  OSNOVNA SREDSTVA.............................................................................................. 171 

IV  KVANTITATIVNI ODNOS ANGAŽOVANJA I TROŠENJA ................................................. 172 1.  KOEFICIJENT ANGAŽOVANJA .................................................................................. 172 2.  KOEFICIJENT REPRODUKOVANJA ........................................................................... 173 

V  TROŠENJE I ANGAŽOVANJE KAO ELEMENTI ULAZA  MEZOEKONOMSKOG SISTEMA .. 173 VI  IZVORI SREDSTAVA U REPRODUKCIJI .......................................................................... 174 

1.  IZVORI SREDSTAVA ZA PROSTU REPRODUKCIJU .................................................... 175 2.  IZVORI SREDSTAVA ZA PROŠIRENU REPRODUKCIJU ............................................... 175 

VII  KAMATA U FUNKCIJI UPRAVLJANJA CIRKULISANJEM VRIJEDNOSTI U REPRODUKCIJI  176 

1.  KAMATA KAO CIJENA USLUGE KREDITIRANJA ........................................................ 176 2.  NESKLAD IZMEĐU DRUŠTVENIH POTREBA I  PROIZVODNIH MOGUĆNOSTI .......... 177 3.  CIRKULISANJE EKONOMSKIH VRIJEDNOSTI U OKVIRU OSNOVNIH PRIVREDNIH JEDINICA ......................................................................................................................... 178 4.  KREDITNI ODNOSI KAO REGULATOR SRAZMJERE  U RASPODJELI DRUŠTVENOG FONDA RADA .................................................................................................................. 181 

GLAVA IX REZULTATI REPRODUKCIJE ............................................................................... 184 

I  PROIZVOD ................................................................................................................... 184 1.  DEFINICIJA PROIZVODA I NJEGOVE KARAKTERISTIKE ............................................. 184 2.  IZRAŽAVANJE PROIZVODA ...................................................................................... 185 

2.1.  Fizička jedinica mjere kao izraz proizvoda .................................................................... 185 2.2.  Tržišna cijena kao izraz proizvoda ................................................................................ 186 2.3.  Cijena koštanja kao izraz proizvoda ............................................................................. 187 2.4.  Proizvod izražen objektivno potrebnim radom ............................................................ 187 

II  VELIČINA I STRUKTURA UKUPNOG PRIHODA .............................................................. 188 1.  DEFINICIJA UKUPNOG PRIHODA ............................................................................. 188 2.  FAKTORI UKUPNOG PRIHODA ................................................................................ 189 

III  DOHODAK ................................................................................................................... 193 IV  DOBITAK ..................................................................................................................... 195 V  GUBITAK ..................................................................................................................... 196 

GLAVA X EKONOMSKI PRINICIPI POSLOVANJA I IZRAZI KVALITETA EKONOMIJE ............... 198 

I  OSNOVNI I PARCIJALNI PRINCIPI REPRODUKCIJE ........................................................ 200 1.  OSNOVNI EKONOMSKI PRINCIP REPRODUKCIJE .................................................... 200 2.  PARCIJALNI PRINCIPI REPRODUKCIJE ..................................................................... 200 

II  PRODUKTIVNOST ........................................................................................................ 201 1.  POJAM I ZNAČAJ ..................................................................................................... 201 2.  FAKTORI PRODUKTIVNOSTI .................................................................................... 202 3.  IZRAŽAVANJE PRODUKTIVNOSTI ............................................................................ 206 

3.1.  Proizvod u izrazu produktivnosti .................................................................................. 206 3.2.  Metode mjerenja produktivnosti ................................................................................. 207 

4.  SPROVOĐENJE PRINCIPA PRODUKTIVNOSTI .......................................................... 209 III  EKONOMIČNOST ......................................................................................................... 212 

1.  POJAM EKONOMIČNOSTi ....................................................................................... 212 2.  NATURALNO IZRAŽAVANJE EKONOMIČNOSTi ....................................................... 213 3.  VRIJEDNOSNO IZRAŽAVANJE EKONOMIČNOSTi ..................................................... 214 4.  EKONOMIČNOST KAO ODNOS CIJENE PROIZVODNJE I  CIJENE KOŠTANJA ............ 216 5.  SADRŽAJ EKONOMIČNOSTI ..................................................................................... 218 6.  MJERENJE EKONOMIČNOSTI .................................................................................. 218 

7.  SPROVOĐENJE PRINCIPA EKONOMIČNOSTI ........................................................... 219 IV  RENTABILNOST ........................................................................................................... 221 

1.  POJAM RENTABILNOSTi .......................................................................................... 221 2.  RENTABILNOST USLOVLJENA VRIJEDNOŠĆU  PROIZVODNJE .................................. 222 3.  RENTABILNOST U FUNKCIJI TROŠKOVA SREDSTAVA ZA PROIZVODNJU ................. 223 4.  RENTABILNOST U FUNKCIJI KOEFICIJENTA  ANGAŽOVANJA .................................. 223 5.  SADRŽAJ RENTABILNOSTI ....................................................................................... 225 6.  RENTABILNOST IZRAŽENA PROFITNOM STOPOM .................................................. 225 7.  SPROVOĐENJE PRINCIPA RENTABILNOSTI ............................................................. 226 

V  KONTROLA FUNKCIONISANJA POJEDINIH  ELEMENATA POSLOVNOG SISTEMA PREDUZEĆA ......................................................................................................................... 226 

1.  PODSISTEM PROIZVODNJE ..................................................................................... 227 2.  PODSISTEM RAZMJENE .......................................................................................... 227 3.  PODSISTEM FINANSIRANJA .................................................................................... 228 

GLAVA XI UKUPNI POSLOVNI USPJEH .............................................................................. 230 

I  SVODNI IZRAZ KVALITETA EKONOMIJE ....................................................................... 230 1.  IZRAŽAVANJE KVALITETA EKONOMIJE ................................................................... 230 2.  POSLOVNI USPJEH KAO KVANTITATIVNI IZRAZ  KVALITETA EKONOMIJE ............... 231 

II  SVOĐENJE PROMJENA ELEMENATA ULAZA I  IZLAZA NA EKVIVALENTE ...................... 234 III  UTICAJ PROMJENA ELEMENATA PRODUKTIVNOSTI  NA POSLOVNI USPJEH ............... 237 IV  UTICAJ PROMJENA ELEMENATA EKONOMIČNOSTI  NA POSLOVNI USPJEH ................ 238 V  UTICAJ PROMJENA ELEMENATA RENTABILNOSTI NA POSLOVNI USPJEH ................... 240 VI  IZRAŽAVANJE UKUPNOG POSLOVNOG USPJEHA ........................................................ 242 

GLAVA XII ........................................................................................................................ 244 

ULAGANJE KAPITALA U RAST I RAZVOJ PREDUZEĆA ......................................................... 244 

I  ULOGA I ZNAČAJ INESTICIONOG ULAGANJA ............................................................... 244 1.  KLASIFIKOVANJE INVESTICIONIH ULAGANJA KAPITALA ......................................... 247 

II  OSNOVNI IZVORI KAPITALA ZA INVESTICIONA ULAGANJA U RAST I RAZVOJ PREDUZEĆA  251 

1.  SAMOFINANSIRANJNJE........................................................................................... 252 2.  KREDITIRANJE ......................................................................................................... 253 3.  ZAJEDNIČKA ULAGANJA .......................................................................................... 255 4.  EMISIJA HARTIJA OD VRIJEDNOSTI ......................................................................... 256 

III  KVALITATIVNE I KVANTITATIVNE PROMJENE INVESTIRANJEM U RAST I RAZVOJ PREDUZEĆA ......................................................................................................................... 257 IV  STRUKTURA INVESTICIONOG ULAGANJA KAPITALA ................................................... 261 V  DEFINISANJE RAZVOJNE POLITIKE PREDUZEĆA .......................................................... 265 

1.  USLOVLJENOST RASTA I RAZVOJA PREDUZEĆA ...................................................... 265 2.  UTVRĐIVANJE CILJEVA RASTA I RAZVOJA PREDUZEĆA........................................... 268 3.  OSNOVNA CILJNA PODRUČJA PLANSKIH ODLUKA MENADŽMENTA ...................... 270 4.  KRITERIJUMI ODLUČIVANJA  O INVESTICIONIM ULAGANJIMA .............................. 272 5.  PLANIRANJE RASTA I RAZVOJA PREDUZEĆA ........................................................... 276 6.  PROCES  INVESTICIONOG ULAGANJA KAPITALA U RAZVOJ PREDUZEĆA ................ 277 7.  KRITERIJI I METODE OCJENE INVESTICIONIH PROJEKATA ...................................... 282 

LITERATURA .................................................................................................................... 284 

U V O D

I TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE KAO NAUKA

Teorija poslovne ekonomije kao specifična naučna disciplina izučava zakonitosti koje se ispoljavaju u funkcionisanju preduzeća, uključujući njegovo osnivanje, tekuće poslovanje i razvoj. Inače, predmet izučavanja svih ekonomskih* nauka jesu društvene manifestacije privređivanja u najširem smislu. To su, u stvari, odnosi koji se uspostavljaju među ljudima u procesu društvene reprodukcije.

Izučavajući pojave u procesu privređivanja sa aspekta društvenih odnosa, ekonomske nauke svrstavaju se u sistem učenja o društvu. Zato one predstavljaju jedan od podsistema u sistemu društvenih nauka. Iz toga proističe i specifičnost ciljeva i metoda na kojima se ekonomske nauke zasnivaju izučavajući ekonomsku stvarnost.

1. DEFINISANJE TEORIJE POSLOVNE EKONOMIJE

Teorija poslovne ekonomije kao specifična ekonomska nauka izučava konkretnu ekonomsku stvarnost, kao i zakonitosti koje vladaju u datom segmentu društvenog života. Tako, dok makroekonomika izučava opšte zakone po kojima se proizvode, razmjenjuju i raspodjeljuju materijalna dobra radi zadovoljavanja društvenih potreba, otkrivajući zakonitosti zajedničke svim sistemima društvene reprodukcije, teorija poslovne ekonomije bavi se problematikom ispoljavanja produkcionih odnosa na nivou određenih organizacionih sistema koji se javljaju u obliku osnovnih ekonomskih subjekata – preduzeća/poduzeća. Na osnovu ovakve podjele nastao je sistem posebnih ekonomskih nauka koji obuhvata:

ekonomiku date države1

ekonomiku industrije2

ekonomiku preduzeća3.

2. TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE U SISTEMU

EKONOMSKIH NAUKA

Ekonomske nauke kao element sistema društvenih nauka izučavaju ekonomsku sferu društvenog života. Razvijajući se na zajedničkim osnovama - učenjima političke ekonomije - one čine posebnu skupinu društvenih nauka.

Nastanak i razvoj ekonomskih nauka u skladu je sa ukupnim kretanjima u ekonom-skoj oblasti društvenog života. Kako se društvo, posmatrano dijalektički, razvijalo u * Pojam ekonomija potiče od grčke složenice koja se sastoji od reči oikos = kuća (domaćinstvo) i

nomos = zakon. To se može objasniti kao zakonitost vođenja domaćinstva odnosno privređivanja. (Videti: S.Kukoleča, Organizaciono-poslovni leksikon, "Rad", Beograd, 1986).

1 ili bilo koje druge društveno-političke zajednice.

2 kao i ostalih privrednih djelatnosti (poljoprivrede, trgovine, i sl.) i drugih segmenata društvene reproduk-

cije (energetike, sirovina i sl.), ili društvenih djelatnosti. 3 ili drugih oblika organizovanja privrednih i vanprivrednih subjekata.

2

pravcu jačanja materijalne osnove proizvodnje i usavršavanja proizvodnih odnosa, narastale su i potrebe njegovog naučnog definisanja i usmjeravanja.

Na višem stepenu razvitka ekonomskog života dolazi do razlučivanja ekonomske nauke na niz samostalnih naučnih disciplina, koje su usmjerene na izučavanje posebnih problema u ovom segmentu društva. Na taj način, bazna ekonomska nauka - politička ekonomija - usmjerena je na izučavanje zakona razvitka društvenih proizvodnih snaga, zatim načina proizvodnje i produkcionih odnosa koji nastaju i smjenjuju se u zavisnosti od razvoja proizvodnih snaga.

Drugi dio ekonomske nauke razvijao se u pravcu izučavanja djelovanja ekonomskih zakonitosti u konkretnoj ekonomskoj stvarnosti posmatranoj u određenoj vremenskoj dimenziji, ili po pojedinim djelatnostima društvene reprodukcije. U tom pravcu razvijala se ekonomika kao posebna oblast ekonomskih nauka.

Izučavajući konkretnu ekonomsku stvarnost na osnovama učenja političke ekono-mije, ekonomika se dalje raščlanjuje na posebne naučne discipline. Ova klasifikacija se, uglavnom, zasniva na specifičnom predmetu, cilju i metodu izučavanja tih pojedinih nauka.

Pojedine oblasti ekonomike razvijaju se u pravcu izučavanja konkretne ekonomske stvarnosti jedne društvene zajednice u datom periodu. Drugi dijelovi ove discipline izu-čavaju samo određene oblasti ekonomske stvarnosti, dok se treća grupa ovih disciplina razvija u pravcu izučavanja ekonomske stvarnosti u okviru privrednih subjekata kao nje-nih osnovnih nosilaca.

Obimnost i složenost ekonomskog života društva uslovljava i potrebu daljnje spe-cijalizacije ekonomike, kao i razvoj njenih komplementarnih disciplina. U tom smislu, ekonomika se raščlanjuje na ekonomike pojedinih privrednih djelatnosti (ekonomiku in-dustrije, ekonomiku poljoprivrede, ekonomiku unutrašnje trgovine, ekonomiku turizma i sl.). Isto tako, sistem ekonomskih nauka upotpunjuje se sve većim brojem posebnih na-učnih disciplina, kao što su ekonomska istorija, ekonomska geografija i privredna statisti-ka, zatim nauka o finansijama sa nizom svojih grana, kao i teorije računovodstva i sl.

Ovako posmatrajući mjesto ekonomike u sistemu ekonomskih nauka, dolazi se do zaključka da je to nauka koja se razvija na temeljima političke ekonomije, a da se ona dalje grana na ekonomike pojedinih privrednih djelatnosti i ekonomike privrednih subjekata. Međutim, s obzirom na sveobuhvatnost, međusobnu uslovljenost i ispreple-tenost pojava u ekonomskoj sferi društvenog života, ekonomske nauke koje tu oblast izučavaju čine jedinstven sistem učenja.

Ukupni društveni sistem sastoji se od materijalnog i socijalnog podsistema. Pri tome, prvi od njih predstavlja sferu privređivanja, dok se u drugom ostvaruje društvena po-trošnja. Međutim, kako se podmirivanje opštih potreba ljudi obezbjeđuje iz materijalne sfere, ekonomska nauka tretira i problematiku finansiranja društvenih djelatnosti. U tom smislu, društvene djelatnosti svoju ulogu u podmirivanju određenih opštih potreba moraju podvrgavati ne samo socijalnim nego i ekonomskim kriterijumima. Otud se i društvene djelatnosti javljaju kao predmet analize ekonomskih nauka. To se odnosi na oblast racionalnosti opšte društvene potrošnje kao izraz primjene ekonomskih kriterijuma u njihovom funkcionisanju.

3

3. STRUKTURA EKONOMSKOG SISTEMA

Pod pojmom ekonomski sistem 4 podrazumijeva se odgovarajuća društvena organi-zacija proizvodnje. Otuda i njihovo svrstavanje u kategoriju organizacionih sistema. S obzirom na složenost tako posmatranih organizacionih cjelina, razlikuju se sistemi:

mikroekonomije (ekonomije proizvođača pojedinca),

mezoekonomije (ekonomije preduzeća) i

makroekonomije (ekonomije društveno - političke zajednice).

Ova tri nivoa organizacije društvene reprodukcije predstavljaju elemente ekonomskog sistema i u svom jedinstvu čine njegovu cjelinu. Pri tome, na nivou svakog od njih ispoljavaju se specifični ciljevi i interesi, koji se, putem jedinstva suprotnosti, međusobno usklađuju i povezuju. Ovo usklađivanje i povezivanje specifičnih ciljeva i interesa pojedinih nivoa ekonomskog sistema predstavlja i osnovni smisao društvenog organizovanja proizvodnje.

Pored usklađivanja i povezivanja elemenata ekonomskog sistema u njegovu cjelo-vitost, svaki od ovih podsistema5 razlikuje se po svome ispoljavanju, svojim interesima i ciljevima, kao i po svojoj organizacionoj strukturi. Zato ih ekonomska nauka izučava po-sebno, u okviru svojih specijalizovanih disciplina. Međutim, zbog isprepletenosti i pove-zanosti interesa i ciljeva pojedinih elemenata sistema u cjelinu društvene organizacije proizvodnje neophodno je ove podsisteme posmatrati u odgovarajućoj komparaciji. Ovakva potreba proističe naročito iz okolnosti što su niži stepeni organizovanja društvene reprodukcije sadržani u višim stepenima kao elementi njihove organizacione strukture. U tom smislu, mikroekonomija je sadržana u strukturi mezoekonomije, a ova predstavlja element makroekonomije.

3.1. Mikroekonomija

3.1.1. Pojam mikroekonomije

Ako ekonomiju proizvođača pojedinca posmatramo kao mikroekonomski sistem, njenu strukturu čine: svrsishodni rad u procesu privređivanja i rezultat reprodukcije kojim se podmiruju ekonomske potrebe nosioca privredne aktivnosti. To je samo jedna od ma-nifestacija čovjekove ličnosti u njegovom veoma složenom bitisanju i razvoju. Ona predstavlja ekonomski život čovjeka, koji se isprepliće sa biološkim, socijalnim, političkim, kulturnim, umjetničkim i drugim ispoljavanjima ovog specifičnog prirodnog i društvenog bića. Egzistirajući kao društveno biće, čovjek svoje potrebe zadovoljava u sastavu odgovarajuće zajednice, djelujući sa drugim ljudima na svoje prirodno

4 Prema teoriji sistema, ovaj pojam može se objasniti kao skladno povezivanje dijelova u cjelinu, čime se

omogućuje njeno funkcionisanje. Pri tome se razlikuju: prirodni (biljke, životinje), tehnički (mašine) i organizacioni (različiti oblici ljudskih zajednica) sistemi.Specifičnost organizacionih sistema ispoljava se u tome što obuhvataju i čovjeka kao svjesno biće. Otuda proističe i njihova osnovna karakteristika da su to teleološki sistemi, odnosno sistemi cilja.

5 Pojam podsistem može se objasniti kao element sistema, odnosno kao više ili manje samostalan dio

jedne cjeline.

4

okruženje, prilagođavajući prirodna materijalna dobra tim potrebama. Međutim, pored povezanosti određenim odnosima sa ostalim članovima društvene zajednice u dati organizacioni sistem, čovjek zadržava svoju individualnost. Ova njegova individualnost ispoljava se ne samo prema širem društvenom okruženju već i u odnosu na svoju neposrednu, porodičnu zajednicu.

U svom ekonomskom ispoljavanju, čovjek kao jedinka ima svoje specifične ciljeve i interese, kako u procesu rada na pribavljanju materijalnih dobara, tako i u raspodjeli re-zultata ostvarenih zajednički sa ostalim članovima društvene zajednice kojoj pripada.

Osnovni cilj učešća čovjeka pojedinca u procesu privređivanja predstavlja zadovolja-vanje njegovih potreba koje se javljaju bilo kao egzistencijalne (od značaja za njegov op-stanak) bilo kao kulturne (po kojima se bitno razlikuje od ostalih živih bića). Pored ovog neposredno izraženog cilja čovjeka, u njegovom ekonomskom ispoljavanju javljaju se nastojanja da se zadovolje potrebe porodice, kao i da se doprinese opstanku i razvoju društvene zajednice u kojoj su integrisani interesi većeg broja jedinki.

Čovjekov posebni ekonomski interes u zajedničkom procesu privređivanja ispoljava se u nastojanju da utroši što manje bioenergije za obavljanje posla koji mu je druš-tvenom i tehničkom podjelom rada određen, a da u raspodjeli zajednički stečenog rezultata dobije što više za zadovoljavanje svojih ličnih, kao i alikvotnog dijela zajedničkih potreba. Udruživanje pojedinaca u određenu društvenu asocijaciju radi za-jedničkog privređivanja zasnovano je na odgovarajućoj6 podjeli rada, koja podrazumjeva međusobno suprotne parcijalne interese, koji se usklađuju jedinstvom cilja cijelog takvog organizacionog sistema.

3.1.2. Razvoj oblika mikroekonomije

Svoje ekonomske ciljeve i interese proizvođač pojedinac ostvaruje na različite načine, zavisno od opštih uslova ukupnog privrednog razvoja, kao i odgovarajućeg organizovanja društvene proizvodnje. Naturalna privreda uslovljava proste odnose proizvodnje, a tržišni način privređivanja ispoljava se u složenijem procesu reprodukcije. Na toj osnovi različito se ponašaju individualni učesnici u društvenoj proizvodnji kao mikroekonomski elementi makroekonomskog sistema.

(1) Naturalni proizvođač svoj primitivni proces proizvodnje obavlja na relaciji: proizvodnja - potrošnja, uz pojavu embrionalnog oblika raspodjele kao faze ciklusa reprodukcije, dok se razmjena samo sporadično pojavljuje. Na toj osnovi cilj mikroeko-nomije proizvođača pojedinca ispoljava se u održavanju egzistencije jedinke ili njene uže i šire porodične zajednice. Takvi proizvođači povezuju se u proste organizacione sisteme u kojima se omogućuje njihovo kako ekonomsko tako i ostalo društveno ispoljavanje (socijalno, političko, kulturno i sl.). To su horde, rodovi, plemena i slične primitivne društvene zajednice, čija je ekonomska struktura nerazvijena, što uslovljava i njihovu prostu organizacionu strukturu. Ekonomska sfera društvenog života nije organizaciono razlučena od ostalih podsistema društva i pojedinac u takvoj zajednici ispoljava i svoju mikroekonomiju i druge oblike društvenih odnosa.

6 Na različitim stepenima razvoja društva javljaju se i različiti vidovi podjele rada - od prirodne preko druš-

tvene do tehničke - koji uslovljavaju i povećanje proizvodne snage rada.

5

(2) Robno-novčana privreda uslovljava razvoj razmjene kao posebne faze ciklusa reprodukcije, što je posledica sve razuđenije društvene podjele rada. Sada se kao nosilac procesa reprodukcije javlja specijalizovani organizacioni sistem, uspostavljen u ekonomskoj sferi društvenog života. U njemu su pojedinci međusobno povezani samo svojim ekonomskim ciljevima i interesima u vidu mikroekonomija, dok se ostali elementi njihovog društvenog života ispoljavaju u za to specifičnim organizacionim sistemima. Tako se kulturne potrebe zadovoljavaju u specijalizovanim ustanovama - pozorištima, bioskopima, muzejima i sl. Obrazovne potrebe zadovoljavaju se u školama, a socijalne potrebe u zdravstvenim, penzionim i drugim asocijacijama. Pri tome, materijalna osnova ukupnog društvenog života nalazi se u njegovoj ekonomskoj sferi.

Mikroekonomija proizvođača pojedinca ispoljava se u složenijim odnosima razmjene i raspodjele društvenog rezultata reprodukcije. Pojedinac, kao i u uslovima naturalne privrede, nastoji da uz što manje trošenje svoje radne snage stiče bolje uslove za zado-voljavanje svojih potreba. Međutim, do realizacije ovog cilja on dolazi tek nakon obavljene razmjene, a zatim raspodjele zajednički stečenog rezultata reprodukcije u okviru odgovarajućeg organizacionog sistema u kome je integrisana njegova mikroekonomija. Slično je sa zadovoljavanjem mikroekonomskih interesa i u okviru vanekonomskih organizacionih sistema, u kojima pojedinac djeluje na principu društvene podjele rada (obrazovanje, nauka, kultura, zdravstvo i sl.).

Uložena radna snaga proizvođača pojedinca vrednuje se sumom novca kojom može da pribavi odgovarajući obim materijalnih dobara i različitih usluga za zadovoljenje njegovih potreba. To se, u uslovima privatne svojine sredstava za proizvodnju i društvene podjele rada, svodi na kupoprodaju radne snage. Zato se i mikroekonomski ciljevi svode na što veću cijenu radne snage, a time i na što povoljniji položaj u raspodjeli rezultata reprodukcije.

(3) Integrisanje proizvođača pojedinca u ekonomiju preduzeća predstavlja novi kva-litet u ispoljavanju mikroekonomije. U proces privređivanja jedinka unosi ne samo svoju radnu snagu koju troši u procesu kolektivnog rada nego i inicijativu, što se ispoljava u njenom ekonomskom oslobađanju. Pojedinac svoju mikroekonomiju ispoljava u vidu razmene rada sa ostalim učesnicima u procesu privređivanja. Princip toga mikroeko-nomskog ispoljavanja sastoji se u težnji da se sa što manjim trošenjem individualne rad-ne snage stiče što veći dio zajednički stečenog rezultata reprodukcije. Ovaj odnos izme-đu uložene radne snage proizvođača pojedinca i stečenog dijela dohotka ostvarenog u kolektivnom radu reguliše se sistemom raspodjele. Njime se utvrđuju kriterijumi vredno-vanja doprinosa svakog pojedinca zajedničkom rezultatu ostvarenom na nivou organi-zacionog sistema. Na taj način se regulišu i odnosi mikroekonomskih i mezoekonomskih ciljeva i interesa.

3.2. Makroekonomija

Ekonomski sistem društveno-političke zajednice sa svojim globalnim ciljevima u procesu reprodukcije predstavlja makroekonomiju. Ovaj dio društvenog života razvija se komplementarno sa ostalim podsistemima društva - socijalnom sferom, politikom, kultu-rom, naukom, obrazovanjem, zdravstvom i sl. U tom smislu i ciljevi makroekonomije uslovljeni su ciljevima ostalih podsistema društveno-političke zajednice. Njihovo realizo-vanje podrazumjeva proizvodnju najrazličitijih materijalnih dobara i usluga za zadovoljenje potreba i finalne i reprodukcione potrošnje.

6

Osnovni princip makroekonomije izražava se kao zahtjev da se proizvede što veći obim materijalnih dobara uz što manje ulaganje društvenog fonda rada, koji se sastoji od raspoložive radne snage i prethodno proizvedenih sredstava za proizvodnju. Tome treba dodati i zahtjev za racionalno korišćenje prirodnih resursa na teritoriji date društveno-političke zajednice.

Odnosi između makroekonomije i mikroekonomije izražavaju se u protivrečnosti njihovih ciljeva. To se može pojednostavljeno predstaviti kao odnos između zajedničkog i pojedinačnog, opšteg i posebnog, dugoročnog i kratkoročnog, tekućeg i razvojnog tro-šenja rezultata reprodukcije.

Makroekonomski sistem, kao veoma složena manifestacija ekonomskog života, ima široku lepezu podsistema - djelatnosti, oblasti, grana, grupacija i mezoekonomija - koji u njemu integrišu svoje funkcionisanje, ciljeve i interese. Ovaj oblik ekonomije ispoljava se u svim fazama ciklusa reprodukcije, od proizvodnje, razmjene i raspodjele do potrošnje.

Karakteristike makroekonomije, njena struktura, sistem odnosa koji se u njoj uspos-tavljaju, kao i upravljanje njenim funkcionisanjem i razvojem izučavaju se u okviru speci-jalizovane naučne discipline - ekonomike date države7. Međutim, kako se mezoekono-mija proizvođača kolektiva kao predmet ekonomike preduzeća8 ne može izučavati bez njenih odnosa sa svojim društvenim okruženjem, ovdje se bar marginalno govori o specifičnostima makroekonomije, da bi se kompletnije saznanje o ovom obliku ekono-mije steklo u okviru posebne naučne discipline.

3.3. Mezoekonomija

Ekonomije proizvođača pojedinca, kao mikroekonomije, u uslovima razvijene druš-tvene podjele rada, ne integrišu se neposredno u makroekonomski sistem zajednice. One se u makroekonomiju uključuju preko ekonomije proizvođača kolektiva, koja se javlja u obliku specifičnog poslovnog sistema.

Ovako posmatrana mezoekonomija, u kojoj su integrisane mikroekonomije članova kolektiva organizacionog sistema, predstavlja predmet izučavanja ekonomike 9 kao posebne ekonomske nauke. Ova naučna disciplina, razvijena na osnovu specijalizacije u izučavanju ekonomske stvarnosti, orijentisana je na ponašanje mezoekonomskog sis-tema kao elementa društvene reprodukcije.

Rukovodeći se zakonitostima društvene proizvodnje, individualni proizvođači udru-žuju svoje mikroekonomije u organizacioni sistem kolektivnog privrednog subjekta - preduzeća. Na taj način povećava se efikasnost individualnih radnih snaga koje se troše kao dio jedinstvenog društvenog fonda rada. Prednostima takvog povezivanja koriste se i preduzeća i društvena zajednica u zadovoljavanju svojih potreba na višem stepenu individualnog i društvenog standarda. Racionalizacija procesa privređivanja omogućuje i razvoj organizacionih sistema, što omogućuje kontinuitet u zadovoljavanju ličnih i zajedničkih potreba koje se podmiruju na višem stepenu potrošnje.

Mezoekonomski sistem funkcioniše na osnovnom principu ekonomije: ostvariti što veći rezultat reprodukcije uz što manje ulaganje elemenata proizvodnje kao dijela

7 ili druge društveno-političke zajednice

8 ili mezoekonomskog sistema

9 ili teorije mezoekonomije.

7

društvenog fonda rada koji mu stoji na raspolaganju10. Ovaj zahtjev u funkcionisanju me-zoekonomskog sistema ispoljava se u svim fazama ciklusa reprodukcije – proizvodnji, razmjeni, raspodjeli i potrošnji - što znači da je njegova primjena uslovljena ne samo unutrašnjom strukturom ovog oblika ekonomije već i njegovim odnosima kako u primarnoj raspodjeli društvenog rezultata proizvodnje tako i u njenim ostalim mani-festacijama11.

Kako je mezoekonomska stvarnost predmet izučavanja ekonomike preduzeća sva naredna poglavlja ove knjige posvećena su problematici ispoljavanja mezoekonomije kao posebnog oblika ekonomije. Zato se u uvodnom dijelu ne obrađuju detaljnije karakteristike mezoekonomije i principi po kojima se mezoekonomski sistem ponaša.

3.4. Odnosi između pojavnih oblika ekonomije

Ekonomska sfera društvenog života, kao što je prethodno rečeno, ispoljava se u tri osnovna pojavna oblika: mikroekonomiji proizvođača pojedinca, mezoekonomiji proizvo-đača preduzeća i makroekonomiji društveno-političke zajednice. Nosioci pojavnih oblika ekonomske stvarnosti kao odgovarajući organizacioni sistemi međusobno su povezani u cjelinu društvene reprodukcije. Njihovo ispoljavanje međusobno je uslovljeno s obzirom na to što je mezoekonomija proizvođača pojedinca obično integrisana u mezoekonomiju proizvođača preduzeća, a nosioci ove druge kao organizacioni sistemi predstavljaju elemente makroekonomskog sistema društveno-političke zajednice. Proizvođač pojedi-nac svoje ciljeve i interese na racionalniji način zadovoljava povezivanjem u mezoeko-nomske sisteme, a ovi su, opet, osnovni subjekti društvene proizvodnje u uslovima rob-no-novčane privrede.

S druge strane, produkcioni odnosi koji se uspostavljaju u datoj zajednici djeluju kao bitan faktor funkcionisanja i razvoja mezoekonomskih sistema, kao i položaj proizvođača pojedinca u procesu reprodukcije. Međusobna povezanost i uslovljenost funkcionisanja i razvoja pojedinih pojavnih oblika ekonomije ostvaruje se cirkulisanjem vrijednosti u pro-cesu reprodukcije kroz njegove pojedine faze: proizvodnju, razmjenu, raspodjelu i po-trošnju. U svakoj od faza ciklusa reprodukcije uspostavljaju se odnosi između mikro, makro i mezoekonomije, zahvaljujući cirkulisanju ekonomskih vrijednosti u njihovim naturalnim i novčanim oblicima.

Mezoekonomski sistem ima ulogu regulatora odnosa između mikroekonomskih ciljeva pojedinaca i makroekonomskih ciljeva društvene zajednice, jer se glavni tokovi reprodukcije odvijaju na nivou ovih organizacionih sistema. To je, prije svega, faza proiz-vodnje i razmjene, dok se raspodjela i potrošnja obavljaju jednim dijelom i izvan me-zoekonomskih sistema, organizovanjem neekonomskih subjekata društvenog života - obrazovnih, kulturnih, zdravstvenih, političkih i drugih. Oni se javljaju kao nosioci se-kundarne raspodjele rezultata reprodukcije, kao i opšte društvene potrošnje.

10

Preduzeće kao subjekt tržišne privrede podrazumjeva privatnu svojinu sredstava za proizvodnju (ili eventualno državu), uz kolektivni rad radnika.

11 Primarna raspodjela društvenog rezultata u uslovima robno-novčane privrede obavlja se već u fazi

razmjene između mezoekonomskih sistema. Dioba rezultata između mezoekonomije i makroekonomije predstavlja sekundarnu, a učešće proizvođača pojedinca u rezultatu-tercijarnu raspodjelu.

8

4. EKONOMIJA KAO EKONOMSKA STVARNOST

4.1. Pojam ekonomske stvarnosti

Proces privređivanja kao svrsishodna djelatnost čovjeka predstavlja uslov opstanka i razvoja ljudske zajednice. Ova aktivnost obavlja se kao svakodnevna praksa u kojoj se stiču nova iskustva i spoznaje o mogućnostima njenog usavršavanja.

Privređivanje se sastoji u pribavljanju materijalnih dobara radi zadovoljavanja ljudskih potreba. Pri tome, čovjek u taj proces unosi svoju radnu sposobnost, kao i prethodno proizvedena sredstva za rad i materijal. Iz toga procesa kao rezultat proističe proizvod koji je prilagođen potrebama čovjeka. Jednom zadovoljene potrebe ponovo se javljaju, što zahtjeva stalno obnavljanje procesa privređivanja, odnosno reprodukciju.

Ovako posmatrano, proces privređivanja ispoljava se kao ekonomska stvarnost, koja predstavlja samo jedan, iako veoma bitan segment društvenog života. Ona je, na određeni način, osnova opstanka i razvoja ljudske zajednice. Otuda i težnja čovjeka da tu stvarnost stalno usavršava, čime se doprinosi poboljšanju životnog i društvenog stan-darda. Tako je i nastalo naučno izučavanje ekonomske stvarnosti, iz čega se razvila opšta ekonomska nauka - politička ekonomija.

Naučno posmatranje ekonomske stvarnosti omogućilo je spoznaje o zakonitostima koje vladaju u tom segmentu društvenog života. Analiza ekonomske stvarnosti pokazala je karakteristične pojave u njenom ispoljavanju, zatim zakonitostima na kojima se one zasnivaju, kao i faktore koji ih uslovljavaju. Isto tako, uočene su i faze ciklusa reproduk-cije, od proizvodnje novih upotrebnih kvaliteta podobnih za podmirivanje potreba čovjeka do njihove potrošnje, bilo finalne, bilo reprodukcione12, posebno u uslovima robno-novčanih odnosa.

Izučavajući ekonomsku stvarnost, ekonomska nauka je sistematizovala njene ele-mente, zakonitosti, faze, kao i faktore koji je uslovljavaju. Tako se došlo do spoznaje da se ekonomska stvarnost sastoji od ulaganja elemenata proizvodnje u reprodukciju i re-zultata reprodukcije.

U procesu reprodukcije vlada osnovni ekonomski zakon - zakon vrijednosti - prema kojem je vrijednost proizvoda uslovljena društveno potrebnim radom koji je u njemu sadržan, a proizvodi se na tržištu razmjenjuju na osnovu odnosa ponude i tražnje. Značaj ovog zakona ekonomije sastoji se u činjenici da čovjekov svrsishodni rad stvara vrijednost i uvećava je, iz čega proističe i okolnost da je rezultat reprodukcije veći od vrijednosti uložene u njegovo stvaranje. U tom procesu reprodukcije radna snaga čovjeka ispoljava se u svrsishodnom, konkretnom radu, kojim se vrijednost sredstava za proizvodnju prenosi na novi proizvod, a pri tome je svakom takvom radu zajedničko svojstvo (apstraktni rad) da prenesenoj vrijednosti sredstava za proizvodnju dodaje novu vrijednost. Tako stvorena nova vrijednost (odnosno dohodak) veća je od vrijednosti potrebne za reprodukovanje radne snage. Zahvaljujući raspodjeli dohotka na potrebnu vrijednost i višak vrijednosti moguće je zadovoljavanje kako opštih i zajedničkih potreba tako i potreba proširenja reprodukcije. Pri tome, višak vrijednosti proističe iz odnosa u

12

Pod finalnom potrošnjom podrazumjeva se završni oblik trošenja materijalnih dobara, kao što je ishrana, odjevanje i sl. Reprodukciona potrošnja je unošenje materijalnih dobara proizvedenih u jednom procesu proizvodnje u drugi, u vidu predmeta rada ili sredstava za rad (na primjer brašno iz mlina troši se za izradu hljeba u pekari, a koža prerađena u kožari, troši se za izradu cipela).

9

raspodjeli novostvorene vrijednosti, koja je namjenjena za podmirivanje svih triju oblika društvenih potreba:

ličnih,

zajedničkih i

razvojnih.

Uvažavajući neophodnost podmirivanja svih triju oblika društvenih potreba, na svakom nivou razvijenosti proizvodnih snaga javlja se, pored vrijednosti potrebne za obnavljanje radne snage proizvođača, i višak vrijednosti namjenjen za podmirivanje opštih i zajedničkih potreba, kao i potreba proširene reprodukcije. Iz toga proističe zaključak da je višak vrijednosti posledica odnosa u raspodjeli rezultata društvene reprodukcije.

4.2. Ekonomska stvarnost i odnosi proizvodnje

Način odvajanja viška proizvoda, odnosno viška vrijednosti za podmirivanje opštih i zajedničkih potreba, kao i za proširenu reprodukciju, razlikuje se po pojedinim druš-tveno-ekonomskim formacijama. Ovo izdvajanje izvodi se određenom društvenom prinudom: u robovlasništvu - fizičkom, u feudalizmu - političkom, u kapitalizmu - ekonomskom.

U ekonomskoj stvarnosti javljaju se i nesrazmjere između proizvodnje pojedinih vrsta proizvoda i potreba koje se njima mogu zadovoljiti. Zato nije dovoljno samo proizvoditi materijalna dobra nego je neophodno obezbjediti odgovarajuću srazmjeru, po vrstama i količini proizvoda, sa obimom i strukturom potreba. Pri tome, potrebe se javljaju kao otvoren sistem, tj. neograničene su, a mogućnosti proizvodnje, u datom vremenu, su ograničene raspoloživim ljudskim snagama i materijalnim resursima. Otuda i stalna opasnost od pojave nesrazmjere između proizvodnje i potreba.

Ova nesrazmjera je naročito karakteristična za uslove naglašene društvene podjele rada, koja uslovljava neophodnost učestale razmjene materijalnih dobara između specijalizovanih proizvođača. To, opet, uslovljava pojavu opšteg mjerila vrijednosti - novca - koji omogućuje veću pokretljivost proizvoda, kao i njegovo ispoljavanje u vidu robe (proizvoda namijenjenog tržišnoj razmeni).

Proces reprodukcije, sa svim svojim manifestacijama, predstavlja predmet izučava-nja ekonomske nauke. Međutim, kako se oblici ekonomske stvarnosti međusobno razlikuju po svojim specifičnim manifestacijama, javljaju se i specijalizovane ekonomske naučne discipline koje izučavaju pojedine segmente ove složene društvene pojave. Među njima je i ekonomika preduzeća koja izučava specifična ispoljavanja mezo-ekonomije, koja se javljaju kao ekonomska stvarnost u odgovarajućim organizacionim sistemima - preduzećima.

Specifičnost ispoljavanja mezoekonomije izražava se u njenoj strukturi koja se svodi na:

ulaganja elemenata proizvodnje u reprodukciju,

rezultate reprodukcije,

kvalitet ekonomije i

faktore koji uslovljavaju ulaganje i rezultate.

Na ovaj način determinisan je i predmet ekonomike preduzeća kao posebne ekonomske nauke, koja se razvila na temeljima političke ekonomije.

10

II EKONOMIKA PREDUZEĆA KAO NAUKA

Iako je ekonomska stvarnost cjelovit skup privrednih manifestacija, koje se odvijaju u četiri osnovne faze ciklusa reprodukcije - proizvodnja, razmjena, raspodjela i potrošnja - nauka uspjeva da, apstrahovanjem, analizom, sintezom i drugim metodama, razluči ekonomske zakonitosti koje vladaju na nivou mezoekonomije. Na toj osnovi razvila se ekonomika preduzeća13, koja je usmjerena na izučavanje mezoekonomije.

1. PREDMET IZUČAVANJA

Ekonomika preduzeća14 kao posebna ekonomska nauka izučava mezoekonomiju. Njen predmet je, prema tome, ekonomska stvarnost - ekonomija - preduzeća kao mezoekonomskih sistema svojstvenih tržišnoj privredi. Zato se taj segment ekonomske nauke naziva teorija mezoekonomije, a usmjerava se na ekonomske: manifestacije osnovnih subjekata procesa privređivanja, zakonitosti koje vladaju u ovom dijelu ekonomskog života i mjere za usavršavanje funkcionisanja takvih organizacionih sistema.

Analizom ekonomske stvarnosti preduzeća uočavaju se njene manifestacije u vidu:

elemenata ulaganja u reprodukciju,

elemenata rezultata reprodukcije,

principa reprodukcije,

izraza kvaliteta mezoekonomije i

faktora ulaganja i rezultata reprodukcije.

Ovako grupisani izrazi mezoekonomije predstavljaju njene podsisteme, u kojima se dalje, naučnom analizom, uočavaju njihovi elementi, što potvrđuje izrazitu složenost ekonomskog sistema preduzeća. Iz toga proističe i složenost same naučne discipline koja izučava mezoekonomiju kao konkretnu ekonomsku stvarnost preduzeća.

Ekonomske zakonitosti u mezoekonomiji djeluju bilo kao manifestacije opštedruš-tvenih odnosa proizvodnje, putem zakona vrijednosti i opšteg razvoja proizvodnih snaga društva, bilo kao specifični odraz tih opštih zakona u vidu mogućnosti stvaranja veće vrijednosti od one koja se uloži u proces reprodukcije. Opšti zakoni ekonomije zasnivaju se na nužnosti ulaganja rada, sadržanog u radnoj snazi i sredstvima za proizvodnju, u proces reprodukcije, u cilju obezbjeđenja uslova za podmirivanja društvenih potreba. A ti uslovi ispoljavaju se kao specifični oblici rezultata reprodukcije, kojima se, u datim odnosima proizvodnje, mogu zadovoljiti najraznovrsnije društvene potrebe - lične, opšte i razvojne. U skladu sa djelovanjem osnovnog ekonomskog zakona - zakona vrijednosti - rezultati reprodukcije konkretne organizacije dobijaju društvenu verifikaciju tek u razmjeni za proizvode (rezultate) ostalih učesnika u procesu privređivanja, a na osnovu prethodno uspostavljenih odnosa u društvenoj pojeli rada15. Tako posmatran rezultat reprodukcije u preduzeću - određena ekonomska vrijednost - mora biti veći od 13

To je uslovljeno specifičnostima koje vladaju u mezoekonomskim sistemima za razliku od ukupne društvene privrede ili njenih pojedinih djelatnosti.

14 Ekonomika preduzeća ili drugih mezoekonomskih subjekata.

15 Spontano ili svjesno, odnosno komplementarno (tržišnoplanski).

11

vrijednosti uloženih u njegovo stvaranje, što proističe iz specifične karakteristike glavnog elementa proizvodnje – radne snage - da može stvoriti više vrijednosti od one potrebne16 za njeno reprodukovanje. Na toj osnovi uspostavlja se i osnovni princip funkcionisanje mezoekonomskog sistema, koji se ispoljava kao zahtjev da se ostvari maksimalni rezultat reprodukcije uz minimalna ulaganja elemenata proizvodnje u proces reprodukcije.

Polazeći od ovako postavljenog principa reprodukcije, ekonomika preduzeća koncipira određene metode i mjere kojima se obezbjeđuje njegovo sprovođenje u život. Ekonomska nauka, na osnovu spoznaje zakonitosti po kojima se obavlja proces reprodukcije, razlikuje mnogobrojne faktore koji uslovljavaju ulaganja i rezultate kao elemente mezoekonomije, klasifikujući ih prema mogućnosti kontrolisanja njihovog dejstva metodama organizacije proizvodnje. Tako se razlikuju dvije osnovne vrste tih faktora: objektivni (1) i subjektivni (2) faktori.

(1) Objektivni faktori ispoljavaju se kao dejstvo na mezoekonomski sistem iz okruže-nja - dejstva društvenih faktora - ili kao dejstva unutar samog mezoekonomskog sistema - tehnički i prirodni uslovi. Njihov uticaj na mezoekonomski sistem može se mijenjati, ali ne u toku procesa reprodukcije i ne organizacionim naporima radnika i upravljača. Ova dejstva mogu se mijenjati bilo na osnovu opštih promjena u privrednom i društvenom ok-ruženju, bilo promjenom proizvodne snage rada konkretnog mezoekonomskog sistema, za koju je potrebno dodajno ulaganje društvenog fonda rada iz prethodno stvorene aku-mulacije dijela viška vrijednosti. To se odnosi na društvene i tehničke faktore, dok se prirodni uslovi javljaju kao specifična dejstva koja se ne mogu mijenjati pomenutim mjerama. Međutim, moguće je racionalnijim ponašanjem mezoekonomskog sistema u korišćenju prirodnih uslova obezbjediti njihovo očuvanje. Na toj osnovi razvijen je i savremeni odnos prema čovjekovoj životnoj sredini koji je obuhvaćen jedinstvenim nazivom - ekologija. Ekonomski posmatrano, očuvanje prirodnih uslova podrazumjeva dodajna investiciona ulaganja, što ove faktore po njihovom dejstvu izjednačuje sa tehničkim.

(2) Subjektivni faktori ispoljavaju se, uglavnom, kao slabosti u organizovanju procesa reprodukcije ili pojedinih njegovih faza, a izražene su nedovoljnim korišćenjem raspolo-živih objektivnih uslova privređivanja. Njihovo dejstvo ispoljava se u vidu odstupanja od tehničkih uslova proizvodnje - neiskorišćenje raspoložive proizvodne snage rada - ili u vidu odstupanja od društvenih mogućnosti koje konkretnoj organizaciji pruža njeno okru-ženje - makroekonomski sistem, kao i ostali elementi društveno-ekonomskog sistema.

Kako se dejstvo tih faktora javlja kao skup određenih propusta u organizovanju korišćenja raspoloživih uslova proizvodnje, preduzeće svojim mjerama organizacije, bez dodatnog ulaganja elemenata proizvodnje, može da otklanja njihov negativni uticaj na kvalitet ekonomije još u toku datog procesa reprodukcije. Otkrivanje dejstva ovih faktora predstavlja iznalaženje unutrašnjih rezervi za ostvarenje višeg kvaliteta ekonomije kon-kretnog preduzeća i njegovo približavanje objektivno mogućem kvalitetu.

Mjere za otklanjanje subjektivnih slabosti u funkcionisanju mezoekonomskog sistema iscrpljuju se u iskorišćenju unutrašnjih rezervi, čime se nivo kvaliteta ekonomije podiže u veoma ograničenom obimu, limitiranom objektivno uslovljenim faktorima. Međutim, mjerama u pravcu povećanja proizvodne snage rada - što se postiže investicionim ula-

16

Potrebna vrijednost za reprodukovanje utrošene radne snage veoma je relativizovana veličina. Njena visina uslovljena je mnogobrojnim faktorima koje politička ekonomija izučava u kontekstu problematike najamnine.

12

ganjem u nove tehničke faktore - kvalitet ekonomije može se znatno povećati, pa čak često i višestruko.

2. CILJ IZUČAVANJA

U skladu sa dijalektičkim pogledom na svijet, cilj ekonomike preduzeća - teorije mezoekonomije - kao posebne naučne discipline, predstavlja usavršavanje konkretne ekonomske stvarnosti preduzeća. Ova nauka je, prema tome, usmjerena na poboljšanje kvaliteta mezoekonomije, koja se javlja kao element ukupnog makroekonomskog sis-tema društveno-političke zajednice.

Polazeći od prethodno označenog cilja, ekonomika preduzeća, izučavajući ekonom-ske zakonitosti koje vladaju u mezoekonomiji, dolazi do spoznaje o uslovljenosti ulaganja i rezultata reprodukcije, i kvalitativno i kvantitativno, na osnovu čega utvrđuje mjere kojima se ulaganja mogu smanjivati, a rezultati povećavati. A kako se kvantitativnim odnosom rezultata i ulaganja izražava kvalitet ekonomije, pozitivnim mijenjanjem ovih njenih elemenata poboljšava se i njen ukupni kvalitet.

Mezoekonomski sistem uspostavlja se i funkcioniše radi podmirivanja ukupnih potre-ba društva - što predstavlja njegov globalni cilj - kao i radi zadovoljavanja mikroekonom-skih interesa proizvođača pojedinaca. Tako se cilj mezoekonomije svodi na zadovolja-vanje pojedinačnih, razvojnih i opštih potreba.

Cilj ekonomike preduzeća, s obzirom na ulogu mezoekonomije u ukupnom druš-tveno-ekonomskom sistemu, jeste i poboljšanje uslova za zadovoljavanje interesa proizvođača pojedinca, preduzeća i društvene zajednice u cjelini. Takav cilj proističe iz okolnosti što se dohodak kao osnovni uslov zadovoljavanja svih društvenih potreba stvara na nivou mezoekonomskih sistema, zbog čega je njihovo funkcionisanje i raz-vijanje zadatak ove naučne discipline.

Ovako posmatran cilj ekonomike preduzeća kao posebne naučne discipline podrazumjeva i određene zadatke na polju istraživanja ekonomske stvarnosti tih mezo-ekonomskih sistema. Na osnovu naučnog istraživanja mezoekonomije kao konkretne ekonomske stvarnosti mogu se uočavati određene zakonitosti u funkcionisanju i razvijanju ovih sistema u sklopu društvene reprodukcije. Iz toga proističu i specifični, parcijalni ciljevi ekonomike preduzeća, kao što su optimizacija ulaganja i rezultata, utvrđivanje standardnih uložaka u proces reprodukcije, izbor stimulativnih mjera za ko-rišćenje unutrašnjih rezervi i sl. Međutim, i ovi parcijalni ciljevi uspostavljaju se u funkciji osnovnog, globalnog cilja ove naučne discipline - poboljšanja kvaliteta ekonomije u interesu zadovoljavanja svih triju oblika potreba (ličnih, zajedničkih i razvojnih).

U okviru tako postavljenog cilja, ekonomika preduzeća usmjerena je i na oblikovanje mezoekonomskih sistema. Međutim, ovaj cilj se postiže u komplementarnom izučavanju sa teorijom organizacije, koja se bavi organizacionom stvarnošću ovih privrednih sub-jekata.

3. METODE IZUČAVANJA MEZOEKONOMIJE

Teorija mezoekonomije, odnosno ekonomika preduzeća, koristi se skupom postupa-ka koji su svojstveni društvenim naukama uopšte, a koji su primjenjivi u ekonomskim

13

naukama, uz određene specifičnosti imanentne ovoj posebnoj ekonomskoj naučnoj dis-ciplini.

Osnovni metodološki princip opštih društvenih nauka, koji se zasnivaju na dijalektici, primjenjuju se u naučnom tretiranju ekonomske stvarnosti preduzeća. Iz toga proističe i primjena dijalektičke, sintetičke i verifikacione metode pri sticanju naučnih spoznaja u ekonomici preduzeća.

Kako se sve oblasti društvenog života međusobno isprepliću i dopunjuju, dijalektička metoda u ekonomskoj nauci polazi od povezanosti i uzajamne uslovljenosti pojava, koje su u stalnom kretanju, mijenjanju i razvitku, čije kvantitativne promjene prelaze u kvalita-tivne i čiji razvitak je rezultat borbe jedinstva suprotnosti. Svoje spoznaje ekonomska nauka zasniva na istraživanjima ekonomske stvarnosti, uvažavajući sve te njene karakteristike.

Na osnovu primjene sintetičke metode, ekonomska nauka dolazi do spoznaje o zakonitostima koje vladaju u ekonomiji, a takvo uopštavanje moguće je zahvaljujući či-njenici što se ekonomske pojave međusobno prožimaju, isprepliću i dopunjuju. Iz toga proističe i mogućnost provjeravanja naučnih pretpostavki u ekonomskoj praksi, čime se obezbjeđuje primjena sintetičkog zaključivanja.

U cilju provjeravanja naučnih pretpostavki i spoznaja, ekonomika se služi verifikaci-onim metodama. Tako se određene pretpostavke upoređuju sa konkretnom ekonom-skom stvarnošću, na osnovu čega se utvrđuje stepen njihove održivosti. Ovo je tim više neophodno jer se društvene pojave ne mogu ispitivati metodom eksperimenta, s obzirom na specifičnost društvenih odnosa uopšte, kao i produkcionih odnosa posebno17. Tome treba dodati i okolnost da se ne mogu isključivati neželjena dejstva pri provjeravanju smijera i intenziteta djelovanja posmatranih faktora.

Za istraživanje ekonomskih pojava koje se mogu kvantitativno izraziti, ekonomika se služi matematikom, statistikom, ekonometrijom, operacionim istraživanjima i drugim sličnim metodama kvantificiranja.

III EKONOMSKI SISTEM PREDUZEĆA

U skladu sa sistemskim18 pristupom izučavanju ekonomskih manifestacija, privredni subjekti predstavljaju elemente makroekonomske stvarnosti određene društveno-pol-itičke zajednice. Oni su odgovarajući organizacioni sistemi u kojima se obavljaju pojedini segmenti ciklusa reprodukcija, na bazi društvene podjele rada. Tako oblikovani, ovi organizacioni sistemi predstavljaju samostalne subjekte društvene reprodukcije, koji se povezuju u makroekonomski i ukupni društveni sistem cirkulacijom vrijednosti u pojedinim fazama - proizvodnji, razmjeni, raspodjeli i potrošnji. Njihovu strukturu čini ekonomska i organizaciona stvarnost, od kojih prva predstavlja predmet izučavanja ekonomike, a druga teorije organizacije.

17

Ne može se osnovati eksperimentalna privredna organizacija čijim poslovanjem bi se upravljalo neza-visno od dejstva šireg društvenog okruženja - tržišta, podjele rada i sl., kao i od psiholoških, socioloških i drugih specifičnih manifestacija konkretnog preduzeća i pojedinaca zaposlenih u njemu. Drugim riječi-ma, ne može se izvesti kontrolisani eksperiment, kao što je slučaj u tehničkim ili prirodnim naukama.

18 Sistemski pristup izučavanju određene pojave podrazumjeva njeno razlaganje na elemente, odnosno

tretman te pojave kao elementa (podsistema) nekog složenog sistema.

14

Ekonomske manifestacije privrednog subjekta čine njegov poseban podsistem koji, u komplementarnosti sa elementima organizacione stvarnosti, čini cjelovitost preduzeća.

Međutim, teorija mezoekonomije usmjerena je na izučavanje samo ekonomskog sistema preduzeća sa svim njegovim elementima i manifestacijama. Pri tome, veoma izražena isprepletenost i međusobna povezanost elemenata ekonomske i organizacione strukture uslovljavaju i srodnost naučnih disciplina ekonomike i organizacije, iako se, zahvaljujući metodi apstrakcije, njihovi predmeti izučavanja mogu razlučiti.

1. KONSTITUISANJE MEZOEKONOMSKOG

ORGANIZACIONOG SISTEMA

Proces privređivanja, od najranijih početaka svoga razvoja, ljudi obavljaju u većim ili manjim zajednicama, koje se formiraju kao njihove organizacije, sa podjelom rada i drugim karakteristikama kolektivnog života kojima se postiže racionalnije korišćenje proizvodnih mogućnosti i povoljnije zadovoljenje potreba. A kako je proizvodnja određeni društveni odnos, uspostavljanje odgovarajućih organizacija kolektivnog rada mijenjalo se i usavršavalo u skladu sa razvojem proizvodnih snaga i produkcionih odnosa. Ovaj razvoj tekao je od organizacija kolektiva u kojima su ispoljavane sve društvene aktivnosti čovjeka do specijalizovanih mezoekonomskih sistema u kojima se obavljaju samo određeni zadaci privređivanja na osnovu društvene podjele rada.

U uslovima prvobitnog društva osnovne jedinice kolektivnog privređivanja bile su po-ludivlje horde, kasnije, na višem stepenu kultivisanja čovjeka, plemena i rodovi. Bilo je to skoro spontano povezivanje ljudi u procesu privređivanja, ali i ostalih manifestacija društvenog života, uz nastojanje da se što lakše ovlada prirodom radi zadovoljenja potreba opstanka i produženja vrste. Veoma skromnim sredstvima za proizvodnju raspolagali su svi članovi takve zajednice i zajednički su, u skladu sa uređenjem plemenske organizacije, uživali plodove svoga rada.

Primitivna proizvodnja kao i ostali oblici društvenog života uslovljavali su i primitivnu organizaciju kolektiva. U okviru tih primitivnih zajednica, ekonomske aktivnosti ljudi nisu se obavljale odvojeno od ostalih društvenih manifestacija. Čak su isti pojedinci bili nosioci kako ratničkih dužnosti tako i obaveza u pribavljanju materijalnih dobara za život. Slično je i sa ostalim društvenim poslovima. Otuda i veoma niska efikasnost takvih kolektiva u procesu privređivanja.

Pojavom klasnih odnosa i privatne svojine sredstava za proizvodnju, uslovljene raz-vojem proizvodnih snaga, proces društvene proizvodnje obavlja se u drukčije orga-nizovanim oblicima. To su robovlasnička gazdinstva, koja se organizuju na principu rada robova i privatne svojine robovlasnika nad njima i sredstvima za proizvodnju. Odnosi proizvodnje ispoljavaju se u fizičkoj prinudi nad robovima, koji predstavljaju izvor radne snage koja se reprodukuje na nivou minimuma biološke egzistencije.

U epohi feudalizma, proces privređivanja organizuje se na feudima - zemljišnim posjedima feudalaca. I za ove organizacione oblike karakteristično je da se privredni život ne odvaja od ostalih društvenih manifestacija, što je izraz niskog stepena razvijenosti proizvodnih snaga. Kmet je političkom prinudom vezan za posjed feudalaca, čime je određena i organizaciona struktura ovih privrednih jedinica.

15

Međusobno povezivanje privrednih subjekata, i u robovlasništvu i u feudalizmu, obavljalo se sporadičnom razmjenom samo skromnog viška proizvoda, a većina potreba zadovoljavala se, bez posredstva ove tek embrionalno razvijene faze ciklusa reprodukci-je, u okviru gazdinstva. Karakter svojine u ovim pretkapitalističkim formacijama uslovlja-vao je vezanost proizvodnog procesa za zemljišni posed, što znači da je mobilnost elemenata proizvodnje i proizvoda bila veoma ograničena. To je uslovljavalo i autarhičnost ovih osnovnih jedinica organizacije privrednog, kao i ukupnog društvenog života.

Kapitalistički način proizvodnje karakteriše se robno-novčanim odnosima, a svojina sredstava za proizvodnju i rezultata proizvodnje izražava se u novcu kao opštem ekviva-lentu vrijednosti, odnosno u kapitalu. To je omogućilo neograničenu pokretljivost eleme-nata i rezultata proizvodnje, te se privredna aktivnost organizuje u preduzeću kao osnovnoj ćeliji društvene reprodukcije. Tome je doprinjelo i političko oslobađanje čovjeka - nosioca radne snage.

Kapitalističko preduzeće bazira se na privatnoj svojini sredstava za proizvodnju i pri-vatnom prisvajanju viška rada. U njemu rade radnici koji su politički slobodni, ali eko-nomski zavisni od kapitaliste.

Kako se ekonomske vrijednosti izražavaju u novcu - kapitalu - privatni preduzetnici na tržištu pribavljaju materijalne elemente proizvodnje i radnu snagu, zatim organizuju njihovo kombinovanje u procesu rada, te prodaju gotove proizvode, čijom cijenom podmiruju troškove proizvodnje i stiču višak vrijednosti zahvaljujući sinergetskom efektu organizovanja proizvodnje.

2. Karakteristike preduzeĆa kao poslovnog sistema

2.1. Uslovi za pojavu preduzeća

Jedna od bitnih karakteristika produkcionih odnosa u tržišnoj privredi, jeste i izražavanje svojine u novcu. Time je uslovljena i mogućnost velike pokretljivosti19 elemenata i rezultata proizvodnje. Na toj osnovi razvila se opšta konkurencija između privrednih subjekata u razmjeni na tržištu, kao i seljenje kapitala iz jedne u drugu granu ili oblast reprodukcije, kao i sa jedne teritorije na drugu. Iz toga je proistekao i viši stepen efikasnosti privređivanja pojedinih privrednih subjekata, pa prema tome i društva u cjelini. Učesnici u procesu reprodukcije motivisani su na racionalnije korišćenje elemenata proizvodnje, a glavni regulator raspodjele društvenog rezultata jeste tržište kao odnos ponude i tražnje proizvoda.

U ovakvim uslovima robno-novčane privrede i privatne svojine sredstava za proizvodnju razvila su se mnogobrojna preduzeća kao nosioci određenih funkcija u procesu društvene reprodukcije. Društvena podjela rada između ovih mezoekonomskih sistema uspostavljana je stihijski, pod dejstvom zakona vrijednosti.

Osnovni motiv organizovanja proizvodnje u preduzeću jeste profit, koji nastaje prisvajanjem viška rada na osnovu privatne svojine, a doprinosi razvoju privatne

19

Za naturalnu privredu svojstveno je izražavanje ekonomske strukture u prirodnim jedinicama mjere, a proces reprodukcije vezan je za određeni zemljišni posjed. Međutim, zahvaljujući novcu kao univerzal-nom izrazu ekonomskih vrijednosti, proces reprodukcije može se preduzimati nezavisno o sjedištu vlas-nika kapitala. Zato se privredni subjekti javljaju u vidu preduzeća.

16

inicijative preduzetnika. Oni su usavršili organizovanje proizvodnje razvojem podjele rada, koncentracijom i centralizacijom kapitala i sl., što je omogućilo visok stepen racionalnosti korišćenja elemenata proizvodnje i odrazilo se na porast profita. Tako je došlo do stvaranja veoma razvijenih oblika privrednih subjekata na bazi udruženog kapitala - monopola, korporacija, multinacionalnih kompanija i sl.

S obzirom na značaj određenih privrednih oblasti, grana i preduzeća za nacionalne interese, došlo je do preuzimanja u državno vlasništvo sredstava za proizvodnju u njima. Upravu nad tim dijelom procesa privređivanja preuzimala je država. Tako se u savremenom društvu kao nosioci procesa privređivanja javljaju preduzeća u državnoj i privatnoj svojini.

2.2. Uloga preduzeća u ekonomskom sistemu društvene

zajednice

Preduzeće je nosilac određenih zadataka u procesu društvene reprodukcije koje obavlja društvenim ili privatnim sredstvima za proizvodnju. Ovi zadaci dodjeljuju mu se na osnovu društvene podjele rada20.

Ovako posmatrano, preduzeće se može definisati kao samostalna privredna organi-zacija, u kojoj je međusobni odnos elemenata proizvodnje usklađen kvalitativno, kvan-titativno i vremenski, a koja obavlja određene funkcije u procesu društvene reprodukcije.

Kvalitativna usklađenost elemenata organizacione strukture preduzeća - radnog ko-lektiva i sredstava za proizvodnju - ogleda se u kvalifikovanosti radnika, te vrsti sred-stava za rad i materijala koji odgovaraju zadacima dobijenim na osnovu društvene podjele rada. Time se potvrđuje postavka da je preduzeće organizacioni sistem, a ne proizvoljni skup radnih ljudi i materijalnih elemenata proizvodnje.

Kvantitativna usklađenost elemenata organizacione strukture preduzeća ispoljava se u odgovarajućoj srazmjeri između veličine radnog kolektiva i obima sredstava za proizvodnju. To je uslovljeno karakterom privredne djelatnosti i veličinom konkretnog zadatka preduzeća u procesu društvene reprodukcije.

Vremenska usklađenost elemenata organizacione strukture preduzeća ispoljava se u obezbjeđenju kontinuiteta procesa reprodukcije. Sredstva za proizvodnju, u odgovaraju-ćem obliku i količini, treba da budu na raspolaganju radnicima odgovarajuće kvalifikacije blagovremeno, kako bi se omogućilo kombinovanje elemenata proizvodnje u teh-nološkom procesu i ostalim fazama ciklusa reprodukcije.

Organizacioni sistem preduzeća predstavlja privrednopravnu ličnost, koja se is-poljava putem privređivačke i pravne samostalnosti.

Privredna ličnost preduzeća kao mezoekonomskog subjekta nastaje udruživanjem privrednih ličnosti članova radnog kolektiva radi izvršavanja datog zadatka u procesu društvene reprodukcije pomoću sredstava za proizvodnju. Ovim udruživanjem članova radnog kolektiva sa njihovim mikroekonomskim ciljevima u privrednu ličnost preduzeća kao mezoekonomskog sistema ostvaruje se viši ekonomski kvalitet. To se postiže zahvaljujući podjeli rada i koncentraciji snaga i sredstava, čime se omogućuje veći radni učinak i povoljnije korišćenje materijalnih elemenata proizvodnje.

20

Registracija djelatnosti preduzeća kod nadležnih državnih organa.

17

Glava I ORGANIZACIONA STRUKTURA PREDUZEĆA

1. ZNAČAJ ORGANIZACIONOG STRUKTURIRANJA

PREDUZEĆA

Pod organizacionom strukturom podrazumijeva se unutrašnje ustrojstvo elemenata poslovnog sistema preduzeća, kao i podjela na određene jedinice kao nosioce poijedinih funkcija i zadataka. Da bi preduzeće moglo da funkcioniše kao poslovni organizacioni sistem, kroz njega moraju da nesmetano protiču masa, energija i informacije. Protokom mase i energije u tehnološkom procesu obezbjeđuje se obavljanje poslovne djelatnosti preduzeća , a protok informacija omogućuje ostvarivanje procesa upravljanja.

Riječ struktura21 ima više značenja. Prvenstveno, struktura predstavlja sastavni dio svake organizacije, a ujedno je i njen najvažniji dio. Svaka organizacija ima svoj sistem unutrašnjih veza i odnosa, tj. određeno ustrojstvo koje omogućuje uspostavljanje odgovarajuće upravljačke hijerarhije, kao i horizontalne saradnje među nosiocima pojedinih funkcija. U tom smislu, i preduzeća mesne industrije moraju voditi računa o uspostavljanju odgovarajuće organizacione strukture, kako bi uspješnije obavljala svoja poslovanja u ovoj složenoj djelatnosti. Ovo tim prije što je uslov za uspješno nastupanje na domaćem, a posebno na stranom, tržištu sticanje certifikata HACCP, zbog složenosti zahtjeva u proizvodnji i prodaji mesa i mesnih prerađevina.

Organizaciona struktura preduzeća predstavlja dinamičan element koji prati ciljeve preduzeća, a oni proizlaze iz njegove razvojne strategije. Utjecaj unutrašnjih i vanjskih faktora na poslovanje preduzeća veoma je važan za oblikovanje njegove organizacione strukture. Tako, preduzeće u kome nisu uređeni unutrašnji odnosi između dijelova organizacionog sistema i koje djeluje u nestabilnom tržišnom i ukupnom društvenom okruženju, moraće znatno češće da mijenja svoju organizacionu strukturu kako bi prevazišlo navedene nepovoljnosti.

Koliko je značajna organizaciona struktura može se zaključiti i iz istraživanja koja su provodili poznati ekonomski teoretičari. Oni su, u vezi sa organizacionim strukturama iznijeli svoja shvatanja i zapažanja:

Peter Drucker: Da bi svi organizacioni dijelovi preduzeća mogli usklađeno ihomogeno djelovati, moraju biti međusobno povezani i integrisani. Taj jedinstveni sistem organizacionih dijelova preduzeća zove se organizaciona struktura.

Mijo Novak: Organizaciona struktura podrazumijeva sveukupnost veza i odnosa između svih činilaca proizvodnje, kao i sveukupnost veza i odnosa unutar svakog pojedinog činioca proizvodnje odnosno poslovanja.

Velimir Srića: Organizaciona struktura predstavlja sistem odnosa među ljudimaradi izvršavanja određenih zadataka.

21

Struktura, latinski, struktura – slaganje, sklapanje, zidanje

18

Ljubomir Trifunović, Božidar Stavrić: Svaka organizacija ima, u embrionalnom ili razvijenom obliku, svoju strukturu, svoj konkretni sistem unutrašnjih odnosa i veza.

William Scot: Organizaciona struktura je logičan odnos između nivoa upravljanja i područja funkcija koji omogućava uspješno ostvarivanje ciljeva preduzeća.

A. Chendler: Organizaciona struktura je sredstvo za integrisanu upotrebu postojećih resursa u organizaciji.

Shodno nizu različitih definicija, organizacionu strukturu čini pet osnovnih elemenata koje je Mintzberg prikazao u slici 1.1.

Slika 1.1. Dijagram organizacione strukture preduzeća prema H.Mintzbergu

U navedenoj slici :

Operativni dio predstavljaju svi izvršni radnici,

strateški dio čini top management,

srednji dio čine menadžeri srednjeg nivoa, odnosno midldle level management,

tehnostruktura, stručne organizacione jedinice koje predstavljaju stručnjaci sa visokim nivoom znanja i stvarnim autoritetom,

štabni dio, radnici kojima je osnovni zadatak pomaganje linijskom menadžmentu.

Da bi svi faktori u preduzeću funkcionisali, potrebno je objediniti ih na realizaciji zadataka preduzeća, a isto tako i obezbijediti koordinaciju na svim nivoima. Koordinacija svih aktivnosti u preduzeću može se uspješno odvijati samo ako se prethodno utvrdi pravilan vremenski redoslijed obavljanja pojedinačnih zadataka u ukupnom njegovom poslovanju. Slijedom navedenog može se zaključiti da organizacionu strukturu preduzeća čine slijedeći elementi:

19

Organizacija materijalnih činilaca, kojom se usklađuju svi materijalni ulazi, pod čime se podrazumijevaju sirovine i drugi repromaterijal, energija, sredstva za rad,

organizacija raspoloživih ljudskih resursa, koja podrazumijeva rješavanje svih problema vezanih za organizaciju radnika i menadžera, izbor adekvatne sistematizacije radnih mjesta, integraciju, kao i socijalizaciju ljudi na radnom mjestu,

podjela zadataka na sve činioce ukupne organizacione strukture, koji zajedno predstavljaju zajednički i jedinstveni zadatak cijelog preduzeća,

organizacija menadžmenta, koja predstavlja problematiku odlučivanja o tekućem poslovanju i razvoju preduzeća, kao i uspostavljanje i koordinaciju međusobnih odnosa,

organizacija vremenske usklađenosti svih činilaca u proizvodnji, kroz cijeli proces tekućeg poslovanja i razvoja preduzeća.

Optimalni rezultat je moguće postići uravnoteženim i usklađenim odnosima unutar i između svakog elementa organizacione strukture preduzeća. Ovakav zahtjev posebno je naglašen u tehnološkom procesu proizvodnje mesnih prerađevina, u kome su svi elementi poslovanja usko uzročno-posljedično povezani. Organzacionoj strukturi preduzeća mesne industrije mora se posvetiti posebna pažnja s obzirom na delikatnost namjene njihovih proizvoda za ishranu ljudi. To se ogleda kroz značaj potrošnje mesa kako u ishrani tako i kroz zdravstvenu zaštitu stanovništva.

Slijedom iznesenog, odgovornost top menadžmenta pri izboru odgovarajuće organizacione strukture za preduzeće kojem je osnovna djelatnost prerada mesa i mesnih prerađevina veoma je velika, posebno kada je u pitanju donošenje strateških odluka u vezi sa izborom prpozvodnog programa i zdravstvanom ispravnosti proizoda. Ako menadžment svojom odlukom pristupi modeliranju organizacione strukture koja neće biti u stanju da zadovolji odgovarajuće poslovne kriterijume, ali i odgovori svim zahtjevima koje pred nju budu postavljali standardi u tehnologiji prerade mesa i mesnih prerađevina, kao i specifičnostima tržišta ovih proizvoda, postaće kočnica i faktor koji će snažno usporavati upravljanje cijelim sistemom, a time i njegov razvoj. Da bi greška u izboru organizacione strukture bila što manje, projektant uvijek treba da primijeni neki od mogućih teorijskih pristupa njenom modelovanju ili, u isto vrijeme, kombinaciji dva ili više pristupa. Klasična teorija nameće potrebu da se organizacija uvijek gradi odozgo prema dole, odnosno kao top dawn sistem. Prilikom uspostavljanja adekvatne organizacione strukture u preduzećima mesne industrije paralelno se mora voditi računa da buduće ustrojstvo omogući primijenu standarda HACCP - HazardAnalysisCriticalControlPoints (Analizaopasnostiikontolakritičnihtačaka), kao sistema koji je jedan od temeljnih uslova proizvodnje mesa i mesnih prerađevina, ali i uslov za izvoz i prodaju proizvoda na veoma zhtjevnom tržištu, posebno razvijenih zemalja. U Bosni i Hercegovini certifikat HACCP nije uslov za nastup na domaćem tržištu, što predstavlja još jedan nedostatak domaće pravne regulative. Međutim, u Evropskoj uniji, certifikat HACCP je apsolutni uslov za uvoz mesnih prerađevina, uz još neke certifikate koji se odnose na kvalitet ove vrste proizvoda.

Organizaciona struktura u samom svom modeliranju treba da ima izgrađene ključne organizacione jedinice (sektore, službe, odsjeke, odjeljenja ili poslovne jedinice) i da se na tako uspostavljenojm grubom ustrojstvu poslovnog sistema u mesnoj indusriji dizajniraju specifični zadaci.

20

Obzirom da je makroorganizacija osnov za projektovanje mikroorganizacije, put uspostavljanja i izgradnje odovarajućeg ustrojstva poslovnog sistema sastoji se prvo od uspostavljanja globalne organizacione jedinice, a da se na tako uspostavljenoj strukturi pristupi projektovanju mikroorganizacije preduzeća. Pri tome, mora se imati u vidu da buduće preduzeće treba da ima efikasnu i efektivnu organizaciju koja sposobna obezbjediti racionalno korišćenje resursa, i razvoj koji u sebe integriše adekvatne modele i metode koji će zadovoljiti različite stejkholdere, koji imaju različita očekivanja, među kojima su kupci, zaposleni, vlasnici, partneri, društvo, ali i konkurenti.

Slika 1.2. Dijagram za definisanje organizacione strukture i sistematizacija radnih mjesta

Pod globalnom organizacionom strukturom podrazumijevaju se:

sektori,

službe,

odsjeci ili odjeljenja i sl.

Kad se uspostave globalne organizacione strukture može se pristupiti dizajniranju specifičnih zadataka ovisno o tome šta je osnovna djelatnost nastalog privrednog subjekta.

Ključni problem s kojim se suočava top menadžment pri projektovanju organizacije preduzeća jeste postizanje ravnoteže između stabilnosti i fleksibilnosti

21

organizacije, odnosno organizacione strukture preduzeća. Stabilnost strukture omogućava specijalizaciju i racionalizaciju poslovanja, kao i snižavanje troškova, a njena fleksibilnost omogućava brzo prilagođavanje organizacije promjenama u okruženju. Izbor organizacione strukture preduzeća obično je zadatak top menadžmenta koji mora pronaći ravnotežu između te dvije krajnosti. Pri tome, top menadžment ima zadatak da izabere onu strukturu koja će biti optimalna za konkretno preduzeće, zasnovana na njegovoj poslovnoj strategiji i razvojnim ciljevima. Struktura, baš kao i organizacija, predstavlja dinamičnu kategoriju koja se mora stalno mijenjati, dopunjavati i aktuelizirati.

Imajući u vidu kretanja na globalnom tržištu kad je u pitanju stočarstvo, proizvodnja mesa i mesnih prerađevina, ubrzane promjene u primjeni novih tehnika i tehnologija, sve prisutnijih informacionih sistema u svakom domaćinstvu, stalnim promjenama u navikama kupaca, nužno je a takva su razmišljanja i vodećih ekonomista da većina kompanija mora preduzeti umjerene organizacione promjene najmenje jednom godišnje ili korjenite organizacione promjene kroz periode od pet godina.

Dinamika promjena organizacione strukture preduzeća uslovljena je i njegovim rastom i razvojem. Modeliranje organizacione strukture mora da obezbijedi: ostvarivanje ciljeva poslovnog sistema; optimalnu podjelu rada, posebno onih zadataka koji se dodjeljuju menadžerima; punu pažnju ključnim funkcijama u organizaciji i jasno utvrđivanje odgovornosti; racionalnu upotrebu kvalifikacija, iskustva i specijalističkih znanja; zaposleni moraju da rade u efikasnim timovima, a njihov rad mora se zasnivati na adekvatnom sistemu informacija i komunikacija. U procesu organizacione izgradnje stvara se formalna organizaciona struktura koja se javlja kao rezultat procesa organizacione izgradnje i predstavlja osnovu svake organizacije, te je njom unaprijed utvrđen raspored poslova i sistem međusobnih veza, i propisana pravila i norme ponašanja.

U trenutku projektovanja buduće organizacione strukture preduzeća, stvarna organizaciona strukturaodgovaraformalnoj. Do raskoraka između formalne i stvarne organizacione strukture dolazi usljed promjena svakog od elemenata organizacione strukture i on je veći što je duže vrijeme trajanja nove formalne organizacije. Neformalna organizacija se vezuje za ljude i njihovo djelovanje u organizaciji i predstavlja skup relativno trajnih odnosa među ljudima koji su se razvili tokom njihovog zajedničkog rada. Pojava neformalne organizacije obično se vezuje za djelovanje neformalnih grupa u preduzeću i može da bude usmjerena na ostvarivanje ciljeva organizacije, ali isto tako i na ostvarivanje nekih užih, parcijalnih interesa određenih neformalnih grupa u organizaciji, i u slučaju da su ti ciljevi u koliziji sa ciljevima i interesima preduzeća kao cjeline, govorimo o njenom negativnom djelovanju na rezultate poslovanja preduzeća.

Projektovanje organizacione strukture preduzeća zahtijeva odgovarajuća organizacijska znanja, vještine i kompetencije, kao i osposobljen organizacijski projektni tim. Organizacijski dizajn određuju sljedeći faktori: interno i eksterno okruženje, organizaciona kultura, odnnso sistem vrijednosti, veličina organizacije i osobina njenih članova.

22

Slikabr.1.3. Neformalnaorganizacija (InformalOrganization)

2. MOGUĆA RJEŠENJA ORGANIZACIONOG STRUKTURIRANJAPREDUZEĆA

Organizacijska struktura je uspješna ako omogućuje ostvarivanje planiranih ciljeva

preduzeća i zaposlenih, uz minimum neželjenih posljedica. Kod malih i srednjih preduzeća je prihvatljivije uvođenje funkcionalne organizacione struktura, dok kod velikih preduzeća je prikladniji model divizione organizacije.Projektne organizacije supogodne za upravljanje realizacijom dugotrajnih projekata, jer pokazuje veoma dobru efikasnost.U praksi se često koriste mješovite organizacijske strukture, među kojima su matrična i hibridna organizaciona struktura koja kombinuje pristupe prema proizvodima, teritoriji i kupcima. Matrični model ima prednosti u većoj kontroli nad resursima i uspostavljanju različitih organizacionih procedura. Mrežni modeli su pogodni zbog smanjenja rizika, širenja tržišta, racionalizacije poslovanja, efikasnosti naučnoistraživačkog rada i sl.

Koji će se model organizacione strukture primijeniti, zavisi od specifičnosti poslovnog sistema, njegovih ciljeva ciljeva i djelovanja široke lepeze faktora tržišnog i ukupnog društvenog okruženja.

Organizacijska struktura koja bi po svim svojim elementima bila najpodesnija za uspostavu globalnih jedinica, a potom i za mikroorganizaciju preduzeća u mesnoj industriji ovisila bi prvenstveno od uspjeha koji je postigao takav proizvodni sistem. Realno posmatrano, malo je vjerovatno da bi bilo koja organizaciona struktura u samom početku u punom kapacitetu bila u stanju da svoje poslovanje započne na razini divizione organizacione strukture. Razlog tome je što to podrazumijeva da je već u startu izvršena podjela rada u preduzeću, grupisanje i povezivanje srodnih poslova, te okončano formiranje nižih organizacionih jedinica. Niže organizacione jedinice formiraju se prema:

Proizvodima i uslugama, odnosno prema predmetu poslovanja,

teritoriju na kojem se formiraju i posluju dijelovi preduzeća,

prema korisnicima usluga, odnosno konzumentima proizvoda kao njihovim kupcima.

23

Ako posmatramo kao ogledni primjer posmatranog preduzeća koje se bavi proizvodnjom i preradom mesa, može se zaključiti da se radi o divizionom obliku organizacione strukture. Međutim, ovom preduzeću, po mnogo čemu, bio bi primjereniji model mješovite organizacione strukture.

Razloga je mnogo, ali tu se prvenstveno ističe to što je na prvom nivou primijenjen teritorijalni model organizacije, na drugom i trećem nivou imamo elemente funkcionalnog modela, dok na četvrtom nivou imamo istovremeno zastupljane elemente predmetne i organizacione strukture orijentisane prema kupcima. Na najnižem nivou, proizvodnja je organizovana kroz organizacione jedinice prema fazama tehnološkog procesa.

U gore iznesenim karakteristikama postojeće organizacione strukture u jednom posmatranom preduzeću, kao što je prethodno navedeno, postoji niz dodirnih tačaka s modelom mješovite organizacione strukture, ali u dijelu koji se odnosi na činjenicu da postojeća svaka organizaciona jedinica, odnosno division, ili poslovna jedinica ili podružnica u preduzeću izabire organizacionu strukturu koja joj najbolje odgovara, koja joj omogućuje uspješnu realizaciju postavljenih zadataka u okviru ukupnog zadatka preduzeća.

U navedenom grafičkom prikuzu (slika 1.4) može se sagledati uspostavljena organizaciona struktura jednom preduzeću s formalnim mješovitim modelom organizacione strukture.

Slika br.1.4. Model mješovite organizacione strukture

Moderno organizovano preduzeće u budućnosti svakako treba da prihvati koncepte koji u sebi imaju ugrađene savremene modele.organizacione strukture. Ono što prvenstveno karakteriše savremene organizacione strukture može se zaključiti iz toga, da li je težište u organizaciji na:

upravljanju iz jednog centra ili na prenošenju upravljačkih elemenata na niže nivoe;

24

da li je vidljiva podjela rada ili se radi o malim razlikama u poslovima koji seobavljaju;

da li je kontrola jasno određena i uskog karaktera ili se radi o širokom rasponukontrole;

postoji li kruta ili fleksibilna struktura;

da li je organizacija spremna da prihvati inovacije ili se radi o statičnoj organizaciji;

da li su organizacione strukture birokratske ili organske;

da li to organizacija u kojoj je primaran autoritet pojedinca ili je zastupljen timski rad;

koliko se vrijednuju ljudski resursi;

koliko je zastupljena korporativna kultura;

spremnosti ili nespremnosti za sprovođenje organizacionih promjena, itd.

Ovo su značajna pitanja i na to kakav će odgovor biti utiču mnogobrojni faktori. Jedan od ključnih faktora jeste kretanje na globalnom tržištu, posebno kada su u pitanju preduzeća od šireg društvenog značaja.Strategija koju će u oblasti privrede formulisati država treba da omogućida se domaća preduzeća prilagođavaju ubrzanim promjenama u privrednom i ukupnom društvenom okruženju.

Savremeni modeli organizacionog strukturiranja usmjeravaju preduzeća u pravcu decentralizovane, fleksibilne i inovativne organizacije koja treba da se bazira na autonomnim organizacionim jedinicama (SBU - Strategic Business Unity) i na profitnim centrima, timskom radu i upravljanju ljudi u organizaciji. Organizacije budućnosti treba da imaju razvijenu korporativnu kulturu i da budu spremne za sprovođenje organizacionih promjena. Organizacija se na taj način od vertikalne pretvara u horizontalnu, koja će biti dominantan oblik organizacionog strukturiranja preduzeća.

3. USLOVLJENOST ORGANIZACIONE STRUKTURE

RAZVOJNOM STRATEGIJOM PREDUZEĆA

Polazeći od postavke da je strategija element planskog odlučivanja, njenim formulisanjem i implementacijom u tekuće poslovanje i razvoj preduzeća mesne industrije bitno se određuje njegova organizaciona sruktura i njegovo organizaciono ponašanje. Kao specifična planska odluka, strategija predstavlja sveobuhvatni koncept aktivnosti u pravcu interakcije sa okruženjem, posebno sa onim koje čine subjekti stočarske proizvodnje, kao i u vezi sa uređenjem odnosa unutar organizacionog sistema preduzeća. Prema tome, strategiju je naophodno posmatrati i u kontekstu organizacionog strukturiranja preduzeća u zavisnosti od djelatnosti kojom se bave.

U procesu formulisanja strategije, menadžment preduzeća nužno se angažuje na izboru odgovarajuće organizacione strukture, kako bi se što uspješnije ostvarili planirani ciljevi poslovanja. Naime, formulisanje i implementacija strategije preduzeća je u nadležnosti strategijskog menadžmenta, koji utvrđuje ciljeve poslovanja i misiju firme. Na taj način, strategijski menadžment polazi od analize okruženja, odnosno tržišta i konkurencije, ali i od organizacionih faktora preduzeća, odnosno od unutrašnjeg ustrojstva firme.

25

Proces strategijskog menadžmenta preduzeća ima svoje dvije osnovne faze i to:

formulisanje poslovne strategije i

implementaciju strateških odluka.

Formulisanje poslovne strategije podrazumijeva identifikaciju misije, kao i strateških ciljeva preduzeća. U toj fazi procesa planiranja, strateški menadžment sagledava konkurentsku sposobnost svoje firme i priprema odgovarajuće odluke koje zasniva na saznanjima o okruženju, kao i o unutrašnjoj snazi preduzeća.

Implementacija strategije predstavlja drugu fazu procesa strateškog menadžmenta, u kojoj se upravljačke aktivnosti usmjeravaju na realizaciju strateškog plana, kao i na kontrolisanje izvršavanja planiranih zadataka i utvrđenih ciljeva. Pri tome, strateški menadžment se posebno usmjerava na implementaciju strategije, jer ni najbolje formulisana strategija nema bitnu ulogu u postizanju poslovnog uspjeha preduzeća, ukoliko nije istovremeno i efikasno i efektivno sprovedena, odnosno implementirana.

Iz prethodnog može se zaključiti da strategija preduzeća podrazumijeva i usmjeravanje menadžmenta na inovacije i na organizaciono strukturiranje koje omogućuje promovisanje novih ideja i novih načina ponašanja prema okruženju koje čini tržišno i šire društveno okruženje. U tom kontekstu, uputno je ukazati i na kompetentno mišljenje prof. Ž. Stefanovića: » Strategija i struktura preduzeća su dvije međusobno uslovljene i zavisno promjenljive. Strategija je planska odluka kojom se utvrđuju rast i razvoj, metode i sredstva, akcije i tempo ostvarivanja ciljeva. Organizaciona struktura, kao sistem veza i odnosa između elemenata organizacije preduzeća, je organizacioni okvir u kojem se primjenjuje i ostvaruje utvrđena strategija.«1

Odnos uzajamne povezanosti i uslovljenosti poslovne strategije i organizacione strukture preduzeća mora biti stalno u fokusu pažnje njegovog strateškog menadžmenta, kako bi se njihovim usklađivanjem dorpinijelo što povoljnijoj uspješnosti procesa privređivanja. Pri tome, strateški menadžment u svojim upravljačkim aktivnostima polazi, obično, od strategije kao nezavisno promjenjive, s tim da formulisanoj strategiji, u procesu njene implementacije, prilagođava organizacionu strukturu preduzeća.

Promjene u tržišnom, a posebno u opštem društvenom okruženju, koje podrazumijevaju humanizaciju, kao i demokratizaciju odnosa i u samoj organizacionoj strukturi preduzeća, zahtijevaju i odgovarajući pristup formulisanju strategijskih odluka i njihovoj implementaciji u poslovnom procesu. U tom smislu, savremeni razvoj organizacione strukture, za razliku od tradicionalnog koncepta, polazi od slijedećih pretpostavki i to:

naglasak se stavlja na radni tim kao ključnu jedinicu za učenje efektivnih načina organizacionog ponašanja;

uvođenje participacije i odnosa saradnje u proces menadžmenta;

mijenjanje organizacione kulture,

primjena bihejviorističkih metoda kao faktora promjena;

1 Ž. Stefanović, Organizacija preduzeća, citirano djelo, str. 206.

26

tretiranje nastojanja ka postizanju promjena kao stalnog procesa.2

S obzirom na navedene promjene kako u okruženju, koje se posebno odnosne na saradnju sa ostalim privrednim subjektima, tako i u samoj organizacionoj strukturi tih poslovnih sistema, javlja se potreba za sprovođenje strukturalne reorganizacije, što dovodi do sve češće primjene decentralizovane i organske strukture. U tom kontekstu, zagovornici promjena organizacionog strukturiranja daju prednost tzv. spljoštenim strukturama menadžementa, što se opravdava odgovarajućim ekonomskim efektima (1), manjim brojem vertikalnih nivoa u upravljačkoj hijerarhiji (2) i širenjem raspona kontrole (3).

(1) Ekonomski efekti organizacionog restrukturiranja ispoljavaju se u vidu smanjivanja administrativnih, odnosno režijskih, troškova. To se postiže tako što se, širenjem raspona kontrole, smanjuje broj vertikalnih nivoa, a time i broj nadležnih menadžera.

(2) Broj vertikalnih nivoa u organizacionoj strukturi se smanjuje čime se poboljšava komunikacija između radnih timova i pojedinaca sa nadležnim menadžerima. Decentralizovano odlučivanje omogućuje da oni koji najbolje poznaju situaciju i odlučuju o tome, a takođe da se kontrola nad poslom daje i menadžerima na nižim nivoima.

(3) Širenje raspona kontrole rezultira mogućnošću da i zaposleni imaju veću samostalnost, jer menadžeri ne mogu neposredno da nadgledaju svoje potčinjene.

Specifičnosti savremenog organizacionog razvoja veoma analitički razmatra i jedan od uglednih američkih teoretičara, ukazujući na osnovne tendencije u tom smislu: »Trend u strukturalnim intervencijama organizacionog razvoja ide prema organskijim strukturama preduzeća. Kreatori promjena u organizacionom razvoju pokušavaju organizacije učiniti manje birokratskim kako bi mogle odgovoriti promjenama u okruženju. Glavne strukturalne reorganizacije obično su prilično razorne, te prijete onima koji su njima pogođeni. Posljedica toga je da kreatori promjene u organizacionom razvoju zagovaraju participaciju radnika u procesu reorganizacije.«3

Strategija razvoja preduzeća, kao i drugih organizacionih sistema, u savremenom procesu privređivanja, usmjerena je na promjenu stavova i ponašanja članova kolektiva, pomoću procesa komuniciranja, odlučivanja i rješavanja problema. Takav proces zasniva se na činjenici da organizaciju čine ljudi koji zajedno rade, kako bi postigli zajednički cilj. A kako se od ljudi zahtijeva da rade u grupama, razvoj organizacije podrazumijeva posebnu pažnju svaranju timova. U tom kontekstu, interesantno je ukazati i na mišljenje kompetentnog autora: »Aktivnosti na izgrađivanju timova obično uključuju postavljanje cilja, razvoj interpersonalnih odnosa među pripadnicima tima, analizu uloga kako bi se razjasnila uloga svakog pripadnika tima i njegove odgovornosti, te procesnu analizu tima.«4

Na osnovu prethodnih razmatranja može se izvesti zaključak o tome koliko razvojna strategija preduzeća određuje potrebu mijenjanja njegove organizacione strukture. Međutim, ne može se zanemariti ni uticaj organizacione strukture preduzeća na

2 S.Robbins, prema Wndell I. French, et al. Organization Development: Behavioral Science Interventions for Organization Improvement, Bitni elementi organizavijskog

ponašanja, citirano djelo, str.288.

3Vidjeti: Stephen P. Robbins, Bitni elementi organizacijskog ponašanja, MATE, Zagreb, 1995, str. 299.

4 Ibidem, str. 294.

27

formulisanje i implementaciju njegove razvojne strategije, čemu je posvećeno razmatranje u slijedećem segmentu ovog poglavlja.

Uprethodnimrazmatranjimaukazanoje, sjednestrane, nauloguiznačajstrategijekaospecifičneplanskeodlukeoposlovanjupreduzeća, kojomseonousmjeravauzavisnostiodokolnostikojevladajuutržišnomiukupnomdruštvenomokruženju. Sdrugestrane, donošenjestrategijskihodlukapodrazumijevaianalizuunutrašnjihfaktorapreduzeća, odkojihjeveomabitna, poredljudskihimaterijalnihresursa, njegovaorganizacionastruktura.

Iznaprijednavedenog, možesezaključitidasuposlovnastrategijaiorganizacionastrukturameđusobnopovezaneiuslovljenekomponenteukupnogprocesaprivređivanja, kojiobavljapreduzećekaospecifični subject tržišneprivrede. Tomeupriloggovoriislijedećistavpoznatogautora: »Pojednostavljenosemožerećidastrategijaistrukturaimajuzajedničkukonstitutivnuosnovu, koju činefaktori:

starost i veličina preduzeća;

tehnički sistem;

sredina;

vlasništvo i moć;

kultura i

socijalni ambijent,

s tim da se ovaj niz dopunjuje strategijom, kada se analizira struktura, odnosno strukturom kada se analizira strategija.«5 Na taj način posmatrano, može se prihvatiti stanovište da je organizaciona struktura jedna od bitnih odrednica strategijske pozicije preduzeća uopšte, pa prema tom i poslovnih subjekata mesne industrije. U tom smislu, usavršavanje organizacione strukture preduzeća omogućuje jačanje njegove konkurentske sposobnosti i unapređenje pozicije na tržištu. Iz toga proističe i poboljšanje kvaliteta ekonomije preduzeća, izraženog odnosom između ostvarenih rezultata poslovanja i ulaganja kapitala kojim se to poslovanje omogućuje.

Međuzavisnost strategije i strukture ispoljava se u vidu određene pravilnosti odnosa između ova dva elementa ponašanja preduzeća prema promjenama koje nameće okruženje, kako ono na strani ulaza poslovnog sistema, tako i ono na strani izlaza, odnosno tražnja proizvoda. Kada preduzeće mijenja svoju poslovnu strategiju, nužno dolazi do potrebe za promjenama modela njegove organizacione strukture. S druge strane, kada se kao nezavisno promjenjiva javi mijenjanje organizacione strukture preduzeća, dolazi do potrebe za promjenama u formulisanju i implementaciji njegove poslovne strategije. Pri tome, sasvim je razumljivo da se, u praksi poslovanja preduzeća, ove promjene ne odvijaju u savršenom skladu, odnosno istovremeno. Međutim, zadatak menadžmenta je, upravo, u tome da svojim upravljačkim mjerama doprinese što većem skladu u procesu mijenjanja organizacione strukture i mijenjanju poslovne strategije, i obratno, mijenjanjem poslovne strategije, promjenama organizacione strukture.

Kao uzroci promjena u organizacionoj strukturi preduzeća mogu se javiti brojni faktori koji se ispoljavaju takođe u vidu određenih promjena, bilo u okruženju, bilo unutar

5 Vidjeti detaljnije i opširnije: Ž. Stefanović: Organizacija preduzeća, citirano djelo, str. 2o6.

28

same organizacije. Faktori ovih promjena u okruženju i unutar preduzeća mogu se, uglavnom, grupisati prema slijedećim oblastima:

tržište i konkurencija, kako na strani ponude proizvoda, tako i na strani traženje;

tehnika i tehnologija prerade;

psiho-socijalna sfera;

državna politika u sferi privrede;

menadžment na svim nivoima organizacione strukture preduzeća i dr.

Promjene organizacione strukure preduzeća, ali i drugih subjekata društvenog života, uslovljene su specifičnostima organizacije kao fenomena. Ove specifičnosti ispoljavaju se u nekoliko osnovnih karakteristika organizacije kao sistema, a svode se na slijedeće:

Organizacija je otvoren sistem, za razliku od prirodnih i tehničkih sistema, koji u cilju svog opstanka i razvoja vrši razmjenu materijalne mase, energije i inormacija sa svojim okruženjem. Pri tome,ova razmjena između organizacionog sistema preduzeća i njegovog okruženja podrazumijeva postojanje određene usklađenosti organizacione strukture sa zahtjevima koji dolaze sa tržišta i iz ostalih segmenata društvenog života;

Organizacija je složen sistem čiji elementi moraju biti u odgovarajućoj ravnoteži, što podrazumijeva međusobno slaganje materijalnih, ljudskih i informatičkih resursa, s jedne strane i organizacione strukture i upravljačkog podsistema, s druge strane. Ovakav sklad između elemenata organizacionog sistema preduzeća omogućuje efikasnost i efektivnost njegovog poslovanja;

Organizacioni sistem podrazumijeva postojanje određene ravnoteže sa okruženjem, kao bitnim faktorom ostvarivanja planiranih ciljeva i implementiranja formulisane poslovne strategije preduzeća. U protivnom, pojava neravnoteže u odnosima sa okruženjem, kao i unutar samog organizacionog sistema preduzeća, može dovesti do umanjenja ili potpunog izostanka njegovog poslovnog uspjeha, odnosno neostvarenja planiranih ciljeva poslovanja.

Takve pojave mogu biti posljedica poremećaja odnosa na tržištu i u konkurenciji.6

Na osnovu prethodnih razmatranja, može se zaključiti da se osnovni uzroci promjena organizacione strukture javljaju bilo u okruženju, bilo unutar samog preduzeća. Otuda i osnovna podjela ovih uzroka organizacionih promjena na eksterne i interne.

Eksterni uzroci promjena organizacione strukture preduzeća mesne industrije ispoljavaju se kao određene promjene na tržištu stoke i mesne prerađevina, kao i u konkurenciji, ali i u ukupnom društvanom okruženju. Tada dolazi do neusklađenosti organizacione strukture preduzeća kako sa zahtjevima potrošača, tako i ponudom isporučilaca stoke za klanje i preradu, kao i drugih elemenata okruženja. To zahtijeva promjene poslovne strategije, kao i odgovarajuće mijenjanje organizacione strukture preduzeća. U takvim uslovima, menadžment preduzeća mesne industrije se opredjeljuje za nove modele organizacionog strukturiranja firme, što podrazumijeva sprovođenje određenog stepena decentralizacije, smanjenje broja hijerarhijskih nivoa, formiranje stručnih timova i sl. Interni uzroci promjena organizacione strukture preduzeća 6 Vidjeti o ovome opširnije: M. Petković, i dr.: Organizacija, citirano djelo, str. 536.

29

ispoljavaju se u vidu poremećaja ravnoteže između pojedinih elemenata poslovnog sistema. Do ovakvih poremećaja ravnoteže dolazi, obično, kada preduzeće mesne industrije raste, uvodeći više faze tehnologije prerade mesa, kao što je trajno konzerviranje, gotova jela, i sl., a pri tome ne sprovodi adekvatnu decentralizaciju menadžmenta. U takvim uslovima, obim poslovnih odluka, koje treba da se donesu radi rješavanja sve više problema u poslovanju, postaje sve veći, a u strukturi menadžmenta ostaju isti centri odlučivanja. Kao posljedica takvih poremećaja javlja se pad efikasnosti poslovanja preduzeća.7

Još u ranim počecima razvoja naučne organizacije uočena je tijesna povezanost poslovne strategije i organizacione strukture. Pri tome, organizaciona struktura je bila pretežno osnova za formulisanje poslovne strategije. Zato su promjene organizacione strukture, uglavnom, uslovljavale nužnost promjena poslovne strategije. Međutim, na višim stepenima privrednog i ukupnog društvenog razvoja, ove varijable se smjenjuju na poziciji nezavisno i zavisno promjenjive, što znači da, u jednim slučajevima, promjena strategije predstavlja nezavisno promjenjivu, a u drugim slučajevima mijenjenje organizacijone strukture čini polaznu osnovu promjena poslovne strategije.

Za klasični koncept međuzavisnosti poslovne strategije i organizacione strukture karakteristično je da se utvrđivanje ciljeva i zadataka, kao i obezbjeđenje materijalnih i ljudskih resursa, zasniva na principima oblikovanja strukture. Na taj način, formulisanje poslovne strategije, što uključuje utvrđivanje planskih ciljeva i zadataka preduzeća, uslovljeno je njegovom organizacionom strukturom. U uslovima stabilnosti poslovanja i tržišnih odnosa, osnovni kriterijum za modelovanje organizacione strukture predstavlja koncipiranje takvog načina rada koji može da obezbijedi povoljan kvalitet ekonomije, odnosno odgovarajući poslovni uspjeh. Pri tome, organizaciona struktura preduzeća imala je ulogu nezavisno promjenjive u odnosu na poslovnu strategiju kao zavisno promjenjivu komponentu organizacionog sistema kao cjeline.

Promjenama ukupnih uslova privređivanja izazivaju se i novi odnosi između ovih komponenti organizacionog sistema preduzeća. O tome veoma iscrpno govori i slijedeće mišljenje kompetentnog autora: »U izmijenjenim uslovima privređivanja klasično učenje o odnosu između zadataka (misli se na poslovnu strategiju – primjedba autora) i strukture obogaćuje se novim pristupima i konceptima. Preduzeće ulazi u novu fazu razvoja, gdje pod uticajem novih vrsta proizvodnje i promjena na tržištu mijenja svoju poslovnu orijentaciju ( misli se na formulisanje poslovne strategije – primjedba autora).« 8

Na ovakav način posmatrano, uočava se prenošenje težišta aktivnosti menadžmenta sa forme na proces, što znači da odlučivanje o planskim ciljevima rasta i razvoja dobija primarni značaj i tako postaje osnovni promjenjivi element poslovnog sistema preduzeća. Sada poslovna i razvojna strategija postaje bitna odrednica koncepta i postupka promjena organizacione strukture preduzeća. Pri tome, poslovna i razvojna strategija određuje parametre organizacionih promjena, ali ne i model oranizacione strukture.

7 Vidjeti detaljnije i opširnije: M. Petković i dr.: Oragnizacija. citirano djelo, str. 537.

8 Ž. Stefanović, Organizacija preduzeća, citirano djelo, str. 207.

30

U svojoj knjizi Organizacija preduzeća prof. Živadin Stefanović ukazuje na četiri stepena razvoja strategije i organizacione strukture, prema američkom teoretičaru A. P. Čendleru (Chandler ).9 Zbog značaja ovog pristupa za razumijevanje međuzavisnosti poslovne strategije i organizacione strukture, u daljem izlaganju svaki od navedena četiri stepena posebno se razmatraju.

Prvi stepen karakteriše se orijentacijom preduzeća na proširenje proizvodnih kapaciteta, što uslovljava takvo formiranje organizacione strukture u kojoj se funkciji proizvodnje priključuju službe nabavke, prodaje i kontrole. Na taj način postiže se viši nivo efikasnosti poslovanja kroz bolju koordinaciju između osnovnih poslovnih funkcija preduzeća.

Drugi stepen razvoja organizacione strukture podrazumijeva aktivnosti menadžmenta u pravcu racionalizacije proizvodnje, što se postiže odgovarajućom integracijom po vertiklalnoj liniji upravljačke hijerarhije. U takvim uslovima vertikalno integrisanih jedinica preduzeća moguća je primjena organizacione strukture koja je usmjerena na uspješno obavljanje poslovanja.

Treći stepen ovakvog razvoja organizacije usmjeren je na rast proizvodnje i na diversifikaciju tržišta. Na taj način, korporacije nastoje da steknu što povoljniju poziciju na novim segmentima tržišta. Međutim, kada se i takva mogućnost iscrpi, preduzeće se orijentiše na konglomeratski metod diversifikacije proizvodnje i tržišta.

Četvrti stepen razvoja organizacije sadrži promjene u pravcu uvođenja divizionalne strukture menadžmenta, što je uslovljeno činjenicom da konglomeratski diversifikovanoj proizvodnji i tržištu ne odgovara funkcionalni model upravljanja. Naime, razgranavanje proizvodnog asortimana i širenje tržišta na nove segmente i nove teritorije otežava koordinaciju heterogenih poslova.

Kao što je prethodno rečeno, klasični koncept međuzavisnosti poslovne strategije i organizacione strukture nailazi na nemogućnost primjene u uslovima nestabilnosti odnosa u okruženju, kao i unutar samog preduzeća. Tržišno i ukupno društveno okruženje savremenog preduzeća se stalno mijenja, a njegove promjene sve više mijenjaju svoje osobine i sve su intenzivnije. Zato je neophodno stalno mijenjanje poslovne strategije, ali i primjena tome primjerenih novih organizacionih struktura preduzeća. Pri tome, neophodno je obezbijediti sinhronizaciju promjena, što se često obezbjeđuje uvođenjem ad hoc modela organizacione strukture. Ove promjene menadžement preduzeća i njegovih poslovnih jedinica mora blagovremeno sprovoditi, kako ne bi propadale šanse koje se javljaju u okruženju, ali i kako bi se izbjegle prijetnje koje donosi mijenjanje odnosa na tržištu i u ukupnom društvenom okruženju.

Menadžment preduzeća mora se, svojim upravljačkim aktivnostima, prilagođavati promjenama u okruženju i unutar same organizacije. To se može postići anticipiranjem ili, eventualno, blagovremenim uočavanjem promjena kako u okruženju tako i unutar same organizacije, da bi se omogućilo prilagođavanje preduzeća promjenama prije nego što dođe do neravnoteže između poslovne strategije i organizacione strukture. Takvim blagovremenim aktivnostima menadžmenta, promjene u okruženju i unutar preduzeća moguće je preduprijediti i izbjeći njihovo negativno dejstvo, odnosno prilagođavati poslovnu strategiju i organizacionu strukturu promijenjenim uslovima privređivanja. Međutim, ukoliko menadžment preduzeće nije spreman da blagovremeno uočava, pa čak i da predviđa nastanak promjena u

9 Ibidem.

31

okruženju i unutar organizacije, te da, na odgovarajući način, svoju firmu prilagođava takvim promjenama, dolazi do pojave neravnoteže. Ovakva inercija u ponašanju menadžmenta, obično, uslovljava pojavu krize u poslovanju, što podstiče preduzeće na organizacione promjene, čije sprovođenje je tada otežano zbog kašnjenja u procesu prilagođavanja poslovne strategije i organizacione strukture novonastalim prilikama u okruženju.

Primjena jedne od prethodno navedenih dviju varijanti reagovanja menadžmenta preduzeća na promjene u okruženju i unutar same organizacije uslovljava i različiti stepen uspješnosti poslovanja datog privrednog subjekta. Naime, često se ova dva načina reagovanja menadžmenta na promjene, odnosno njihovo anticipativno uočavanje, ili naknadno konstatovanje, međusobno isprepliću u okviru istog preduzeća. Tako, menadžment istog preduzeća može se nekada opredijeliti za anticipativno uočavanje promjena, a u drugoj prilici odgovoriti na njihovu pojavu naknadnim mijenjanjem poslovne strategije i tome primjerene organizacione strukture. Međutim, ukoliko menadžment ima ambicije da njegovo preduzeće igra ulogu lidera, mora se opredijeliti za prvu varijantu ponašanja prema promjenama u okruženju i unutar organizacije. S druge strane, neka preduzeća ponekad, a neka uvijek ispoljavaju određenu inerciju u odnosu na promjene u okruženju i unutar organizacije, što se nepovoljno odražava na njihovu tržišnu poziciju, a time i na poslovni uspjeh. Pri tome, permanentno inertno ponašanje preduzeća, odnosno njegovog menadžmenta prema promjenama u okruženju i unutar organizacije nužno dovodi firmu u krizu poslovanja, što se, obično, završava njenom likvidacijom.

Adekvatno ponašanje menadžementa preduzeća prema promjenama u okruženju i unutar organizacije podrazumijeva blagovremenu analizu uzroka koji dovode do mijenjanja uslova poslovanja. Pri tome, u teoriji i praksi menadžmenta razlikuju se tri osnovne grupe odgovora na pitanja koja proističu iz analize uzroka organizacionih promjena, i to:

Koji su eksterni uzroci organizacionih promjena kojima je neophodno prilagođavati poslovnu strategiju i strukturu organizacije preduzeća ?

Koji su interni uzroci organizacionih promjena kojima je neophodno prilagođavati poslovnu strategiju i strukturu organizacije preduzeća?

Zašto se javlja inercija u ponašanju preduzeća prema promjenama u okruženju i unutar organizacije i da li je nužno da mendažment dopusti da se pojavom krize u poslovanju inicira prilagođavanje poslovne strategije i preduzeća organizacione strukture preduzeća mijenjanjem uslova privređivanja? 10

Odgovori na ova pitanja predstavljaju bitnu komponentu aktivnosti menadžmenta u pravcu prilagođavanja poslovne strategije i organizacione strukture preduzeća promjenama koje se permanentno javljaju u okruženju i unutar firme. To posebno dolazi do izražaja u savremenim uslovima privređivanja, koje se karakteriše, pored ostalog, veoma izraženom turbulentnošću okruženja, ali i veoma promjenjivim odnosima unutar same organizacije.

Uslovi poslovanja preduzeća, koje nameću savremeni sistem privređivanja i ukupni društveni odnosi, ispoljavaju specifične zahtjeve u pogledu međuzavisnosti poslovne strategije i organiacione strukture. Naime, klasični koncept međuzavisnosti strategije i strukture polazio je od postavke da je poslovna strategija nezavisno promjenjiva, dok se

10 Vidjeti detaljnije i opširnije: M. Petković, N. Janićijević, B. Bogićević: Organizacija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2003, str. 536.

32

organizaciona struktura mijenja u funkciji promjena strategije, kao zavisno promjenjiva komponenta funkcionisanja i razvoja preduzeća.

Međutim, u savremenim uslovima privređivanja, koji se karakterišu novim, demokratizovanim odnosima u društvu i u radu, pokazalo se da međuzavisnost strategije i strukture ima dvosmjerno kretanje. To, drugim riječima, znači ne samo da promjena strategije uslovljava promjenu strukture nego i da promjena strukture uslovljava potrebu mijenjanja poslovne strategije preduzeća. Ovakav stav došao je posebno do izražaja zahvaljujući potpuno novoj ulozi čovjeka u procesu privređivanja, odnosno psihosocijalnom pristupu u aktivnostima mandžementa kao savremenog sistema upravljanja preduzećem. U tom kontekstu, posebno dolaze do izražaja problemi uspostavljanja radnih grupa, čija je podjela na formalne i neformalne poznata u teoriji organizacije.

Organizacioni sistem preduzeća stvaraju ljudi koji čine okosnicu njegove strukture, koji kreiraju njegovo ponašanje, utvrđuju ciljeve poslovanja, biraju sredstva i metode rada, formulišu program proizvodnje i opredjeljuju njegov položaj na tržištu i u ukupnom društvenom okruženju. Preduzeća koja ne prihvate ove činjenice kao okosnicu svog ponašanja, naići će na znatne poteškoće u svom poslovanju, a i njihov opstanak na tržištu i u konkurenciji može doći u pitanje.

Posmatrajući međuzavisnost poslovne srtategije i organizacione strukture u prethodno izloženom kontekstu, analitičari savremene privredne stvarnosti, ali i teoretičari u oblasti menadžmenta, došli su do uvjerenja da neka preduzeća u prvi plan svoga ponašanja stavljaju mijenjanje organizacione strukture, iz čega proističu i promjnene njihove poslovne strategije. O tome govori i slijedeći stav: »Sve ovo ukazuje na složenost odnosa između strategije i strukture, na potrebu uvažavanja specifičnosti i individualnosti svakog preduzeća, kao i na činjenicu da su strategija i struktura dvije kompleksne promjenjive, čiji su određujući faktori samo jednim dijelom zajednički.«11

U cilju što dosljednijeg objašnjenja i sticanja uvjerenja o načinu međusobne zavisnosti i uslovljenosti poslovne strategije i organizacione strukture, neophodno je podsjetiti na posebnu ulogu i značaj svake od ovih komponenti preduzeća kao osnovnog subjekta tržišne privrede. Polazeći od toga, potrebno je istaći da je poslovna strategija fenomen pretežno ekonomskog karaktera, jer se u procesu njenog formulisanja utvrđuju ciljevi i zadaci, biraju potrebna sredstva i ljudski resursi, kao i metode ostvarivanja tekućeg poslovanja i razvoja preduzeća. S druge strane, organizaciona struktura modeluje se u funkciji mnogobrojnih faktora, od kojih su jedni ekonomskog, a drugi neekonomskog karaktera. U skupinu neekonomskih faktora koji uslovljavaju organizacionu strukturu mogu se ubrojati psihosocijalne osobine zaposlenih kako na izvršnim poslovima tako i na položaju menadžera na svim nivoima upravljačke hijerarhije. Tome treba dodati i elemente organizacione kulture preduzeća, kao i organizacione klime u kojoj se poslovanje odvija, što je takođe u funkciji pomenutih psihosocijalnih odnosa. Otuda i određeni elementi bihejviorističkog aspekta na organizacionu strukturu preduzeća, što je uslovljeno pomenutom ključnom ulogom čovjeka u funkcionisanju ovakvog poslovnog sistema.

Iz prethodno navedenog može se zaključiti da je preovlađujuće shvatanje u teoriji i praksi organizacije i menadžmenta o međuzavisnosti strategije i strukture da su ove dvije promjenjive komponente poslovnog sistema preduzeća uzajamno uslovljene. To, drugim riječima, znači da su poslovna strategija, kao ekonomska promjenjiva, s jedne

11Oovomvidjetiopširnije: Ž. Stefanović, Organizacijapreduzeća, ciiranodjelo, str. 209.

33

strane i organizaciona struktura kao, istovremeno, ekonomska i psihosocijalna kategorija, s druge strane, međusobno isprepletene. One su u uzajamnoj povezanosti i uslovljenosti, pri čemu se smjenjuju u položaju nezavisne ili zavisne promjenjive. Zato je ove dvije komponente poslovnog sistema preduzeća neophodno posmatrati u vezi sa ulogom koju imaju u ostvarivanju ukupnih ciljeva ovog privrednog subjekta.

Formulisanje poslovne strategije uslovljeno je unutrašnjim mogućnostima preduzeća i zahtjevima okruženja. Pri tome, poslovna strategija utiče na organizacionu strukturu preduzeća tako što:

utvrđuje zadatke preduzeća;

uslovljava izbor tehnologije;

vrši izbor potrebnih resursa; i

djeluje na okruženje.

S druge strane, organizaciona struktura kao bitan potencijal ekonomskog sistema preduzeća povratno utiče na promjenu njegove poslovne strategije. Pri tome, organizaciona struktura može da djeluje i na pojedine elemente poslovnog sistema, kao što su radne grupe i pojedini izvršioci, tehnologija, proizvodni program, i dr. Iz toga proističe i zaključak da se organizaciona struktura mora posmatrati kao proces u kojem se odnosi sa poslovnom strategijom uspostavljaju dvosmjerno. U takvom kontekstu, organizaciona struktura ne može se tretirati kao statični element poslovnog sistema preduzeća, već kao dinamična pojava, podložna promjenama koje uslovaljavaju kako interni tako i eksterni faktori. Zato se organizaciona struktura mora tretirati kao aktivna promjenjiva komponenta.

Razvojno orijentisana organizaciona struktura preduzeća treba da obezbijedi odgovarajuće uslove za promjenu poslovne strategije, odnosno za redefinisanje zadataka, preformulisanje kadrovske politike, selektivnije zapošljavanje, unapređenje tehničko-tehnološke osnove, primjenu efikasnijih metoda rada, viši stepen motivacije i sl. » Na osnovu svega može se reći da je efikasna ona organizaciona struktura koja je u skladu ne samo sa poslovnom strategijom nego i sa datom situacijom koju čine zahtjevi internog i eksternog okruženja, i čiji nivo ne koči, već inicira, inspiriše i podstiče inovacione procese u preduzeću.«12

Citirani stav autora još jednom potvrđuje prethodno iznesena uvjerenja da su poslovna strategija i organizaciona struktura, kao dvije ključne komponenta poslovnog sistema preduzeća, međusobno isprepletene i dvosmjerno uslovljene. Na taj način, moguće je objasniti razloge izučavanja strukture i strategije u zajedničkom kontekstu, ukazujući na značaj i ulogu svake posebno, ali i obiju ovih komponenti poslovnog sistema preduzeća zajedno.

3.1. TEHNOLOGIJA KAO FAKTOR IZBORA MODELA ORGANIZACIONE STRUKTURE

Tehnologija se može smatrati okosnicom procesa proizvodnje u preduzeću u kome

se, nad predmetima rada, ljudskom radnom snagom, djeluje sredstvima za rad, u cilju dobijanja novih upotrebnih kvaliteta proizvoda. A kako se, u uslovima tržišnog načina privređivanja, upotrebna vrijednost proizvoda ocjenjuje u razmjeni, tehnološki proces

12 Ibidem, str. 211.

34

dobija i određene ekonomske performanse. U tom kontekstu, tehnološki razvoj stalno je iniciran i stimulisan nastojanjima proizvođača da zadovolji potrebe potrošača na što racionalniji način, kako bi stekao što povoljniji položaj na tržištu. Ovakva nastojanja podrazumijevaju stalno unapređenje tehnologije kao osnove proizvodnje, što posebno dolazi do izražaja u periodu industrijske revolucije, kada se intenzivira i razvoj sredstava za rad, počev od parne mašine, preko uređaja za preradu pamuka, proizvodnju čelika i dr.

Kako je tehnologija osnova proizvodnje, privredni razvoj bitno je uslovljen unapređenjima tehnoloških procesa. Međutim, pored intenziviranja tehnoloških inovacija, privredni razvoj podrazumijeva i odgovarajuće promjene u oblasti organizacije i menadžmenta. A da bi inovacije u tehnologiji bile uspješne, mora se polaziti od potreba tržišta, s jedne strane i raspoloživih ljudskih i materijalnih resursa, s druge strane. »Među značajnim faktorima vezanim za uspješnu primjenu novih tehnologija u organizacijama, svakako se nalazi i sagledavanje osnovnih organizacionih struktura primjerenih optimalnom korišćenju i djelovanju novih tehnologija.«13

Tehnološki razvoj predstavlja dio ukupnog društvenog progresa. On predstavlja stvaranje nove i usavršavanje postojeće tehnike i tehnologije, a kao najznačajniji njegov rezultat javlja se stvaranje novih sredstava i primjena novih metoda proizvodnje. Na taj način, dolazi do ušteda radne snage i sredstava za proizvodnju, zatim do unapređenja kvaliteta postojećih i pojave novih proizvoda, kao i do unapređenja organizacije i mendžmenta.

Primjena nove tehnologije mora se posmatrati kroz ekonomske pokazatelje. U tom smislu, uvođenje nove tehnologije može se smatrati ekonomski opravdanim samo ukoliko dovodi do ostvarivanja većih rezultata poslovanja u odnosu na uloženi kapital. Tehnički progres uopšte, a time i razvoj tehnologije posebno, predstavlja proces uvođenja novih proizvodnih rješenja u proces reprodukcije, čime se postiže razvoj proizvodnih snaga i ukupni ekonomski razvoj.

Tehnologija predstavlja faktor strategijskih promjena kako na nivou privrede u cjelini tako i na nivou preduzeća kao osnovnog ekonomskog subjekta. Savremeni tehničko-tehnološki progres, kao skup veoma velikih i brzih promjena u oblasti tehnike i tehnologije, otvara široke mogućnosti primjene novih naučnih dostignuća i povezivanja dosad potpuno nepovezanih područja djelatnosti. Na taj način postižu se sinergetski efekti, pri čemu »sve zavisi od svega«, tako da se sve tehnologije i tehnološke pretpostavke povezuju u jedinstven sistem i djeluju usklađeno. Zato se tehnološke promjene smatraju za osnovu svih promjena u poslovanju preduzeća. Ukoliko preduzeće ne prati na pravi način i ne uvažava tehnološke promjene, nužno dolazi do smanjivanja njegove konkurentnosti, pogoršavanja tržišne pozicije, pa čak i do prestanka poslovanja. Tehnologijom kao bitnim faktorom razvoja, preduzeće može upravljati i transformisati ga iz opasnosti u šansu za svoj uspjeh.

Tehnološke promjene uslovljavaju mijenjanje svih segmenata procesa poslovanja preduzeća, a posebno utiču na promjenu njegove organizacione strukture. Zato pristupanje tehnološkom razvoju zahtijeva formulisanje odgovarajuće poslovne strategije i tome primjerene organizacione strukture. Ovo tim prije što tehnološka strategija preduzeća predstavlja njegovo dugoročno opredjeljenje prema mjestu i ulozi tehnologije u njegovom poslovanju.

13 Vidjeti: M. Levi-Jakšić: Upravljanje tehnološkim inovacijama, FON, Beograd, 1995, str. 18.

35

U postupku formulisanja strategije tehnološkog razvoja, menadžment preduzeća mora voditi računa o činjenici da se savremeni uslovi privređivanja odlikuju i velikom promjenjivošću i neizvjesnošću. Zato je potrebno da se globalna strategija, pa time i strategija tehnološkog razvoja, kao njen integralni dio, stalno prilagođava tim promjenama u okruženju. To zahtijeva kontinuelno praćenje i analizu tekućih tehnoloških promjena kao preduslov za donošenje racionalnih strategijskih odluka.

Strategijom tehnološkog razvoja preduzeće mora uspostaviti ravnotežu između svojih mogućnosti i zahtjeva okruženja. U tome posebnu ulogu ima informisanost o potrebnoj tehnologiji, ali i o tržištu na koje treba rezultate primjene te tehnologije plasirati.

Formulisanje određene strategije tehnološkog razvoja uslovljava potrebu odgovarajućih promjena u organizacionoj strukturi preduzeća. Ovo tim prije što se primjena nove tehnologije odražava na mijenjanje zadataka kako u sektoru proizvodnje tako i u domenu nabavke odgovarajućih inputa, zatim u sektoru marketinga, u službi kontrole kvaliteta, u sferi finansiranja, a posebno u aktivnostima menadžmenta.

Razvoj tehnologije je uvijek faktor promjena organizacione strukture preduzeća. Pri tome, uvođenje nove tehnologije opravdano je samo ukoliko preduzeću omogućuje snižavanje troškova proizvodnje, viši kvalitet proizvoda i prilagođavanje novih proizvoda specifičnim zahtjevima potrošača. »Kada se u nekoj grani pojavi nova tehnologija, preduzeća obično nemaju mnogo izbora – ona moraju prihvatiti promjene ili biti osuđena na zaostajanje i propast.«14

Uvođenje nove tehnologije prerade mesa podrazumijeva formulisanje i implementaciju nove poslovne strategije, jer se u proces proizvodnje, ali i ukupnog poslovanja preduzeća, uvode novi radni zadaci. U tom kontekstu, usljed uvođenja novih radnih zadataka, mijenja se i dizajn radnih mjesta, kao i odnosi unutar radnih grupa, pa i u okviru preduzeća u cjelini. Na taj način, nova tehnologija podrazumijeva potrebu promjene organizacione strukture preduzeća, ali i njegovog ukupnog ponašanja prema okruženju.

3.2. POSLOVNO I DRUŠTVENO OKRUŽENJE KAO FAKTOR ORGANIZACIONE STRUKTURE PREDUZEĆA

Organizaciona struktura preduzeća podložna je promjenama, pored ostalih

uzroka, i mijenjanjem prilika u okruženju. Ove promjene u okruženju, u novije vrijeme, odvijaju se diskontinuelno, te ih menadžement teže može anticipirati. Naime, zbog njihovog diskontinuiteta, menadžment ne može blagovremeno predvidjeti odgovarajuće upravljačke mjere u pravcu prilagođavanja preduzeća promjenama koje se dešasvaju kako u oblasti poljoprivrede,a posebno stočarstva, tako i u segmentu prehrambene industrije.Pri tome, ove promjene dešavaju se u vođenju ekonomske politike države, ali i pod dejstvom odnosa ponude i tražnje na domaćem i svjetskom tržištu.

Promjene u okruženju preduzeća su, po svom karakteru, eksterne i ispoljavaju se bilo u okviru tržišnih odnosa i u oblasti konkurencije, ili u vidu ostalih društvenih zbivanja. Ove promjene su posljedica nekoliko osnovnih kretanja u okruženju, koja samo indirektno uslovljavaju neumitnost mijenjanja modela organizacione strukture

14 M. Petković, i dr. citirano djelo, str. 543.

36

preduzeća. Naime, njihov uticaj na promjene organizacione strukture preduzeća ispoljava se samo preko specifičnog okruženja svakog preduzeća.

Kao ključne promjene u okruženju preduzeća mesne industrije mogu se izdvojiti slijedeća zbivanja koja uslovljavaju potrebu mijenjanja njegove organizacione strukture i poslovne strategije.

Razvoj informacionih tehnologija i njima svojstvenih tehničkih dostignuća (1);

Globalizacija svjetske privrede (2);

Uloga države u regulisanju odnosa u privredi (3);

Demografska struktura (4); i

Tržište i konkurencija (5).

(1) Razvoj informacionih tehnologija smatra se jednom od najkrupnijih promjena koje se ispoljavaju u okruženju preduzeća, a njihova pojava može se uporediti sa početkom industrijske revolucije koju je izazvala pojava parne mašine u XIX vijeku. U prilog navedenoj tvrdnji govori i slijedeći stav teoretičara organizacije: »Mikroelektronska revolucija i komjuterizacija kao njena najizrazitija posljedica učinile su da se promijeni ne samo način na koji mnoga preduzeća posluju već i sama definicija biznisa u kome se ta preduzeća nalaze. Informaciona tehnologija kreira diskontinuelne promjene jer ono što je do juče bilo nezamislivo sada je uz pomoć kompjutera sasvim realno.«15 Područje na kome je ova vrsta promjena došla posebno do izražaja jeste oblast komunikacija koje su doprinijele povezivanju čitavog svijeta u jedinstveni informacioni sistem oblikovan u vidu interneta. Tome treba dodati savremene metode prodaje, pa čak i međusobnog plaćanja preko interneta, što je neposredno doprinijelo ubrzavanju cirkulacije kapitala u procesu reprodukcije.

(2) Globalizacija svjetske privrede nastala je kao posljedica uspostavljanja i razvoja međunarodne podjele rada i svjetskog tržišta. To posebno dolazi do izražaja pojavom i jačanjem multinacionalnih korporacija koje djeluju na veoma širokom geografskom prostoru i koje se odlikuju specifičnim organizacionim strukturama. Ovakvim, kao i drugim oblicima organizovanja velikih poslovnih sistema, kao što su, u prvom dijelu ovog istraživanja pomenute, transnacionalne korporacije, brišu se granice lokalnih i regionalnih tržišta. Omogućuje se sve više ostvarivanje slobodnog kretanja robe i kapitala, pa čak i radne snage, što je, na neki način, već ostvareno na nivou evropske integracije, ali i stvaranjem Svjetske trgovinske organizacije i drugih oblika ekonomskih asocijacija u svijetu.

(3) Uloga države u regulisanju odnosa u privredi bitno se promijenila primjenom neoliberalnih ponašanja u ekonomskoj politici, što je, u drugoj polovini prošlog vijeka, bilo karakteristično za Sjedinjene Američke Države ( Reganizam) i Veliku Britaniju (Tačerizam), a kasnije prihvatano, u manjoj ili većoj mjeri, i u drugim zemljama. Takvom ekonomskom politikom države doprinosilo se deregulaciji privrednog sistema, što je podsticajno djelovalo na poslovanje preduzeća kroz jačanje slobodne konkurencije i primjenu tržišnih kriterijuma uspješnosti preduzeća. To se takođe odražavalo i na promjenu organizacione strukture korporacija, uvođenjem i daljim razvojem menadžmenta kao upravljačkog podsistema.

(4) Demografska struktura bitno se mijenja u pravcu sve veće obrazovanosti šire populacije. Broj i struktura stanovništva, posebno obrazovna i starosna, predstavljaju

15 Ibidem, str. 539.

37

bitan ekonomski potencijal, kako u sferi proizvodnje i usluga, tako i u oblasti potrošnje. Zato se sve više pažnje posvećuje obrazovanju, a posebno osposobljavanju za nove tehničke i tehnološke uslove poslovanja korporacija.

(5) Tržište i konkurencija imaju presudnu neposrednu ulogu okruženja u mijenjanju poslovne strategije i organizacione strukture preduzeća. U tom smislu, promjene u tržišnom okruženju diferenciraju se, s jedne strane, kao kvalitativne i, s druge strane, kao kvantitativne. Pod kvalitativnim promjenama tržišnog okruženja podrazumijevaju se sve suptilniji zahtjevi potrošača u pogledu kvaliteta proizvoda i usluga, dok se kvantitativne promjene ispoljavaju u vidu povećanog obima tražnje usljed porasta prihoda stanovništva i poboljšanja životnog standarda.

Pored navedenih osnovnih grupa promjena u okruženju, koje uslovljavaju potrebu mijenjanja poslovne stretegije i, tome primjerenog, mijenjanja organizacione strukture preduzeća, moguće je uočiti i niz drugih eksternih dejstava na proces privređivanja. Kao jedna od promjena koja je karakteristična za zemlje u tranziciji jeste početak primjene tržišnih kriterijuma uspješnosti poslovanja privrednih subjekata. Ovaj tranzicioni proces uslovio je krupne promjene u zahtjevima za drukčije ponašanje domaćih preduzeća, što podrazumijeva potrebu formulisanja nove poslovne strategije i primjenu tome odgovarajućih modela organizacione strukture.

Na promjene organizacione strukture djeluju, pored prethodno sistematizovanih uzroka, i drugi faktori koji se mogu grupisati kao ostale determinante. Dejstvo ovih ostalih promjena može biti kako eksternog tako i internog porijekla. Njihovo svrstavanje o ostale determinante organizacione strukture uslovljeno je činjenicom da se radi o faktorima koji djeluju manjim intenzitetom, ili imaju manju učestalost djelovanja na promjene organizacije. Za potrebe ovog istraživanja koje se odnosi na međusobnu uslovljenost poslovne strategije i organizacione strukture preduzeća mesne industrije moguće je izdvojiti nekoliko slijedećih determinanti promjena u organizaciji. To su, uglavnom, promjene koje imaju pretežno interni karakter, a odnose se na slijedeće determinante:

Rast i razvoj korporacije (1);

Starenje preduzeća (2);

Mijenjanje menadžmenta preduzeća (3);

Promjene vlasništva kapitala preduzeća (4);

Integracije preduzeća (5);

Formulisanja nove poslovne i razvojne strategije (6);

Otklanjanje internih neravnoteža u strukturi organizacije (7)16 (1) Rast i razvoj preduzeća, kao determinante promjena u organizacionoj

strukturi, nastaju kao posljedica investicionih ulaganja kako u povećanje obima poslovanja, s jedne strane, tako i u usavršavanje poslovnih procesa. To, u stvari, podrazumijeva istovremeno ekstenziviranje i intenziviranje poslovanja, čime se uslovljava povećavanje broja zaposlenih, kako na neposredno izvršnim, tako i na štabnim i menadžerskim poslovima, kao i promjena kvalifikacione strukture kadrova uvođenjem nove tehnike i tehnologije. Rast i razvoj preduzeća podrazumijevaju formulisanje nove poslovne strategije, jer se povećenjem obima proizvodnje i uvođenjem novih i unapređenjem kvaliteta postojećih proizvoda javlja potreba za

16 Grupisanje na osnovu stavova u citiranom djelu ( M. Petković, i dr.: Organizacija, str. 544 ).

38

novim odnosima prema tržištu i konkurenciji. Ovi procesi uslovljavaju i potrebu primjene novih metoda komunikacije između segmenata organizacione strukture korporacije, kao i uvođenje novih standarda i formalizacije postupaka u poslovanju. Naime, rastom i razvojem preduzeća nastaju bitne promjene zadataka, što podrazumijeva potrebu inoviranja poslovne i razvojne strategije.

(2) Starenje preduzeća je faza u njegovom životnom ciklusu, koja uslovljava bitne promjene organizacione strukture. U ovom procesu preduzeće stiče iskustvo u organizovanju poslovanja i upravljanju organizacionim sistemom. Iz toga proističe mogućnost njegovog menadžmenta da sve više standardizuje i formalizuje organizacionu strukturu. Pri tome, praćenje životnih ciklusa preduzeća pokazuje da, u procesu starenja, firma mora mijenjati svoju organizacionu strukturu, tim prije što se u protoku vremena mijenjaju zadaci, odnosno poslovna i razvojna strategija. Ako menadžment ne bi shvatio ovu zakonitost, preduzeće kojim upravlja ne bi imalo dobru perspektivu u pogledu očuvanja i unapređenja svoje pozicije na tržištu i u ukupnom društvenom okruženju. Izbjegavanje negativnih posljedica starenja organizacije moguće je odgovarajućim aktivnostima menadžmenta preduzeća u pravcu mijenjanja njegove organizacione strukture prema zahtjevima okruženja i potrebama promjena odnosa između radnih grupa i pojedinaca u njemu. To, svakako, podrazumijeva i neophodnost mijenjanja poslovne strategije, kojoj se promjena organizacione strukture mora prilagođavati. Istina, birokratizovana, formalizovana i standardizovana organizaciona struktura, često, predstavlja nezavisno promjenjivi element preduzeća, te se njegova poslovna i razvojna strategija mora takvoj strukturi prilagođavati.

(3) Mijenjanje top menadžmenta preduzeća, odnosno njegovog lidera, nužno uslovljava potrebu mijenjanja organizacione strukture. To se posebno odnosi na slučajeve kada se radi o varijanti top menadžmenta u kojoj se na čelu organizacije nalazi lider, što podrazumijeva posjedovanje, pored ostalog, i harizmatskih osobina kojima se obezbjeđuje uspješno vođstvo preduzeća. Naime, prema opšte prihvaćenim shvatanjima savremenog sistema upravljanja korporacijama kao oblikom privrednih subjekata liderstvo se zasniva na posebnim sposobnosti određenih ličnosti da, na osnovu svojih vizija, donose odluke i »nameću« ih svojim sljedbenicima. Takav način vođenja korporacije bitno se razlikuje od menadžmenta kao upravljačkog metoda koji podrazumijeva sprovođenje aktivnosti u vidu procesa planiranja, organizovanja, zapošljvanja, uticanja i kontrolisanja. Zato se navedene karakteristike liderstva moraju imati u vidu kada na čelu korporacije dolazi do promjene vodeće ličnosti. Sada novi lider korporacije unosi u upravljački sistem svoje vizije, uvjerenja, pretpostavke i druge načine shvatanja sadržaja procesa poslovanja, značaja pojedinih komponenti raspoloživih resursa, razvojnih potreba i prilika u okruženju. Iz toga proističe i potreba promjena poslovne i razvojne strategije i tome primjerenih mijenjanja organizacione strukture preduzeća. Novi lider, svojim specifičnim pogledima i shvatanjem stvarnosti u kojoj korporacija posluje, kao i vizijom o ulozi firme u tržišnom i ukupnom društvenom okruženju, odlučuje o planskim ciljevima, o strategiji i o organizacionoj strukturi. U tom smislu, u stručnoj literaturi često se navodi primjer liderskog ponašanja Li Jakoke ( Lee Iaccoca) u slučaju prelaska ovog poznatog menadžera iz korporacije Ford na čelo trećeg po veličini američkog proizvođača automobila, Crysler- a,kada je ova firma došla u tešku poziciju zbog velikih gubitaka u poslovanju. Sličnih primjera u privredi razvijenih zamalja u svijetu ima mnogo, među kojima je i čuveni biznismen Bil Gejts (Bill Gates), lider Microsofta.

(4) Promjena vlasništva kapitala uloženog u poslovanje korporacije, sama po sebi, podrazumijeva nove odnose u organizacionoj strukturi, a posebno u segmentu

39

upravljačkih aktivnosti. To se odnosi i na slučajeve kada se inokosno vlasništvo preobražava u akcionarsko, što je sve češće slučaj u savremenim uslovima privrednog razvoja. Naime, korporativni oblik organizovanja preduzeća, na čijem čelu su profesionalni menadžeri, ima znatnu prednost u odnosu na inokosne firme na čijem čelu su, obično, sami vlasnici kapitala. Uvođenjem profesionalnog menadžmenta, umjesto vlasničkog upravljanja preduzećem, dovelo je do ključnih promjena u ponašanju privrednih subjekata, posebno u pogledu formulisanja i implementacije poslovne strategije, kao i primjene odgovarajućih modela organizacione strukture. U tom smislu, poznati su primjeri velikih i afirmisanih preduzeća koja su, umjesto vlasničkog upravljanja, primijenila profesionalni menadžemant. »Odvajanje menadžmenta od vlasništva počelo je u vrijeme stvaranja velikih korporacija u svijetu. Tako je prva menadžerska struktura stvorena još u periodu neposredno po završetku Građanskog rata u Americi, i to u Američkim željeznicama. Kako je tad uspostavljena u ovoj gigantskoj korporaciji, ostala je suštinski nepromijenjena do danas«.17 Ovaj proces odvijao se i u mnogim drugim preduzećima, kao što su Ford, Simens, Mitsubishi i dr. Kao eklatantan primjer odvajanja menadžmenta od vlasništva, odnosno uvođenja profesionalnog sistema upravljanja može se navesti slučaj Dipona koji je u svojoj porodičnoj firmi postavio osnove korporativnog organizovanja General Motors-a, sa profesionalnim menadžmentom i divizionalnom organizacionom strukturom. Ovakvi i slični primjeri ukazuju na uslovljenost promjena organizacione strukture preduzeća i njegove poslovne strategija promjenama vlasništva kapitala, bilo da se radi o prelasku iz inokosnog u akcionarsko vlasništvo, bilo da se ono mijenja prodajom dijelova ili cjeline preduzeća.

(5) Integrisanje preduzeća predstavlja pojavu koja je sve češće zastupljena u savremenoj privrednoj praksi. U nastojanju da steknu, očuvaju ili unaprijede svoju tržišnu poziciju, pojedine firme stupaju u određene integracione procese. Na ovakvu orijentaciju preduzeća su upućena, prije svega, usljed zaoštrenih konkurentskih odnosa koji mogu dovesti u opasnost njihov dalji razvoj, pa čak i sam opstanak. Iz takvih i sličnih razloga preduzeća se odlučuju za razne oblike fuzija, pripajanja, ili određenih vidova poslovno-tehničke kooperacije. Međutim, u savremenim uslovima privređivanja, preduzeća se sve više opredjeljuju za uspostavljanje partnerskih odnosa sa drugim poslovnim sistemima, a poznate su i specifične integracione forme kao što su strateške alijanse. Ovakvi integracioni procesi uslovljavaju neumitno promjene organizacione strukture preduzeća koja se za to odlučuju, što podrazumijeva takođe mijenjanje poslovne i razvojne strategije, koja mora da bude primjerena novonastalim prilikama. Pri tome, međunarodne strategijske alijanse predstavlaju specifične oblike partnerskih odnosa preduzeća, koje se uspostavljaju između poslovno ravnopravnih korporacija, uz očuvanje njihove samostalnosti. Ovakve integracije nastaju sa ciljem ostvarivanja zajedničkih ciljeva udruženih firmi na globalizovanom svjetskom tržištu. Na taj način, razvijanje modela strategijskih poslovnih alijansi doprinosi afirmaciji novog sistema i metoda tržišnog ponašanja, koji se može označiti kao konkurencija kroz saradnju.

(6) Formulisanje nove poslovne i razvojne strategije neumitno uslovljava i potrebu promjene organizacione strukture, kako bi se obezbijedilo ponovno uspostavljanje sklada između ove dvije komponente poslovnog sistema preduzeća. Naime, formulisanje i implementacija svake nove strategije zahtijeva odgovarajuće mijenjanje

17 Vidjeti o ovome opširnije i detaljnije: M. Babić; B. Stavrić: Menadžment – struktura i funkcije, Centar, Beograd, 1999, str. 23.

40

organizacione strukture. To se posebno odnosi na razvojne strategije preduzeća, koje podrazumijevaju jedan od modela rasta i razvoja,kao što su:

penetracija;

razvoj tržišta;

razvoj proizvoda;

diversifikacija poslovanja, i sl.

Bilo koja od navedenih varijanti strategija, ili njihove kombinacije u procesu rasta i razvoja preduzeća, uslovljavaju potrebu uspostavljanja novog modela organizacione strukture. Slično je i sa promjenama poslovne strategije, kako na planu sticanja konkurentskih prednosti u pogledu snižavanja troškova, diferenciranja proizvodnih programa ili sužavanja asortimana na ekskluzivne proizvode, i sl.

(7) Ponovno uspostavljanje ravnoteže u strukturi preduzeća predstavlja zadatak menadžmenta, koji proističe iz nastale neravnoteže između planiranih zadataka i modela organizovanja. U toku poslovanja preduzeća, pojedini dijelovi njegove organizacione strukture dolaze u međusobnu neravnotežu, što može biti uslovljeno različitim faktorima koji djeluju bilo eksterno, bilo interno. Nesklad između strukture jednog dijela organizacije i strukture drugih njenih dijelova uslovljava pojavu smetnji u efikasnom poslovanju preduzeća. Osnovni uzroci ovakvih pojava neravnoteže nastaju usljed nesklada u razvoju pojedinih segmenata organizacionog sistema, jer se svaki od njih razvijaju nezavisno od drugih. Zato se u dužem vremenu poslovanja može desiti da razvojne tendencije u strukturi, procesima, sistemu, stilu menadžmenta, organizacionoj kulturi ili klimi jednih segmenata idu u jednom pravcu, a drugih segmenata u drugom pravcu. U takvim uslovima, menadžment preduzeća mora preduzimati mjere u pravcu otklanjanja nastalog nesklada i ponovnog uspostavljanja interne ravnoteže, kao i prilagođavanja organizacione strukture poslovnoj strategiji preduzeća.

41

Glava II EKONOMSKA STVARNOST PREDUZEĆA

Na osnovu društvene podjele rada u razvijenim društveno-ekonomskim formacijama

sve aktivnosti u društvu obavljaju specijalizovani organizacioni sistemi22. Među njima su i preduzeća kao subjekti ekonomske sfere društvenog života. Za razliku od njih, javljaju se i ostale organizacije koje se uspostavljaju u socijalnoj sferi društva – obrazovanju, kulturi, nauci, zdravstvu i sl. Pri tome, u sferi neposrednog interesovanja teorije mezoekonomije javljaju se samo privredne organizacije, dok se subjekti društvenih djelatnosti posmatraju sa stanovišta ekonomske racionalnosti opšte potrošnje.

Međutim, kako je prethodno navedeno, preduzeće predstavlja složeni organizacioni sistem, čiji je jedan od podsistema mezoekonomska stvarnost. Zato se ekonomika preduzeća, odnosno teorija poslovne ekonomije, usmjerava na izučavanje ekonomije kao konkretne ekonomske stvarnosti tih specijalizovanih organizacionih sistema.

Kao predmet izučavanja teorije poslovne ekonomije javlja se ekonomska stvarnost privrednih organizacija, koja se ispoljava u svojim elementima - ulaganjima i rezultatima - kao i u uvažavanju odgovarajućih principa reprodukcije, čije sprovođenje je uslovljeno različitim faktorima, svrstanim u objektivne i subjektivne.

I ULAGANJE U REPRODUKCIJU Proces reprodukcije započinje ulaganjem elemenata proizvodnje - radne snage,

sredstava za rad i materijala - čijim se kombinovanjem u kvalitativnom, kvantitativnom i vremenskom skladu, u tehnološkom postupku, stvaraju novi upotrebni kvaliteti. Međutim, ovo kombinovanje elemenata proizvodnje u tehnološkom postupku kon-kretnog mezoekonomskog sistema, u uslovima razvijene društvene podjele rada, uslovljeno je njihovim prethodnim pribavljanjem u razmjeni sa drugim subjektima društvene reprodukcije.

1. Angažovanje vrijednosti kao oblik ulaganja

Materijalni elementi proizvodnje - sredstva za rad i materijal - pribavljaju se u razmje-

ni za novac sa njihovim proizvođačima, jer su to, uglavnom23, proizvodi drugih privrednih subjekata. Ovom razmjenom, posmatrani mezoekonomski sistem ustupa svoje pravo na idealni24 dio društvenog bogatstva, izraženo u vidu raspoloživog iznosa novca, privred-nim subjektima koji mu isporučuju odgovarajući obim i količinu svojih proizvoda. Na taj način, vrijednosti kojima je raspolagao posmatrani ekonomski subjekt u opštem, novča-nom, obliku preobražavaju se u naturalni oblik odgovarajućih upotrebnih kvaliteta sred-stava za rad i materijala.

22 Preduzeća, ustanove, zadruge, društva, udruženja, organi, organizacije i drugi elementi društveno-

ekonomskog i političkog sistema. 23

Izuzev ekstraktivne industrije čiji se osnovni predmet rada nalazi u prirodi kao sirovina. 24

Kako novac predstavlja opšti ekvivalent vrijednosti, za njega se mogu nabaviti najraznovrsniji proizvodi. Pri tome, određena suma novca kojom raspolaže dati privredni subjekt daje mu mogućnost da nabavi bilo koji dio robnog fonda. A pošto ta razmjena još nije izvršena, on je potencijalni vlasnik bilo kojeg zamišljenog-idealnog-dijela toga društvenog bogatstva.

42

Preobražavanje vrijednosti iz novčanog oblika u naturalne oblike sredstava za proiz-vodnju predstavlja njihovo blokiranje. To je, ustvari, određeni način vezivanja vrijednosti u naturalnim oblicima, jer im je sužena raspoloživost u odnosu na prethodni, novčani, oblik. Ovako angažovane vrijednosti u materijalnim elementima proizvodnje predstavlja određeni vid pripreme za otpočinjanje tehnološke faze ciklusa reprodukcije. Njihov kvali-tet i kvantitet usklađeni su sa veličinom zadatka privrednog subjekta, a zadržavanje u fa-zi početnog robnog oblika predstavlja uslov vremenskog usklađivanja radi održavanja kontinuiteta ciklusa reprodukcije.

Kada su materijalni elementi proizvodnje, u odgovarajućem kvalitativnom i kvantita-tivnom skladu, pribavljeni, odnosno pripremljeni za unošenje u tehnološki proces, podvr-gavaju se dejstvu radne snage. Djelovanjem radnika njegovom radnom snagom - odgo-varajućom umnom i fizičkom sposobnošću - pomoću sredstava za rad, u tehnološkom procesu, na materijal, dolazi do promjene upotrebnih vrijednosti predmeta rada u novi upotrebni kvalitet proizvoda. Pri tome, nakon određenog vrijemena rada neophodno je reprodukovati radnu snagu radnika, što se, sa stanovišta mezoekonomskog sistema, či-ni isplatom odgovarajuće naknade u novcu - zarade. Takva isplata predstavlja takođe preobražaj vrijednosti iz novčanog oblika u naturalni, odnosno u vrijednost nezavršene proizvodnje ili gotovih proizvoda. To je, u stvari, angažovanje vrijednosti u zaradama radnika.

Angažovanje vrijednosti nastale kao posljedica pribavljanja elemenata proizvodnje za novac - nabavkom sredstava za proizvodnju i isplatom zarada radnicima - zadržavaju se u datom ciklusu reprodukcije posmatranog mezoekonomskog sistema kroz fazu tehno-loškog postupka, kao i fazu završnog robnog oblika, sve do prodaje gotovih proizvoda za novac. Nakon te razmjene vlastitog proizvoda za novac, vrijednosti kojima raspolaže posmatrani mezoekonomski sistem vraćaju se u svoj univerzalni oblik. Ovim deblokira-njem stvorene su mogućnosti za otpočinjanja novog ciklusa reprodukcije pribavljanjem upotrebnih kvaliteta elemenata proizvodnje.

Obim angažovanih sredstava izražen u sumi novca uslovljen je veličinom uložaka elemenata proizvodnje i dužinom ciklusa reprodukcije, koji se mjeri vremenom koje se sastoji od faza novčanog, prelaznog tehnološkog i završnog robnog oblika vrednosti.

2. Trošenje elemenata proizvodnjekao oblik ulaganja

Elementi proizvodnje - radna snaga, sredstva za rad i materijal - unose se u tehnolo-

ški proces kao odgovarajući upotrebni kvaliteti u potrebnim količinama. Kada radnik kao subjekt proizvodnje, svojom radnom snagom djeluje pomoću sredstava za rad, u tehno-loškom procesu, na materijal, nestaje25 upotrebnih vrijednosti ovih elemenata. One se troše u vidu preobražaja upotrebnih kvaliteta materijala u upotrebni kvalitet novog proiz-voda, zatim postepenog habanja sredstava za rad do njihove potpune neupotrebljivosti26 nakon više ponovljenih ciklusa proizvodnje, kao i zamora radnika zbog gubljenja njego-ve bioenergije u procesu rada.

Ovako posmatrano trošenje elemenata proizvodnje predstavlja samo naturalni vid tog oblika ulaganja27. Međutim, obim utrošene vrijednosti uslovljen je količinom utroše-nih materijalnih elemenata proizvodnje - sredstava za proizvodnju - kao i potrebnim ra- 25

Na primjer, u proizvodnji odjeće nestaje upotrebna vrijednost tkanine, a nastaje upotrebna vijrednost odijela.

26 Na primjer, pojedine mašine mogu da se koriste i po deset i više godina.

27 Izraženo u fizičkim jedinicama mjere.

43

dom koji je uložen u njihovu proizvodnju, izraženim novčanim ekvivalentom - cijenom . Utrošena radna snaga može se obnoviti dijelom novostvorene vrijednosti, izraženim u novcu kao ekvivalentu materijalnih i drugih dobara za podmirivanje potreba radnika.

Iako u tehnološkom procesu nestaje upotrebnih kvaliteta elemenata proizvodnje, nji-hova vrijednost se reprodukuje stvaranjem novog proizvoda, čijom se razmjenom za no-vac omogućuje pribavljanje nove količine ovih elemenata. Zato ovaj oblik ulaganja pred-stavlja reprodukciono trošenje elemenata proizvodnje, za razliku od finalnog 28 trošenja proizvoda.

Veličina trošenja kao oblika ulaganja uslovljena je količinom utrošenih upotrebnih kvaliteta elemenata proizvodnje - utrošcima - i novčanim izrazom njihove vrijednosti - cijenama . Umnošci utrošaka elemenata proizvodnje i njihovih novčanih multiplikatora - cijena sredstava za proizvodnju i zaradu radnika29 - predstavljaju troškove. Iz toga prois-tiče i definicija ovog oblika ulaganja: troškovi su novčani izraz vrijednosti reprodukciono utrošenih elemenata proizvodnje.

II REZULTATI REPRODUKCIJE Svrsishodna, svjesna djelatnost čovjeka u procesu privređivanja ima za rezultat

proizvod koji omogućuje zadovoljenje njegovih potreba, što predstavlja cilj reprodukcije. Proizvod se javlja kao određeni upotrebni kvalitet - fizički proizvod - koji je prilagođen podmirivanju date potrebe čovjeka - reprodukcione ili finalne potrošnje. Pored toga, pro-izvod datog proizvođača - pojedinca ili mezoekonomskog sistema - ima i svoju vrijednost koja je uslovljena količinom potrebnog rada uloženog u njegovo stvaranje, a na osnovu koje se upoređuje sa proizvodima drugih proizvođača.

Društvena podjela rada uslovila je neophodnost razmjene proizvoda jednog proizvo-đača za proizvode drugih proizvođača posredstvom novca. To je uslov za podmirivanje njegovih raznovrsnih potreba, jer on proizvodi veću količinu samo jednog ili nekoliko pro-izvoda.

U razmjeni proizvoda jednih proizvođača za proizvode drugih neophodno je da se uspostavi mjera vrijednosti - ekvivalent . To je količina potrebnog rada - opredmećenog u sredstvima za proizvodnju i tekućeg rada - uloženog u stvaranje date vrste i obima proizvoda, društveno priznatog u tržišnoj30 razmjeni. Ona se izražava odgovarajućom sumom novca kao mjerom vrijednosti - cijenom . Zato se kao oblik rezultata reprodukci-je, pored fizičkog proizvoda - upotrebnog kvaliteta - javlja i vrijednost proizvodnje. Njen novčani izraz predstavlja cijenu proizvodnje .

Veličina cijene proizvodnje kao oblika rezultata reprodukcije uslovljena je količinom fi-zičkog proizvoda i cijenom ostvarenom na tržištu za svaku njegovu jedinicu. Cijena koja se postiže na tržištu za ostvareni fizički obim proizvodnje zavisi od upotrebnih kvaliteta proizvoda, njihove količine, kao i odnosa ponude i tražnje. To znači da je veličina tih dvaju oblika rezultata reprodukcije međusobno uslovljena kvalitativno, kvantitativno i vremenski, jer od kvaliteta i količine fizičkog proizvoda zavisi cijena ukupne proizvodnje,

28

Podmirivanje ličnih i zajedničkih potreba (ishrana, odijevanje, stanovanje, obrazovanje, kultura, nauka i sl.).

29 Radna snaga se reprodukuje zaradama radnika za izvršeni rad. Metodološki posmatrano, zarada

predstavlja novčani multiplikator utrošaka radne snage kao što je i cijena sredstava za proizvodnju kada se radi o utrošcima tih materijalnih elemenata proizvodnje.

30 U uslovima slobodnog djelovanja ekonomskih zakona - a posebno zakona vrijednosti - proizvodi se

razmjenjuju na tržištu, u međusobnoj konkurenciji većeg broja proizvođača i potrošača.

44

a prodaju fizičkog proizvoda na tržištu moguće je ostvariti tek po završetku njegove izra-de.

Pomenuta dva oblika rezultata reprodukcije predstavljaju uslov za reprodukovanje sredstava za proizvodnju, kao i za zadovoljenje svih oblika finalne potrošnje i razvoja - ličnih potreba radnika, zajedničkih i opštih potreba društva i za proširenu reprodukciju. Zato oni predstavljaju bruto rezultate reprodukcije. Naime, oni nisu rezultat samo teku-ćeg rada na proizvodnji novog proizvoda nego u sebi sadrže i prenesenu vrijednost sredstava za proizvodnju, koja su rezultat rada u prethodnim fazama društvene repro-dukcije31.

Preduzeće koje je svojim radom obavilo proces proizvodnje može da raspolaže sa-mo onim dijelom proizvedene vrijednosti koja je dodata na reprodukcionu vrijednost sredstava za proizvodnju. To je novostvorena vrijednost, koja je rezultat tekućeg poslo-vanja preduzeća - dohodak - koja, za razliku od bruto proizvoda, predstavlja neto rezul-tat datog procesa reprodukcije.

Veličina dohotka kao oblika rezultata reprodukcije uslovljena je, s jedne strane, veliči-nom vrijednosti proizvodnje i, s druge strane, reprodukcionom vrijednošću sredstava za proizvodnju. Ova uslovljenost određena je kvalitativno, kvantitativno i vremenski, što znači da su ova tri pojavna oblika rezultata međusobno zavisni u pogledu vrste, količine i vremena nastanka.

Dohodak kao neto rezultat reprodukcije namjenjen je podmirivanju ličnih, opštih i raz-vojnih potreba. Prve se zadovoljavaju potrebnom vrijednošću za reprodukovanje utroše-ne radne snage radnika, dok se druge i treće podmiruju iz viška vrijednosti.

Dio dohotka koji ostaje preduzeću nakon isplate zarada radnika predstavlja dobitak kao izvedeni oblik neto rezultata poslovanja. Dobitak ili profit predstavlja motiv ulaganja kapitala u datu djelatnost, a prosječna profitna stopa javlja se u funkciji određene sra-zmjere u rasporedu društvenog bogatstva po pojedinim djelatnostima.

III KVALITET EKONOMIJE I EKONOMSKI PRINCIPI Preduzeće ili drukčije oblikovani privredni subjekt - odnosno mezoekonomski sistem

- predstavlja organizacioni sistem. Efikasnost sistema uopšte, pa prema tome i organi-zacionog sistema, izražava se odnosom njegovog ulaza i izlaza.

Kako se ovde radi o specifičnom organizacionom sistemu - ekonomskom subjektu - njegov kvalitet izražava se i specifičnim izrazima ulaza i izlaza. To su ulaganja elemena-ta proizvodnje u proces reprodukcije i rezultati reprodukcije.

Kvalitet mezoekonomskog sistema, izražen odnosom njegovih rezultata i ulaganja, može se ocjenjivati tek pošto se utvrdi odgovarajući etalon, odnosno osnova sa kojom se ostvareni efekti upoređuju, a da bi se takva osnova mogla utvrditi neophodno je spo-znati zakonitosti po kojima funkcioniše mezoekonomski sistem.

1. Osnovni ekonomski princip reprodukcije

Ekonomska zakonitost poslovanja privrednih subjekata jeste mogućnost stvaranja

većih rezultata od ulaganja. Uložene vrijednosti elemenata proizvodnje mogu se uvećati u ciklusu reprodukcije zahvaljujući karakteristikama radne snage da, pored prenošenja

31

Na primjer, stolar koji je izradio namještaj, unio je u njegovu vrijednost i vrijednost drveta, koja je rezultat rada šumara. I tako redom. To se odnosi i na prenesenu vrijednost mašina pomoću kojih taj stolar radi.

45

vrijednosti sredstava za proizvodnju na novi proizvod, može stvoriti više vrijednosti nego što je neophodno za njeno obnavljanje.

S obzirom na to što mezoekonomski sistem ima mogućnosti uvećavanja uložene vrijednosti, pred njega se postavlja i zahtjev da u svom poslovanju ostvari veći rezultat od ulaganja. Tako se konstituiše osnovni ekonomski princip reprodukcije koji glasi: ostvariti maksimalni rezultat uz minimalna ulaganja .

Međutim, kako se rezultati reprodukcije javljaju u tri pojavna oblika - fizički proizvod, cijena proizvodnje i dohodak, odnosno profit kao njegov izvedeni dio - a ulaganja u dva oblika - angažovanje i trošenje - zatim dva vida - naturalni i novčani - kao i tri elementa proizvodnje - radna snaga, sredstva za rad i materijal - u funkcionisanju mezoekonom-skog sistema konstituišu se i parcijalni principi, koji se odnose na pravila ponašanja u pojedinim segmentima toga sistema.

2. Parcijalni ekonomski principi reprodukcije

Ekonomski sistem preduzeća je složena pojava i u njemu se uočavaju određeni ele-

menti koji predstavljaju dijelove ciklusa reprodukcije. Razlikuju se, prije svega, dvije sfe-re ciklusa reprodukcije - sfera proizvodnje i sfera razmjene - a njih omeđava segment fi-nansiranja. Svaki od tih segmenata, odnosno podsistema mezoekonomskog sistema ima svoje specifično ispoljavanje, kao i odgovarajuće nosioce uspostavljene na principu podjele rada. Za njihovo funkcionisanje, prema tome, odgovorni su oni dijelovi radnog kolektiva koji su organizaciono raspoređeni da obavljaju te parcijalne zadatke.

U podsistemu proizvodnje ekonomskog sistema javlja se kao rezultat fizički proizvod, a ulaganje je izraženo naturalnim veličinama, prije svega utrošcima radne snage, ako se raspoloživa sredstva za proizvodnju posmatraju kao date veličine. Na toj osnovi konsti-tuiše se i prvi parcijalni princip reprodukcije - princip produktivnosti - koji glasi: ostvariti određeni fizički proizvod s minimalnim utrošcima radne snage.

Ovako postavljen princip produktivnosti odnosi se na racionalnost utroška radne sna-ge. To je, u stvari, princip produktivnosti "živog", odnosno tekućeg rada. Međutim, meto-dološki on se može proširiti i na racionalnost utrošaka svih triju elemenata proizvodnje - tekućeg i opredmećenog rada. Tada se radi o principu globalne produktivnosti.

Podsistem proizvodnje u ciklusu reprodukcije omeđen je fazama sfere razmjene. Iz-lazna veličina tog segmenta mezoekonomskog sistema jeste vrijednost, odnosno cijena proizvodnje, koja se javlja u funkciji obima fizičkog proizvoda i prodajnih cijena tih proiz-voda. S druge strane, ulazne veličine u ovom podsistemu obuhvataju, pored utroška ele-menata proizvodnje, i njihove nabavne cijene32. Na toj osnovi konstituiše se drugi parci-jalni ekonomski princip reprodukcije - princip ekonomičnosti - koji glasi: ostvariti određe-nu cijenu proizvodnje uz minimalne troškove elemenata.

Ovaj drugi parcijalni princip, kao što se iz njegove analize vidi, obuhvata i elemente produktivnosti. To je određeno proširenje zahtjeva u funkcionisanju mezoekonomskog sistema, pored proizvodnje, i na sferu razmjene.

Međutim, kako je ciklus reprodukcije uslovljen cirkulacijom ekonomskih vrijednosti koje započinju od novca, a završavaju se oplođavanjem vrijednosti u vidu dohotka, od-nosno profita koji prisvaja vlasnik uloženog kapitala, zahtjevi za efikasno funkcionisanje mezoekonomskog sistema proširuju se i na segment finansiranja. Na toj osnovi konstitu-iše se treći parcijalni ekonomski princip reprodukcije -princip rentabilnosti- koji glasi:

32

Kao što je prethodno rečeno, sredstva za rad i materijal pribavljaju se po nabavnim cijenama, na tržištu, a utrošci radne snage reprodukuju se iz zarada radnika.

46

ostvariti maksimalni dohodak, kao društveni efekat privređivanja, odnosno profit kao preduzetnički rezultat, uz minimalno angažovanje sredstava u reprodukciji.

Treći ekonomski princip reprodukcije obuhvata i elemente principa produktivnosti i elemente principa ekonomičnosti. Zato on predstavlja svodni ekonomski princip repro-dukcije33.

3. Izražavanje kvaliteta ekonomije

Ekonomski principi reprodukcije predstavljaju pravila ponašanja poslovnog sistema

u skladu sa zakonitostima privređivanja. Međutim, svaki konkretni ekonomski sistem po-naša se kao subjekt privređivanja, sa više ili manje uspjeha u sprovođenju principa re-produkcije. Zato se stepen sprovođenja ekonomskih principa javlja kao mjera uspješno-sti poslovanja konkretnog mezoekonomskog subjekta.

S obzirom na prethodno pomenute organizacione elemente ekonomskog sistema - proizvodnju, razmjenu i finansiranje - kvalitet ekonomije izražava se ne samo globalno nego i parcijalno, u skladu sa konstituisanjem parcijalnih principa reprodukcije. Tako se posebno mjeri produktivnost kao izraz uspješnosti u sferi proizvodnje, zatim ekonomičnost kao izraz uspjeha u sferi proizvodnje i sferi razmjene, te rentabilnost kao izraz uspješnosti u sferi proizvodnje, sferi razmjene i segmentu finansiranja.

Kako se elementi produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti ponašaju međusobno divergentno, odnosno neusaglašeno, rentabilnost ipak ne može poslužiti kao ukupni iz-raz kvaliteta ekonomije, posebno kada se zna da je mezoekonomski sistem dinamičan. U toj njegovoj dinamičnosti može, na primjer, da se povećava obim fizičkog proizvoda, a da se pri tome cijena proizvodnje bilo smanjuje, bilo povećava, bilo zadržava na zateče-nom nivou nezavisno od kretanja prvog oblika rezultata. Slično je i sa odnosom u pona-šanju utrošaka elemenata proizvodnje u odnosu sa troškovima, troškova u odnosu na angažovana sredstva. Zato se mjeri svaki od tih parcijalnih kvaliteta, da bi se uočila spe-cifična dejstva koja ih uslovljavaju.

Kako su svi elementi ulaza i elementi izlaza u svojoj suštini određena vrijednost, dru-štveno potreban rad, njihovim svođenjem na odgovarajući ekvivalent može se ocjenjivati i ukupni poslovni uspjeh. To se postiže svođenjem raznoimenih izraza ulaganja i rezulta-ta na njihove novčane ekvivalente.

IV FAKTORI POSLOVNE EKONOMIJE Specifična dejstva koja uslovljavaju funkcionisanje privrednog subjekta nazivaju se

faktori poslovne ekonomije. Ovi faktori svojim djelovanjem uslovljavaju veličinu i struktu-ru ulaganja i rezultata repodukcije.

Poslovni sistem u svojoj organizacionoj strukturi obuhvata i radni kolektiv koji je no-silac procesa rada. Zato on predstavlja teleološki sistem - sistem cilja - što podrazumje-va svjesni uticaj na njegovo funkcionisanje i razvoj.

Upravljačke odluke radnog kolektiva i njegovih organa zasnivaju se na mogućnosti-ma regulisanja tokova poslovanja u pojedinim segmentima ciklusa reprodukcije. Pri to-me, uočavaju se i određena objektivna dejstva koja preduzeće svojim upravljačkim mje-rama ne može da otklanja ili mijenja. S druge strane, određena subjektivna dejstva na

33

Ovdje, u uvodnom dijelu knjige, izložene su samo osnovne postavke o ekonomskim principima i njihovim međusobnim odnosima. Međutim, ova pravila ponašanja mezoekonomskog sistema u mnogo većoj mjeri razmatraju se u drugom dijelu knjige.

47

poslovanje mezoekonomskog sistema podložna su promjenama upravljačkim odluka-ma. Na toj osnovi ekonomska teorija razlikuje objektivne i subjektivne faktore koji uslo-vljavaju veličinu i strukturu ulaganja i rezultata mezoekonomskog sistema.

U grupu dejstava na poslovanje mezoekonomskog sistema koja su objektivno data mogu se svrstati: društveni, tehnički i prirodni faktori. Na njih preduzeće ne može da utiče svojim upravljačkim mjerama. Njihovo otklanjanje i mijenjanje uslovljeno je bilo pro-mjenom objektivnih okolnosti u društvu, bilo investicionim ulaganjem u nove tehničke mogućnosti - povećanje poizvodne snage rada - bilo raspolaganjem povoljnijim prirod-nim resursima.

S druge strane, odstupanje stvarnog poslovanja od objektivno uslovljenih ulaganja i rezultata predstavlja posledicu subjektivnih faktora. Kako su ta odstupanja posledica propusta u organizaciji poslovanja, ekonomska teorija ih tretira kao organizacione fakto-re. Dejstvo tih faktora može se otklanjati mjerama organizacije, bez dodajnog ulaganja akumulacije dijela profita u podizanje proizvodne snage rada.

V PROIZVODNJA I NJENE KARAKTERISTIKE Proizvodnja je odnos čovjeka prema prirodi u kome on svojim radom predmete iz pri-

rode prilagođava svojim potrebama. Ovaj proces se ostvaruje tako što se na predmeti-ma rada vrše tehnološke promjene u cilju dobijanja novih upotrebnih kvaliteta podobnih za zadovoljenje različitih društvenih potreba. Prema tome, karakteristike proizvodnje su:

(1) pojava novih upotrebnih kvaliteta - upotrebnih vrijednosti, (2) proces ljudskog rada koji se odvija u tehnološkom postupku, (3) ulaganje sredstava za proizvodnju i (4) ulaganje radne snage u procesima rada.

(1) Novi upotrebni kvaliteti, kao rezultat proizvodnje, sadržani su u proizvodu koji je cilj proizvodnje. Motivi za pristupanje proizvodnji određenog proizvoda leže u postojanju izvjesnih potreba - pojedinačnih, zajedničkih, društvenih ili reprodukcionih - koje ne mo-gu biti podmirene bez proizvoda onih upotrebnih kvaliteta koji mogu da se dobiju samo konkretnim postupkom proizvodnje. Ti upotrebni kvaliteti u svojoj suštini predstavljaju tehničke karakteristike proizvoda. One su izražene oblikom, veličinom, tehnološkom strukturom, bojom i slično, proizvoda koji se dobija proizvodnjom. Kad bi prirodni pred-meti imali takve karakteristike, proizvodnja bi bila nepotrebna, jer bi ovakve karakteristi-ke direktno obezbjeđivale podmirenje datih potreba. Međutim, ni prirodni predmeti, ni predmeti koji su do tada dobijeni proizvodnjom nemaju ove upotrebne kvalitete. Ali, neki od tih prirodnih i do tada proizvedenih predmeta imaju izvjesne kvalitete koji ih čine po-dobnim da se od njih, u procesima proizvodnje, dobiju upravo oni upotrebni kvaliteti koji odgovaraju konkretnim potrebama.

(2) S obzirom na to što je proizvodnja mijenjanje postojećih upotrebnih kvaliteta pri-rodnih ili do tada proizvedenih predmeta u nove upotrebne kvalitete podobne za podmi-renje konkretnih potreba, i s obzirom na to što ovi upotrebni kvaliteti imaju tehnički kara-kter, proizvodnja nosi naglašeno tehničko obilježje. Postupci promjena jednih tehničkih karakteristika u druge tehničke karakteristike koje se traže, nazivaju se tehnološkim po-stupcima, odnosno tehnološkim procesima. Ovi tehnološki procesi daju proizvodnji jed-no od njenih bitnih obilježja. U njima se odvijaju hemijske i fizičke promjene nad predme-tima rada. Impulse za otpočinjanje i tok ovih promjena daje proizvođač, sistematskim i organizovanim izvršavanjem procesa ljudskog rada. On je istovremeno i kontrolor toka proizvodnje i njenih ostvarenih konačnih rezultata. Prema tome, procesi proizvodnje su

48

rezultat procesa ljudskog rada po čijim impulsima i kontrolom se odvijaju hemijske i fizič-ke promjene materijala, kao procesi pretvaranja tehničkih kvaliteta predmeta koji se ob-rađuju u tehničke kvalitete proizvoda koji se dobijaju kao rezultat proizvodnje.

(3) Izmjena tehničkih karakteristika predmeta koji se obrađuju i prerađuju u proizvod-nji u suštini znači fizičko trošenje tih predmeta - ali trošenje specijalne vrste. Ovo nije konačno trošenje u onom smislu u kome se troše namirnice pri ishrani čovjeka ili ljud-ska odjeća pri nošenju, već je ovo trošenje u cilju proizvodnje - dakle, jedno ekonomsko trošenje. S obzirom na to što se ono obavlja u proizvodnji i zbog proizvodnje, ono se na-ziva proizvodno trošenje, odnosno proizvodna potrošnja. Ekonomska suština i ekonom-ska vrijednost predmeta koji se troše u proizvodnji niti se gube niti uništavaju ovom pro-izvodnom potrošnjom. Efekat te potrošnje jeste samo tehnička izmjena jednih upotreb-nih kvaliteta u druge, odnosno tehnološka metamorfoza jednih tehničkih karakteristika u druge.

Proizvodna potrošnja ne dešava se samo kod predmeta koji se prerađuju u procesu proizvodnje već i kod sredstava pomoću kojih se vrši ta prerada - mašina, alata, uređaja, postrojenja i sl. Pošto proizvodni procesi imaju naglašenu crtu tehničkih procesa (fizikal-nih, hemijskih i sl.), u njima se troši ne samo predmet na koji se tehnološki dejstvuje, već i sredstva kojima se na taj predmet dejstvuje. I ova potrošnja ima iste karakteristike kao i potrošnja predmeta koji se prerađuju. Ekonomska suština i ekonomska vrijednost tih sredstava ne mijenja se proizvodnjom, ali se mijenjaju njihove fizičke karakteristike. Pro-mjene ovih fizičkih karakteristika sredstava pomoću kojih se vrši proizvodnja dosta su specifične. U izvjesnim slučajevima te promjene su slične promjenama koje nastaju na predmetima koji se prerađuju: brzo trošenje alata, osjetljivih instrumenata, osjetljivih po-kretnih dijelova i sl. U drugim slučajevima, fizičko trošenje i fizičke promjene sredstava pomoću kojih se obavlja proizvodnja nastaju lagano, tako da se one obično ne mogu ni uočiti svakodnevnim posmatranjem: trošenje mašine traje godinama dok se ona konač-no ne utroši; izvjesna postrojenja troše se desetinama godina do konačnog utroška, dru-ga postrojenja su skoro "vječita" (brane kod hidrocentrala i sl.).

(4) Inicijator i kontrolor proizvodnje je radni čovjek, odnosno radni kolektiv preduzeća. Obavljanjem procesa rada i organizovanjem proizvodnje čovjek troši svoju fizičku i inte-lektualnu snagu - troši, dakle, svoju bioenergiju da bi ostvario ciljeve proizvodnje. Po-smatrana sa stanovišta proizvoda kao rezultata proizvodnje, ova potrošnja proizvođače-ve bioenergije je uslov proizvodnje: bez nje ne bi bilo novog proizvoda, iako postoje predmeti od kojih je on izrađen i sredstva pomoću kojih je rađen. Na ovaj način, upotreb-ni kvaliteti dobivenog proizvoda su rezultat trošenja materijalnih sredstava unijetih u pro-izvodnju, na jednoj strani, i trošenja čovjekove bioenergije, na drugoj strani. Zahvaljujući ovome dvostrukom trošenju, proizvod je dobio upravo onakve upotrebne kvalitete kakvi su podobni za podmirenje određenih konkretnih društvenih potreba. Procesom rada, koji je proizvođač izvršio, izvršeno je, drugim riječima, tehničko prilagođavanje (osvajanje) prirode ili do tada raspoloživih proizvoda ljudskog rada određenim konkretnim potreba-ma. Bez ovoga prilagođavanja u procesu rada, koji je rezultat trošenja proizvođačeve bi-oenergije, potrebnog proizvoda ne bi bilo, a samim tim ne bi bilo ni mogućnosti podmire-nja konkretnih potreba. To u suštini znači da se izvršeni rad proizvođačev materijalizo-vao, odnosno da se opredmetio u novom proizvodu i da je, upravo zahvaljujući ovome procesu materijalizovanja ljudskog rada, proizvod dobio onakve upotrebne kvalitete ka-kvi se traže za podmirenje konkretnih potreba. Sa stanovišta tih potreba, proizvod ima veću vrijednost od onih ekonomskih vrijednosti koje su utrošene pri proizvodnoj potrošnji sredstava u procesu proizvodnje. Ova razlika između dobijene ukupne vrijednosti i utro-

49

šenih vrijednosti sredstava za proizvodnju u procesima proizvodnje rezultat je proizvo-đačevog rada i izraz utroška njegove bioenergije.

VI REPRODUKCIJA I NJENE KARAKTERISTIKE 1. Proizvedena vrijednost kao ekonomski

izraz proizvodnje

Proizvod, fizički posmatran, sa svim svojim upotrebnim kvalitetima pogodnim za pod-mirenje određenih ljudskih potreba, predstavlja društveni cilj proizvodnje, odnosno re-produkcije. Smisao proizvodnje biće društveno ostvaren ako se tim proizvodom podmire one potrebe za koje je on namijenjen. Proizvodnja, međutim, ulazi u ekonomsku sferu društvenih zbivanja, usled čega ona podliježe ekonomskim kriterijumima i ekonomskim mjerilima društvene cjelishodnosti tih zbivanja. Ekonomska vrijednost je osnovno mjeri-lo društvene cjelishodnosti bilo koje proizvodnje. Ona je izraz:

društveno-priznatih ulaganja vrijednosti u reprodukciju da bi se dobio željeni proizvod i

društvenog priznanja cjelishodnosti konkretne proizvodnje sa stanovišta dru-štvenih interesa i društvenih potreba.

Posmatrana iz ovih dvaju aspekata, vrijednost proizvodnje može da se kvantitativno izražava i tretira kao:

(1) proizvedena vrijednost i (2) tržišna cijena proizvoda.

(1) Proizvedena vrijednost je izraz društvenopriznatih ulaganja elemenata proizvod-nje, koja predstavljaju uslov za dobijanje novog proizvoda. Kako su ti elementi: materijal (M), sredstva za rad (I) i radna snaga (L), proizvedena vrijednost je ravna: V = Vm + Vi + Vl /1.1/ pri čemu je V = vrijednost proizvodnje, Vm = vrijednost utrošenog materijala, Vi

= vrijednost utrošenih sredstava za rad i Vl = vrijednost koja je rezultat društveno pri-

znatog trošenja radne snage (nova vrijednost). Ove komponente vrijednosti proizvodnje međusobno se kvalitativno razlikuju i mogu

se sa toga stanovišta tretirati kao: (a) prenijeta vrijednost i (b) nova vrijednost - novostvorena ili novoproizvedena vrijednost.

(a) Preneta vrijednost se sastoji od vrijednosti sredstava za proizvodnju - vrijednosti utrošenog materijala (Vm) i vrijednosti utrošenih sredstava za rad (Vi). Prema tome, pre-neta vrijednost je: V

mi = Vm + Vi /1.2./

Utrošena sredstva za proizvodnju su imala svoju ekonomsku vrijednost i prije počet-ka trošenja, a ova je rezultat ekonomskih zbivanja u onim proizvodnim procesima u koji-ma su ta sredstva proizvedena i društvenog priznanja tih ekonomskih zbivanja. Drugim riječima, komponente vrijednosti utrošenog materijala i utrošenih sredstava za rad u po-smatranom procesu proizvodnje novog proizvoda nisu kao vrijednost proizvedene u to-me procesu jer su one postojale kao društveno-priznata vrijednost i prije početka njiho-vog trošenja u tome procesu. Te komponente vrijednosti su samo prenijete, kao vrijed-nost, sa utrošenog materijala, odnosno polufabrikata, u novi proizvod u konkretnom pro-

50

cesu proizvodnje. One, dakle, predstavljaju prenetu vrijednost u novom proizvodu - vrijednost koja je u novi proizvod prenijeta sa sredstava za proizvodnju, kao posljedica društvenog priznanja njegovog trošenja da bi se dobio novi proizvod.

(b) Komponenta nove vrijednosti u novodobijenom proizvodu nije postojala kao dru-štvenopriznata ekonomska vrijednost prije početka proizvodnje toga proizvoda. Ona je postojala kao količinabioenergije, dakle proizvodne energije radnika, odnosno radnog kolektiva, koji proizvodi proizvod. Zahvaljujući proizvodnoj potrošnji ove bioenergije pro-izvođačeve, društvo je dobilo proizvod novih upotrebnih kvaliteta, podoban za podmire-nje izvjesnih svojih potreba, kakav dotada nije imalo. Otuda ova trošenja proizvođačeve bioenergije u procesima proizvodnje, kao jednoj od manifestacija društvenih ekonomskih zbivanja, podležu takođe ekonomskim kriterijumima i ekonomskim mjerilima. Na osnovu ovih kriterijuma i mjerila, oni utrošci proizvođačeve bioenergije koji su bili u postojećim uslovima društveno neophodni da bi se dobio novi proizvod predstavljaju novu ekonom-sku vrijednost. Izraženi pogodnim kvantitativnim mjerilima, oni su izraz proizvedene no-ve vrijednosti. Kao najcjelishodnije kvantitativno mjerilo za izražavanje proizvedene vrijednosti, uzima se društvenopotrebno vrijeme trajanja pocesa rada da bi se dobio novi proizvod. Pod društvenopotrebnim vremenom podrazumjeva se trajanje procesa rada koje je pri postojećim objektivnim uslovima proizvodnje društvenoneophodno da bi proizvodnja konkretnog proizvoda mogla da se obavi. Ta mjera potvrđuje se u procesu razmjene, pod dejstvom odnosa ponude i tražnje na tržištu.

(2) Tržišna cijena proizvoda je vrijednost koju društvo priznaje tome proizvodu pri njegovoj razmjeni na tržištu. Ona ne mora da bude ravna njegovoj proizvedenoj vrijed-nosti već može da odstupa od te vrijednosti naviše ili naniže . Da li će i u kojoj mjeri trži-šna vrijednost, izražena tržišnom cijenom, odstupati naviše ili naniže od proizvedene vrijednosti, zavisi od toga u kojoj mjeri je proizvođač toga proizvoda uspio da ocjeni dru-štvenu cjelishodnost proizvodnje upravo takvog proizvoda i u onim količinama u kojima ga je proizveo. Ako se proizvođač orijentisao na proizvodnju proizvoda za koji se osjeća velika potreba i ako pri tome budući kupci takvog proizvoda raspolažu dovoljnom kupov-nom snagom, najvjerovatnije je da će tržišna cijena toga poizvoda odstupati naviše od proizvedene vrijednosti; proizvođač je, drugim riječima, pravilno ocjenio društvenu cjelis-hodnost svoje proizvodnje. Obrnuto je u slučaju ako je proizvođač proizveo proizvod za koji se ne osjeća velika potreba ili ako vjerovatni kupci toga proizvoda ne raspolažu do-voljnom kupovnom snagom: on će, ukoliko se uopšte proda, vjerovatno biti prodat po tr-žišnoj cijeni nižoj od njegove proizvedene vrijednosti. Dok je prvo odstupanje predsta-vljalo jedan pozitivni korektiv proizvedene vrijednosti od strane društva - korektiv veće tr-žišne vrijednosti od proizvedene vrijednosti proizvoda - drugo odstupanje predstavlja ne-gativni korektiv za proizvođača, pri kome se tržišna vrijednost spušta ispod proizvedene vrijednosti: C = V C /1.3/

pri čemu je: C = tržišna cijena, odnosno tržišna vrijednost proizvoda; C = odstupanje tržišne vrijednosti od proizvedene vrijednosti pod dejstvom ponude i tražnje.

2. Vrijednosti utrošene u proizvodnji

Elementi proizvodnje koji se troše u proizvodnji predstavljaju ekonomske kategorije koje se, u smislu ranije izloženog, podvrgavaju ekonomskim kriterijumima i ekonomskim mjerama, od kojih je jedno od osnovnih mjerila vrijednost. Kad su u pitanju sredstva za proizvodnju - materijal i sredstva za rad - utrošci tih sredstava u procesu proizvodnje

51

predstavljaju u stvari izvjesne utroške ekonomske vrijednostikoju društvo priznaje u tim sredstvima. Kad je riječ o utrošcima radne snage, nisu više u pitanju utrošci društveno-priznate vrijednosti, ali su to utrošci proizvođačeve bioenergije, kojima će društvo prizna-ti ekvivalent nove vrijednosti ako ono ovo trošenje u proizvodnji ocjeni kao ekonomski cjelishodno.

S obzirom na to što na trošenja elemenata proizvodnje - materijala, sredstava za rad i radne snage - djeluju društveni, tehnički, prirodni i organizacioni faktori - trošenja eko-nomskih vrijednosti u proizvodnji zbivaju se pod dejstvom:

društvenih, tehničkih i

organizacionih faktora.

(1) Uticaj društva na trošenje vrijednosti u proizvodnji, u robno-novčanoj privredi is-poljava se u prvom redu kroz djelovanje tržišnihzakona i tržišnih odnosa između ponude i tražnje na odstupanje tržišne cijene od vrijednosti. Kad bi kod svih vrsta robe koja se iz-nese na tržište ovaj uticaj bio istog kvaliteta i istog intenziteta, uz pretpostavku uravnote-ženog odnosa između kupovnih i robnih fondova, tržišne cijene bi se formirale na nivou vrijednosti. Iz ovoga izlazi da bi tržišna cijena utrošaka sredstava za proizvodnju bila rav-na proizvedenoj vrijednosti tih sredstava, odnosno da bi "vrijednosti" utrošaka radne snage bila u stvari ekvivalent nove vrijednosti proizvedene u konkretnom procesu proiz-vodnje. U tom slučaju bi utrošene vrijednosti bile: U Vu = Vm + Vi + Dl /1.4/ pri čemu je: U = ukupni utrošci elemenata proizvodnje; Vu = vrijednost jedinice utroška elemenata proizvodnje, Vm = vrijednost utroška materijala, Vi = vrijednost utroška sred-stava za rad i Dl = dio proizvodnje nove vrijednosti za reprodukovanje ili trošene radne snage.

U robno-novčanoj privredi uticaj društvenih faktora na formiranje tržišnih cijena razne vrste robe različit je kako po kvalitetu tako i po intenzitetu. Zbog ove razlike, tržišna vrijednost utrošenih sredstava za proizvodnju odstupaće od proizvedene vrijednosti tih utrošaka, kod jednih više, kod drugih manje, na jednom tržištu više na drugom manje. Drugim riječima, tržišna vrijednost utrošenih sredstava za proizvodnju biće: U Vu

= (VmTm) + ( Vi

Ti) /1.5/

gdje je Vu= odstupanje tržišne cijene od proizvedene vrijednosti utrošenih sredstava i

Tm= odstupanje tržišne cijene od vrijednosti materijala i Ti

= odstupanje tržišne cije-

ne sredstava za rad od njihove vrijednosti. U vezi s radnom snagom i njenim troše-njem dešavaju se slična odstupanja. Ako se uzme da za rad izvršen u proizvodnji dru-štvo proizvođaču priznaje određeni životni standard , tada lični dohodak koji preduze-će izdvaja iz ukupne vrijednosti u vezi s izvršenim radom za održavanje takvog radnič-kog standarda predstavlja vrijednosni ekvivalent izvršenog rada. Taj vrijednosni ekvi-valent može se označiti sa Dl0. Za isti rad, mjeren vremenom procesa rada, razni pro-izvođači bi primali jednaki ekvivalent ličnog dohotka koji treba da obezbjedi njihov od-govarajući društveni standard kad bi kvalifikaciona struktura društvenopotrebnih rado-va na raznim proizvodima bila ista. Međutim, razni proizvodi zahtjevaju različite kvalifi-kacije društvenopotrebnih radova - jedni više, drugi niže. Ove razlike u kvalifikacionim strukturama društveno potrebnih radova na raznim proizvodima dovode do različitih ličnih dohodaka po jedinici društveno potrebnog rada na tim proizvodima. Uslijed ovo-ga, ekvivalent društveno potrebnih utrošaka radne snage pri proizvodnji konkretnog proizvoda neće biti ravan DI0

već će on biti DI0DI

.

52

Prema tome, izraz utrošenih vrijednosti u proizvodnji konkretnog proizvođača koje su ekvivalentne utrošcima elemenata proizvodnje toga proizvođača, biće: U Vu

= ( TmVTm

) + ( TiVTi

) + (DI0DI

) /1.6/

odnosno U Vu

= Tv T /1.7/

gdje je: DI= odstupanje ličnog dohotka konkretnog proizvođača za izvršeni rad od lič-

nog dohotka prosječnog društvenog proizvođača za isti rad prouzrokovano razlikom između kvalifikacione strukture potrebnog rada konkretnog i kvalifikacione strukture potrebnog rada prosječnog proizvođača; TmV

= Vm ; TiV= Vi ; Tv = zbir prenete vrijed-

nosti sredstava za proizvodnju ( TmV+ TiV

) i potrebne vrijednosti za reprodukciju radne

snage (DI0).

(2) Pod dejstvom tehničkih faktora, razni proizvođači istog proizvoda troše različite količine elemenata proizvodnje, pa prema tome i različite vrijednosti, zbog toga što pro-izvode pod različitim tehničkim uslovima. Ako su utrošene vrijednosti prosječnog proiz-vođača ravne Uo Vu, tada će utrošene vrijednosti konkretnog proizvođača od utrošenih vrijednosti prosječnog proizvođača odstupati za veličinu T. Kad se i ovaj momenat uključi u mehanizam trošenja vrijednosti u proizvodnji, tada su ukupne utrošene vrijed-nosti konkretnog proizvođača ravne:

U Vu

= Tv T T /1.8/

gde je T= odstupanje utrošenih vrijednosti konkretnog proizvođača od utrošenih vrijednosti prosječnog proizvođača nekog proizvoda zbog različitih tehničkih uslova proizvodnje pod kojima oni rade.

(3) Organizacioni faktori na dvojak način djeluju na trošenje vrijednosti u proizvodnji: (a) kroz organizaciono uslovljena povećavanja utrošaka elemenata proizvod-

nje, i (b) kroz organizaciono uslovljena odstupanja stvarnih nabavnih cijena od trži-

šnih cijena sredstava za proizvodnju. (a) Trošenja vrijednosti u proizvodnji, prikazana u prethodna dva stava, predstavljaju

objektivno uslovljena trošenja koja se javljaju kod konkretnog proizvođača. Ona nastaju pod dejstvom na proizvodnju društvenih i tehničkih faktora. Stvarna trošenja - naročito stvarni utrošci elemenata proizvodnje - najčešće odstupaju od objektivno uslovljenih tro-šenja vrijednosti. Ako se pođe od fizičkih utrošaka, konstatovaće se da su oni skoro re-dovno veći od objektivno neophodnih utrošaka. Do ovih povećanja trošenja dolazi zbog niz organizacionih nedostataka i slabosti u organizovanju procesa proizvodnje. Ta troše-nja nemaju za rezultat proizvodnju vrijednosti, a ipak predstavljaju trošenje vrijednosti. Ako se ova trošenja vrijednosti označe sa tu, tada će trošenja vrijednosti kod konkretnog proizvođača koja su iznijeta u formuli /1.8/, biti dopunjena još i ovom veličinom, tako da će ukupna trošenja biti ravna: U Vu t = Tv T T+ tu /1.9/

(b) Pod dejstvom organizacionih faktora, konkretne nabavne cijene mogu biti više ili niže od prosječnih tržišnih cijena sredstava za proizvodnju. Ako su one više, povećavaju se utrošene vrijednosti sredstava za proizvodnju; ako su niže, utrošene vrijednosti se smanjuju. Slična pojava, ali po drugom osnovu, javlja se i kod ličnih dohodaka: lični do-

53

hodak isplaćen za izvršeni rad u konkretnom slučaju može biti veći ili manji od društve-nopriznatog dohotka za taj rad - plaćanje "rada" koji uopšte nije izvršen i sl. Zbog ova-kvih isplata, povećavaju se i utrošene vrijednosti u proizvodnji. Ako se i ovi korektivi do-daju elementima navedenim u formuli /1.9/, izraz ukupne vrijednosti utrošene u proiz-vodnji konkretnog proizvođača pod dejstvom objektivnih i organizacionih faktora biće: U Vu c = Tv T Tt + tu tc /1.10/

gdje je: tu = povećanje trošenja vrijednosti u proizvodnji do kojih dolazi zbog organiza-ciono uslovljenog povećanja utrošaka elemenata proizvodnje; tc = povećanje ili sma-njenja trošenja vrijednosti u proizvodnji zbog organizaciono uslovljenog odstupanja konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju od njihovih tržišnih cijena, ili od-stupanja konkretne zarade radnika od društvenopriznate zarade.

3. Odnos između proizvedene i utrošene vrijednosti

Proizvedenu vrijednost proizvoda označavamo sa V. Ona se sastoji iz prenijete

vrijednosti sredstava za proizvodnju i nove vrijednosti, kao rezultata izvršnog rada. Dru-gim riječima, proizvedena vrijednost ravna je: V = Vm + Vi + Vl /1.11/

Pri tome, utrošena vrijednost nije ravna proizvedenoj vrijednosti (1) zbog toga što se, kao ekvivalent utroška radne snage, ne troši cijela nova

vijednosti (2) zbog toga što utrošene vrijednosti odstupaju od proizvedene vrijednosti

pod dejstvom društvenih, tehničkih i organizacionih faktora na proizvodnju. (1) Kad bi se cijela proizvedena nova vrijednost isplaćivala proizvođaču kao ekviva-

lent utrošaka radne snage za izvršeni rad, i kad ne bi bilo različitih uticaja društvenih, tehničkih i organizacionih faktora na razne proizvođače u proizvodnji, tada bi zaista utro-šene vrijednosti bile ravne proizvedenoj vrijednosti u iznijetom smislu. Međutim, proizve-dena nova vrijednost dijeli se na tri komponente - lični dohodak (Dl), dohodak namje-njen zajedničkoj društvenoj potrošnji (D) i dohodak namjenjen akumulaciji (Ds). Samo prva komponenta dohotka (Dl) predstavlja vrijednost utrošenu u proizvodnji, dok sve tri te komponente dohotka (Dl + D + Ds) predstavljaju novu vrijednost.

(2) Do odstupanja utrošene vrijednosti od proizvedene dolazi i pod dejstvom društve-nih, tehničkih i organizacionih faktora na način kako je to iznijeto u prethodnoj tački (tač-ka b). Kad se i ovi uticaji uključe, vidi se da je proizvedena vrijednost: V = Vm + Vi + Dl o + (D + Ds) /1.12/ dok je utrošena vrijednost: Vt = Vm + Vi+ DI0

T T + tu tc /1.13/

Na osnovu obrazloženja utrošenih vrijednosti datog u prethodnoj tački (tačka b), i na osnovu upoređenja formule /1.13/ s formulom /1.12/, može se konstatovati sljedeće: (a) utrošena vrijednost je manja od proizvedene vrijednosti za veličinu komponenti

D i Ds, od kojih prva označava dio nove vrijednosti namjenjene društvenoj po-trošnji, a druga akumulaciju namjenjenu proširenju materijalne baze preduzeća;

(b) utrošena vrijednost povećava se ili smanjuje u odnosu na proizvedenu vrijed-nost za komponentu T usled odstupanja tržišne vrijednosti od proizvedene vrijednosti sredstava za proizvodnju;

54

(c) utrošena vrijednost povećava se ili smanjuje u odnosu na proizvedenu vrijed-nost za komponentu T, zbog nejednakih trošenja elemenata proizvodnje kod raznih proizvođača istog proizvoda, prouzrokovanih različitim tehničkim uslovi-ma pod kojima oni proizvode;

(d) utrošena vrijednost povećava se preko proizvedene vrijednosti zbog organizaci-ono uslovljenog povećanja fizičkog trošenja elemenata proizvodnje (tu); i

(e) utrošena vrijednost u proizvodnji odstupa naviše ili naniže od proizvedene vrijednosti i zbog odstupanja konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvod-nju od njihovih prosječnih tržišnih cijena, odnosno zbog odstupanja stvarno is-plaćene zarade za utroške radne snage od društveno priznate (tc).

55

Glava III SREDSTVA PREDUZEĆA I RADNI KOLEKTIV

Sredstva za proizvodnju kao materijalni elementi procesa reprodukcije obuhvataju

dvije osnovne komponente koje se razlikuju po svojoj namjeni i ponašanju u tom pro-cesu. To su sredstva za rad i predmeti rada. Pri tome, sredstva za rad su stvari koje radnik koristi kao oruđa pomoću kojih prenosi djelovanje svoga rada na predmete rada, mijenjajući ih u nove upotrebne kvalitete.

I ULOGA SREDSTAVA U REPRODUKCIJI Funkcija sredstava sastoji se u njihovoj namjenskoj upotrebi u procesu proizvodnje i

reprodukcije. Ta upotreba manifestuje se u kontinuelnom kretanju i kruženju sredstava iz jedne faze reprodukcije u drugu. Na tom svom kružnom kretanju - kretanju u ciklusu reprodukcije - sredstva se u svakoj fazi ciklusa javljaju u drugom obliku i trpe odgovarajuću metamorfozu pri prelazu iz jedne faze u drugu. Iz novčanog oblika sredstva prelaze u robni oblik u trenutku kada ulaze u početnu robnu fazu ciklusa reprodukcije. Prelazeći iz ove faze ciklusa reprodukcije u njegovu tehnološku fazu, sredstva se javljaju kao sredstva za rad i predmeti rada, da bi pretrpjela novu metamorfozu u trenutku izlaza iz tehnološkog procesa i da bi se javila u novom obliku - u završnoj robnoj fazi ciklusa reprodukcije. Izlazeći iz ove faze, putem razmjene na tržištu, sredstva ponovo dobijaju svoj novčani oblik u novčanoj fazi ciklusa reprodukcije. A kako se ukupni obim sredstava kojima dato preduzeće raspolaže ne reprodukuje u jednom jedinstvenom ciklusu reprodukcije nego u većem broju ciklusa čije se faze vremenski ne podudaraju, ono ima istovremeno sredstva u svima oblicima u kojima se ona mogu javiti u procesu reprodukcije. Drugim riječima, cjelokupna sredstva nemaju svoje jedinstveno kretanje u ciklusu reprodukcije, niti trpe istovremeno identične metamorfoze u tom kretanju.

Nalazeći se u različitim oblicima i različitim iznosima u svim fazama ciklusa repro-dukcije, sredstva se po svojoj funkcionalnoj određenosti javljaju kao

(1) slobodna u odnosu na proizvodnju ili (2) vezana za proces proizvodnje.

(1) Slobodna sredstva su vrijednosti u novčanom obliku. Sredstva u tome obliku nisu vezana za bilo koji određeni proces proizvodnje. Ona su slobodna, raspoloživa da se vežu ili angažuju za neku određenu proizvodnju ili za izvršenje određene funkcije u procesu reprodukcije u mezoekonomiji ili čak u makroekonomiji. Iako ova sredstva mogu imati i imaju svoju namjenu, ona, i pored te namjene, ostaju slobodna sa gledišta njihove upotrebljivosti, koja je univerzalna sve dotle dok se njihova namjena ne ostvari, dok se ne upotrebe prema toj namjeni i ne vežu za neki proces proizvodnje. Ovo nastaje s njihovim prelaskom iz novčanog u neki materijalni pojavni oblik.

(2) U svakom drugom obliku, osim u novčanom, sredstva u mezoekonomiji vezana su za proces proizvodnje, angažovana su u tom procesu u nekom namjenskom obliku u kome se ostvaruje njihova funkcija u reprodukciji. Ova su sredstva tom specifičnom namjenom i svojim sopstvenim karakteristikama blokirana ili vezana za njihovu funkciju, ona su angažovana u reprodukciji. Angažovanje se sastoji upravo u njihovom vezivanju za određenu funkciju, u njihovom blokiranju, kojim ona gube univerzalnu raspoloživost. Međutim, sam akt blokiranja sredstava za određenu namjenu ne uvodi sredstva u fun-

56

kciju. Angažovanje sredstava, odnosno njihovo vezivanje za funkciju počinje u trenutku promjene njihovog pojavnog oblika u procesu reprodukcije, i to u trenutku njihovog prelaza iz novčanog oblika u početni robni oblik, čime mijenjaju svoj upotrebni kvalitet - od univerzalnog u specijalni. Sredstva ostaju angažovana ili blokirana sve do trenutka kad se realizacijom proizvoda na tržištu ne oslobode, tj. do trenutka u kome prelaze iz završnog robnog u završni novčani oblik, čime ponovo mijenjaju svoj upotrebni kvalitet - od specijalnog u univerzalni. U toku toga vremena njihovog angažovanja sredstva mogu biti (a) u funkciji ili (b) izvan funkcije.

(a) Normalno je da se angažovana sredstva nalaze u funkciji. Ona se upravo zato i angažuju. Ona su u funkciji kada se normalno, bez zastoja, kreću u ciklusu reprodukcije, prelazeći iz jedne njegove faze u drugu i trpeći odgovarajuće metamorfoze. Zadržavanje sredstava u jednom njihovom obliku, u jednoj fazi procesa reprodukcije, ne mora značiti prekid kontinuiteta toka njihovog kruženja ili zastoja u tome kruženju. Izvesno vrijeme sredstva moraju provesti u svakome svome pojavnom obliku u procesu reprodukcije. Primjenom osnovnog principa funkcionisanja ekonomije vrši se pritisak radi skraćivanja vremena toka njihovog kruženja, u cilju ubrzanja reprodukcije, ali pri svemu tome postoji jedan tehnički minimum i jedan ekonomski optimum vremena koje sredstva treba da provedu u svakome pojavnom obliku.

(b) Dešava se da neka od angažovanih sredstava u jednom trenutku njihovog kružnog kretanja ispadnu iz svoje funkcije u procesu reprodukcije. To ispadanje može biti prolazno ili trajno. Jedna suma sredstava ispada iz funkcije prolazno svaki put kada dođe do zastoja u njihovom kružnom toku dužem od onoga koji je objektivno nužan, kada izostane primjena radne snage na sredstva pomoću koje sredstva prelaze iz jedne faze ciklusa reprodukcije u drugu, iz svog jednog pojavnog oblika u drugi; kada mezoekonomija pomoću njih ne vrši svoju funkciju u procesu društvene reprodukcije. Karakteristika ovog proizvodnog ispadanja sredstava iz funkcije je ta da se zastoj poslije kraćeg ili dužeg vremena prekida, otkloni, da se sredstva ponovo vraćaju u funkciju, da se produžava njihovo kružno kretanje praćeno odgovarajućim metamorfozama. U slučaju trajnog ispadanja angažovanih sredstava iz funkcije takva sredstva ili propadaju ili se deblokiraju i vraćaju u svoj novčani oblik, a da ne posluže onoj namjeni u procesu reprodukcije za koju su bila angažovana. U svom novčanom obliku ona dobijaju svoju univerzalnu upotrebljivost, te mogu biti ponovo angažovana za neku funkciju. Međutim, za onu funkciju za koju su bila angažovana ona su definitivno izgubljena, jer se ona pomoću njih nije izvršila. Uzroci ispadanja sredstava iz funkcije su faktori mezoekonomije, koji djeluje interno - iz njene strukture, i eksterno - iz makroekonomske strukture i neekonomske društvene strukture. S druge strane, to su organizacioni faktori zbog kojih se ne koriste svi raspoloživi kapaciteti, zbog kojih su zalihe izvjesnih materijala neupotrebljive, zbog kojih neke vrste robe leže na skladištu i neki proizvodi ne mogu da se realizuju, ili su to posljedica odnosa na tržištu i razvoja nauke i tehnike, odnosno pojave novih sredstava za proizvodnju koja isključuju iz upotrebe stara sredstva sa zastarjelim karakteristikama. No, bez obzira na uzroke isključivanja sredstava iz funkcije, posljedice te pojave u mezoekonomiji su u načelu negativne.

Osnovni zahtjev mezoekonomije u odnosu na sredstva jeste njihovo angažovanje u procesu reprodukcije i njihova upotreba u izvršavanju funkcije koju imaju u toj mezo-ekonomiji. Ekonomski kriterijumi za ocjenu načina na koji su sredstva upotrebljena, na koji su funkcionisala u djelatnosti preduzeća, nalaze se u odnosu između veličine sredstava i brzine njihovog kruženja, odnosno vremena njihovog angažovanja, s jedne strane, i rezultata reprodukcije, s druge strane.

57

II OBLICI SREDSTAVA Karakteristike sredstava koje imaju uticaja na ekonomski rezultat preduzeća i koje

determinišu ekonomski kriterijum za izbor načina njihove upotrebe, postaju kriterijum njihovih ekonomski relevantnih diferenciranja. Postoje dva osnovna kriterijuma diferenciranja i to:

(1) diferenciranje prema tehničkim pojavnim oblicima (naturalni aspekt) sredstava;

(2) diferenciranja prema ekonomskim pojavnim oblicima (ekonomski aspekt) sredstava.

1. Naturalni oblici sredstava

U svom tehničkom aspektu u njihovim naturalnim oblicima proces reprodukcije se, s

obzirom na funkcionalnu upotrebu sredstava, manifestuje kao proces transformisanja jednih upotrebnih kvaliteta i druge, kao proces trošenja energije u cilju omogućenja toka tehnološkog procesa, i proces rada, od početka njegove primjene do kraja njegove završne faze. U tim procesima sva sredstva imaju karakter sredstava za proizvodnju, a po svojoj funkciji u proizvodnji i svojim naturalnim pojavnim oblicima ona se diferenciraju kao:

(1) osnovni materijal na kojem se obavlja tehnološki proces, (2) materijal za potpomaganje tehnološkog procesa, (3) materijal za organizovanje procesa rada i reprodukcije, (4) sredstva za rad pomoću kojih se obavlja proces rada.

(1) Osnovni materijal je supstanca novog proizvoda. On služi za njegovu izradu. Otuda se ovaj dio predmeta rada javlja kao materijal za izradu, koji svojim fizičkim karakteristikama predodređuje znatan broj fizičkih karakteristika proizvoda u koji ulazi. S obzirom na to što ovi predmeti rada svojom supstancom ulaze u novi proizvod kroz tehnološki proces, oni takođe daju mnoga obilježja tehničkim karakteristikama, ritmu i trajanju tehnološkog procesa.

(2) U tehnološkom procesu troši se niz raznih vrsta materijala. To je pomoćni materijal. Karakteristika trošenja pomoćnog materijala u tehnološkim procesima je u tome što njegova supstanca ne ulazi uvijek u novi proizvod (a i kada ulazi ne doprinosi bitno njegovim karakteristikama), a ta trošenja su ipak uslov za proizvodnju. Ovim se trošenjima omogućuje i potpomaže tok tehnoloških procesa, zbog čega se ti materijali i smatraju pomoćnim. Iz ove karakteristike istovremeno proizlazi i specifičan uticaj trošenja ovih vrsta materijala na rezultate i tok proizvodnje. Kako je njegova potrošnja uslov za tehnološki proces, on ima odraza na karakteristike, ritam i trajanje tog procesa.

(3) Materijal za organizaciju procesa rada troši se na organizacionim radnim mjestima. Ova trošenja su uslov za organizovanje proizvodnje. Utrošeni materijal se javlja kao "potrošni materijal". S obzirom na to što se ovaj materijal troši izvan tehno-loških procesa, u režiji, uticaj njegove potrošnje, kako na rezultate proizvodnje tako i na tok tehnoloških procesa, tek je indirektan. Naime, ukoliko bi nepravilna potrošnja ove vrste materijala, recimo pretjerana štednja, imala za posljedicu slabosti u organizovanju

58

procesa proizvodnje, karakter trošenja bi imao uticaja i na rezultate proizvodnje i na tok procesa proizvodnje.

(4) Sredstva za rad, tj. sredstva pomoću kojih se obavlja proces rada, predstavljaju grupu tehnički široko izdiferenciranih sredstava, ali sa zajedničkim ekonomskim bitnim karakteristikama. Sredstva za rad čine alati za obavljanje pretežno ručnih radnih i kontrolnih operacija; mašine, kao sredstva koja svojim pokretnim dijelovima služe za pogon drugih mašina ili za izvođenje mehaničkih operacija; postrojenja, u kojima se obavljaju tehnološki procesi; uređaji, koji predstavljaju opremu čija je namjena radne ili kontrolne prirode; najzad, građevinski objekti, s odgovarajućim instalacijama, čiji je cilj obezbjeđenje potrebnog ambijenta za obavljanje procesa rada, za zaštitu radnika i zaštitu sredstava. Specifična ekonomska karakteristika ovih sredstava sa gledišta njihovog funkcionisanja u procesu reprodukcije, jeste način njihovog trošenja u procesima rada i način njihovog reprodukovanja. Ova sredstva trpe fizičko trošenje, koje se javlja kao funkcija procesa rada, i ekonomsko trošenje, koje se javlja kao funkcija vremena nezavisno od procesa rada, ali određeno eksternim faktorima koji djeluju iz makrostrukture. Zbog specifičnosti trošenja ovih sredstava, zbog njihovog aritmičkog trošenja, njihovo reprodukovanje nije nikada adekvatno trošenju, te se ona reprodukuju po pretpostavljenom ritmu njihovog trošenja, kroz višekratnu upotrebu.

2. Ekonomski oblici sredstava

Ekonomska funkcija sredstava u procesu reprodukcije otpočinje njihovim unošenjem

u reprodukciju kao određene ekonomske vrijednosti i traje sve dok se ne reprodukuju u njihov polazni pojavni oblik. Vršeći tu svoju funkciju ona omogućuju transformisanje jednih upotrebnih kvaliteta u druge i obezbjeđuju kontinuitet reprodukcije. Transformi-sanje jednih upotrebnih kvaliteta u druge postiže se trošenjem sredstava u proizvodnji, čime se uništavaju njihovi dotadašnji upotrebni kvaliteti, jer se uporedo s ovim "uništa-vanjem" proizvodi i nova upotrebna vrijednost, koja ima svoju društveno priznatu vrijednost. Jedan dio te vrijednosti je vrijednost sredstava koja su utrošena u proizvodnji i čija je upotrebna vrijednost uništena tim trošenjem. Vrijednost utrošenih sredstava je prenesena iz uništene upotrebne vrijednosti u proizvod koji se kao nova upotrebna vrijednost javlja u vidu rezultata proizvodnje. Time se proces reprodukcije zatvara u krug, u ciklus reprodukcije, u kome se gubi upotrebna vrijednost sredstava za proizvodnju, dobija nova upotrebna vrijednost u proizvedenom proizvodu, a vrijednost utrošenih sredstava za proizvodnju prenosi u vrijednost novog proizvoda. S obzirom na ove karakteristike sredstava koje određuju način njihovog reprodukovanja u odnosu na ciklus reprodukcije, sredstva se diferenciraju na1:

(1) obrtna sredstva, koja u jednom ciklusu reprodukcije proizvoda za čiju proi-zvodnju služe, potpuno gube svoju upotrebnu vrijednost, i

(2) osnovna sredstva, koja u jednom ciklusu reprodukcije proizvoda, čijoj pro-izvodnji služe, samo djelimično prenose svoju vrijednost, zadržavajući upo-trebne karakteristike do kraja svog funkcionalnog vijeka.

(1) Vrijednost sredstava za proizvodnju, koja u jednom ciklusu reprodukcije proizvoda za čiju proizvodnju služe potpuno gube svoju upotrebnu vrijednost, prenosi se

1 U ekonomskoj literaturi kao mjerilo razvrstavanja sredstava u jednu ili drugu grupu - osnovna ili obrtna

sredstva - uzima se koeficijent obrta, dakle vremenski umjesto funkcionalnog aspekta. Kategoriju osnovnih sredstava po vremenskom kriterijumu čine sredstva čiji je koeficijent obrta manji od jedan, dok obrtna sredstva imaju koeficijent obrta veći od jedan.

59

u vrijednost novog proizvoda. Drugim riječima, njihova se cijela vrijednost reprodukuje u jednom ciklusu reprodukcije proizvoda čijoj proizvodnji služi. Ta sredstva imaju karakter obrtnih sredstava, s obzirom na to što se sva njihova vrijednost obrne u jednom ciklusu reprodukcije2. Ona mogu da se izdiferenciraju u dvije kategorije: u prvu kategoriju obrtnih sredstava spadaju ona sredstva kojima se obrće minuli rad u reprodukciji sadržan u osnovnom, pomoćnom i potrošnom (režijskom) materijalu, a u drugu kategoriju obrtnih sredstava spadaju sredstva za obrtanje živog rada u reprodukciji3. Ona se angažuju i kruže u reprodukciji u vezi s funkcijom radne snage u procesu rada. Ta radna snaga, kao inicijator i nosilac procesa rada, troši se u tim procesima. Da bi radnik mogao permanentno da obavlja svoju funkciju, potrebno je reprodukovati njegovu utrošenu bioenergiju. Potrebe ove reprodukcije se vremenski ne poklapaju s ostvarenjem rezultata proizvodnje. Bioenergiju je potrebno stalno reprodukovati održavanjem fizičke, intelektualne i psihičke kondicije proizvođačeve, dok se rezultati proizvodnje ostvaruju sa većim ili manjim vremenskim razmacima, prema prirodi tehnološkog procesa i uslovima realizacije proizvodnje. Usled ovoga se ritam prilivanja dohotka u mezoekonomiju ne poklapa s ritmom reprodukovanja utrošene bioenergije, te mnoge vrste proizvodnje zahtijevaju da se u proces reprodukcije unose zasebna obrtna sredstva, čiji je smisao obezbjeđenje vremenski ravnomjernih isplata jednog dijela ličnog dohotka za kontinuelno reprodukovanje radne snage. Ova sredstva se u punom iznosu reprodukuje u svakom ciklusu reprodukcije. Usled toga, ona imaju takođe karakter obrt-nih sredstava.

(2) Vrijednost sredstava za proizvodnju koja u jednom ciklusu reprodukcije djelimično gube svoju upotrebnu vrijednost djelimično se i prenosi u vrijednost novog proizvoda. Njihova se vrijednost reprodukuje u potpunom iznosu tek pošto se potpuno istroši njiho-va upotrebna vrijednost. Prema tome, u jednom se ciklusu reprodukuje samo jedan dio vrijednosti ovih sredstava. Ostatak njihove vrijednosti ostaje vezan za ta sredstva u sle-dećem ciklusu reprodukcije, da bi se na kraju toga ciklusa umanjio opet samo za jedan dio koji se u tome ciklusu reprodukovao. Ova sredstva, nazvana osnovna sredstva, obu-hvataju poslednju od četiri navedene kategorije sredstava, posmatranih sa stanovišta njihove funkcije u procesu proizvodnje, tj. sredstva koja u proizvodnju ulaze kao sred-stva za rad.

2 Obrtna sredstva preduzeća sačinjavaju: novčana sredstva, potraživanja iz poslovnih odnosa,

potraživanja iz dohotka, sredstva u obračunu i zalihe. Svaka od ovih grupa obuhvata veći ili manji broj homogenih sredstava. Tako, na primjer, novčana sredstva obuhvataju: žiro račun, blagajnu, devizna sredstva, čekove, mjenice i akceptne naloge, obveznice i druge blagajničke zapise i ostala efektivna novčana sredstva.

3 Podjela obrtnih sredstava može se vršiti:

zavisno od pojavnih oblika: energetski, pomoćni i potrošni materijal, nedovršena proizvodnja, gotovi proizvodi, potraživanja od kupaca i novčana sredstva, blagajna, žiro računi i sl.

prema ekonomskoj sadržini: u robnom obliku (reprodukcioni materijal, nedovršena proizvodnja i gotovi proizvodi); u novčanom obliku (blagajna i sredstva na žiro računu); u obračunu: potraživanja iz poslovnih odnosa kao i sredstva u obračunu po pozitivnim zakonskim propisima.

prema fazama ciklusa reprodukcije obrtna sredstva su u fazi proizvodnje: nedovršena proizvodnja i poluproizvodi; u prometnim fazama (reprodukcioni materijal, gotovi proizvodi, potraživanja od kupaca i sredstva u blagajni i na žiro računu).

60

3. Usklađivanje sredstava i zadataka Struktura sredstava mezoekonomskog sistema određena je prvenstveno funkcijom

koju ima u procesu društvene reprodukcije, odnosno zadatkom koji izvršava u sklopu makroekonomskih ciljeva. A kako zadaci imaju svoju kvalitativnu i kvantitativnu kompo-nentu, koje uslovljavaju njihovu složenu diferencijaciju, preduzeća iste grane, pa čak i iste grupacije imaju različitu strukturu sredstava, jer nju bliže određuje niz faktora, kao što su vrste djelatnosti, karakteristike tehnološkog procesa, stepen tehničke opremljeno-sti rada, organizaciono ustrojstvo, obim i asortiman proizvodnje, finansijska snaga, ste-pen razvitka proizvodnih snaga u djelatnosti i grani i ekonomska politika društva u poje-dinim etapama ekonomskog razvoja.

Neki od ovih faktora imaju statičnu, dok drugi dinamičnu tendenciju. Za normalno funkcionisanje preduzeća potrebno je da sredstva odgovaraju namjeni kako po obimu tako i po strukturi, što je od bitnog ekonomskog značaja za svaki mezoekonomski si-stem, s obzirom na to što je "dinamika strukture sredstava istovremeno i faktor i element ekonomije, njen uzrok i njena posljedica"4.

Za normalno funkcionisanje mezoekonomije, odnosno za uspješno i efikasno oba-vljanje poslovne aktivnosti, nužno je da se u strukturi sredstava i dinamici te strukture ostvaruje, u odnosu na zadatak mezoekonomskog sistema u makroekonomskom okru-ženju:

(1) kvalitativna, (2) kvantitativna i

(3) vremenska usklađenost.

(1) Kvalitativna usklađenost sredstava sa zadatkom je funkcija karaktera djelatnosti preduzeća. Naime, struktura sredstava po namjeni i tehničkim osobinama uslovljena je funkcijom koju to preduzeće obavlja u procesu reprodukcije. Ukoliko postoji samo djeli-mično usklađenost ili potpuna neusklađenost između sredstava i zadataka, zadatak će biti ili djelimično izvršen ili će njegova realizacija potpuno izostati. Samim tim će dio za-datka od ukupnog zadatka u reprodukciji ostati neizvršen, a to će imati za posljedicu u odgovarajućoj srazmjeri nezadovoljenje društvenih potreba.

(2) Kvalitativna usklađenost sredstava sa zadatkom je funkcija obima poslova koje mezoekonomija treba da izvrši u sklopu ukupnog zadatka u društvenoj reprodukciji. Ukoliko postoji nepodudarnost između sredstava i zadataka, odnosno ukoliko izostane ovaj proces adaptiranja, zadatak neće biti obavljen ili će se sredstva neracionalno kori-stiti. Naime, ako dođe do porasta obima poslovanja, sredstva se moraju prilagoditi tom obimu, čime se omogućuje izvršenje zadatka. A ako to prilagođavanje izostane, zadatak neće u cjelosti biti izvršen. Ako opet dođe do opadanja poslovne aktivnosti, jedan dio sredstava može da ispadne iz funkcije ili da se sredstva neracionalno koriste. Veličina zadatka ovdje može da se posmatra kako u odnosu na sredstva za rad, odnosno kapa-citet tih sredstava, tako i u odnosu na predmete rada posmatrane i ukupno i u odnosu na visinu pojedinih njihovih pojavnih oblika, to jest u odnosu na njihovu strukturu. Svaki poremećaj odnosa između sredstava i zadataka ima za posljedicu, djelimično ili potpuno neizvršavanje zadatka. Svaki poremećaj u izvršavanju zadataka odraziće se na sredstvi-ma, a svaki poremećaj u cirkulaciji sredstava odražava se na zadatku. Ovo nalaže da se između sredstava i obima poslova uspostave potrebni odnosi. Međutim, uslovi poslova-nja brzo se mijenjaju, pa svakoj novoj situaciji odgovaraju drugi, novi odnosi. Stoga se

4 Živko K.Kostić: Osnovi teorije mezoekonomije, V izdanje, "Savremena administracija", Beograd, 1978.

str.102.

61

struktura sredstava prilagođava istraživanju uvijek novih optimuma ili nastojanju da se stvarni odnosi u što većoj mjeri približe optimumu.

(3) Između sredstava i obima poslova mora da postoji i određena vremenska uskla-đenost. Naime, poslovi se uvijek vremenski limitiraju i ukoliko se u datom periodu, s ob-zirom na zadatak ne obezbjede dovoljna sredstva, zadatak koji je mezoekonomska or-ganizacija preuzela od ukupnog zadatka u društvenoj reprodukciji neće biti izvršen. Ne-izvršavanje zadatka, zavisno od značaja u ukupnom zadatku, može imati vrlo nepovolj-ne ekonomske konsekvence, kako sa stanovišta preduzeća tako i sa stanovišta društva u cjelini. Sa povećanjem zadatka, odnosno obima poslova, mora doći do odgovarajućeg povećanja sredstava, da bi se omogućilo izvršenje ukupnog zadatka. Ako u određenom periodu dođe do opadanja poslovne aktivnosti, a nužna je sinhronizacija obima i sred-stava, doći će do ispadanja sredstava iz funkcije ili opet do njihovog neracionalnog kori-šćenja.

III UTICAJ SREDSTAVA NA KVALITET EKONOMIJE Samim tim što se sredstva javljaju kao ulazni elementi mezoekonomskog sistema -

kao ulaganja u reprodukciju - ona čine značajnu determinantu njegovog kvaliteta. Svojim oblicima ulaganja ona kao faktor ulaganja na trojak način djeluju na dinamiku mezoeko-nomskog kvaliteta: a) ulaganjem u obliku trošenja, b) ulaganjem u obliku angažovanja, i c) kao nosilac nove tehnike koja se uključuje u proizvodnju.

1. Trošenje sredstava

U procesu trošenja sredstava u reprodukciji njihovi upotrebni kvaliteti (upotrebne vrijednosti) troše se ili potpuno gube. Samim tim se "troši" i njihova vrijednost, a karakter toga "trošenja" je prenošenje te vrijednosti na novi proizvod. Razumije se, prenošenje pod uslovom da tržište prizna: prvo, cjelishodnost proizvodnje takvog proizvoda; drugo, utrošak vrijednosti sredstava, odnosno nastale troškove, kao ekonomski opravdane. Ne postoji puna usklađenost između procesa trošenja sredstava za proizvodnju i procesa prenošenja njihove vrijednosti na novi proizvod. Zbog ovoga se javlja razlika između utrošenih vrijednosti (troškova) i prenijete vrijednosti; kao nesinhronizovanost procesa trošenja i procesa stvaranja vrijednosti novog proizvoda. Ove razlike dolaze do izražaja kad se proces trošenja sredstava posmatra:

(1) sa stanovišta procesa rada, (2) pod dejstvom vremena trošenja, i

(3) pod dejstvom tržišta.

(1) Reprodukciono trošenje sredstava nastaje u procesu rada koji je rezultat procesa trošenja radne snage. Iz ovoga bi trebalo da rezultira zaključak da su trošenja sredstava u reprodukciji funkcija trošenja radne snage. Ovaj zaključak je samo djelimično tačan. Samo ona trošenja radne snage koja se obavljaju u procesu rada pri proizvodnji prou-zrokuju trošenja sredstava u skladu s prirodom, zahtjevima i karakterom konkretne teh-nologije; ti utrošci radne snage su faktor trošenja sredstava, a ovi utrošci sredstava su faktor mezoekonomskog kvaliteta. Međutim, pored ovih, postoje i druga trošenja radne snage koja se dešavaju nezavisno od trošenja sredstava: neproizvodni utrošci radne snage, utrošci angažovane radne snage i sl. Radna snaga se ovdje troši nezavisno od procesa rada i procesa proizvodnje samim tim što vrijeme potencijalnog rada protiče i vi-

62

še ne može da se iskoristi za proizvodnju. Sa sredstvima za proizvodnju to nije slučaj: ako se ona ne podvrgnu tehnologiji konkretne proizvodnje, njihove upotrebne vrijednosti ostaju očuvane.

(2) Vrijeme trošenja u reprodukciji ispoljava se u trojakom dejstvu na mezoekonom-ski kvalitet. Naime, reprodukciono trošenje sredstava za proizvodnju zbiva se u procesi-ma proizvodnje u kojima se utrošena sredstva reprodukuju u novom proizvodu. Repro-dukovana sredstva ponovo se vraćaju u proizvodnju, obnavljajući, na taj način, cikluse svoje sopstvene reprodukcije. Ukoliko su duži ovi ciklusi reprodukcije, ukoliko je duža ova vremenska dimenzija procesa trošenja i reprodukovanja sredstava, utoliko je izraže-nije dejstvo trošenja na mezoekonomski kvalitet. U toj vremenskoj dimenziji pomenuta tri oblika trošenja ispoljavaju se kao faktori mezoekonomije na sljedeći način:

(a) Starenje sredstava, odnosno njihovo trošenje starenjem, je biohemijska, hemijska ili fizikalna promena na sredstvima nastala pod "dejstom vremena". Ova trošenja sred-stava zbivaju se bez obzira na to da li se konkretno sredstvo za rad koristi ili ne; ono je čak intenzivnije kad nije u radu nego kad radi.

(b) Pored starenja, fizičko trošenje sredstava predstavlja drugi značajan oblik njiho-vog trošenja. Ono je neposredni odraz njihove funkcije, njihovog rada u proizvodnji: kad se sredstvima za rad djeluje ona se fizički troše kao direktna funkcija trajanja rada i in-tenziteta njihove opterećenosti u toku rada; kada se njima ne djeluje, ona se fizički ne troše tako da je tu izraženo samo njihovo starenje.

(c) Treći oblik trošenja sredstava je njihovo zastarjevanje. Ovo je ekonomsko ("mo-ralno") trošenje sredstava. Ono nastaje pod dejstvom novih naučnih i tehničkih rješenja koja potiskuju iz proizvodnje stara rješenja i čine ih neekonomičnim: mašina, iako fizički utrošena, mora da se isključi iz proizvodnje i zamjeni novom, efikasnijom, da bi se pred-uzeće oduprlo konkurenciji drugih koji već koriste tu novu tehniku. Usled ovoga, zasta-rjevanje kao oblik trošenja sredstava postaje faktor mezoekonomije i njenog kvaliteta.

(3) Tržište svojim mehanizmom cijena unosi korektiv u dejstvo procesa trošenja sred-stava na mezoekonomski kvalitet. Cijene, formirane pod dejstvom ponude i tražnje, predstavljaju korektive vrijednosti: konkretna tržišna cijena određene robe odstupa navi-še ili naniže od vrijednosti te robe zavisno od odnosa između ponude i tražnje na tržištu iste te robe. Ako je cijena iznad vrijednosti, društvo je spremno da utroške sredstava va-lorizuje povoljnije no što bi bilo obično prenošenje utrošenih vrijednosti (troškova) u vrijednost novih proizvoda; obrnuto je kad je tržišna cijena konkretnog proizvoda ispod vrijednosti toga proizvoda.

2. Angažovanje sredstava

U postojećim robno-novčanim odnosima reprodukciona potrošnja sredstava nastaje

u procesu proizvodnje. Da bi se ona reprodukciono trošila, potrebno ih je prethodno na-baviti preko tržišta kao robu. Da bi se reprodukovala, potrebno je da se njihova vrijed-nost pojavi u cijeni proizvoda za koji je izvršeno njihovo trošenje. Sredstva u reprodukciji kruže kroz razmjenu i proizvodnju prelazeći iz novčanog oblika u robni, iz robnog u pre-lazne tehnološke, iz ovih u novi robni oblik, i na kraju ponovo u novčani oblik. Specifič-nost ovog kruženja izražena je vremenskom neusklađenošću ritma nabavke, proizvod-nje i prodaje. Zbog te neusklađenosti, u proizvodnji se stalno nalazi angažovana izvje-sna suma vrijednosti kao angažovana sredstva u reprodukciji. Ovom svojom angažova-nošću ona obezbjeđuju kontinuitet reprodukcije. Od tehničkih i tržišnih specifičnosti sva-kog konkretnog procesa reprodukcije zavisi kolika će biti suma angažovanih sredstava i kolika će biti dužina vremena (ciklusa) angažovanosti sredstava. I upravo ovom veliči-

63

nom pojedinačnih angažovanih suma i dužinom ciklusa svake ove sume, angažovana sredstva djeluju na mezoekonomski kvalitet. Ukoliko je prosječna angažovana suma za određeni obim i vrijednost proizvodnje veća, utoliko je veći negativni uticaj stanja anga-žovanosti sredstava na mezoekonomski kvalitet, i obrnuto.

3. Sredstva kao nosilac nove tehnike

Vrijednost materijalizovana u sredstvima za proizvodnju ima svojstvo da "upija" nova

tehnička dostignuća, čime vrši znatno veći uticaj na promjene u mezoekonomiji no što ga vrši živi rad. Bez ovih materijalnih pojavnih oblika u kojima se sredstva javljaju u re-produkciji i u mezoekonomiji, ekonomski progres bio bi nemoguć, a sa njime i društveni progres i progres uopšte. Živi rad ne može biti neposredna transmisija tehnike u proiz-vodnji. Ako bi se ekonomski progres oslanjao samo na živi rad, njega bi bilo samo u onoj mjeri i u onim granicama u kojima je moguće, korišćenjem naučnih metoda, postići racionalnije izvođenje procesa rada. A granice ovakvih racionalizacija su vrlo uske i pro-težu se samo na onaj rad u kome se primjenjuju konkretne racionalnije metode. Pravci uticaja nove tehnike na mezoekonomiju su dejlovanja na: (1) proizvodnu snagu rada, (2) upotrebne kvalitete sredstava,

i

(3) trajanje upotrebnih kvaliteta proizvoda.

(1) Sva tehnička dostignuća koja imaju za rezultat povećanje proizvodnog učinka ne predstavljaju progres samo za onu mezoekonomiju u kojoj se taj napredak direktno pri-mjenjuje; ona su progres i za sve druge mezoekonomije koje će, u kasnijim fazama re-produkcije, koristiti ta sredstva direktno ili indirektno: zbog porasta proizvodne snage ra-da u tehnološkim procesima u kojima su kupljena sredstva proizvedena, ta sredstva sa-drže manju količinu društveno potrebnog rada no što su sadržavala ranije; srazmjerno ovom smanjenju, smanjuje se i prenesena vrijednost utrošenih sredstava za proizvodnju na novi proizvod.

(2) Jedan od glavnih ciljeva društvene proizvodnje jeste stvaranje novih upotrebnih kvaliteta u čemu je priroda bila dosta škrta. U procesu razvoja tehnike ovi novi upotrebni kvaliteti postaju sve brojniji, kao rezultat toga razvoja. Sredstva za proizvodnju predsta-vljaju transmisiju kojom se povezuju novi upotrebni kvaliteti i potrebe u razvoju. Priliv tih novih upotrebnih kvaliteta teče po istom ritmu po kome se razvija nauka, odnosno po ko-me se tehniziraju naučna dostignuća.

(3) Sredstva za proizvodnju su takođe instrument preko koga vremenska dimenzija potreba vrši određeno dejstvo na mezoekonomiju. Tendencija je naučnog i tehničkog progresa da se trajnost upotrebnih vrijednosti stalno produžuje. Svako produženje traj-nosti proizvoda od istog je značaja sa stanovišta ekonomskog efekta na potrošnju kao i porast proizvodne snage rada u istoj proporciji.

IV RADNI KOLEKTIV PREDUZEĆA Radna snaga kao element proizvodnje neodvojiva je od ličnosti čovjeka. Zato se

obezbjeđivanje radne snage potrebne za obavljanje djelatnosti preduzeća može ostvariti jedino angažovanjem radnika kao njenih nosilaca. Iz toga proističe i nužnost razmatra-nja uloge radnog kolektiva u ekonomskoj strukturi preduzeća.

64

1. SASTAV RADNOG KOLEKTIVA Funkcija koju preduzeće ima u procesu društvene reprodukcije, njegovo mjesto i ulo-

ga u makroekonomskom okruženju, uslovljava i zahtijeva odgovarajući sastav radnog kolektiva koji će biti sposoban da tu funkciju obavlja. Makroekonomski sistem, čiji se ci-ljevi ostvaruju funkcionisanjem preduzeća kao mezoekonomskih sistema u procesu dru-štvene reprodukcije, uslovljava indirektno, preko makro i mezoekonomskih ciljeva, odre-đeni društveno i objektivno potrebni sastav radnog kolektiva.

Međutim, faktički sastav kolektiva - sastav u jednom određenom preduzeću, u odre-đenom periodu - ne mora odgovarati ovom društveno uslovljenom i objektivno potreb-nom sastavu. Taj konkretni sastav kolektiva uslovljen je dejstvom raznih faktora, kao što su mogućnosti iznalaženja odgovarajuće radne snage, izbor koji može biti obavljen više ili manje intuitivno ili na bazi naučnih metoda, greške u izboru ili čak i slučajnosti. Otuda se u svakom konkretnom mezoekonomskom sistemu diferencira:

(1) optimalni sastav radnog kolektiva i (2) odstupanja optimalnog sastava.

(1) Optimalni sastav radnog kolektiva je onaj koji se potpuno podudara s potrebama, sa gledišta sposobnosti radnog kolektiva da izvrši zadatke koji se pred njim nalaze. Dru-gim riječima, optimalni sastav je onaj pri kome će radni kolektiv na najbolji način izvršiti svoje zadatke, uz pretpostavku da su svi ostali uslovi od kojih zavisi uspjeh u izvršenju zadataka dati i određeni. A kako su zadaci u okviru radnog kolektiva uslovljeni djelatno-šću organizacije i strukturom mezoekonomije, zatim podjelom rada koja je u mezoeko-nomiji izvršena, sastav radnog kolektiva u prvom redu zavisi od tih faktora. Podjelom ra-da određeni su svi poslovi u organizaciji. Svako mjesto ima svoje zadatke u okviru ko-načno postavljenih ciljeva mezoekonomije. Da bi se ti zadaci uspješno obavljali, nužno je da svaki član radnog kolektiva ima one sposobnosti koje su potrebne da na povjere-nom mu poslu izvrši zadatak. Drugim riječima, on mora biti kvalifikovan za zadatke od-govarajućeg radnog mjesta. Njegova kvalifikovanost mora odgovarati potrebama radnog mjesta: (a) kvalitativno i (b) kvantitativno.

(a) Kvalifikovanost radnika mora po svojoj vrsti odgovarati poslovima koji se na rad-nom mjestu obavljaju. Radnik, dakle, mora biti kvalifikovan za onu struku u koju ulaze poslovi koji se na radnom mjestu obavljaju. Svako odstupanje od potrebne vrste kvalifi-kovanosti, odnosno vrste stručnosti, dovodi u opasnost izvršenje zadatka. U svakoj stru-ci radnik može biti više ili manje kvalifikovan, više ili manje stručan. Stepen njegove stručnosti treba da odgovara stepenu stručnosti koji je potreban za obavljanje zadataka na povjerenom mu radnom mjestu.

(b) Ne samo kvalitativno već i kvantitativno struktura radnog kolektiva treba da odgo-vara ostalim elementima konkretne mezoekonomije: da odgovara njenim ciljevima, da je prilagođena strukturi sredstava i njihovim specifičnostima, da je vremenski i po razmje-rama dinamike prilagođena razvoju konkretne mezoekonomske strukture i sl. Svaki su-višni radnik preko zahtijeva raspoloživog broja radnih mjesta znači smanjenje produktiv-nosti, a najčešće i povećanje troškova. Svako nepopunjeno radno mjesto znači smanje-no korišćenje raspoloživih kapaciteta i tehničke opreme, znači poskupljenje proizvodnje, smanjenje efikasnosti konkretne mezoekonomije i sl.

Odstupanja od optimalnog sastava radne snage, od optimuma kvantitativno i kvalita-tivno određenog, imaju svoje negativne efekte u mezoekonomiji. Otuda je cilj organizaci-onih mjera usmjerenih na definisanje i formiranje sastava radnog kolektiva da se njima

65

postigne optimalni sastav, da se na svakom radnom mjestu nađe radnik s onom vrstom i stepenom kvalifikovanosti koji su uslovljeni tehničkom podjelom rada, da se dobije takav raspored ljudi po radnim mjestima koji će najbolje odgovarati potrebama svakog radnog mjesta i koji će se najpovoljnije reflektovati u mezoekonomiji.

(2) Takav optimum niti se postiže niti bi se održao kad bi se jednom postigao. U toj se činjenici upravo i nalazi težište problema optimalnog sastava radnog kolektiva, jer održavanje ravnoteže između potrebne kvalifikovanosti za izvršenje zadatka i realne kvalifikovanosti radnika kome je zadatak povjeren predstavlja takođe problem za sebe, s obzirom: (a) na dinamiku jedne i druge kvalifikovanosti (b) na fluktuaciju radne snage u dinamici mezoekonomije.

(a) S jedne strane, radnik razvija i usavršava svoju stručnu spremu i diže je na viši stepen, kako radom na samom radnom mjestu tako i svojim opštim kulturnim razvija-njem, čime njegova kvalifikovanost postaje neadekvatna potrebi njegovog radnog mje-sta, što opet zahtijeva njegovo napredovanje i pomjeranje na novo radno mjesto. S dru-ge strane, razvoj nauke i tehnike utiče na promjenu u tehnološkom postupku i u procesu rada, te se mijenjaju obim i karakter zadataka na pojedinim radnim mjestima, kao i način izvršavanja zadataka, usled čega se mijenjaju i vrsta i stepen kvalifikovanosti potrebne za izvršenje zadatka. Na nekim se mjestima potrebni stepen kvalifikovanosti spušta, a na nekima diže.

(b) Pored toga, određena struktura radnog kolektiva, postignuta makar i najbrižljivijim izborom, mijenja se stalno usled fluktuacije radnika. Fluktuacija radnika je neminovna pojava, ali je, s druge strane, i izraz organizacionih slabosti, jer je stabilnost osoblja prin-cip organizacije rada. Ovo stoga što visok koeficijent fluktuacije ima za posljedicu opa-danje produktivnosti. Česte promjene u osoblju izazivaju gubitke u vremenu potrebnom za prilagođavanje novih radnika njihovim radnim mjestima. Radniku je potrebno izvjesno vrijeme da na novom radnom mjestu postigne svoj maksimalni učinak. Posledice fluktu-acije su svakako manje u onim djelatnostima u kojima je to vrijeme kraće, dok u nekim djelatnostima mogu biti veoma ozbiljne. Ako je koeficijent fluktuacije visok, a vrijeme pri-lagođavanja dugo, posledica može biti da se stalno radi sa znatno nižim stepenom pro-duktivnosti od mogućeg, iako su svi ostali uslovi jednaki.

Ovi dinamički faktori sastava radnog kolektiva nalaze se u stalnoj suprotnosti sa rav-notežom koja se uspostavlja u jednoj optimalnoj strukturi kolektiva.

2. PROMJENE SASTAVA RADNOG KOLEKTIVA

Optimalni sastav radnog kolektiva, ako bi se i ostvario u datom vremenu i pri datim

okolnostima, narušava se pod dejstvom promjena koje se neprekidno dešavaju u struk-turi kolektiva i cijelog mezoekonomskog sistema.

Proces formiranja radnog kolektiva je jedan stalan proces trajnih promjena uslovlje-nih procesima:

(1) uključivanja novih radnika u radni kolektiv,

(2) napuštanja radnog kolektiva i (3) razvijanja kvalifikacionih profila radnika u radnom kolektivu.

(1) Uključivanjem novih članova, radni kolektiv se prilagođava svojim zadacima kvali-tativno i kvantitativno. Kvalitativno u tome smislu što se za zadatke za čije izvršenje u radnom kolektivu ne postoje radnici potrebnih kvalifikacija uzimaju spolja radnici koji imaju takve kvalifikacije. Kvantitativno, u tom smislu što se na onim radnim mjestima na

66

kojima je postojeći broj radnika nedovoljan uzimaju novi radnici da bi se popunio broj po-treban za izvršenje postavljenih zadataka.

(2) Integrisanjem svoje mikroekonomije u mezoekonomiju, radnik postaje član rad-nog kolektiva. On to postaje svojevoljno i ostaje njegov član dotle dok on to želi, odno-sno dotle dok ekonomski uslovi obezbjeđuju ovu simbiozu mezoekonomije i mikroeko-nomije. Po svojoj volji radnik napušta radni kolektiv kad on sam to zaželi, odnosno kad je to u interesu njegove mikroekonomije. Ovaj posljednji faktor (interes mikroekonomije) dolazi do izražaja uvijek kad radnik, raskidom radnog odnosa i zapošljavanjem u dru-gom preduzeću obezbjeđuje sebi povoljnije uslove. Pored ovoga, do napuštanja radnog kolektiva može doći i onda kad je to u interesu mezoekonomije u kojoj radnik radi. Otka-zivanje ove vrste od strane preduzeća nema ograničenja, odnosno podliježe samo onim ograničenjima koja su predviđena međusobnim dvostranim ugovorima (kolektivnim ili in-dividualnim ugovorima o radnom odnosu).

(3) Proces formiranja radnog kolektiva nikad nije dovršen ne samo zbog permanent-nog procesa prilivanja novih radnika u radni kolektiv i permanentnog procesa odlivanja dotadašnjih radnika izvan radnog kolektiva već i zbog toga što se stalno mijenja, razvija kvalifikaciona fizionomija svakog člana radnog kolektiva i stalno mijenjaju zahtjevi koje posao postavlja u odnosu na kvalifikacioni profil izvršioca posla, pod dejstvom naučnog i tehničkog progresa.

3. INTEGRACIJA RADNIKA U RADNI KOLEKTIV

Načini upotrebe radne snage u procesima rada, odnosno uslovi njene upotrebe u

procesu reprodukcije i uslovi njenog reprodukovanja predstavljaju bitan faktor integracije pojedinca u radni kolektiv. Ma kakav bio sastav radnog kolektiva, više ili manje približan optimalnom, ljudi koji ga sačinjavaju postaju radni kolektiv tek kada se pojedinci u nje-mu, inspirisani svojim individualnim motivima i ciljevima svojih mikroekonomija, među-sobno povežu jedinstvenim zajedničkim ciljem i jedinstvenim radnim moralom. Ostvaru-jući ciljeve svojih mikroekonomija, individualne težnje i interese, članovi radnog kolektiva u isto vrijeme ostvaruju i ciljeve mezoekonomije, jer je put do ostvarenja ciljeva mikroe-konomija izvršenje zadatka ili, drukčije rečeno, rad u mezoekonomiji. Ali, iako se ti inte-resi mikroekonomija i mezoekonomija u načelu podudaraju, oni nisu identični. Oni se čak mogu nalaziti i u uzajamnoj suprotnosti koja, pod određenim uslovima, nije nikakvo izuzetno odstupanje od načelne podudarnosti interesa, nego je suprotnost u načelu iz-među interesa mikroekonomija i interesa mezoekonomije. Ta protivrječnost nalazi svoje objašnjenje u uslovima pod kojima se radna snaga troši i reprodukuje u procesima re-produkcije. Ti uslovi su istovremeno i baza podudarnosti i baza suprotnosti interesa iz-među mezoekonomije kao sistema i mikroekonomija kao njenih podsistema. Ukoliko je manje suprotnosti u svim mnogobrojnim interesima u radnom kolektivu i ukoliko oni više nalaze mjesto u sklopu zajedničkih interesa mezoekonomije, utoliko je integracija rad-nog kolektiva na višem nivou. Visok nivo integracije radnog kolektiva obezbjeđuje zajed-nički radni moral i usmjerava individualne motive radnika. Produktivnost u takvim uslovi-ma raste do vrlo visokog stepena. Ekonomičnost u radu i borba protiv nepotrebnih troše-nja je jedan od zajedničkih ciljeva, jer vodi prosperitetu mezoekonomije. Taj efekat inte-gracije radnog kolektiva u mezoekonomiji daje problemu integrisanja radnika u jedin-stven kolektiv karakter centralnog problema organizacije radnog kolektiva. Organizacio-ne mjere u toj oblasti imaju za cilj da, u granicama koje integraciji radnog kolektiva dopri-nose njeni spoljni ili društveni faktori, postignu što viši nivo integracije unutrašnjim fakto-rima koji u samom mezoekonomskom sistemu djeluju.

67

Granice u kojima se organizacionim mjerama može ostvariti viši ili niži nivo integraci-je radnog kolektiva određene su društvenim produkcionim odnosima.

Interni organizacioni faktori omogućuju dostizanje višeg ili nižeg nivoa integracije rad-nog kolektiva u okvirima datih društvenih produkcionih odnosa.

Karakter internih organizacionih faktora, čiji je cilj postizanje što višeg nivoa integraci-je radnog kolektiva u datim društvenim uslovima, a koji se svode na pravične proporcije u raspodjeli dohotka i na zadovoljenje socijalno pozitivnih motiva radnika, u krajnjoj liniji zavisi od karaktera i nivoa organizacije mezoekonomskog sistema uopšte.

68

Glava IV TROŠENJE KAO OBLIK ULAGANJA

I NJEGOVA KLASIFIKACIJA Proces reprodukcije kao uslov podmirenja potreba čovjeka odvija se u vidu interakci-

je elemenata proizvodnje: radne snage, sredstava za rad i predmeta rada. Ovi elementi se ulažu u proces reprodukcije kao određeni upotrebni kvaliteti i kao ekonomske vrijed-nosti. Nad njihovim upotrebnim kvalitetima odvijaju se promjene u pravcu preobražaja materijala u novi proizvod i gubljenja njihovih prvobitnih upotrebnih karakteristika. Isto-vremeno se odvijaju i preobražaji ekonomskih vrijednosti ovih elemenata, koji se ispolja-vaju kao prenošenje vrijednosti sredstava za proizvodnju na novi proizvod i stvaranje nove vrijednosti, djelovanjem radne snage kao specifičnog elementa proizvodnje. Ovako posmatrano, ulaganja ekonomskih vrijednosti ispoljavaju se kao:

trošenje elemenata proizvodnje i

angažovanje vrijednosti. Trošenje elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja vrijednosti u reprodukciju odvija

se tako što radna snaga djeluje pomoću sredstava za rad u tehnološkom procesu na materijal radi dobijanja novog upotrebnog kvaliteta. U tom procesu ljudski rad kao izraz trošenja radne snage prenosi vrijednost sredstava za proizvodnju na novi proizvod i stvara novu, dodajnu vrijednost - dohodak. Pri tome, ova novostvorena vrijednost u sebi sadrži: potrebnu vrijednost za reprodukovanje utrošene radne snage, izražene u vidu zarada radnika ili ličnog dohotka (1), te višak vrijednosti (2).

(1) Potrebna vrijednost u okviru dohotka kao novostvorene vrijednosti je izraz repro-dukcione vrijednosti utrošene radne snage, koja se utvrđuje na osnovu ekonomskih za-konitosti koje vladaju u oblasti raspodjele rezultata društvenog rada. Njena visina je komplementarna sa visinom viška vrijednosti u veličini dohotka, a ostvaruje se u vezi sa ciljevima društva u oblasti ukupne društvene potrošnje, koja se ispoljava kao: lična, raz-vojna i opšta.

(2) Višak vrijednosti u sastavu novostvorene vrijednosti je rezultat specifične uloge radne snage u procesu reprodukcije, izražene u sposobnosti da stvara više vrijednosti nego što je neophodno za njeno reprodukovanje, kao i odnosa koji vladaju u raspodjeli rezultata reprodukcije.

Prema tome, trošenje elemenata proizvodnje se odvija u smislu dvostrukog ispolja-vanja radne snage:

(1) svrsishodnog djelovanja, i (2) apstraktnog rada. (1) Svojim svrsishodnim djelovanjem, koje se ispoljava kao konkretan rad, radna

snaga prenosi vrijednost sredstava za proizvodnju na novi proizvod u onom obimu koji je u njima sadržan kao minuli, kristalizirani rad. Tako se radna snaga javlja kao pokretač sredstava za proizvodnju, koja predstavljaju samo objektivni uslov za odvijanje procesa reprodukcije. Pri tome, prenošenje vrijednosti sredstava za proizvodnju odvija se kao re-zultat određenog procesa rada koji se ispoljava u vidu trošenja radne snage date vrste i stepena kvalifikovanosti.

(2) Apstraktni rad, kao opšta karakteristika svih stvaralačkih ispoljavanja radne sna-ge, prenesenoj vrijednosti sredstava za proizvodnju dodaje novu vrijednost, koja se rea-lizacijom proizvoda valorizuje u obliku dohotka, u čijoj strukturi je sadržan i iznos potreb-ne vrijednosti za reprodukciju utrošene radne snage.

69

Elementi proizvodnje kao ekonomske vrijednosti izražavaju se u naturalnom i finan-sijskom obliku, te se njihovo trošenje time određuje. Tako je veličina trošenja elemenata proizvodnje uslovljena naturalno izraženim obimom - utrošcima, kao i finansijskom de-terminantom - cijenama sredstava za proizvodnju, odnosno zaradama po jedinici radni-kovog rada. Na taj način posmatrano, trošenje elemenata proizvodnje klasifikuje se kao:

naturalno izraženo trošenje ili utrošci i

finansijski izraženo trošenje ili troškovi. Ova dva vida ulaganja u obliku trošenja elemenata proizvodnje međusobno se uslo-

vljavaju kvalitativno i kvantitativno, pri čemu su utrošci svakog od ovih elemenata jedna komponenta, a novčani multiplikatori, koji izražavaju finansijsku naknadu za njihovo pri-bavljanje (cijene sredstava za proizvodnju i zarade po jedinici rada), druga komponenta podsistema ulaza mezoekonomskog sistema.

Utrošci elemenata proizvodnje uslovljeni su tehničkim faktorima, koji djeluju u datom procesu reprodukcije, kao i organizacionim faktorima odnosno subjektivnim slabostima na polju iskorišćenja tehničkih uslova privređivanja.

Cijene sredstava za proizvodnju i zarade radnika su determinisane djelovanjem trži-šnih zakona robno-novčane privrede, te odnosima u raspodjeli dohotka, kao društvenim faktorima, s jedne strane, odnosno organizacionim faktorima u oblasti razmjene i raspo-djele kao subjektivnim uticajem radnog kolektiva i upravljača preduzećem, s druge stra-ne. Iz toga se može zaključiti da su utrošene vrijednosti uslovljene:

trošenjem, djelovanjem tržišnih zakona i

organizovanjem.

Ovako shvaćene utrošene vrijednosti u proizvodnji predstavljaju troškove proizvod-nje. S obzirom na to što se vrijednosti u robno-novčanoj privredi izražavaju cijenama kao tržišnom vrijednošću, troškovi su novčani izraz utrošaka elemenata proizvodnje. Prema tome, troškovi su funkcija:

utrošaka elemenata proizvodnje i

novčanih multiplikatora (cijena sredstava za proizvodnju i zarada za izvršeni rad).

S obzirom na uslovljenost troškova utrošcima i cijenama, izučavanje problematike ovog oblika ulaganja odvija se po dvije linije, kako bi se diferencirale zakonitosti ekono-mije koje djeluju unutar mezoekonomskog sistema - utrošaka - od onih koje djeluju u od-nosima između privrednih subjekata u ekonomskom sistemu globalnog društva pa čak i svetske privrede - cijena.

Proces reprodukcije odvija se kao svojevrsna interakcija elemenata proizvodnje, pri čemu se radnom snagom, određenog obima i kvalifikovanosti, djeluje pomoću potreb-nog obima i vrste sredstava za rad, u datom tehnološkom postupku, na određenu količi-nu i vrstu materijala, s ciljem dobijanja određenog upotrebnog kvaliteta proizvoda: L I M Q /3.1/

Ovako posmatran proces podrazumjeva učešće elemenata proizvodnje u njihovom naturalnom izrazu, odnosno s njihovim upotrebnim kvalitetima. Međutim, kako se u uslo-vima tržišne privrede sredstva za proizvodnju, a i radna snaga34 pribavljaju razmjenom za novac kao univerzalni oblik vrijednosti, trošenje ovih elemenata proizvodnje podrazu-mjeva i njihovo finansijsko izražavanje. Otuda i potreba da se u ekonomskim analizama

34 Na primjer rad kvalifikovanog metalostrugara, ili rad visokokvalifikovanog krojača, ili rad nekvalifiko-

vanog transportnog radnika i sl, koji svojim učešćem u procesu reprodukcije stvaraju određeni proizvod ili uslugu za podmirenje određene društvene potrebe.

70

trošenje elemenata proizvodnje izražava u njihovim naturalnim i finansijskim jedinica-ma.

I NATURALNO IZRAŽAVANJE TROŠENJA Svaki od elemenata proizvodnje troši se na specifičan način, s obzirom na različite

uloge u procesu reprodukcije. Zato se utrošci svakog od njih teorijski posebno tretiraju, pri čemu se diferenciranje naročito naglašava u vezi sa ulogom materijala i sredstava za rad, kao materijalnih elemenata proizvodnje, u odnosu na ulogu radne snage kao stva-ralačkog elementa poizvodnje, koji je uz to i neodvojiv od ličnosti čovjeka35.

1. UTROŠCI MATERIJALA

Materijal predstavlja predmet rada u procesu reprodukcije, te se nad njim odvijaju

djelovanja radnom snagom, pomoću sredstava za rad, u tehnološkom procesu, radi do-bijanja novih upotrebnih kvaliteta, podobnih za podmirivanje potreba čovjeka. Pri tome dolazi do trošenja ovog materijalnog elementa proizvodnje, u kome se gubi njegov upo-trebni kvalitet u cilju preobražaja u novu upotrebnu vrijednost željenog proizvoda.

Ovako posmatran proces trošenja materijala podrazumjeva unošenje određenih fizič-kih količina ovog elementa proizvodnje, čiji upotrebni kvalitet se nepovratno izgubi radi dobijanja novog proizvoda. To znači da je osnovna karakteristika fizičkog trošenja, od-nosno utrošaka materijala, njegova jednokratna upotreba. Tome treba dodati i okolnost da se u proizvodnji određenog obima proizvoda (recimo, jednogodišnje proizvodnje) unosi samo jedan odgovarajući dio ukupno potrebnog materijala i da se tek po utrošku tako unesenog materijala u proizvodnju unosi nova količina.

Na osnovu prethodnog, može se izvesti zaključak da je osnovna karakteristika troše-nja materijala u procesu reprodukcije izražena sljedećom definicijom: materijal se u pro-izvodnju unosi postepeno, a tako unesena količina utroši se odjednom.

Pored ove zajedničke karakteristike za sve vrste materijala koji se unose u proces re-produkcije, ekonomska teorija razlikuje ponašanje pojedinih specifičnih skupina materi-jala u vezi s njihovom ulogom u procesu reprodukcije i načinom njihovog fizičkog troše-nja u zavisnosti od obima proizvodnje koji se pomoću ovih utrošaka ostvaruje. Tako se razlikuju sljedeće skupine materijala u vezi sa specifičnom ulogom u procesu reproduk-cije:

osnovni materijal, pomoćni materijal i energija, i

režijski materijal.

Svaka od ovih skupina obuhvata materijale koji imaju zajedničke karakteristike u pro-cesu fizičkog trošenja, te se moraju posebno teorijski razmatrati.

1.1. Utrošci osnovnog materijala

U ovu skupinu materijala ubrajaju se svi oni predmeti rada čije fizičko trošenje u pro-

izvodnji ima sljedeće karakteristike: ulazi svojom supstancom u sastav novog proizvoda, bitno opredjeljuje karakteristike proizvoda,

35

Zato se pribavljanje radne snage ispoljava kao zapošljavanje radnika.

71

značajno utiče na izbor tehnološkog postupka, obim njegovog trošenja je u direktnoj zavisnosti od obima proizvodnje.

Sve ove karakteristike se moraju steći da bi se određeni predmeti rada svrstali u sku-pinu osnovnog materijala. Tako, na primjer, pri izradi drvenog namještaja, drvo ulazi svojom supstancom u taj proizvod, zatim mu daje bitno obeilježje (drveni namještaj). Isto tako, izrada namještaja od drveta podrazumijeva primjenu drugačijeg tehnološkog po-stupka nego što je to slučaj sa izradom namještaja od metala. Pri tome, kako se poveća-va ili smanjuje količina proizvedenog namještaja, tako se povećava ili smanjuje u istoj srazmjeri količina utrošenog drveta kao osnovnog materijala.

Ove karakteristike predmeti rada dobijaju na osnovu uloge koju im u procesu proiz-vodnje daje proizvođač kao organizator procesa reprodukcije. U tom smislu, ista vrsta materijala u datom procesu proizvodnje može imati ulogu bilo osnovnog materijala, bilo pomoćnog, bilo režijskog, zavisno od toga u koje ga namjere proizvođač upotrebljava.

Za materijal koji svojom supstancom ulazi u novi proizvod kaže se da predstavlja ma-terijal izrade. To znači da je novi proizvod preobraženi oblik osnovnog materijala, odno-sno materijala izrade.

Dobijanje proizvoda podrazumijeva da osnovni materijal prođe kroz: tehnološku metamorfozu, pri čemu mijenja svoja fizička i hemijska svojstva, ekonomsku metamorfozu, pri čemu se upotrebni kvalitet toga materijala mijenja u

upotrebni kvalitet proizvoda. Uslijed tijesne funkcionalne veze između količine proizvoda kao rezultata proizvodnje

i utrošaka osnovnog materijala, ova vrsta materijala ima proporcionalni karakter troše-nja. To znači da se utrošene količine materijala mijenjaju u direktnoj proporciji sa pro-mjenama obima proizvodnje.

Proporcionalnost između promjena obima proizvodnje i utrošaka osnovnog materija-la uslovljavaju tehnički faktori koji se ispoljavaju kroz:

(1) karakteristike proizvoda, (2) karakteristike tehnološkog procesa, (3) karakteristike sredstava za rad,

(4) karakteristike samog osnovnog materijala i

(5) tehničke uslove rada.

(1) Karakteristike proizvoda. Supstancu dobijenog proizvoda u najvećoj mjeri čini supstanca osnovnog materijala koji se u njega ugrađuje. Zato će količina materijala izra-de, odnosno osnovnog materijala koja se troši u proizvodnji određenog proizvoda zavisi-ti od oblika, dimenzije, kvaliteta i ostalih karakteristika toga proizvoda. Pri tome, proizvo-di višeg kvaliteta zahtijevaju, pored ostalog, viši kvalitet osnovnog materijala. Slično to-me, veće dimenzije gotovog proizvoda podrazumijevaju i veći utrošak osnovnog materi-jala za njegovo dobijanje.

(2) Karakteristike tehnološkog procesa. Za proizvodnju iste vrste proizvoda mogu se upotrebljavati različiti materijali za izradu, jer se proizvodnja može odvijati primjenom različitih tehnoloških postupaka. Tako, na primjer, za izradu namještaja od drveta primje-niće se tehnološki postupci: rezanje, struganje, poliranje i slično, dok će izrada metalnog namještaja podrazumjevati sasvim drugačije tehnološke postupke: kovanje, zavarivanje, bojenje i slično.

Isto tako, primjena različitih tehnoloških postupaka zahtijevaće različit obim utrošaka istovrsnog osnovnog materijala za dati proizvod. Recimo, valjani profili usloviće drugačiji utrošak čelika nego vučeni profili, jer je proces valjanja grublji i zahtijeva da se na profilu ostavi veća rezerva za završnu površinsku obradu.

(3) Karakteristike sredstava za rad. Sredstva za rad svojim tehničkim karakteristika-ma, izraženim u kapacitetu i stepenu mehanizovanosti, uslovljavaju način korišćenja

72

osnovnog materijala, bilo preko obima utrošaka, bilo preko randmana osnovnog materi-jala, odnosno sirovine. S druge strane, sredstva za rad predstavljaju osnovnu dimenziju kapaciteta, a determinišu i karakteristike tehnološkog postupka, te je njihov uticaj na tro-šenje osnovnog materijala i na taj način izražen.

(4) Karakteristike samog osnovnog materijala. Osnovni materijal svojim karakteristi-kama opredjeljuje obim utrošaka za datu količinu proizvoda. Tako, na primjer, ruda že-ljeza sadržajem korisne supstance determiniše bruto potrošnju ove sirovine za jedinicu sirovog željeza. Ukoliko je sadržaj metala u rudi veći, utoliko će utrošak rude po jedinici sirovog željeza biti manji, kao i obratno. Isto tako, stepen prethodne obrade osnovnog materijala uslovljavaće veličinu njegovih utrošaka. Tako, na primjer, ako se kao osnovna sirovina koristi sirova koža, utrošak će biti drugačiji, nego kada se koristi štavljena koža, jer je u drugom slučaju osnovni materijal prethodno pretrpio određeni stepen finalizacije, odnosno oplemenjivanja.

(5) Tehnički uslovi rada. U proizvodnoj radionici, pod dejstvom tehnološkog postupka i u vezi sa ostalim tehničkim faktorima formiraju se određeni uslovi radne sredine. Oni u mnogo slučajeva direktno ili indirektno uslovljavaju trošenje osnovnog materijala. Tako, na primjer, u predionicama pamučnog prediva, kao i osjetljivijih sintetičkih prediva, vla-žnost vazduha umnogome utiče na utrošak osnovnog materijala. Pored pomenutog di-rektnog uticaja na potrošnju osnovnog materijala, uslovi radne sredine izraženi u sasta-vu vazduha, osvjetljenju, temperaturi i sl. indirektno utiču na utrošak osnovnog materija-la. Tako, na primjer, nepovoljni uslovi radne sredine utiču negativno na radnike, usled čega dolazi do neracionalnijeg trošenja osnovnog materijala (kvar, lom, škart i sl. ).

1.2. Utrošci pomoćnog materijala

Pod pomoćnim materijalom u procesu reprodukcije podrazumijeva se onaj dio pred-

meta rada čije trošenje ima sljedeće karakteristike: svojom supstancom može da ulazi u sastav proizvoda (boje, začini, punila i sl.),

odnosno samo se troši radi potpomaganja dobijanja novog proizvoda (pogonsko gorivo, ambalaža i sl.),

doprinosi formiranju karakteristika proizvoda, ali ih bitno ne opredjeljuje, ne utiče na karakteristike tehnološkog postupka, iako doprinosi njegovom odvija-

nju, obim njegovog trošenja je u direktnoj zavisnosti od obima proizvodnje.

Sve ove pomenute karakteristike posmatrane u svojoj integralnosti podrazumijevaju obijležje pomoćnog materijala.

Pri izradi određenog proizvoda pored osnovnog materijala, koji čini njegovu osnovnu supstancu, nužno se troši i određena količina pomoćnog materijala, čija je namjena da doprinese karakteristikama proizvoda, da potpomogne odvijanje tehnološkog postupka i da doprinese upotpunjavanju sastava toga proizvoda.

U ovu skupinu materijala, s obzirom na način učešća u procesu proizvodnje, svrstava se i pogonska energija. Utrošci pogonske energije nastaju u vezi sa pokretanjem maši-na radilica i uslovljavaju izvršavanje različitih fizičkih i hemijskih procesa. Utrošci energi-je za datu proizvodnju uslovljeni su dejstvom, kako objektivnih, odnosno tehničkih i pri-rodnih, tako i organizacionih faktora. Tako se kao faktori utroška pogonske energije naj-češće javljaju sljedeći: karakteristike energetskih izvora, karakteristike tehnološkog procesa,

karakteristike sredstava za rad, i karakteristike materijala,

koji imaju tehnički karakter.

73

S druge strane, na utroške pogonske energije utiču i organizacioni faktori, koji se svode na organizavanje korišćenja raspoloživih energetskih izvora.

Jedna od bitnih karakteristika pomoćnog materijala, u koji se uvrštava i pogonska energija, jeste i proporcionalnost njegovog trošenja sa promjenom obima proizvodnje. To znači da svaki porast obima proizvodnje, odnosno njegovo smanjenje, sa sobom po-vlači u istoj srazmjeri povećanje, odnosno smanjenje utrošaka pomoćnog materijala.

U vezi sa ovom karakeristikom pomoćnog materijala nameće se i način regulisanja njegovog trošenja, za koje se, slično trošenju osnovnog materijala, može odrediti norma-tiv po jedinici proizvoda.

1.3. Utrošci režijskog materijala

Uslijed uticaja tehničke podjele rada na pripremu proizvodnje i proizvodno izvršenje,

u procesu reprodukcije, pored utrošaka osnovnog i pomoćnog materijala koji nastaju u neposrednoj proizvodnji, javljaju se i utrošci materijala na pripremno-završnim poslovi-ma. Ove vrste materijala nazivaju se režijski materijal, jer se pripremno-završni poslovi, koji predstavljaju određeni oblik organizovanja proizvodnje, tretiraju kao režija. To su, u stvari, određene količine materijala čije trošenje nastaje na poslovima održavanja sred-stava za rad, uređenja mikroklime i drugih mjera zaštite na radu, odnosno uređenja uslo-va radne sredine, što predstavlja određeni oblik pogonske režije. S druge strane, režij-ski utrošci materijala nastaju u vezi sa organizovanjem poslova nabavke, skladištenja, kao i prodaje, što predstavlja razmjensku režiju. Ovome treba dodati i utroške materijala koji nastaju na poslovima administracije, kao što su trošenje kancelarijskog materijala, poštansko-telegrafskih, telefonskih usluga i sl., što se svrstava u upravnu režiju.

S obzirom na uslovljenost ovih trošenja i njihovu vezu sa nastajanjem proizvoda, ja-vljaju se sljedeće karakteristike utrošaka režijskog materijala:

svojom supstancom ne ulazi u sastav proizvoda u vezi s čijim nastajanjem se troši,

ne doprinosi formiranju karakteristika proizvoda,

ne utiče na karakteristike tehnološkog postupka,

obim njegovog trošenja je nezavisan od obima proizvodnje,

veličina njegovog trošenja uslovljena je veličinom proizvodnog kapaciteta, od-nosno organizovanjem njegovog iskorišćenja.

U uslovima sve veće koncentracije sredstava za rad, pa prema tome povećanja pro-izvodnog kapaciteta preduzeća, pripremno-završni, odnosno organizacioni poslovi dobi-jaju sve veći značaj. Zato se i trošenja materijala na ovim poslovima organizovanja, od-nosno režije stalno povećavaju i predstavljaju sve znatniju komponentu cijene koštanja proizvoda.

Međutim, pomenuta koncentracija sredstava za rad i sve naglašenija uloga priprem-no-završnih poslova u procesu reprodukcije reperkutuje se u povećanju proizvodne sna-ge rada, odnosno u podizanju mogućnosti proizvodnje. Pri tome stvaraju se uslovi za raspoređivanje režijskih utrošaka na veći broj jedinica proizvoda, pa prema tome i sniža-vanje cijene koštanja. To se posebno izražava u okolnosti što jačanje pripremno-zavr-šne aktivnosti podrazumijeva smanjivanje utrošaka osnovnog i pomoćnog materijala po jedinici proizvoda, uz istovremeno globalno povećanje režijskih utrošaka, koji se mogu raspoređivati na veći obim proizvodnje, zavisno od organizacione umješnosti radnog ko-lektiva.

74

Jedna od bitnih karakteristika utrošaka režijskog materijala jeste i okolnost što se nji-hova visina utvrđuje za ukupni proizvodni kapacitet, ili za određenu grupu proizvoda, čija izrada podrazumijeva zajedničku pripremu. Otuda i proizlazi njihov fiksni, odnosno rela-tivno fiksni karakter trošenja, što podrazumijeva promjenjivost veličine ovih utrošaka pri promjenama obima proizvodnje, bilo u okviru ukupnog kapaciteta, bilo u okviru date gru-pe proizvoda (serije, modela, tipa proizvoda i sl.), koja zahtijeva zajedničku pripremu.

2. UTROŠCI SREDSTAVA ZA RAD

Pod utrošcima sredstava za rad podrazumijeva se fizičko (1) i ekonomsko (2)

trošenje ovog drugog materijalnog elementa proizvodnje. Osnovna karakteristika troše-nja sredstava za rad izražava se u njihovoj višekratnoj upotrebljivosti, koja proističe iz uloge ovog elementa proizvodnje u procesu reprodukcije. Sredstva za rad, kao instru-menti koji se stavljaju između radne snage radnika i predmeta rada koji se pomoću njih obrađuje, unose se u proces proizvodnje ukupnim svojim obimom i upotrebnim kvalite-tom. Tako unesena sredstva za rad omogućuju proizvodnju u više reprodukcionih ciklu-sa proizvoda, pri čemu zadržavaju neizmjenjenu svoju upotrebnu vrednost sve do mo-menta posljednje upotrebe. Međutim, vijek upotrebe sredstava za rad je ograničen njiho-vim fizičkim habanjem, s jedne strane, kao i ekonomskim zastarijevanjem, s druge stra-ne. Otuda se utrošci sredstava za rad posmatraju u funkciji ova dva vida trošenja.

(1) Fizičko trošenje sredstava za rad. Osnovni oblik fizičkog trošenja sredstava za rad jeste njihovo postepeno dotrajavanje, koje nastaje habanjem. Međutim, habanje sredstava za rad ne može se u pojedinim ciklusima reprodukcije proizvoda kvantitativno izraziti, iako se unaprijed zna da će dotično sredstva za rad kroz duže vrijeme biti potpu-no fizički utrošeno.

S obzirom na pomenutu okolnost, veličina utrošaka sredstava za rad procjenjuje se u srazmjeri sa mogućim vremenom upotrebe, zbog čega se ovaj način trošenja naziva pretpostavljeni utrošak.

U savremenim uslovima proizvodnje, koja se karakteriše visokim stepenom mehani-zacije, sredstva za rad predstavljaju, najčešće, složene tehničke sisteme. Zato fizičko trošenje takvih sredstava za rad podrazumijeva različit intenzitet habanja njihovih pojedi-nih elemenata. Osjetljiviji elementi sredstava za rad (mašina) brže se fizički habaju, a često dolazi i do njihovog kvara, odnosno loma, što predstavlja drugi specifičan oblik fi-zičkog trošenja sredstava za rad. Ovo fizičko trošenje pojedinih dijelova složenih sred-stava za rad zahtijeva bilo izbacivanje kompletnog sredstva za rad iz upotrebe, bilo za-mjenu fizički utrošenog njegovog elementa.

Prva mogućnost je ekonomski neracionalna, jer se zbog jednog elementa izbacuje iz upotrebe kompletna mašina. Zato se, u pravilu, pristupa zamjeni oštećenog elementa mašine, što omogućuje njeno osposobljavanje za ponovnu upotrebu.

Polazeći od mogućnosti zamjene pojedinih fizički dotrajalih dijelova sredstava za rad, dolazi se do zaključka da je vijek upotrebe sredstava za rad neograničen. Međutim, u određenom momentu više se isplati nabavka novog sredstva za rad nego zamjena utro-šenih elemenata toga sredstva. S druge strane, nakon dugoročnije upotrebe određenog sredstva za rad dolazi do pojave savršenijih mašina usled tehničkog progresa, te je i zbog toga ograničen vijek upotrebe konkretnog sredstva za rad.

(2) Ekonomsko trošenje sredstava za rad. Kada uslijed tehničkog progresa dođe do pojave novih, efikasnijih sredstava za rad kojima raspolažu određeni proizvođači u datoj grani proizvodnje, postavlja se pitanje opravdanosti daljeg korišćenja postojećih, ali ma-nje efikasnih sredstava za rad. Ovakve okolnosti uslovljavaju prevremeno isključivanje

75

nepohabanih sredstava za rad iz proizvodnje, odnosno njihovu zamjenu tehnički savrše-nijim sredstvom za rad. Takva pojava se u ekonomskoj teoriji naziva ekonomsko ili mo-ralno rabaćenje sredstava za rad.

Ekonomsko ili moralno rabaćenje sredstava za rad sve je više karakteristično u uslo-vima tehničkog progresa, te sve manji broj mašina dočeka svoju fizičku istrošenost.

I fizičko i ekonomsko trošenje sredstava za rad odvija se različito, zavisno od vrste sredstava, odnosno njihove uloge u procesu proizvodnje. U vezi s tim razlikuju se slje-deće grupe sredstava za rad prema njihovim funkcionalnim karakteristikama:

mašine, koje pored nepokretnih imaju i pokretne dijelove, pomoću kojih se izvr-šavaju mehaničke operacije, zbog čega se i brže fizički habaju;

postrojenja, u kojima se obavljaju tehnološki procesi u vidu hemijskih reakcija i koja se odlikuju, uglavnom, nepokretnim dijelovima, pa prema tome i sporijim habanjem;

instalacije, koje omogućuju provođenje osnovnog i pomoćnog materijala, te različite oblike energije, a odlikuju se nepokretnošću, pa prema tome i sporijim habanjem;

uređaji, koji predstavljaju dijelove opreme sa pretežno nepokretnim elementi-ma, te se sporije i habaju;

alati, koji predstavljaju sredstva za ručno ili mašinsko manipulisanje pri oba-vljanju izvršnih i kontrolnih operacija;

inventar, koji predstavlja opremu netehnoloških radnih mjesta, i koristi se bilo u proizvodnim pogonima (pogonski inventar), bilo na organizacionim poslovima (poslovni inventar), čije je fizičko trošenje usporeno;

transportna sredstva, za koja je karakteristično veće učešće pokretnih eleme-nata, zbog čega se brže fizički habaju;

građevinski objekti, u koje se raspoređuju sva prethodno pomenuta sredstva za rad i u kojima se obavljaju svi tehnološki i organizacioni poslovi, a čiji je vijek upotrebe obično i najduži.

Pored okolnosti što se sredstva za rad, zavisno o tome u koju prethodno pomenutu grupu se svrstavaju, različito fizički habaju, sve više dolazi do izražaja njihovo ekonom-sko rabaćenje. Zato se u savremenim uslovima proizvodnje naglašava potreba njihovog intenzivnijeg korišćenja, kako bi se u ograničenom vijeku njihove upotrebe ostvarila što veća proizvodnja, pa prema tome i omogućilo snižavanje cijene koštanja proizvoda.

3. UTROŠCI RADNE SNAGE

Radna snaga predstavlja pokretački i stvaralački element proizvodnje, bez kojeg bi

sredstva za proizvodnju činila samo gomilu mrtvih stvari. Ispoljavanje radne snage u procesu proizvodnje omogućuje njena upotrebna vrijednost, čije trošenje se odvija kao svrsishodan rad .

Specifičnosti trošenja radne snage proističu, prije svega, iz njene karakteristike da je neodvojiva od ličnosti čovjeka - radnika i upravljača - te se svako teorijsko i praktično tretiranje ovog elementa proizvodnje odnosi i na čovjekovu ličnost.

Radna snaga kao element proizvodnje može da se definiše kao skup fizičkih i umnih sposobnosti čovjeka da radi, odnosno da se ispoljava u svrsishodnoj djelatnosti. Tako posmatrano, radna snaga se troši analogno trošenju ostala dva elementa proizvodnje, u

76

vidu gubljenja upotrebnih svojstava. Ovo naturalno izraženo trošenje radne snage pred-stavlja njene utroške, što podrazumijeva i potrebu njenog reprodukovanja.

Kako se radna snaga ispoljava u vidu umnih i fizičkih sposobnosti radnika, njeni utrošci podrazumijevaju gubljenje tih upotrebnih svojstava, što se ogleda u trošenju čo-vjekove bioenergije. Nestajanje bioenergije proizvođača podrazumijeva gubljenje upo-trebne vrijednosti radne snage kao elementa proizvodnje. Međutim, u tome trošenju bio-energije nije sadržano i gubljenje umnih sposobnosti. Zato se reprodukovanje radne snage, u smislu ponovnog uspostavljanja njene upotrebne vrijednosti da se ispoljava u procesu svrsishodne djelatnosti, ostvaruje reprodukovanjem fizičke energije, koja omo-gućuje da se pokrenu njene umne i fizičke sposobnosti.

S obzirom na čovjekovu stvaralačku ulogu u procesu proizvodnje, koju iskazuje tro-šeći svoju radnu snagu u svrsishodnom radu, reprodukovanje radne snage podrazu-mijeva ponovno uspostavljanje privremeno izgubljene njene upotrebne vrijednosti da ra-di. Obnavljanje ovih radnih sposobnosti ne odnosi se samo na obezbjeđenje reproduko-vanja bioenergije unošenjem hrane i fizičkim odmorom već i podmirivanjem brojnih po-treba svojstvenih čovjeku kao društvenom biću.

U vezi sa pomenutom problematikom reprodukovanja radne sposobnosti kao upo-trebne vrijednosti radne snage, potrebno je šire razmotriti ulogu čovjeka u procesu re-produkcije. Naime, radni čovjek se javlja kao složeno biće, u kome su sadržane sljede-će, važne grupe osobina:

biološke, psihološke i

sociološke.

Ovako posmatrano, i upotrebne karakteristike radne snage nose obijležja čovjekovog biološkog, umnog i društvenog ispoljavanja. Zato se utrošci radne snage, koji se nepo-sredno iskazuju kao trošenje bioenergije radnika, ne mogu tako jednostavno izražavati. Ovi utrošci radnikove bioenergije samo su jedna strana ispoljavanja radne snage u pro-cesu rada. Pored toga, proces rada, sa svim svojim tehničkim i društvenim karakteristi-kama, uslovljava određene uticaje na radnikovu ličnost, što se mora uvažavati pri raz-matranju problematike utrošaka radne snage. Otuda se, u vezi sa ovom složenošću is-poljavanja čovjeka u procesu trošenja radne snage i uticajima rada na radnika, razvija i posebna nauka o radu i njegovom organizovanju, u čijem sastavu su i posebne grane: fiziologija rada, psihologija rada i sociologija rada. Njihovo izučavanje podrazumijeva tra-ženje odgovora na pitanje o ulozi čovjekove ličnosti u procesu rada i djelovanje tog pro-cesa na čovjeka, uz obezbjeđenje što višeg stepena efikasnosti proizvodnje. Ova učenja usmjeravaju se u dva cilja, koji se međusobno suprotstavljaju, ali i dopunjuju. Oni se mo-gu svesti na: princip produktivnosti, koji izražava težnju ka što većoj proizvodnoj efikasnosti ra-

da, i princip humanizacije, koji podrazumijeva težnju ka prilagođavanju rada čovjeku,

odnosno oslobađanje čovjeka i njegovog rada. Kako se ovi problemi izučavaju u okviru prethodno pomenutih naučnih disciplina, ov-

dje se njima ne posvećuje više pažnje. Naime, u vezi sa specifičnostima utrošaka radne snage u ovom teoretskom pristupu nije neophodno bavljenje širom problematikom čo-vjekovog rada.

Polazeći od okolnosti što se utrošci radne snage ispoljavaju kao trošenje čovjekove bioenergije, njihovo kvantitativno iskazivanje podrazumijeva mjerenje količine energije koja je potrebna za obavljanje datog procesa rada. Međutim, kako se proces rada odvija ispoljavanjem ne samo fizičkih nego i umnih sposobnosti, kvantificiranje utrošaka radne snage ne može se svesti na mjerenje utrošene bioenergije radnika. Formulisanje radne

77

sposobnosti radnika kao elementa proizvodnje sve više se karakteriše povećavanjem umnih sposobnosti, znanja i vještine, čije se primjenjivanje u procesu rada ne može mje-riti energetskim jedinicama mjere. Pri tome, posmatranje procesa rada kao izraza utro-šaka radne snage ne isključuje ni analizu utroška bioenergije. Naprotiv, u savremenoj nauci o radu i organizaciji rada do tančina se izučava trošenje radnikove bioenergije iz-raženo u Džulima (Jull), odnosno kilodžulima (kJ)36.

Međutim, direktno mjerenje utrošaka radne snage količinom bioenergije koja se oslo-bodi u procesu rada zanemarilo bi ostale karakteristike radne snage kao elementa proiz-vodnje. Zato se u ekonomskoj teoriji usvaja metod indirektnog mjerenja, koji podrazu-mijeva kvantificiranje trajanja procesa rada i njegove gustoće (intenziteta) u jedinici vre-mena, uz uvažavanje stepena složenosti, odnosno kvalifikovanosti radne snage.

Ovakav pristup mjerenju utrošaka radne snage podrazumijeva da će proces rada koji duže traje zahtijevati veću količinu radnikove bioenergije. Isto tako, proces rada koji se odvija brže, odnosno intenzivnije, uz veći broj pokreta radnikovog tijela u jedinici vreme-na, zahtijeva i veći utrošak bioenergije. S druge strane, proces rada koji iziskuje viši ste-pen znanja i umješnosti njegovog izvršioca, zahtijeva i angažovanje radne snage višeg stepena kvalifikovanosti, za čije formiranje je potrebno ulaganje veće količine fonda rada (školovanje, uvježbavanje i drugi oblici obučavanja radnika).

Kako je proces reprodukcije u mezoekonomskom sistemu organizovan na principu tehničke podjele rada, koja podrazumijeva odvajanje pripremno-završnih od proizvodnih poslova, utrošci radne snage posmatraju se po ovim podsistemima. U tom smislu, eko-nomska teorija razlikuje sljedeće vrste utrošaka radne snage: (1) utrošci radne snage na izradi proizvoda, (2) utrošci radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji i (3) utrošci radne snage na pripremno-završnim, rukovodnim i upravljačkim poslovi-

ma. Ovako klasifikovani utrošci radne snage predstavljaju skupine srodnih aktivnosti pre-

ma dijelovima procesa reprodukcije. (1) Utrošci radne snage izrade. Rad na izradi proizvoda predstavlja specifičan utro-

šak radne snage u odnosu na proces trošenja ovog elementa proizvodnje u drugim dije-lovima ciklusa reprodukcije. Ova specifičnost ogleda se, pre svega, u sljedećem:

određuje karakteristike proizvoda,

utiče na formiranje tehnološkog postupka i izbor sredstava za rad,

troši se u srazmjeri sa obimom proizvodnje. S obzirom na neposrednu vezanost za proces proizvodnje, ovaj oblik utrošaka radne

snage naziva se proizvodni rad. Iz ovog procesa rada neposredno proističu proizvodi, či-je karakteristike su bitno opredijeljene upotrebnim kvalitetima radne snage koja je utro-šena na njihovom stvaranju. Isto tako, u vezi sa karakteristikama proizvodnih utrošaka radne snage obavlja se i izbor sredstava za rad, kao i samog tehnološkog postupka, jer se radnik koji na ovaj način troši svoju radnu snagu javlja i kao pokretač procesa proiz-vodnje. Tome treba dodati i karakteristiku ovih utrošaka da je njihova veličina uslovljena obimom proizvodnje, što znači da će se sa svakom promjenom količine proizvoda u da- 36

Fiziologija rada kao posebna grana nauke o radu izučava, pored ostalog, i energetski potencijal čovjeka, koji se ispoljava u mogućnosti oslobađanja toplotne energije izražene u osnovnim jedinicama mjere - Džulima (Jull). Tako je fiziologija rada došla do spoznaje da je odraslom čovjeku, srednje razvijenom muškarcu, potrebno oko 75OO kJ (kilodžula) za održavanje bazalnog metabolizma dnevno (za dnevnu osnovnu razmjenu materije). Tome treba dodati još desetak hiljada kJ toplotne energije, koja se preobražava u mehaničku energiju u ljudskim mišićima i nervnom sistemu u procesu rada, dnevno, zavisno od težine posla koji čovjek obavlja.

78

tom mezoekonomskom sistemu u upravnoj proporciji mijenjati i utrošci radne snage izra-de.

(2) Utrošci radne snage na pomoćnim poslovima. Tehničkom podjelom rada, a u vezi sa tendencijom ka većoj efikasnosti proizvodnje, odvajaju se u posebnu skupinu od-ređeni poslovi kojima se potpomaže racionalnije trošenje radne snage izrade. Naime, da bi se izrada proizvoda ostvarila sa manjim utrošcima proizvodne radne snage, određeni poslovi pomoćnog karaktera povjeravaju se posebnoj grupi radnika koji se za njih obu-čavaju. Na taj način, radna snaga na neposredno proizvodnim poslovima usmjerava se na izradu proizvoda, uz pomoć radnika koji obavljaju poslove unutrašnjeg transporta. Tako se obezbjeđuje kontinuitet proizvodnje, jer proizvodni radnici ne gube vrijeme i energiju na donošenje materijala, alata, pribora i dokumentacije, te odnošenje proizvoda svoga rada. Taj dio poslova pomoćnog karaktera preuzimaju za to specijalno obučeni radnici. Isto tako, za ove poslove pomoćnog karaktera neracionalno je trošiti radnu sna-gu višeg stepena kvalifikovanosti, s obzirom na okolnost što se oni mogu obaviti i uz utrošak prostog, ili nižeg stepena složenosti rada.

Osnovna karakteristika utrošaka radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji sastoji se u sledećem:

ne uslovljavaju kvalitet proizvoda,

ne utiču na izbor tehnološkog postupka i sredstava za rad,

u srazmjeri su sa obimom poizvodnje. Zbog okolnosti što se svojim obimom proporcionalno vezuju za količinu proizvoda,

ovi utrošci radne snage se, po svojim ekonomskim karakteristikama, približavaju utrošci-ma radne snage izrade.

(3) Utrošci radne snage na pripremno-završnim, rukovodnim i upravljačkim poslovi-ma. Pripremno-završni, rukovodni i upravljački, odnosno režijski poslovi izdvajaju se u zasebnu skupinu zadataka na osnovu tehničke podjele rada. U tom smislu, na njima se troši posebno obučena radna snaga koja je, po pravilu, višeg stepena kvalifikovanosti.

Utrošci radne snage na režijskim poslovima omogućuju efikasnije odvijanje procesa proizvodnje, jer se posebno pripremljena i dobro kontrolisana proizvodnja odvija kontinu-elno i sa manjim utrošcima radne snage izrade. Međutim, ovi utrošci radne snage nisu u direktnoj vezi s karakteristikama proizvoda, niti sa tehnološkim procesom i izborom sred-stava za rad. Tome treba dodati i njihovu najvažniju ekonomsku karakteristiku, koja se sastoji u nezavisnosti njihovog obima od veličine proizvodnje. Naime, trošenje radne snage na režijskim poslovima nije determinisano količinom proizvoda koji će se, na osnovu takvih režijskih aktivnosti, izrađivati već je obim toga rada u funkciji veličine pro-izvodnog kapaciteta, odnosno neposredne pripreme proizvodnje. To znači da će veći proizvodni kapacitet podrazumijevati nužnost većih utrošaka radne snage na režijskim poslovima, kao i da će priprema svake grupe proizvoda zahtijevati posebne režijske utroške radne snage.

4. USLOVLJENOST UTROŠAKA ELEMENATA PROIZVODNJE

Trošenje elemenata proizvodnje nastaje, prije svega, u funkciji izrade novog upotreb-

nog kvaliteta - proizvoda. Pri tome, obim ovog trošenja uslovljen je objektivnim faktorima (prirodnim, tehničkim i društvenim), koji opredjeljuju količinu društveno-potrebnog rada za određeni proizvod. Međutim, u konkretnoj ekonomskoj stvarnosti preduzeća kao me-zoekonomskih sistema dolazi do pojave i neopravdanih utrošaka elemenata proizvod-

79

nje, što se rukovodnim i upravljačkim mjerama mora sprečavati ili svoditi na najmanji ni-vo.

U vezi s prethodnim, nužno je utvrditi količine elemenata proizvodnje koje su funkcio-nalno vezane za stvaranje novog upotrebnog kvaliteta. To su one količine koje predsta-vljaju objektivno uslovljeno trošenje za dati obim proizvodnje, što je determinisano:

prirodnim, tehničkim, i

društvenim faktorima.

Utvrđivanje ovih objektivno uslovljenih utrošaka u ekonomskoj teoriji i praksi tretira se kao problem određivanja standarda trošenja za datu proizvodnju. To su količine materi-jala, sredstava za rad i radne snage koje se objektivno moraju utrošiti u procesu proiz-vodnje radi dobijanja određenog obima i kvaliteta proizvoda, a u skladu sa zahtjevima i mogućnostima koje obezbjeđuju uslovi u kojima posluje konkretna organizacija. Pri to-me, prirodni i tehnički faktori uslovljavaju trošenje ovih elemenata proizvodnje neposred-no, dok se društveni faktori odražavaju na konkretnu organizaciju preko opšteg nivoa razvijenosti proizvodnih snaga, kao i društvenog i ekonomskog sistema date zajednice.

Standardna trošenja elemenata proizvodnje utvrđuju se po dvije osnove: za jedinicu proizvoda, za ukupni obim proizvodnje.

Za pojedinačne utroške, kao što su utrošci osnovnog i pomoćnog materijala, zatim radne snage na poslovima izrade i pomoćnim poslovima u proizvodnji, karakteristično je da se mogu utvrditi za svaku vrstu i jedinicu proizvoda. Zato se za ovaj dio trošenja mo-gu određivati i standardi po jedinici proizvoda, kao izraz društveno potrebnog rada za dati upotrebni kvalitet. Dinamika tako izraženih utrošaka je u upravnoj sazmjeri sa dina-mikom obima proizvodnje date vrste proizvoda i u datim objektivnim uslovima poslova-nja.

Međutim, kada se radi o zajedničkim utrošcima, kao što su utrošci režijskog materi-jala, sredstva za rad, te radne snage na režijskim poslovima, standardi se određuju u globalnom obimu. Na taj način posmatrano, ovaj dio standardnog trošenja je u funkciji ekonomski opravdane organizacije proizvodnje, što se ispoljava u veličini kapaciteta i organizacionoj strukturi njegovog korišćenja.

Jednom utvrđeni standardni utrošci u okviru datog mezoekonomskog sistema nisu trajnog karaktera, jer se objektivni uslovi poslovanja mijenjaju u skladu sa opštim razvo-jem proizvodnih snaga i usavršavanjem ekonomskog sistema društvene zajednice. Zato se ova pojava mora dinamički posmatrati. Isto tako, objektivni uslovi poslovanja, koji vla-daju u okviru određenog mezoekonomskog sistema, razlikuju se od takvih uslova u dru-gim mezoekonomijama, pa prema tome i od prosjeka za datu privrednu oblast ili granu. Zato se standardna trošenja mogu utvrđivati i na nivou prosjeka grane ili grupacije proiz-vođača, čime se doprinosi objektivnosti takvog mjerila.

Pored objektivno uslovljenih trošenja elemenata proizvodnje koja, oblikovana u stan-darde, predstavljaju objektivno potreban rad za određeni obim i kvalitet proizvoda, u konkretnoj ekonomskoj stvarnosti dolazi i do povećanog trošenja, što je u funkciji su-bjektivnih slabosti radnog kolektiva. Takva trošenja su rezultat organizacionih faktora, te se na njihovu veličinu može djelovati mjerama organizacionog karaktera, čime se is-poljava težnja za njihovo svođenje na objektivno potreban obim.

80

II FINANSIJSKO IZRAŽAVANJE TROŠENJA

1. NOVČANI MULTIPLIKATORI UTROŠAKA Elementi proizvodnje kao ekonomske vrijednosti u tržišnoj privredi izražavaju se u

novcu. Iznos novca po jedinici mjere nekog od ovih elemenata izražava se kao cijena, kada su u pitanju sredstva za rad i materijal, odnosno kao zarada, kada je riječ o radnoj snazi.

Izučavanje ovih pojava novčanog, odnosno finansijskog izražavanja utrošenih ele-menata proizvodnje, u okviru teorije troškova, polazi od okolnosti što su ove vrijednosti rezultat potrebnog rada uloženog u stvaranje njih kao određenih upotrebnih kvaliteta, u proteklom vremenu. Otuda se elementi proizvodnje posmatraju kao proizvodi određenog procesa reprodukcije, čija razmjena se odvija posredstvom novca, uz sva uvažavanja specifičnosti svakog od njih, a naročito radne snage.

2. CIJENE SREDSTAVA ZA PROIZVODNJU

Kako su sredstva za rad i materijal proizvodi određene prethodne faze reprodukcije,

u okviru društvene podjele rada, konkretna mezoekonomska organizacija, koja ih troši kao elemente proizvodnje pribavlja ih u razmjeni za novac sa onim subjektom proizvod-nje koji ih je proizveo. Ovo pribavljanje ostvaruje se posredstvom tržišta 37.

Kvantitativni izraz vrijednosti materijalnih elemenata proizvodnje u novčanom obliku jeste cijena, od čije visine zavisi i veličina troškova, kada se utrošci posmatraju kao kon-stanta: Tmi= M Cm + I Ci /3.2/ odnosno Tmi = f (M; I; Cmi) /3.3/ pri čemu je Cm = nabavna cijena materijala; Ci = nabavna cijena sredstava za rad, M, I = utrošci materijalnih elemenata proizvodnje; Cmi = nabavne cijene sredstava za proiz-vodnju.

Kada se trošenje sredstava za proizvodnju posmatra u funkciji nabavnih cijena ovih materijalnih elemenata proizvodnje, mora se imati u vidu specifičnost odnosa u razmjeni kojima se određuje visina novčanih multiplikatora. Naime, formiranje nabavnih cijena sredstava za proizvodnju objektivno je uslovljeno tržišnim odnosima kao društvenim fak-torima koji djeluju izvan preduzeća. Tako formirane cijene sredstava za proizvodnju za konkretni mezoekonomski sistem objektivno su date, jer preduzeće ne može svojim upravljačkim inicijativama i mjerama organizacije da neposredno utiče na njih38.

Konkretna ekonomska stvarnost preduzeća sa više ili manje umješnosti uključuje se u globalni ekonomski sistem društvene zajednice, što se ogleda i u formiranju stvarnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju. One su u funkciji društvenih faktora, kao

37

Preduzeće koje raspolaže određenim iznosom finansijskog kapitala pribavlja na tržištu potrebne mašine i materijal za obavljanje djelatnosti za koju je osnovano.

38 Ako konkretnu ekonomsku stvarnost preduzeća posmatramo kao podsistem ekonomskog sistema

društva, tržišni odnosi (kao i mjere ekonomske politike društvene zajednice) na njeno poslovanje djeluju kao objektivni faktori. To znači da se na takve uticaje iz društvenog okruženja ne može neposredno djelovati mjerama organizacije u datom podsistemu, odnosno mezoekonomskom sistemu. Međutim, time se ne isključuje mogućnost da preduzeće bude akter u formiranju odnosa u razmjeni putem tržišta.

81

objektivnih uslova u kojima se odvija poslovanje konkretne organizacije, s jedne strane, te subjektivnih djelovanja unutar radnog kolektiva, kao izraza njegove organizacione umješnosti. Na taj način, konkretne nabavne cijene sredstava za proizvodnju formiraju se od dvije komponente: Cmi= Cmi cmi /3.4/ pri čemu je Cmi = stvarna nabavna cijena sredstava za proizvodnju, po kojoj konkretna organizacija nabavlja ove materijalne elemente proizvodnje; Cmi = objektivno uslovlje-na nabavna cijena sredstava za proizvodnju, formirana pod dejstvom tržišnih odnosa; cmi = organizaciono, ili subjektivno uslovljeno odstupanje konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju od objektivno uslovljenih, kao izraz manje ili veće umješnosti datog radnog kolektiva u odnosu na prosjek.

Ovako posmatranje konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju podrazu-mjeva utvrđivanje njihove objektivno uslovljene komponente kao prosječne veličine, koja se formira pod dejstvom objektiviziranih odnosa ponude i tražnje na tržištu, kojim se utvrđuje objektivno potreban rad za proizvodnju određenog materijalnog dobra. Pri to-me, i jedna i druga varijanta formiranja objektivno uslovljenih cijena sredstava za proiz-vodnju zasniva se na prosjeku, koji izražava objektivno potrebno ulaganje za izradu da-tog materijalnog elementa, odnosno materijalnog dobra uopšte. Organizaciono uslovlje-no odstupanje konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju od objektivno uslo-vljenih predstavlja izraz manjih ili većih subjektivnih sposobnosti datog radnog kolektiva u odnosu na prosječnu organizovanost u okviru grupacije srodnih privrednih subjekata39.

U vezi s prethodnim, konkretna mezoekonomska organizacija svoje poslovanje usmjerava na formiranje što nižih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju, čime utiče i na svoju ekonomsku efikasnost u smislu smanjivanja ulaganja u odnosu na rezultate re-produkcije. Prosječne, objektivno uslovljene nabavne cijene sredstava za proizvodnju, kada se radi o tržišnoj robnoj razmjeni, formiraju se ex post, odnosno nakon obavljenih svih kupovina i prodaja. Zato je upravljanje nabavnim poslovanjem teže orijentisati, jer nema unapred datog etalona. Spoznaja o nepovoljnijem ili povoljnijem ponašanju kon-kretnog privrednog subjekta na tržištu stiče se tek nakon završenog procesa razmje-ne, te se pokazatelji o odstupanjima ( cmi) utvrđuju uporedbom već realizovanih njego-vih nabavnih cijena sa računski utvrđenim prosjekom.

Organizacione umješnosti konkretnog mezoekonomskog subjekta ispoljavaju se pre-ko organizovanja istraživanja tržišta, što podrazumijeva stručno i naučno tretiranje feno-mena robne razmjene40.

3. ZARADE ZA IZVRŠENI RAD

Kako se radna snaga javlja kao specifični element proizvodnje, ona se ne tretira kao

ostala roba. Zato ni zarade radnika nemaju karakter tržišnih cijena. Međutim, u teoriji i metodologiji troškova zarade se posmatraju kao novčani multiplikator utrošaka radne snage, radi njihovog svođenja na finansijski izraz. Pri tome, ne zanemaruje se okolnost što se reprodukovanje radne snage kao specifičnog elementa proizvodnje obezbjeđuje kroz isplatu zarada koje su oblik naknade za djelovanje radnika u proizvodnom proce-su.

39

Na osnovu društvene podjele rada, privredne organizacije su razvrstane po određenim djelatnostima, granama, grupacijama i slično, pri čemu se njihova ekonomska efikasnost međusobno upoređuje u okviru takvih skupina.

40 U tom smislu, funkcija marketinga u organizacionoj strukturi preduzeća dobija sve više na značaju.

82

Analogno cijenama sredstava za proizvodnju, zarade predstavljaju izraz društvenog priznanja vrijednosti izvršenog rada, odnosno utrošene radne snage. U tom smislu, za-rade su reprodukciona vrijednost utrošene radne snage, odnosno vrijednost koja je po-trebna da se reprodukuje utrošena radna snaga. A ta utrošenost radne snage ispoljava se kao gubitak bioenergije proizvođača u procesu rada, koja se mora obnoviti da bi se obnovio i proces rada.

Obnavljanje radnikove bioenergije podrazumijeva podmirivanje najrazličitijih potreba (primarnih i sekundarnih, ličnih i zajedničkih, tekućih i dugoročnih, i sl.) čovjeka koji je svoju radnu snagu ispoljavao određeno vrijeme u datom reprodukcionom procesu. Kako se trošenje radne snage naturalno izražava vremenom rada, uz normalni intenziteti datu složenost rada, zarada se formira na bazi tako iskazanih utrošaka41. Ona se ispla-ćuje na osnovu primjenjene upotrebne vrijednosti radne snage, što se iskazuje u oba-vljenom procesu rada, koji je trajao određeno vrijeme, a obično je to mjesec dana. Izvr-šena isplata zarade za određeno trošenje radne snage ima sličnu ekonomsku ulogu kao i cijena sredstava za rad i materijala u formiranju troškova ovog elementa proizvodnje. To se može predstaviti obrascem: Tl = L Cl /3.5/ pri čemu je Tl = trošak radne snage; L = utrošak radne snage; Cl = zarada za izvršeni rad po jedinici vremena.

Veličina Cl kao izraz potrebne vrijednosti za reprodukovanje utrošene radne snage u jedinici vremena rada, date složenosti i intenzivnosti, predstavlja objektivno uslovljenu komponentu stvarne zarade, na čije formiranje utiču, pored objektivnih, i subjektivni fak-tori poslovanja. Zato se stvarna zarada može kvantitativno predstaviti kao rezultanta pomenutih komponenti: Cl= Cl cl /3.6/ pri čemu je Cl = stvarna zarada po jedinici rada, odnosno utrošaka radne snage, cl = organizaciono ili subjektivno uslovljena odstupanja konkretnih zarada u jednom me-zoekonomskom sistemu od prosječnih na nivou privredne grane ili grupacije.

Reprodukovanje radne snage kao elementa proizvodnje neodvojivog od ličnosti rad-nika, podrazumijeva raspodjelu dohotka, čija je jedna komponenta i lični dohodak radnika. Otuda se veličina naknade za radnikovo učešće u procesu proizvodnje ne po-smatra samo kao zarada već i kao lični dohodak, formiran na osnovu veličine dohotka i stvaralačke inicijative radnika pri njegovoj raspodeli.

Kako se zarada za izvršeni rad isplaćuje u vidu neposredne naknade za reproduko-vanje radne snage prije nego što se ostvari dohodak42, njena visina ima ulogu novčanog multiplikatora trošenja ovog elementa proizvodnje. Takav iznos naknade predstavlja, u stvari, akontaciju ličnog dohotka, koja se isplaćuje prije utvrđivanja i raspodjele dohotka, što se i vremenski distancira. Zato se u ovom pristupu problematici trošenja radne sna-ge zarada uzima kao finansijski izraz trošenja ovog elementa proizvodnje.

41

Formiranje zarade radnika kao najamnine je složeno ekonomsko pitanje, koje se posebno posmatra samo u svjetlu utvrđivanja novčanog multiplikatora naturalno izraženih trošenja radne snage (L Cl) kako bi se dobio kvantitativni finansijski pokazatelj utroška ovog elementa proizvodnje.

42 Ukoliko proces reprodukcije u konkretnom mezoekonomskom sistemu traje duže od ciklusa isplata

zarada radnika, ova naknada za obnavljanje radne snage neće biti u funkciji rezultata poslovanja pošto on još nije ni realizovan u proizvodnji i razmjeni proizvoda.

83

III KLASIFIKACIJA TROŠKOVA PO RAZLIČITIM KRITERIJIMA

Troškovi elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja vrijednosti u proces reprodukcije,

u ekonomskoj teoriji i praksi, klasifikuju se po nekoliko osnovnih kriterijuma, zavisno od ciljeva posmatranja te pojave. Svi kriterijumi klasifikovanja troškova zasnovani su na po-trebi upravljanja ovim podsistemom mezoekonomskog sistema, u smislu djelovanja na njihovu veličinu, strukturu i dinamiku.

Zavisno od neposrednih ciljeva posmatranja troškova kao ekonomske pojave, svaki od kriterijuma njihovog klasifikovanja cjelinu ovog podsistema ulaganja43 razlaže na po-jedine komponente, kojima se na odgovarajući način može da upravlja. Tako, prema glavnim kriterijumima klasifikovanja troškova, ova pojava razlaže se po elementima pro-izvodnje; mjestima njihovog nastanka; njihovoj vezanosti za proizvode; načinu njihovog prenošenja na proizvode; uslovljenosti proizvodnjom i njenom pripremom. Međutim, ekonomska teorija i praksa razlikuju još niz drugih klasifikovanja troškova, ali njihovo po-smatranje nema veći značaj za razumijevanje osnovnih zakonitosti u ponašanju ove po-jave. To su, obično, određena klasifikovanja troškova od knjigovodstvenog značaja, koji-ma je osnovni smisao u njihovom evidentiranju.

1. ELEMENTI PROIZVODNJE

Proces proizvodnje odvija se kao svojevrsna interakcija njena tri elementa: radne

snage, sredstava za rad i materijala. Svaki od elemenata proizvodnje na specifičan na-čin učestvuje u stvaranju novog upotrebnog kvaliteta - proizvoda. Pri tome gubi se njihov upotrebni kvalitet, čiji kvantitativni izraz su troškovi, odnosno finansijski predstavljeno trošenje.

Kombinacija elemenata proizvodnje podrazumijeva odgovarajući kvalitativni, kvanti-tativni i vremenski sklad, koji se obezbjeđuje funkcijom upravljanja i rukovođenja pona-šanjem mezoekonomskog sistema. To pretpostavlja unošenje u proizvodnju odgovara-juće vrste i količine svakog od elemenata proizvodnje, uz sinhronizaciju njihovog učešća u odvijanju proizvodnog postupka. Svaki od elemenata proizvodnje, svojim upotrebnim svojstvima, doprinosi odvijanju proizvodnog procesa, pri čemu se ne može vršiti njihova kvalitativna supstitucija. Zato je kvalitativna struktura elemenata proizvodnje - radna snaga, sredstva za rad i predmeti rada - nepromjenjiva, odnosno ne može se odvijati proces proizvodnje u bilo kojim uslovima privređivanja bez sva tri elementa proizvod-nje44.

Dok je kvalitativna struktura elemenata proizvodnje, u svom globalnom izrazu, kon-stantna, dotle se, usavršavanjem proizvodnih postupaka i organizacijom, mogu mijenjati i međusobno supstituisati dijelovi svake od tih komponenti. Isto tako, moguće su i supsti-tucije između pojedinih elemenata u kvantitativnom pogledu, odnosno dio troškova jed-nog elementa moguće je supstituisati troškovima drugog elementa proizvodnje, s ciljem racionaliziranja ukupnog trošenja po jedinici rezultata reprodukcije.

43

Kako se u podsistemu ulaza mezoekonomskog sistema javljaju dva osnovna oblika ulaganja: angažovanje i trošenje, ovaj drugioblik ulaganja je, u stvari, podsistem ili element ulaza datog sistema.

44 Samo u prvim počecima razvoja proizvodnje kao procesa prilagođavanja prirode čovjekovim potrebama

proizvodni proces mogao se zamisliti kao kombinacija dva elementa proizvodnje: radne snage i pred-meta rada. Prvom revolucijom u razvoju proizvodnih snaga - pronalaskom i upotrebom sredstava za rad - kvalitativna struktura elementa proizvodnje uspostavljena je u ovom smislu kako se danas poznaje.

84

S obzirom na specifičnosti troškova svakog od elemenata proizvodnje, potrebno ih je posebno analizirati i sagledati mogućnosti odgovarajućih postupaka upravljanja njihovim ponašanjem.

1.1. Troškovi materijala

Materijal predstavlja predmet rada, na kome se odvijaju određene fizičke i hemijske

promjene u pravcu dobijanja novog upotrebnog kvaliteta kojim se mogu zadovoljiti poje-dine potrebe društva. Pri tome, ekonomski posmatrano, vrijednost materijala prenosi se na novi proizvod u onom obimu koji je u njemu sadržan, kao količina društveno potreb-nog rada uloženog u njegovo proizvođenje45.

Upotrebni kvalitet materijala, koji je uslov za odvijanje proizvodnog procesa, pribavlja se u razmjeni za novac. U tom procesu razmjene utvrđuje se novčani izraz vrijednosti - cijena materijala čime se, pored utrošene količine, kvantitativno determiniše trošenje ovog elementa proizvodnje. Tako se troškovi materijala kvantitativno određuju u funkciji utrošaka i nabavnih cijena, što se može predstaviti obrascem: Tm= f (M; Cm) /3.7/ pri čemu je Tm = troškovi materijala; M = utrošci materijala, Cm = nabavna cijena po je-dinici utrošenog materijala.

Kako se u procesu proizvodnje određene vrste i količine proizvoda troši više vrsta materijala, koje se međusobno razlikuju ne samo po kvalitetu već i po nabavnim cijena-ma, visina troškova ovog elementa proizvodnje može se kvantitativno izraziti po obra-scu:

T M C M C M C M Cm m m n m i mi

n

n i

1 2

11 2

... /3.8/

pri čemu je M1 do Mn = utrošak pojedinih vrsta materijala; Cm1do Cmn

= nabavna cije-

na pojedinih vrsta materijala. Na visinu troškova materijala djeluju kako objektivni - prirodni, tehnički i društveni -

tako i subjektivni, odnosno organizacioni faktori. Svaka od tih grupa faktora djeluje i pre-ko veličine utrošaka i preko visine nabavnih cijena materijala, o čemu se mora voditi računa pri upravljanju ponašanjem ovog dijela podsistema ulaganja u reprodukciju. Isto tako, u procesu proizvodnje različito se troše pojedine komponente materijala, pri čemu se naročito razlikuje: osnovni, pomoćni i režijski materijal46.

Vrijednost utrošenog materijala, izražena u novcu, reprodukuje se kao prenesena vijednost ovog dijela sredstava za proizvodnju prodajom novog proizvoda. Zato njena veličina mora biti u skladu sa objektivno potrebnim radom u tom dijelu podsistema ulaza mezoekonomskog sistema, što se reguliše upravljanjem, kako nabavnom funkcijom, ko-ja se ispoljava u tržišnim odnosima razmjene materijala, tako i proizvodnom funkcijom, koja se ispoljava u tehnološkoj fazi ciklusa reprodukcije. Na taj način, reguliše se svaka od komponenti troškova materijala - utrošci (M) i nabavne cijene ovog elementa proiz-vodnje (Cm).

45

Iako se pod materijalom podrazumijevaju predmeti rada koje čovjek nalazi u prirodi i prilagođava svojim potrebama, sve više procesa proizvodnje zasniva se na preradi određenih materijalnih dobara koja su rezultat prethodnih proizvodnih procesa. To je rezultat društvene podjele rada, u kojoj se proizvodi jedne djelatnosti javljaju kao predmeti rada, odnosno materijal u drugoj djelatnosti.

46 O tome se opširnije govori u narednim dijelovima knjige, te se ovdje samo pominje taj aspekt trošenja

materijala radi kontinuiteta analize ovog dijela ulaza mezoekonomskog sistema.

85

U strukturi proizvedene vrijednosti, novčano izražene (C), troškovi materijala uče-stvuju, u velikom broju privrednih djelatnosti, sa znatnim procentom47, što posebno uslo-vljava potrebu upravljanja ovim dijelom podsistema ulaza mezoekonomskog sistema. To se naročito odnosi na troškove osnovnog materijala, koji su izraz vrijednosti utrošene si-rovine u njenoj primarnoj preradi48.

S obzirom na potrebu upravljanja ponašanjem troškova materijala, tehničkim i orga-nizacionim racionalizacijama moguće je ostvariti i određene supstitucije trošenja ovog elementa proizvodnje drugim. Tako se, uvođenjem novih sredstava za rad, sa visokim stepenom djelotvornosti, kao i uspostavljanjem savršenijih tehnoloških postupaka, može smanjiti trošenje materijala. Pri tome, supstituisani iznosi troškova materijala moraju biti veći od povećanog trošenja sredstava za rad (i, eventualno, radne snage), ako se želi ostvariti racionalizacija ulaganja vrijednosti u proces reprodukcije, odnosno poboljšanje kvaliteta ekonomije određenog preduzeća..

1.2. TroŠkovi sredstava za rad

Kako se sredstva za rad postavljaju između radne snage i materijala, povećavajući

proizvodnu snagu rada, njihova uloga u proizvodnji je u višekratnoj upotrebi, a ne u stvaranju materijalne strukture novog proizvoda. U tome je i razlika između ova dva ma-terijalna elementa proizvodnje49, jer i jedan i drugi svoju vrijednost prenose na novi proiz-vod onoliko koliko je u njima sadržano objektivno potrebnog rada.

Preduzeća kao mezoekonomski sistemi pribavljaju upotrebni kvalitet sredstava za rad u razmjeni za novac. U procesu razmjene utvrđuje se novčani ekvivalent u vidu cije-ne sredstava za rad koja su za njihovog proizvođača finalni proizvod. Na taj način se tro-škovi sredstava za rad kvantitativno determinišu u funkciji utrošaka i nabavnih cijena, odnosno po obrascu: Ti= f (I; Ci) /3.9/ pri čemu je Ci = nabavna cijena po jedinici sredstava za rad.

U procesu proizvodnje koji se odvija u mezoekonomskom sistemu učestvuje više vr-sta i jedinica sredstava za rad, koja se međusobno razlikuju kako po upotrebnim kvalite-tima, tako i po nabavnim cijenama. Otuda se veličina troškova ovog elementa proizvod-nje može izražavati po obrascu:

1 2i 1 2

1

T ...n j

n

i i n i j ij

I C I C I C I C

/3.10/

pri čemu su I1 do In = utrošci pojedinih vrsta sredstava za rad; Ci1do Cin

= nabavne

cijene pojedinih vrsta sredstava za rad.

47

Značajan broj privrednih, a naročito proizvodnih organizacija, u strukturi vrijednosti proizvoda ima i preko 50 procenata utrošene vrijednosti materijala. Pri tome nije zanemariv ni broj organizacija u kojima troškovi materijala učestvuju sa 80 procenata u vrijednosti proizvodnje.

48 Pod primarnom preradom podrazumijeva se obično industrijska proizvodnja u kojoj se nad predmetima

rada obavlja samo početni proces njihovog prilagođavanja potrebama čovjeka. Tek u daljoj preradi ovi predmeti rada biće obrađeni za finalnu ili reprodukcionu potrošnju. To se može ilustrovati primjerom predionica pamuka ili vune, topionica raznih ruda metala, klanica stoke i sl.

49 Dok se materijal troši jednokratnom upotrebom, gubeći svoju upotrebnu vrijednost prvim unošenjem u

proizvodnu fazu ciklusa reprodukcije, dotle sredstva za rad svoju upotrebljivost zadržavaju kroz više uzastopnih proizvodnih procesa, sve do konačnog dotrajavanja. Prema tome, razlika između ova dva materijalna elementa proizvodnje je u namjeni koju im daje proizvođač, upotrebljavajući ih u proizvodnim procesima.

86

Kako se sredstva za rad troše postepeno, prenoseći dio po dio svoje vrijednosti na novi proizvod, postavlja se teorijski i praktični problem utvrđivanja iznosa njihovog troše-nja za svaku vrstu ili jedinicu proizvoda. Ovo tim prije što se veličina utrošaka sredstava za rad u jednom proizvodnom procesu ne može egzaktno utvrditi, s obzirom na okolnost što se njihova upotrebna vrijednost zadržava kroz više proizvodnih procesa50. Zato se ovo trošenje sredstava za rad posmatra kao pretpostavljeno.

Reprodukovanje utrošenih sredstava za rad ostvaruje se realizacijom proizvoda do-bijenih pomoću njih, jer je u strukturi proizvedene vrijednosti i dio prenesene vrijednosti ovog elementa proizvodnje, izražen u obliku amortizacije. Pri tome, iznos amortizacije sredstava za rad odgovara društveno potrebnom radu uloženom u alikvotni dio51 toga elementa proizvodnje.

Kako se momenat započinjanja i završavanja upotrebe jednog sredstva za rad vre-menski znatno razlikuju, to se i izrada prvog i posljednjeg proizvoda pomoću njega vre-menski distanciraju. Zato se prenošenje odgovarajućeg iznosa amortizacije toga sred-stva za rad na proizvode obavlja uz pretpostavku o ukupnom vijeku upotrebe i broju jedi-nica proizvoda koji se pomoću njega mogu izraditi. U tom smislu, kvantitativni izraz toga raspoređivanja može se dati i u obrascu:

TS

Hihi /3.11/

pri čemu je Tih = godišnji iznos troškova sredstava za rad, Si = angažovana sredstva u sredstvima za rad, H = vijek upotrebe datog sredstva za rad.

Želi li se izračunati iznos troškova sredstava za rad po jedinici proizvoda u jednoj go-dini, primjeniće se sljedeći obrazac:

TT

Qiqih /3.12/

pri čemu je Tq = trošak sredstava za rad po jedinici proizvoda; Q = obim proizvodnje. U vezi sa vremenskom dimenzijom, koja je relevantna za trošenje sredstava za rad,

postavlja se problem njihovog odgovarajućeg reprodukovanja realizacijom proizvoda u razmjeni za novac. Naime, ukoliko se u vijeku upotrebe sredstava za rad ne proizvode predviđena, tehnički moguća količina proizvoda, sredstvo za rad će zastarjeti, a da se ne reprodukuje njegova vrijednost. Zato je regulisanje ponašanja ovog dijela podsistema ulaza mezoekonomskog sistema u nadležnosti funkcija upravljanja i rukovođenja, kojim se utiče na korišćenje proizvodne mogućnosti - kapaciteta - sredstava za rad.

Savremena proizvodnja podrazumijeva sve veću zastupljenost troškova sredstava za rad u strukturi vrednosti proizvodnje, što je izraz razvoja proizvodne snage rada. Otuda upravljanje ovim podsistemom ulaza mezoekonomskog sistema dobija sve više na zna-čaju, što se posebno iskazuje preko organizacionih mjera u pravcu potpunijeg korišćenja kapaciteta sredstava za rad52.

50

Vijek upotrebe sredstava za rad duži je od ciklusa proizvodnje određenog proizvoda, što uslovljava pojavu da se vrijednost ovog elementa proizvodnje prenosi na veći broj jedinica rezultata reprodukcije. Na primjer, jednom šivaćom mašinom može se sašiti i po nekoliko hiljada odjevnih predmeta u industriji tekstilne konfekcije, pri čemu se ne zna koliki dio troškova tog sredstva za rad otpada na jedinicu proizvoda dok se ne završi upotreba te mašine njenim fizičkim ili ekonomskim dotrajavanjem.

51 S obzirom na pretpostavljeno trošenje sredstava za rad, svaki proizvod u sebi sadrži otpadajući -

alikvotni - dio vrednosti toga elementa proizvodnje, što se utvrđuje na osnovu pretpostavljenog vijeka upotrebe dotične mašine i predviđenog broja jedinica koje se pomoću nje mogu proizvesti.

52 O tome opširnije videti u posebnom dijelu knjige.

87

1.3. Troškovi radne snage Radna snaga se javlja kao jedan od elemenata proizvodnje, čije trošenje podrazu-

mijeva odvijanje procesa rada. U tom procesu rada ostvaruje se pokretanje materijalnih elemenata proizvodnje u smislu prenošenja njihove vrijednosti na novi proizvod, kao i stvaranje nove vrijednosti u vidu dohotka .

Konkretno preduzeće kao mezoekonomski sistem, upotrebnu vrijednost radne snage za obavljanje svoga poslovanja pribavlja zapošljavanjem radnika u preduzeće53. Pri to-me, radnici se u procesu proizvodnje, odnosno procesu rada ispoljavaju trošenjem svoje radne snage, a neki od njih su nosioci funkcija upravljanja i rukovođenja sredstvima i re-zultatima reprodukcije. Utrošena radna snaga radnika reprodukuje se isplatom zarada za izvršeni rad, koja predstavlja novčani izraz vrijednosti ovog elementa proizvodnje. Za-to se zarade radnika, u kalkulativnom smislu54, tretiraju kao novčani multiplikatori utroša-ka radne snage, što asocira na cijene ostalih utrošaka ovog elementa proizvodnje i nji-hovih novčanih ekvivalenata, što se može predstaviti po obrascu: Tl = f (L; Cl) /3.13/ pri čemu je Tl = troškovi radne snage; L = utrošci radne snage, odnosno rad; Cl = za-rade po jedinici rada, odnosno novčani izraz vrijednosti radne snage koja je utrošena u datom procesu rada. .

U procesu proizvodnje različito se troše pojedini oblici radne snage, u skladu sa teh-ničkom podjelom rada. Tako se razlikuju ova trošenja na pojedinim poslovima i to: troškovi radne snage na poslovima izrade; troškovi radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji; troškovi radne snage na režijskim poslovima55.

Trošenje radne snage po različitim komponentama ovog elementa proizvodnje, kao na primjer po vrstama i stepenima kvalifikovanosti, ili u vezi sa grupama srodnih poslova (funkcijama), može se kvantitativno izraziti po obrascu:

T L C L C L C L Cl l l n l i li

n

n

1 2

11 2

... /3.14/

pri čemu je Ll do Ln = utrošci pojedinih vrsta radne snage, odnosno različiti procesi ra-da; CI1

do CIn= zarade po jedinici različitih vrsta rada.

Vrijednost utrošene radne snage izražena kroz zaradu radnika reprodukuje se kao dio novostvorene vrijednosti u realizovanoj cijeni proizvodnje. Zato njena veličina mora biti u skladu sa objektivno potrebnim radom u tom dijelu podsistema ulaza mezoeko-nomskog sistema, što se reguliše upravljanjem i rukovođenjem ponašanjem u proizvod-nji, kao i procesom raspodjele dohotka56. U tom procesu upravljanja trošenjem radne

53

Radnici se zapošljavaju u dato preduzeće posredstvom tzv.berze rada. 54

Kada se sačinjava kalkulacija (obračun) cijene koštanja proizvoda, zarade radnika se tretiraju kao novčani izraz vrijednosti utrošene radne snage, odnosno kao "cijena" rada. Takav pristup je nužan zbog upravljanja ponašanjem mezoekonomskog sistema, pri čemu se nastoji da se trošenje elemenata proizvodnje svede na objektivno potreban rad po jedinici proizvoda.

55 O ovom aspektu razlikovanja trošenja radne snage govori se opširnije u drugim dijelovima ove knjige, a

ovde se čini samo osvrt na to radi kontinuiteta analize troškova kao dijela podsistema ulaza mezoekonomskog sistema.

56 Zarade radnika, s obzirom na to što se ne odnose samo na izvor za reprodukovanje radne snage već i

na pitanja čovjeka u društvu, predstavljaju i komponentu dohotka kao neto rezultata reprodukcije. Zato se ne može odvojiti problem zarada od pitanja raspodjele dohotka, kada se proces društvene reprodukcije posmatra u njegovoj kompletnosti.

88

snage teži se podizanju nivoa proizvodne snage rada, što se posebno efikasno postiže odgovarajućom supstitucijom živog rada minulim radom u sredstvima za proizvodnju. Ova supstitucija, uglavnom, odnosi se na uvođenje mašinskog rada na težim, fizičkim poslovima. Time se zamjenjuje trošenje radne snage trošenjem mašina na poslovima koji negativno djeluju na čovjekovu fiziološku, psihološku i sociološku konstituciju, što omogućuje, pored porasta produktivnosti, humanizaciju rada, odnosno prilagođavanje rada čovjeku.

2. MJESTA NASTANKA

Proces proizvodnje u okviru mezoekonomskog sistema odvija se na osnovu tehničke

podjele rada, pri čemu se posebno organizuju poslovi pripreme i proizvodnog izvršenja. Na taj način se i trošenje elemenata proizvodnje locira prema osnovnim organizacionim dijelovima procesa reprodukcije - režiji i izradi proizvoda.

Klasifikovanje troškova prema mjestu nastanka podrazumijeva njihovo razlaganje na dva osnovna organizaciona segmenta mezo-ekonomskog sistema, i to:

podsistem režijskih poslova i podsistem proizvodnog izvršenja. U podsistemu pripreme57 nastaju određeni troškovi elemenata proizvodnje nezavisno

od pojave proizvoda ili drugog učinka mezoekonomskog sistema. Tek nakon proizvod-nog izvršenja ovaj dio ulaganja doći će do izražaja, jer se izrada proizvoda odvija efika-snije na osnovu dobro organizovane pripreme, koja podrazumijeva i trošenje elemenata proizvodnje za njeno obavljanje. Zato se ovaj dio podsistema ulaganja mezoekonom-skog sistema naziva režijsko58 trošenje.

Kako se podsistem pripremno-završnih poslova odlikuje složenošću, režijski troškovi se diferenciraju po pojedinim segmentima organizacije poslovanja, kao što su:

troškovi pogonske režije;

troškovi razmjenske režije i

troškovi upravne režije. U ovu grupu troškova svrstavaju se sljedeće karakteristične veličine ulaganja u pod-

sistemu pripreme proizvodnje:

troškovi materijala na pripremno-završnim poslovima,

troškovi radne snage na poslovima rukovođenja i upravljanja,

troškovi radne snage na poslovima projektovanja, konstrukcije i kontrole proiz-voda,

troškovi radne snage na komercijalnim, finansijskim, kadrovskim i sličnim op-štim poslovima,

troškovi sredstava za rad u uslovima vremenske amortizacije, i sl. Druga grupa u okviru ove podjele odnosi se na poslove proizvodnog izvršenja. To su

troškovi izrade, koji nastaju na poslovima neposredne proizvodnje, odnosno u tehnolo-

57

Pripremno-završni poslovi u organizaciji poslovanja, u cilju pojednostavljenja izražavanja, obično se nazivaju samo priprema, jer se ukupna režija proizvodnje sastoji pretežno iz poslova pripremanja, dok se poslovi kontrole u tom smislu podrazumijevaju kao sastavni dio ovog podsistema. Tome treba dodati i poslove rukovođenja i upravljanja.

58 Pod režijom se uglavnom, podrazumijevaju poslovi pripremno-završnog karaktera, u koje se ubrajaju

poslovi u vezi sa organizovanjem proizvodnog izvršenja - upravljanje, rukovođenje, komercijalni, finansijski, projektantski, kontrolni i sl. poslovi.

89

škim fazama ciklusa reprodukcije i neposredno su vezani za proizvodni proces. U ovu grupu ubrajaju se troškovi: osnovnog materijala, pomoćnog materijala, pogonske energije, radne snage na tehnološkim poslo-

vima,

radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji,

sredstava za rad koja neposredno učestvuju u procesu proizvodnje i tro-še se u srazmjeri sa dinamikom obi-ma proizvodnje.

Smisao podjele troškova na režijske i proizvodne sastoji se u potrebi i mogućnosti upravljanja ovim dijelom podsistema ulaganja u okviru mezoekonomskog sistema. Na taj način omogućuje se da se opravdanost režijskih troškova provjerava kroz efikasnost proizvodnog izvršenja, u kome dolazi do izražaja svrsishodnost i racionalnost obavljene pripreme. A osnovni motiv tehničke podjele rada na podsisteme pripreme i izvršenja je-ste u težnji da se sa što manjim trošenjem (i, svakako, angažovanjem) ostvari određeni obim i kvalitet proizvodnje. Tako se ulaganje u podsistem režije opravdava principom or-ganizacije: dobro obavljena priprema, pola učinjenog59.

Organizacijom priprema utiče se i na proizvodne troškove, jer se u tom dijelu mezoe-konomskog sistema projektuju i kontrolišu karakteristike proizvoda, obavlja izbor materi-jala i sredstava za rad i raspoređivanje radnika na pojedine poslove, kao i kontrola cje-lokupnog tehnološkog postupka. Pored toga, upravljanje proizvodnim troškovima podra-zumijeva racionalno raspolaganje elementima proizvodnje u tehnološkoj fazi ciklusa re-produkcije, odnosno uvažavanje normativa koji su utvrđeni u pripremnoj fazi poslovanja.

3. VEZANOST ZA NOSIOCE

Kako se u okviru konkretnog mezoekonomskog sistema, obično, proizvodi više vrsta

proizvoda na osnovu zajedničke pripremno-završne aktivnosti, kao i pomoću zajedničkih sredstava za rad, jedinstvenog izvora energije i u okviru istog podsistema organizacije60, postavlja se metodološki problem raspoređivanja ovog dijela ulaganja elemenata proiz-vodnje na svaku od grupa i jedinica proizvoda. Pri tome, jedan dio ukupnih troškova ele-menata proizvodnje može se vezivati za svaku vrstu i jedinicu proizvoda posebno, dok se drugi dio ovog oblika ulaganja javlja kao zajednički za više vrsta i jedinica proizvoda, pa čak i za cijelu produkciju unutar konkretnog mezoekonomskog sistema. Na toj osnovi troškovi se dijele na dvije skupine, i to:

(1) pojedinačni troškovi, i (2) zajednički troškovi. Ova podjela troškova na pojedinačne i zajedničke ima svoj značaj za utvrđivanje cije-

ne koštanja proizvoda, kao i za upravljanje ovim dijelom podsistema ulaganja elemenata proizvodnje, te se u ekonomskoj teoriji i praksi često upotrebljava. Njena uloga je od po-sebne važnosti pri izboru metoda kalkulacije cijene koštanja proizvoda u uslovima ra-

59

Nije rijedak slučaj u konkretnim mezoekonomijama da im je, na primjer, u poređenju sa drugim proizvodnim sistemima, efikasnost na poslovima proizvodnog izvršenja veća, ili jednaka, dok se ukupni kvalitet njihove ekonomije pogoršava neefikasnom organizacijom. To je slučaj, na primjer, sa uporedbom jamske i rudničke produktivnosti, koje se u mnogim mezoekonomskim sistemima međusobno razlikuju upravo zbog razlika u efikasnosti u podsistemu pripremno-završnih poslova.

60 Mezoekonomski sistem, kao složena organizaciona pojava, tehničkom podjelom rada razlaže se na

pogone, radionice, službe, sektore i druge podsisteme. U svakom od njih nastaju različite vrste troškova, koji se, u krajnjoj instanci, reprodukuju prodajom proizvoda.

90

znorodne proizvodnje, pri čemu se ova podjela vrlo usko dodiruje sa klasifikovanjem tro-škova na direktne i indirektne61.

(1) Pojedinačni troškovi. Pod pojedinačnim troškovima podrazumijevaju se ona troše-nja koja su nastala kao neposredna posljedica izrade određene jedinice proizvoda. Oni su posljedica utrošaka elemenata proizvodnje - uglavnom, materijala i radne snage - posebno vezanih za određenu jedinicu proizvoda i mogu se predvijeti u okviru tehnolo-ške pripreme kao normirana veličina. U ovu grupu ubrajaju se troškovi:

osnovnog materijala,

pomoćnog materijala, koji svojom supstancom ulazi u strukturu proizvoda62,

radne snage na tehnološkim operacijama, koje nisu mehanizovane. Pri izvođenju ove, kao i ostalih klasifikacija troškova, mora se imati na umu zakoni-

tost razvoja mezoekonomskog sistema. Na određenim stepenima razvijenosti konkretne ekonomije, jedne vrste utrošaka, pa prema tome i troškova, mogu se neposredno vezi-vati za svaku jedinicu proizvoda. To je slučaj sa troškovima radne snage na poslovima izrade, odnosno u tehnološkoj fazi proizvodnje, kada je u pitanju pretežno ručni, ili ruč-no-mašinski rad. Međutim, na višem stepenu razvijenosti konkretne mezoekonomije, rad radnika zamjenjuje se sve više mašinskim radom, te se radnikova uloga svodi na kontro-lu. Na taj način, pojedinačni troškovi preobražavaju se u zajedničke, te se trošenja radne snage na tehnološkim poslovima, u takvim uslovima, ne mogu normirati.

(2) Zajednički troškovi. Savremeno organizovana, a naročito industrijska proizvodnja, odlikuje se izradom većeg broja vrsta i jedinica proizvoda na osnovu jedinstvene pripre-me i jedinstvenog tehnološkog postupka, pomoću istih sredstava za rad i djelovanjem istih radnika. Zato se veći dio troškova, nastalih u vezi s tom proizvodnjom, ne može precizno razlučiti po vrstama i jedinicama proizvoda već se javljaju kao zajednički. Oni nastaju ne samo u fazi pripreme nego i na tehnološkim poslovima, jer se proces proiz-vodnje sve više odlikuje visokim stepenom mehanizacije, pa čak i automatizacije, te u kvantitativnoj strukturi trošenja sve više dominiraju zajednički troškovi.

Skupina zajedničkih troškova, u ekonomskoj teoriji i praksi, nosi naziv opšti, za razli-ku od pojedinačnih, koji imaju karakter posebnih trošenja. U ovu skupinu se ubrajaju troškovi: režijskog materijala, radne snage na režijskim poslovima,

svih sredstava za rad, sem specijal-nih alata u pojedinačnoj proizvodnji, i sl.

Osnovne karakteristike zajedničkih troškova su u tome što se ne mogu precizno vezi-vati za pojedine proizvode i što se ne mogu normirati po jedinici proizvoda. Upravljanje ovim dijelom troškova podrazumijeva efikasnu organizaciju pripremno-završnih poslova i obezbjeđenje njihovog reprodukovanja što većim obimom proizvodnje na osnovu zajed-ničke pripreme.

61

Podjela troškova na direktne i indirektne veoma je bliska razlikovanju ovog oblika ulaganja na pojedinačne i zajedničke.

62 Dok određeni dio pomoćnog materijala svojom supstancom ulazi u sastav novog proizvoda, drugi dio se

javlja kao uslov odvijanja proizvodnje. Tako se u strukturi proizvoda javljaju boje, začini, punila i sl. dok se pogonska energija, tehnološko gorivo i sl. javljaju, uglavnom, kao uslovi za odvijanje proizvodnje, a ne ulaze u sastav proizvoda.

91

4. NAČIN OBRAČUNA PO NOSIOCIMA Trošenje elemenata proizvodnje u procesu reprodukcije nastaje s ciljem dobijanja

određenih proizvoda ili usluga. Utrošene vrijednosti proizvodnih elemenata sadržane su u proizvodima i drugim učincima63, čijom realizacijom na tržištu, ili u drugim oblicima raz-mjene, reprodukuju se ova ulaganja. Zato se proizvodi i usluge javljaju kao nosioci tro-škova, te ih je nužno utvrđivati za svaku vrstu i jedinicu, kako bi se njihovo reprodukova-nje prodajnom cijenom na adekvatan način obezbjedilo. A takva potreba za odgovaraju-ćim prenošenjem troškova na proizvode proističe iz okolnosti što se pojedine količine, vrste i jedinice proizvoda prodaju različitim kupcima, koji su spremni da, u cijeni proizvo-da, plate samo društveno potreban rad u njima sadržan. To, drugim riječima, znači da su proizvođači upućeni na što preciznije raspoređivanje troškova po pojedinim nosioci-ma, kako ne bi došlo do prelivanja ulaganja sa jednih na druge proizvode, pošto kupci, koji treba da, tržišnom cijenom, reprodukuju utrošene vrijednosti, ne bi prihvatili da plate povećano opterećenje. Otuda se ova problematika raspoređivanja troškova po nosioci-ma - proizvodima i uslugama - posebno razmatra u okviru metodologije utvrđivanja cije-ne koštanja, odnosno u poglavlju u kalkulacijama (Glava VI ove knjige).

S obzirom na mogućnost prenošenja troškova elemenata proizvodnje na nosioce, razlikuju se dvije osnovne skupine ovog oblika ulaganja. To su:

(1) direktni troškovi, i (2) indirektni troškovi.

Ove dvije grupe troškova elemenata proizvodnje prekrivaju cijelu oblast trošenja u okviru podsistema ulaganja, kao i ostale podjele, s tim što imaju veliku sličnost sa skupi-nama iz prethodne klasifikacije. Međutim, ipak postoje određene, suptilnije razlike, zbog kojih se ova klasifikacija tretira posebno.

(1) Direktni troškovi. Osnovna karakteristika direktnih troškova sastoji se u mogućno-sti njihovog neposrednog prenošenja po pojedinim nosiocima - proizvodima i usluga-ma. To podrazumijeva mogućnost odmjeravanja dijela društvenog fonda rada uloženog u izradu svake vrste proizvoda u okviru proizvodnog programa datog mezoekonomskog sistema.

U ovu grupu ubrajaju se, uglavnom troškovi: osnovnog materijala, pomoćnog materijala,

radne snage na poslovima izrade, radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji64.

Ove vrste troškova mogu se posebno obračunavati za svaku grupu proizvoda koji se izrađuju u okviru konkretnog mezoekonomskog sistema, u skladu sa njihovom uslovlje-nošću proizvodnjom datih učinaka. Na taj način precizno se utvrđuje dio cijene koštanja, kao izraz društveno potrebnog ulaganja u izradu datih proizvoda.

(2) Indirektni troškovi. U ovu grupu troškova ubrajaju se sva ona trošenja elemenata proizvodnje koja se ne mogu utvrđivati za pojedine vrste proizvoda posebno, jer nastaju kao posljedica pripreme i izrade zajedno više jedinica i grupa proizvodnih učinaka. To su troškovi koji nastaju u vezi sa organizovanjem poslovanja bilo na nivou cijelog mezoeko-

63

Pored proizvoda, mezoekonomski sistemi tržištu i drugim vidovima razmjene isporučuju usluge, koje imaju karakter upotrebnog kvaliteta za podmirivanje reprodukcionih i finalnih potreba društva.

64 Kao što je prethodno rečeno, trošenja radne snage na poslovima izrade, odnosno na tehnološkim

operacijama, sve više se preobražavaju u aktivnosti slične pripremno-završnim radovima, što je posljedica mehanizovanja i automatizovanja proizvodnih operacija.

92

nomskog sistema, bilo u pojedinim organizacionim podsistemima - pogonima, sektori-ma, službama, radionicama, odjeljenjima i sl.

Kao indirektni troškovi obično se javljaju sljedeće vrste trošenja elemenata proizvod-nje:

troškovi materijala na pripremno-završnim poslovima,

troškovi radne snage na režijskim poslovima,

troškovi sredstava za rad - amortizacija - u uslovima vremenskog obračunava-nja, i sl.

Ovi troškovi utvrđuju se u ukupnom iznosu na nivou pojedinih organizacionih dijelo-va, na kojima su nastali, ili na nivou cijelog mezoekonomskog sistema, ako se odnose na pripremno-završne poslove na tom nivou, a zatim se, posredstvom određenih račun-skih postupaka, raspoređuju po nosiocima - proizvodima ili uslugama. Svakako, ovi ra-čunski postupci za raspoređivanje indirektnih troškova po pojedinim proizvodima nisu precizni, ali služe kao metodološko riješenje da se pojedini učinci što adekvatnije optere-te dijelom uloženog rada. Na taj način obezbjeđuje se određena orijentacija na tržištu, u razmjeni proizvoda.

Utvrđivanje troškova po nosiocima ima za cilj da se ocijeni koliko i kojih troškova je nastalo u zavisnosti od proizvodnje pojedinih vrsta i jedinica proizvoda. Na osnovu toga mogu se preduzimati mjere za otklanjanje neopravdano nastalih troškova, odnosno za snižavanje cijene koštanja, što predstavlja jednu od komponenti upravljanja ovim dijelom ulaganja u proces reprodukcije.

Raspoređivanjem troškova po nosiocima, što predstavlja postupak utvrđivanja cijene koštanja proizvoda65, mezoekonomski sistem služi se u politici formiranja prodajnih cije-na pri nastupanju na tržištu na strani ponude. Naime, iako se tržišne cijene formiraju pod dejstvom ponude i tražnje, cijena koštanja proizvoda predstavlja osnovu za orijentaciju proizvođača pri zauzimanju stava na tržištu u mehanizmu ponude i tražnje. Na osnovu utvrđene visine cijene koštanja proizvođač će moći da, upoređivanjem s tržišnim cijena-ma, napusti proizvodnju onih proizvoda čija proizvodnja uslovljava gubitak ili nedovoljan pozitivan rezultat, a da jača proizvodnju onih proizvoda na kojima ostvaruje veću pozitiv-nu razliku između prodajne cijene i cijene koštanja. Tako se ostvaruje nadzor nad racio-nalnošću trošenja elemenata proizvodnje i izbora proizvodnog programa.

5. USLOVLJENOST PROIZVODNJOM I

NJENOM PRIPREMOM U ekonomskoj teoriji i praksi najčešće se tretira podjela troškova koja počiva na krite-

rijumu uslovljenosti njihove visine i dinamike veličinom i dinamikom proizvodnje i njene pripremljenosti. Naime, proces proizvodnje u savremenim uslovima privređivanja podra-zumijeva uspostavljanje određenog kapaciteta, što predstavlja oblik proizvodne pripre-me, izražen u manjoj ili većoj koncentraciji rada sadržanog u sredstvima za rad. Pokre-tanje tako uspostavljenog kapaciteta zahtijeva odgovarajuću organizaciju korišćenja pro-izvodnih mogućnosti konkretnog mezoekonomskog sistema. Tek nakon tako izvršene opšte i posebne pripreme nastaje proizvodno izvršenje, koje rezultira u određenim pro-izvodima, čijom realizacijom se može reprodukovati ukupno ulaganje elemenata proiz-vodnje. Na toj osnovi klasifikuju se troškovi na: 65

Metodologija utvrđivanja cijene koštanja proizvoda posebno se tretira, na osnovu ovih teorijskih postavki, u glavi VI.

93

(1) fiksne, (2) relativno fiksne i

(3) proporcionalne,

upravo prema tome da li su uslovljeni: kapacitetom (1), organizacijom njegovog kori-šćenja (2) ili proizvodnjom, odnosno proizvodnim izvršenjem (3).

(1) Fiksni troškovi. Visina fiksnih troškova uslovljena je veličinom uspostavljenog ka-paciteta i ne mijenja se u dinamici njegovog korišćenja. To proističe iz okolnosti što su oni rezultat osnovne pripreme proizvodnje - uspostavljanja kapaciteta - u koju je izvrše-no angažovanje vrijednosti u sredstvima za rad i drugim oblicima pripremljenosti. Tako koncentrisana količina opredmećenih vrijednosti neumitno se troši nezavisno od izrade proizvoda, s obzirom na karakteristike sredstava za rad66 kao elementa proizvodnje, ko-ja predstavljaju osnovu takve proizvodne sposobnosti mezoekonomskog sistema.

U ovu grupu ubrajaju se troškovi:

sredstava za rad, u uslovima vremenske amortizacije,

režijskog materijala na nivou ukupnog mezoekonomskog sistema,

radne snage na režijskim poslovima na nivou cijelog mezoekonomskog siste-ma.

Svi ovi troškovi odlikuju se nepromjenljivošću svoje visine u funkciji dinamike obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta mezoekonomskog sistema, jer nastaju kao izraz globalne pripreme proizvodnje. Otuda se njihova visina po jedinici proizvoda mijenja obr-nuto srazmjerno promjenama obima proizvodnje u okviru uspostavljenog kapaciteta.

Upravljanje ponašanjem ovog dijela troškova podrazumijeva obezbjeđenje što potpu-nijeg korišćenja kapaciteta, čime se njihov iznos po jedinici ostvarene proizvodnje svodi na najmanju mjeru. Isto tako, na visinu ovih troškova po jedinici proizvoda može se uti-cati anticipativno - pri odlučivanju o veličini kapaciteta koji će se uspostaviti. Međutim, ta-da se mora imati na umu i rizik nemogućnosti korišćenja tako uspostavljenog proizvod-nog kapaciteta, što bi uslovilo veoma visoke ukupne fiksne troškove, koji bi se raspore-đivali na manji obim proizvodnje od mogućeg. Na taj način, pojavio bi se problem repro-dukovanja tako visokih troškova prodajnom cijenom proizvoda, koja se formira pod dej-stvom odnosa ponude i tražnje, odnosno kao izraz objektivno potrebnog rada sadržanog u datim proizvodima.

(2) Relativno fiksni troškovi. Kako uspostavljeni kapacitet konkretnog mezoekonom-skog sistema predstavlja samo opšti uslov proizvodnje, njegovo pokretanje, odnosno ko-rišćenje, podrazumijeva posebnu pripremu za svaku vrstu ili grupu proizvoda. A svaka ova posebna priprema uslovljava i pojavu određenih troškova. Njihova visina je u funkciji obima tako izvršenih posebnih priprema, koje su izraz razlaganja ukupnog proizvodnog kapaciteta na veći ili manji broj zona, odnosno slojeva proizvodnje, koje se javljaju u vi-du: serija, modela, tipova, dimenzija i drugih grupa proizvoda. Zato se za ove troškove kaže da su u funkciji organizacione strukture korišćenja kapaciteta.

Promjena obima proizvodnje u okviru date zone neće usloviti mijenjanje iznosa rela-tivno fiksnih troškova uslovljenih njenom pripremom. Zato su ovi troškovi u okviru pojedi-nih zona obima proizvodnje fiksni. Međutim, uvođenjem novih zona obima poizvodnje, u okviru datog kapaciteta mezoekonomskog sistema, doći će do pojave novih troškova ove vrste. Tako se relativno fiksni troškovi mijenjaju pri određenim promjenama obima

66

Kako se sredstva za rad odlikuju višekratnom upotrebljivošću, odnosno troše se kroz višeuzastopnih ciklusa proizvodnje proizvoda, njihova uloga sastoji se i u formiranju trajnijeosnove mezoekonomskog sistema. Otuda se ovaj dio vrijednosti naziva osnovna sredstva.

94

proizvodnje - uvođenjem novih zona - te dobijaju karakter promjenjivih, odnosno varija-bilnih troškova67.

U ovu grupu ubrajaju se sljedeći troškovi:

režijskog materijala na nivou organizacionih podsistema, odnosno pojedinih slojeva - zona - korišćenja kapaciteta,

radne snage na pripremno-završnim poslovima uspostavljanja pojedinih sloje-va korišćenja kapaciteta (konstrukcija novog modela proizvoda i sl.),

pojedinih vrsta sredstava za rad, kao što su specijalni alati68, nabavljenih u funkciji pripreme date zone korišćenja kapaciteta.

Ovi troškovi su, u okviru određene zone, čijom pripremom su uslovljeni, fiksni u ukupnom iznosu, ali se po jedinici proizvoda njihov iznos mijenja obrnuto proporcionalno promjenama obima proizvodnje. Ali, kada se stepen korišćenja kapaciteta mezoeko-nomskog sistema mijenja u pravcu uvođenja novih slojeva proizvodnje, ovi troškovi se mijenjaju. Otuda se, pri upravljanju ponašanjem ovog dijela troškova, vodi računa o mo-gućnosti razlaganja određenog njihovog iznosa na veći broj jedinica proizvoda, što omo-gućuje snižavanje cijene koštanja. Isto tako, pri uvođenju novog sloja korišćenja kapaci-teta - nove serije ili modela proizvoda - vodi se računa o tome da obim proizvodnje u toj zoni omogući reprodukovanje relativno fiksnih troškova uslovljenih tom posebnom pri-premom.

(3) Proporcionalni troškovi. Neposredna izrada proizvoda, na osnovu uspostavljenog kapaciteta i organizovanja njegovog iskorišćenja, uslovljava pojavu samo određene vr-ste troškova, koji su uslovljeni svakom novom jedinicom proizvoda i koji se mijenjaju u upravnoj srazmjeri sa promenama obima proizvodnje. To su, uglavnom troškovi:

osnovnog materijala,

pomoćnog materijala,

radne snage na poslovima izrade, u uslovima pretežno ručne i ručno-mašinske proizvodnje69,

radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji. Proporcionalni troškovi, koji se kreću u upravnoj srazmjeri sa promjenama obima

proizvodnje kada se posmatraju u njihovom ukupnom iznosu, po jedinici proizvoda su konstantna veličina. Značajna karakteristika ovih troškova jeste i njihovo utvrđivanje za svaku jedinicu proizvoda, što se mora uvažavati u vezi sa upravljanjem ponašanjem ovog dijela trošenja elemenata proizvodnje. Tako, racionalizovanje ovog dijela trošenja podrazumijeva njihovo normiranje još u fazi tehnološke pripreme, kao i kontrolisanje odr-žavanja tako normiranih veličina pri izradi svake jedinice ili grupe proizvoda.

S obzirom na uslovljenost visine ovih troškova količinom proizvoda, za njih se može reći da se javljaju i kreću u funkciji obima proizvodnje. Zato su oni potpuno otklonjivi u uslovima obustavljanja proizvodnje, što nije slučaj sa fiksnim i relativno fiksnim troškovi-

67

Relativno fiksni troškovi, zajedno sa proporcionalnim, čine grupu varijabilnih troškova, o čemu se opširnije govori u trećoj glavi ove knjige.

68 Proizvodnja određene vrste proizvoda - serije, modela, tipa, dimenzije i sl. - često iziskuje izradu ili

nabavku specijalnih alata, koji se upotrebljavaju samo u toj prilici, te njihova vrijednost predstavlja trošak samo toga sloja korišćenja kapaciteta mezoekonomskog sistema.

69 Troškovi radne snage na tehnološkim operacijama su, uglavnom, proporcionalnog karaktera, kada se

radi o nižim stepenima opremljenosti (mehanizovanosti). Međutim, visoko-mehanizovana ili automatizovana proizvodnja uslovljava potrebu samo kontrole procesa, te se trošenje radne snage na poslovima izrade preobražava u kategoriju fiksnih ili relativno fiksnih troškova.

95

ma, koji se ne mogu otklanjati ako je nastala određena priprema bilo u obliku usposta-vljanja kapaciteta, bilo u vidu formiranja datog sloja - zone - korišćenja kapaciteta.

96

Glava V TROŠKOVI U FUNKCIJI USPOSTAVLJANJA

I KORIŠTENJA KAPACITETA

U ekonomskoj teoriji i praksi glavna podjela troškova zasniva se na kriterijumu njiho-

ve zavisnosti od proizvodnog kapaciteta, odnosno dinamike njegovog korišćenja. Ova podjela troškova je posebno značajna za regulisanje visine cijene koštanja proizvoda, raspoređivanjem početnih ulaganja u pripremu proizvodnje na veći ili manji broj proizve-denih jedinica.

Podela troškova na bazi kriterijuma njihove zavisnosti od veličine kapaciteta i njego-vog korišćenja razlikuje sljedeće dvije osnovne skupine ovog oblika ulaganja u proces reprodukcije:

(1) fiksni troškovi, i (2) varijabilni troškovi.

Pri promjeni stepena korišćenja kapaciteta, troškovi elemenata proizvodnje različito se ponašaju. Jedan dio pri ovim promjenama uopšte se ne mijenja, dok se drugi dio tro-škova mijenja s različitim stepenom zavisnosti od promjena obima proizvodnje.

II USPOSTAVLJANJE I KORIŠĆENJE PROIZVODNOG KAPACITETA

Proizvodnja materijalnih dobara na nižem stepenu društveno-ekonomskog razvoja

odvija se uz dominantno učešće radne snage u strukturi ulaganja elemenata proizvod-nje. Ovakav način privređivanja odlikovao se, uglavnom, proizvodnim utrošcima radne snage, jer je tehnička podjela rada na pripremno-završne i izvršne poslove bila nerazvi-jena. Istovremeno, sredstva za rad, kao instrumenti kojima radna snaga djeluje na pred-mete rada, bila su manje zastupljena i predstavljala su, najčešće, proste mehaničke sprave, otrgnute od prirode, bez većeg ulaganja rada u njihovu izradu. Takav proces proizvodnje karakterisala je niska proizvodna snaga rada, što je uslovljavalo i ograniče-ne mogućnosti zadovoljenja potreba društva.

Na višem stepenu razvijenosti proizvodnih snaga dolazi do znatne izmjene u strukturi ulaganja elemenata proizvodnje. Industrijalizacija kao metod ekonomskog razvoja uslo-vila je, pored ostalog, koncentraciju sredstava za rad velikih tehničkih mogućnosti. Ta-kav tehnički progres bio je praćen i usavršavanjima organizacije proizvodnje, te se sve više razvijala tehnička podjela rada, koja afirmiše pripremno-završne poslove na račun neposredno proizvodnih poslova i time omogućuje viši stepen efikasnosti ljudskog rada.

U uslovima snažnog ekonomskog razvoja, posebno u oblasti industrijske proizvod-nje, dolazi do akumuliranja i koncentrisanja velikih količina opredmećene vrijednosti u sredstvima za rad. Na taj način omogućuje se zamjena rada radnika (živog rada) radom opredmećenim u sredstvima za rad. Ovakav odnos u strukturi ulaganja elemenata proiz-vodnje obezbjeđuje viši stepen efikasnosti privređivanja, jer se supstitucijom radne sna-ge sredstvima za rad omogućuje da određena količina opredmećene vrijednosti zamjeni veću količinu živog rada.

Koncentrisanje ekonomskih vrijednosti u sredstvima za rad predstavlja određeni vid pripreme proizvodnje, koja omogućuje efikasnije privređivanje. U tom smislu privredni

97

subjekti koji se odlikuju višim stepenom tehničke opremljenosti proizvodno su sposobniji, odnosno, imaju veći proizvodni potencijal. Ovaj proizvodni potencijal, izražen u sposob-nosti privrednog subjekta da proizvede veću ili manju količinu proizvoda u jedinici vre-mena, naziva se proizvodni kapacitet.

Uspostavljanje proizvodnog kapaciteta podrazumijeva određena ulaganja ekonom-skih vrijednosti u pripremu proizvodnje. Međutim, takva prethodna ulaganja ekonomski su opravdana jedino ako se reprodukuju, odnosno upotrebe za dobijanje materijalnih dobara, čijom realizacijom se tako uložene vrijednosti vrate, uz njihovo ekonomsko oplo-đavanje. Otuda i potreba da se uspostavljeni proizvodni kapacitet što je moguće potpu-nije koristi. U protivnom, akumulirane vrijednosti u sredstvima za rad neracionalno se troše zbog djelovanja zuba vremena i moralnog rabaćenja.

Ukoliko se proizvodni kapacitet uopšte ne koristi, vrijednosti uložene u njega neće se reprodukovati, jer nema proizvoda koji bi omogućili prenošenje takvog ulaganja na po-trošače. Stoga će troškovi uslovljeni izgradnjom tog kapaciteta predstavljati gubitak za mezoekonomski sistem u kome je takav investicioni promašaj nastao.

Polazeći od ovakve zakonitosti, privredni subjekti donose svoje investicione planove u zavisnosti od mogućnosti reprodukovanja vrijednosti uloženih kako u izgradnju proiz-vodnih kapaciteta tako i u tekuću proizvodnju. To nameće potrebu temeljitog istraživanja tržišta sredstava za proizvodnju i gotovih proizvoda, kao i ostalih vidova pripreme inve-sticionog programa.

Međutim, i pored ozbiljne i temeljite pripreme investicionog programa, kao i racional-no sprovođenje izgradnje kapaciteta, mogući su poremećaji u toku njihove eksploatacije. U uslovima otežanog snabdijevanja sirovinama, energijom i drugim vrstama materijala, zatim sužene tražnje proizvoda, kao i drugih poteškoća koje uslovljavaju nemogućnost korišćenja kapaciteta ili potpuno obustavljanje njegove eksploatacije, dolazi do neracio-nalne upotrebe društvenog fonda rada. Ova neracionalnost proističe iz nemogućnosti re-produkovanja uloženih vrijednosti u izgradnju kapaciteta. Pri tome, ako potpuno izostane korišćenje kapaciteta, doći će do gubitka ukupno uložene vrijednosti u njegovo usposta-vljanje. Ako se pak proizvodni kapacitet koristi nepotpuno, tada će se nedovoljno repro-dukovati vrijednosti koje su uložene u njegovu izgradnju. To će usloviti poteškoće u ostvarivanju ekonomskih principa poslovanja, koji podrazumijevaju stvaranje rezultata većeg od ulaganja.

S obzirom na ove zakonitosti u vezi sa uspostavljanjem i korišćenjem kapaciteta, u ekonomskoj teoriji posebno se izučava problematika odnosa između obima proizvodnje i troškova proizvodnih elemenata. Otuda je ovaj dio knjige posvećen toj problematici.

1. DEFINISANJE I KLASIFIKOVANJE PROIZVODNIH

KAPACITETA Savremena proizvodnja odlikuje se visokim stepenom koncentracije sredstava za

rad, u kojima je akumulirana ekonomska vrijednost, koja predstavlja proizvodnu pripre-mu, pa njeno organizovanje podrazumijeva efikasno korišćenje tako pripremljenih poten-cijala. Ovi proizvodni potencijali iskazuju se kao mogućnost raspoloživih sredstava za rad da posluže u proizvodnji datog obima proizvoda.

Proces reprodukcije organizuje se u okviru određenih privrednih subjekata, odnosno mezoekonomskih sistema. Karakteristika mezo-ekonomskih sistema jeste povezivanje elemenata proizvodnje u datom kvalitativnom, kvantitativnom i vremenskom skladu, s ci-ljem izvršavanja određenih zadataka u okviru društvene podjele rada. Uslov za funkcio-nisanje savremenog mezoekonomskog sistema jeste odgovarajuća priprema elemenata

98

proizvodnje, koja se ogleda u pribavljenim sredstvima za rad, odgovarajućoj količini ma-terijala i organizovanom radnom kolektivu. Ovako posmatran privredni subjekt predsta-vlja organizacioni sistem, koji ima određene proizvodne sposobnosti uslovljene pripre-mom elemenata proizvodnje.

Proizvodni kapacitet definiše se kao sposobnost nekog organizacionog sistema da proizvede datu količinu proizvoda u jedinici vremena. Ova proizvodna sposobnost zavisi od stepena pripremljenosti datog organizacionog sistema, odnosno od prethodno izvrše-ne koncentracije ekonomske vrijednosti u sredstvima za rad. Zato se veličina proizvod-nog kapaciteta posmatra u funkciji obima i djelotvornosti sredstava za rad kojima raspo-laže određeni privredni subjekt.

Veličina proizvodnog kapaciteta determinisana je obimom i djelotvornošću sredstava za rad, koja predstavljaju akumuliranu ekonomsku vrijednost i koja su podobna da za-mjene određenu količinu ljudskog rada, kao i materijala. Pri tome, određena količina sredstava za rad zamjenjuje veću ili manju količinu ljudskog rada, pa i materijala, što podrazumijeva veću ili manju efikasnost investiranja u razvoj. Naime, razvoj privrednih subjekata podrazumijeva unošenje u proizvodnju novih sredstava za rad sa većim ste-penom efikasnosti, kao i primjenu savršenijih tehnoloških postupaka. I jedna i druga ova komponenta usavršavanja predstavlja akumuliranu ekonomsku vrijednost bilo u sred-stvima za rad kao stvarima, bilo u tehnološkom znanju kao određenom obliku osnivač-kog ulaganja.

Investiranjem u pribavljanje efikasnijih sredstava za rad i novih tehnoloških postupa-ka mijenja se struktura ukupnog podsistema ulaganja u okviru mezoekonomskog siste-ma. Tako se povećanjem količine sredstava za rad smanjuje potreba za ulaganjem rad-ne snage. Isto tako, ovim investiranjem može se izvršiti supstitucija skupljih materijala jeftinijim, kao i složenijih radova jednostavnijim.

Zamjena jednih elemenata proizvodnje drugima putem investiranja u cilju povećanja efikasnosti ukupne proizvodnje predstavlja promjenu organskog sastava elemenata pro-izvodnje. Unošenje u proizvodnju veće količine i složenijih sredstava za rad, kao i uvo-đenje savršenijih tehnoloških postupaka, predstavlja izraz povećanja organskog sastava elemenata proizvodnje. Na taj način mijenja se i odnos između visine angažovanih sred-stava (S) i veličine utrošenih vrijednosti elemenata proizvodnje (T).

Investiranjem u nova, djelotvornija, sredstva za rad povećava se suma angažovanih sredstava (+S), ali se time doprinosi smanjenju ukupnih troškova elemenata proizvod-nje (-T). Opravdana je ona supstitucija jednih elemenata proizvodnje (radne snage i, eventualno, materijala) drugim (sredstvima za rad) pri kojoj se ukupna ulaganja kao pod-sistem ulaza mezoekonomskog sistema smanjuju po jedinici rezultata. Povećano ulaga-nje sredstava za rad uslovljava veću sumu angažovanih sredstava, što se izražava pre-ko visine kamata na angažovana sredstva. To se može izraziti obrascem:

KS ki r

100 /4.1/

pri čemu je: K = iznos kamate na povećanu sumu angažovanih sredstava, Si = povećana suma angažovanih sredstava u sredstvima za rad, kr = kamatna stopa.

S druge strane, investiranje u nova sredstva za rad uslovljava, ukoliko je investicija racionalno izvedena, smanjenje ukupnih troškova elemenata proizvodnje projektovanih na jedinicu proizvoda. Opravdanost investiranja u nova sredstva za rad, kao i unapređe-nje tehnološkog postupka, ocjenjuje se uporedbom promjene visine angažovanih sred-stava (+S) izražene preko iznosa kamate i promjene visine troškova elemenata proiz-vodnje (-T). Što je iznos kamata uslovljenih povećanjem angažovanih sredstava u

99

sredstvima za rad (+K) manji u odnosu na smanjenje ukupnih troškova elemenata pro-izvodnje (-T), to je investicija ekonomski cjelishodnija. Taj odnos povećanja angažova-nih sredstava i smanjenja troškova elemenata proizvodnje ispoljava se kao promjena kvaliteta mezoekonomskog sistema.

Proizvodni kapacitet organizacionih sistema teorijski se posmatra, najčešće, sa teh-ničkog (1) i ekonomskog (2) aspekta. Ova klasifikacija polazi od kriterijuma uloge sred-stava za rad, koja svojim karakteristikama predstavlja proizvodnu sposobnost privred-nog subjekta.

(1) Tehnički kapacitet. Pod tehničkim kapacitetom podrazumijevaju se tehničke mo-gućnosti sredstava za rad izražene količinom energije, materije ili informacija koje se mogu preraditi u jednom organizacionom sistemu u jedinici vremena. Ovako posmatran tehnički kapacitet sredstava za rad jeste intervalna veličina. Početna tačka tog intervala čini minimalni, a njegova gornja tačka predstavlja maksimalni kapacitet. Pri tome, mini-malni kapacitet predstavlja donju granicu mogućnosti funkcionisanja određenog sred-stva kao tehničkog sistema. Tako, na primjer, tehnički je neracionalno da se stavi u po-gon određeni proizvodni kapacitet visoke peći, rafinerije nafte, koksne baterije ili sličnog tehničkog sistema ako nije obezbjeđena dovoljna količina materijala za preradu koja bi omogućila normalno funkcionisanje. S druge strane, maksimalni kapacitet u ovoj klasifi-kaciji jeste tehnički utvrđena gornja granica proizvodne sposobnosti tehničkog sistema. Stoga se ta veličina naziva i teoretski kapacitet.

Maksimalni, odnosno teoretski kapacitet ne može se u stvarnosti dostići zbog niza organizacionih smetnji u vezi sa obezbjeđenjem njegovog kontinuelnog funkcionisanja u dužem vremenskom intervalu. Tako, na primjer, u radu složenog tehničkog sistema nastaju kvarovi ili lomovi pojedinih elemenata, odnosno sklopova, zatim dolazi do zasto-ja u snabdijevanju osnovnim materijalom, energijom i sl., a javljaju se i izostanci s posla radnika koji njima rukuju. Ovakve i slične organizacione slabosti onemogućavaju nepre-kidno korišćenje sredstava za rad, što uslovljava nepotpuno korišćenje njegovih maksi-malnih tehničkih sposobnosti.

Organizaciona stvarnost, obično, podrazumijeva korišćenje tehničkog kapaciteta na nivou koji je između minimalnih i maksimalnih mogućnosti sredstava za rad. Ovaj stepen korišćenja tehničkih mogućnosti sredstava za rad naziva se radni, odnosno optimalni kapacitet. To je onaj kapacitet pri kojem će sredstva za rad najpovoljnije djelovati, i to u kinematičkom smislu. Na tom stepenu iskorišćenja ostvaruje se najpovoljniji odnos iz-među relevantnih tehničkih i fizičkih veličina s kojima se računalo pri izgradnji sredstava za rad (na primjer, odnos između temperature koja se razvija pri određenoj brzini rada i habanja dijelova, koja pri tome nastaju).

Ako se kapacitet posmatra u funkciji tehničkih mogućnosti sredstava za rad, odnosno mašina, njegovo ispoljavanje podrazumijeva, posebno u savremenoj industrijskoj proiz-vodnji, složene tehničke karakteristike koje u sebi sadrže pojedini elementi tog proizvod-nog sistema. Naime, savremene mašine u industriji, kao i u ostalim privrednim djelatno-stima, predstavljaju, obično, veoma složene tehničke sisteme, čiji elementi sami za sebe čine oruđa za rad. Njihova eksploatacija zahtijeva skladno funkcionisanje elemenata u okviru ukupnog sistema, pri čemu se i pojedinačni kapaciteti moraju međusobno usklađi-vati. Tako se jedan savremeni proizvodni kapacitet sastoji od mašina radilica, postroje-nja, instalacija, uređaja kao i niz drugih oruđa, koja su povezana i funkcionalno usklađe-na. Takođe, njihovo funkcionisanje uslovljeno je određenim izvorom energije, koji je sa-stavni dio ukupnog kapaciteta datog tehničkog sistema.

Svaki od dijelova složenog tehničkog sistema sam po sebi predstavlja određeno oru-đe za rad, sa posebnim karakteristikama. Pri tome, pojedina oruđa služe za obavljanje

100

specifičnih tehničkih operacija, kao što su određene faze hemijske ili fizičke obrade ma-terijala. Njihovi pojedinačni kapaciteti ne mogu se uvijek savršeno uskladiti kako po obi-mu tako i po vremenu, iako svi zajedno predstavljaju elemente jednog jedinstvenog teh-ničkog sistema. Stoga se tehnički kapacitet može posmatrati i po dijelovima proizvodnog sistema, pri čemu se svaki od elemenata javlja sa posebnim radnim karakteristikama, zavisno od namjene u proizvodnji. Tako, na primjer, jedna fabrika ima posebno izražen kapacitet pogona za proizvodnju energije, zatim pogona za hemijsku obradu materijala, radionica za održavanje sredstava za rad, pogona za mehaničku preradu ili montažu i sl.

Ekonomski kriterijumi uspostavljanja tehničkih kapaciteta zahtijevaju da se pojedi-načni kapacitet elemenata tehničkog sistema međusobno usklađuju u okviru ukupnog proizvodnog subjekta. Stoga se pri izgradnji proizvodnog sistema mora voditi računa o kompoziciji tehničkih kapaciteta njegovih pojedinih elemenata, kako bi se omogućilo ekonomski racionalno poslovanje budućeg privrednog subjekta.

Ako se proizvodni kapacitet jednog mezoekonomskog sistema posmatra kao skup proizvodnih sposobnosti pojedinih mašina, koje su, inače, same po sebi složena tehnič-ka sredstva, postavlja se problem kvantitativnog usklađivanja dijelova u funkcionisanju cjeline. To se može i grafički predstaviti kao na slici 1.

Problem usklađivanja odnosa parcijalnih kapaciteta pojedinih mašina u okviru ukup-nog proizvodnog kapaciteta organizacionog sistema ispoljava se u vidu grla proizvod-nje.Zbog toga je ukupni proizvodni kapacitet organizacionog sistema limitiran mašinom sa najmanjim parcijalnim kapacitetom. Pojava grla proizvodnje može se grafički pred-staviti kao na slici 2.

Slika 1. Shema kvantitativnog odnosa kapaciteta mašina u okviru ukupnog proizvodnog kapaciteta

Grlo proizvodnje predstavlja, u stvari, mašinu sa najmanjom proizvodnom sposobno-

šću, odnosno najmanji podsistem proizvodnog kapaciteta kao organizacionog sistema. Takva mašina obavlja, obično, jednu fazu ili operaciju u procesu proizvodnje. Zato je funkcionisanje ostalih podsistema proizvodnog kapaciteta njome i uslovljeno. Na taj na-čin mašina sa najmanjim parcijalnim kapacitetom određuje i ukupni kapacitet organizaci-onog sistema.

Slika 2. Shematski Prikaz grla proizvodnje u okviru ukupnog kapaciteta organi-zacionog sistema

(2) Ekonomski kapacitet.Ekonomski aspekt proizvodnog kapaciteta podrazumijeva

odnos između učinaka koji dati organizacioni sistem proizvodi i ulaganja uslovljenih us-

101

postavljanjem toga sistema. Pri tome, razlikuju se tri stepena korišćenja ekonomskog kapaciteta:

minimalni, maksimalni, i

optimalni.

Pod ekonomski minimalnim kapacitetom podrazumijeva se donji stepen korišćenja tehničkog kapaciteta pri kome se vrijednost proizvodnje izjednačava s njenom cenom koštanja (C = T), odnosno u kome je višak vrijednosti jednak O. Ekonomski maksimalni kapacitet predstavlja onu gornju tačku korišćenja tehničkog kapaciteta u kojoj se ponovo (nakon optimalnog stepena korišćenja kapaciteta) cijena koštanja izjednačava s cijenom proizvodnje. Optimalni kapacitet sa ekonomskog aspekta označava onaj stepen kori-šćenja proizvodnog potencijala organizacionog sistema na kome se postiže maksimalna pozitivna razlika između cijene proizvodnje i cijene koštanja.

U ekonomskoj teoriji i nauci o organizaciji proizvodnje, pored prethodno razmatranih klasifikacija kapaciteta, javljaju se i druga grupisanja ove pojave. Međutim, sva ta razvr-stavanja mogu se svesti na ove dvije skupine (tehnički i ekonomski) i njihova tri stepena korišćenja.

Za potrebe ovog teorijskog pristupa pojavi proizvodnog kapaciteta značajno je upore-đivanje njegove veličine, te stepena i organizacione strukture njegovog korišćenja, s jed-ne strane, sa veličinom i dinamikom troškova elemenata proizvodnje, s druge strane.

2. EKONOMSKI ASPEKTI IZBORA VELIČINE KAPACITETA

Proizvodni kapacitet kao određeni akumulirani obim ekonomske vrijednosti u sred-

stvima za rad, pored svojih tehničkih karakteristika, ima veliku ekonomsku ulogu zbog neizvjesnosti reprodukovanja tih uloženih ekonomskih vrijednosti u njemu. Naime, eko-nomski sistem podrazumijeva transformisanje izvršenih ulaganja u rezultate reprodukci-je, pa ukoliko se uložene vrijednosti u uspostavljanje kapaciteta ne reprodukuju preko realizacije proizvoda, opstanak takvog organizacionog sistema dolazi u pitanje. Isto ta-ko, nedovoljno korišćenje kapaciteta uslovljava i nepotpuno reprodukovanje uloženih vrijednosti, što dovodi do određenih poremećaja u funkcionisanju organizacionog siste-ma, jer se ne ostvaruju pozitivne razlike između proizvedene (C) i utrošene vrijednosti (T) u procesu reprodukcije. Ovo neostvarivanje pozitivne razlike između proizvedene i utrošene vrijednosti, kao i ostvarivanje nedovoljne razlike za potrebe proširene repro-dukcije (Ds), te opštih i zajedničkih potreba društva (D), pokazatelj je izvjesnih poreme-ćaja u mezoekonomskom sistemu.

Polazeći od pomenutih problema reprodukovanja vrijednosti uloženih u uspostavlja-nje kapaciteta, ekonomska teorija i privredna praksa posebnu pažnju posvećuju odluci o njegovom podizanju i izboru njegove veličine. Pri tome, mora se imati na umu činjenica da je ulaganje po jedinici mogućih proizvoda u slučaju izbora većeg kapaciteta niže ne-go kod opredjeljenja za manji proizvodni potencijal. Međutim, veći proizvodni kapacitet podrazumijeva i veći stepen rizika u slučaju nedovoljnog korišćenja u proizvodnji, jer ve-ći obim izvršenih ulaganja ostaje nereprodukovan. Zaključak je obrnut ukoliko se radi o izboru manjeg proizvodnog kapaciteta.

Budući da mezoekonomski sistem predstavlja podsistem ekonomije globalnog dru-štva, problem njegovog uspostavljanja i funkcionisanja ne može se posmatrati izvan ekonomskih zakonitosti koje u tom okruženju vladaju. Stoga se uspostavljanje i izbor ve-ličine proizvodnog kapaciteta određenog mezoekonomskog sistema mora ocjenjivati i sa stanovišta opravdanosti ulaganja vrijednosti u ovaj oblik pripreme proizvodnje. Pri tome, ova ocjena opravdanosti može se posmatrati sa stanovišta tržišnih odnosa.

102

U ovakvim uslovima posmatrano, odlučivanje o uspostavljanju i izboru veličine kapa-citeta mora se zasnivati na ocjeni efikasnosti funkcionisanja budućeg mezoekonomskog sistema poređenjem visine konkretne cijene koštanja njegovih proizvoda sa veličinom objektivno potrebnog rada sadržanog u takvim proizvodima. Ova ocjena opravdanosti izvodi se na osnovu tržišne konkurencije, što se, obično, saznaje tek ex post . Odluku o investiranju, odnosno o ulaganju ekonomskih vrijednosti u pribavljanje sredstava za rad, mezoekonomski sistem donosi na osnovu zaključaka o tržišnoj konkurenciji, kao i u skladu sa društvenim planiranjem reprodukcije.

Pored uvažavanja osnovnih zakonitosti tržišnih odnosa u zemlji, mezoekonomski si-stemi zasnivaju svoje odluke o uspostavljanju i izboru veličine kapaciteta i na zakonito-stima svjetskog tržišta. Takav odnos prema svjetskom tržištu proističe iz okolnosti što je domaća privreda uključena u međunarodnu podjelu rada.

Problemi odlučivanja o uspostavljanju i izboru veličine proizvodnih kapaciteta ne mo-gu se generalno rješavati za sve organizacione sisteme. Sve privredne djelatnosti, kao i pojedine grane i grupacije u okviru njih, imaju određene specifičnosti o kojima se mora voditi računa pri izboru kapaciteta. Tako, na primjer, organizacioni sistemi za proizvod-nju automobila, ili za proizvodnju čelika moraju imati relativno veliki kapacitet, kako bi ulaganja u pripremu proizvodnje po jedinici mogućeg proizvoda bila u srazmjeri sa ula-ganjima kod svjetskih proizvođača. S druge strane, organizacioni sistemi za proizvodnju odjeće visoke mode, obično, imaju manje proizvodne kapacitete zbog ograničenih trži-šnih potencijala, s obzirom na to što takvi proizvodi podrazumijevaju i visoke prodajne cijene, pa tako i relativno manji broj potrošača.

Kao što se iz prethodnih razmatranja vidi, problem uspostavljanja i izbora proizvod-nog kapaciteta postavlja se u svjetlu poteškoća u vezi sa njegovim budućim korišćenjem na ekonomski racionalan način. U tom smislu i sljedeća poglavlja ovog rada biće posve-ćena zakonitostima ponašanja troškova kao oblika ulaganja u zavisnosti od veličine ka-paciteta, organizacione strukture njegovog korišćenja i ostvarenog obima proizvodnje.

3. ORGANIZACIONA STRUKTURA KORIŠĆENJA KAPACITETA

Proizvodni kapacitet, globalno posmatran, predstavlja proizvodnu sposobnost odre-

đenog organizacionog sistema u jedinici vremena, izraženu količinom proizvoda. Pri to-me se, obično, misli na istorodne proizvode, čija proizvodnja podrazumijeva jedinstvenu pripremu, sadržanu u uspostavljanju proizvodnog kapaciteta. Zato se, na osnovu pret-hodnih razmatranja, može zaključiti da je proizvodni kapacitet prosta veličina, koja se sastoji od globalne mogućnosti izrade većeg ili manjeg broja istorodnih jedinica proizvo-da.

Međutim, realno posmatrano, proizvodni kapacitet jednog organizacionog sistema, najčešće, podrazumijeva sposobnost proizvođenja više vrsta proizvoda, koji se među-sobno razlikuju, bilo po namjeni, ili sastavu, bilo po dimenzijama, odnosno drugim karak-teristikama. To proističe iz okolnosti što je proizvodni kapacitet, u pravilu, složena poja-va. Složenost kapaciteta uslovljena je okolnošću što je njegova veličina u funkciji brojnih vrsta sredstava za rad, koja se u procesu proizvodnje međusobno kombinuju. To se po-sebno odnosi na varijante visokomehanizovanih proizvodnih procesa, koji podrazumije-vaju kombinaciju velikog broja usko specijalizovanih sredstava za rad, sa velikim mo-gućnostima u pogledu operacija koje obavljaju u jedinici vremena.

Uspostavljanje kapaciteta sredstava za rad sa velikim i složenim tehničkim mogućno-stima mora se zasnivati i na odgovarajućim potrebama i zahtjevima tržišta gotovih proiz-voda, odnosno društvene potrošnje. Naime, zahtjevi potrošača veoma su izdiferencirani

103

u vezi sa vrstom, dimenzijom, oblikom, kvalitetom, estetskim izgledom i slično, pa orga-nizacioni sistem mora biti sposoban da se svojom proizvodnjom njima prilagođava. Zato se pri uspostavljanju proizvodnog kapaciteta o tome mora voditi računa, da bi mezoeko-nomski sistem racionalno funkcionisao. Tako, mezoekonomski sistem pri uspostavljanju svog kapaciteta nastoji da obezbjedi njegovu prilagodljivost, odnosno adaptibilnost dina-mičnim potrebama tržišta, to jest potrošača.

Ovako postavljena problematika izbora i izgradnje proizvodnog kapaciteta podrazu-mijeva da su proizvodne sposobnosti organizacionog sistema složena pojava, odnosno da se mogu iskazati u proizvodnji ne samo velikih količina već i različitih vrsta proizvoda. To, drugim riječima, znači da projektovanje kapaciteta uključuje i njegovo osposobljava-nje za različite varijante njegovog korišćenja, zavisno od tekućih srednjoročnih zahtjeva potrošnje.

Slika 3. Prikaz jedne varijante razlaganja globalnog kapaciteta organizacionog sistema

Različite varijante korišćenja podrazumijevaju uspostavljanje pripreme odgovarajućih

serija i drugih podsistema ukupne proizvodnje. Pri tome, svaka takva posebna priprema uslovljava i pojavu odgovarajućeg iznosa troškova elemenata proizvodnje, pored onih koji su uslovljeni samim uspostavljanjem globalnog proizvodnog kapaciteta. Ovo razla-ganje globalnog proizvodnog kapaciteta datog organizacionog sistema, kao i pojava tro-škova uslovljenih pripremom pojedinih parcijalnih kapaciteta, može se grafički predstaviti kao na slici 3.

Simboli QI, QII, QIII i QIV na slici 3. predstavljaju veličine pojedinih serija ili drugih podsistema globalnog proizvodnog kapaciteta datog organizacionog sistema, a simboli TI, TII, TIII i TIV označavaju iznose troškova pripreme proizvodnje svakog parcijalnog ka-paciteta.

Proizvodno korišćenje uspostavljenog kapaciteta, sa ovako složenim mogućnostima u pogledu njegove prilagodljivosti zahtjevima potrošnje, podrazumijeva i posebnu pripre-mu za svaku promjenu njegove orijentacije na drugu vrstu, dimenziju, model ili drugu ka-

104

rakteristiku finalnog proizvoda. To znači da se, uspostavljanjem tako složenog kapacite-ta, ne obezbjeđuje definitivna priprema u vidu minulog rada, sadržanog u sredstvima za rad, za sve buduće jedinice i vrste proizvoda. Naprotiv, orijentacija na svaku novu vrstu proizvoda u okviru uspostavljenog kapaciteta podrazumijeva i organizovanje posebne pripreme. Takva posebna priprema za sobom povlači potrebu dodatnog ulaganja živog i minulog rada, čije reprodukovanje će se ostvariti tek izradom i realizacijom proizvoda na ovaj način pripremljenih.

Ako se pođe od okolnosti što se u okviru datog kapaciteta, prilikom njegovog korišće-nja, za svaku novu vrstu, dimenziju ili oblik proizvoda mora vršiti posebna priprema, do-lazi se do zaključka da se ovako uspostavljena proizvodna mogućnost raščlanjuje na ve-ći broj slojeva proizvodnje, koji čine neku vrstu zaokruženih dijelova globalnog kapacite-ta. Ovi slojevi se, istina, ne uspostavljaju kao tehnički potencijal, već su rezultat organi-zovanja korišćenja raspoloživog proizvodnog kapaciteta u skladu sa dinamičnim zahtje-vima potrošnje.

Raslojavanje globalnog proizvodnog kapaciteta u prethodnom smislu predstavlja od-ređeno organizaciono prilagođavanje ovako izvršene pripreme tekućim tržišnim zahtjevi-ma, odnosno principima racionalnosti proizvodnje, izražene odnosom između rezultata i ulaganja procesa reprodukcije. Zato se ovo raslojavanje i tretira kao organizacija kori-šćenja kapaciteta. Pri tome, veličina tih organizaciono uspostavljenih slojeva u okviru globalnog kapaciteta determinisana je, uglavnom, ekonomskim kriterijumima. Gornju granicu jednog sloja određuje kapacitet tržišta, a donju granicu diktira razlika između cijene koštanja i prodajne cijene. Naime, ukoliko je sloj proizvodnje manji, svaka jedinica proizvoda je opterećena većim dijelom troškova njegove pripreme.

4. FIKSNI TROŠKOVI

4.1. Pojam fiksnih troškova

Uspostavljanjem proizvodnog kapaciteta koncentriše se određeni obim ekonomskih

vrijednosti u sredstvima za rad. Tako pripremljena sredstva za rad troše se nezavisno o njihovoj upotrebi pod dejstvom fizičkog ili ekonomskog rabaćenja. Otuda iznos tih tro-škova predstavlja fiksnu veličinu u odnosu na dinamiku obima proizvodnje koja se tim sredstvima ostvaruje. Tako ovi troškovi i nose naziv fiksni, odnosno stalni, nepromjenjivi, ili neotklonjivi.

U ovu grupu troškova, pored vremenski posmatranog amortizovanja sredstava za rad, ubrajaju se i ostali troškovi uslovljeni pripremno-završnim poslovima na nivou mezo-ekonomskog sistema. To su, prije svega: troškovi sredstava za rad koja se vremenski amortizuju, troškovi materijala na pripremno-završnim i ostalim organizacionim poslovima, i troškovi radne snage na poslovima organizovanja funkcionisanja mezoekonom-

skog sistema. Svi ovi fiksni troškovi, kao što se iz prethodnog vidi, odnose se na uspostavljanje ka-

paciteta i organizovanje funkcionisanja mezoekonomskog sistema. To, drugim riječima, znači da oni nastaju u vezi sa uspostavljanjem mezoekonomskog kapaciteta, a njihova visina je u funkciji njegove veličine: T = f (Q) /4.2/

pri čemu je: T = objektivno uslovljena veličina ukupnih fiksnih troškova, Q = objektivno uslovljena veličina proizvodnje, odnosno proizvodni kapacitet.

105

Nezavisno od promjena stepena korišćenja kapaciteta, odnosno dinamike obima proizvodnje, fiksni troškovi u ukupnom iznosu ostaju nepromjenjeni, što znači da će se njihova visina po jedinici proizvoda mijenjati u obrnutoj proporciji sa promjenama količine proizvoda:

( )T q q Q q q

TT t

Q q

/4.3/

pri čemu je: Tq = stvarni iznos fiksnih troškova po jedinici ostvarene proizvodnje (Q-q), Tq(Q-q) = objektivno uslovljeni fiksni troškovi po jedinici proizvoda za ostvareni obim pro-izvodnje, tq = organizaciono uslovljena komponenta fiksnih troškova po jedinici proizvo-da, nastala zbog nepotpunog korišćenja kapaciteta kao subjektivne slabosti.

4.2. Ponašanje fiksnih troškova Kako su ukupni fiksni troškovi uslovljeni veličinom kapaciteta kao proizvodne pripre-

me mezoekonomskog sistema, njihova tako uspostavljena veličina ostaje nepromijenje-na kada se obim proizvodnje kreće u okviru datog kapaciteta. Takvo ponašanje ukupnih fiksnih troškova, pri promjeni obima proizvodnje u okviru kapaciteta koji ih je uslovio, može se grafički prikazati kao na slici 4.

Slika 4. Ukupni fiksni troškovi u funkciji kapaciteta

Fiksni troškovi uslovljeni uspostavljenim kapacitetom predstavljaju dio elemenata ula-

za mezoekonomskog sistema koji, u skladu sa osnovnim ekonomskim zakonitostima, treba da se reprodukuje preko izlaza toga sistema. Kako je osnovna komponenta izlaza toga sistema obimproizvodnje, uslov za reprodukovanje fiksnih troškova jeste korišćenje proizvodnog kapaciteta. Međutim, reprodukovanje fiksnih troškova nije uslovljeno bilo kojim obimom proizvodnje u okviru datog kapaciteta već pretpostavlja potpuno iskorišće-nje proizvodnog potencijala. Naime, vraćanje uloženih vrijednosti ostvaruje se prodajom proizvoda na tržištu, u vidu prodajnih cijena, koje predstavljaju novčani izraz vrijednosti jedinice proizvoda u kojoj je sadržan i odgovarajući dio fiksnih troškova.

Prethodne konstatacije u vezi sa reprodukovanjem fiksnih troškova preko iskorišće-nja kapaciteta mogu se i grafički predstaviti kao na slici 5.

Ponašanje fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji dinamike obima proizvod-nje u okviru datog kapaciteta, predstavljeno na slici 5, ima karakteristike degresivne hi-

106

perbole. Osobine ove krive koja pokazuje razvoj fiksnih troškova po jedinici proizvoda sastoje se u sljedećem:

degresivna hiperbola,

asimptotsko približavanje apscisnoj osi kada obim proizvodnje teži punom isko-rišćenju kapaciteta,

asimptotsko približavanje ordinatnoj osi kada stepen korišćenja kapaciteta teži nuli (0),

konveksnost prema ishodištu koordinatnog sistema. Dok je, s jedne strane, visina ukupnih fiksnih troškova u funkciji uspostavljenog kapa-

citeta, odnosno T = f(Q), dotle je dinamika fiksnih troškova po jedinici proizvoda uslo-vljena recipročnom vrijednošću koeficijenta iskorišćenja kapaciteta, odnosno

Q 0 ; T 0

Slika 5. Dinamika fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji korišćenja kapaciteta

T fKq

q

1 /4.4/

pri čemu je Tq = fiksni troškovi po jedinici ostvarene proizvodnje Kq = koeficijent isko-rišćenja kapaciteta, koji se izračunava po sljedećem obrascu:

KQ q

Qq

/4.5/

Kao što se vidi iz prethodnih grafičkih prikaza i obrazaca, fiksni troškovi po jedinici proizvoda kreću se u obrnutoj proporciji sa dinamikom stepena korišćenja kapaciteta.

4.3. Razlaganje fiksnih troškova na objektivnu i subjektivnu

komponentu S obzirom na to što je veličina fiksnih troškova uslovljena ulaganjem u uspostavljanje

kapaciteta, pri smanjivanju stepena korišćenja kapaciteta, zbog organizacionih slabosti u funkcionisanju mezoekonomskog sistema, ne dolazi do njihovog smanjivanja. Zbog to-ga se jedinice proizvoda opterećuju povećanim iznosom fiksnih troškova kada se sma-njuje korišćenje kapaciteta. Ovo povećano opterećenje jedinice proizvoda fiksnim tro-

0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.00

10

20

30

40

50

60

T q

Q

T

107

škovima ne proističe iz objektivnih ekonomskih zakonitosti već nastaje u funkciji nedo-voljne organizacione umješnosti radnog kolektiva.

U takvim uslovima posmatrano, ovo povećanje opterećenja jedinice proizvoda fik-snim troškovima zbog nedovoljnog korišćenje kapaciteta mora se razlučiti od kompo-nente fiksnih troškova objektivno uslovljenih uspostavljanjem kapaciteta. Zato se stvarni iznos fiksnih troškova, koji ostaje nepromijenjen pri promjeni stepena korišćenja kapaci-teta, analitički predstavlja kao zbir objektivno uslovljene komponente uspostavljanjem kapaciteta i organizaciono uslovljene komponente nepotpunim korišćenjem kapaciteta. Objektivno uslovljena komponenta fiksnih troškova mijenja se u upravnoj srazmjeri sa korišćenjem kapaciteta, dok se organizaciono uslovljena komponenta kreće obrnuto sra-zmjerno promjenama obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta. Na taj način se ove dvije komponente međusobno dopunjuju do iznosa stvarnih fiksnih troškova, koji su jed-naki iznosu objektivno uslovljenih fiksnih troškova za ukupni kapacitet.

Razlaganje apsolutnog iznosa fiksnih troškova, nastalih uspostavljanjem kapaciteta, na objektivno uslovljenu i organizaciono uslovljenu komponentu, može se grafički pred-staviti kao na slici 6.

Objektivno uslovljena komponenta fiksnih troškova, označena simbolom T (Q-q), menja se u srazmjeri sa promjenom stepena korišćenja kapaciteta, zato što je visina ukupnih fiksnih troškova u funkciji uspostavljenog kapaciteta i predstavlja izraz objektiv-no potrebnog ulaganja u odgovarajuću pripremu proizvodnje. Međutim, kako je ukupni iznos fiksnih troškova neotklonjiv, pa čak i nepromjenjiv, njihov iznos na nižem stepenu korišćenja kapaciteta, koji se javlja iznad objektivno uslovljene komponente, predstavlja posljedicu organizacione slabosti preduzeća izražene u poslovnoj neumješnosti da isko-risti instalirani kapacitet.

Karakteristika ponašanja ukupnih fiksnih troškova pri promjeni stepena korišćenja ka-paciteta, odnosno njihovog razlaganja na objektivno i subjektivno uslovljene komponen-te, može se predstaviti obrascem: T = T (Q-q) + t /4.6/ što nameće nužnost sagledavanja njihovog ponašanja po jedinici ostvarene proizvod-nje. Zato se iznosi i jedne i druge komponente, kao i njihove rezultante, projektovani na jedinicu proizvoda, moraju upoređivati u dinamici stepena korišćenja kapaciteta.

Projektovanjem objektivno uslovljene komponente fiksnih troškova na jedinicu ostva-rene proizvodnje (Tq) uočava se da je ona konstantna pri promjenama stepena kori-šćenja kapaciteta. S druge strane, organizaciono uslovljena komponenta ukupnog izno-sa stvarnih fiksnih troškova, projektovana na jedinicu ostvarenog obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta (tq), mijenja se obrnuto proporcionalno promjenama količine proizvoda. Zato je stvarni iznos fiksnih troškova po jedinici proizvoda (Tq) jednak zbiru objektivno uslovljenog iznosa fiksnih troškova po jedinici ostvarenih proizvoda (Tq) i or-ganizaciono uslovljenog iznosa fiksnih troškova po jedinici ostvarene proizvodnje, što se može izraziti obrascem: Tq = Tq + tq /4.7/

Kretanje stvarnih fiksnih troškova po jedinici proizvoda (Tq) je obrnuto proporcional-no dinamici stepena korišćenja kapaciteta, dok je njihova objektivno uslovljena kompo-nenta, projektovana na jedinicu ostvarene proizvodnje, konstantna. Iz toga se može za-ključiti da se organizaciono uslovljena komponenta fiksnih troškova po jedinici ostvarene proizvodnje mijenja u obrnutoj proporciji sa promjenama korišćenja kapaciteta.

Ponašanje stvarnih fiksnih troškova po jedinici ostvarene proizvodnje, po komponen-tama njihove uslovljenosti objektivnim i subjektivnim faktorima, može se grafički predsta-viti kao na slici 6.

108

Slika 6. Razlaganje ukupnih troškova, uslovljenih kapacitetom, na objektivnu i organizacionu komponentu

Subjektivno uslovljena komponenta fiksnih troškova po jedinici ostvarene proizvodnje

može se smanjivati organizacionim mjerama u pravcu potpunijeg korišćenja kapaciteta. Tako, kada se ostvari puno iskorišćenje kapaciteta, organizaciono uslovljena komponen-ta fiksnih troškova po jedinici proizvoda (tlq) svodi se na 0, odnosno potpuno se otkla-nja. Na taj način, iznos fiksnih troškova po jedinici proizvoda svodi se na objektivno uslo-vljenu komponentu, kao izraz potrebnog ulaganja u uspostavljanje kapaciteta datog me-zoekonomskog sistema.

III TROŠKOVI USLOVLJENI KORIŠĆENJEM KAPACITETA

Korišćenje kapaciteta, odnosno izrada proizvoda pomoću pripremljenih sredstava za

rad, uslovljava pojavu određenih troškova koji su u funkciji svake nove jedinice proizvo-da. Isto tako, pri korišćenju kapaciteta, javlja se potreba posebne pripreme pojedinih slo-jeva proizvodnje (smjene, serije, modela, tipa proizvoda i slično), što uslovljava dodatne troškove pripreme, koji se mijenjaju u funkciji promjena tih slojeva.

Ovako posmatrano, varijabilni troškovi razlažu se na dvije komponente, u zavisnosti od njihovog ponašanja u funkciji dinamike proizvodnje, odnosno korišćenja kapaciteta, a to su:

(a) proporcionalni troškovi, i (b) relativno fiksni troškovi. U ekonomskoj teoriji svaka od ovih vrsta varijabilnih troškova posebno se izučava, a

njihovom razlikovanju odgovarajuću pažnju posvećuje i privredna praksa. Dok se fiksni troškovi javljaju u funkciji uspostavljanja mezo-ekonomskog sistema,

odnosno ukupne proizvodne pripreme na nivou preduzeća kao cjeline, varijabilni troško-vi nastaju u vezi sa funkcionisanjem tog privrednog subjekta. Pri tome, jedan dio varija-bilnih troškova javlja se u funkciji organizacione strukture korišćenja kapaciteta, odnosno posebne pripreme svakog njegovog podsistema (T), a drugi dio nastaje tek u vezi sa

109

neposrednom izradom proizvoda (T). Zato se izučavanju varijabilnih troškova pristupa analitički po ovim njihovim dvama grupama.

1. PROPORCIONALNI TROŠKOVI

Izrada svake jedinice poizvoda podrazumijeva, pored već izvršene pripreme koja

omogućava viši stepen racionalnosti ulaganja, trošenje osnovnog i pomoćnog materija-la, te radne snage na poslovima neposredne proizvodnje. Veličina ovih trošenja uslovlje-na je brojem jedinica proizvoda, odnosno obimom ostvarene proizvodnje. Zato se njiho-vo ponašanje u dinamici proizvodnje karakteriše direktnom proporcionalnošću s promje-nama stepena korišćenje kapaciteta, kada se posmatraju u ukupnom iznosu, dok su po jedinici proizvoda ovi troškovi konstantni .

1.1. Ponašanje proporcionalnih troškova

Osnovna zakonitost u ponašanju proporcionalnih troškova jeste njihova uslovljenost

pojavom svake jedinice proizvoda i konstantnost po jedinici proizvoda u okviru datih objektivnih - prirodnih, tehničkih i društvenih - faktora funkcionisanja preduzeća. Zato se ukupni proporcionalni troškovi kvantitativno utvrđuju u funkciji ostvarene proizvodnje: T = f (Q) /4.8/ dok je njihov iznos po jedinici proizvoda konstantan:

TT

Qq const. /4.9/

Kako je reagibilnost ukupnih proporcionalnih troškova na promjene stepena korišće-nja kapaciteta, izražena koeficijentom, jednaka 1, utvrđivanje njihove visine po jedinici proizvoda može se grafički predstaviti kao na slici 7.

Slika 7. Zakonitosti ponašanja proporcionalnih troškova u funkciji dinamike ko-rišćenja kapaciteta

Na pomenutoj slici vidi se da je visinu proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda

moguće utvrditi kao tangens ugla koji zatvaraju: linija proporcionalnosti, po kojoj se kre-

110

će ukupni iznos ovih troškova u funkciji dinamike obima proizvodnje, i apscisna osa, na kojoj je predstavljena dinamika stepena korišćenja kapaciteta:

TT

Q

T

Q

T

Qtgq

I II N

I II N

/4.10/

pri čemu je: T I do T N

= visina ukupnih proporcionalnih troškova za različite veličine

ostvarene proizvodnje, Ql do QN = veličine ostvarene proizvodnje na različitim stepeni-ma korišćenja kapaciteta; tg = tangens ugla . Stepen racionalnosti, odnosno parcijalna ekonomičnost70 trošenja osnovnog i pomoć-nog materijala, te radne snage na poslovima neposredne izrade, predstavlja konstant-nu veličinu u odnosu na dinamiku obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta. Ova parcijalna ekonomičnost proporcionalnih troškova može se predstaviti obrascem:

EQ

Tctg

/4.11/

pri čemu je: E = ekonomičnost proporcionalnih troškova; ctg = kotangens ugla . Reprodukovanje proporcionalnih troškova obezbjeđuje se prodajnom cijenom proiz-

voda (Cq), čiji iznos mora biti dovoljan da pokrije ove troškove za svaku izrađenu jedini-cu proizvoda.

1.2. Uslovljenost dinamike proporcionalnih troškova

U vezi s prethodnim, ponašanje proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda, u

funkciji dinamike stepena korišćenja kapaciteta, može se predstaviti kao na slici 8. Kako je njihova visina po jedinici proizvoda nezavisna od dinamike stepena korišćenja kapaci-teta, jer su uslovljeni efikasnošću u samoj izradi proizvoda, a ne u pripremno-završnim funkcijama, oni će se kretati po liniji paralelnoj sa apscisnom osom. Odstojanje ove pa-ralele po kojoj se kreću proporcionalni troškovi po jedinici proizvoda, u okviru datog ka-paciteta, od aspcisne ose determinisano je kako prirodnim i tehničkim (1), tako i društve-nim (2) faktorima.

(1) Prirodni i tehnički faktoriuslovljavaju veličine utrošaka osnovnog i pomoćnog ma-terijala po jedinici proizvoda, kao i radne snage na poslovima izrade svake jedinice pro-izvoda71. Oni se mogu klasifikovati kao sljedeće skupine objektivnih uslova trošenja ele-menata proizvodnje: karakteristike proizvoda, karakteristike materijala, karakteristike tehnološkog postupka, prirodni uslovi privređivanja,

stepen umješnosti radnika, karakteristike sredstava za rad, vid organizacije proizvodnje, i sl.

70 Ekonomičnost predstavlja jedan od izraza uspješnosti poslovannje preduzeća i iskazuje se odnosom iz-

među ostvarene proizvodnje (Q) i utrošaka elemenata proizvodnje (M, I, L) uslovljenih tom proizvod-njom, kada se radi o naturalnom izrazu, tj. relaciji izmeđuostvarene vrijednosti proizvodnje (Q Cq = C) i ukupnih troškova (U Cu = T). Međutim analitički se ekonomičnost može izražavati i za pojedine vrste troškova elemenata proizvodnje.

71 Prirodnim i tehničkim faktorima treba dodati i tehnizirane organizacione faktore. Naime, u okviru

objektivnih faktora mogu se izdvojiti i ona dejstva koja su prethodno bila subjektivnog karaktera, ali su tehničkim mjerama objektivizirana. Tako, na primjer, lokaciju proizvodnog kapaciteta bira uprava preduzeća, koja o tome odlučuje, ali kada se ta lokacija realizuje njeno mijenjanje je izvan domašaja organizacionog djelovanja, jer su ideje preobražene u tehničke uslove proizvodnje.

111

Slika 8. Dinamika proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda ufunkciji kori-šćenja kapaciteta

Na ove skupine faktora, radni kolektiv svojim mjerama organizacije ne može djelova-

ti. Oni se mogu mijenjati samo pod dejstvom dodajnog ulaganja u nove tehničke faktore, odnosno razvojem proizvodne snage rada, čime se obezbjeđuje racionalno trošenje ele-menata proizvodnje, ili supstitucija jednog dijela trošenja drugim.

(2) Društveni faktori uslovljavaju, uglavnom, formiranje cijena osnovnog i pomoćnog materijala, kao i zaradu po jedinici rada. Njihovo grupisanje može se izvršiti na sljedeći način: tržište sredstava za proizvodnju, politika formiranja zarada radnika, razvijenost ekonomske strukture

društva,

ekonomski sistem društvene zajednice, mjere tekuće ekonomske politike društva, međunarodni ekonomski odnosi, i sl.

Svojim mjerama organizacije preduzeće ne može neposredno uticati na prethodno pobrojane i njima slične faktore. Oni se mijenjaju samo u vezi sa opštim društvenim kre-tanjima, koja su nezavisna od volje i napora pojedinih preduzeća, iako su ona sve više rezultat njihovih zajedničkih težnji, kao objektivizirane snage društva.

Pored objektivnih faktora koji uslovljavaju visinu proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda, ne mogu se zanemarivati ni organizaciona dejstva, koja dovode do odstupa-nja stvarnih trošenja od društveno potrebnih. Ona se ispoljavaju kao određene slabosti u korišćenju objektivnih (prirodnih, tehničkih i društvenih) faktora, ali nisu neposredno u funkciji stepena korišćenja kapaciteta, te se u ovom dijelu knjige i ne razmatraju.

2. RELATIVNO FIKSNI TROŠKOVI

Pored izvršene globalne pripreme funkcionisanja mezoekonomskog sistema, čime je

uslovljena pojava fiksnih troškova, svaka grupa proizvoda ili drugi organizacioni podsi-stem u okviru datog kapaciteta podrazumijeva posebnu pripremu uslijed čega dolazi do pojave relativno fiksnih troškova. Visina ove vrste troškova, prema tome, zavisi od nači-na organizovanja korišćenja uspostavljenog kapaciteta, odnosno od kvantuma organi-zacionih podsistema (pogona, radionica, serija modela, tipova proizvoda, asortimana

112

proizvodnje i sl.) u okviru mezoekonomskog sistema. Ovi podsistemi kao određena or-ganizaciona struktura korišćenja globalnog proizvodnog kapaciteta predstavljaju slojeve ili zone proizvodnje, za koje je nužno obaviti posebne pripremno-završne (režijske) po-slove. A ovi režijski poslovi podrazumijevaju i posebne troškove, čija je visina u funkciji obima pripremno-završnih aktivnosti, a ne broja jedinica proizvoda. Pri tome, nivo ovih troškova ostaje nepromijenjen kada se mijenja obim proizvodnje u okviru datog sloja. S druge strane, kada se uspostavlja novi sloj (zona) proizvodnje, kao izraz promjene orga-nizacione strukture korišćenja kapaciteta, ovi troškovi se mijenjaju, odnosno rastu. Otu-da i njihovo ime - relativno fiksni troškovi - čime se objašnjava i njihova promjenjivost, kao i izvesna konstantnost.

2.1. Zakonitosti u ponašanju relativno fiksnih troškova

Osnovna karakteristika u ponašanju relativno fiksnih troškova jeste njihova uslovlje-

nost razuđenošću organizacione strukture korišćenja kapaciteta, odnosno raslojavanjem datog proizvodnog kapaciteta na manji ili veći broj zona proizvodnje. To znači da će, pri uspostavljanju svakog novog sloja proizvodnje (serije, modela, tipa proizvoda, ili druge varijante raslojavanja kapaciteta), doći do pojave određenog iznosa relativno fiksnih tro-škova. Njihova visina ostaće nepromijenjena bez obzira na promjene broja jedinica pro-izvoda u okviru tako uspostavljene pripreme.

Slika 9. Ponašanje relativno fiksnih troškova u funkciji raslojavanja korišćenja kapaciteta

Iznos ukupnih relativno fiksnih troškova i njihova dinamika su u funkciji raslojavanja

datog proizvodnog kapaciteta, odnosno broja zona obima proizvodnje na koje se razla-že proizvodna sposobnost određenog mezoekonomskog sistema. To se može predsta-viti obrascem:

T f Qz /4.12/

pri čemu je Qz = izraz raslojavanja (broj zona ili slojeva obima proizvodnje) korišćenja kapaciteta.

Kako je jednom izvršena priprema proizvodnje na nivou mezoekonomskog sistema izraz uspostavljanja proizvodnog kapaciteta kao objektivno uslovljene proizvodne spo-sobnosti toga sistema, raslojavanje proizvodnje predstavlja određeni oblik organizacio-

113

nog dejstva u okviru tehnički datih uslova. Otuda i zaključak da je nastajanje i kretanje relativno fiksnih troškova u funkciji organizacione strukture korišćenja kapaciteta.

Ako se raslojavanje proizvodnje posmatra u funkciji samo jednog kriterijuma usposta-vljanja organizacione strukture korišćenja kapaciteta, ponašanje ukupnih relativno fik-snih troškova može se grafički predstaviti kao na slici 10. Istina, takva ilustracija služi sa-mo kao načelno objašnjenje dinamike relativno fiksnih troškova u funkciji raslojavanja proizvodnog kapaciteta pri organizovanju njegovog iskorišćenja. Međutim, u konkretnoj ekonomskoj stvarnosti preduzeća raslojavanje korišćenja kapaciteta odvija se po više osnova, što podrazumijeva i određeno preplitanje kriterijuma. Stoga se načelno formira-na linija razvoja relativno fiksnih troškova u funkciji dinamike organizacione strukture ko-rišćenja kapaciteta (data na slici 9) transformiše u određenu krivu, koja izražava prosječ-nu tendenciju kretanja ove pojave. Takva razvojna tendencija u kretanju relativno fiksnih troškova u funkciji dinamike organizacione strukture korišćenja kapaciteta može se gra-fički predstaviti kao na slici 10.

Relativno fiksni troškovi svakog pojedinog sloja proizvodnje, kao izraz ulaganja eko-nomskih vrijednosti u pripremno-završne aktivnosti predstavljaju dio elementa ulaza me-zoekonomskog sistema, koji treba da se reprodukuje preko izlaza toga sistema. Pojavni oblik izlaza, odnosno rezultata mezoekonomskog sistema jeste proizvod dobijen na osnovu uspostavljanja globalnog kapaciteta preduzeća i posebno izvršene pripreme u okviru datog sloja korišćenja toga kapaciteta, kao i neposredne izrade u takvim uslovima poslovanja. Zato se relativno fiksni troškovi mogu reprodukovati tek izradom proizvoda kao upotrebnog kvaliteta i njegovom razmjenom na tržištu. Međutim, reprodukovanje re-lativno fiksnih troškova, nastalih u funkciji pripreme određenog sloja proizvodnje, nije moguće bilo kojom količinom proizvoda koji se izrađuju na osnovu takve pripreme. Zato se postavlja problem iskorišćenja "kapaciteta" sloja proizvodnje, kao podsistema global-nog kapaciteta mezoekonomskog sistema.

Slika 10. Zakonitost ponašanja relativno fiksnih troškova u funkciji mnogostru-kog raslojavanja proizvodnje u okviru datog kapaciteta mezoekonomskog si-stema

Kada se posmatra ponašanje relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funkci-ji raslojavanja datog kapaciteta mezoekonomskog sistema, uočava se njihova

114

degresijapri povećanju broja jedinica u okviru pojedinih zona obima proizvodnje. Ta de-gresija se odvija po hiperboli, čije su karakteristike determinisane72 kroz:

približavanje ordinatnoj osi, kada obim proizvodnje, u okviru datog organizacio-nog podsistema kapaciteta, teži minimumu,

približavanje apscisnoj osi, kada obim proizvodnje, u okviru određenog sloja, teži maksimumu,

konveksnost prema ishodištu koordinatnog sistema (vidjeti sliku 10). U vezi s takvim karakteristikama ponašanja relativno fiksnih troškova po jedinici

proizvoda, uočava se obrnuta proporcionalnost njihovog razvoja u funkciji dinamike obima proizvodnje u okviru datog sloja, odnosno zone iskorišćenosti kapaciteta. Me-đutim, uspostavljanjem sloja proizvodnje, do čega dolazi uslijed organizacionih mjera u pravcu odgovarajućeg programiranja asortimana proizvoda, ili uspostavljanja drugih organizacionih podsistema, dolazi do skokovitog rasta ovih troškova po jedinici proiz-voda. Taj skokoviti rast uslovljen je okolnošću dodajne pripreme, kojom se uspostavlja novi podsistem korišćenja kapaciteta i kojom se izazivaju novi relativno fiksni troškovi, a koji nisu reprodukovani odgovarajućom količinom proizvoda zbog neiskorišćenja ta-ko uspostavljenog potencijala. Zato ovi novonastali relativno fiksni troškovi opterećuju samo ostvareni obim proizvodnje iz prethodnog sloja iskorišćenja kapaciteta, te su po jedinici proizvoda izrazito visoki. Međutim, kada se priprema drugog sloja realizuje u novim jedinicama proizvoda, ovi troškovi raspoređuju se na veći broj jedinica, te je nji-hov prosječni iznos po jedinici proizvoda (i prethodnog i novog sloja proizvodnje) sve niži što se povećava stepen iskorišćenja novonastale pripreme.

Slika 11. Načelno predstavljena dinamika relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji organizacione strukture korišćenja kapaciteta

Skokoviti rast relativno fiksnih troškova može se obrazložiti činjenicom da izvršena

priprema novog sloja proizvodnje podrazumijeva ostvarenu mogućnost izrade određene 72

Kako su relativno fiksni troškovi, po određenim karakteristikama, slični fiksnim troškovima, njihova dinamika u okviru pojedinih slojeva proizvodnje, čijom pripremom (uspostavljanjem) su uslovljeni, ima sličnosti sa dinamikom fiksnih troškova u okviru datog globalnog kapaciteta mezoekonomskog sistema.

115

vrste (tipa, modela, serije) proizvoda, odnosno uspostavljeni organizacioni podsistem korišćenja globalnog kapaciteta mezoekonomskog sistema, koji još nije iskorišćen73. Ta-kva situacija može se i kvantitativno izraziti sljedećim obrascem:

I II

I II

ρ z ρ zρq

z q z

T + T= T

Q + K Q /4.13/

pri čemu je T zI = objektivno uslovljena visina relativno fiksnih troškova prve zone obi-

ma proizvodnje, T zII = stvarna visina relativno fiksnih troškova druge zone obima pro-

izvodnje (zbog subjektivno uslovljenog neiskorišćenja pripreme drugog sloja) QzI=

objektivno uslovljena veličina proizvodnje prvog sloja iskorišćavanja kapaciteta, Kq = koeficijent iskorišćenja objektivno uslovljene veličine sloja proizvodnje (od 0 do 1); QzII

= objektivno uslovljena veličina iskorišćenja kapaciteta drugog sloja: Tq= stvarni

iznos relativno fiksnih troškova po jedinici proizvodnje u varijanti neiskorišćenja pripre-me drugog sloja proizvodnje.

Kako je Kq u slučaju organizacionog promašaja, izraženog u neiskorišćenju pripreme drugog sloja (ili bilo koje ostale varijante) proizvodnje, jednako nuli (0), veličina Tq je veća od iznosa T z qI . Slično je i sa varijantama nepotpunog korišćenja kapaciteta dru-

gog sloja, kada se K q kreće od 0 do ispod 1, s tim što je razlika između Tq i TIq manja,

jer se ukupni iznos relativno fiksnih troškova raspoređuje na veći broj jedinica proizvod-nje (zbir proizvoda cijelog prvog i dijela drugog sloja).

Prethodna objašnjenja odnose se na varijantu u kojoj se raslojavanje korišćenja glo-balnog kapaciteta mezoekonomskog sistema odvija samo po jednom kriterijumu i to rav-nomjerno (kao na slici 9). Međutim, takve pojave su samo izuzetak, jer se raslojavanje istovremeno odvija po osnovu više kriterijuma (kao na slici 10). Zato se tendencija u raz-voju relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda izražava pravilnije krivom linijom, a ne izlomljenom pravom. Takva kriva linija ima određeni dio svog razvoja slično kao de-gresivna hiperbola fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji dinamike stepena ko-rišćenja kapaciteta, da bi se preobrazila u progresivnu krivu na datom stepenu korišće-nja kapaciteta. Ova progresija linije razvoja relativno fiksnih troškova po jedinici proizvo-da jeste rezultat određenog prenaprezanja organizacije iskorišćenja globalnog kapacite-ta mezo-ekonomskog sistema.

Pojava prenaprezanja organizacije korišćenja kapaciteta uslovljena je tendencijom da se tehničke mogućnosti proizvodnje potpuno iskoriste i pored određenih subjektivnih slabosti do kojih dolazi zbog propusta u organizaciji poslovanja. Otklanjanje takvih pro-pusta izaziva dodatno trošenje na pripremno-završnim poslovima (dakle, dodajne rela-tivno fiksne troškove) koje se reprodukuje povećanom količinom proizvoda na osnovu organizacionih mjera. Međutim, kada se prevazilaženje problema neiskorišćenja kapaci-teta odvija sa izrazito povećanim trošenjem na pripremno-završnim poslovima, odnosno na organizacionim aktivnostima otklanjanja subjektivnih slabosti, dolazi do progresije re-lativno fiksnih troškova74 (slika 12). 73

Izvršena priprema određene serije, modela, tipa proizvoda, ili druga organizaciona mjera u smislu pripreme iskorišćenja kapaciteta mezoekonomskog sistema ne mora biti realizovana uopšte (na primjer, ako je u pitanju koncepcijski promašaj), odnosno njeno realizovanje može zakasniti ili biti nepotpuno.

74 Na primjer, kada se želi ostvariti potpuno iskorišćenje kapaciteta mezoekonomskog sistema i pored

poteškoća u plasmanu gotovih proizvoda na tržištu, organizacioni napori u pravcu povećanja plasmana podrazumijevaju dodajno trošenje elemenata proizvodnje na reklamu i propagandu, na širenje mreže

116

Slika 12. Ponašanje relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda u uslovima mnogostrukog raslojavanja proizvodnje u okviru datog kapaciteta mezoeko-nomskog sistema

S obzirom na specifičnost pojave progresije, koja je karakteristična za relativno fik-

sne troškove, ali se odražava i na ponašanje ukupnih troškova, o tome će se detaljnije govoriti u glavi IV ove knjige. Zato se ovdje samo naznačuje taj problem, kako bi se upotpunilo saznanje o zakonitostima u ponašanju relativno fiksnih troškova.

2.2. Objektivna i subjektivna komponenta relativno fiksnih

troškova Relativno fiksni troškovi, slično kao i fiksni, nastaju u funkciji pripremno-završnih ak-

tivnosti u pravcu uspostavljanja određenih mogućnosti proizvodnje. Oni se javljaju kao izraz uspostavljanja podsistema kapaciteta mezoekonomskog sistema, koji je svojim na-stankom uslovio pojavu fiksnih troškova.

Uspostavljanje kapaciteta mezoekonomskog sistema podrazumijeva globalnu pripre-mu određene privredne djelatnosti75 na osnovu koje se još uvijek ne može pristupiti re-dovnom poslovanju takvog privrednog subjekta. Zato se svaki pojedini model, tip ili di-menzija proizvoda mora posebno pripremiti, što uslovljava dodajne troškove elemenata proizvodnje na pripremno-završnim poslovima. Slično je i sa raslojavanjem proizvodnog kapaciteta po drugim kriterijumima. Tako, nabavka materijala za određenu vrstu proizvo-da podrazumijeva istraživanje tržišta, izbor dobavljača i druge prethodne aktivnosti koji-ma se obezbjeđuje mogućnost realizovanja iskorišćenja datog podsistema kapaciteta mezoekonomskog sistema.

prodavnica, na službu trgovačkih putnika i sl. Tada može doći do pojave da su takva trošenja veća od rezultata koji se mogu ostvariti na osnovu organizacionih mjera.

75 Na primjer, industrijske, poljoprivredne, građevinske, trgovinske, ugostiteljske ili druge privredne

organizacije osnivanjem postaju mezoekonomski sistemi, ali njihovo redovno poslovanje podrazumijeva aktivnosti organizovanja izbora neposrednih zadataka. U tom smislu, ovdje se, radi preglednosti, govori o proizvodnim organizacijama.

117

Ako se, za potrebe ove analize, pođe od primjera proizvodnje automobila, mogu se uočiti dva osnovna nivoa pripremno-završnih aktivnosti. U prvom dijelu ovih aktivnosti uspostavlja se globalni kapacitet mezoekonomskog sistema, koji se sastoji iz građe-vinskog objekta fabrike, zatim odgovarajućeg mašinskog parka za pojedine vrste obra-de materijala i mnogobrojnih objekata infrastrukture76. Međutim, da bi taj proizvodni si-stem mogao da funkcioniše, neophodno je, u drugom dijelu ovih poslova, izabrati od-govarajući program proizvodnje, koji će odgovarati tekućim zahtjevima tržišta, odno-sno potrošača tih proizvoda, te obaviti projektovanje i konstrukciju pojedinih modela, tipova, dimenzija proizvoda77. Ove aktivnosti zahtijevaju dodajne troškove elemenata proizvodnje, koji se ne mijenjaju u funkciji promjena količine proizvoda u okviru tako pripremljene proizvodnje - zone ili sloja korišćenja globalnog kapaciteta mezoekonom-skog sistema.

Prva grupa pripremno-završnih aktivnosti uslovljava pojavu fiksnih troškova, koji za-državaju uspostavljeni nivo neovisno o promjenama obima proizvodnje.

Druga grupa pripremno-završnih aktivnosti, koje se odnose na neposrednu pripre-mu određene vrste, modela, serije, tipa i sl. proizvoda, uslovljava pojavu relativno fik-snih troškova. Reprodukovanje ovih troškova ostvaruje se izradom i realizacijom proiz-voda toga podsistema korišćenja kapaciteta mezoekonomskog sistema. Pri tome, visi-na relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda zonskog kapaciteta jeste objektivno uslovljena, jer je ukupni iznos tih troškova nastao u funkciji pripreme toga sloja, odno-sno zone obima proizvodnje. Međutim, ukoliko se ne iskoristi puni kapacitet date zone obima proizvodnje, ukupni iznos relativno fiksnih troškova te zone rasporediće se na ostvareni broj jedinica proizvoda. Zato će relativno fiksni troškovi po jedinici ostvarene proizvodnje biti veći od objektivno uslovljene visine, što je rezultat djelovanja organiza-cionih faktora kao određenih subjektivnih slabosti, izraženih u neiskorišćenju kapacite-ta zone ili sloja koji je uspostavljen u okviru ukupnog kapaciteta mezoekonomskog si-stema. Na taj način, visina ukupnih relativno fiksnih78 troškova razložiće se na dvije komponente, i to:

objektivno uslovljenu

subjektivno uslovljenu. Ovo razlaganje ukupnih relativno fiksnih troškova na dvije komponente može se gra-

fički predstaviti kao na slici 13, kada se posmatranje ograniči na jednu zonu obima proiz-vodnje kao podsistem kapaciteta mezoekonomskog sistema.

Međutim, ponašanje relativno fiksnih troškova u funkciji organizacione strukture kori-šćenja globalnog kapaciteta mezoekonomskog sistema može se istovremeno posmatra-ti kao rezultat dejstva raslojavanja proizvodnje po više kriterijuma. Otuda se linija razvoja ovih troškova od izlomljene prave preobražava u krivu.

76

Pod objektima infrastrukture u okviru mezoekonomskog sistema podrazumijevaju se pristupni putevi, vodovod, sanitarni uređaji (garderobe, kupatila i sl.) i mnogi drugi objekti koji omogućuju normalno funk-cionisanje osnovnog, proizvodnog kapaciteta.

77 Ovdje se govori o tipovima, modelima, dimenzijama proizvoda, iako se pripremno-završni poslovi, u

smislu uspostavljanja organizacione strukture korišćenja kapaciteta, odnose i na istraživanje tržišta, ugovore sa dobavljačima i kupcima, način plasmana proizvoda (vlastita maloprodajnamreža ili posredni robni promet, i sl.), kao i druge mjere poslovne politike privrednog subjekta.

78 Ovdje se pod ukupnim relativno fiksnim troškovima, koji se, kao stvarna veličina, razlažu na objektivnu i

subjektivnu komponentu, posmatra samo njihov iznos u okviru jedne zone obima proizvodnje, čijom pripremom su uslovljeni. To se čini u želji da se postigne jasniji uvid u tok ove pojave, jer se ponašanje relativno fiksnih troškova u smislu razlaganja na pomenute dvije komponente najbolje uočava u okviru jednog sloja, kao podsistema kapaciteta mezoekonomskog sistema.

118

Q 0 ; T 0

Slika 13. Razlaganje ukupnih relativno fiksnih troškova jednog sloja proizvodnje na objektivnu i subjektivnu komponentu

Ponašanje ukupnih relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji rasloja-

vanja korišćenja kapaciteta po više kriterijuma istovremeno odlikuje se, pored degresije, koja je karakteristična za rast proizvodnje do optimalnog stepena korišćenja proizvodne mogućnosti mezoekonomskog sistema, i progresijom, do koje dolazi pri porastu proiz-vodnje iznad optimalnog stepena korišćenja kapaciteta. A ako je povećanje proizvodnje iznad optimalnog stepena korišćenja kapaciteta izraz određene subjektivne slabosti, od-nosno propusta u organizaciji poslovanja, porast relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda time uslovljen predstavlja organizacionu komponentu (t). Takvo ponašanje relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda može se grafički predstaviti kao na slici 14.

Slika 14. Objektivna i organizaciona komponenta ukupnih relativno fiksnih tro-škova u vezi sa prenaprezanjem organizacije korišćenja globalnog kapaciteta mezoekonomskog sistema

119

Stvarna veličina relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda kvantitativno se izra-

žava po obrascu T q = Tq + tq /4.14/

Pri tome, veličina organizaciono uslovljene komponente (tq) kreće se u srazmjeri sa po-rastom obima proizvodnje iznad optimalnog stepena korišćenja kapaciteta mezoeko-nomskog sistema, dok je visina objektivno uslovljene komponente (Tq) data kao objek-tivno potrebno ulaganje u pripremu neposrednog korišćenja globalnog kapaciteta. Zato ova druga odgovara optimalnom stepenu korišćenja kapaciteta.

120

Glava VI PONAŠANJE TROŠKOVA I METODE OBRAČUNA

CIJENE KOŠTANJA

I PONAŠANJE TROŠKOVA U FUNKCIJI NJIHOVE KVANTITATIVNE STRUKTURE

Troškovi elemenata proizvodnje nastaju, s jedne strane u funkciji uspostavljanja

kapaciteta i, s druge strane, u funkciji korišćenja toga kapaciteta. Međutim, njihovo re-produkovanje omogućuje se samo realizacijom proizvoda na tržištu. Iz toga se može za-ključiti da su troškovi uslovljeni i pripremom i izvršenjem proizvodnje, a da se njihovo re-produkovanje obezbjeđuje samo putem izvršene proizvodnje. Zbog toga je za ekonomsku teoriju i praksu značajno izučavanje ponašanja ukupnih troškova u uslovima uspostavljanja kapaciteta i organizacije njegovog korišćenja, upoređivanjem kvanti-tativnog izraza ovog dijela podsistema ulaganja sa vrijednošću realizovane proizvodnje.

Analiza ulaganja u obliku trošenja elemenata proizvodnje prema kriterijumu njihove uslovljenosti uspostavljanjem i korišćenjem kapaciteta podrazumijeva razlikovanje fiksnih, relativno fiksnih i proporcionalnih troškova. Na taj način dobija se uvid u kvalitativnu strukturu ovog dijela podsistema ulaza mezoekonomskog sistema. Sa-vremeno organizovana privredna djelatnost nužno pretpostavlja prethodno pomenutu kvalitativnu strukturu troškova elemenata proizvodnje. Međutim, za upravljanje ponašanjem mezoekonomskog sistema značajno je uspostavljanje određene kvantita-tivne strukture troškova elemenata proizvodnje, jer se svaka od pomenutih komponenti ovog oblika ulaganja različito ponaša u funkciji dinamike obima proizvodnje i različito se odražava na poslovni uspjeh.

Proces privređivanja na niskom stepenu razvijenosti i organizovanosti privrednih sub-jekata odlikuje se visokim učešćem proporcionalnih troškova u ukupnom iznosu ovog oblika ulaganja. Pri tome, naročito je izražena zastupljenost troškova osnovnog mate-rijala i radne snage na poslovima izrade, dok je trošenje sredstava za rad minimalno. U takvim uslovima privređivanja nije ostvareno odvajanje poslova pripreme od izvršenja, odnosno pripremno-završne aktivnosti ne uslovljavaju značajnija ulaganja. To podrazumijeva, istina, nizak nivo proizvodne radne snage rada, ali i okolnost da se, u slučaju obustavljanja proizvodnje, otklanjaju skoro svi troškovi.

Međutim, razvoj proizvodnih snaga, koji se ispoljava u koncentraciji većeg obima ekonomskih vrijednosti u sredstvima za rad, kao i u drugim oblicima pripremno-završnih aktivnosti, podrazumijeva i sve veću zastupljenost fiksnih troškova u ukupnoj vrijednosti ovog oblika ulaganja. Takav proces uslovljava, i pored značajnih ulaganja u proizvodnu pripremu, snižavanje ukupnih troškova po jedinici ostvarene proizvodnje. To proističe iz odgovarajuće supstitucije trošenja jednih, trošenjem drugih dijelova elemenata proizvodnje. A pod odgovarajućom supstitucijom, u prethodnom smislu, podrazumijeva se samo ona varijanta u kojoj se pojavom jednog iznosa u većoj mjeri smanjuje drugi iznos, čime se postiže smanjivanje ukupnog iznosa troškova79.

79 Razvoj proizvodnih snaga podrazumijeva uvođenje novih, djelotvornijih sredstava za rad, kao i jačanje

sposobnosti, odnosno umješnosti radne snage. Taj proces se odvija upravo dodajnim ulaganjem u pripremu proizvodnje, što uslovljava i povećanje troškova. Međutim, takav proces, prema ekonomskim kriterijumima ima opravdanje samo u uslovima snižavanja ukupnog trošenja elemenata proizvodnje za

121

Slika 15. Pretežno učešće varijabilnih troškova u ukupnim troškovima elemenata proizvodnje

Ocjenjivanje opravdanosti ulaganja u razvoj proizvodne snage određenog mezoeko-

nomskog sistema izvodi se na osnovu upoređivanja rezultata reprodukcije sa ulaganjem elemenata proizvodnje. To posebno dolazi do izražaja kada se kvantitativna struktura ukupnih troškova elemenata proizvodnje posmatra dinamički. Naime, statički posmatrano manja ili veća zastupljenost određene vrste troškova u njihovom ukupnom iznosu nema nikakav ekonomski značaj, jer se svi troškovi jednako reprodukuju prodajnom cijenom proizvoda. Međutim, posmatrano u dinamici, promjene obima proizvodnje uslovljavaju različito ponašanje pojedinih komponenti troškova, zbog čega dolazi do promjene odnosa između rezultata reprodukcije i ulaganja u taj proces. Tako, porast obima proizvodnje uslovljava povećanje samo proporcionalnih i, eventualno, relativno fiksnih troškova, dok se na visinu fiksnih troškova uopšte ne odražava. Prema tome, ukoliko u strukturi ukupnih troškova fiksni troškovi imaju veću zastupljenost, pri povećanju obima proizvodnje njihovim stagniranjem biće uslovljeno zaostajanje povećanja ukupnih troškova. U protivnom, ako su fiksni troškovi u strukturi ukupnih manje zastupljeni, što podrazumijeva veću zastupljenost varijabilnih troškova, porast obima proizvodnje usloviće i približno srazmjerno povećanje ukupnog iznosa ovog oblika ulaganja80.

Karakteristike ponašanja ukupnih troškova u dinamici obima proizvodnje, kada se radi o niskom učešću fiksnih u ukupnim troškovima u funkciji njihove kvantitativne struk-ture, mogu se grafički predstaviti kao na slici 15. Pomenuta slika pokazuje da se, pri pro-mjeni obima proizvodnje, ukupni troškovi mijenjaju približno srazmjerno tim promjenama.

Ukoliko, u funkciji razvoja proizvodnih snaga određenog mezoekonomskog sistema, dođe do povećane zastupljenosti fiksnih u ukupnim troškovima elemenata proizvodnje,

datu količinu proizvoda, odnosno sporiji rast ovog oblika ulaganja u odnosu na porast obima proizvodnje, koji je omogućen tom pripremom.

80 Ukoliko su fiksni troškovi u malom procentu zastupljeni u strukturi ukupnih troškova, dinamika ovog

oblika ulaganja odlikovaće se osobinama varijabilnih troškova u najvećoj mjeri. S druge strane, velika zastupljenost fiksnih troškova determinisaće ponašanje ukupnih troškova prema njihovim karakteristikama.

122

ponašanje ukupnih troškova odlikovaće se osobinama njihove fiksne komponente. Takve karakteristike njihovog ponašanja mogu se grafički predstaviti kao na slici 16.

Slika 16. Pretežno učešće fiksnih troškova u ukupnim troškovima elemenata proizvodnje

Upoređivanjem ilustrovanih varijanti kvantitativne strukture ukupnih troškova (slike 15

i 16) može se izvesti sljedeći zaključak: pretežno učešće proporcionalnih i, eventualno, relativno fiksnih u ukupnim troškovima uslovljava veći stepen elastičnosti mezoekonom-skog sistema u korišćenju kapaciteta81 s jedne strane, ali i smanjenu mogućnost uticanja na odnos između rezultata i ulaganja, s druge strane; veća zastupljenost fiksnih u ukup-nim troškovima uslovljava neelastičnost mezoekonomskog sistema u korišćenju kapaci-teta, s jedne strane, ali i veće mogućnosti za poboljšanje odnosa između rezultata i ula-ganja82, s druge strane.

Promjena kvantitativne strukture ukupnih troškova, u smislu sve veće zastupljenosti fiksne komponente, uslovljena je razvojem proizvodnih snaga društva. Međutim, tenden-cije u ovom smislu nisu jednako karakteristične za sve mezoekonomske sisteme na da-tom stepenu razvijenosti društvene proizvodnje. Tako, jedni privredni subjekti odlikuju se, zbog specifičnosti svoga poslovanja, niskim organskim sastavom elemenata proiz-vodnje, dok se u drugim javlja vrlo naglašeno učešće ulaganja u pripremu proizvodnje, odnosno visok organski sastav proizvodnih elemenata83. Iz toga proističu i specifičnosti

81

Elastičnost mezoekonomskog sistema u korišćenju kapaciteta ogleda se u njegovoj mogućnosti da, smanjivanjem obima proizvodnje približno srazmjerno smanjuje i ukupne troškove, jer se ovi pretežno sastoje od varijabilne komponente.

82 Kako se reprodukovanje troškova elemenata proizvodnje omogućuje realizacijom proizvoda na tržištu,

povećano korišćenje kapaciteta, u uslovima visoke zastupljenosti fiksnih u ukupnim troškovima, omogu-ćuje snižavanje cijene koštanja. Na taj način, razlaganjem ukupnih fiksnih troškova na veći broj jedinica proizvoda smanjuje se i ukupan iznos troškova po jedinici proizvoda uz neizmjenjenu prodajnu cijenu, čime se pospješuje kvalitet ekonomije.

83 Zavisno od privredne djelatnosti, kao i od prirodnih i tehničkih faktora, određeni mezoekonomski sistemi

se odlikuju velikom zastupljenošću sredstava za rad i drugih ulaganja u pripremu proizvodnje. Tako, na primjer, hidroelektrane, rudnici, topionice metala i slično karakterišu se izrazito visokom zastupljenošću fiksnih u ukupnim troškovima elemenata proizvodnje. S druge strane, pojedine mezoekonomske organi-zacije, zavisno od specifičnih uslova privređivanja, odlikuju se naglašeno visokim učešćem varijabilnih,

123

upravljanja različitim mezoekonomskim sistemima, pri čemu se kod jednih težište stavlja na racionalnije korišćenje osnovnog materijala i radne snage izrade (T), a kod drugih upravljačke mjere se usmjeravaju na potpunije korišćenje postojećeg kapaciteta, odno-sno racionalnije korišćenje sredstava za rad (T + T).

II SPECIFIČNOSTI PONAŠANJA TROŠKOVA U DINAMICI OBIMA PROIZVODNJE

S obzirom na kvalitativnu i kvantitativnu strukturu ukupnih troškova elemenata proiz-

vodnje, kao i na karakteristike pojedinih njihovih komponenti, dinamika obima proizvod-nje u okviru datog kapaciteta uslovljava određene specifične pojave u ponašanju ovog oblika ulaganja. Tako na različitim stepenima korišćenja kapaciteta, pojedine mezoeko-nomske organizacije odlikuje različita kvantitativna struktura ukupnih troškova, zavisno od ponašanja njihove fiksne, proporcionalne ili relativno fiksne komponente.

Mezoekonomski sistemi sa naglašenim učešćem fiksnih u ukupnim troškovima ele-menata proizvodnje odlikovaće se značajnijom zastupljenošću ovog dijela trošenja u strukturi cijene koštanja84 kada je korišćenje njihovog kapaciteta na nižem stepenu. Po-veća li se stepen korišćenja njihovog kapaciteta, ovi mezoekonomski sistemi odlikovaće se smanjivanjem učešća fiksne komponente u ukupnim troškovima po jedinici proizvo-da. Mezo-ekonomski sistemi sa složenom organizacionom strukturom korišćenja kapa-citeta odlikuju se visokom zastupljenošću relativno fiksnih troškova, čija dinamika dolazi naročito do izražaja u uslovima prenaprezanja organizacije.

Privredne organizacije koje se odlikuju visokim procentom učešća proporcionalnih u ukupnim troškovima elemenata proizvodnje nemaju značajnih razlika u kvalitetu ekono-mije na različitim stepenima korišćenja kapaciteta.

Ove specifične pojave u ponašanju ukupnih troškova pri promjenama stepena kori-šćenja kapaciteta, mogu se definisati kao:

degresija troškova,

progresija troškova

remanentnost troškova. Svaka od ovih pojava, s obzirom na njihov značaj za ekonomsku teoriju i praksu, po-

sebno se izučava, iako se ne mogu međusobno izolovati. Zato se njihovo posebno izu-čavanje ostvaruje uz apstrahovanje ostalih, kako bi se mogle odabrati upravljačke mjere za racionalizaciju ulaganja, odnosno poboljšanje mezoekonomskog kvaliteta.

1. DEGRESIJA TROŠKOVA

Pojava degresije podrazumijeva zaostajanje rasta troškova za porastom obima proiz-

vodnje u okviru datog kapaciteta. To proističe iz okolnosti što ukupni troškovi svoj rast započinju od nivoa njihove fiksne komponente, dok obim proizvodnje započinje od nul-tog stepena korišćenja kapaciteta. Pri tome, ukupni troškovi, u funkciji porasta obima proizvodnje, rastu samo u svojoj varijabilnoj komponenti, jer se fiksna komponenta ne mijenja.

odnosno proporcionalnih troškova. Tako, na primjer, u tekstilnim, prehrambenim i sl. mezoekonomskim sistemima dominiraju troškovi osnovnog materijala i radne snage izrade.

84 Pod cijenom koštanja podrazumijeva se iznos troškova elemenata proizvodnje po jedinici proizvoda.

124

Kada se ukupni troškovi posmatraju kao rezultanta samo fiksnih i proporcionalnih, uz apstrahovanje relativno fiksne komponente, degresija se javlja u svom čistom obliku. Za-to se ova varijanta degresivnog ponašanja troškova naziva linearna degresija. Međutim, ako se pojava troškova posmatra u svojoj integralnosti, odnosno uz uključivanje, pored fiksne i proporcionalne komponente, i relativno fiksnih troškova, dolazi do nelinearne de-gresije.

Kako se u ekonomskoj teoriji i praksi javljaju i linearna (1) i nelinearna (2) degresija, njihovo izučavanje može se odvojeno izvesti, mada se te dvije pojave međusobno ispre-pliću. To se posebno odnosi na parcijalno posmatranje ponašanja u funkciji dinamike obima proizvodnje, odnosno kada se promjene ovog oblika ulaganja u reprodukciju pro-jektuju na pojedine stepene korišćenja kapaciteta.

(1) Linearna degresija. Do pojave linearne degresije troškova dolazi u uslovima zao-stajanja porasta ukupnih troškova za porastom obima proizvodnje, kada se ukupni iznos ovog oblika ulaganja sastoji iz fiksne i proporcionalne komponente. U takvim uslovima dolazi samo do promjena proporcionalnih troškova, dok se visina fiksnih troškova zadr-žava na početnom nivou, uslovljenom uspostavljanjem datog kapaciteta. To proističe iz okolnosti što određeni procenat povećanja obima proizvodnje nije praćen i takvim istim procentom povećanja ukupnih troškova, pošto jedan njihov dio stagnira kao nepromjenji-va veličina.

Ovo specifično ponašanje ukupnih troškova u vidu linearne degresije, do koje dolazi u funkciji dinamike obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta, može se grafički pred-staviti kao na slici 17. Pomenuti grafički prikaz pokazuje kako rast ukupnih troškova zao-staje za porastom obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta. To proističe iz okolnosti što se pravac kretanja ukupnih troškova odvija po jednačini: y = a + bx /5.1/ pri čemu je y = iznos ukupnih troškova (fiksnih i proporcionalnih) na različitim stepeni-ma korišćenja kapaciteta, a = iznos ukupnih fiksnih troškova uslovljen uspostavljenim kapacitetom; b = iznos proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda; x = ostvareni obim proizvodnje na različitim stepenima korišćenja datog kapaciteta.

Slika 17. Linearna degresija ukupnih troškova

125

Obrazac /5.1/ može se predstaviti i pomoću simbola koji su već prethodno usvojeni u ovoj metodologiji analize, pri čemu se dobije sljedeća jednačina pravca kretanja ovako utvrđenih ukupnih troškova: T = T + Q Tq /5.2/

Kako se iznos troškova reprodukuje realizacijom svake jedinice proizvoda po tržišnim cijenama, ponašanje ovog oblika ulaganja mora se posmatrati i projektovanjem na jedi-nicu obima proizvodnje. Na taj način uočava se karakteristika pojave linearne degresije po jedinici proizvoda, što se može grafički predstaviti kao na slici 18.

Linearna degresija troškova po jedinici proizvoda kvantitativno se može izraziti po-moću obrasca:

TT

Q qT T Tq q q q

/5.3/

kojim se analitički pokazuje struktura ovog oblika ulaganja za svaku jedinicu proizvoda na različitim stepenima korišćenja kapaciteta.

Slika 18 i obrazac /5.3/ međusobno se dopunjuju i predstavljaju specifične pojave li-nearno degresivnog razvoja troškova po jedinici proizvoda na različitim stepenima kori-šćenja uspostavljenog kapaciteta. To omogućuje da se izvede i zaključak kako o pona-šanju ukupnih troškova po jedinici proizvoda, tako i o ponašanju pojedinih od ovih dviju njihovih komponenti - proporcionalnih i relativno fiksnih - u međusobnoj komparaciji.

Slika 18. Linearna degresija troškova po jedinici proizvoda

(2) Nelinearna degresija. Ako se u funkcionisanju mezoekonomskog sistema javlja,

pored fiksnih i proporcionalnih troškova, i njihova relativno fiksna komponenta, doći će do pojave nelinearne degresije. Naime, s obzirom na složenu organizacionu strukturu korišćenja kapaciteta, koja je karakeristična za najveći broj mezoekonomskih sistema, nužno se javlja i relativno fiksna komponenta u ukupnim troškovima. A kako relativno fik-sni troškovi, zbog njihove uslovljenosti organizacionom strukturom korišćenja kapaciteta, imaju nelinearan razvojni tok, i ukupni troškovi u dinamici korišćenja kapaciteta dobijaju ovu nelinearnu tendenciju u svome razvoju.

126

Q 0; T 0

Slika 19. Nelinearna degresija ukupnih troškova Nelinearno ponašanje ukupnih troškova pri promjeni obima proizvodnje može se gra-

fički predstaviti kao na slici 19. Pomenuti prikaz ilustruje razvoj ukupnih troškova u funk-ciji dinamike obima proizvodnje, koji se odlikuje krivolinijskom tendencijom, što je uslo-vljeno karakteristikama relativno fiksnih troškova. Naime, složena organizaciona struktu-ra korišćenja kapaciteta uslovljava raslojavanje obima proizvodnje po više kriterijuma, što utiče na krivolinijski razvoj relativno fiksnih troškova, umjesto njihovog kretanja po iz-lomljenoj liniji koja bi odgovarala razlaganju ukupnog kapaciteta samo po jednom kriteri-jumu. Međutim, nelinearna degresija troškova po jedinici proizvoda može se grafički predstaviti kao na slici 20. Ova slika analitički pokazuje pojavu nelinearne degresije po jedinici proizvoda, uz apstrahovanje ostalih specifičnih pojava u ponašanju ukupnih tro-škova (progresije i remanentnosti).

Slika 20. Nelinearna degresija troškova po jedinici proizvoda

127

2. PROGRESIJA TROŠKOVA

S obzirom na tendenciju relativno fiksnih troškova da se progresivno razvijaju u od-

nosu na porast obima proizvodnje pri nastojanju da se potpuno iskoristi tehnički kapaci-tet mezoekonomskog sistema, i ukupni troškovi poprimaju takve karakteristike u svom kretanju. To znači da do progresije troškova dolazi, uglavnom, na višem stepenu iskori-šćenja kapaciteta, kada se nastoji da se obim proizvodnje približi nivou tehničkog kapa-citeta. Međutim, tehnički, odnosno instalisani, kapacitet predstavlja mogućnost proizvod-nje, koja bi se mogla realizovati samo u idealnim uslovima poslovanja, kada bi se elimi-nisala negativna dejstva svih organizacionih faktora. To, drugim riječima, znači da na putu potpunom iskorišćenju tehničkog kapaciteta stoji niz organizacionih smetnji, koje se izražavaju u subjektivnim slabostima, kao što su zastoji u proizvodnji zbog: nedostatka sirovina, ili poteškoća u plasmanu proizvoda, zatim kvara sredstava za rad, prekomjer-nih izostanaka radnika sa posla i sl.85. A otklanjanje pomenutih subjektivnih slabosti pod-razumijeva, pored preduzimanja organizacionih mjera u vidu upravljanja mezoekonom-skim sistemom, i određena dodajna trošenja elemenata proizvodnje. Zato nastojanje da se, i pored pomenutih organizacionih smetnji, ostvari maksimalno korišćenje tehničkih kapaciteta, uslovljava brži rast troškova od porasta obima proizvodnje. Pojava takvog kretanja ukupnih troškova predstavlja progresiju, što se može grafički predstaviti kao na slici 21.

Pojava progresije troškova elemenata proizvodnje na višim stepenima korišćenja ka-paciteta karakteristična je i za ponašanje po jedinici proizvoda. Naime, kako u takvim uslovima ukupni troškovi rastu brže od porasta obima proizvodnje, dolazi i do porasta cijene koštanja, što se može grafički predstaviti kao na slici 21.

Slika 21, koja pokazuje progresivnu tendenciju kretanja ukupnih troškova, kao i slika 22, koja pokazuje progresivno kretanje cijene koštanja proizvoda u funkciji razvoja obi-ma proizvodnje na višim stepenima korišćenja kapaciteta služi i za orijentaciju pri ocjeni

85

Organizacioni faktori koji negativno djeluju na korišćenje raspoloživog kapaciteta predstavljaju određene subjektivne slabosti u upravljanju mezoekonomskim sistemom. Oni uslovljavaju nemogućnost potpunog korišćenja tehnički determinisanog kapaciteta. Zato se u konkretnoj mezoekonomiji najčešće koristi sa-mo radni, odnosno realni kapacitet koji se kreće između 75 i 85% tehničkog kapaciteta, što zavisi od or-ganskog sastava elemenata proizvodnje. Ako se pođe od postavke da potpunom iskorišćenju tehničkog kapaciteta stoje smetnje kao što su: nedovoljan nivo zaliha materijala, kvarovi mašina, prekomjerni izo-stanci radnika s posla, prekid u snabdijevanju električnom energijom i sl.; nastojanje mezoekonomskog sistema da otkloni ove realne poteškoće uslovljava progresiju troškova. Tako, određeni obim zaliha ma-terijala može da obezbjedi kontinuitet proizvodnje pri normalnim uslovima za ponovne nabavke. Među-tim, ukoliko dođe do značajnijih poremećaja u snabdijevanju tako utvrđene optimalne zalihe nisu dovolj-ne da obezbjede kontinuitet proizvodnje, te ih treba povećavati. Ovo povećanje zaliha materijala uslo-vljava nove troškove skladištenja i održavanja kvaliteta materijala, zatim povećani kalo i rastur i sl. Isto tako, kada se nastoji da se obezbjedi sigurno snabdijevanje električne energije (agregat). Ali, ukoliko su troškovi ugrađivanja i korišćenja tog rezervnog izvora veći od efekata ostvarenih povećanjem stepena korišćenja kapaciteta izraženih u degresiji fiksnih troškova, doći će do progresije ukupnih troškova. Slič-no je i sa nastojanjem da se izbjegnu posljedice prekomjernih izostanaka s posla zapošljavanjem dodat-nog broja radnika za zamjenu onih koji povremeno izostaju. Težnja da se otklone zastoji proizvodnje uslijed otežanog plasmana proizvoda podrazumijeva proširenje radijusa tržišta i pronalaženje novih ku-paca, što uslovljava nova, dodatna trošenja (za povećani transport robe, obradu tržišta, kao i kondicije kupcima u vidu rabata, super rabata i sl.), a time i progresiju troškova. Kao ilustrativan primjer progresije troškova u odnosu na porast obima proizvodnje može se navesti povećano ulaganje vještačkog đubriva i porast prinosa u poljoprivredi. Svaka povećana količina dodatnog đubriva kompenzira se povećanim prinosom ratarskih kultura. Međutim, ako se nastavi sa dodavanjem đubriva preko određenog agrohe-mijskog optimuma, dolazi do bržeg porasta troškova u odnosu na porast obima proizvodnje, da bi se na datom nivou porast prinosa zaustavio, pa čak i smanjio. Na sličan način se ponašaju troškovi ishrane i prirast stoke.

128

gornje granice racionalnosti korišćenja tehničkog kapaciteta. Naime, na pomenutim sli-kama vidi se na kom stepenu korišćenja kapaciteta prestaje degresija, a počinje progre-sija troškova.

Slika 21. Linija progresije ukupnih troškova

Slika 22. Linija progresije cijene koštanja

3. REMANENTNOST TROŠKOVA Dok su pojave degresije i progresije troškova karakteristične za porast obima proiz-

vodnje, dotle se remanentnost javlja u funkciji smanjivanja stepena korišćenja kapacite-ta. Tako, posmatrajući pojavu smanjivanja obima proizvodnje sa određenog dostignutog stepena korišćenja kapaciteta na neki niži nivo, uočava se i tendencija opadanja iznosa ukupnih troškova. Međutim, ovo opadanje iznosa ukupnih troškova sa nivoa koji su do-stigli nakon porasta obima proizvodnje ne odvija se istim intenzitetom kao što je bio nji-hov porast već jednim usporenijim trendom.

129

Kada se povećava obim proizvodnje u okviru uspostavljenog kapaciteta mezoeko-nomskog sistema, s težnjom da se taj kapacitet što potpunije iskoristi, ulažu se dodajne vrijednosti u određena proširenja grla proizvodnje, rezervne izvore energije, nove skladi-šne objekte i sl., te dolazi do porasta ukupnih troškova. Međutim, kada se obim proiz-vodnje, nakon toga, smanjuje, iznos ukupnih troškova u svom opadanju zaostaje.

Slika 23. Pojava remanentnosti troškova

Do ovakvog zaostajanja smanjivanja ukupnih troškova za tempom opadanja obima

proizvodnje dolazi uslijed prethodno pomenutih karakteristika relativno fiksnih troškova, koji su uslovljavali i progresiju u funkciji povećanja stepena korišćenja kapaciteta. Takvo ponašanje ukupnih troškova može se i grafički predstaviti kao na slici 23, koja pokazuje krivolinijski trend kako u porastu, tako i u smanjivanju iznosa ovog oblika ulaganja.

Pojava remanentnosti troškova je, naročito, karakteristična u uslovima privremenog povećanja stepena korišćenja kapaciteta, od kojeg se mora odustajati čim nestane po-trebe za tako povećanim obimom proizvodnje. U takvim uslovima dolazi do potrebe do-dajnog ulaganja u obliku trošenja elemenata proizvodnje zbog uspostavljanja novog slo-ja korišćenja kapaciteta. Takvo dodajno trošenje je u funkciji promjene organizacione strukture korišćenja kapaciteta86, što dovodi do skokovitog ili njemu približno jednakog naglog porasta relativno fiksnih troškova. Zato, pri napuštanju tako dostignutog nivoa korišćenja kapaciteta, odnosno uspostavljene organizacione strukture obima proizvod-nje, dolazi do nemogućnosti potpunog otklanjanja već izazvanih relativno fiksnih troško-va.

86

Ako određeni mezoekonomski sistem, zbog privremenih potreba za povećanim obimom proizvoda (se-zonska tražnja, moda i sl.), uspostavi novu pripremu proizvodnje (projektovanje novog modela proizvo-da, proširenje kruga kupaca, povećanje radijusa transporta robe, i sl.) nastaće i odgovarajući iznos tro-škova elemenata proizvodnje u vezi s tim organizacionim rješenjima. Bude li taj sistem prinuđen da sve-de obim proizvodnje na niži nivo, neće moći da otkloni troškove radne snage na projektovanju novog modela proizvodnje ili sve troškove transportnih sredstava nabavljenih zbog povećanih potreba prevoza robe i sl.

130

III RAZVOJNI TOK TROŠKOVA I ZONE KORIŠĆENJA KAPACITETA

Dinamička analiza troškova u funkciji promjena stepena korišćenja kapaciteta poka-

zuje da se ovaj oblik ulaganja različito ponaša u pojedinim slojevima - zonama - proiz-vodnje. Pri tome, svaka od komponenti ukupnog iznosa troškova - proporcionalna, fik-sna i relativno fiksna - ima specifično ponašanje uslovljeno različitim slojevima stepena korišćenja kapaciteta. Pored toga, ova analiza pokazuje specifičnosti ponašanja troško-va ne samo u ukupnom njihovom iznosu već i po jedinici proizvoda, kako za pojedine komponente, tako i u prosjeku.

Međutim, u vezi sa zakonitostima ponašanja troškova, bilo u ukupnom iznosu, bilo po jedinici proizvoda, pri promjeni obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta, mogu se uočiti karakteristične zone, koje se međusobno razlikuju po tome što uslovljavaju:

degresiju,

progresiju, ili

optimalnost

ovog oblika ulaganja u odnosu na količinu proizvoda. Ukupni troškovi elemenata proiz-vodnje jednog mezoekonomskog sistema, koji se sastoje iz različitih vrsta i grupa ovog oblika ulaganja, pri različitim stepenima korišćenja kapaciteta, pokazivaće i različite ste-pene reagibilnosti, počevši od nultog do maksimalnog stepena korišćenja proizvodne mogućnosti.

Kada mezoekonomski sistem ima uspostavljen određeni kapacitet, čije korišćenje još nije započelo, ukupni troškovi elemenata proizvodnje ipak su veći od nula (0). Naime, i pri nultom stepenu korišćenja kapaciteta javljaju se fiksni troškovi koji su uslovljeni sa-mim uspostavljanjem proizvodne mogućnosti mezoekonomskog sistema i koji su neot-klonjivi pri njenom nekorišćenju.

Međutim, svaka jedinica proizvoda nastala u okviru datog kapaciteta izaziva određe-ne, dodajne troškove, povećavajući tako ukupni iznos ovog oblika ulaganja iznad nivoa koji čine fiksni troškovi. Ovaj prirast troškova izazvan izradom određenog broja jedinica proizvoda obuhvata, uglavnom, troškove osnovnog i pomoćnog materijala, radne snage na poslovima izrade, kao i troškove uslovljene organizacionom strukturom korišćenja ka-paciteta. To, drugim riječima, znači da svaka nova količina proizvoda u okviru datog ka-paciteta uslovljava pojavu proporcionalnih troškova (T), kao i, eventualno, relativno fik-snih troškova (T), ukoliko se uspostavlja priprema novog sloja korišćenja kapaciteta87.

S obzirom na specifičnosti djelovanja svakog od ovih karakterističnih slojeva obima proizvodnje u korišćenju uspostavljenog kapaciteta konkretnog mezoekonomskog siste-ma na ponašanje ukupnih troškova i troškova po jedinici proizvoda, u ekonomskoj teoriji i praksi posebno se tretiraju zone degresije, progresije i optimalnosti.

87

Uspostavljeni kapacitet mezoekonomskog sistema podrazumijeva globalnu pripremu proizvodnje. Me-đutim, da bi se započelo sa izradom konkretne vrste proizvoda, mora se uspostaviti i posebna priprema u vidu projektovanja, nabavke, istraživanja tržišta prodaje i sl. za tu vrstu proizvoda. Ukoliko se želi izra-da druge iako srodne vrste proizvoda, mora se pristupiti novoj posebnoj pripremi, kao što je projektova-nje, konstrukcija te vrste proizvoda, nabavka materijala, obrada tržišta za plasman takvog proizvoda i sl.

131

1. ZONA DEGRESIJE Praćenjem razvojnog toka troškova u funkciji povećanog obima proizvodnje od nul-

tog do najvišeg stepena korišćenja kapaciteta, uočava se tendencija da kvantitativni iz-raz ovog oblika ulaganja raste sporije u nižim proizvodnim slojevima. Zato je obim proiz-vodnje, koji predstavlja niži stepen korišćenja kapaciteta, karakterističan kao zona de-gresije.

Zona degresije predstavlja onaj sloj korišćenja kapaciteta u kome ukupni troškovi ra-stu ispod proporcionalno, a troškovi po jedinici proizvoda odnosno cijena koštanja, opa-da. Do ove pojave dolazi uslijed nepromjenjivosti fiksne komponente u ukupnim troško-vima elemenata proizvodnje.

Na gornjoj tački zone degresije troškovi po jedinici proizvoda padaju na najniži nivo u svom razvojnom toku u funkciji promjena stepena korišćenja kapaciteta, što se može i grafički predstaviti kao na slici 25.

Na određenom nivou obima proizvodnje prestaje degresija troškova. Tada se, pri da-ljem povećanju stepena korišćenja kapaciteta, ukupni troškovi povećavaju u srazmjeri sa kretanjem obima proizvodnje, dok cijena koštanja stagnira. Takva tendencija može se i kvantitativno izraziti upoređenjem degresije fiksnih troškova sa promjenama varija-bilnih troškova.

Slika 24. Razvojni tok ukupnih troškova u funkciji dinamike proizvodnje po ka-rakterističnim zonama korišćenja kapaciteta

Ordinatne vrijednosti krive troškova u zoni degresije (slika 24) mogu se kvantitativno

izraziti po sljedećem obrascu: T = T + T + Tzn /5.4/ pri čemu je Tzn= relativno fiksni troškovi n-tog sloja korišćenja kapaciteta u okviru zo-ne degresije; ostali simboli imaju isto značenje kao u prethodnim obrascima. Međutim, kada se ponašanje troškova u zoni degresije posmatra po jedinici proizvoda, dobije se sljedeći kvantitativni izraz: Tq = Tq + Tq + Tznq

/5.5/

Minimalna ordinatna vrijednost na krivoj troškova po jedinici proizvoda u zoni degre-sije javlja se u slučaju kada je opadanje fiksnih troškova po jedinici proizvoda jednako iz-

132

nosu varijabilnih troškova koji se javljaju svakom novom jedinicom proizvoda. To se mo-že izraziti obrascem: -Tq = +(Tq + Tq) /5.6/ pri čemu je Tq = 0, jer je veličina proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda kon-stantna u odnosu na dinamiku stepena korišćenja kapaciteta.

Na liniji razvoja stepena korišćenja kapaciteta, zona degresije se završava u onoj tački gde se projektuje prva najniža ordinatna vrijednost troškova po jedinici proizvoda88. Upravo u tački gde se završava zona degresije započinje zona optimalnosti, u kojoj tro-škovi po jedinici proizvoda zadržavaju prethodno pomenuti minimum.

Slika 25. Razvojni tok troškova po jedinici proizvoda (cijene koštanja) u funkciji dinamike proizvodnje po karakterističnim zonama korišćenja kapaciteta

Zonu degresije karakteriše intenzivnije smanjenje fiksnih troškova po jedinici proizvo-

da u odnosu na varijabilne troškove koji nastaju sa svakom novom jedinicom proizvoda, što se može izraziti obrascem: -Tq> + (Tq + Tqzn) /5.7/ Kada se prethodna nejednačina preobrazi u jednačinu, kao u obrascu /5.6/, prestaje zona degresije, odnosno započinje zona optimalnosti.

2. ZONA PROGRESIJE Obim proizvodnje, u okviru datog kapaciteta, može da se povećava i preko zone op-

timalnosti, ali tada dolazi do pojave progresije kako ukupnih troškova, tako i cijene ko-štanja. Taj sloj proizvodnje, od gornje tačke zone optimalnosti do nivoa tehničkog kapa-citeta, karakteriše se intenzivnijim rastom troškova od porasta obima proizvodnje, zbog čega se naziva zona progresije.

Povećanje proizvodnje iznad nivoa zone optimalnosti uslovljava prenaprezanje us-postavljene organizacione strukture korišćenja kapaciteta. U takvim uslovima dolazi, u

88

Troškovi po jedinici proizvoda na gornjoj tački obima proizvodnje u zoni degresije dostižu najniži nivo. Međutim, to je samo prva tačka u dinamici obima proizvodnje na kojoj su troškovi po jedinici proizvoda najniži, jer se takva karakteristika u razvojnom toku korišćenja kapaciteta zadržava kroz cijelu zonu opti-malnosti proizvodnje.

133

stvari, do intenzivnog rasta relativno fiksne komponente ukupnih troškova, što dovodi do progresivnog kretanja ovog oblika ulaganja u cjelini, kao i po jedinici proizvoda. To je i grafički predstavljeno na slikama 24 i 25, u dijelu korišćenja kapaciteta koji predstavlja zonu progresije.

Ponašanje ukupnih troškova u funkciji dinamike obima proizvodnje u zoni progresije može se kvantitativno izraziti sljedećom relacijom: Kt>Kq /5.8/ pri čemu je Kt = koeficijent promjene troškova; Kq = koeficijent promjene obima pro-izvodnje u okviru datog kapaciteta.

U zoni progresije dolazi i do progresivnog rasta cijene koštanja, odnosno ukupnih tro-škova po jedinici proizvoda, što se negativno odražava na poslovni uspjeh mezoeko-nomskog sistema. Do pojave progresije cijene koštanja u ovoj zoni obima proizvodnje dolazi zbog okolnosti što se brže povećavaju varijabilni troškovi po jedinici proizvoda u odnosu na opadanje prosječnih fiksnih troškova. Ova relacija može se i kvantitavivno iz-raziti obrascem: -Tq < + (Tq + Tqzn) /5.9/

Progresija troškova pri povećanju obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta iznad zone optimalnosti karakteristična je za mezoekonomske sisteme sa složenom organiza-cionom strukturom proizvodnog programa, odnosno za organizacije koje imaju širok asortiman proizvoda, koje proizvode po narudžbi ili u malim serijama89. U svim takvim slučajevima javljaju se visoki troškovi pripreme u vezi sa svakim povećanjem proizvod-nje, što uslovljava da troškovi po jedinici proizvoda postaju veći od zatečene cijene ko-štanja na nivou gornje tačke zone optimalnosti.

3. ZONA OPTIMALNOSTI

Promjena obima proizvodnje od nulte do maksimalne tačke korišćenja uspostavlje-

nog kapaciteta prolazi kroz određenu tačku u kojoj su troškovi po jedinici proizvoda naj-niži i koja predstavlja najpovoljniji stepen iskorišćenja proizvodnje mogućnosti mezoeko-nomskog sistema. U toj tački ostvaruje se najveća pozitivna razlika između prodajne cijene proizvoda (Cq) koja je konstantna u odnosu na promjene stepena korišćenja ka-paciteta konkretne mezoekonomije, i cijene koštanja (Tq). Zato se ova tačka na liniji raz-voja obima proizvodnje naziva optimalni kapacitet.

Tačka koja označava optimalni kapacitet nalazi se između zone degresije i zone pro-gresije, to jest na mjestu gdje se na apscisnu osu projektuje najkonveksnija tačka raz-vojnog toka troškova po jedinici proizvoda, odnosno kretanja cijene koštanja.

Međutim, u ekonomskoj stvarnosti, razvojni tok troškova ne odvija se sa tako preci-znom razlikom između degresije i progresije nego se između tih karakterističnih slojeva javlja jedan sloj u kome cijena koštanja, odnosno iznos troškova po jedinici proizvoda, stagnira. Taj sloj u kojem se ukupni troškovi kreću proporcionalno promjenama obima proizvodnje (slika 24), a cijena koštanja stagnira (slika 25) naziva se zona optimalnosti. Pojava zone optimalnosti umjesto jedne tačke, koja označava optimalni obim proizvod-nje, rezultat je složenosti organizacione strukture korišćenja uspostavljenog kapaciteta. Ova ekonomska pojava mijenjanja obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta ponaša

89

Mezoekonomski sistemi čija proizvodnja je namjenjena podmirivanju potreba široke potrošnje, odnosno finalne tražnje, kao što su: modna odjeća i obuća, luksuzni artikli i sl., upućeni su na češće izmjene pro-izvodnog programa, što uslovljava učestalu pripremu, pa prema tome i značajan rast relativno fiksnih troškova.

134

se pod dejstvom mnogobrojnih i različitih faktora, te se na granici između njenog jednog i drugog karakterističnog dijela ne javlja oštar prelaz nego se stvara određeni sloj čija ši-rina je uslovljena kvantitativnom strukturom ukupnih troškova konkretnog mezoekonom-skog sistema.

Kada na određenom stepenu korišćenja kapaciteta prestane degresija troškova, pri daljem povećanju obima proizvodnje ukupni troškovi se povećavaju u srazmjeri s pove-ćanjem obima proizvodnje, a troškovi po jedinici proizvoda ostaju konstantni. Takva po-java može se kvantitativno izraziti obrascem /5.10/. Do toga dolazi jer se koeficijent pro-mjene troškova (Kt) i koeficijent promjene obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta (Klj) međusobno izjednačavaju: Kt= Kq /5.10/ Granice između zone degresije, zone optimalnosti i zone progresije sklone su pomje-ranju u okviru istog mezoekonomskog sistema, u vezi sa promjenom dejstva faktora koji na poslovanje tog sistema djeluju. Tako na primjer, promjene na tržištu sirovina i gotovih proizvoda, izmjene ekonomske politike društvene zajednice, i sl. usloviće pro-mjenu poslovne politike konkretnog mezo-ekonomskog sistema. U tom smislu doći će do izbora novih proizvodnih programa, povećanja ili smanjenja broja serija i njihovih veličina, izmjene asortimana proizvoda i sl. Zato je nužno stalno praćenje svih ovih kratanja i na toj osnovi donošenje fleksibilnih planova poslovanja.

IV GRANIČNI TROŠKOVI Teorija graničnih troškova90 proističe iz podjele troškova prema njihovoj uslovljenosti

kapacitetom, organizacijom njegovog korišćenja i proizvodnjom. S obzirom na to što se savremeno organizovana proizvodnja ne može odvijati bez izvršene pripreme izražene u uspostavljanju kapaciteta, fiksni troškovi, koji su uslovljeni proizvodnom mogućnošću mezoekonomskog sistema, tretiraju se kao data veličina91. Zato svaka nova jedinica pro-izvoda, počev od nultog stepena korišćenja kapaciteta izaziva samo varijabilne troškove, odnosno proporcionalnu i relativno fiksnu komponentu u njihovoj strukturi.

Varijabilni troškovi koji nastaju u funkciji pojave bilo svake nove jedinice proizvoda, bilo svakog novog sloja proizvodnje, predstavljaju troškove diferencije. Stavljanjem u od-nos troškova diferencije i dodajnog obima proizvodnje, dobija se kvantitativni izraz koji predstavlja granične troškove. U tom smislu, granični troškovi se definišu kao količnik troškova diferencije i dodajne proizvodnje.

Na osnovu poznavanja zakonitosti ponašanja troškova u funkciji kapaciteta i dinami-ke njegovog korišćenja, može se zaključiti da će granični troškovi, pri povećavanju proiz-vodnje u okviru zone degresije biti niži od prosječnih troškova po jedinici proizvoda po-četnog obima proizvodnje u toj zoni. To znači da će cijena koštanja proizvoda dodajnog sloja proizvodnje biti niža od cijene koštanja proizvoda izrađenih u okviru prethodnog stepena korišćenja kapaciteta.

90

U ekonomskoj teoriji pojam graničnih troškova identifikuje se sa marginalnim troškovima, jer se oni od-nose na povećano trošenje zbog dodajne, marginalne proizvodnje (latinski margina = rub, ivica).

91 Kako su fiksni troškovi uslovljeni uspostavljanjem kapaciteta, njihova veličina je neotklonjiva i pri najma-

njem stepenu korišćenja proizvodne mogućnosti mezoekonomskog sistema. Zato se s njima računa kao s fiksnom veličinom, te se u savremenoj metodologiji obračuna troškova operiše samo sa varijabilnim troškovima. Njihova dinamika uslovljena je dinamikom obima proizvodnje, te se njima može upravljati mjerama organizacije.

135

Međutim, na određenom stepenu korišćenja kapaciteta doći će do izjednačavanja vi-sine graničnih troškova i prosječnih troškova po jedinici proizvoda na tom nivou obima proizvodnje. Izjednačavanje graničnih troškova s prosječnim troškovima nastaje u zoni optimalnosti proizvodnje. Zato se sloj proizvodnje u kome se izjednačavaju granični i prosječni troškovi po jedinici proizvoda naziva optimalni kapacitet.

Granični troškovi opadaju pri porastu obima proizvodnje u najvećem dijelu zone de-gresije. Oni su pri tome uvijek niži od prosječnih troškova po jedinici proizvoda. Takvu svoju karakteristiku oni zadržavaju sve do njihovog izjednačavanja sa prosječnim troško-vima u zoni optimalnosti. Međutim, granični troškovi počinju da rastu još prije povećanja obima proizvodnje do nivoa zone optimalnosti, odnosno još u gornjim slojevima proiz-vodnje u zoni degresije. Uporedno posmatranje razvoja graničnih i prosječnih troškova omogućuje grafički prikaz na slici 26.

Slika 26. Razvoj graničnih i prosječnih troškova

U zoni progresije granični troškovi još intenzivnije rastu u odnosu na njihov rast u

gornjim slojevima zone degresije. To je rezultat progresivnog rasta relativno fiksne kom-ponente u strukturi ukupnih troškova, što je uslovljeno prenaprezanjem organizacije kori-šćenja kapaciteta iznad optimalnosti. Zato su u zoni progresije granični troškovi veći od prosječnih.

Kvantitativno izražavanje troškova diferencije omogućuje sljedeći obrazac: T = TII - TI = (TII - TI) + (TII - TI) + (TII - TI) /5.11/ iz čega se može dobiti sljedeća jednačina: T = T + T /5.12/ U prethodnim obrascima veličina T jednaka je 0, jer su fiksni troškovi konstantna ve-ličina, odnosno (TII - TI) = 0

Izračunavanje graničnih troškova može se izvesti po sljedećem obrascu:

TT T

Q Qq

T T /5.13/

pri čemu je: Q = QII - QI /5.14/

136

Posmatranjem graničnih troškova u dinamici stepena korišćenja kapaciteta, uočava se da su oni: u zoni degresije niži od prosječnih troškova, u zoni optimalnosti jednaki prosječnim troškovima, i u zoni progresije veći od prosječnih troškova.

Zakonitosti u ponašanju graničnih troškova posebno dolaze do izražaja u utvrđivanju i vođenju poslovne politike mezoekonomskog sistema, zbog čega se u izučavanje ove problematike uključuju i tržišne cijene proizvoda.

137

Glava VII METODOLOGIJA OBRAČUNA TROŠKOVA

I IZRAČUNAVANJE PRAGA EKONOMIČNOSTI

1. POJAM I ZNAČAJ PRAGA EKONOMIČNOSTI Trošenje elemenata proizvodnje ne može se posmatrati izolovano od rezultata repro-

dukcije u okviru mezoekonomskog sistema. To proističe iz okolnosti što se troškovi ele-menata proizvodnje kao oblik ulaganja vrijednosti reprodukuju realizacijom proizvoda, kao podsistemom izlaza mezoekonomskog sistema.

Izučavanje zakonitosti ponašanja troškova pokazuje da se smanjivanjem stepena ko-rišćenja kapaciteta ne mogu u istoj srazmjeri smanjiti i troškovi elemenata proizvodnje. U vezi s tim mora se ocjenjivati do koje mjere je dopustivo, u okviru poslovne politike, smanjivati stepen korišćenja kapaciteta kada se pojave poteškoće i nemogućnosti da se proizvodni potencijal mezoekonomskog sistema koristi na optimalnom nivou. To ocjenji-vanje izvodi se upoređivanjem prihoda koji se ostvaruje na datom obimu proizvodnje uz konstantne prodajne cijene proizvoda, i troškova koje izaziva takav obim proizvodnje, što se može kvantitativno izraziti obrascem:

QC C Tii

n

q i

1 /6.1/

Kako je osnovna ekonomska zakonitost izražena u mogućnosti da se stvara veća vrijednost od one koja se ulaže, smanjivanje obima proizvodnje ispod onog stepena ko-rišćenja kapaciteta koji ne obezbjeđuje veću realizovanu vrijednost proizvoda od troško-va predstavlja ekonomski neopravdanu pojavu. Zato se obim proizvodnje na kome se iz-jednačava realizovana vrijednost proizvoda (C) sa troškovima (T)smatra pragom eko-nomičnosti. Prema tome, stepen korišćenja kapaciteta ispod kojeg se više ne ostvaruje ekonomično poslovanje predstavlja prag ekonomičnosti1 korišćenja kapaciteta (slika 27).

Donji stepen korišćenja kapaciteta na kome prestaje ekonomično poslovanje predu-zeća naziva se i prag korisnosti, jer se ispod toga obima proizvodnje troškovi ne pokri-vaju realizacijom proizvoda, odnosno:

T = C /6.2/ Ispod praga korisnosti nastaje gubitak u poslovanju preduzeća, koji se izražava u ne-

gativnoj razlici između vrijednosti realizacije proizvoda i troškova proizvodnje, što se kvantitativno može izraziti po obrascu: G = T - C /6.3/ pri čemu je: G = gubitak u poslovanju preduzeća, koji izražava negativnu razliku izme-đu stvarnih troškova (T) i realizovane vrijednosti proizvodnje (C).

1 U ekonomskoj teoriji i praksi, često se pojam praga ekonomičnosti identifikuje sa pragom rentabilnosti, a

javljaju se i drugi nazivi za ovu pojavu kao što je prag korisnosti, "mrtva tačka", tačka pokrića i sl. Među-tim, svi ovi i slični nazivi mogu se prihvatiti sa određenom rezervom. Naime, naziv "prag rentabilnosti" ne odgovara značenju ove pojave, jer se u ekonomskoj teoriji pod izrazom rentabilnost podrazumijeva odnos između dohotka ili dobitka i sume angažovanih sredstava, dok se u ovom izrazu, kome jedino od-govara naziv prag ekonomičnosti, stavljaju u odnos realizovana vrijednost proizvoda i troškova eleme-nata proizvodnje.

138

Slika 27. Prag ekonomičnosti korišćenja kapaciteta u uslovima krivolinijskog razvoja ukupnih troškova

Do pojave praga ekonomičnosti prije padanja stepena korišćenja kapaciteta na nulu

dolazi zbog okolnosti što se ukupni troškovi sporije smanjuju od pada obima proizvod-nje. Pri tome, smanjenje obima proizvodnje praćeno je održavanjem visine fiksnih tro-škova na nivou uslovljenom uspostavljanjem kapaciteta. Ova pojava može se grafički predstaviti kao na slici 27.

Ako se ponašanje ukupnih troškova u funkciji dinamike stepena korišćenja kapacite-ta posmatra projektovano na jedinicu proizvoda, doći će do situacije kao na slici 28. Ova slika pokazuje da se na nivou praga ekonomičnosti korišćenja kapaciteta visina prodaj-ne cijene izjednačava sa cijenom koštanja, što uslovljava svođenje dobiti po jedinici pro-izvoda na nulu. Pri tome se podrazumijeva da je prodajna cijena (Cq) formirana pod dej-stvom odnosa ponude i tražnje, ili drugih objektivnih faktora poslovanja, odnosno da je njena visina nezavisna od dinamike korišćenja kapaciteta.

Opadanjem obima proizvodnje ispod praga ekonomičnosti dolazi do smanjivanja vrijednosti realizacije proizvoda. To je rezultat okolnosti što se realizovana vrijednost proizvodnje, u pravilu, kreće pravolinijski, odnosno po liniji proporcionalnosti, dok se ukupni troškovi u funkciji stepena korišćenja kapaciteta mijenjaju krivolinijski2 . Pri tome, realizacija se svodi na nulu kada se stepen korišćenja kapaciteta, odnosno obim proiz-vodnje, svede na nulu, dok se u tom slučaju troškovi svode na iznos fiksnih troškova, koji je znatno iznad nule. Ovakav odnos između realizacije i troškova u različitim varijan-tama korišćenja kapaciteta predstavlja pokazatelj za orijentaciju konkretne mezoeko-nomske organizacije u formiranju poslovne politike u uslovima ograničenog plasmana

2 Prodajne cijene proizvoda u uslovima tržišne privrede formiraju se pod dejstvom ponude i tražnje, kao i

drugih kriterijuma robne razmjene (planiranja, tekuće ekonomske politike i sl.). Međutim, na njihovu visi-nu ne utiče neposredno promjena stepena korišćenja kapaciteta konkretnog mezoekonomskog sistema. Zato se prodajne cijene (Cq) uzimaju kao konstantna veličina u funkciji dinamike stepena korišćenja ka-

paciteta. Iz toga proističe i pravolinijsko kretanje iznosa realizacije proizvoda. S druge strane, kretanje li-nije ukupnih troškova u funkciji korišćenja kapaciteta determinisano je njihovom kvalitativnom i kvantita-tivnom strukturom.

139

proizvoda ili drugih problema koji onemogućavaju optimalno korišćenje raspoloživog proizvodnog potencijala.

Slika 28. Prag ekonomičnosti korišćenja kapaciteta u uslovima krivolinijskog razvoja cijene koštanja

2. UTVRĐIVANJE PRAGA EKONOMIČNOSTI Utvrđivanje praga ekonomičnosti u konkretnom mezo-ekonomskom sistemu podra-

zumijeva poznavanje kvalitativne i kvantitativne strukture troškova i njihove dinamike u funkciji promjena stepena korišćenja kapaciteta. Poznato je da svaka mezoekonomska organizacija u svome poslovanju ima: fiksne, relativno fiksne i proporcionalne troškove. Međutim, kvalitativna struktura ukupnih troškova klasifikovanih prema uslovljenosti dina-mikom stepena korišćenja kapaciteta, razlikuje se od jednog do drugog mezoekonom-skog sistema, zavisno od organskog sastava elemenata proizvodnje u njemu, što ima značaja kod formiranja poslovne politike konkretnog preduzeća.

Svaka promjena stepena korišćenja kapaciteta uslovljava i određenu promjenu tro-škova elemenata proizvodnje. Ova promjena visine ukupnih troškova nastaje u dijelu va-rijabilnih, dok se fiksna komponenta zadržava na nivou koji je uslovljen uspostavljanjem kapaciteta. Međutim, promjene visine varijabilnih troškova u funkciji dinamike korišćenja kapaciteta odnose se na srazmjerno mijenjanje proporcionalne komponente u njima, dok se relativno fiksna komponenta javlja samo u slučaju raslojavanja obima proizvod-nje u smislu mijenjanja organizacione strukture korišćenja proizvodne mogućnosti datog mezoekonomskog sistema. Tako posmatrana dinamika ukupnih troškova u funkciji dina-mike stepena korišćenja kapaciteta omogućuje svođenje ovog oblika ulaganja elemena-ta proizvodnje na samo fiksnu i proporcionalnu komponentu, jer se relativno fiksna kom-ponenta ne javlja obavezno, ukoliko nema promjena u organizacionoj strukturi korišće-nja kapaciteta3 . Ova pojava je i grafički predstavljena na slici 29.

3 Relativno fiksni troškovi uslovljeni su organizacionom strukturom korišćenja kapaciteta -T = f(Qz)-

što znači da se javljaju i mijenjaju s pojavom i promjenama raslojavanja proizvodnje na serije, modele, tipove proizvoda, i sl. te kada se ne vrši raslojavanje kapaciteta pri njegovom korišćenju nema ni pojave ove vrste troškova. Polazeći od ovoga, pri tretiranju dinamike ukupnih troškova u funkciji promjene ste-pena korišćenja kapaciteta, moguće je apstrahovati relativno fiksnu komponentu.

140

Slika 29. Utvrđivanje praga ekonomičnosti korišćenja kapaciteta kada su varija-bilni troškovi jednaki proporcionalnim

Polazeći od postavke da se u funkciji promjena obima proizvodnje mijenjaju samo

proporcionalni troškovi, dok se relativno fiksni ne javljaju kada nema raslojavanja kori-šćenja kapaciteta, izračunavanje praga ekonomičnosti može se izvesti po sljedećem obrascu:

KT

QC QT

T

C Tqpq q

/6.4/

pri čemu je: Kqp = stepen korišćenja kapaciteta na pragu ekonomičnosti, dok ostali simboli imaju isto značenje kao u ranijim obrascima.

Primjena metoda za utvrđivanje praga ekonomičnosti, može se prikazati sljedećim numeričkim primjerom:

Konkretna mezoekonomska organizacija ima kapacitet Q = 30 000 jedinica proizvo-da, tržišna cijena proizvoda Cq = 1 000 d, fiksni troškovi uslovljeni uspostavljenim kapa-citetom T = 6 000 000 d, proporcionalni troškovi po jedinici proizvoda Tq = 500 d.

Uvrštavanjem ovih konkretnih veličina u obrazac /6.4/ izvodi se sljedeća računica:

6 000 000

0,4030 000 000 15 000 000qpK

odnosno prag ekonomičnosti se nalazi na 40 % korišćenja uspostavljenog kapaciteta konkretnog mezoekonomskog sistema. To znači da se, na nivou od 40 % korišćenja kapaciteta, koji iznosi 30000 jedinica proizvoda, izjednačava vrijednost realizovane proizvodnje sa ukupnim troškovima za taj obim proizvodnje. Prema tome, obim proiz-vodnje na pragu ekonomičnosti biće 40 % od 30000 jedinica, koliki je ukupni kapacitet, što iznosi 12000 jedinica proizvoda. Ako se broj jedinica proizvoda koji odgovara pra-gu ekonomičnosti korišćenja kapaciteta pomnoži prodajnom cijenom (Cq), koja je kon-stantna, dobije se iznos od 12 000 000 dinara, koji predstavlja vrijednost realizovane proizvodnje na pragu ekonomičnosti, odnosno kojom se pokriva ukupni iznos troškova na tom stepenu korišćenja kapaciteta. Ovo se može izvesti po sljedećem postupku:

C = QCq = 12000 1000 = 12000000 d. T=T+QTTq=6000000+12000 500 = 12000000 d.

141

Slika 30. Prag ekonomičnosti korišćenja kapaciteta utvrđen na osnovu numerič-kih pokazatelja iz konkretnog primjera

Iznos realizacije prema obrascu /5.18/ utvrđen je množenjem obima proizvodnje koji

odgovara punom korišćenju kapaciteta (Q) i prodajnih cijena (Cq) koje su konstantne u odnosu na promjene obima proizvodnje. Visina varijabilnih troškova iz gornjeg obrasca utvrđena je kao umnožak obima proizvodnje za ukupan kapacitet (Q) i proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda (Tq), koji su konstantni. Na nivou praga ekonomičnosti korišćenja kapaciteta dolazi i do izjednačavanja stvarne cijene koštanja (Tq) sa prodaj-nom cijenom (Cq), te se dobit po jedinici, kao i u ukupnom iznosu svodi na nulu.

Prethodni numerički primjer može se i grafički predstaviti kao na slici 30, koja je izve-dena na osnovu originalnih pokazatelja prednje računice, a prema obrascu /6.4/.

U datom primjeru utvrđivanja praga ekonomičnosti korišćenja kapaciteta pošlo se od postavke da se pod dejstvom promjene obima proizvodnje mijenjaju samo proporcional-ni troškovi, jer su relativno fiksni troškovi, kao druga komponenta varijabilnih troškova, apstrahovani. Takvo apstrahovanje zasniva se na postavci da se radi o homogenoj pro-izvodnji, odnosno bez raslojavanja korišćenja kapaciteta na zone obima proizvodnje, kao što su: serije, modeli, tipovi proizvoda, i sl. Međutim, u proizvodnoj stvarnosti pojava relativno fiksnih troškova ne može se isključiti, jer se u većini preduzeća proizvodni ka-pacitet raslojava, čime se uslovljava i pojava relativno fiksnih troškova, kao posledica posebne pripreme svake nove zone proizvodnje. Zato se i u metodologiji utvrđivanja praga ekonomičnosti korišćenja kapaciteta ova zakonitost mora uvažavati.

142

Slika 31. Utvrđivanje praga ekonomičnosti korišćenja kapaciteta u uslovima ra-slojavanja proizvodnje uvođenjem nove serije

Ako se u razmatranje pojave praga ekonomičnosti korišćenja kapaciteta uvrste i rela-

tivno fiksni troškovi, koji nastaju u funkciji promjene organizacione strukture korišćenja proizvodne mogućnosti mezoekonomskog sistema, doći će do situacije koja se može grafički predstaviti kao na slici 31. Pomenuta slika pokazuje da je došlo do pomjeranja praga ekonomičnosti korišćenja kapaciteta u pravcu većeg obima proizvodnje, jer su ukupni troškovi skokovito porasli u funkciji prelaska obima proizvodnje iz jedne u drugu zonu. To znači da je došlo do uvođenja bilo nove serije, bilo nekog drugog organizacio-nog podsistema u korišćenju kapaciteta.

II METODE IZRAČUNAVANJA CIJENE KOŠTANJA U uslovima robno-novčane privrede, proizvodi kao upotrebni kvaliteti razmjenjuju se

po cijenama, koje su rezultat odnosa ponude i tražnje, ili dejstva drugih društvenih fakto-ra. Preko ovako formirane razmjenske cijene društvo priznaje konkretnom mezoeko-nomskom sistemu samo ulaganja sadržana u njegovim proizvodima. Prema tome, sva-ka organizacija je, na osnovu ovih tržišnih kriterijuma, upućena na racionalno trošenje elemenata proizvodnje. Kontrola racionalnosti trošenja elemenata proizvodnje u konkret-nom mezoekonomskom sistemu ostvaruje se pomoću određenih metoda izračunavanja cijene koštanja. Ove metode izračunavanja cijene koštanja primjenjuju se s ciljem odgo-varajućeg raspoređivanja ukupnih troškova elemenata proizvodnje po vrstama i jedinica-ma proizvoda. Raspoređivanje ukupnih troškova po nosiocima - proizvodima - naziva se kalkulacija 4 cijene koštanja.

4 Pojam kalkulacija potiče od latinske reči calculare, što znači obračunati, računati (calculus = račun).

Otuda se ovaj izraz koristi i u ekonomskoj teoriji i praksi za označavanje postupka utvrđivanja troškova po nosiocima, odnosno izračunavanje cijene koštanja proizvoda, usluga ili drugih učinaka.

143

1. METODOLOŠKI PROBLEM PRENOŠENJA TROŠKOVA NA NOSIOCE

Kako se troškovi elemenata proizvodnje reprodukuju realizacijom proizvoda, usluga

ili drugih učinaka, potrebno ih je utvrđivati po tim nosiocima. Tako se utvrđuje cijena koštanja proizvoda i usluga.

Osnovni cilj obračunavanja troškova po proizvodima jeste opterećivanje svake vrste i jedinice proizvoda onim iznosom troškova koji je ona i prouzrokovala. U tom smislu, kal-kulacija cijene koštanja izrađuje se prema određenim principima koji obezbjeđuju da se troškovi elemenata proizvodnje pravilno rasporede na njihove nosioce. Ovi principi mo-gu se svesti na sljedeće zahtjeve:

kalkulacija treba da bude tačna, odnosno da prenese na svaki proizvod onoliko troškova koliko je prouzrokovano njegovom izradom;

troškove treba obračunavati po mjestima njihovog nastanka (sektorima, pogo-nima, i drugim podsistemima mezoekonomskog sistema), kao i po njihovim no-siocima (proizvodima, uslugama ili drugim učincima). To je potrebno da bi se mogla utvrditi odgovornost za prekomjerne troškove, kao i zasluge za sniženje cijene koštanja, čime se obezbjeđuje kontrola ekonomičnosti poslovanja;

kalkulacija mora biti podešena prema načinu poslovanja mezoekonomskog si-stema ili njegovih organizacionih podsistema, kao i prema proizvodima čija se cijena koštanja utvrđuje. To je princip prilagodljivosti kalkulacije;

iznosi troškova koji se kalkulacijom prenose na proizvode treba da budu doku-mentovani odgovarajućim evidencijama (knjigovodstvenim i drugim dokumenti-ma);

kalkulacija mora biti pregledna, odnosno omogućavati klasifikaciju troškova;

kalkulacija mora biti pravovremena, odnosno davati pokazatelje na vrijeme po principu real times 5 ;

postupak razvrstavanja troškova u kalkulaciji mora da obezbjedi uporedivost s kalkulacijama u drugim periodima, kao i s planskom kalkulacijom, s kalkulacija-ma drugih pogona, pa čak i drugih preduzeća. Time se utvrđuje princip upore-divosti kalkulacije;

izrada kalkulacije mora biti ekonomična. To znači da se kod kalkulacije cijene koštanja mora obezbjediti racionalan odnos između njene preciznosti i troško-va uslovljenih ostvarenjem te preciznosti6 .

Pri postavljanju ovih zahtjeva za raspoređivanje troškova elemenata proizvodnje po mjestima nastanka i nosiocima, odnosno pri izradi kalkulacije cijene koštanja proizvoda,

5 Real times, engl. (čitaj: riel tajmz) je princip pravovremenosti u obračunu troškova, koji se svodi na zah-

tjev da se troškovi elemenata proizvodnje, neposredno po njihovom nastanku, prenesu na njihove nosi-oce, kako bi se blagovremeno moglo djelovati u slučaju njihovog odstupanja od normirane visine. Ovaj princip bi se mogao, na određen način, poistovjetiti sa principom ažurnosti evidencija, koji se još davno koristi u knjigovodstvu privrednih subjekata.

6 Princip ekonomičnosti kalkulacije podrazumijeva, u stvari, zahtjev da se obračun cijene koštanja proiz-

voda izrađuje uz što manje angažovanje radnika na pripremno-završnim poslovima, pa prema tome i sa što manjim troškovima koje ti poslovi uslovljavaju. U tom smislu, preciznost obračuna cijene koštanja (tačnost kalkulacije) zahtijeva često značajno ulaganje radne snage, a ponekad i režijskog materijala pa i sredstava za rad (računskih mašina i sl.), što može dovesti do toga da cijena koštanja izrade kalkulaci-je bude veća od vrijednosti proizvoda ili usluge čiji se troškovi kalkulacijom utvrđuju.

144

mora se imati na umu specifičnost pojedinih vrsta ovog oblika ulaganja u proces repro-dukcije.

Kalkulacije cijene koštanja proizvoda kao metode utvrđivanja troškova po mjestima i nosiocima mogu se klasifikovati po više različitih kriterijuma, koji se zasnivaju na potrebi upravljanja trošenjem kao oblikom ulaganja. Među tim klasifikacijama najznačajnije su:

podjela kalkulacija prema načinu izrade, i

podjela kalkulacija prema vremenu izrade. Ova dva načina klasifikovanja kalkulacija najčešće se primjenjuju u ekonomskoj teo-

riji i praksi, te se zbog toga i posebno obrađuju. 2. OSNOVNE KALKULATIVNE METODE

Analizirajući troškove elemenata proizvodnje po kriterijumu mogućnosti njihovog utvr-

đivanja po nosiocima, dolazi se do zaključka da se jedna njihova komponenta može di-rektno izračunavati za svaku jedinicu proizvoda, dok se druga komponenta može utvrdi-ti zajednički za više radnih mjesta, odnosno za veći broj vrsta i jedinica proizvoda. Otu-da se pojavljuje problem raspoređivanja zajedničkih troškova na pojedine vrste i jedinice proizvoda.

Ovaj problem obračuna različitih vrsta troškova po njihovim nosiocima rješava se pri-mjenom odgovarajućih metoda kalkulacija cijene koštanja. U vezi s tim razlikuje se ne-koliko osnovnih metoda kalkulacije cijene koštanja kojima se rješava problem utvrđiva-nja troškova po nosiocima u različitim uslovima poslovanja mezoekonomskog sistema. Najčešće primjenjivane osnovne metode utvrđivanja cijene koštanja jesu:

diviziona kalkulacija,

kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva,

kalkulacija kuplovanih proizvoda,

dodatna kalkulacija. Pored ovih osnovnih metoda, često se primjenjuju i određeni izvedeni postupci, koji

predstavljaju nastojanje da se obračun troškova po jedinici proizvoda sačini prema spe-cifičnim uslovima poslovanja datog mezoekonomskog sistema. U takve postupke može se svrstati i metoda direct costing7 , koja se zasniva, kao što joj i ime kaže, na obračunu samo direktnih troškova po jedinici proizvoda, dok se indirektni troškovi obuhvataju u ukupnom njihovom iznosu.

2.1. Diviziona kalkulacija

Osnovna pretpostavka za primjenu divizione kalkulacije jeste homogena proizvodnja

proizvoda, usluga ili drugih učinaka, koji nastaju u jednom pogonu ili nekom drugom or-ganizacionom dijelu mezoekonomskog sistema. Postupak ove kalkulacije zasniva se na utvrđivanju ukupnog iznosa troškova koji nastaju na određenom mjestu troškova (pogo-nu, sektoru, odjeljenju i sl.) i dijeljenju - diviziji - takvog iznosa količinom jednorodnih pro-izvoda proizvedenih u tom organizacionom podsistemu mezoekonomskog sistema.

7 Pojam direct costing koristi se za označavanje obračuna varijabilnih, odnosno direktnih troškova za sva-

ku vrstu i jedinicu proizvoda. Pri tome, protagonisti takve metode polaze od postavke da su fiksni, odno-sno indirektni troškovi,uspostavljanjem kapaciteta dati, a da se u funkciji promjene obima proizvodnje mijenjaju samo direktni troškovi, s kojima, prema tome, treba i računati.

145

Na ovaj način obračunavaju se u jednom iznosu troškovi materijala, sredstava za rad i radne snage, odnosno direktni i indirektni troškovi i dijele ukupnim obimom jednorodnih proizvoda. Tako se dobija cijena koštanja proizvoda, usluga ili drugih učinaka, što se može kvantitativno izraziti sljedećim obrascem:

TT T T

Qqm i l

/6.5/

odnosno

TT T

Qqdi in

/6.6/

pri čemu je Tdi = iznos direktnih troškova, Tin = iznos indirektnih troškova, dok ostali simboli imaju ista značenja kao u prethodnim obrascima.

U prethodnom slučaju radi se o običnoj ili čistoj divizionoj kalkulaciji, koja se primje-njuje samo u uslovima homogene proizvodnje na nivou mezoekonomskog sistema ili pojedinih njegovih organizacionih podsistema.

Međutim, u određenim uslovima fazne proizvodnje primjenjuje se višefazna divizio-na kalkulacija pomoću koje se troškovi utvrđuju posebno za svaku fazu ili mjesto proiz-vodnje, a zatim se tako utvrđeni iznos ukupnih troškova svake od tih faza dijeli brojem jedinica ostvarenog učinka u njoj. Tako utvrđeni troškovi po jedinici ostvarenog učinka u pojedinim fazama sabiraju se i dobija se puna cijena koštanja (Tq).

Prednost metoda višefazne kalkulacije sastoji se u tome što omogućuje bolju kontrolu troškova, tj. uvid u ekonomičnost proizvodnje, jer se troškovi ne utvrđuju u ukupnom iznosu nego po pojedinim fazama proizvodnje ili mjestima njihovog nastanka.

Diviziona kalkulacija primjenjuje se kod industrijskih preduzeća ili njihovih pogona koji se karakterišu masovnom proizvodnjom jedne vrste proizvoda kao što su rudnici, topio-nice, pivare, mlinovi, električne centrale i sl. Takođe, diviziona kalkulacija primjenjuje se i u poljoprivrednoj proizvodnji pojedinih ratarskih, stočarskih i voćarskih kultura. Ovakvi slučajevi su rijetki, jer najveći broj organizacija u svojim proizvodnim programima ima vi-še vrsta proizvoda ili bar više asortimanskih oblika proizvoda.

Iz navedenih i sličnih razloga diviziona kalkulacija rjeđe se primjenjuje u praksi, te se obično pristupa primjeni drugih metoda kalkulacije, prilagođavajući postupak obračuna cijene koštanja datim uslovima poslovanja konkretne organizacije. Međutim, metoda di-vizione kalkulacije ne može se zanemariti, jer se ona često koristi zajedno sa drugim metodama, s obzirom na složenost poslovanja većine privrednih subjekata.

2.2. Kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva

Metoda kalkulacije pomoću ekvivalentnih brojeva primjenjuje se u uslovima proiz-

vodnje više proizvoda koji su međusobno srodni i imaju zajedničke troškove. Ovi srodni proizvodi, obično, potiču iz istog tehnološkog postupka i izrađeni su od iste sirovine, a najčešće se međusobno razlikuju po dimenziji, obliku, težini i sl.

Indirektni troškovi, u ovakvim uslovima raspoređuju se na pojedine vrste ovih proiz-voda na osnovu unaprijed utvrđenih odnosa, koji se uspostavljaju u trošenju za pojedi-ne vrste ovih srodnih proizvoda. Ovi odnosi utvrđuju se bilo na osnovu iskustva, bilo teh-ničkih normativa, a nekad i procjenom. Tako dobijeni međusobni odnosi, koji pokazuju intenzitet učešća pojedinih vrsta proizvoda u uslovljavanju indirektnih troškova, nazivaju se koeficijenti, pomoću kojih se utvrđuju ekvivalentni brojevi. Ekvivalentni brojevi, u stvari, predstavljaju umnožak koeficijenta koji pokazuju srazmjeru u učešću pojedinih

146

srodnih vrsta proizvoda u ukupnim indirektnim troškovima, pokazateljima o obimu poje-dinih vrsta proizvoda.

Metoda kalkulacije pomoću ekvivalentnih brojeva izvodi se tako što se različiti proiz-vodi svedu na jednako vrijedne brojeve, odnosno na uslovne jedinice. Zatim, ukupni in-direktni troškovi podijele se zbirom uslovnih jedinica, te se dobije iznos indirektnih tro-škova po uslovnoj jedinici, odnosno raspoređen na zbir ekvivalentnih brojeva. Kada se iznos indirektnih troškova po uslovnoj jedinici pomnoži odgovarajućim koeficijentom za datu vrstu proizvoda, dobije se iznos indirektnih troškova po jedinici te konkretne vrste proizvoda. Ovaj postupak može se izvesti na osnovu sljedećih obrazaca:

TT

Q Kinq

in

j ejj

no

1

/6.6/

pri čemu je: Tinq0 = iznos indirektnih troškova po uslovnoj jedinici proizvodnje, Kej= ko-

eficijent učešća u indirektnim troškovima za razne vrste proizvoda. Tinqn

= Tinq0Ken /6.8/

pri čemu je Tinqn = iznos indirektnih troškova po jedinici konkretne vrste proizvoda, Ken = koeficijent učešća u indirektnim troškovima konkretne vrste proizvoda.

Kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva primjenjuje se pri obračunavanju indirekt-nih troškova po nosiocima. Na primjer, u valjaonicama lima, gdje se dobijaju limovi razli-čitih debljina. Takođe, u proizvodnji alata raznih dimenzija, u proizvodnji prediva raznih debljina, u proizvodnji cigle i crijepa različitih veličina, industriji keramičkih proizvoda i sl., za raspoređivanje indirektnih troškova po vrstama srodnih proizvoda primjenjuje se ova metoda kalkulacije.

Utvrđivanje pune cijene koštanja (Tq) postupkom kalkulacije pomoću ekvivalentnih brojeva, izvodi se sabiranjem iznosa ovako utvrđenih indirektnih troškova po jedinici da-te vrste proizvoda i direktnih troškova po jedinici toga proizvoda, koji se neposredno pre-nose na nosioce. To se izvodi po sljedećem obrascu: Tqn = Tdiqn+ Tinqn /6.9/ pri čemu je Tqn = iznos ukupnih troškova po jedinici date vrste proizvoda, odnosno cijena koštanja za konkretni proizvod, Tdiqn = iznos direktnih troškova po jedinici date vrste proizvoda.

U cilju demonstracija primjene kalkulacije pomoću ekvivalentnih brojeva daje se slje-deći numerički primjer:

Izračunavanje cijene koštanja metodom pomoću ekvivalentnih brojeva

Tabela 1.

Redni broj

Vrsta proizvoda

(n)

Količina proizvoda

(Q)

Koefic. učešća u ind. troškovima

(Ke)

Direktni troškovi po jed. proizv.

(Tdiq)

Ukupni indirektni troškovi (Tin)

0 2 3 4 5 1. Predivo N

o 16 125 0.75 300 -

2. Predivo No10 250 1.00 350 -

3. Predivo No5 50 2.00 650 -

Ukupno: - - - 130 125

147

Izrada: Uvrštavanjem numeričkih veličina iz zadatog primera u obrasce /6.7/ i /6.8/ dolazi se

do sljedeće računice:

ininq o n

j ejj= 1

T 130 125T = = 300

433.75Q K

Zbir ekvivalentnih brojeva, odnosno uslovnih jedinica za ukupni obim proizvodnje dobi-jen je množenjem podataka iz kolone 2 sa odgovarajućim podacima iz kolone 3. Utvr-đeni iznos indirektnih troškova po uslovnoj jedinici proizvodnje (Tinq o = 300) množi se koeficijentom učešća u indirektnim troškovima (Ken) za svaku vrstu proizvoda:

Tinq1 = 300 x 0.75 = 225 Tinq2= 300 x 1.00 = 300 Tinq3= 300 x 2.00 = 600

Ovako utvrđeni iznosi indirektnih troškova po jedinici svake vrste dodaju se već po-znatim iznosima direktnih troškova po jedinici proizvoda:

Tq1= 300 + 225 = 525 Tq2= 350 + 300 = 650 Tq3= 650 + 600 = 1250

Iz prethodnog postupka dobijeni su ukupni troškovi po jedinici svake konkretne vrste proizvoda.

2.3. Kalkulacija kuplovanih proizvoda Metoda kalkulacije cijene koštanja kuplovanih proizvoda primjenjuje se u uslovima iz-

rade više vrsta proizvoda u jedinstvenom tehnološkom postupku, kao organskih kompo-nenti jedne sirovine. U takvim uslovima javlja se problem razlučivanja ukupnih troškova pa čak i troškova osnovnog materijala po ovim vrstama proizvoda. Kako se u takvim uslovima proizvodnje javlja nekoliko vrsta proizvoda kojima su ukupni troškovi zajednič-ki, postavlja se metodološki problem izračunavanja cijene koštanja za svaku od ovih vr-sta proizvoda. Zato se tada određuje osnovni proizvod, za razliku od ostalih koji se treti-raju kao sporedni proizvodi.

Ova metoda kalkulacije primjenjuje se najčešće pri utvrđivanju cijene koštanja u pre-hrambenoj i hemijskoj industriji, kao što je proizvodnja šećera, jestivog ulja, zatim benzi-na i sl. Proizvodi koji se dobijaju u ovakvoj preradi vezani su (kuplovani) sa sporednim proizvodima koji nastaju kao nužni pratilac u ovim tehnološkim postupcima. Tako, pri proizvodnji šećera dobijaju se, kao sporedni proizvodi, melasa i rezanci repe; pri proiz-vodnji jestivog ulja dobija se suncokretova ili sojina sačma i masne kiseline; u proizvod-nji benzina javljaju se mnogobrojne teške frakcije, i sl. Zato se postavlja problem kako odvojiti troškove proizvodnje osnovnog proizvoda, odnosno utvrditi njegovu cijenu košta-nja.

Ovom metodom kalkulacije ukupni troškovi obračunavaju se u ukupnom iznosu, a zatim se od toga iznosa oduzmu procijenjene vrijednosti sporednih proizvoda, te preo-stali iznos podjeli količinom osnovnog proizvoda. Procjenjivanje vrijednosti sporednih proizvoda vrši se, obično, na osnovu tržišne cijene koja se može postići njihovom reali-zacijom, tako da iznos troškova kojima će biti opterećen osnovni proizvod u velikoj mjeri

148

zavisi od cijena po kojima se prodaju sporedni proizvodi. Ovaj postupak može se izvesti na osnovu sljedećeg obrasca:

TT Q C Q C Q C

Qqq q n qn

12 2 3 3

1

...

/6.10/

odnosno

T

T Q C

Qq

j qjj

n

12

1

/6.11/

pri čemu je: Tq1 = cijena koštanja osnovnog proizvoda, Q2 do Qn = količine sporednih proizvoda, Cq2 do Cqn = prodajne cijene sporednih proizvoda, q1 = količina osnovnog proizvoda.

Ovakav način kalkulacije cijene koštanja nije precizan i ne daje realnu sliku trošenja elemenata proizvodnje prouzrokovanih izradom glavnog proizvoda. Naime, oduzimajući od ukupnih troškova vrijednosti sporednih proizvoda po tržišnoj cijeni, ukupni preostali troškovi umanjeni su za višak vrijednosti koji u sebi nose prodajne cijene sporednih pro-izvoda. Međutim, taj iznos viška vrijednosti ne može se egzaktno utvrditi, iz čega i prois-tiče nepreciznost ove metode kalkulacije. U privrednoj praksi, preko cijena sporednih proizvoda utiče se na formiranje cijene koštanja osnovnog proizvoda, pa prema tome i njegove prodajne cijene.

Kalkulacija kuplovanih - vezanih - proizvoda, u svom drugom dijelu, nakon oduzima-nja realizovane vrijednosti sporednih proizvoda od ukupnih troškova, ima karakteristike divizione kalkulacije, jer se cijena koštanja osnovnog proizvoda utvrđuje dijeljenjem pre-ostalog iznosa ukupnih troškova količinom te vrste proizvoda. Stoga se ova kalkulacija u literaturi često tretira kao varijanta divizione kalkulacije. Međutim, primjena ovakvog po-stupka ukazuje i na mogućnost kombinovanja divizione kalkulacije sa ostalim metodama obračuna cijene koštanja.

2.4. Dodatna kalkulacija

Metoda dodatne kalkulacije primjenjuje se u uslovima heterogene - raznorodne - pro-

izvodnje, gdje se ne mogu svi troškovi utvrđivati neposredno po nosiocima, jer se u nji-hovoj strukturi javlja i indirektna komponenta. U privrednoj praksi najčešće se sreću po-jave heterogene proizvodnje.

Postupak obračuna cijena koštanja dodatnom kalkulacijom polazi od podjele troško-va prema mogućnosti njihovog utvrđivanja po nosiocima. Tako se u ovom postupku po-sebno utvrđuju direktni troškovi za svaku vrstu i jedinicu proizvoda, usluga i drugih uči-naka, a posebno indirektni troškovi u njihovom ukupnom iznosu. Na iznos direktnih tro-škova za svaku jedinicu proizvoda dodaje se alikvotni dio indirektnih troškova, prethod-no utvrđen po osnovu određenih računskih ključeva, koji predstavljaju odnos između ukupnih indirektnih troškova i zbira direktnih troškova svih vrsta proizvoda.

Ovakav način utvrđivanja troškova po nosiocima primjenjuje se kod proizvodnje koja se karakteriše raznorodnošću proizvoda, koji imaju zajedničke troškove pogonske, raz-mjenske i upravne režije. To je, na primjer, proizvodnja: obuće (muške, ženske, dječije; ljetnje, zimske; kožne, gumene i sl.), odjeće, namještaja, proizvoda metaloprerađivačke industrije, elektronske industrije i sl., pri kojoj se, najčešće, primjenjuje mehanička tehno-logija.

149

Utvrđivanje cijene koštanja dodatnom kalkulacijom odvija se po dva osnovna postup-ka za raspoređivanje indirektnih troškova na pojedine vrste proizvoda pomoću unaprijed utvrđenih ključeva. Naime, ovi ključevi mogu se utvrditi jedinstveno za preduzeća u cjeli-ni, kao i posebno za svako odjeljenje ili drugi organizacioni dio. Jedinstveni ključ za pre-nošenje indirektnih troškova na pojedine vrste proizvoda na nivou cijelog preduzeća utvrđuje se u procentima, ili kao koeficijent, stavljanjem u odnos ukupnih indirektnih tro-škova prema zbiru ukupnih direktnih troškova ili samo jednoj njihovoj vrsti (na pr., tro-škova osnovnog materijala ili radne snage na poslovima izrade). Tako dobijeni procenat, odnosno koeficijent indirektnih troškova, primjenjuje se na na iznos direktnih troškova svake jedinice proizvoda. Dodavanjem alikvotnog dijela indirektnih troškova na iznos di-rektnih troškova svake jedinice proizvoda, dobija se cijena koštanja te vrste proizvoda.

Raspored indirektnih troškova po jedinstvenom ključu za cijelo preduzeće može se izvesti po sljedećem obrascu:

T TT

Q Tqn diq n

in

j diq jj

n

1

1

/6.12/

što se može svesti na jednostavniji izraz Tqn = Tdiqn (1 + Tink) /6.13/ pri čemu je Tqn = cijena koštanja konkretne vrste proizvoda; Tdiqn = iznos direktnih tro-škova po jedinici konkretne vrste proizvoda; Tin= iznos ukupnih indirektnih troškova; Tink = koeficijent dodatka indirektnih troškova.

Primjena obrazaca /6.12/ i /6.13/ može se demonstrirati na sljedećem primeru:

Izračunavanje cijene koštanja metodom dodatne kalkulacije Tabela 2.

Redni broj

Vrsta proizvoda

(n)

Količina proiz-voda (Q)

Direktni troškovi po jed. proizv.

(Tdin)

Ukupno indirekt-ni troškovi

(Tin) 0 1 2 3 4 1. A 1 000 100 - 2. B 1 200 140 - 3. C 1 500 200 - 5. D 2 000 260 - - - - 489 600

Uvođenjem podataka iz primjera u obrazac /6.12/ dolazi se do sljedeće računice:

q1

489 600T = 100 1+ = 100 1+ 0.45 = 145 d

1088 000

q2

489 600T = 140 1+ = 100 1+ 0.45 = 203 d

1088 000

q3

489 600T = 200 1+ = 100 1+ 0.45 = 290 d

1088 000

150

4

489 600T = 260 1+ = 100 1+ 0.45 = 377 d

1088 000

Iznos u imeniocu prethodnih obrazaca utvrđen je množenjem vrijednosti iz kolone 2 vrijednostima iz kolone 3, te sabiranjem tako dobijenih umnožaka.

Raspored indirektnih troškova po jedinstvenom ključu za cijelo preduzeće ne obez-bjeđuje u svim uslovima dovoljnu preciznost kalkulacije cijene koštanja, i obično se pri-mjenjuje kod pogona i drugih organizacionih podsistema čiji dijelovi imaju međusobno ujednačen organski sastav elemenata proizvodnje.

Kod mezoekonomskih sistema sa više organizacionih dijelova u kojima je različit nivo organskog sastava elemenata proizvodnje, utvrđuje se više ključeva za raspoređivanje indirektnih troškova po nosiocima. Tako se utvrđuje koeficijent dodatka indirektnih tro-škova za svaki pogon, odjeljenje ili drugi organizacioni dio zavisno od odnosa direktnih i indirektnih troškova u okviru svakog od tih dijelova organizacije. Na taj način utvrđeni ključevi obezbjeđuju precizniji raspored ukupnih indirektnih troškova po pojedinim vrsta-ma i jedinicama proizvoda.

Ovako utvrđeni koeficijenti dodatka indirektnih troškova za svaki pogon omogućuju viši stepen preciznosti kalkulacije cijene koštanja, respektujući različitost organskog sa-stava elemenata proizvodnje svakog od organizacionih dijelova datog mezoekonom-skog sistema. Tako će u pogonima sa višim organskim sastavom elemenata proizvod-nje biti i veći koeficijent dodatka indirektnih troškova. Međutim, viši organski sastav ele-menata proizvodnje u pravilu obezbjeđuje snižavanje učešća direktnih troškova u ukup-nim troškovima, odnosno cijeni koštanja. To se postiže odgovarajućom racionalnom supstitucijom trošenja jednih elemenata proizvodnje, trošenjem drugih.

2.5. Metoda direct costing

U savremenom poslovanju privrednih subjekata u najvećem broju industrijski razvije-

nih zemalja često se primjenjuje metoda obračuna cijene koštanja po direktnim troškovi-ma, pod nazivom direct costing. Ovaj metod polazi od okolnosti što se proizvodi realizu-ju, uglavnom, po tržišnim cijenama, koje se formiraju na osnovu odnosa između ponude i tražnje. Cijena koštanja, u takvim uslovima, služi samo kao orijentacija u vođenju po-slovne politike preduzeća u okviru dejstva datih objektivnih - društvenih, tehničkih i pri-rodnih - faktora.

Indirektni troškovi, koji se odnose na više proizvoda ili više organizacionih dijelova određenog privrednog subjekta, utvrđuju se u ukupnom iznosu i ne raspoređuju se po vrstama i jedinicama proizvoda. Ovi troškovi nisu, u stvari, ni izazvani samom proizvod-njom nego su rezultat njene pripreme - uspostavljanja kapaciteta i organizacione struk-ture njegovog korišćenja. Direktni troškovi, koji nastaju neposredno u funkciji pojave svake nove jedinice proizvoda, utvrđuju se neposredno po nosiocima. Njihovim utvrđiva-njem po jedinici proizvoda dobija se komponenta cijene koštanja u čijoj strukturi je samo iznos direktnih troškova. Kada se ovako utvrđena cijena koštanja proizvoda pomnoži obimom proizvodnje i tako utvrđeni iznos ukupnih direktnih troškova uporedi sa mogu-ćom vrijednošću proizvodnje, obračunatom po tržišnim cijenama, dobija se iznos mogu-će razlike (pozitivne ili negativne), koja predstavlja, s jedne strane, izvor za pokriće ukupnih indirektnih troškova i, eventualno, dobitak koji nakon toga ostane, odnosno, s druge strane, gubitak u poslovanju. Ovo se može predstaviti i sljedećim kvantitativnim izrazom:

151

C Q T Tj diq jj

n

in

1

/6.14/

odnosno, jednostavnije: C - Tdi Tin /6.15/

Ukoliko je lijeva strana obrasca /6.15/ koja predstavlja razliku između iznosa moguće realizacije proizvodnje (C) i iznosa ukupnih direktnih troškova (Tdi) veća od desne strane obrasca, koja predstavlja iznos ukupnih indirektnih troškova (Tin), preduzeće će ostvariti dobitak u svome poslovanju. U protivnom, ukoliko je desna strana veća od lijeve, pojavi-će se gubitak. Samo u slučaju izjednačavanja lijeve i desne strane neto8 poslovni rezul-tat jednak je nuli.

U cilju ilustracije primjene metode direct costing može poslužiti sljedeći numerički pri-mjer:

Primjer primene direct costing metode Tabela 3.

Vrsta Obim Direktni troškovi Prod. Reali- Indir. R. br.

proiz. (n)

proiz. (Q)

Po jed. (Tdiq)

Ukupni (Tdi)

cena(Cq)

zacija (C)

Razlika (6 - 4)

trošk. (Tin)

Dobitak (C - T)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. A 5 000 74 370 000 160 800 000 430 000 - - 2. B 9 000 30 270 000 70 630 000 360 000 - - 3. C 12

000 40 480 000 80 960 000 480 000 - -

svega: - - 1 120 000 - 2 390 000 1 270 000 896 000 374 000

U prethodnom primjeru vidi se kako je od ukupnog iznosa razlike između realizacije i cijene koštanja proizvoda po direktnim troškovima (vrijednosti iz kolone 6 umanjene za vrijednosti iz kolone 4 tabele) pokriven ukupni iznos indirektnih troškova. Preostali iznos vrijednosti realizacije proizvodnje, po pokriću direktnih i indirektnih troškova, (C - T) predstavlja dobitak odnosno akumulaciju date mezoekonomske organizacije.

Ovakav obračun troškova ima za cilj da ukaže na opravdanost usvojenog programa proizvodnje. Pri tome, indirektni troškovi tretiraju se kao neotklonjivi u datim uslovima us-postavljenog kapaciteta i organizacije njegovog korišćenja. Zato je opravdana svaka proizvodnja ako se njenom realizacijom na tržištu pokrivaju direktni troškovi i nakon toga ostane jedan iznos za pokriće izvjesne veličine indirektnih troškova, ako se upoređuje sa pozicijom obustavljanja korišćenja uspostavljenog kapaciteta, kada su ukupni indirektni troškovi nepokriveni i predstavljaju gubitak u poslovanju.

Metoda direct costing primjenjiva je naročito kod preduzeća sa izrazito visokim or-ganskim sastavom elemenata proizvodnje, u kojima se mora respektovati neotklonjivost indirektnih troškova (koji se mogu, uslovno, poistovjetiti sa fiksnim troškovima), uslovlje-nih velikom koncentracijom sredstava za rad i složenom organizacijom poslovanja.

8 Preduzeće svoj poslovni rezultat iskazuje u vidu dohotka kao novostvorene vrijednosti. Međutim, kako

su lični dohoci, iako komponenta dohotka kao podsistema izlaza, izraz ulaganja, njihova veličina javlja se i na strani ulaza mezoekonomskog sistema. Zato se vrijednost dobijena po podmirivanju ličnih doho-daka iz dohotka javlja kao neto rezultat poslovanje - dobitak - koji predstavlja izraz viška vrijednosti.

152

2.6. Kombinovanje kalkulativnih metoda U praksi poslovanja preduzeća, pri obračunu cijene koštanja proizvoda ili usluga,

rijetko se sreće primjena samo jedne od metoda kalkulacije. S obzirom na složenost procesa poslovanja u savremenim privrednim subjektima, širok asortiman proizvoda, pri-mjenu više tehnoloških postupaka i sl., nužno je i obračun troškova po nosiocima usavr-šavati. Zato se, često, kombinuje više metoda kalkulacije za utvrđivanje cijene koštanja pojedinih proizvoda, usluga ili drugih učinaka. Tako, na primjer, u šećeranama se pri-mjenjuje metoda kalkulacije kuplovanih proizvoda da bi se utvrdila cijena koštanja šeće-ra. Ali, pri daljoj preradi ovog šećera u različite asortimanske oblike proizvoda (šećer u kockama, prahu, kristalu, zatim u različitim pakovanjima i sl.), za utvrđivanje troškova po jedinici proizvoda neophodno je primjenjivati i druge metode kalkulacije - dodatnu kalku-laciju, kalkulaciju pomoću ekvivalentnih brojeva i sl. Ponekad se takođe, za određene fa-ze prerade, pri utvrđivanju cijene koštanja, primjenjuje diviziona kalkulacija, a u daljim fa-zama tehnološkog postupka i dodatna ili kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva.

Kombinovanje primjene različitih metoda kalkulacije za utvrđivanje cijene koštanja pojedinih vrsta proizvoda obezbjeđuje veću preciznost u raspoređivanju indirektnih tro-škova po nosiocima. Na taj način, preduzeća sa većom sigurnošću mogu da se orijenti-šu na određeni proizvodni program, odnosno da izaberu odgovarajuće proizvode koje će izrađivati u okviru svojih kapaciteta, uz ostvarivanje optimalnog kvaliteta ekonomije. Ovo tim prije što se na osnovu odnosa cijena koštanja i prodajnih cijena, koje se mogu postići na tržištu, utvrđuje ekonomska opravdanost proizvodnje određenih vrsta proizvo-da.

Pravovremeno i precizno izrađene kalkulacije cijene koštanja čine značajne kompo-nente uspješne organizacije poslovanja u mezoekonomskim sistemima. Zato se i savre-mena ekonomska teorija u ovom dijelu svakodnevno usavršava, nudeći nova rješenja u pogledu metodologije kalkulacije cijene koštanja. Tako je došlo do veoma rasprostranje-ne primjene kalkulacije cijene koštanja po metodi direct costing.

III METODE UTVRĐIVANJA FIKSNE KOMPONENTE TROŠKOVA

Kada se ukupni troškovi posmatraju na nivou globalnog mezoekonomskog sistema,

u njihovoj strukturi javljaju se tri komponente, i to: fiksni troškovi, relativno fiksni troškovi, i

proporcionalni troškovi.

Ovako posmatran ukupni iznos troškova javlja se u funkciji uspostavljanja ukupnog proizvodnog kapaciteta mezoekonomskog sistema - fiksni - odnosno u funkciji usposta-vljanja određene organizacione strukture njegovog korišćenja - relativno fiksni - kao i u funkciji ostvarenog obima date vrste proizvodnje - proporcionalni troškovi. Pri promjeni obima proizvodnje dolazi i do mijenjanja ukupnih troškova, ali ne u upravnoj proporciji sa dinamikom stepena korišćenja kapaciteta9 .

Međutim, kada se ponašanje troškova u konkretnom mezoekonomskom sistemu po-smatra u funkciji dinamike obima proizvodnje, kao i u svjetlu njihovog reprodukovanja

9 Opširnije o teoretskim aspektima ponašanja ukupnih troškova u funkciji dinamike obima proizvodnje pi-

sano je u prethodnim poglavljima ove knjige. Međutim, u ovom dijelu struktura ukupnih troškova posma-tra se sa metodološkog aspekta, odnosno u vezi sa primjenom zakonitosti ponašanja ovog oblika ulaga-nja u cilju vođenja poslovne politike u konkretnoj mezoekonomskoj stvarnosti.

153

realizacijom određenih vrsta i količina proizvoda, dolazi se do potrebe da se opšti teorij-ski pristup ovoj pojavi metodološki prilagodi privrednoj praksi. U tom smislu, ukupni ka-pacitet mezoekonomskog sistema, s obzirom na njegovo raslojavanje10 , ne predstavlja homogenu veličinu, te se ponašanje ukupnih troškova u funkciji dinamike njegovog kori-šćenja ne može pratiti kao jedinstvena pojava. To proističe iz okolnosti što pojavu tro-škova uslovljava kako priprema proizvodnje, uspostavljanjem proizvodnog kapaciteta i organizacijom njegovog iskorišćenja, tako i proizvodno izvršenje, dok se ovaj oblik ula-ganja reprodukuje samo realizacijom u razmjeni izrađenih proizvoda. Zato se ukupni tro-škovi, u vezi sa njihovim reprodukovanjem realizacijom datih vrsta i jedinica proizvoda, moraju raščlaniti i pratiti ne samo na nivou ukupnog mezoekonomskog sistema nego i po pojedinim organizacionim podsistemima u njegovom sastavu.

1. METODOLOGIJA RAŠČLANJAVANJA UKUPNIH TROŠKOVA

Analizirajući ukupne troškove na nivou pojedinih organizacionih podsistema u okviru

globalnog mezoekonomskog sistema, dolazi se do potpunijeg saznanja o njihovoj struk-turi i dinamici u funkciji promjena obima proizvodnje. Tako, kada se ukupni troškovi po-smatraju samo na nivou jednog organizacionog podsistema, recimo jedne serije, uoča-vaju se samo dvije komponente, i to: proporcionalni troškovi, i fiksni troškovi.

Takva struktura može se objasniti okolnošću što se na nivou jedne serije javljaju, po-red fiksnih troškova uslovljenih uspostavljanjem proizvodnog kapaciteta mezoekonom-skog sistema, još troškovi uslovljeni njenom posebnom pripremom, kao i troškovi uslo-vljeni izradom proizvoda u okviru tog organizacionog podsistema. A kako su troškovi uslovljeni pripremom serije, koji su na nivou ukupnog mezoekonomskog sistema relativ-no fiksni, pa prema tome i promjenjivi, nepromjenjivi u funkciji dinamike obima proizvod-nje te serije, može se zaključiti da se ukupni troškovi u tom podsistemu sastoje samo od fiksne i proporcionalne komponente. Ovakav zaključak može se izvesti i za druge orga-nizacione podsisteme kada se posmatraju izolovano.

Ako raslojavanje korišćenja uspostavljenog kapaciteta mezoekonomskog sistema posmatramo sa stanovišta samo jednog od kriterijuma, ukupni obim proizvodnje razloži-će se na nekoliko zona kao zasebnih podsistema. Pri tome u funkciji dinamike obima proizvodnje kroz sve te slojeve mijenjaće se proporcionalni troškovi u upravnoj srazmje-ri, dok relativno fiksni troškovi imaće skokovite promjene samo kod prelaza iz jedne u drugu zonu obima. Fiksni troškovi će, svakako, zadržati svoj ukupni nivo uslovljen uspo-stavljenim kapacitetom. Zato će, na nivou jedne serije (ili drugog organizacionog podsi-stema), ukupni troškovi u jednom svom dijelu da stagniraju, a u drugom da se upravno srazmjerno mijenjaju. To se može i grafički predstaviti kao na slici 32, koja pokazuje ka-ko dinamiku troškova u funkciji dinamike korišćenja ukupnog kapaciteta, tako i dinamiku ovog oblika ulaganja u funkciji dinamike proizvodnje na nivou pojedinih organizacionih podsistema.

Ukupni fiksni troškovi, kako se vidi na slici 32, posmatrani u njihovoj karakteristici neotklonjivosti pri promjeni stepena korišćenja kapaciteta, sastoje se od dvije kompo-nente. Prva komponenta ovih troškova uslovljena je samim uspostavljanjem kapaciteta. Međutim, da bi se moglo otpočeti sa korišćenjem tako uspostavljenog kapaciteta, neop-hodno je još pri njegovoj izgradnji izvršiti posebnu pripremu prvog sloja obima proizvod-

10

O ovome je opširnije pisano u prethodnim poglavljima.

154

nje (Qzl), kojim su uslovljeni i određeni troškovi, koji imaju relativno fiksni karakter u od-nosu na dinamiku korišćenja ukupnog kapaciteta. Na taj način formira se i druga kompo-nenta ukupnih fiksnih troškova, jer se troškovi pripreme prve zone ne mogu više otkloni-ti, te se stapaju sa troškovima za uspostavljanje kapaciteta - fiksnim.

Slika 32. Dinamika ukupnih troškova u funkciji razlaganja korišćenja kapaciteta na zone obima proizvodnje

Kada se dinamika ukupnih troškova posmatra po jedinici proizvoda u okviru određe-

nih organizacionih podsistema, serija, uočava se takođe razlaganje ovog oblika ulaganja na dvije komponente. Time se ne isključuje zakonitost ponašanja ukupnih troškova pri promjenama stepena korišćenja kapaciteta globalnog mezoekonomskog sistema, kada se u strukturi ukupnih troškova javljaju sve tri komponente ovog oblika ulaganja. Ovako posmatrano kretanje ukupnih troškova po jedinici proizvoda pri promjenama obima pro-izvodnje u okviru pojedinih organizacionih podsistema, može se i grafički predstaviti kao na slici 33.

Slika 33. Dinamika troškova po jedinici proizvoda u funkciji razlaganja korišće-nja kapaciteta na zone obima proizvodnje

155

Ovako klasifikovanje troškova izvodi se za potrebe pravljanja ponašanjem ovog dijela ulaganja elemenata proizvodnje u okviru pojedinih organizacionih podsistema, kao što su serije, tipovi proizvoda, odnosno pogoni, službe i sl. Pri tome, slično razlaganje ukup-nih troškova vrši se i na nivou manjih organizacionih dijelova korišćenja kapaciteta, u okviru prethodno pomenutih podsistema, kao što je, na primjer, raščlanjavanje obima jedne serije po dimenzijama, oblicima, bojama, dezenima proizvoda, i sl.

Na osnovu prethodno navedenih uslova primjene metodologije raščlanjavanja ukup-nih troškova, u ekonomskoj teoriji i praksi uspostavljaju se različiti postupci za odvajanje njihove fiksne komponente od proporcionalne, odnosno varijabilne, zavisno od tekućih potreba i specifičnosti poslovanja konkretnih preduzeća.

2. METODE UTVRĐIVANJA FIKSNE KOMPONENTE U

UKUPNIM TROŠKOVIMA Kako se u konkretnoj praksi najvećeg broja preduzeća javljaju, pored fiksnih i propor-

cionalnih troškova, i relativno fiksni troškovi, koji nastaju u funkciji posebne pripreme po-jedinih zona obima proizvodnje, potrebno je izvršiti izdvajanje apsolutno fiksnih11 i pro-porcionalno varijabilnih troškova, a zatim preostali iznos troškova dalje raščlaniti po istom kriterijumu. A kako se taj preostali iznos troškova sastoji od relativno fiksnih, kada se oni posmatraju u funkciji dinamike korišćenja ukupnog mezoekonomskog sistema, moguće ih je raščlaniti na fiksnu i proporcionalnu komponentu u okviru pojedinih zona obima proizvodnje. Ovakvo raščlanjavanje na fiksnu i proporcionalnu komponentu vrši se po više različitih metoda, od kojih se najčešće primjenjuje sljedeće, i to: knjigovodstveno odvajanja fiksne komponente, metoda interpolacije, metoda linije trenda.

Pored pomenutih metoda, u ekonomskoj teoriji i praksi primjenjuju se i drugi postupci za odvajanje fiksne od varijabilne komponente ukupnih troškova, ali se, u osnovi, sve one svode na ove tri navedene.

(1) Knjigovodstveno odvajanje fiksne komponente. U praksi preduzeća javljaju se od-ređeni iznosi troškova, koji se mogu analitički, na bazi procjene, razgraničiti na fiksnu i proporcionalnu komponentu. Na taj način, vremenska amortizacija kao izraz trošenja sredstava za rad, zatim lični dohoci na poslovima pripremena nivou globalnog mezoeko-nomskog sistema, te režijski materijal koji se troši u funkciji organizacije poslovanja ukupnog privrednog subjekta, i sl. mogu se svrstati u fiksnu komponentu troškova. S druge strane, troškovi osnovnog i pomoćnog materijala, zatim lični dohoci na poslovima neposredne proizvodnje, u uslovima pretežno ručne izrade u tehnološkoj fazi, i sl. mogu se svrstati u proporcionalnukomponentu troškova. Preostale troškove, koji se mijenjaju neproporcionalno u odnosu na stepen korišćenja kapaciteta, na osnovu knjigovodstve-nih evidencija prema mjestima njihovog nastanka, treba raščlaniti na fiksnu i proporcio-nalnu komponentu u njima. To se može učiniti na bazi iskustva koje se stiče njihovim dugoročnim posmatranjem u konkretnoj organizaciji i praćenjem u knjigovodstvenoj evi-denciji, koja se vodi analitički po pojedinim pozicijama za svako mjesto nastanka troško-va i za svaku vrstu proizvoda. Na taj način, iz knjigovodstvene evidencije, koja se vodi po pojedinim organizacionim podsistemima korišćenja kapaciteta globalnog mezoeko-nomskog sistema, mogu se razlučiti fiksna i proporcionalna komponenta. U svakom or-

11

Pojam apsolutno fiksni troškovi upotrebljava se za označavanje pojave fiksnih troškova, kada se ovi upoređuju sa relativno fiksnim, koji kao varijabilni troškovi u sebi sadrže i fiksnu komponentu.

156

ganizacionom podsistemu evidentiraju se pojedini troškovi po ovoj klasifikaciji radi ori-jentacije pri upravljanju njihovim ponašanjem.

U vezi s prethodnim, analitičke knjigovodstvene evidencije potrebno je koncipirati na principu klasifikovanja troškova na fiksnu i proporcionalnu komponentu u njima. Pri to-me, analitičke evidencije moraju se usmjeravati po organizacionim podsistemima u koji-ma se odvija proizvodnja kao izraz korišćenja kapaciteta ukupnog mezoekonomskog si-stema.

(2) Metoda interpolacije. Na osnovu knjigovodstvene metode mogu se neposredno utvrditi fiksna i proporcionalna komponenta troškova samo za ostvareni obim proizvod-nje, odnosno za dostignuti stepen iskorišćenosti kapaciteta. Međutim, ukoliko se želi iz-vršiti razdvajanje troškova na fiksne i proporcionalne za nepoznate stepene korišćenja kapaciteta, u vezi sa potrebama vođenja poslovne politike u preduzećima, primjenjuje se metoda interpolacije. Ukoliko su poznati troškovi na nivou dva stepena korišćenja kapa-citeta između kojih se nalazi treći, traženi stepen, do približne visine troškova na njego-vom nivou može se doći postupkom interpoliranja. To se može ilustrovati na sljedećem primjeru: ukupni troškovi za 70% korišćenja kapaciteta iznose 500000 d. ukupni troškovi za 80% korišćenja kapaciteta iznose 540000 d.

Prema prednjim pokazateljima, povećanje stepena korišćenja kapaciteta od 10% iza-zvalo je povećanje ukupnih troškova za 40 000 d. Ovaj porast odnosi se na svaki proce-nat korišćenja kapaciteta kao 40000 : 10 = 4000 d.

Na osnovu prethodnih veličina moguće je izračunati i promjene ukupnih troškova pri kretanju korišćenja kapaciteta u manjim intervalima (za 5, odnosno 3% i sl.).

Pored iznosa promjene ukupnih troškova mogu se ovom metodom utvrditi i pojedine njihove komponente:

Primjer izračunavanja fiksne komponente troškova

Tabela 4.

Red. br.

Stepen korišćenja kapaciteta (Kq 100)

Proporcionalni troškovi

(T)

Fiksni troškovi

(T)

Ukupni troškovi

(T)

1. 70 % 280000 220000 500000 2. 75 % 300000 220000 520000 3. 78 % 312000 220000 532000 4. 80 % 320000 220000 540000

Kod ovog primjera pošlo se od pretpostavke da je kretanje ukupnih troškova bilo rav-

nomjerno, odnosno za svaki procenat porasta korišćenja kapaciteta u iznosu od 4000 di-nara (75 x 4000 = 300000 dinara) proporcionalnih troškova. Međutim, kod degresivnog ili progresivnog kretanja troškova, primjenom ove metode ne bi se došlo do tačnih poka-zatelja, te se u takvim slučajevima koriste druge odgovarajuće metode.

(3) Metoda linije trenda. Utvrđivanje fiksne komponente metodom linije trenda oba-vlja se po dvije specifične varijante, i to: a) grafički, i b) metodom najmanjih kvadrata.

Ove dvije varijante metode linije trenda služe se zakonitostima u tendenciji ponaša-nja fiksnih troškova pri promjeni stepena korišćenja kapaciteta, s tim što se jedna služi grafičkim, a druga numeričkim izrazima.

157

a) Grafičko odvajanje fiksne komponente Razdvajanje fiksnih od varijabilnih troškova linijom trenda zasniva se na činjenici što

su ukupni troškovi kod nultog stepena iskorišćenja kapaciteta jednaki iznosu fiksne kom-ponente. Fiksna komponenta troškova kod ove metode razgraničava se od varijabilnih troškova isključivo na bazi dijagramske tehnike. Podaci o proizvodnji i troškovima unose se na grafikon. Apscisa na dijagramu, kao i obično, označava obim proizvodnje, dok se na ordinati prikazuje kretanje troškova. Po obavljenom postupku unošenja podataka, iz-vlači se pravac kroz sredinu ordinatnih vrijednosti tih tačaka koje izražavaju iznose tro-škova pri različitim stepenima korišćenja kapaciteta. To se vidi na slici 34.

Slika 34. Grafičko odvajanje fiksne komponente troškova

Tačka presjecanja linije razvoja ukupnih troškova s ordinatnom osom (slika 34) ozna-čava visinu fiksnih troškova.

b) Odvajanje fiksne komponente metodom najmanjih kvadrata Odstupanja do kojih može doći uslijed povlačenja linije trenda "od oka" mogu se iz-

bjeći primjenom metode najmanjihkvadrata. Ova metoda daje najpreciznije podatke o iznosu varijabilnih i fiksnih troškova. Izračunavanje dviju komponenti troškova bazira na poznatoj jednačini linearne funkcije: y = a + bx /6.16/ pri čemu je y = iznos ukupnih troškova (T); a = iznos fiksnih troškova (T); b = iznos proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda (Tq); x = obim proizvodnje (Q)12 .

12

Jednačina linearne funkcije predstavljena obrascem /5.15/ koristi se i za izražavanje linearne degresije u razvojnom toku troškova.

158

Po utvrđivanju parametara linearnog trenda nema poteškoća za rješavanje jednačine za bilo koji pojedinačni stepen korišćenja kapaciteta. Za utvrđivanje linije trenda dovoljno je izračunati dvije tačke, koje odgovaraju troškovima na različitim stepenima korišćenja kapaciteta.

159

Glava VIII ANGAŽOVANJE I KRUŽENJE VRIJEDNOSTI U

POSLOVANJU PREDUZEĆA Uslov otpočinjanja i održavanja kontinuiteta poslovanja preduzeća jeste vezivanje

vrijednosti u naturalnom obliku za određeni proizvodni proces. To, drugim riječima, označava fizičko prisustvo određenih kvaliteta i kvantiteta elemenata proizvodnje, odno-sno ekonomskih vrijednosti u njihovim pojedinim naturalnim oblicima.

U procesu razmjene neophodno je pribaviti elemente proizvodnje, kako bi njihovim međusobnim kombinovanjem započeo proces proizvodnje. Međutim, u uslovima razvije-ne društvene podjele rada i tržišne privrede, proizvođač raspolaže univerzalnim oblikom vrijednosti - novcem. Zato proces reprodukcije započinje od novčanog oblika vrijednosti kao univerzalno raspoloživog, koji se razmjenom preobražava u početni robni oblik sred-stava za rad i materijala. Ovim momentom započinje angažovanje92 vrijednosti u natural-nom (robnom) obliku.

Na ovako pripremljene materijalne uslove proizvodnje (sredstva za rad i materijal) proizvođač djeluje svojom radnom snagom u procesu rada (u tehnološkom postupku) i upotrebnu vrijednost materijala preobražava u novi upotrebni kvalitet. Pri tome, dolazi do angažovanja vrijednosti i u zaradama radnika, kada se, nakon određenog procesa rada, isplati jedan iznos akontacije ličnog dohotka radi obnavljanja utrošene radne snage pro-izvođača. Time je još jedan dio vrednosti iz novčanog oblika preobražen u robni oblik (prelazni tehnološki oblik).

Nakon završene proizvodnje, proizvođač raspolaže gotovim proizvodom, koji za nje-ga nema upotrebnu vrijednost. Zato ovaj proizvod mora razmjeniti za novac, koji će mu omogućiti da, razmjenom za različita materijalna dobra, zadovolji svoje potrebe.

Ovim činom prodaje proizvoda nastaje deblokiranje vrijednosti iz robnog oblika. Sada su vrijednosti ponovo u univerzalno raspoloživom obliku - novcu.

Ovako posmatrana reprodukcija predstavlja kruženje vrijednosti, pri čemu se, pored trošenja elemenata proizvodnje, vrijednosti angažuju u naturalnom obliku (početni robni oblik sredstava za proizvodnju, prelazni tehnološki oblik i završni robni oblik) kao uslov kontinuelnog odvijanja toga procesa reprodukcije.

I POJAVNI OBLICI I METAMORFOZE VRIJEDNOSTI U REPRODUKCIJI

1. NATURALNI OBLICI VRIJEDNOSTI

Fizičko prisustvo ekonomskih vrijednosti u naturalnim oblicima obezbjeđuje se ostva-

rivanjem metamorfoze vrijednosti iz novčanog kao univerzalno raspoloživog u početni robni oblik.

Tek nakon prodaje (i naplate) proizvoda, odnosno razmjenom robe za novac, ostva-ruje se deblokiranje (dezangažovanje) vrijednosti, što znači da one time ponovo prelaze

92 Angažovanje vrijednosti (od francuske reči engager = zauzeti, obavezati) označava vezivanje vrijednosti

(blokiranje) u naturalnom obliku, kada su one suženo raspoložive, za razliku od novčanog oblika vrijed-nosti, koji je univerzalno raspoloživ.

160

u univerzalno raspoloživi oblik - novac. Tako je završen jedan ciklus angažovanja, koji je započeo momentom prelaska vrijednosti iz novčanog u početni robni oblik. Dužina ovog ciklusa izražava se i mjeri vremenom angažovanja koji se odvija od momenta prve me-tamorfoze vrijednosti (iz novčanog u početni oblik) do posljednje metamorfoze u tom ci-klusu (iz završnog robnog u novčani). Zato se veličina angažovanja vrijednosti i utvrđuje umnoškom utrošenih vrijednosti elemenata proizvodnje i koeficijenta angažovanja, koji pokazuje dužinu ciklusa angažovanja pojedinih dijelova vrijednosti u relaciji sa osnov-nom jedinicom mjere - godinom. Tako se ciklus angažovanja, mjeren vremenom, javlja kao zbir vremena pojedinih faza procesa reprodukcije u kojima su vrijednosti provele u naturalnim oblicima (početnom robnom, prijelaznom tehnološkom i završnom robnom). Ovaj ciklus angažovanja, u poređenju sa ciklusom reprodukcije, kraći je za jednu fazu u kojoj su vrijednosti u univerzalno raspoloživom obliku - novcu.

Vrijeme koje vrijednosti provode u novčanom obliku (faza S - B) predstavlja produže-nje ciklusa angažovanja, a ukupni ciklus angažovanja, kao i ciklus reprodukovanja, mo-že se, u idealnim uslovima, svesti na trajanje tehnološke faze. Naime, sama faza proiz-vodnje (tehnološka faza) uslovljena je tehničkim, tehnološkim i prirodnim faktorima, te se organizacionim mjerama u datom periodu ne može skratiti.

Ostale faze ciklusa reprodukcije mogu se organizacionim mjerama svesti na prekri-vanje (istovremeno odvijanje) sa fazom proizvodnje. Nastojanje organizatora u tom pravcu ispoljava se, upravo, u takvom skraćivanju ciklusa angažovanja i ciklusa repro-dukovanja93.

Pri posmatranju ciklusa reprodukcije prikazanog na slici 35. pošlo se od pretpostavke da je veličina S = T, što podrazumijeva izjednačavanje sume angažovanih sredstava (S) i troškova (T). To bi značilo da je koeficijent angažovanja (), koji pokazuje relativno du-žinu ciklusa angažovanja, jednak 1. Pri tome, koeficijent reprodukovanja (1/) je takođe jednak 1, što podrazumijeva da se u jednoj godini ostvari reprodukovanje ukupno pred-ujmljenih sredstava. Međutim, u stvarnosti, jedan dio sredstava reprodukuje se u kraćem vremenu od godine dana (obrtna sredstva), a drugi dio se reprodukuje tek kroz nekoliko godina (osnovna sredstva). Zato se veličina S u stvarnosti rijetko kada izjednačava sa veličinom T. To je samo moguće u teorijskim razmatranjima, kada se želi apstrahovati vrijeme kao dimenzija i prikazati odnos između ukupno uložene (S) i proizvedene vrijed-nosti (C), to jest kada je = 1.

U ekonomskoj teoriji i praksi, angažovanju kao obliku ulaganja posvećeno je znatno manje pažnje u odnosu na problematiku troškova. To je i razumljivo kada se radi o onim istorijskim uslovima proizvodnje kada je živi rad u strukturi ulaganje zauzimao daleko ve-će učešće nego oblici minulog rada i kada se zbog pretežno ekstenzivnog načina privre-đivanja manje vodilo računa o vremenu kao dimenziji procesa reprodukcije.

93

Objašnjenje simbola na slici 35: S = suma novca namijenjena za predujmljivanje (angažovanje) i priba-vljanje elemenata proizvodnje, B = blokiranje vrijednosti u pribavljenim sredstvima za proizvodnju; U = utrošci elemenata proizvodnje (M, I, L); Q = fizički proizvod kao novi upotrebni kvalitet; C = cijena proiz-vodnje, odnosno realizovana vrijednost proizvoda u razmjeni; H1 = novčana faza - faza novčanog oblika vrijednosti; H2 = faza početnog robnog oblika vrijednosti, H3 = tehnološka faza, odnosno faza prijelaznog oblika vrijednosti; H4 = faza prekrivanja uzastopnih tehnoloških postupaka, kojom se skraćuje ukupni ci-klus reprodukcije zahvaljujući tehničkoj podjeli rada; H5 = faza završnog robnog oblika vrijednosti; D = dohodak; Ds + D = višak vrijednosti; = tehnološki postupak.

161

Tm

Ti

Tl

Ds

D

Tmi

D

C

H5

Q

U

B

H

H3 H2

H1

S =

( 4)

S

L I M

Slika 35. Shema ciklusa reprodukcije

U savremenim uslovima privređivanja, pri naraslim proizvodnim snagama, koje ka-rakterišu visoko učešće opredmećenog rada u ukupnim ulaganjima, vrijeme je postalo značajna determinanta procesa reprodukcije, posebno s obzirom na karakteristike ula-ganja minulog rada u sredstvima za rad. Proizvodnja koja je zasnovana na visokom or-ganskom sastavu elemenata proizvodnje zahtijeva veliku kumulaciju vrijednosti u obliku sredstava za rad da bi mogla da otpočne. Ovako kumuliran minuli rad u sredstvima rada troši se postepeno, po pravilu dugotrajnije od vremena izrade proizvoda koji se pomoću njih stvara, s obzirom na njihove karakteristike višekratne upotrebljivosti. Funkcija ovih sredstava je uslov proizvodnje, a ona se može odvijati samo ako su ovako kumulirana sredstva prisutna, unesena, vezana u proizvodnji kroz cijeli ciklus njihovog, inače, poste-penog trošenja.

S druge strane, vrijednosti koje se u reprodukciju ulažu u obliku materijala i zarada radnika imaju sasvim drugačiju ulogu. Materijal se u reprodukciji troši tako što se poste-peno u pojedinim ulošcima unosi u proizvodnju i tako unesene količine se odjednom, odnosno jednokratnom upotrebom i utroše. Tim trošenjem, vrijednosti iz početnog rob-nog oblika, odnosno zalihe materijala prolaze kroz tehnološku fazu do faze gotovih pro-izvoda. Realizacijom proizvoda na tržištu dolazi do metamorfoze vrijednosti iz robnog u novčani oblik i time se završava blokiranje, to jest vezivanje vrijednosti u naturalnom ob-liku, u nabavku elemenata proizvodnje, odnosno dio predujmljenih vrijednosti vraća se ponovo u novčani oblik, čime opet postaju univerzalno raspoložive. Neutrošeni, odnosno nepreneseni dio vrijednosti sredstava za rad u tom ciklusu reprodukcije (neamortizovani dio vrijednosti sredstava za rad) ostaje i dalje blokiran, da bi se postepeno deblokirao kroz niz uzastopnih ciklusa reprodukcije u zavisnosti od dužine vremena njegove upo-trebe94.

Deblokiranjem vrijednosti prodajom gotovih proizvoda započinje novi ciklus reproduk-cije, preobražavajući se razmjenom ponovo u naturalni oblik materijala, odnosno zarada radnika u tehnološkoj fazi i prolazeći kroz sve pobrojane faze tog ciklusa, da bi se u tom drugom ciklusu prenio drugi dio vrijednosti sredstava za rad na gotove proizvode, a za-

94

U zavisnosti od dužine vremena reprodukovanja razlikuju se osnovna i obrtna sredstva.

162

tim deblokirao njihovom realizacijom. Tako se nastavlja redom, sve do prenošenja ukup-ne vrijednosti sredstava za rad na nove proizvode i njihove realizacije na tržištu, odno-sno do završetka vijeka upotrebe tih sredstava, kada se javlja potreba za pribavljanjem novih upotrebnih kvaliteta ovog elementa proizvodnje. Tako, dok se vrijednosti angažo-vane u obliku sredstava za rad reprodukuju jedanput, vrijednosti angažovane u materija-lu reprodukuju se više puta zavisno od specifičnosti poslovanja ekonomskog subjekta, a prije svega od dužine tehnološke faze ciklusa reprodukcije. Ako mašina u proces rada ulazi uvijek u cjelosti, a u proces oplođivanja vrijednosti uvijek samo djelimično, materijal uvijek ulazi u proces rada djelimično, a u proces oplođavanja vrijednosti uvijek u ukup-nom obimu u kome je ušao u proces rada. U tome i leži osnovna razlika između ulaga-nja vrijednosti u sredstvima za rad i vrijednosti u materijalu. Ta razlika javlja se upravo u vremenu koje vrijednosti u jednom i drugom elementu proizvodnje provode vezane (blo-kirane) u procesu reprodukcije. Slično ulaganju vrijednosti u obliku materijala je i sa vrijednostima predujmljenim u zaradama radnika. Razlika je samo u tome što ovih dru-gih angažovanja nema u početnom robnom obliku, jer se zarade radnika isplaćuju po završenom procesu rada, odnosno nakon jednog dijela ili cijele tehnološke faze ciklusa reprodukcije, što je uslovljeno upotrebnim karakteristikama radne snage kao elementa proizvodnje95.

Zbog ove njihove karakteristike da se u procesu reprodukcije brže oslobađaju veza-nosti, odnosno angažovanja u naturalnim oblicima, vrijednosti predujmljene u nabavke materijala i zarade radnika predstavljaju obrtna sredstva. Njihov koeficijent angažovanja je u pravilu manji od 1, a samo izuzetno se izjednačava sa 1 (ml 1). To uslovljava i po-javu da je njihov koeficijent reprodukovanja (1/ml) u pravilu veći od 1, što znači da se u jednoj godini ove vrijednosti reprodukuju više puta, odnosno najmanje jedanput (1/ml 1).

Međutim, vrijednosti koje su dugotrajnije vezane u naturalnom obliku, odnosno vrijed-nosti predujmljene u pribavljanje sredstava za rad, čija je karakteristika da predstavljaju dugoročnu osnovu proizvodnje, s obzirom na njihovu višekratnu upotrebljivost, odnosno postepeno reprodukovanje, predstavljaju osnovna sredstva. Njihov koeficijent angažova-nja je u pravilu veći od 1, a samo izuzetno se izjednačava sa 1 (i 1). Zato je njihov ko-eficijent reprodukovanja (1/i) u pravilu manji od 1, što proizlazi iz činjenice da se u jed-noj godini ove vrijednosti samo djelimično reprodukuju

Kao druga bitna karakteristika po kojoj se razlikuju angažovanja u osnovnim od an-gažovanja u obrtnim sredstvima jeste manja fleksibilnost veličine angažovanih osnovnih sredstava od fleksibilnosti obrtnih sredstava.

Veličina angažovanja vrijednosti u osnovnim sredstvima rjeđe se mijenja. Naime, ova veličina mijenja se uslijed postepenog deblokiranja prenošenjem vrijednosti u vidu amor-tizacije na nove proizvode i njihovom realizacijom, iz perioda u period. Promjene njihove visine dešavaju se obično nakon nekoliko godina, u investicionim ciklusima, ali po pravi-lu jednokratnim unošenjem većeg iznosa ovih vrijednosti u proces reprodukcije od izno-sa godišnjih troškova sredstava za rad.

95

Kako su ciklusi isplata zarada radnika obično mjesec dana, a tehnološka faza u nekim djelatnostima tra-je i po nekoliko mjeseci (poljoprivreda, mašinogradnja, građevinarstvo i sl.), nužno je izvršiti angažova-nje vrijednosti u zaradama već nakon prvog mjeseca trajanja tehnološke faze. Taj dio vrijednosti, pred-ujmljen u zarade radnika, deblokiraće se tek po završetku cijele tehnološke faze i faze završnog robnog oblika, odnosno tek po realizaciji proizvoda. Međutim, kada je tehnološka faza kraća od ciklusa isplata zarada (prehrambena ili tekstilna industrija i sl.), neće doći do angažovanja vrijednosti u zaradama u toj fazi, jer je proces rada (mjesec dana) duži od tehnološke faze ciklusa angažovanja.

163

UQ

B

H5

H3 (H4)

H2

H

Slika 36. Shema ciklusa angažovanja

Nasuprot tome, za vrijednosti angažovane u obrtnim sredstvima karakteristična je ve-lika fleksibilnost njihove visine u toku osnovne vremenske jedinice - godine. Ova visina podložna je promjenama pod dejstvom niza činjenica i pri tome je teško uočiti određenu pravilnost. To se posebno odnosi na iznose deblokiranih vrijednosti, čijim ponovnim blo-kiranjem započinje novi ciklus angažovanja.

Visina angažovanih vrijednosti u osnovnim i obrtnim sredstvima, kao i vrijeme u ko-jem se angažovanje odvija, predstavljaju značajan izazov za preduzimanje organizacio-nih mjera u cilju racionalizacije ulaganja kako po obimu vrijednosti koje se ulažu, tako i po trajanju ciklusa reprodukcije, koje je druga determinantna veličina angažovanja. To proističe iz okolnosti što visina angažovanih sredstava u datom ciklusu reprodukcije za-visi od visine utrošenih vrijednosti elemenata proizvodnje i vremena u kome su te vrijed-nosti vezane za proces reprodukcije, odnosno u kome se javljaju u naturalnim oblicima.

Kako veličina angažovanih vrijednosti zavisi od vremena blokiranja i obima trošenja elemenata proizvodnje, za upravljanje angažovanim sredstvima značajno je regulisanje brzine kruženja vrijednosti u reprodukciji i troškova elemenata proizvodnje po jedinici re-zultata. Brzina kruženja vrijednosti u reprodukciji izračunava se koeficijentom obrta, koji je u stvari jednak recipročnoj vrijednosti koeficijenta angažovanja. S druge strane, obim proizvodnje izražava se cijenom koštanja, koja je jednaka zbiru zarada za izvršeni rad, troškova materijala i troškova sredstava za rad.

2. FINANSIJSKI OBLIK VRIJEDNOSTI

Kako je pribavljanje elemenata proizvodnje uslovljeno raspolaganjem određenom su-

mom novca, angažovanju vrijednosti u naturalnim oblicima prethodi novčana faza ciklu-sa reprodukcije. Dužina ove faze uslovljena je stepenom usklađenosti vremena završa-vanja proizvodnje proizvoda koji za dati privredni subjekt predstavljaju predmete rada i sredstava za rad, kao i umješnošću toga privrednog subjekta da uskladi momenat na-bavke ovih elemenata proizvodnje sa momentom započinjanja njihovog kombinovanja u tehnološkom postupku djelovanjem radne snage.

164

Za obezbjeđenje takvog kontinuiteta ciklusa reprodukcije, s obzirom na probleme koji se pojavljuju u vezi sa pribavljanjem materijalnih elemenata proizvodnje (materijala i sredstava za rad), potrebno je da data privredna organizacija raspolaže određenom su-mom novca kojom bi isplatila ove nabavke. Zato se vrijednosti u svojoj cirkulaciji u ciklu-su reprodukcije neophodno zadržavaju i u novčanom obliku.

Novčane sume za pribavljanje elemenata proizvodnje privredni subjekt obezbjeđuje prodajom svojih proizvoda na tržištu ili pozajmljivanjem od onih učesnika u procesu re-produkcije kojima u tom momentu novac nije potreban. Zadržavanje vrijednosti u novča-nom obliku uslovljava usporavanje njihove cirkulacije u ciklusu reprodukcije. S druge strane, ako se vrijednosti ne pojave blagovremeno u novčanom obliku, ili se odgovaraju-ća suma novca ne obezbjedi iz drugih izvora, dovodi se u pitanje započinjanje novog ci-klusa reprodukcije.

Međutim, ako dati privredni subjekt u određenom vremenu raspolaže većom sumom novca nego što je objektivno potrebno za održavanje kontinuiteta njegovog ciklusa re-produkcije, prikraćuju se drugi učesnici društvene proizvodnje.

II FAZE CIKLUSA POSLOVANJA PREDUZEĆA

1. FAZE NATURALNIH OBLIKA VRIJEDNOSTI

1.1. Specifičnosti pojedinih faza Trajanje procesa reprodukcije je duže ili kraće zavisno od toga koliko vremena su

vrijednosti angažovane u pojedinim robnim fazama ciklusa reprodukcije. Zato se, u vezi sa angažovanjem i kruženjem vrijednosti u reprodukciji, mora voditi računa o vremenu u kome se to kruženje odvija. Što je vrijeme angažovanja duže, to će se u jedinici vreme-na (na primjer, u jednoj godini) ostvariti manji broj ciklusa reprodukcije, a to znači i ma-nje puta ostvarivanje određenog iznosa dohotka, kao uslova zadovoljenja društvenih po-treba.

Ako se posmatra samo faza proizvodnje u ukupnom procesu reprodukcije, konstato-vaće se da se početak angažovanja - momenat blokiranja sredstava u poizvodnji - po-klapa s momentom otpočinjanja prve tehnološke operacije na jednom ulošku u proizvod-nji, dok se momenat oslobađanja angažovanosti sredstava - momenat deblokiranja sredstava - poklapa s posljednjom tehnološkom operacijom na jednom ulošku u proiz-vodnju.

Stvarno angažovanje sredstava u jednom ulošku u proizvodnju je ipak duže od anga-žovanja izraženog vremenom koje prođe od prve do posljednje tehnološke operacije na tome ulošku. Naime, prije prve tehnološke operacije sredstva su već fizički prisutna u preduzeću u vidu sirovina, polufabrikata, potrošnog i pomoćnog materijala i sl. i nalaze se na skladištu. Prema tome, već u ovoj fazi "čekanja na proizvodnju" sredstva su anga-žovana u preduzeću svojim fizičkim prisustvom. Ovu fazu angažovanja sredstava nazi-vamo fazom zalihe, odnosno prethodnom robnom fazom. "Prethodnom" u tom smislu što ona prethodi tehnološkom procesu, odnosno tehnološkoj fazi proizvodnje. Angažo-vanje sredstava u ovoj fazi uslovljeno je organizaciono-tehničkim razlozima. Naime, or-ganizaciono je nemoguće tako uskladiti ritam proizvodnje i ritam nabavke sredstava za proizvodnju da nabavljena sredstva mogu da idu u proizvodnju istog onog momenta kad su prispjela. Svrha zalihe je upravo u tome da se njome obezbjede izvjesne rezerve u

165

neposrednoj blizini proizvodnih pogona, kako bi se pomoću tih rezervi obezbjedio nor-malan tok proizvodnje.

Sa završetkom posljednje tehnološke operacije na jednom ulošku u proizvodnju, sredstva koja su bila angažovana u tehnološkoj fazi deblokiraju se te angažovanosti u ovoj fazi, ali se ne deblokiraju angažovanosti u preduzeću uopšte. Proizvedeni proizvod se najčešće ne iznosi na tržište i ne prodaje kupcu istog onog momenta kad je završena posljednja operacija njegove proizvodnje. Ovo opet iz istog onog razloga zbog koga se u preduzeću drže zalihe sredstava za proizvodnju, odnosno zbog činjenice da je nemogu-će potpuno uskladiti ritam dovršavanja proizvodnje s ritmom prodaje proizvoda. Da bi se obezbjedio tok proizvodnje i organizovalo normalno funkcionisanje prodajne službe, naj-češće je potrebno da preduzeće drži izvjesnu zalihu proizvedene robe na skladištu i da sa ovoga skladišta - skladište gotove robe - podmiruje kupce prema njihovim zahtjevi-ma. Ova faza angažovanja sredstava naziva se faza zalihe gotove robe, odnosno zavr-šna robna faza angažovanja.

U trima navedenim fazama angažovanja sredstava u reprodukciji posmatrano je an-gažovanje samo jednog proizvodnog uloška. Ovo nije potpuna slika angažovanja. Kao što kontinuitet proizvodnje, na jednoj strani, i kontinuitet organizovanja normalne proda-je, na drugoj strani, zahtijeva angažovanje sredstava ne samo u fazi proizvodnje već i u fazi zalihe materijala i fazi zalihe gotove robe, isto tako kontinuitet proizvodnje zahtijeva najčešće da se proizvodnja na narednom ulošku otpočne prije završetka prethodnog uloška. To znači da se nova sredstva moraju angažovati u proizvodnji prije no što su prethodna napustila proizvodnju, ili bar prije no što su napustila fazu zalihe. Iz ovog izla-zi da se vrlo često dva ili više sukcesivnih uložaka u proizvodnju vremenski djelimično prekrivaju, što znači da se:

srazmjerno veličini toga prekrivanja, produžuje vrijeme angažovanja,

srazmjerno veličini toga prekrivanja, poveća suma sredstava angažovanih u re-produkciji.

Ako se prva varijanta pretpostavi kod faze zalihe materijala i faze zalihe gotove robe, onda se vrijeme ležanja tih zaliha produžuje srazmjerno veličini sredstava koja se u nizu uložaka prekrivaju u tim fazama. Na drugoj strani, ako se druga varijanta uzme kao pret-postavka za tehnološku fazu, onda izlazi da se u toj fazi - zapravo u jednom njenom vre-menskom dijelu - prekrivaju angažovana sredstva dvaju ili više sukcesivnih ciklusa. Ovaj prekriveni dio tehnološke faze možemo tretirati kao zasebnu fazu angažovanja sredsta-va - fazu prekrivanja.

Iz izloženog se vidi da se angažovanje sredstava u reprodukciji može vremenski po-smatrati u četiri faze:

(1) faza zaliha sredstava za proizvodnju ili prethodna robna faza (H2), (2) tehnološka faza ili faza proizvodnje (H3), (3) faza prekrivanja uzastopnih tehnoloških postupaka (H4) (4) faza zalihe gotove robe ili završna robna faza (H5).

1.2. Vrijeme angažovanja sredstava

S obzirom na to što se momentom deblokiranja - momentom prodaje proizvedene ro-

be - angažovana sredstva oslobađaju dotadašnje vezanosti za proizvodnju, ona mogu, u punom deblokiranom iznosu, da se upotrebe, s istom funkcijom, za novu proizvodnju. Ukoliko je kraći bio period njihovog angažovanja, utoliko će prije ona biti oslobođena za novu proizvodnju. Ovo jasno pokazuje da je za problem angažovanja sredstava od isto

166

tolikog značaja trajanje angažovanja kao i suma angažovanih sredstava. To trajanje an-gažovanja ispoljava se kao faktor angažovanja sredstava u dvojakom smislu:

(1) dužinom ciklusa angažovanja i (2) vremenskim ritmom samog procesa angažovanja.

(1) Pod ciklusom angažovanja podrazumijeva se vrijeme koje prođe od početka do kraja angažovanja sredstava u jednom ulošku u proizvodnju. Drugim riječima, to je vrije-me koje razdvaja momenat blokiranja od momenta deblokiranja sredstava. Treba ipak naglasiti da ovo nije precizna definicija ciklusa. Naime, sredstva angažovana u jednom ulošku ne blokiraju se u svega jednom momentu, već najčešće u nizu momenata izme-đu kojih takođe nastaju vremenski intervali. Isto tako, angažovana sredstva se ne deblo-kiraju u jednom momentu već obično u nizu momenata, takođe međusobno odvojenih vremenskim intervalima. Uslijed ove činjenice, ciklus angažovanja sredstava diferencira-mo: (a) kao stvarni, ili realni ciklus angažovanja i (b) kao prosječni ciklus angažovanja sredstava.

(a) Karakteristično je za realni ili stvarni ciklus angažovanja sredstava da su u ra-znim momentima toga ciklusa angažovane različite sume sredstava. Ovo uslijed toga što se u svakoj od faza angažovanja sredstava angažuju parcijalno, u raznim momenti-ma, i u različitim sumama u svakom od tih momenata: U prethodnoj robnoj fazi kupovine raznih materijala i sredstava rada vrše se u

različitim momentima. Kupljene količine takođe prispjevaju u različitim momenti-ma. Momenti blokiranja sredstava u ovoj fazi su u stvari vezani za isplatu kuplje-nih količina sirovina, polufabrikata i sl. Kako se i ove isplate vrše u različitim mo-mentima i u različitim iznosima, slika procesa blokiranja stalno se mijenja, a sa-mim tim mijenjaju se i sume sredstava angažovanih u fazi zalihe materijala i sredstava za rad.

Slika 37. Stvarni ciklus angažovanja sredstava: H2 = prethodna robna faza, H3 = tehnološka faza, H4 = faza prekrivanja,

H5 = završna robna faza.

U tehnološkoj fazi - fazi proizvodnje - momenti angažovanja sredstava pokla-paju se sa momentima trošenja sredstava za proizvodnju (s izuzetkom osnov-nih sredstava)96 - dakle, s momentima otpočinjanja njihove proizvodne potro-

96

Sredstva za rad se odjednom u ukupnom obimu unose u proces proizvodnje, a u tom procesu se samo djelimično (idealni dio) utroše, to jest prenesu samo alikvotni dio svoje vrijednosti na proizvod koji je po-moću njih u tom procesu izrađen. Na taj način se dio njihove vrijednosti deblokira iz početnog robnog u

H2

H3

H4 H5

167

šnje. Ovo zavisi od niz tehnoloških i organizacionih faktora u radionicama. Uslijed toga, u raznim momentima, u nedovršenoj proizvodnji nalaze se različi-te sume angažovanih sredstava (vidjeti sliku 37.).

U fazi zalihe gotove robe promjene angažovanih suma su posljedica: na jednoj strani, ritma izlaska gotove robe iz proizvodnje i, na drugoj strani, ritma prodaje te robe.

(b) S obzirom na to što je za problem angažovanja sredstava od podjednake važno-sti kako angažovana suma tako i trajanje angažovanja, realni ciklus angažovanja nije pogodan instrument za uočavanje i sagledavanje ovih dviju bitnih veličina: u njemu su u raznim momentima angažovane različite sume, a na drugoj strani, vrijeme angažovanja istih suma je takođe različito. Uslijed toga je za kontrolu i analizu angažovanih sredstava neophodno raspolagati prosječnim ciklusom angažovanja sredstava. Prosječni ciklus je računska, a ne stvarna veličina. Njega možemo definisati kao vrijeme - dakle, ne kao različita vremena već kao jedno jedinstveno vrijeme - u kome je angažovana prosječna suma sredstava jednog uloška. Da bi ovu definiciju mogli i kvantitativno izraziti potrebno je proračunati:

kako prosječnu sumu angažovanih sredstava,

tako i prosječno vrijeme angažovanja te sume.

Za izračunavanje prosječne sume angažovanih sredstava u tehnološkoj fazi potrebno je, prije svega, poći od njene stvarne dužine. Ovo je najčešće mogu-će vrlo lako shvatiti ako se tehnološka faza definiše kao vrijeme koje prođe od prve pa do posljednje tehnološke operacije. I jednu i drugu nije teško konstato-vati, s obzirom na to što su to tehničke kategorije. U ovom vremenskom raspo-nu su u pojedinim momentima angažovane različite sume. Međutim, te sve su-me mogu, kao ponderisane aritmetičke sredine, da se svedu na prosječnu su-mu. Ova prosječna suma označava računsku prosječnu veličinu sredstava an-gažovanih u svakom momentu tehnološke faze (vidjeti sliku 38).

Slika 38. Angažovana obrtna sredstva u materijalu u tehnološkoj fazi (Tm31 - Tm3n)

Ako se pretpostavi da je ta prosječna suma sredstava u jednom ulošku u teh-nološkoj fazi angažovana kao prosječna suma i u fazi zalihe materijala, onda

prelazni i završni robni oblik, a potom, prodajom proizvoda ovaj dio vrijednosti se javlja u novčanom ob-liku (naplaćena prenesena vrijednost amortizovanog dijela sredstava za rad).

168

se, na osnovu vrijednosti ukupne zalihe materijala i ove prosječne sume, može izračunati dužina tehnološke faze.

Ako je

Tm31= 10 miliona, H3 = 100 dana

Tm32= 10 miliona, H31= 80 dana Tm33= 10 miliona, H32 = 60 dana Tm34= 10 miliona, H33= 40 dana Tm3n= 10 miliona, H3n= 20 dana tada su prosječna sredstva angažovana u materijalu u tehnološkoj fazi:

S dmh310 100 10 80 10 60 10 40 10 20

10030000000

.

Na osnovu iste pretpostavke i na osnovu poznavanja vrijednosti zaliha nedovršene proizvodnje i zaliha gotove robe može se izračunati dužina faze prekrivanja, kao i dužina faze zalihe gotove robe (vidjeti sliku 39).

Slika 39. Faza prekrivanja i završna faza u prosječnom ciklusu angažovanja sredstava

( 2) Pod ritmom ulaganja podrazumijeva se vremenski tok blokiranja sredstava; vre-

menski tok pojedinačnih isplata za nabavljeni materijal, vremenski tok unošenja pojedi-nih količina u preradu, tok isplata akontacija na ime ličnog dohotka za nedovršenu proiz-vodnju i tok izlaska gotove robe iz proizvodnje u skladište gotove robe. Načelno posma-trano, u izvjesnim slučajevima ovi momenti blokiranja mogu da budu bliži početnim faza-ma, dok u drugim slučajevima oni mogu biti bliži završnim fazama. Ovo je od vanrednog značaja za prosječnu sumu angažovanih sredstava u jednom ciklusu angažovanja. Uko-liko su momenti angažovanja bliži početnim fazama ciklusa, u prosjeku je angažovana veća suma sredstava; obrnuto, ukoliko su momenti angažovanja bliži završnoj fazi ciklu-sa, u prosjeku je angažovana srazmjerno manja suma.

169

2. UKUPNO VRIJEME CIKLUSA REPRODUKCIJE Sredstva angažovana u reprodukciji reprodukuju se u procesu proizvodnje unaprijed

iznijetom smislu riječi, da bi mogla ponovo da se unesu u proizvodnju i reprodukciju i ta-ko omoguće kontinuelnost proizvodnje, odnosno kontinuelnost podmirenja potreba. Mo-menat tehničkog reprodukovanja tih sredstava podudara se s momentom dovršavanja proizvoda na koji su utrošena ta sredstva: naime, ako se sa procesom proizvodnog tro-šenja sredstava vrijednosti tih sredstava prenose u novi proizvod, proces prenošenja vrijednosti završen je momentom dovršetka novog proizvoda. Međutim, društveno pri-znanje ovako izvršene reprodukcije je još neizvjesno. Ono će biti učinjeno onog momen-ta kad društvo, u svojstvu pojedinačnih ili kolektivnih kupaca, odnosno potrošača, kupi proizvedeni proizvod i za njega plati određenu cijenu. U visini te cijene biće izražen ste-pen društvenog priznanja (potpunog ili djelimičnog priznanja) reprodukcije utrošenih sredstava.

Sa društvenim priznanjem reproduktivnosti sredstava, sredstva angažovana u repro-dukciji reprodukovana su i faktički i formalno. Ipak, sa stanovišta ekonomije preduzeća i funkcije angažovanih sredstava u toj ekonomiji, za cijeli problem reprodukovanja sred-stava od značaja je još jedan momenat, a to je momenat povraćaja onih funkcionalnih karakteristika sredstava zbog kojih su ona uopšte angažovana u proizvodnji. Cilj i smi-sao ovog angažovanja, kao što je ranije naglašeno, svodi se na funkciju sredstava:

u obezbjeđivanju tehničkog kontinuiteta proizvodnje i

sprovođenju napora da se kvalitet ekonomije što više približi optimalnom.

Ovako postavljeni ciljevi angažovanja sredstava ostvaruju se tek kad sredstva popri-me naturalni oblik jedne od faza njihovog angažovanja: prethodni robni oblik, tehnološki oblik, završni robni oblik. Prema tome, iako su sredstva angažovana u proizvodnji repro-dukovana tehnički momentom dovršetka proizvoda zbog koga su angažovana, iako je momentom prodaje toga proizvoda u vidu robe učinjeno društveno priznanje njihovog reprodukovanja, funkcija njihove angažovanosti u proizvodnji faktički je reprodukovana tek momentom kad ona poprimi jedan od naturalnih pojavnih oblika - zaliha materijala, zaliha nedovršene proizvodnje, zaliha gotove robe - zbog kojih je uopšte bilo potrebno njihovo angažovanje. To znači da su angažovana sredstva u reprodukciji funkcionalno reprodukovana ne momentom prodaje robe već momentom nabavke novih sredstava pomoću kojih se produžuje i obnavlja proizvodnja. Između ta dva momenta - momenta prodaje robe i momenta nabavke novih sirovina - prolazi duže ili kraće vrijeme u kome se sredstva nalaze u novčanom obliku.

Ovaj period, naime, period koji prođe od momenta početnog angažovanja - blokira-nja - (momenat nabavke materijala) pa do momenta funkcionalnog reprodukovanja tih sredstava (momenat ponovne nabavke materijala) predstavlja jedan ciklus reprodukcije (vidjeti sliku 40).

Faze ciklusa angažovanja su istovremeno i faze ciklusa reprodukcije. Međutim, po-red ovih, ciklus reprodukcije ima još i petu fazu - fazu sredstava u novčanom obliku. Iz ovog prekrivanja najvećeg dijela ciklusa reprodukcije ciklusom angažovanja sredstava mogu se izvući zaključci u pogledu drugih karakteristika ciklusa reprodukcije. I kod nje-ga, naime, kao i kod ciklusa angažovanja sredstava, možemo diferencirati realni, tj. stvarni, i prosječni ciklus reprodukcije; za prvi je karakteristično:

da se u raznim momentima ciklusa reprodukuju različite sume sredstava i

da je vrijeme reprodukovanja raznih suma različito.

170

Za drugi - tj. prosječni ciklus reprodukcije - karakteristično je to da je on računska ka-tegorija i da se konstruiše na bazi pretpostavke da se stalno, tj. u svakom momentu, u preduzeću reprodukuje ista suma sredstava.

Slika 40. Ciklus reprodukcije: H1 = faza sredstava u novčanom obliku; H2 = faza sredstava u prethodnom robnom obliku; H3 = tehnološka faza; H4 = faza prekrivanja; H5 = faza sredstava u završnom obliku.

III REPRODUKCIONI ASPEKT ANGAŽOVANJA SREDSTAVA

1. OBRTNA SREDSTVA

Iznijeta slika angažovanja sredstava u jednom ulošku u proizvodnju važi samo za

ona sredstva koja su tehnički tako djeljiva da se jedan uložak tehnički može odvojiti od drugoga. Ovakvo ulaganje, ekonomski posmatrano, znači da se sredstva angažovana u jednom ulošku reprodukuju u onom momentu kad su deblokirana. Ovo znači da je njiho-va utrošena vrednost preneta u novi proizvod završetkom proizvodnje i da je ta vrednost oslobođena vezanosti za proizvodnju u momentu prodaje robe. Na ovaj način angažuju se sredstva:

u materijalu svih vrsta,

u sitnom alatu i inventaru koji se sav utroši u jednom ulošku u proizvodnju,

sredstva isplaćena u vidu akontacija zarada radnika prije prodaje robe.

Slika 41. Faze ciklusa angažovanja sredstava: H2= prethodna robna faza; H3 = faza proizvodnje; H4 = faza prekrivanja; H5 = završna robna faza

Ova sredstva nazivaju se zajedničkim imenom obrtna sredstva. Prema tome, obrtna sredstva su ona finansijska sredstva koja su angažovana u materijalu, sitnom alatu i sit-nom inventaru, kao i sredstva isplaćena na ime akontacije ličnog dohotka članova rad-

H 2

H 3

H 4 H 5

H 1

H2

H3

H4 H5

171

nog kolektiva. Njihova osnovna ekonomska karakteristika, posmatrana sa stanovišta procesa reprodukovanja, jeste u tome da se sume, unijete u reprodukciju u pojedinim ulošcima u proizvodnju, reprodukuju u punom iznosu u tim ulošcima. Njihova vrijednost se, drugim riječima, u punom iznosu prenosi na novi proizvod (vidjeti sliku 41).

2. OSNOVNA SREDSTVA

Sredstva za rad nisu tehnički djeljiva u tome smislu da ih se u jedan uložak u proiz-

vodnju može unijeti samo onoliko koliko će se utrošiti i reprodukovati u tome ulošku. Umjesto toga, redovna je pojava da se u prvom ulošku sredstava za rad u proizvodnju unosi mnogo veća masa sredstava - fizički i finansijski - no što je suma koja se utroši i reprodukuje u prvom ulošku. Naime, sa prvim uloškom, tj. u prvom procesu proizvodnje, utrošci su samo jedan idealni dio sredstava za rad, tako da taj utrošak ne tangira bitno funkcionalna svojstva tih sredstava.

Slika 42. Angažovanje osnovnih sredstava u proizvodnji. U početnom periodu (I) angažovana su sva osnovna sredstva (A1-A10) tj. deset amortizacija. U slje-dećem periodu se deblokira 1/10, u narednom, opet 1/10 i tako do posljednjeg perioda (X), poslije koga se deblokira posljednja desetina.

Ona su funkcionalno sposobna za naredni i niz kasnijih procesa proizvodnje, s tim

što se u svakom od tih procesa utroši i reprodukuje samo jedan idealan dio ukupnih sredstava unijetih u proizvodnju sa prvim uloškom. Finansijski iznos tih sredstava, unije-tih u proizvodnju u sredstvima za rad, naziva se osnovna sredstva. Njihova bitna eko-nomska karakteristika, posmatrana sa stanovišta procesa njihovog reprodukovanja, je-ste u tome da se ona ne utroše niti pak reprodukuju u punom iznosu u jednom procesu proizvodnje; njihovo reprodukovanje odvija se postepeno kroz niz sukcesivnih procesa proizvodnje. To znači da je početna suma angažovanih osnovnih sredstava reproduko-vana konačno tek sa završetkom onoga procesa proizvodnje u kome su sredstva za rad

172

definitivno izgubila svoje upotrebne kvaliteta, bilo zbog gubitka svojih funkcionalnih spo-sobnosti, bilo pak zbog svoje ekonomske zastarjelosti (vidjeti sliku 42).

IV KVANTITATIVNI ODNOS ANGAŽOVANJA I TROŠENJA 1. KOEFICIJENT ANGAŽOVANJA

Sa stanovišta ekonomije preduzeća, vanredno je važno koliku je sumu sredstava

objektivno potrebno angažovati u procesu reprodukcije da bi se obezbjedila proizvodnja određenog proizvoda: ukoliko je ta suma po jedinici proizvoda manja, utoliko će proiz-vodnja moći da se obavi sa manje angažovanih sredstava, s obzirom na to što su anga-žovana sredstva dio društvenog proizvoda iz ranijih perioda; ukoliko je manja suma sredstava angažovanih u proizvodnji i reprodukciji, utoliko će veći dio društvenog proiz-voda moći da se upotrijebi za podmirenje drugih potreba - individualnu potrošnju, zajed-ničku i opštu društvenu potrošnju i proširenje materijalne baze proizvodnje. Ovaj odnos između prosječne sume sredstava angažovanih u reprodukciji jednog preduzeća i veliči-ne proizvoda koji nastaje kao rezultat te reprodukcije naziva se koeficijent angažovanja sredstava, što se može predstaviti i obrascem:

S

Q /7.1/

gdje je: = koeficijent angažovanja sredstava; S = prosječna suma sredstava angažo-vanih u jednom ciklusu angažovanja; Q = količina proizvodnje u jednom ciklusu.

Ovako iskazan koeficijent angažovanja sredstava ne pruža mogućnosti upoređivanja tih koeficijenata za razne proizvode, zbog toga što su razni proizvodi međusobno fizički neuporedivi i što se izražavaju različitim fizičkim jedinicama mjere. Uslijed toga, proiz-vodnju treba iskazati takođe finansijskom veličinom kao što se iskazuje i prosječna su-ma angažovanih sredstava. Finansijski izraz proizvodnje je njena vrijednost. Kako je ova apstraktna teorijska kategorija nepoznata preduzeću, najadekvatniji izraz te proizvodnje je reprodukovana vrijednost u novom proizvodu, a to znači objektivno uslovljena cijena koštanja toga proizvoda. Ako ovom cijenom iskažemo količinu proizvoda, dobijamo slje-deći koeficijent angažovanja sredstava:

S

T /7.2/

gdje je T = reprodukovana vrijednost elemenata proizvodnje, odnosno objektivno uslovljena cijena koštanja.

S obzirom na to što se sredstva angažuju u raznim fazama ciklusa angažovanja, za svaku od tih faza moguće je iskazati parcijalni koeficijent angažovanja u odgovarajućoj fazi, s tim da njihov zbir čini ukupni koeficijent angažovanja

2 3 4 52 3 4 5

S

T

S

T

S

T

S

Th h h h

/7.3/

gdje 2do 5 označavaju koeficijente angažovanja u fazi zalihe sredstava za rad i ma-terijala, fazi proizvodnje, fazi prekrivanja, fazi zalihe gotove robe, a Sh2

do Sh5ozna-

čavaju sredstva angažovana u tim fazama.

173

2. KOEFICIJENT REPRODUKOVANJA Iz prethodno definisanog pojma koeficijenta angažovanja jasno proizlazi da je repro-

dukovanje sredstava utoliko sporije ukoliko se, za istu količinu proizvoda - a to znači za istu reprodukovanu vrijednost - angažuje veća suma sredstava. Drugim riječima, repro-dukovanje je obrnuto proporcionalno angažovanju, ako se posmatra sa stanovišta istog ostvarenog rezultata proizvodnje. Iz ovog izlazi da je koeficijent reprodukovanja sredsta-va ravan recipročnoj vrijednosti koeficijenta angažovanja. S obzirom na to što smo koefi-cijent angažovanja označili sa , koeficijent reprodukovanja će biti:

1

T

S /7.4/

Kako je ukupni koeficijent angažovanja () ravan zbiru parcijalnih koeficijenata, gornji koeficijent reprodukovanja je:

1 1

2 3 4 5

/7.5/

Ovaj koeficijent reprodukovanja pokazuje brzinu kruženja vrijednosti u reprodukciji. Koeficijent reprodukovanja osnovnih sredstava u pravilu je manji od 1, jer se ovaj ob-

lik angažovanih sredstava znatno duže zadržava u ciklusu reprodukcije. To proističe iz karakteristike trošenja sredstava za rad u vezi sa čijim pribavljanjem se javljaju angažo-vanja osnovnih sredstava. Glavna karakteristika sredstava za rad jeste da svoje upo-trebne kvalitete zadržavaju kroz više ciklusa proizvodnje datog proizvoda. Višekratnost upotrebe sredstava za rad uslovljava njihovo sporije reprodukovanje u odnosu na vrijed-nosti predujmljene za nabavku materijala i isplate zarade radnicima za izvršeni rad.

S druge strane, koeficijent reprodukovanja obrtnih sredstava je u pravilu veći od 1. Taj dio vrijednosti predujmljen je, uglavnom, za pribavljanje materijala, a u određenim slučajevima - kada je ciklus proizvodnje duži od vremena isplata zarada - i u zaradama radnika. A kako je glavna karakteristika trošenja materijala kao elementa proizvodnje jednokratnost upotrebe (unosi se u proizvodnju dio po dio, a tako unesena količina utro-ši se odjednom i reprodukuje prodajom tako dobijenih proizvoda), u jednoj godini ovaj dio vrijednosti reprodukuje se više puta. Slično je i sa dijelom vrijednosti predujmljene u isplate zarada radnika.

V TROŠENJE I ANGAŽOVANJE KAO ELEMENTI ULAZA MEZOEKONOMSKOG SISTEMA

Trošenje elemenata proizvodnje odvija se tako što radna snaga djeluje pomoću sred-

stava za rad, u tehnološkom procesu, na materijal, u cilju dobijanja novog upotrebnog kvaliteta (fizičkog proizvoda):

(L I M) Q /7.6/ pri čemu je L = utrošci radne snage; I = utrošci sredstava za rad; = tehnološki pro-ces; M = utrošci materijala i Q = fizički proizvod (upotrebni kvalitet proizvoda).

U tom procesu ljudski rad prenosi vrijednost sredstava za rad i materijala na novi proizvod i stvara novu vrijednost (dohodak). Novostvorena vrijednost u sebi sadrži po-trebnu vrijednost za obnavljanje utrošene radne snage (zarada radnika ili lični dohodak) i višak vrijednosti, koji je rezultat sposobnosti radne snage da stvara više vrijednosti ne-go što je potrebno da se ona reprodukuje.

174

Funkcionisanje mezoekonomskog sistema uslovljeno je ulaganjem vrijednosti u pro-ces reprodukcije koji se u njemu odvija. To ulaganje podrazumijeva unošenje elemenata proizvodnje kako u obliku njihovog trošenja, tako i u obliku angažovanja vrijednosti u naturalnim oblicima. Ova dva oblika ulaganja predstavljaju elemente ulaza mezoeko-nomskog sistema, čije funkcije podrazumijeva ostvarivanje određenog rezultata kao izla-za tog sistema. Kako ekonomske zakonitosti reprodukcije nalažu stvaranje većeg rezul-tata od ulaganja, cilj funkcionisanja mezoekonomskog sistema postavlja se u smislu sprovođenja principa: ostvariti maksimalne rezultate sa minimalnim ulaganjem. Pri tome i elementi ulaza i elementi izlaza moraju se svesti na ekvivalente kako bi se mogli upore-đivati, odnosno kako bi se mogao ocjenjivati kvalitet ekonomije datog sistema.

Kako kvalitet ekonomije određenog mezoekonomskog sistema predstavlja njegovu uspješnost u ostvarivanju ekonomskih principa poslovanja - reprodukcije - upoređiva-njem veličine ulaza sa veličinom izlaza mezoekonomskog sistema dobija se uvid u ra-cionalnost ulaganja dijela društvenog fonda rada u dati proces reprodukcije. Međutim, ulaganja ekonomskih vrijednosti u obliku trošenja i u obliku angažovanja, izražavaju se različitim jedinicama mjere. Slično je i sa elementima rezultata, koji se iskazuju kao razli-čiti pojavni oblici proizvoda. Otuda se javljaju i određene metodološke poteškoće pri kvantitativnom utvrđivanju ekonomske uspješnosti poslovanja.

Jedinice kojima se izražavaju troškovi elemenata proizvodnje razlikuju se od jedinica kojima se izražavaju veličine angažovanih sredstava. Tako, dati iznos troškova ne odgo-vara kao ekvivalent tolikom iznosu angažovanih sredstava, kao drugom obliku ulaganja. Isto tako, ni dati iznos ukupnog prihoda ne odgovara tolikom iznosu dohotka, iako su oba pojavni oblici rezultata. Stoga je potrebno veličine troškova i angažovanja kao oblika ulaganja ekonomskih vrijednosti, s jedne strane, te veličine obima proizvodnje, vrijedno-sti proizvodnje i dohotka kao oblika rezultata reprodukcije, s druge strane, svesti na veli-čine u njima sadržanog ljudskog rada. Ovo je moguće s obzirom na to što su elementi izlaza i elementi ulaza mezoekonomskog sistema po svojoj suštini elementi preobraže-nog ljudskog rada u procesu proizvodnje ili u procesu razmjene.

U smislu prethodne konstatacije, veličine angažovanih sredstava koje su uslovljene veličinom troškova u datom periodu i vremenom u kome se odvija proces reprodukcije, mogu se svesti na uporedive veličine sa veličinom vrijednosti utrošenih elemenata proiz-vodnje tako što se vremenska dimenzija iskaže ekonomskim ekvivalentom. Ovo je mo-guće s obzirom na činjenicu što se vremenska dimenzija u veličini angažovanih sredsta-va ekonomski reperkutuje preko iznosa kamata na predujmljena sredstva, bilo da se ra-di o plaćenoj kamati za korišćenje tuđih sredstava, bilo da je riječ o izgubljenoj kamati zbog neplasiranja vlastitih sredstava na korišćenje drugima. Na taj način trošenje i anga-žovanje javljaju se u međusobnoj kvantitativnoj uslovljenosti i predstavljaju elemente podsistema ulaza ekonomskog sistema.

VI IZVORI SREDSTAVA U REPRODUKCIJI Mezoekonomski sistem kao privredni subjekt svoj zadatak u procesu reprodukcije, u

okviru društvene podjele rada, obavlja pomoću određene sume novčanih sredstava koja predstavlja ekvivalent datog obima i strukture elemenata proizvodnje. Potrebnu sumu novčanih sredstava za obavljanje proste reprodukcije mezoekonomski sistem obezbje-đuje prodajom svojih proizvoda. Ovako realizovana vrijednost proizvodnje znači društve-no priznanje za utrošene elemente proizvodnje, kao i odgovarajući dio viška vrijednosti koji predstavlja rezultat specifične uloge radne snage u procesu reprodukcije da uveća-va vrijednost.

175

Akumuliranjem iznosa viška vrijednosti iz više ciklusa reprodukcije obezbjeđuju se uslovi za proširenu reprodukciju. To znači izvor sredstava za uvećanje materijalne osno-ve rada.

1. IZVORI SREDSTAVA ZA PROSTU REPRODUKCIJU

Elementi proizvodnje svojim međusobnim kombinovanjem u odgovarajućem kvalita-

tivnom, kvantitativnom i vremenskom skladu troše se reprodukciono. Njihova vrijednost obnavlja se prodajom proizvoda u kojima je sadržana i tako omogućuje da se umjesto utrošenih upotrebnih kvaliteta jedne količine tih elemenata pribave nove količine potreb-ne za otpočinjanje sljedećeg ciklusa reprodukcije.

Preobražavanjem vrijednosti iz završnog robnog oblika u novčani oblik gubi se uvid u veličinu troškova pojedinih elemenata proizvodnje. Međutim, u novčanoj sumi kao uni-verzalno raspoloživom obliku vrijednosti, sadržana je prenesena vrijednost materijala i sredstava za rad, kao i novostvorena vrijednost. Zato je za obnavljanje ciklusa reproduk-cije u istom obimu neophodno obezbjediti odgovarajuće evidencije o vrijednosti svakog od utrošenih elemenata i u tom smislu rasporediti realizovanu vrijednost proizvodnje. Na taj način, potrebno je odvojiti dio proizvedene vrijednosti za nabavku materijala u količini i strukturi koja je u prethodnom ciklusu reprodukcije utrošena. Isto tako potrebno je iz-dvojiti dio vrijednosti za obnavljanje utrošene radne snage radnika, kako bi, zadovoljava-njem svojih različitih potreba, mogao da radi u sljedećem procesu proizvodnje.

Obnavljanjem materijala i radne snage iz proizvedene vrijednosti ostvaruje se cirku-lacija vrijednosti obrtnih sredstava u procesu reprodukcije. Period toga obnavljanja, kao što je prethodno rečeno, traje, u pravilu, kraće od godinu dana, što znači da se taj dio vrijednosti u jednoj godini obrne više puta.

S druge strane, dio vrijednosti sredstava za rad utrošenih u jednom ciklusu proizvod-nje i sadržanih u proizvedenoj vrijednosti nije potrebno odmah ulagati u obnavljanje ovog elementa proizvodnje. To proističe iz okolnosti što sredstva za rad ne gube svoju upotrebnu vrijednost nakon jednog proizvodnog ciklusa obavljenog pomoću njih. Zato se taj dio vrijednosti izdvaja iz tekućeg ciklusa proste reprodukcije i akumulira sve do mo-menta dotrajavanja sredstava za rad. Tada se ovako akumuliranim novčanim sredstvi-ma nabavljaju nova sredstva za rad i održava prosta reprodukcija tog elementa proiz-vodnje.

Vrijeme potpunog reprodukovanja utrošenih sredstava za rad traje, u pravilu, duže od jedne godine, što znači da se ovaj oblik vrijednosti u jednoj godini reprodukuje (obr-ne) samo djelimično.

2. IZVORI SREDSTAVA ZA PROŠIRENU REPRODUKCIJU

Polazeći od postavke o neophodnosti stalnog razvoja društvene proizvodnje, svaki

privredni subjekt nastoji da uvećava svoju proizvodnju. To uvećanje proizvodnje pred-stavlja reprodukovanje vrijednosti na višem nivou, odnosno proširenu reprodukciju.

Uslovi za uvećanje proizvodnje kod datog mezoekonomskog sistema stvoreni su akumulacijom dijela viška vrijednosti namijenjenog za ulaganje u proširenu reprodukciju, pored onog dijela koji je usmjeren na podmirivanje zajedničkih društvenih potreba. Ova-ko akumulirane sume novčanih sredstava nakon više uzastopnih ciklusa reprodukcije, u kojima su stvarane njihove pojedine kvote, predujmljuju se u pribavljanje dodajnog obi-ma elemenata proizvodnje na onaj kojim se raspolagalo u uslovima proste reprodukcije. Pri tome, ovo uvećanje obima elemenata proizvodnje podrazumijeva obezbjeđenje,

176

prethodno pomenutog, kvalitativnog, kvantitativnog i vremenskog sklada između njih, kako bi se omogućilo njihovo racionalno kombinovanje u procesu proizvodnje.

Izvori sredstava za proširenu reprodukciju stvaraju se akumulacijom dijela viška vrijednosti, bilo u okviru datog mezoekonomskog sistema, bilo pozajmljivanjem akumu-lacije od drugih privrednih subjekata kojima u tom momentu nisu potrebna. Na ovaj drugi način pribavljena novčana sredstva vraćaju se njihovim vlasnicima iz akumulacije koju dati mezoekonomski sistem ostvari u sljedećim ciklusima proširene reprodukcije. Za uslugu ustupanja dijela akumulacije njihovog viška vrijednosti, dati mezoekonomski si-stem plaća tim privrednim subjektima odgovarajuću naknadu u vidu kamate kao cijene pozajmljenih novčanih sredstava.

VII KAMATA U FUNKCIJI UPRAVLJANJA CIRKULISA-NJEM VRIJEDNOSTI U REPRODUKCIJI

1. KAMATA KAO CIJENA USLUGE KREDITIRANJA

Institucija kamate nastala je, prije svega, uslijed ograničenosti društvenog fonda ra-

da u odnosu na obim potreba procesa reprodukcije. To se odnosi na uslove novčanog izražavanja ekonomskih vrijednosti, što podrazumijeva njihovu veliku mobilnost i univer-zalnu razmjenjivost. Zato se svako uspostavljanje, održavanje i razvoj procesa repro-dukcije vezuje za potrebe odgovarajućih novčanih suma, koje predstavljaju alikvotni dio društvenog fonda rada izraženog u primjerenim upotrebnim kvalitetima elemenata proiz-vodnje.

Usmjeravanje dijela društvenog fonda rada razmjenom raspoloživih novčanih iznosa za konketne upotrebne kvalitete elemenata proizvodnje ili gotovih proizvoda, u određeni proces reprodukcije datog privrednog subjekta, ili u neki vid finalne potrošnje, podrazu-mijeva prikraćivanje ili dobrovoljno odricanje drugih subjekata u raspolaganju ekonom-skim vrijednostima. Ovo odricanje od prava na raspolaganje idealnim dijelom društve-nog fonda rada koje jedna privredna organizacija ili fizičko lice ima u vidu određenog novčanog iznosa, zahvaljujući pomenutom neskladu između potreba i proizvodnje mate-rijalnih dobara, obavlja se uz odgovarajuću naknadu - kamatu koja ima funkciju cijene usluga kreditiranja.

Ako se u ovom svjetlu posmatra problem kreditnih odnosa između subjekata društve-ne reprodukcije, kamata predstavlja instrument: podsticanja na racionalnost raspolaga-nja društvenim fondom rada (1) i raspodjele novostvorene vrijednosti čije sticanje je omogućeno pozajmljenim novcem kao izrazom ustupljenog prava na alikvotni dio dru-štvenog fonda rada (2).

(1) Racionalnost korišćenja dijela društvenog fonda rada obezbjeđuje se uspostavlja-njem tržišta kapitala97 čija cijena se formira u vidu kamatne stope. Pri tome, pozajmljeni novac koji nema svoju vrijednost stiče svoju cijenu u odnosima ponude i tražnje između onih koji svoju potrošnju odlažu i onih čije su potrebe za određenim materijalnim dobri-ma nastale prije nego što su obezbjedili vlastiti novčani ekvivalent za njihovo pribavlja-nje.

97

Pod pojmom kapital ovdje se podrazumijeva funkcija novca kao kreditnog sredstva, a ne i produkcioni odnos koji se ispoljava u vidu vlasništva nad određenim dijelom društvenog fonda rada izraženim u nov-cu.

177

(2) Respektujući teoriju radne vrijednosti, novostvorena vrijednost-dohodak - javlja se u funkciji trošenja radne snage, odnosno cjelishodnog i stvaralačkog rada. Međutim, taj proces stvaranja nove vrijednosti uslovljen je kvalitativno, kvantitativno i vremenski usklađenim kombinovanjem elemenata proizvodnje. Otuda i neophodnost da se sred-stva za proizvodnju odgovarajuće upotrebne vrijednosti, datog obima i u pravom vre-menu podvrgnu svrsishodnom djelovanju radnika kako bi se dobio željeni proizvod či-jom realizacijom na tržištu proizvođač stiče društveno priznanje svoga rada,98 izraženo u dohotku. Na toj osnovi javlja se zahtjev onoga ko je omogućio da se taj proces repro-dukcije obavi da učestvuje u raspodjeli novostvorene vrijednosti.

2. NESKLAD IZMEĐU DRUŠTVENIH POTREBA I

PROIZVODNIH MOGUĆNOSTI Kako su društvene potrebe - egzistencijalne i kulturne; lične i zajedničke; reprodukci-

one i finalne; tekuće i razvojne - pojednostavljeno rečeno, neograničene, a proizvodne mogućnosti ograničene, redovno se javlja nesklad između ovih polova društvene repro-dukcije. Ovaj nesklad ispoljava se u pogledu kvantiteta, kvaliteta i vremena nastanka po-treba, s jedne strane, i pojave rezultata poizvodnje kojima se one mogu zadovoljiti, s druge strane.

Ekonomski principi reprodukcije konstituišu se u vidu zahtjeva da se određena proiz-vodnja ostvari sa što manjim ulaganjem društvenog fonda rada (tekućeg i opredmeće-nog u sredstvima za proizvodnju). Na taj način doprinosi se ublažavanju jaza između društvenih potreba i proizvodnih mogućnosti, s tim da se on ne može prevazići zbog po-znatih razloga, izraženih u karakteristikama čovjeka i njegovog društva. Pri tome, ovi od-nosi između potreba i proizvodnih mogućnosti veoma su dinamični i mijenjaju se u funk-ciji stalnog razvoja proizvodnih snaga i usavršavanja produkcionih odnosa.

U uslovima ovakvog nesklada javljaju se različiti - međusobno suprotstavljeni - poje-dinačni i grupni interesi, što se izražava u nastojanju da se što veći dio društvenog fonda rada, što povoljnijeg sastava i što prije usmjeri na zadovoljavanje sopstvenih potreba. Istorijski posmatrano, ovi odnosi su regulisani: bratskom raspodjelom oskudnih dobara u prvobitnoj zajednici; fizičkom prinudom u robovlasništvu; političkom prinudom u feudali-zmu i ekonomskom prinudom u kapitalizmu. Međutim, u socijalizmu javljaju se pokušaji da se suprotstavljeni interesi pomiruju putem svjesnog regulisanja odnosa u proizvodnji i potrošnji, što je, prema već prihvaćenim shvatanjima, nemoguće zbog veoma ograniče-nih, iako stalno razvijanih, proizvodnih potencijala u odnosu na stalno rastuće potrebe sve slobodnijeg čovjeka.

Razvoj proizvodnih snaga društva uslovljen je, u najvećoj mjeri, podjelom rada. Ona je takođe uslovila pojavu razmjene kao posebne faze u ciklusu reprodukcije, koja je, na višem stepenu ekonomskog razvoja konstituisana kao tržišni odnos. Prema tome, kako je proces rada sve više diferenciran izdvajanjem njegovih dijelova u samostalna zanima-nja ljudi, tako je i potreba za intenzivnijom razmjenom proizvoda specijalizovanih proiz-vođača sve više rasla. To je još više izraženo razvojem međunarodne podjele rada koja je uslovila nužnost kretanja robe i novca u većim razmjerama i većim intenzitetom. Pro-ces reprodukcije sve više postaje opštedruštvena pojava u najširem značenju tog pojma, pa prema tome i korišćenje svih ljudskih i materijalnih resursa, kao i zadovoljenje svih oblika potreba ljudi postaje zajednički problem čovječanstva, nezavisno od različitih cilje-va i interesa svakog pojedinca, kolektiva i društveno-političkih zajednica. 98

Upravljačkih, rukovodnih i izvršnih funkcija.

178

Uslov održavanja i razvoja reprodukcije jeste neograničeno cirkulisanje ekonomskih vrijednosti između usko specijalizovanih privrednih subjekata, što je omogućeno trži-šnom razmjenom pomoću univerzalnog ekvivalenta - novca - pa čak i svjetskog novca. Pri tome, regulisanje ove cirkulacije ekonomskih vrijednosti prema kriterijumu racional-nosti privređivanja, u uslovima različitih ciljeva i interesa pojedinih subjekata društvene reprodukcije do stepena krajnjeg antagonizma, nije moguće svjesnim djelovanjem upra-vljačkih podsistema bilo kako da su konstituisani. To je moguće postići samo djelova-njem objektivnih zakona, koje se, na sadašnjem stepenu razvoja društvene reprodukci-je, ispoljava u vidu tržišnih odnosa.

Racionalno korišćenje nedovoljnog proizvodnog potencijala uslovljeno je, pored eko-nomisanja trošenjem elemenata proizvodnje, i intenzivnijim cirkulisanjem vrijednosti u procesu reprodukcije, kako u tehnološkoj, tako i razmjenskoj sferi toga ciklusa. To se odnosi ne samo na cikluse reprodukcije koji se obavljaju u okviru pojedinih organizacio-nih sistema - preduzeća, odnosno drukčije organizovanih privrednih subjekata - nego i na ukupnu nacionalnu, pa i svjetsku ekonomiju. Ovome treba dodati i cirkulisanje vrijed-nosti između ekonomske i socijalne sfere društvenog života, čime se još više komplikuju tokovi reprodukcije.

3. CIRKULISANJE EKONOMSKIH VRIJEDNOSTI U OKVIRU

OSNOVNIH PRIVREDNIH JEDINICA Uspostavljeni na osnovu društvene podjele rada, osnovni privredni subjekti obavljaju

zaokružene segmente procesa reprodukcije, u okviru kojih cirkulišu ekonomske vrijed-nosti metamorfozom iz novčanog u naturalne izraze. Svoje funkcionisanje oni zasnivaju na angažovanju jednog dijela društvenog fonda rada, čiji obim je uslovljen: veličinom njihovog zadatka (1), i intenzitetom kojim te metamorfoze vrijednosti obavljaju (2).

(1) Veličina zadatka pojedinog privrednog subjekta u okviru društvene podjele rada uslovljava obim upotrebnih vrijednosti elemenata proizvodnje koje on utroši radi stvara-nja novih proizvoda. To se izražava u novčanim ekvivalentima kao trošenje elemenata proizvodnje (T). Stepen racionalnosti toga trošenja izražava se njihovom količinom, s jedne strane, i jediničnom cijenom kao novčanom mjerom društveno potrebnog rada sa-držanog u ovim elementima proizvodnje.

(2) Ograničenost poizvodnih resursa uslovljena je ne samo njihovim obimom već i vremenom u kome se koriste. Otuda je, sa stanovišta ukupne društvene ekonomije, problem vezivanja određenog dijela društvenog fonda rada za proces reprodukcije u okviru datog privrednog subjekta sve više izražen i kroz vremensku dimenziju. Zadrža-vajući dati obim vrijednosti u jednom reprodukcionom ciklusu duže, onemogućuje se nje-govo korišćenje u drugim ciklusima, čime se odlaže izvršavanje ostalih zadataka u okvi-ru društvene podjele rada, kao i zadovoljavanje pojedinih finalnih - ličnih i opštih - potre-ba.

Ovakav pristup fenomenu cirkulisanja ekonomske vrijednosti u okviru procesa repro-dukcije koji obavlja dati privredni subjekt može se simbolično predstaviti slikom 43.

Preobražavajući se iz novčanog - univerzalno raspoloživog - u početni robni oblik, a zatim u prijelazni tehnološki, te završni robni oblik, vrijednost postaje suženo raspoloži-va zbog vezivanja za procese reprodukcije koji, na osnovu društvene podjele rada, oba-vlja dati privredni subjekat. U okviru tako uspostavljenog privrednog subjekta formiraju se nosioci pojedinih parcijalnih zadataka na principu tehničke podjele rada. Pojedine fa-ze ciklusa reprodukcije obavljaju odgovarajući dijelovi odgovarajućeg sistema, koji su zaduženi da, obavljajući svoj posao, racionalno raspolažu vrijednostima koje cirkulišu po

179

unaprijed zamišljenim metamorfozama i frekvenciji. Pri tome, svako odstupanje od tako koncipiranog toka i frekvencije metamorfoza vrijednosti uslovljava poremećaje u ravno-teži između raspoloživog dijela društvenog fonda rada koji pripada ovom organizacio-nom sistemu i veličine njegovog zadatka. Pojava ove neravnoteže neumitno se negativ-no odražava na okruženje u vidu prikraćivanja ostalih privrednih subjekata u raspolaga-nju dijelom društvenog fonda rada koji je neopravdano blokiran u nekoj od faza ciklusa reprodukcije u okviru posmatranog organizacionog sistema.

Slika 43. Shema ciklusa reprodukcije u okviru datog privrednog subjekta

Legenda: D - dio dohotka za opštu i zajedničku potrošnju, S - suma angažovanih sredstava u reprodukciji, B - blokirane vrijednosti u materijalnim elementima proizvodnje, C - cijena proizvoda (realizacija proizvoda), Ds - dio dohotka za proširenje reprodukcije, U - utrošci elemenata proizvodnje, L - utrošci radne snage, I - utrošci sredstava za rad, - tehnološki postupak, Q - fizički izražen proizvod, Tm - troškovi materijala, Ti - troškovi sredstava za rad, Tl - troškovi radne snage, H - vreme ciklusa reprodukcije.

D - dohodak, Dl - lični dohoci (Dl Tl),

U ovakvim uslovima dolazi do izražaja suprotnost posebnih i opštih interesa. Za po-smatrani privredni subjekt - dati organizacioni sistem - zadržavanje vrijednosti u pojedi-nim fazama njegovog ciklusa reprodukcije nema direktnih negativnih posljedica sa sta-novišta racionalnosti trošenja upotrebnih kvaliteta elemenata proizvodnje po jedinici nje-govog rezultata. Naime, ovu svoju slabost taj privredni subjekt prevazilazi vezivanjem dodajnog dijela društvenog fonda rada za obavljanje svoga zadatka. Međutim, ovakvim

180

svojim ponašanjem ovaj privredni subjekt ugrožava funkcionisanje ostalih subjekata dru-štvene proizvodnje, kao i zadovoljavanje finalnih potreba društva. To proističe iz okolno-sti integrisanosti ukupne društvene proizvodnje i potrošnje u tržišnoj privredi, za razliku od uslova naturalnog ili nekog drugog oblika autarhičnog privređivanja. Otuda i nužnost opšteg društvenog sankcionisanja neracionalnog cirkulisanja ekonomskih vrijednosti u procesu reprodukcije datog privrednog subjekta, što se postiže kamatom kao cijenom korišćenja dijela društvenog fonda rada u jedinici vremena.

S obzirom na potrebu pribavljanja za novac različitih upotrebnih kvaliteta elemenata proizvodnje, ekonomske vrijednosti u reprodukciji cirkulišu po više kanala, koji se među-sobno razlikuju po obimu, momentima početka i završetka metarmofoza, kao i po traja-nju faza. Tako se uspostavljaju kanali cirkulacije po elementima proizvodnje, čije karak-teristike proističu iz specifične uloge svakog elementa proizvodnje, na čemu počiva i razlikovanje cirkulacije između osnovnih i obrtnih sredstava. U tom smislu, na slici 44. predstavljeni su, pojednostavljeno izraženi, tokovi vrijednosti u ciklusu reprodukcije po elementima proizvodnje.

L I M Q

S = f (T, ) S

T

Sm - suma angažovanih sredstava u materijalu

Si - suma angažovanih sredstava u sredstvima za rad

Sl - suma angažovanih sredstava u zaradama radnika

Bm - blokiranje vrijednosti u materijalu

Bi - blokiranje vrijednosti u sredstvima za rad - koeficijent angažovanja (svi ostali simboli imaju značenje kao na slici 43.)

Slika 44. Tokovi vrijednosti u ciklusu reprodukcije u okviru datog privrednog subjekta.

Ako se u razmatranje uzme činjenica da se razlaganje tokova vrijednosti ne zadrža-

va na elementima proizvodnje već da se nastavlja do pojedinih količina pojedinačnih uložaka,99 različitog trajanja njihovih pojedinačnih metamorfoza u određenim fazama ci-klusa reprodukcije, kao i po različitim momentima njihovog deblokiranja razmjenom pro-izvoda za novac, upravljanje cirkulisanjem vrijednosti mora se shvatiti još odgovornije nego što se shvata ekonomisanje reprodukcionim trošenjem kao oblikom ulaganja. Ovo tim prije što se racionalnost upravljanja cirkulisanjem vrijednosti sankcioniše strogim 99

Na primjer, po pojedinim vrstama materijala, po pojedinoj nabavci, po svakom pojedinom utrošku, kao i po svakom pojedinom deblokiranju vrijednosti podajom proizvoda.

181

mjerama izraženim u kamatnoj stopi koja se formira u funkciji visine prosječne profitne stope ili stope akumulativnosti poslovanja.

4. KREDITNI ODNOSI KAO REGULATOR SRAZMJERE

U RASPODJELI DRUŠTVENOG FONDA RADA Tokovi vrijednosti u ciklusu reprodukcije u okviru određenog privrednog subjekta

uslovljeni su kako obimom njegovog poslovanja, tako i brzinom njihovog kruženja. Veći broj obrtaja u jedinici vremena - u jednoj godini - uslovljava mogućnost njihovog više-kratnog oplođavanja, odnosno stvaranja dohotka100 djelovanjem radnom snagom pomo-ću sredstava za rad na materijal, u tehnološkom procesu.

Angažovana sredstva kruže u reprodukciji, održavajući kontinuitet toga procesa. Ona mijenjaju svoje pojavne oblike, ali u sebi sadrže konstantan dio društvenog fonda rada izraženog novčanim jedinicama mjere. Posljedica takvog angažovanja vrijednosti u eko-nomskim odnosima tržišne privrede jeste plaćanje kamate, što se može izraziti obra-scem:

KTKr100

/7.7/

pri čemu je K = kamata i Kr = kamatna stopa.

Kako je veličina kamate uslovljena stvarnom cijenom koštanja date proizvodnje ( j

n

1

QTq)101 zatim dužinom ciklusa angažovanja vrijednosti u reprodukciji, izraženom koefici-

jentom kao pokazateljem odnosa toga vremena prema osnovnoj vremenskoj jedinici u privređivanju - godini ( = S/T), te kamatnom stopom (Kr), upravljanje cirkulacijom vrijed-nosti podrazumijeva i kontrolu ovih veličina, kao i faktora koji ih uslovljavaju.

Svako produžavanje ciklusa reprodukcije, zatim povećanje troškova elemenata pro-izvodnje, kao i rast kamatnih stopa uslovljava i obavezu plaćanja većeg iznosa kama-te102. Upravljanje cirkulacijom vrijednosti podrazumijeva održavanje normalne103 dužine ciklusa reprodukcije, odnosno svake pojedine njegove faze. Na toj osnovi utvrđuju se i objektivno uslovljeni koeficijent obrta koji glasi104:

1

T

S /7.8/

pri čemu je:

T Q Ti qi

n

i

1

/7.9/

100

I u njemu sadržanog viška vrijednosti, odnosno profita. 101

Proizvodnja se izražava cijenom koštanja, a ne njenom punom cijenom (vrijednošću) jer se radi o potre-bi ocjene veličine angažovanja sredstava. Naime, veličina viška vrijednosti ovdje se ne uključuje u raču-nicu, jer nije ni bila angažovana - ona je rezultat oplodnje vrijednosti.

102 Ukoliko su korišćena tuđa sredstva u vidu kredita, odnosno odricanje od mogućnosti naplate kamate ko-

ja bi se stekla u slučaju ustupanja tog iznosa sredstava drugima. 103

Pod normalnom dužinom ciklusa reprodukcije podrazumijeva se vrijeme koje je uslovljeno objektivnim - tehničkim i društvenim - faktorima.

104 Simboli u obrascima /6.8/ i /6.9/ imaju isto značenje kao u ranije datim formulama.

182

Ako se bilo koja faza ciklusa reprodukcije produži pod dejstvom subjektivnih - organi-zacionih - faktora, suma angažovanih sredstava, zbog usporenog cirkulisanja vrijednosti biće povećana, što će se negativno odraziti na poslovni uspjeh privrednog subjekta pre-ko povećane kamate na dobijene kredite odnosno izgubljene kamate zbog toga što ta suma nije ustupljena drugim korisnicima.

Najčešće zadržavanje vrijednosti u ciklusu reprodukcije preko objektivno potrebnog javlja se u fazama: početnog i završnog robnog oblika, kao i u fazi novčanog oblika vrijednosti. Rjeđe se kao uzrok poremećaja javljaju zadržavanja vrijednosti u tehnološkoj fazi - u obliku nezavršene proizvodnje - ciklusa reprodukcije. Ovo proističe iz okolnosti što je tehnološka faza u sferi materijalnog svijeta, te se ovim manifestacijama lakše upravlja nego onim koje se javljaju u fazama razmjene i segmentu finansiranja ciklusa reprodukcije, koje su u sferi odnosa proizvodnje, dakle u nematerijalnoj sferi.

Kreditni odnosi koji se uspostavljaju u vezi sa obezbjeđenjem novčanih sredstava za otpočinjanje, održavanje i razvoj ciklusa reprodukcije datog organizacionog sistema ima-ju bitnu ulogu u regulisanju cirkulisanja vrijednosti. Cijena novca za obavljanje kapital-funkcije, formirajući se na principu odnosa ponude i tražnje, obezbjeđuje respektovanje kriterijuma racionalnosti ulaganja u pojedine privredne poduhvate preduzeća. Međutim, to podrazumijeva djelovanje zakona vrijednosti i u ukupnim ekonomskim odnosima. Na taj način, neracionalnost u cirkulisanju vrijednosti ne bi se mogla prevaljivati, ugrađiva-njem neobjektivno visoke kamate u cijenu proizvoda, na njegove reprodukcione ili final-ne potrošače.

Na ovoj osnovi posmatrano, uspostavljanjem ekonomskih odnosa u kreditiranju pro-cesa reprodukcije koji se obavlja na nivou datog privrednog subjekta doprinosi se racio-nalnosti cirkulisanja vrijednosti i na nivou ukupne društvene ekonomije. To se obezbje-đuje objektiviziranom srazmjerom u raspodjeli finansijskog potencijala društva, uz strogo sankcionisanje ekonomskim mjerama svakog poremećaja u cirkulisanju ekonomskih vrijednosti u procesu reprodukcije. Pri tome, ne smije se izgubiti iz vida i neophodnost fi-nansijske discipline u socijalnoj sferi društveno-ekonomskog života, što podrazumijeva, pored ostalog, i usklađivanje obima, strukture i vremena potrošnje sa obimom, struktu-rom i vremenom proizvodnje.

Ubrzana cirkulacija sredstava u reprodukciji omogućuje obavljanje većeg broja ciklu-sa u jedinici vremena, što znači i višekratno oplođavanje vrijednosti, odnosno obavljanje većeg obima proizvodnje angažovanjem raspoloživog društvenog fonda rada. Društve-na organizacija proizvodnje - ekonomski sistem - respektujući ove zakonitosti, podstiče na ubrzavanje cirkulacije vrijednosti u ukupnom procesu reprodukcije, tako što na odgo-varajući način uspostavlja odnose između nosilaca pojedinih segmenata privrede. Tako, zalihe robe prenose se iz proizvodnih u trgovinske organizacije, čime se, na principu društvene podjele rada - specijalizacije - skraćuje vrijeme razmjene u ciklusu reprodukci-je. Pored toga, efikasnijim funkcionisanjem bankarskog sistema, koji obuhvata i interne banke privrednih organizacija, omogućuje se kraće zadržavanje vrijednosti u novčanom obliku. Ovome treba dodati i koordinaciju u tehnološkoj fazi ciklusa reprodukcije, poseb-no kada se radi o kooperativnim odnosima u proizvodnji složenih i skupih proizvoda105.

Upravljanje cirkulacijom ukupnih vrijednosti na nivou nacionalne privrede nije mogu-će sprovesti bez racionalnog raspolaganja dijelovima društvenog fonda rada koji stoje na raspolaganju pojedinim privrednim subjektima za izvršavanje zadataka koje obavljaju

105

Vidjeti opširnije: Stavrić,B.: "Poslovni efekti ciklusa reprodukcije", Privredno-finansijski vodič, Beograd, 1980.

183

na osnovu društvene podjele rada. To isto važi i za pojedine subjekte socijalne sfere društveno-ekonomskog života, odnosno finalne potrošnje.

184

Glava IX REZULTATI REPRODUKCIJE

Proces proizvodnje koji je uslovljen društvenim potrebama, završava se stvaranjem

odgovarajućih rezultata kojima se te potrebe mogu zadovoljiti. A kako se te potrebe stal-no obnavljaju, tako je i stvaranje rezultata proizvodnje neophodno obnavljati.

Rezultati reprodukcije, s obzirom na to što se stvaraju na osnovu ulaganja elemenata proizvodnje, čine izlaz mezoekonomskog sistema - oni su, dakle, drugi pol ovog organi-zacionog sistema.

Kako su rezultati i ulaganja elementi mezoekonomskog sistema, njihov međusobni odnos izražava kvalitet ekonomije. Pri tome, rezultati reprodukcije su, po pravilu, veći od uloženih vrijednosti u reprodukciji. Na toj osnovi uspostavljaju se i odgovarajući principi reprodukcije kojima se izražava zahtjev da mezoekonomski sistemi funkcionišu uvaža-vajući osnovne ekonomske zakonitosti.

I PROIZVOD

1. DEFINICIJA PROIZVODA I NJEGOVE KARAKTERISTIKE Proizvod je rezultat ljudskog rada, koji na osnovu svojih svojstava može zadovoljiti

neku ljudsku potrebu. Proizvod su u tom smislu i izvršene usluge proizvođača pojedinca ili proizvođača kolektiva drugim pojedincima i kolektivima. U robno-novčanim uslovima proizvod dobija karakter robe, a to znači da ima upotrebnu vrijednost i vrijednost i da je namijenjen drugima, a ne njegovom proizvođaču. Što je veća količina proizvoda, to je i bogatstvo društva veće, a time je veća i mogućnost zadovoljenja društvenih potreba (proizvodnih i ostalih). Kako se preduzeća formiraju radi potpunijeg zadovoljenja potreba društva, to je i zadatak svake organizacije da proizvodi što veću količinu robe, uz pošto-vanje ekonomskih i drugih principa reprodukcije.

Proizvod je prije svega stvar koja zadovoljava ljudske potrebe. Proizvod, posmatran količinski, predstavlja određenu upotrebnu vrijednost, kao svojstvo (tehnološko, fizičko, energetsko i sl.) koje može podmiriti izvjesnu ekonomsku potrebu - potrebu konačne ili potrebu reprodukcione potrošnje. Znači, svojstvo proizvoda da zadovolji kakvu potrebu daje tom proizvodu karakter upotrebne vrijednosti, čime ovaj postaje i ekonomska kate-gorija. Ako proizvod nema upotrebnu vrijednost, onda nije ni ekonomska kategorija. Gra-nice upotrebne vrijednosti proizvoda određuju stepen društvenog (ekonomskog) prizna-nja proizvoda, odnosno rada sadržanog u tom proizvodu. Prema tome, upotrebna vrijed-nost proizvoda je značajna za potrošača i proizvođača.

Upotrebna vrijednost proizvoda određuje njegovu namjenu. Namjena proizvoda je, po pravilu, konačna ili reprodukciona potrošnja. Međutim, izvjesni proizvodi mogu imati više namjena. Upotrebna vrijednost proizvoda nije jednom zauvijek data. Ona se proši-ruje, mijenja i dopunjuje sa razvojem proizvodnih snaga. Iz tih razloga, preko namjene proizvoda može se uticati na buduću potrošnju, odnosno proizvodnju, čime upotrebna vrijednost proizvoda sve više dobija u značaju.

Ova činjenica je posebno važna pri projektovanju proizvoda, jer se konstruisanjem proizvoda određuju karakteristike bitne za njegovu namjenu.

Tehnološki kvalitet proizvoda bitno određuje obim i kvalitet njegove upotrebljivosti. Sa razvojem proizvodnih snaga stvorene su mogućnosti za naučno korigovanje i dopu-

185

njavanje tehnoloških svojstava proizvoda i iznalaženja novih svojstava. Savremeni uslo-vi proizvodnje i izmijenjeni uslovi potrošnje proizvoda zahtijevaju da određivanje tehnolo-ških karakteristika proizvoda počiva na naučnim istraživanjima mogućnosti proizvodnje i zahtjeva potrošnje. Zahtjev potrošnje, koji se odnosi na tehnološki kvalitet proizvoda, bez sumnje je ekvivalentnost jedinica istog proizvoda. Da bi se obezbjedilo da jedinica količine nekog proizvoda bude ekvivalentna bilo kojoj drugoj jedinici, potrebno je izvršiti svođenje upotrebnih kvaliteta na ekvivalentne jedinice. Ova ekvivalentnost proizvoda postiže se standardizacijom, koja predstavlja podjednaku veličinu, sastav, oblik ili di-menziju.

Fizički obim proizvodnje datog preduzeća javlja se kao konkretni asortiman više pro-izvoda koji se međusobno razlikuju po veličini, obliku, kvalitetu i sl. Asortiman proizvoda je jedan od značajnih elemenata ekonomije preduzeća. Od asortimana proizvoda zavisi-će umnogome položaj svakog konkretnog mezoekonomskog sistema na tržištu, njegova snaga u odnosima ponude i tražnje, cijena proizvoda i sl. S druge strane, od širine asor-timana zavisiće i obim ulaganja u proces reprodukcije.

Inače, asortiman proizvoda može da bude bilo jednostavan, bilo složen, dakle sasta-vljen od prostih ili složenih proizvoda. Ukoliko su proizvodi sastavljeni od istog materija-la, ili od više vrsta materijala koji čine nedjeljivu cjelinu, radi se o jednostavnoj proizvod-nji. Međutim, kada se proizvod sastoji od više samostalnih dijelova koji se montažom spajaju u jedinstvenu cjelinu, tada imamo složeni proizvod.

Kvantitet proizvoda predstavlja obim proizvedenih upotrebnih vrijednosti i označava se naturalnim jedinicama mjere, koje mogu biti različite, kao što su: komad, tona, metar, litar i sl. Izražavanje obima proizvedenih vrijednosti naturalnim jedinicama mjere potreb-no je radi praćenja i usmjeravanja obima i asortimana proizvodnje, formiranja cijene ko-štanja i prodajne cijene po jedinici proizvoda, te formiranja materijalnih bilansa za obez-bjeđenje elemenata ulaganja u proces reprodukcije.

U uslovima postojanja šireg asortimana proizvoda, kakav je često slučaj u praksi preduzeća, za izražavanje ukupnog fizičkog obima proizvodnje potrebno je različite vrste proizvoda svesti na zajedničku jedinicu mjere, s obzirom na to što se između proizvoda javljaju razlike u tehnološkom kvalitetu, kao i u fizičkim jedinicama mjere.

Pored upotrebne vrijednosti, vrijednost proizvoda je drugo njegovo osnovno svojstvo. Vrijednost proizvoda je izraz količine društveno priznatog rada za njegovu proizvodnju. U uslovima robno-novčane privrede, količina potrebnog rada izražava se u novčanim je-dinicama i valorizuje na tržištu kao razmjenska vrijednost. Usled djelovanja objektivnih i subjektivnih faktora, realizovana razmjenska vrijednost, koju mezoekonomski sistemi ostvaruju u vidu konkretne prodajne cijene, po pravilu, odstupa od proizvedene vrijedno-sti proizvoda.

2. IZRAŽAVANJE PROIZVODA

2.1. Fizička jedinica mjere kao izraz proizvoda

Proizvod se kvantitativno izražava, odnosno mjeri, fizičkim jedinicama. Takav način

izražavanja proizvoda kao rezultata proizvodnje je najadekvatniji, jer se radi o upotreb-nom kvalitetu određenog materijalnog dobra kojim se mogu podmiriti pojedine finalne ili reprodukcione potrebe.

Proizvod kao rezultat proizvodnje može se izražavati fizičkim jedinicama mjere samo kada se radi o homogenom asortimanu. Naime, određena količina istovrsnih proizvoda može se predstaviti jedinstvenim fizičkim izrazom obima proizvodnje, kao što je, na pri-

186

mjer, 300000 tona pšenice, odnosno 2000000 kwh električne energije, odnosno 15000 pari muških cipela date veličine, i sl. Međutim, kada se u okviru jednog mezoekonom-skog sistema proizvodi širi asortiman, odnosno više vrsta proizvoda, javlja se metodolo-ški problem izražavanja njegovog rezultata fizičkim jedinicama mjere kao jedinstvene veličine.

Metodološki problemi izražavanja obima proizvodnje fizičkim jedinicama mjere još vi-še su naglašeni kada se uzme u obzir višestruko razlikovanje pojedinih vrsta proizvoda u okviru heterogenog asortimana. Naime, proizvodi u okviru heterogenog asortimana razlikuju se po:

fizičkim jedinicama mjere kojima se iskazuju i

tehničkim, estetskim i drugim upotrebnim karakteristikama.

S obzirom na prethodno pomenute metodološke probleme izražavanja proizvoda fi-zičkim jedinicama mjere, ekonomska teorija i praksa koriste se odgovarajučim svođe-njem raznovrsne proizvodnje na jedinstveni imenitelj. Kao jedinstveni imenitelj za izraža-vanje heterogene proizvodnje obično se primjenjuje: tržišna cijena, cijena koštanja i objektivno potreban rad.

2.2. Tržišna cijena kao izraz proizvoda

U onim slučajevima u kojima je, zbog heterogenosti proizvodnje, nemoguće proizvod

iskazati fizičkim jedinicama mjere, pribjegava se iskazivanju toga rezultata reprodukcije tržišnom cijenom proizvoda. Na taj način, raznorodni proizvodi svode se na istorodni iz-raz:

C QCi qi

n

i

1

/8.1/

pri čemu je: C = cijena proizvodnje; Qi = količine proizvoda od 1 do n; Cqj= tržišne cije-ne proizvoda od 1 do n.

Svođenjem raznovrsnih proizvoda na novčani izraz gubi se uvid u kvantitet proizvod-nje. To je posebno karakteristično kada se proizvodnja posmatra u dinamici, jer se veli-čina cijene proizvodnje mijenja ne samo zbog promjena količine proizvoda već i zbog promjena tržišnih cijena, koje nisu u funkciji fizičkog obima proizvodnje. Tako se onemo-gućava sticanje prave predstave o efikasnosti organizacionog (mezoekonomskog) siste-ma u sferi proizvodnje, čiji je rezultat funkcionisanja fizički poizvod.

Prevazilaženje metodološkog nedostatka ovog izraza proizvoda moguće je uvođe-njem standardnih (stalnih, planskih) cijena, kojima se izoluje (apstrahuje) uticaj promje-na tržišnih cijena na promjene veličine ovog oblika rezultata reprodukcije:

C Q CI iI qi

n

iI

1

/8.2/

C Q CII iII qi

n

iII

1

/8.3/

pri čemu je: I = prvi period; II = drugi period, dok ostali simboli imaju značenje kao u prethodnim obrascima.

Problem izražavanja proizvoda cijenom proizvodnje, i pored primjene standardnih cijena, postavlja se u slučaju mijenjanja asortimana proizvoda, jer se za nove vrste pro-izvoda ne raspolaže cijenama iz prethodnog perioda.

187

2.3. Cijena koštanja kao izraz proizvoda Raznorodni proizvodi jednog mezoekonomskog sistema mogu se svesti na ekviva-

lente i primenom cijene koštanja. To je finansijski izraz utrošene vrijednosti elemenata proizvodnje po jedinici proizvoda: T = Qi Tqi

/8.4/

pri čemu je Tqi= troškovi po jedinici proizvoda od 1. do n-te vrste, dok ostali simboli

imaju isto značenje kao u prethodnim obrascima. Primjena ovog finansijskog izraza ima analitički značaj ako se raznovrsni proizvodi

svedu na objektivno uslovljenu cijenu koštanja, koja je u funkciji tehnički uslovljene veli-čine utrošaka elemenata proizvodnje i društveno uslovljene nabavne cijene sredstava za proizvodnju, te prosječnih zarada po jedinici rada.

Nedostaci ovog izraza rezultata proizvodnje slični su kao i kod primjene tržišne cijene proizvoda, jer se predstava o njegovom kvantitetu zamagljuje promjenama nabavnih cijena sredstava za proizvodnju i prosječnih zarada po jedinici rada. Tome treba dodati i uticaj promjene objektivno uslovljenih utrošaka elemenata proizvodnje u dinamici proce-sa reprodukcije, kao i mijenjanja asortimana proizvoda.

Primjenom standardnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju i zarada po jedinici rada, kao i tehnički uslovljenih utrošaka elemenata proizvodnje mogu se prevazići po-menute slabosti ovakvog izražavanja rezultata reprodukcije, pri nepromijenjenom asorti-manu proizvodnje u dva posmatrana perioda.

2.4. Proizvod izražen objektivno potrebnim radom

Proizvod je fizički i objektiviziran izraz društveno potrebnog rada - umnog i fizičkog -

za njegovu proizvodnju. Ovaj rad se mjeri vremenom njegovog trajanja, uz prosječne društveno potrebne uslove rada. Tako iskazan društveno potreban rad je istovremeno i odraz utroška bioenergije prosječnog proizvođača. Ako se proizvod označi sa Q, dru-štveno potreban rad sa Lo, a potrebni utrošci bioenergije prosječnog društvenog proizvo-đača sa Uo, dobija se obrazac Q L0 U0 /8.5/

Utrošci radne snage konkretnog proizvođača - konkretnog mezoekonomskog siste-ma - najčešće ne odgovaraju prosječnim, društveno potrebnim utrošcima te, prema to-me, nisu ni ekvivalentni društveno potrebnom radu pri proizvodnji datog proizvoda. Do ovog odstupanja može doći iz dvojakog razloga: (a) zbog toga što objektivni uslovi proizvodnje - tehnički i društveni - konkretnog pro-

izvođača ne odgovaraju objektivnim uslovima proizvodnje prosječnog društve-nog proizvođača, i

(b) zbog toga što konkretni proizvođač, uslijed organizacionih nedostataka, trpi iz-vjesne gubitke u trošenju radne snage.

Uslijed navedenih dvaju momenata, utrošci radne snage konkretnog proizvođača od-stupaće naviše ili naniže od utrošaka radne snage prosječnog društvenog proizvođača, po jedinici proizvoda.

188

Primjena ovog izraza podrazumijeva i mogućnost svođenja proizvoda na norma-ča-sove rada. To znači da se za svaku vrstu i jedinicu proizvoda utvrđuje objektivno potreb-no vrijeme izrade. Na taj način otklanjaju se nedostaci prethodnih izraza proizvoda, jer se ovim izrazom predstavlja prava sadržina proizvoda - stvaralački ljudski rad:

L QLh i hi

n

i

1

/8.6/

pri čemu je Lh = rad mjeren vremenom potrebnim za ukupnu proizvodnju; Lhi= potre-

ban rad po jedinici proizvoda od 1. do n-te vrste; Qi = obim proizvodnje od 1. do n-te vrste proizvoda.

II VELIČINA I STRUKTURA UKUPNOG PRIHODA

1. DEFINICIJA UKUPNOG PRIHODA Ukupni prihod je vrijednosni, odnosno novčani izraz proizvoda u onom obimu u kome

je fizički proizvod realizovan na tržištu. Konkretno preduzeće stiče ukupni prihod realiza-cijom svojih proizvoda i usluga na tržištu. Ukupni prihod je, prema tome, finansijski izra-žen bruto rezultat poslovanja, a sastoji se od naplaćenih iznosa za realizovanu robu, go-tove proizvode i izvršene usluge106.

Kao rezultat funkcionisanja preduzeća u procesu reprodukcije, ukupni prihod je funk-cija:

(1) obima proizvodnje, (2) prodaje, i

(3) tržišta.

Ukupni prihod može se kvantitativno izraziti obrascem:

UP C QCi qi

n

i

1

/8.7/

pri čemu je: UP = ukupni prihod; C = vrijednost realizacije fizičkog obima proizvodnje; Q1 do Qn = realizovane količine fizičkog obima proizvodnje; Cq1

do Cqn= prodajne cije-

ne pojedinih vrsta proizvoda. (1) Ukupni prihod je, prije svega, direktno uslovljen obimom poizvodnje. Svi faktori

koji utiču na obim proizvodnje javljaju se - indirektno - i kao faktori ukupnog prihoda. Me-đutim, njihovo dejstvo na obim proizvodnje i veličine ukupnog prihoda je različito, jer se promjenom obima proizvodnje javljaju različite promjene u strukturi troškova, uslovljene različitim ponašanjem proporcionalnih, fiksnih i relativno fiksnih troškova, što se odraža-va na veličinu ovog oblika rezultata. Pored toga, uslovljenost ukupnog prihoda obimom proizvodnje je parcijalna i relativna, s obzirom na činjenicu što je ukupni prihod funkcija ne samo obima proizvodnje nego i prodaje, odnosno tržišta.

(2) Ukupni prihod je funkcija prodaje, jer je to, po definiciji, izraz proizvodnje koja je realizovana, odnosno prodata na tržištu.

106 Ukupni prihod je vrijednost koju je preduzeće ostvarilo svojim poslovanjem, što znači nešto šire od cije-

novnih izraza realizovane proizvodnje. Naime, u njega se uključuju i drugi prihodi ostvareni u datom pe-riodu, nezavisno od prodaje proizvoda kao što su naplate ranijih potraživanja, nepredviđeni prihodi i dru-go.

189

Cijenovni izraz ukupne proizvodnje je bruto produkt. Ukupni prihod je ravan bruto-produktu samo u slučaju kada se cjelokupna proizvodnja datog perioda proda u tom vre-menu. Međutim, to je rjeđe slučaj. Obično se proizvodi djelimično po porudžbini, a znat-nim dijelom za skladište, sa koga se roba kontinuelno prodaje. U ovom slučaju ritam pri-liva proizvoda na skladište znatno se razlikuje od ritma odliva robe sa skladišta, odno-sno ritma prodaje. Cijenovni izraz priliva proizvoda na skladište jeste bruto-produkt. Cije-novni izraz odliva robe sa skladišta jeste ukupni prihod. Razlika između bruto produkta i ukupnog prihoda (uzetih u izloženom smislu) može biti vrlo velika, a zavisi od karaktera djelatnosti, karaktera tržišta konkretnih proizvoda i perioda u kome se te veličine posma-traju107.

U samom pojmu i sadržini ukupnog prihoda javljaju se iznijansirane razlike u zavi-snosti od načina na koji se definiše prodaja robe, odnosno realizacija proizvoda. Proiz-vod se može smatrati realizovanim samim aktom prodaje, bez obzira na naplate prodate robe, ili tek naplatom prodate robe. Ova razlika u definiciji realizacije može da ima znat-nog efekta na utvrđivanje ukupnog prihoda.

(3) Ukupni prihod je funkcija tržišta u okviru dejstva tržišnih faktora na prodajne cije-ne po kojima se proizvodnja realizuje i na osnovu kojih se formira ukupan prihod. Isto ta-ko, apsorpciona moć tržišta, kao i odnos konkurencije, uslovljavaju ukupni prihod datog preduzeća.

2. FAKTORI UKUPNOG PRIHODA

Faktori ukupnog prihoda koji djeluju na njegovu veličinu i dinamiku su mnogobrojni,

ali ih, s obzirom na to kako djeluju na mezoekonomski sistem, možemo grupisati na in-terne i eksterne.

Interni faktori su, na primjer, struktura i veličina sredstava, struktura i veličina kolekti-va, specijalizacija i kooperacija u proizvodnji, organizacija rada i sl.

Eksterni su, na primjer, prirodni faktori, faktori privrednog sistema, faktori tržišta i sl. Svaki od tih faktora različito utiče na pojedine elemente ukupnog prihoda. Tako, na

realizovanu vrijednost proizvodnje oni utiču putem obima proizvodnje i putem cijene po jedinici realizovanog proizvoda.

Na veličinu proizvodnje imaju veći uticaj interni faktori, kao što su kapacitet sredstava za rad, njihova veličina, stepen istrošenosti, njihova savremenost i sl.; zatim, umješnost, znanje, zalaganje zaposlenih radnika i dr., dalje, stepen organizovanosti proizvodnje i sl. Ukoliko su ovi faktori povoljnije kombinovani, to je i obim fizičkog rezultata veći, a time se stvara i mogućnost za povećanje ukupnog prihoda.

Pored internih, na veličinu proizvodnje znatan uticaj mogu da imaju i eksterni faktori. Tako, na primjer, preko faktora društvene ekonomije, mogu se stimulisati pojedine grane privređivanja, u odnosu na druge - monetarno-kreditnom politikom, spoljnotrgovinskim i carinskim režimom, i dr. Samim tim preduzeća u grani industrije sa povoljnijim uslovima intenziviraju proizvodnju, što ima pozitivnog uticaja na povećanje ukupnog prihoda. Trži-šte takođe često može presudno da utiče na povećanje ili smanjenje proizvodnje, a time i na veličinu ukupnog prihoda, u zavisnosti od mogućnosti realizacije proizvoda pojedinih proizvođača.

107

S obzirom na to što svaki proizvođač koji proizvodi za skladište ima utvrđene minimalno i maksimalno dopuštene zalihe robe na skladištu, u dužem periodu posmatranja prosječne zalihe su u većoj mjeri konstantne nego u kraćem periodu, u kome fluktacije prosječne zalihe između minimalne i maksimalne mogu biti znatne, što uslovljava i veće razlike između bruto-produkta i ukupnog prihoda.

190

Na prodajnu cijenu, isto tako, mogu da imaju uticaja i interni i eksterni faktori. Među-tim, eksterni faktori imaju veći uticaj. Raznim mjerama u domenu politike cijena može se bitno uticati na visinu ukupnog prihoda, kako na njegovo povećanje, tako i na smanjenje. U uslovima slobodnog ili relativno slobodnijeg djelovanja ekonomskih zakona, ponuda i tražnja su osnovni regulatori cijena proizvoda. Sigurno da na prodajne cijene proizvoda mogu uticati i članovi radnog kolektiva, posebno oni koji rade na poslovima prodaje, svo-jom većom ili manjom umješnošću.

Eksterni i interni faktori mogu takođe da utiču na realizovanu vrijednost usluga. Uticaj tih faktora naročito je značajan kod organizacija koje se bave uslugama, s obzirom na to što je kod tih mezoekonomskih sistema ovaj vid ukupnog prihoda osnovni.

Da bi mezoekonomski sistem obezbjedio svoje održavanje i trajno funkcionisanje u procesu društvene reprodukcije, nužno je da iz ostvarenih rezultata poslovanja - ukup-nog prihoda - obezbjedi nadoknadu utrošenih elemenata proizvodnje. Iz ukupnog priho-da se nadoknađuje vrijednost utrošenih sredstava za proizvodnju - sredstava za rad i predmeta rada - a preostali dio služi za izvršenje obaveza iz dohotka za obezbjeđenje funkcionisanja ekonomskog i društvenog okruženja mezoekonomskog sistema i za obezbjeđenje reprodukcije radne snage radnika, odnosno obezbjeđenje standarda živo-ta i interesa mikroekonomija integrisanih u mezoekonomiju. Nužnost nadoknade utroše-nih vrijednosti sredstava za proizvodnju proizlazi iz potrebe održavanja samog mezoe-konomskog sistema, a zatim i zbog društvene potrebe održavanja kontinuiteta proizvod-nje.

Po odbitku materijalnih troškova poslovanja i amortizacije od ukupnog prihoda, dobija se dohodak. Prema tome, elementi raspodjele ukupnog prihoda su materijalni troškovi, amortizacija i dohodak.

Iako su ukupni prihod i komponente njegove strukture u teorijskom smislu definisane kategorije, u praksi utvrđivanja veličine ukupnog prihoda i veličine komponenata prihoda javljaju se metodološki problemi, odnosno teškoće metodološke prirode, uglavnom zbog nesavršenosti raspoloživih metoda utvrđivanja i razgraničenja troškova, bez čijeg rješe-nja nema kvantitativne identifikacije ni ukupnog prihoda ni komponenata njegove struk-ture.

Komponente strukture ukupnog prihoda razlikuju se u zavisnosti od toga da li se po-smatra struktura ukupnog prihoda u njegovom: (1) formiranju, ili u njegovoj (2) raspodjeli.

(1) Sa gledišta formiranja ukupnog prihoda, njegovu strukturu čine:

vrijednost prodate robe, vrijednost izvršenih usluga,

drugi prihodi ostvareni poslovanjem, i vanredni prihodi.

Za utvrđivanje veličine tih komponenata, pa time i sume ukupnog prihoda, nužno je raspolagati odgovarajućim evidencijama, koje daju podatke o naplaćenoj realizaciji, to jest o naplaćenim iznosima za prodatu robu i izvršene usluge, zatim o vrijednosti sop-stvenih proizvoda i usluga upotrijebljenih za vlastite investicije, o vrijednosti proizvoda datih drugim bez naknade, kao i o ostalim prihodima. Suma svih tih veličina daje veličinu ukupnog prihoda.

(2) Sa gledišta raspodjele ukupnog prihoda, njegovu strukturu čine: (a) utrošena sredstva za proizvodnju (troškovi sredstava za proizvodnju), i (b) dohodak.

(a) Utrošena vrijednost sredstava za proizvodnju identifikuje se iz evidencije troškova materijalne reprodukcije, odnosno troškova materijala i troškova sredstava za rad. Me-

191

đutim, troškovi učinjeni u obračunskom periodu, po pravilu, razlikuju se od troškova sa-držanih u naplaćenoj realizaciji. Zato ih je potrebno pravilno razgraničiti108.

(b) S obzirom na to što dohodak predstavlja razliku između naplaćene vrijednosti i drugih prihoda, s jedne strane, i troškova sredstava za proizvodnju i vanrednih rashoda, s druge strane, i postupak njegovog identifikovanja svodi se na identifikaciju ukupnog prihoda i identifikaciju visine troškova sredstava za proizvodnju sadržanih u njemu.

Vrijednost proizvodnje109 realizovana na tržištu izražava se u novcu kao cijena proizvodnje (C), a njena veličina je u funkciji obima proizvodnje (Q) i tržišnih cijena po je-dinici proizvoda (Cq) C = Q1 Cq1 + Q2 Cq2+ ... + Qn Cqn /8.8/

Ovako posmatrano, cijena proizvodnje predstavlja bruto prihod, odnosno vrijednost realizovanih proizvoda na tržištu. Pri tome, određena proizvodna organizacija obično proizvodi širi asortiman proizvoda, koji imaju različite cijene na tržištu, te vrijednost ukup-no realizovane proizvodnje na tržištu može iskazati kao zbir umnožaka obima pojedinih vrsta proizvoda i njihovih prodajnih cijena:

i

n

i qi = 1

C = Q C /8.9/

Kako tržišne cijene predstavljaju objektivno uslovljenu veličinu, formiranu na osnovu djelovanja društvenih faktora reprodukcije, konkretna organizacija svoje proizvode reali-zuje u tim okvirima. Međutim, u konkretnim kupoprodajnim odnosima, pored objektivnih, odnosno tržišnih i ostalih društvenih faktora djeluju i organizacioni faktori, kao izraz su-bjektivnih kvaliteta radnog kolektiva koji je organizator procesa reprodukcije. Zbog toga, konkretne prodajne cijene proizvoda predstavljaju rezultat dejstva i jednih i drugih fakto-ra, što uslovljava da stvarna vrijednost proizvodnje (C) odstupa od objektivno uslovljene vrijednosti (C) naniže ili naviše. To odstupanje naniže od objektivno uslovljene vrijedno-sti proizvodnje (C) rezultira iz manje umješnosti konkretnog proizvođača u razmjeni robe u odnosu na prosječnog. S druge strane, odstupanje konkretne prodajne cijene naviše od objektivno uslovljene, tržišne cijene, proističe iz natprosečne umješnosti konkretnog proizvođača u odnosu na prosječnog: C = Q (Cq cq) /8.10/

Pored djelovanja organizacionih faktora u sferi razmjene, odnosno na formiranje kon-kretnih prodajnih cijena, na ostvarivanje konkretne vrijednosti proizvodnje oni utiču i u sferi proizvodnje konkretnog ciklusa reprodukcije. Naime, ostvarivanje fizičkog obima proizvodnje uslovljeno je ne samo objektivnim, tehničkim i prirodnim faktorima već i dej-stvom subjektivnih faktora, koji predstavljaju određene slabosti u korišćenju datih objek-tivnih uslova proizvodnje. Zato konkretni obim proizvodnje (Q - q) predstavlja rezultantu objektivno uslovljene mogućnosti proizvodnje i dejstva organizacionih faktora u sferi pro-izvodnje ciklusa reprodukcije: Q = Q - q /8.11/

U vezi sa prethodnim, stvarna vijednost proizvodnje konkretnog proizvođača formira se kao rezultat djelovanja objektivnih faktora u sferi proizvodnje (Q) i u sferi razmjene (Cq), s jedne strane, te djelovanja subjektivnih faktora, kako u sferi proizvodnje (q), tako i u sferi razmjene (cq):

108

Mjerenje uspješnosti poslovanja mezoekonomskog sistema podrazumijeva upoređivanje veličine proiz-vedene i uložene vrijednosti. Tako, razlika između vrijednosti, odnosno cijene proizvodnje i utrošenih vrijednosti, odnosno troškova, predstavlja višak vrijednosti.

109 Odnosi u razmjeni regulišu se na tržištu.

192

C = C c /8.12/ što se analitički može izraziti kao: C = (Q - q) (Cq cq) /8.13/

Ovako posmatrano, realizovana vrijednost proizvodnje konkretnog proizvođača sa-stoji se od prenesene vrijednosti sredstava za proizvodnju (Tmi) i novostvorene vrijedno-sti (D), kao objektivno uslovljenih veličina, s jedne strane, te od organizaciono uslovlje-nih komponenti, kako u sferi proizvodnje (tmiu), tako i u sferi razmjene (tmic). U tom smi-slu, objektivno uslovljena vrijednost proizvodnje (C) sastoji se od objektivno uslovljenih troškova sredstava za proizvodnju (Tmi) i objektivno uslovljene novostvorene vrijednosti, odnosno dohotka (D): C = Tmi + D /8.14/ što se može shematski predstaviti kao na slici 45.

Slika 45. Shema strukture objektivno uslovljene vrijednosti proizvodnje

Ako se u razmatranje, pored objektivno uslovljenih veličina komponenti strukture vrijednosti proizvodnje, uzmu i organizaciono uslovljene komponente te strukture dobije se veličina i struktura stvarne vrijednosti proizvodnje: C = (Tmi + tmiu tmic) + (D - dq dc) /8.15/ pri čemu je dq = organizaciono uslovljeno odstupanje stvarnog dohotka od objektivno uslovljenog zbog neostvarenih tehničkih uslova proizvodnje, a dc = organizaciono uslovljeno odstupanje stvarnog dohotka od objektivno uslovljenog zbog dejstva su-bjektivnih faktora u sferi razmjene, što se može shematski predstaviti kao na slici 46.

Slika 46. Shema strukture stvarne vrijednosti proizvodnje

Promjene komponenti objektivno uslovljene veličine i strukture vrijednosti proizvod-nje, kao što se vidi na slici 46, odvijaju se kako u smjeru povećanja vrijednosti proizvod-nje, odnosno smanjenja nabavnih cijena sredstava za proizvodnju, pa prema tome i po-većanja dohotka, tako i u smjeru smanjenja obima i vrijednosti proizvodnje, odnosno po-većanja utrošaka materijalnih elemenata proizvodnje i njihovih nabavnih cijena, što uslo-vljava smanjenje dohotka u odnosu na objektivno uslovljenu veličinu.

193

III DOHODAK Dohodak predstavlja novostvorenu vrijednost realizovanu na tržištu. To je izraz dru-

štvenog priznanja stvaralačkog djelovanja radne snage u datom procesu proizvodnje, a sadržan je u strukturi ukupnog prihoda kao izraza društvenog priznanja opravdanosti ukupnih ulaganja elemenata proizvodnje. U robno-novčanoj privredi, pod slobodnim dej-stvom ekonomskih zakona, dohodak oscilira oko proizvedene nove vrijednosti zbog od-stupanja tržišne cijene od vrijednosti robe (1) i odstupanja troškova sredstava za proiz-vodnju od njihove vrijednosti (2).

(1) Odstupanje tržišnih cijena od vijednosti robe dovodi do odstupanja dohotka od proizvedene nove vrijednosti na dvojak način: (a) zbog odstupanja tržišnih cijena sopstvenih proizvoda od vrijednosti tih proizvo-

da i (b) zbog odstupanja tržišnih cijena od vrijednosti utrošenih sredstava za proizvod-

nju. (a) Ako tržišna cijena sopstvenog proizvoda odstupa od vrijednosti proizvoda naviše,

dohodak će se u tome iznosu povećati preko proizvedene nove vrijednosti; obrnuto je u slučaju ako tržišna cijena sopstvenog proizvoda odstupa naniže od vrijednosti proizvo-da.

Zbog ovog odstupanja, konkretni dohodak biće: Dc = Vl C /8.16/ gdje je Dc = ostvareni dohodak (posmatran specijalno sa stanovišta odstupanja cijena od vrijednosti); Vl = proizvedena nova vrijednost; C = odstupanje prodajne cijene pro-izvoda od njegove vrijednosti.

Ova deformacija dohotka u odnosu na proizvedenu novu vrijednost uslovljena je trži-šnim momentima ali, u izvjesnoj mjeri, i momentima vezanim za organizacionu umje-šnost radnog kolektiva, odnosno njegovih pojedinih organa, pri nastupanju na tržištu. Pr-vi - tržišni - momenti imaju naglašen društveni karakter, dakle, objektivne su prirode, po-smatrani sa stanovišta preduzeća. Međutim, drugi - organizacioni - imaju subjektivni ka-rakter, jer su odraz organizacione umješnosti pojedinaca i radnog kolektiva u cjelini. Pr-ve kolektiv ne može mnogo da mijenja - bar ne mnogo u tekućem operativnom poslova-nju - dok na druge može vanredno mnogo da utiče i da kroz ovaj uticaj obezbjedi izvje-sno organizaciono djelovanje na visinu dohotka koji se formira na tržištu. Zbog toga je, u praktičnoj poslovnoj politici, vanredno važno uočavati i evidenciono pratiti u kojoj mjeri je to odstupanje dohotka od proizvedene nove vrijednosti posledica djelovanja objektivnih, tržišnih, a u kojoj mjeri, posledica djelovanja subjektivnih, organizacionih faktora u pred-uzeću. Drugim riječima, važno je ovaj dohodak sagledavati u sledećem izrazu: Dc = Vl C c /8.17/ gdje je C = odstupanje tržišne cijene od proizvedene vrijednosti robe pod uticajem tr-žišnih faktora; c = organizaciono uslovljeno odstupanje faktičke prodajne od prosečne tržišne cijene sopstvenog proizvoda.

(b) Na sličan način djeluju tržišni i organizacioni faktori na dohodak preko cijena sred-stava za proizvodnju - cijena materijala (Cm) i cijena sredstava za rad (Ci). Kao i cijene sopstvenog proizvoda, cijene ovih sredstava za proizvodnju takođe, pod dejstvom trži-šnih zakona, mogu da odstupaju od vrijednosti tih sredstava naviše ili naniže. U slučaju ako te cijene odstupaju od vrijednosti naviše, utrošena vrijednost sredstava za proizvod-nju biće: za veličinu toga odstupanja naviše, veća od reprodukovane vrijednosti u novom proizvodu; za veličinu odstupanja ovih cijena naniže, utrošena vrijednost biće manja od

194

reprodukovane vrijednosti sredstava. Ako je utrošena veća od reprodukovane vrijednosti sredstava za proizvodnju, ovo povećanje mora da se pokrije iz dohotka, jer se sredstva za proizvodnju moraju ponovo da vrate u reprodukciju u istom obimu, da bi se sačuvao isti obim proizvodnje; ako je utrošena vrijednost sredstava za proizvodnju manja od re-produkovane vrijednosti, dohodak se iz istog razloga povećava preko nove vrijednosti za veličinu ovoga smanjenja. Prema tome, ako se zanemare svi drugi slučajevi odstupanja dohotka od proizvedene nove vrijednosti - dakle, i slučaj iznesen u prethodnom stavu - deformacija ostvarenog dohotka u odnosu na proizvedenu novu vrijednost, pod uticajem tržišnih cijena sredstava za proizvodnju biće: Dtc = Vl Tmi /8.18/ gdje je: Tmi = odstupanje utrošene od reprodukovane vrijednosti sredstava materijalne reprodukcije zbog odstupanja njihovih tržišnih cijena od vrijednosti.

I u ovoj deformaciji dohotka u odnosu na novu vrijednost djeluju dvojaki faktori: prvo, faktori tržišnog karaktera, koji imaju naglašen objektivni karakter i, drugo, faktori organi-zacione prirode, kod kojih je naglašen subjektivni karakter. Ako se ovaj uticaj kvantitativ-no izdiferencira, deformacija dohotka biće: Dtc = Vl Tmi tc /8.19/ gdje je: Tmi = odstupanje utrošene od reprodukovane vrijednosti sredstava za proiz-vodnju prouzrokovano razlikom između tržišnih cijena tih sredstava i njihove vrijedno-sti; tc = odstupanje utrošene od reprodukovane vrijednosti, prouzrokovano razlikom iz-među konkretne nabavne i prosječne tržišne cijene sredstava za proizvodnju.

(2) Troškovi sredstava za proizvodnju kod jednog proizvođača najčešće odstupaju naviše ili naniže od vrijednosti tih sredstava: (a) zbog različitih tehničkih uslova pod kojima proizvode razni proizvođači i (b) zbog razlike u organizaciono uslovljenim trošenjima,

(a) Reprodukovana vrijednost sredstava za proizvodnju ravna je vrijednosti prosječ-nih i objektivno potrebnih utrošaka tih sredstava za proizvodnju određenog proizvoda. Kod konkretnog proizvođača, tehnički uslovi proizvodnje odstupaju naviše ili naniže od tehničkih uslova proizvodnje prosječnog proizvođača, uslijed čega će utrošena vrijed-nost sredstava za proizvodnju konkretnog proizvođača odstupati naviše od reproduko-vane vrijednosti u onom smislu u kom je to zahvaćeno formulom /8.20/. Ako je utrošena vrijednost sredstava kod konkretnog proizvođača veća od reprodukovane vrijednosti, potrebno je da on, za ponovno vraćanje iste sume sredstava u reprodukciju, ovu razliku između utrošene i reprodukovane vrijednosti pokrije iz dohotka; to znači da se njegov dohodak smanjuje za veličinu razlike. Obrnuto je ako je utrošena vrijednost njegovih sredstava za proizvodnju manja od reprodukovane vrijednosti: razlika između reprodu-kovane i utrošene vrijednosti predstavlja povećanje njegovog dohotka (ekstra-dohodak) u odnosu na dohodak prosječnog proizvođača, a to znači u odnosu na novu vrijednost. Deformacija dohotka u odnosu na novu vrijednost, prouzrokovana razlikom u stepenu tehničke opremljenosti raznih proizvođača istog proizvoda, biće dakle: Dt = Vl Tmi /8.20/ gdje je: Dt= visina dohotka formiranog pod dejstvom razlika u tehničkoj opremljenosti raznih proizvođača istog proizvoda; Tmi = razlika između utrošene i reprodukovane vrijednosti sredstava za proizvodnju prouzrokovana razlikom stepena njihove tehničke opremljenosti.

(b) Čak u onim slučajevima kad dva proizvođača istog proizvoda imaju istu tehničku opremljenost njihove utrošene vrijednosti sredstava za proizvodnju se najčešće među-sobno razlikuju u odnosu na istu reprodukovanu vrednost. Ova razlika potiče iz razlike u organizacionoj umješnosti tih kolektiva i njihovih članova. Zbog niza organizacionih - to

195

znači subjektivnih - slabosti i nedostataka, kod svakog proizvođača javlja se veće ili ma-nje suvišno trošenje sredstava za proizvodnju od onoga koje je objektivno potrebno - da-kle, koje je uslovljeno djelovanjem tržišnih i tehničkih faktora. Zbog toga dolazi do preko-račenja utrošene vrijednosti sredstava za proizvodnju preko prenijete vrijednosti. Zato što je utrošena vrijednost veća od reprodukovane vrijednosti, proizvođač mora to pove-ćano trošenje nadoknaditi iz proizvedenog dohotka, ako želi da u reprodukciju vrati istu sumu sredstava koja je bila u prethodnom ciklusu reprodukcije i da na taj način održi isti obim proizvodnje. Za visinu ovoga izdvajanja, njegov dohodak se smanjuje u odnosu na novu vrijednost i postaje: Dtu = Vl - tmiu /8.21/ gdje je: tmiu = razlika između utrošene i reprodukovane vrijednosti sredstava za proiz-vodnju, organizaciono (subjektivno) prouzrokovana suvišnim trošenjem tih sredstava.

Ako se rekapituliraju svi slučajevi deformacije dohotka u odnosu na novu vrijednost pod dejstvom društvenih, tehničkih i organizacionih faktora, tada se dolazi do sljedeće ukupne slike stvarnog dohotka projektovanog na proizvedenu novu vrijednost: D = Vl C c Tmi Tmi tc - tmiu /8.22/

Obrazac /8.22/ pokazuje uslovljenost veličine stvarnog dohotka istovremenim utica-jem objektivnih i subjektivnih faktora u procesu njegovog stvaranja.

Dohodak kao neto rezultat reprodukcije utvrđuje se i raspodjeljuje na nivou preduze-ća. O njegovoj raspodjeli odlučuju članovi kolektiva, odnosno organi upravljanja.

Komponente dohotka pri raspodjeli su:

dio dohotka za lične spotrebe radnika (Dl),

dio dohotka za jačanje materijalne osnove preduzeća (Ds) i

dio dohotka za podmirenje zajedničkih i opštih društvenih potreba (D). Prema tome, obrazac raspodjele dohotka glasi: D = Dl + Ds + D /8.23/

Dio dohotka za podmirenje zajedničkih i opštih društvenih potreba izdvaja se iz do-hotka preduzeća po osnovu određenih zakonskih obaveza u vidu poreza, doprinosa i drugih dažbina. Preostali dio dohotka raspoređuje se na dio za lične dohotke radnika i rukovodstva, kao i za jačanje materijalne osnove preduzeća.

Dio dohotka koji se izdvaja u cilju jačanja materijalne osnove preduzeća raspoređuje se za:

poslovne svrhe (uvećanje sredstava za proizvodnju),

rezervne svrhe (u cilju obezbjeđenja kontinuiteta poslovanja i u slučaju pojave gubitka) i

zajedničku potrošnju u kolektivu (društvena ishrana, stambena izgradnja, sti-pendiranje kadrova i sl.).

Ovako posmatran dohodak kao neto-rezultat kreativnog rada predstavlja uslov ukup-ne društvene potrošnje.

IV DOBITAK Kao neto rezultat reprodukcije na nivou preduzeća javlja se dohodak. To je oblik re-

zultata poslovanja preduzeća koji ima značaj pretežno sa stanovišta ukupne društvene ekonomije, jer predstavlja izvor zadovoljavanja svih potreba društva. Međutim, sa stano-višta preduzeća kao privrednog subjekta značajniji je izraz neto rezultata poslovanja - dobitak.

196

Dobitak (dobit) predstavlja dio novostvorene vrijednosti - dohotka - koji ostaje predu-zeću nakon podmirivanja radničkih zarada za izvršeni rad kao izraza utrošene radne snage, koja je, sa ovog aspekta, samo treći element reprodukcije. Na taj način posma-trano, dobitak predstavlja preduzetnički efekat ulaganja vrijednosti u proces reprodukci-je. Iz toga neto rezultata oplođavanja uloženih vrijednosti u poslovanje preduzeća obez-bjeđuju se sredstva za proširenu reprodukciju, odnosno za razvoj mezoekonomskog si-stema, zatim za stimulativnu komponentu ličnog dohotka radnika, kao i za obaveze pre-ma zajedničkoj i opštoj potrošnji.

Ako se kategorija dobitka posmatra sa stanovišta opšte ekonomske teorije - političke ekonomije - može se poistovjetiti sa viškom vrijednosti, odnosno njegovim pojavnim ob-likom - profitom. Ova veličina rezultata reprodukcije kvantitativno se izražava kao razlika između proizvedene i utrošene vrijednosti. Naime, kada se iz ukupnog prihoda (C) pod-mire troškovi materijalne reprodukcije (Tmi) i zarade radnika za izvršeni rad (Tl Dl), pred-uzeću kao organizacionom sistemu ostaje dobitak. To se može predstaviti i sljedećim obrascem: C - (Tmi + Tl) = Ds + D /8.24/

Na osnovu prethodnog obrasca može se zaključiti da je dobitak ravan dijelu dohotka namijenjenom za proširenu reprodukciju (Ds) i dijelu dohotka namijenjenom za opšte po-trebe društva. Pri tome, prvi dio dobitka (Ds) akumulira se u cilju stvaranja osnove za ulaganje u proširenu reprodukciju datog preduzeća. Međutim, njegov drugi dio (D) usmjerava se putem akumulacije u odgovarajuće fondove za finansiranje društvenih dje-latnosti.

V GUBITAK Zahvaljujući stvaralačkim sposobnostima radne snage na poslovima upravljanja, ru-

kovođenja i izvršenja da može stvoriti više vrijednosti nego što je radniku neophodno da svoju radnu snagu obnovi, mezoekonomski sistem svojim poslovanjem ostvaruje, po pravilu, dobitak. Na toj osnovi konstituiše se i globalni ekonomski princip reprodukcije: ostvariti što veći rezultat uz što manja ulaganja (vidjeti opširnije u glavi VIII).

Ostvarivanje dobitka u poslovanju preduzeća podrazumijeva racionalno raspolaganje elementima proizvodnje, kao i prilagođavanje zahtjevima tržišta. Međutim, ukoliko tržište ne prihvata proizvode ili usluge datog proizvođača, ili nije spremno da za njih plati cijenu kojom se pokrivaju troškovi elemenata reprodukcije, poslovanje tog privrednog subjekta može se završiti bez dobitka, pa čak i uz pojavu gubitka.

Kada je cijena proizvodnje (C) koju dato preduzeće ostvaruje u razmjeni za svoje proizvode na tržištu jednaka cijeni koštanja (T), odnosno ukupnim troškovima elemenata proizvodnje, njegovo poslovanje završiće se bez dobitka:

C - T = O /8.25/ Međutim, ako je cijena proizvodnje realizovana na tržištu manja od troškova elemena-ta proizvodnje, dato preduzeće svoje poslovanje završiće uz gubitak: C - T < O /8.26/

Poslovanje sa gubitkom znači da preduzeće ne ostvaruje ni prostu reprodukciju. Gu-bitkom se smanjuje njegova imovina, a time se ugrožava i likvidnost privrednog subjek-ta, odnosno njegova platna sposobnost. Zato se tako nastala situacija mora bitno sani-rati, preduzimanjem različitih organizacionih mjera od strane organa upravljanja i ruko-vođenja. U protivnom, preduzeće dolazi u stečaj, a potom se i likvidira, odnosno prestaje

197

sa radom, a prodajom preostale imovine isplaćuju se dugovanja prema povjeriocima - dobavljačima i kreditorima.

198

Glava X EKONOMSKI PRINICIPI POSLOVANJA

I IZRAZI KVALITETA EKONOMIJE Ekonomski principi reprodukcije su određene norme, odnosno pravila koja treba pri-

mjenjivati u organizovanju poslovanja preduzeća ili drugih subjekata privređivanja da bi se na racionalan način ostvarili ekonomski ciljevi toga poslovanja. Ove norme koje se postavljaju pred mezoekonomske sisteme zasnovane su na ekonomskoj zakonitosti pro-cesa reprodukcije, koja se ispoljava u stvaralačkoj sposobnosti radne snage da proizve-de više vrijednosti nego što je potrebno za njeno reprodukovanje, pored prenošenja vrijednosti sredstava za proizvodnju u obimu koji je u njima sadržan.

Pravila ponašanja u organizovanju ekonomskih subjekata zasnivaju se na zakonito-stima reprodukcije, koje se ispoljavaju u mogućnosti stvaranja veće proizvedene od utrošene vrijednosti. To znači da u reprodukciji rezultati treba da budu veći od ulaganja. Ovakva mogućnost reprodukcije proističe iz pomenute sposobnosti radne snage da stvara veću vrijednost od potrebne vrijednosti za njeno reprodukovanje. Otuda se kao osnovni ekonomski princip reprodukcije i postavlja težnja da se ostvari maksimalni rezul-tat uz minimalna ulaganja. Međutim, s obzirom na to što je poslovanje ekonomskih su-bjekata uslovljeno objektivnim, datim faktorima, principi reprodukcije izražavaju se kao težnja da se ostvare objektivno mogući odnosi između rezultata i ulaganja. Pri tome, or-ganizacijom poslovanja nastoji se da se otklone subjektivne slabosti u korišćenju raspo-loživih objektivnih uslova proizvodnje. Istovremeno, ekonomski subjekti, u određenim vremenskim intervalima, nastoje da izmjene i objektivne uslove proizvodnje, ulaganjem u nove tehničke faktore (investiranjem).

Uspješnost u organizovanju poslovanja određenog ekonomskog subjekta sagledava se putem odnosa između rezultata reprodukcije i ulaganja elemenata proizvodnje u cilju stvaranja tih rezultata.

Ekonomski ciljevi preduzeća ostvaruju se ostvarivanjem ukupnog zadatka preduze-ća. Da bi se ovaj ostvario, radni kolektiv u cjelini i svaki njegov član ponaosob izvršavaju niz pojedinačnih zadataka, do kojih se dolazi primjenom principa tehničke podjele rada u kolektivnom radu. Svaki član kolektiva pri izvršavanju svog pojedinačnog zadatka mo-že i treba da se pridržava niza pravila - dakle, niza principa - čijom primjenom će se na optimalan način izvršiti njegov konkretni zadatak i uklopiti u ukupni zadatak preduzeća. Broj pojedinačnih zadataka članova kolektiva ide na hiljade, pa i na desetine hiljada. U sprovođenju svakog od njih moguće je primjeniti niz pravila, niz principa, koji treba da obezbjede pravilnost toga sprovođenja. Drugim riječima, mnoštvo pojedinačnih zadata-ka u preduzeću, od kojih svaki zahtijeva primjenu niza različitih ekonomskih principa, ukazuje na činjenicu da u preduzeću postoji venredno veliki broj principa kojih treba da se pridržavaju pojedini članovi kolektiva i kolektiv kao cjelina da bi se ostvarili ciljevi preduzeća. Izučavanje i analiza ovog mnoštva pojedinih principa, od kojih jedni imaju veći, drugi manji značaj, tehnički je neizvodljivo. Uslov za njihovo izučavanje i njihovu analizu jeste prethodno sistematizovanje tih principa, njihovo grupisanje u skupine srod-nih principa višega ranga i, na osnovu svega toga, postavljanje i definisanje izvesnih osnovnih principa.

Sistematizovanje i definisanje osnovnih ekonomskih principa zahtijeva određene kri-terijume za to sistematizovanje. S obzirom na to što su to ekonomski principi poslovanja,

199

ove kriterijume treba tražiti u ekonomskoj suštini i ciljevima poslovanja. Ta suština i ti ci-ljevi ispoljavaju se: ekonomskim rezultatima proizvodnje i ulaganjem elemenata proizvodnje u poslovanje da bi se ostvarili ti rezultati.

Ako se pretpostavi mogućnost utvrđivanja ekonomskog optimuma u poslovanju pred-uzeća, onda će konkretni odnos između rezultata proizvodnje i ulaganja elemenata u proizvodnju da bi se ti rezultati ostvarili pokazivati koliko je odstupanje konkretno ostva-rene ekonomije preduzeća od optimalne. Ukoliko je potpunija i konzekventnija primjena ekonomskih principa reprodukcije, utoliko manje biće odstupanje konkretno ostvarene od objektivno moguće tj. optimalne ekonomije.

Na osnovu tih zapažanja o odnosima između ostvarenih rezultata ekonomije i ulaga-nja za ostvarenje tih rezultata dolazi se do kriterijuma za postavljanje i formulisanje osnovnih ekonomskih principa reprodukcije. Taj kriterijum upravo leži u kvalitetnom od-nosu između ostvarenih ekonomskih rezultata, na jednoj strani, i ulaganja elemenata proizvodnje u reprodukciju za njihovo ostvarenje, na drugoj strani.

Da bi reprodukcija mogla da se izrazi odnosom između rezultata ulaganja i samih ulaganja za ostvarenje tih rezultata, potrebno je: (1) sagledati i kvantitativno izraziti rezultate reprodukcije, i (2) sagledati i kvantitativno izraziti ulaganja za ostvarenje tih rezultata.

(1) Rezultati reprodukcije ispoljavaju se u tri različita vida: (a) u vidu fizički iskazanog proizvoda (Q), (b) u vidu vrijednosti proizvodnje (V), ili njenog cijenovnog izraza (C), (c) u vidu dohotka (D), kao društveno priznatog neto-rezultata proizvodnje, novo-

stvorene vrijednosti (Vl) na tržištu realizovane i profita (D-Dl).

(a) Proizvod kao fizički zbirni pojam svodi se na izvjesnu masu različitih, komercijalno izdiferenciranih proizvoda, čiji upotrebni kvaliteti su podobni za podmirenje odgovaraju-ćih društvenih potreba - potreba lične potrošnje, potreba zajedničke i opšte društvene potrošnje i potreba proširene reprodukcije. Ukoliko je veća izdiferenciranost fizičkih kvali-teta (oblik, dimenzija, površina, boja, tehnološka svojstva, funkcionalne karakteristike i sl.), utoliko će veći broj raznih vrsta potreba moći da bude zadovoljen ovim proizvodom. Ukoliko je pak veća masa proizvedenih proizvoda, utoliko će veći obim potreba moći da bude zadovoljen tim proizvodima - razumije se, pod pretpostavkom da su oni orijentisani na odgovarajuće potrebe i da subjekti tih potreba raspolažu odgovarajućom kupovnom snagom.

(b) Ovako posmatrano, fizički proizvodi u robno-novčanoj privredi imaju svoj vrijedno-sni izraz. Ukoliko je veća ukupna vrijednost, koja je u proizvodu stavljena u društveni promet, utoliko je veća masa rada u društvenom prometu. Vrijednost proizvoda je, da-kle, pored fizičke mase proizvoda, drugi aspekt rezultata proizvodnje, posmatranih u svjetlosti odnosa između rezultata i ulaganja. Ona je istovremeno i izraz ekonomskog ra-da u društvenom prometu.

(c) U robno-novčanoj privredi rezultati poslovanja, posmatrano sa stanovišta ciljeva preduzeća, svode se na dohodak, tj. na razliku između bruto-prihoda koji ostvari predu-zeće i troškove materijalne reprodukcije. Dohodak je, drugim riječima, treći vid ekonom-skih rezultata poslovanja preduzeća, pored fizičke mase proizvoda i vrijednosti proizvod-nje.

(2) Ulaganja u reprodukciju, potrebna za ostvarenje rezultata reprodukcije, izražena u navedenim trima vidovima toga rezultata, svode se na: (a) ulaganja u vidu trošenja radne snage (L), (b) ulaganja u vidu trošenja, odnosno troškova elemenata proizvodnje (T) i

200

(c) ulaganja u vidu angažovanja sredstava u proizvodnji (S). Svaki od tih oblika ulaganja određuje izvjesni kvalitet ekonomije preduzeća, kako sa

stanovišta vrste ulaganja tako i sa stanovišta obima. Pri tome, oni su sistemski poveza-ni, tako što je prvi sadržan u drugom, a drugi u trećem (T = L Cl + I Ci + M Cm; S= T ).

I OSNOVNI I PARCIJALNI PRINCIPI REPRODUKCIJE

1. OSNOVNI EKONOMSKI PRINCIP REPRODUKCIJE Fizički proizvod (Q), vrijednost proizvodnje (V) i dohodak (D) su samo tri različita po-

javna oblika proizvoda koja su interesantni jedino sa stanovišta sa koga želimo da po-smatramo rezultate poizvodnje: ako je to posmatranje sa stanovišta društvenih potreba, onda je od interesa proizvod fizički posmatran; ako je to posmatranje sa stanovišta pro-meta društvenog rada u robno-novčanoj privredi, onda je od interesa vrijednost proizvo-da; najzad, ako je to posmatranje sa stanovišta čistih rezultata poslovanja preduzeća, onda je u prvom redu od interesa ostvareni dohodak.

Ulaganja u proizvodnju su takođe jedinstvena kategorija. Ona se u suštini svode na masu društvenog rada koja se unosi u reprodukciju radi ostvarivanja rezultata reproduk-cije u vidu proizvoda. Ona se samo vrše u tri različita pojavna oblika, i to: kao obim živog ljudskog rada (utrošak radne snage - L ), kao obim utrošenog ukupnog rada (troškovi - T ) i kao obim angažovanih sredstava (vrijednost sadržana u sredstvima angažova-

nim u proizvodnji - S ). Odnos između jedinstveno shvaćenog proizvoda kao rezultata proizvodnje i jedin-

stveno shvaćenog društvenog rada unesenog u reprodukciju u cilju ostvarenja toga re-zultata, izražava određeni kvalitet ekonomije konkretnog preduzeća. Ukoliko se određe-na masa društvenog proizvoda proizvede sa manjom masom društvenog rada unese-nog u reprodukciju, utoliko je viši nivo ekonomije konkretnog preduzeća. Na osnovu ovo-ga može se postaviti osnovni ekonomski princip reprodukcije, koji glasi: ostvariti maksi-malan društveni proizvod s minimalnim ulaganjem društvenog rada u reprodukciju.

Njegov kvantitativni izraz je:

Izrazi proizvoda Q V(C) D

Oblici ulaganja /9.1/društvenog rada L T S

2. PARCIJALNI PRINCIPI REPRODUKCIJE

Bilo koji ekonomski princip poslovanja preduzeća kao pravilo poslovanja vrijedi onoli-

ko koliko to njegova primjena pokaže. To važi i za navedeni osnovni ekonomski princip reprodukcije. Njegovim sprovođenjem treba obezbjediti viši kvalitet ekonomije konkret-nog preduzeća. A da bi se ovo postiglo, neophodno je metodološki postići kontrolu pri-mjene i sprovođenja toga principa u praksi. Shvaćen kao odnos između proizvoda, na jednoj strani, i ulaganja društvenog rada, na drugoj strani, ovaj osnovni princip predsta-vlja suviše kompleksnu kategoriju da bi mogao efikasno da se kontroliše u primjeni. Kontrolu principa u cjelini moguće je sprovesti jedino kontrolom parcijalnih odnosa izme-

201

đu rezultata proizvodnje, posmatranih kroz pojavne oblike proizvoda, i ulaganja u repro-dukciju, posmatranih kroz razne pojavne oblike društvenog rada koji se unosi u repro-dukciju.

Pojavni oblici proizvoda su: fizička masa proizvoda (Q), vrijednost proizvoda (V) i dohodak (D). Pojavni oblici društvenog rada unijetog u reprodukciju su: utrošci radne snage (L), troškovi (T) i angažovana sredstva (S). Na odnosima između ovih triju osnov-nih pojavnih oblika proizvoda (Q, V, D), na jednoj strani, i triju osnovnih pojavnih oblika društvenog rada unijetog u reprodukciju (L, T, S), na drugoj strani, konstituišu se tri par-cijalna ekonomska principa poslovanja preduzeća koji, u stvari, predstavljaju samo uže preciziranje kvantitativno izraženog osnovnog ekonomskog principa reprodukcije. Ti par-cijalni principi su: princip produktivnosti, princip ekonomičnosti i princip rentabilnosti.

II PRODUKTIVNOST

1. POJAM I ZNAČAJ

Princip produktivnosti je načelo, odnosno zahtjev, prema kome treba ostvariti odre-

đenu proizvodnju s minimalnim utrošcima radne snage na tu proizvodnju. Iz uloge radne snage u društvenoj proizvodnji jasno proizlazi značaj konzekventnog sprovođenja ovog principa. Naime, razmjere podmirenja društvenih potreba - pojedinačnih i zajedničkih društvenih - i potreba proširene reprodukcije, zavise od razmjera proizvodnje, a svaka proizvodnja je uslovljena određenom, većom ili manjom, potrošnjom ljudske radne sna-ge. Iz ovoga izlazi da se proširenje podmirenja potreba - a to znači povećanje potrošnje, odnosno povećanje životnog standarda društva - može postići jedino: povećanjem ukupne mase proizvoda, i povećanjem radnog učinka, a to znači povećanjem količine proizvoda po jedinici

utrošene radne snage. - Povećanje ukupne mase proizvoda u apsolutnom iznosu omogućuje pove-ćanje društvene potrošnje. Međutim, takvo povećanje bez povećanog rad-nog učinka po jedinici rada može da se ostvari jedino uključivanjem više rad-nih ljudi u proizvodnju. Do izvjesnih granica ovo je moguće postići pomjera-njem proporcije između proizvodnog i neproizvodnog dijela stanovništva u korist proizvodnog. Međutim, kad je ova rezerva iskorišćena, tada se pove-ćanje proizvodnje povećanjem broja zaposlenih može da realizuje jedino u granicama nataliteta, a ovo znači da se s povećanjem proizvodnje povećava i broj potrošača, uslijed čega relativna potrošnja ne mora da raste i ako dođe do porasta apsolutne potrošnje.

- Druga mogućnost povećanja društvene potrošnje jeste relativno povećanje proizvodnje, tj. povećanje radnog učinka po jedinici rada. Ovo znači poveća-nje produktivnosti. Pri ovakvom povećanju - povećanju produktivnosti - pove-ćava se količina proizvoda koju može da proizvede određeni, fiksirani obim radne snage. U takvom slučaju broj potrošača ostaje neizmjenjen, a proizve-dene količine za društvenu potrošnju rastu. Samim tim, svakom proizvođaču je omogućen porast njegove potrošnje, a to znači individualnog i društvenog standarda. Iz ovoga izlazi da put ka dizanju društvene potrošnje, odnosno di-

202

zanju društvenog standarda, vodi kroz povećanje radnog učinka, odnosno povećanje produktivnosti.

Produktivnost kao parcijalni pokazatelj kvaliteta ekonomije određenog privrednog su-bjekta (mezoekonomske organizacije) može se posmatrati, prema tome, sa dva aspek-ta. Sa stanovišta društvene zajednice, produktivnost mezoekonomske organizacije po-kazuje sposobnost proizvođenja, to jest koliki obim proizvoda je ta organizacija sposob-na da stavi društvu na raspolaganje. Međutim, sa stanovišta kvaliteta ekonomije te orga-nizacije, produktivnost pokazuje racionalnost trošenja radne snage, to jest njenu spo-sobnost da po jedinici rada ostvari određenu proizvodnju.

2. FAKTORI PRODUKTIVNOSTI

U faktore produktivnosti spadaju sve one činjenice koje na bilo koji način mogu da

utiču na radni učinak, tj. na odnos između ostvarenog rezultata proizvodnje i utroška radne snage u proizvodnji. Proizvodnju obavlja čovjek određenim sredstvima za proiz-vodnju, koja su tehnička kategorija. Pri tome, čovjek je društvena jedinka, a sam proces proizvodnje obavlja se u određenoj društvenoj sredini. Iz ovoga izlazi da se faktori koji uslovljavaju produktivnost mogu da grupišu u dvije osnovne kategorije i to: (1) objektivne faktore i (2) subjektivne faktore.

(1) U objektivne faktore produktivnosti spadaju: (a) tehnički faktori i (b) društveni faktori.

(a) Tehničke faktore čine sva ona materijalna i tehnička sredstva koja služe konkret-noj proizvodnji. Za tu, tekuću proizvodnju, ova sredstva predstavljaju objektivnu katego-riju, jer je proizvođač prinuđen da poštuje njihove karakteristike u organizovanju tekuće proizvodnje. Na drugoj strani, tehničke faktore u perspektivi čine sva naučna i tehnička dostignuća koja još nisu primjenjena u konkretnom preduzeću, a postoji ekonomska mo-gućnost njihove primjene. Proizvođač može da utiče na odabiranje ovih perspektivnih tehničkih mogućnosti. Međutim, kad su nova naučna i tehnička dostignuća jednom akti-virana u konkretnom preduzeću, ona tada postaju novi objektivni faktor u tome preduze-ću.

Najznačajniji tehnički faktori produktivnosti su: 1) karakteristike proizvoda, 2) karakteristike tehnološkog procesa, 3) karakteristike sredstava za rad, 4) karakteristike materijala,

5) radna sredina, 6) obim proizvodnje, 7) vid organizacije rada i 8) nivo organizacije.

1) Tehničke karakteristike proizvoda uslovljavaju kako utroške sredstava za proiz-

vodnju tako i utroške radne snage: tkanina od 80 žica po jednom cm2 zahtjeva manje ra-

da od tkanine od 120 žica; izrada lokomotive, zbog njenih konstrukcionih karakteristika, zahtjeva više rada od izrade jednog vagona i sl. Ove tehničke karakteristike proizvoda predstavljaju polazne elemente na osnovu kojih se utvrđuju minimalno potrebni utrošci radne snage da bi proizvod mogao da se izradi. Ovo naročito važi za utvrđivanje potreb-nih utrošaka radne snage izrade. Na osnovu tih tehničkih karakteristika određuju se nor-mativi rada izrade, koji predstavljaju objektivno potrebne utroške radne snage po jedinici proizvoda. Za razliku od ovih utrošaka - utrošaka radne snage izrade - utrošci režijske radne snage (na poslovima upravljanja, rukovođenja, pripreme i kontrole) u manjoj mjeri su uslovljeni tehničkim karakteristikama proizvoda, a u većoj organizacionom strukturom

203

preduzeća. Otuda se i normativi utrošaka ove radne snage određuju empirijski (iskustve-no), polazeći od te organizacione strukture, i to u globalnom obimu za cijelo preduzeće.

2) Isti proizvod može da zahtijeva različite utroške radne snage ako se proizvodi pri-mjenom različitih tehnoloških postupaka: štavljenje kože u procesu za hromnu štavu zahtjeva jedan utrošak radne snage, a štavljenje u procesu za biljnu štavu, drugi utro-šak; izrada izvjesnih proizvoda livenjem zahtjeva jedan utrošak, dok izrada istih takvih proizvoda presovanjem ili zavarivanjem zahtjeva drugi utrošak radne snage; izrada če-ličnih cijevi valjanjem zahtjeva jedan, a izrada istih takvih cijevi vučenjem drugi utrošak radne snage po jedinici proizvoda.

3) Utrošak radne snage je, može se reći, u obrnutoj srazmjeri s efikasnošću, odno-sno djelotvornošću mašina i postrojenja na kojima se izvodi operacija. Ukoliko proizvo-đač radi primitivnim oruđima, utoliko će duže da traje njegov rad, i obrnuto. U izradi ne-kog proizvoda proizvođač može da upotrebi alternativno cio niz sredstava za rad čija je djelotvornost različita, pri čemu će imati različite utroške radne snage. Metalostrugar mo-že da izvodi i grubu i finu obradu nekog dijela na jednom strugu, pri čemu će njegov ukupni rad trajati jedno određeno vrijeme. On, međutim, za istu operaciju može da upo-trijebi jedan snažni strug za grubu obradu, čime će znatno da skrati vrijeme te obrade, a finu doradu da izvede na preciznom strugu. Ovim je on znatno smanjio ukupan utrošak radne snage, odnosno znatno povećao produktivnost. Za proizvodnju sirovog gvožđa mogu se upotrijebiti razne visoke peći, koje u jednoj šarži daju, recimo, pet tona, ili 25 to-na, ili 120 tona itd. Radna posada peći jedva da će pri tome da se izmjeni, što znači da će u trećem slučaju produktivnost biti 24 puta veća od produktivnosti u prvom slučaju. Obrada metala može da se vrši na običnom strugu, na revolver-strugu, na automatu i sl. U poslednjem slučaju produktivnost će biti višestruko veća nego u prvom. Tekstilne tka-nine mogu da se tkaju na ručnom razboju, na običnom mašinskom razboju, na poluauto-matskom i na automatskom razboju. Prema tome koji je od ovih razboja upotrijebljen, razlikovaće se i produktivnost tkača.

4) Od tehničkih karakteristika materijala zavisi takođe produktivnost proizvođača: ako materijal koji se obrađuje ima jedan kvalitet, proizvođač će u određenom vremenu na određenom proizvodu da postigne jednu produktivnost; ako materijal ima drugi kvalitet i druge tehničke karakteristike, on će postići drugu produktivnost na istom proizvodu i u istom vremenu. Drugim riječima, tehnički uslovljeni utrošci radne snage po jedinici vari-raće s promjenama tehničkih karakteristika materijala. Ako je pri tkanju predivo lošeg kvaliteta, ono će često da puca, što će uslovljavati drugi utrošak radne snage no što bi bio potreban u slučaju kad bi predivo bilo drugog kvaliteta. Ako rudarska naslaga sadrži veći procenat jalovine, u istom radnom vremenu će se dobiti manja količina uglja, odno-sno čiste rude. Ako je u gvozdenoj rudi manji procenat metala, iz jednog uloška u visoku peć dobiće se manja količina sirovog gvožđa. Međutim, i broj proizvođača u rudniku i broj članova posade visokih peći ostaće neizmjenjen, što znači da se pri lošem kvalitetu materijala postiže niža produktivnost.

5) Radna sredina može biti prirodno uslovljena ili vještački stvorena. I u jednom i u drugom slučaju ona će da utiče na potrebne utroške radne snage, a to znači na visinu produktivnosti. Ako se ekstrakcija rude vrši u površinskom kopu, utrošak radne snage po jedinici proizvoda biće znatno manji nego ako se vrši ekstrakcija iz okna. Pri ekstrakciji iz suvog okna, utrošci radne snage biće manji nego u slučaju ako se ekstrakcija vrši iz pla-vljenog okna. Povoljniji atmosferski uslovi omogućavaju znatno veći proizvodni efekat u poljoprivredi, a to znači znatno veću produktivnost, od nepovoljnih atmosferskih uslova. Vještački stvorena radna sredina odnosi se na sve one mjere koje se preduzimaju radi stvaranja što povoljnijih psihofizičkih uslova za rad. Provjetrena radna sredina imaće za

204

posljedicu jednu produktivnost, neprovjetrena drugu. Isti slučaj je i s normalno zagreija-nom, prezagrijanom i nedovoljno zagrijanom radnom prostorijom. Dobro osvjetljenje po-većava radni učinak, a rđavo ga smanjuje.

6) Obim proizvodnje na specifičan način utiče na produktivnost zbog razlika u karak-teristikama trošenja pojedinih vrsta radne snage pri promjenama utrošaka radne snage - a to znači promjena produktivnosti - konstatovaće se sljedeće: na radnim mjestima izrade, tj. tehnološkim radnim mjestima, utrošci radne snage

mijenjaju se proporcionalno s promjenom obima proizvodnje u najvećem broju slučajeva;

utrošci radne snage predradnika, radnika na tehničkim poslovima administracije i sl. mijenjaju se takođe skoro proporcionalno promjenama obima proizvodnje;

utrošci radne snage organa za operativno planiranje, radnika na pomoćnim rad-nim mjestima u radionici, organa tehničke kontrole, kao i najvećeg broja radnika na administrativnim izvršnim radnim mjestima, imaju karakter relativno fiksnih utrošaka u odnosu na promjenu obima proizvodnje;

utrošci radne snage upravljačkog organa, viših rukovodilaca izvan proizvodnje, zatim organa tehničke pripreme proizvodnje i sl. imaju karakter fiksnih utrošaka.

Pri promjenama obima proizvodnje, produktivnost se neće mijenjati sa stanovišta utrošaka radne snage na radnim mjestima izrade zbog toga što će ti utrošci da se mije-njaju proporcionalno obimu proizvodnje. Međutim, pri promjenama obima proizvodnje, relativno fiksni utrošci se mijenjaju dosta nezavisno od obima, a fiksni utrošci radne sna-ge se uopšte ne mijenjaju. Uslijed ovog odsustva tješnje funkcionalne veze između pro-mjena obima proizvodnje i promjena relativno fiksnih utrošaka, odnosno izostanaka naj-češće fiksnih utrošaka radne snage, svaka promjena obima proizvodnje najčešće će imati za posljedicu izmjenu slike produktivnosti, iako uopšte nije došlo do promjene fak-tora koji uslovljavaju povećanje ili smanjenje radnog učinka.

7) Kod viših vidova organizacije proizvodnje tehnička opremljenost je viša nego kod nižih. Zahvaljujući toj višoj tehničkoj opremljenosti, produktivnost je kod viših vidova obično na višem nivou nego kod nižih vidova organizacije. To znači da količina potreb-nog rada po jedinici proizvoda opada s prelaskom s nižih vidova (recimo, pojedinačna proizvodnja) na više vidove (recimo, serijska proizvodnja).

8) I pri sprovođenju jednog određenog vida organizacije proizvodnje (recimo pojedi-načne, ili serijske, ili masovne) tehnička opremljenostpreduzeća može biti viša ili niža. Isto tako, preduzeće može biti na nižem ili višem organizacionom nivou koji je, dobrim dijelom, uslovljen samim stepenom tehničke opremljenosti. Ovi faktori će, nezavisno od svih ostalih, da utiču na veći ili manji učinak, a to znači veću ili manju produktivnost. Ako se, umjesto transporta materijala običnim kolima, uvede transport motornim kolima, smanjiće se rad ekipe za unutrašnji transport, a vjerovatno će se zbog eliminisanja po-vremenih čekanja smanjiti i gubici radnog vremena radnika na tehnološkim radnim mje-stima. Ako se, umjesto motornih kola, zavedu konvejeri, gubici radnog vremena smanji-će se još više, odnosno proizvodnja će se u određenom periodu povećati. To znači da je produktivnost po jedinici rada povećana.

(b) U društvene faktore produktivnosti spadaju sve društvene institucije i društvene vrijednosti koje ma u kom smislu utiču na tok društvenih zbivanja: kulturni nivo, produkci-oni odnosi, privredne prilike i stepen razvitka proizvodnih snaga, tržište, saobraćajna mreža, običaj i navike stanovništva, zdravstveno stanje, natalitet i mortalitet, itd. Svi ti faktori su za konkretno preduzeće objektivno dati i ono ima s njima takvim kakvi su da računa pri organizovanju svoje proizvodnje. Kolektiv preduzeća može na te faktore sa-

205

mo indirektno da utiče preko političkih institucija, ali je taj uticaj ograničenog domašaja, jer je preduzeće samo mali dio tog društvenog sistema.

(2) Organizacioni faktori produktivnosti obuhvataju sve one elemente koji su vezani za čovjekovu ličnost u proizvodnji i za njegove napore u organizovanju proizvodnje. Po načinu na koji se ispoljavaju, oni mogu da djeluju: 1) kroz izbor i odlučivanje o nizu tehničkih i društvenih uslova proizvodnje, 2) kroz kvalifikacioni lik proizvođačev, 3) kroz njegov intenzitet rada i 4) kroz organizacione mjere i organizacione napore u ostvarivanju ciljeva preduzeća.

1) Pri odlučivanju o mnogim tehničkim elementima - karakteristikama proizvoda, ka-rakteristikama tehnološkog procesa, izboru materijala, itd. - proizvođač, odnosno član kolektiva, može da izabere alternativu koja će usloviti manji ili alternativu koja će usloviti veći utrošak radne snage za istu količinu proizvoda. U prvom slučaju on ovim izborom obezbjeđuje veću, a u drugom slučaju manju produktivnost. Kad je jednom izbor učinjen, onda odabrana alternativa, sve dotle dok se primjenjuje, djeluje objektivno na produktiv-nost. Isti je slučaj i sa izborom društvenih, prvenstveno tržišnih faktora. Jedno tržište će zahtijevati komplikovaniju obradu i prilaz kupcima od drugoga, sa jednog će doprema materijala biti teža nego sa drugog. Prvi slučajevi imaće vjerovatno za posljedicu nepo-voljniju produktivnost od drugih.

2) Pri standardnoj, odnosno optimalnoj kvalifikovanosti proizvođača, odnosno kolekti-va u cjelini, postiže se maksimalna produktivnost, uz ostale najpovoljnije ekonomske uslove. Ako se kvalifikovanost povećava iznad optimalne, produktivnost može i da raste, ali će ostali ekonomski uslovi da se pogoršaju. Ako, pak, kvalifikovanost pada ispod opti-malne, vjerovatno će to negativno da djeluje kako na produktivnost tako i na ostale eko-nomske uslove.

3) Pri optimalnom intenzitetu rada postiže se maksimalna produktivnost. To znači da je pri takvom intenzitetu rada utrošak proizvođačeve bioenergije po jedinici proizvoda najniži. Smanjenje intenziteta ispod optimalnog imaće za posljedicu smanjenje trošenja proizvođačeve bioenergije, ali će proizvodnja srazmjerno više da se smanji, što znači da će ovo imati za posljedicu smanjenje produktivnosti. Pri povećanju intenziteta rada pre-ko optimalnog proizvodnja će se povećati, ali će utrošak radne snage da se poveća sra-zmjerno više od povećanja proizvodnje, što znači da je opet produktivnost opala.

4) Procesi rada na tehnološkim radnim mjestima obavljaju se po tehnološkom po-stupku koji su razradili i unaprijed precizirali tehnolozi. Prema tom postupku, cio tehnolo-ški proces razbijen je na veći ili manji broj radnih operacija kao njegovih osnovnih jedini-ca. Tehničkom dokumentacijom predviđen je redoslijed operacija, a za svaku operaciju predviđeni su tehnički uslovi dotične operacije. S tim, međutim, nije završena problema-tika procesa rada na konkretnoj operaciji. U stvari, organizaciona problematika procesa rada na konkretnoj operaciji ovde tek počinje. Ako se sa organizacionog stanovišta priđe operaciji, vidjeće se da je ona, iako samo jedan tehnološki detalj u čitavom tehnološkom procesu, ipak složena organizaciona kategorija. Njenim daljim detaljnim raščlanjivanjem, konstatovaće se da je za izvršenje procesa rada na cijeloj jednoj ovakvoj operaciji po-trebno izvršiti veći ili manji broj kretanja na radnom mjestu ili oko radnog mjesta; zatim uraditi izvjestan broj zahvata koji predstavljaju niže radne jedinice od operacije; i, najzad, u okviru svakog zahtjeva izvršiti veći ili manji broj pokreta koji predstavljaju elementarne i najniže radne jedinice procesa rada. Analiza i studija rada bilo koje operacije izvršene na "konvencionalan" način pokazaće da je faktičko trajanje svake od ovih faza rada du-že od objektivno potrebnog rada. Drugim riječima, u svakoj od tih faza postoji povišeno trošenje radne snage preko objektivno potrebnog, uslovljeno organizacionim nedostaci-

206

ma. Ono sadrži potencijalnu mogućnost i skraćenja procesa rada u svakoj od tih faza, a to znači potencijalnu mogućnost povećanja produktivnosti.

3. IZRAŽAVANJE PRODUKTIVNOSTI

3.1. Proizvod u izrazu produktivnosti

Postoji niz različitih metoda kojima se izražava produktivnost. Svaka od tih metoda

ima svojih preimućstava i nedostataka. S obzirom na to što produktivnost zavisi, na jed-noj strani, od proizvedene količine, a na drugoj strani, od utroška radne snage pri toj pro-izvodnji, razlike u metodama svode se uglavnom na razlike u načinu izražavanja proiz-voda i obrascima produktivnosti, pošto je za utrošak radne snage prihvaćeno mjerilo vrijeme trajanja rada, što je slično s brojem radnika koji su radili na proizvodnji određe-nog proizvoda.

Proizvodne organizacije u procesu reprodukcije bave se proizvodnjom različitih proiz-voda koji predstavljaju upotrijebne vrijednosti i služe za zadovoljenje određenih društve-nih potreba. Ako organizacija proizvodi jednu vrstu proizvoda ili grupu sličnih koji se is-kazuju istom jedinicom mjere i imaju iste normative rada, tu se proizvodnja može sabrati u ukupnom iznosu i ne postoje problemi iskazivanja proizvodnje kao elementa produktiv-nosti. Međutim, najčešće se radi o grupi heterogenih proizvoda koji se razlikuju po kvali-tetu, dimenzijama, asortimanu i sl. Pored toga, životni vijek proizvoda, uslijed razvoja, pre svega nauke i tehnike, sve se više skraćuje na tržištu, što uslovljava da proizvodne mezoekonomske organizacije mijenjaju program proizvodnje izbacujući stare, zastarjele proizvode, a uvodeći nove proizvode u program proizvodnje. Drugim riječima, dubina i širina proizvodnog programa stalno se mijenja i razvija. Osim toga, problem iskazivanja proizvodnje javlja se ako postoji nedovršena proizvodnja, ako se proizvodi proizvod slo-žen iz više dijelova, koje može da proizvodi sama organizacija ili, pak, da koristi koope-rante kao oblik saradnje. Sve ovo ukazuje na metodološke teškoće izražavanja proiz-vodnje.

Svaki proizvod koji je proizvela organizacija iskazuje se određenom jedinicom mjere. Ako konkretna organizacija proizvodi samo jednu vrstu proizvoda, ta istorodna proizvod-nja, baš zato što je homogena, može se sabrati i iskazati u naturalnim jedinicama. Ostvarena proizvodnja iskazuje se u kilogramima, tonama, metrima, komadima i sl. Ovaj oblik primjenjuje se kad organizacija proizvodi jednu vrstu proizvoda i stalnog kvaliteta. To je slučaj u rudnicima, topionicama željeza, proizvodnji građevinskog materijala, ne-kad u poljoprivredi, šećeranama, pivarama i sl.

Sa stanovišta mjerenja produktivnosti rada naturalno iskazivanje proizvodnje pred-stavlja najpravilniji način za realno izražavanje produktivnosti. Međutim, naturalni način iskazivanja proizvodnje ne može se primeniti uvijek. Tako, u organizacijama koje proiz-vode različite proizvode, gdje dolazi do promjene kvaliteta proizvoda, gdje se koristi koo-peracija u proizvodnji, ako postoji nedovršena proizvodnja i dr., koriste se drugi oblici is-kazivanja proizvodnje, među koje spada naturalno-uslovni, koji predstavlja složeniji oblik naturalnog načina. Ovaj način primjenjuje se u onim organizacijama koje proizvode iste ili srodne proizvode koji se razlikuju po utrošenom radu, kvalitetu, dimenzijama.

Suština naturalno-uslovnog načina izražavanja sastoji se u tome da se svi proizvodi privremeno (uslovno) preračunavaju u jednu vrstu proizvoda. Naime, u slučaju kada or-ganizacija proizvodi nekoliko vrsta proizvoda, iskazivanje proizvodnje kao elementa pro-duktivnosti vrši se preko uslovnog proizvoda. Drugim riječima, u strukturi proizvodnje od-ređuje se proizvod koji je najpogodniji za izražavanje cjelokupne proizvodnje. Kao uslov-

207

ni proizvod uzima se onaj koji je reprezentativan za organizaciju i koji je najviše ili najdu-že zastupljen u proizvodnom programu. U cilju kompariranja i analize produktivnosti ra-da u organizaciji važno je da to bude uvijek isti uslovni proizvod. Ostale vrste proizvoda preračunavaju se u uslovni proizvod pomoću koeficijenta ekvivalencije koji se izračuna-va na bazi utroška vremena za proizvodnju pojedinog proizvoda.

Prednosti ovog načina iskazivanja su u tome što se ukupan obim proizvodnje izraža-va u prirodnom obliku (iako ne u stvarnoj količini već u uslovnoj) i što se može ovako is-kazani obim proizvodnje upotrebiti za sve nivoe mjerenja produktivnosti rada u proizvod-noj organizaciji.

Međutim, taj način izražavanja ima niz nedostataka, kao što su: potrebno radno vrijeme nije statično već se mijenja uslijed poboljšanja efikasnosti

živog rada i uvođenja nove tehnike i tehnologije, što sve utiče da se koeficijent ekvivalencije mijenja,

proizvodne organizacije proizvode velik broj različitih proizvoda, što otežava utvr-đivanje koeficijenta ekvivalencije za svaki proizvod. U praksi se često formiraju grupe proizvoda za koje se utvrđuje prosečno vrijeme izrade i na bazi tog vreme-na utvrđuje se koeficijent ekvivalencije,

ovim načinom nije riješen problem kako isključiti dijelove proizvoda koji su dobive-ni od kooperanata, kao ni razgraničenje nedovršene proizvodnje.

3.2. Metode mjerenja produktivnosti Produktivnost rada mjeri se odnosom obima proizvodnje i utrošene radne snage. Ni-

vo produktivnosti rada mijenja se zbog promjene bilo kojeg od navedenih elemenata, a elementi kompleksa produktivnosti mogu se mijenjati pod uticajem više faktora. Promje-na produktivnosti iz jednog perioda u drugi naziva se dinamika produktivnosti.

Mijenjanje količine proizvoda i utrošaka radne snage može biti kvantitativno i kvalita-tivno. Promjene elemenata kompleksa produktivnosti u osnovi izražavaju promjenu nje-govog nivoa. Sve promjene produktivnosti odražavaju se na ukupni kvalitet ekonomije.

Kao najčešće metode mjerenja produktivnosti upotrebljavaju se metode u kojima se proizvod izražava:

(1) fizičkim jedinicama mjere, (2) tržišnom cijenom proizvoda,

(3) cijenom koštanja i (4) društveno potrebnim radom.

(1) Ako je proizvedena količina u određenom periodu ravna Q, i ako je na toj proiz-vodnji radila radna snaga čiji je ukupni fond u tome periodu ravan L110 tada je na toj pro-izvodnji postignuta produktivnost:

Q

P =L

/9.2/

Ovo je najprostiji obrazac za mjerenje produktivnosti. Međutim, mogućnosti njegove primjene su vrlo skučene. Njega je, naime, moguće primjeniti samo u onim slučajevima u kojima preduzeće radi svega jedan proizvod ili ima vrlo homogenu proizvodnju koja se mjeri fizičkom jedinicom mjere.

(2) U onim slučajevima u kojima je, zbog heterogenosti proizvodnje, nemoguće pri-mjeniti prethodni obrazac /9.2/ - a to je najveći broj slučajeva - pribjegava se svođenju heterogene proizvodnje na zajednički imenitelj pomoću tržišne cijene proizvoda. U tom slučaju dobija se obrazac produktivnosti:

110 Broj radnika puta broj dana u periodu puta 8 časova rada

208

qQ CP

L

/9.3/ gdje je: Cq= tržišna cijena po jedinici proizvoda.

S obzirom na tehničke karakteristike ovoga obrasca, on se može primjenjivati u svim slučajevima. On, međutim, često ne daje tačnu, a ponekad daje i vrlo pogrešnu sliku produktivnosti. Kao što se iz obrasca vidi, produktivnost će se mijenjati ne samo zbog promjena proizvedene količine i promjena utrošaka radne snage već i zbog promjena tr-žišnih cijena proizvoda. A ove - tržišne cijene proizvoda - nisu uopšte faktor produktivno-sti, tj. one niti doprinose povećanju niti mogu da umanje povećanje produktivnosti. Zbog toga je primjena ovog obrasca moguća samo u onim slučajevima u kojima se tržišne cijene proizvoda ne mijenjaju bitnije. Ako se one bitnije mijenjaju, onda je potrebno uzeti standardne cijene, tj. one cijene koje su važile za proizvode u određenom periodu, i po njima stalno obračunavati proizvedene količine u dinamici proizvodnje, bez obzira na to da li su se faktičke tržišne cijene tih proizvoda mijenjale ili ne. Ovim se otklanja navedeni nedostatak. Problem se postavlja samo u slučaju kad se mijenja asortiman proizvoda zbog toga što za proizvode koji se kasnije uvode, preduzeće obično nema tržišnu cijenu iz onog perioda iz koga mu datiraju standardne cijene za druge proizvode.

(3) Onaj dio cijene koštanja koji se formira pod dejstvom objektivnih faktora naziva se objektivno uslovljena cijena koštanja. Nju uslovljavaju društveni faktori preko tržišnih cijena sredstava za proizvodnju i tehnički faktori u preduzeću na kojima počiva proizvod-nja. S obzirom na dominantan značaj ovih posljednjih faktora, kao i na činjenicu da je dejstvo tih faktora u preduzeću poznato, vrlo često se pri izražavanju proizvoda pribjega-va objektivno uslovljenoj cijeni koštanja umjesto tržišnoj cijeni. U tom slučaju izraz pro-duktivnosti je:

qQ TP

L /9.4/

gdje je Tq = objektivno uslovljena cijena koštanja po jedinici proizvoda. Ova objektivno uslovljena cijena koštanja sastoji se iz objektivno uslovljenih troškova

materijala, troškova sredstava za rad i troškova radne snage. Promjene troškova radne snage su u direktnoj proporciji s promjenama produktivnosti. Međutim, promjene troško-va materijala i promjene troškova sredstava za rad nezavisne su od promjena produktiv-nosti. Iz ovoga slijedi da će se produktivnost, na osnovu gornjeg obrasca, mijenjati ne samo kad se mijenja proizvedena količina i kad se mijenjaju utrošci radne snage već i kad se mijenjaju troškovi materijala i troškovi sredstava za rad, a to znači da, u ovakvim slučajevima, gornji obrazac daje pogrešnu sliku produktivnosti. To su slučajevi kad se mijenja asortiman proizvoda. Prema tome, taj obrazac za izražavanje i mjerenje produk-tivnosti može se upotrijebiti samo u onim slučajevima kad se asortiman proizvoda ne mijenja. A ako se on mijenja, onda gornji obrazac može da se upotrijebi samo onda kad svi proizvodi imaju približno istu visinu troškova sredstava za proizvodnju po jedinici ra-da.

(4) Proizvod je fizički i objektiviziran izraz društveno potrebnog rada za njegovu proiz-vodnju. Ovaj društveno potreban rad mjeri se vremenom trajanja procesa rada, uz pret-postavku da se proces rada odvija uz prosječne društveno potrebne uslove. Ovako iska-zan društveno potreban rad je istovremeno i odraz utroška bioenergije prosječnog dru-štvenog proizvođača. Ako proizvod označimo sa Q, društveno potreban rad sa Lo, a po-trebne utroške bioenergije prosječnog društvenog proizvođača sa Ulo onda se može reći da je: QLo = Ulo /9.5/

209

Na osnovu ovih konstatacija može se postaviti slijedeći obrazac produktivnosti:

0

0 0

1l

LQ QP

U L L

/9.6/ Ovo je izraz produktivnosti prosječnog proizvođača uz pretpostavku da on proizvod-

nju obavlja uz prosječne društveno potrebne uslove, a to znači: (a) da su mu trošenja radne snage po jedinici proizvoda ravna prosječnim društveno potrebnim trošenjima i (b) da stvarna trošenja ne prekoračuju trošenja objektivno uslovljena društvenim i tehničkim faktorima.

Utrošci radne snage konkretnog proizvođača - konkretnog preduzeća - najčešće ne odgovaraju prosječnim društveno potrebnim utrošcima, te, prema tome, nisu ni ekviva-lentni društveno potrebnom radu pri proizvodnji jednog proizvoda. Do ovog odstupanja može doći iz dvojakog razloga:

(a) zbog toga što objektivni uslovi proizvodnje - tehnički i društveni - konkretnog pro-izvođača ne odgovaraju objektivnim uslovima proizvodnje prosječnog društvenog proiz-vođača i

(b) zbog toga što konkretni proizvođač, uslijed organizacionih nedostataka, trpi izvje-sne gubitke u trošenju radne snage.

Uslijed navedenih dvaju momenata, produktivnost konkretnog proizvođača odstupa-će naviše ili naniže od produktivnosti prosječnog društvenog proizvođača, tako da će ona biti:

0

0 0

1

1l l l

LP

L K L l K l

/9.7/

gdje je: Kl = pozitivno ili negativno odstupane objektivno uslovljenih utrošaka radne snage konkretnog proizvođača po jedinici proizvoda, odnosno jedinici društveno po-trebnog rada; ll = organizaciono uslovljeno nekorisno trošene radne snage u proizvod-nji po jedinici potrebnog rada.

Gornji obrazac produktivnosti konkretnog proizvođača ne samo što kvantitativno izra-žava princip produktivnosti već ukazuje istovremeno i na faktore koji uslovljavaju njego-vo sprovođenje. Ti faktori su, na jednoj strani, društveni i tehnički faktori, a na drugoj or-ganizacioni faktori. Izolovanim sagledavanjem uticaja ovih faktora na dinamiku produk-tivnosti moguće je, u svakoj konkretnoj situaciji, ocijeniti domašaj svake od mjera predu-zetih u cilju dizanja produktivnosti i stvarno postignuti uspjeh u tome pogledu.

4. SPROVOĐENJE PRINCIPA PRODUKTIVNOSTI

Sprovođenje principa produktivnosti podrazumijeva preduzimanje različitih mjera koji-

ma se utiče na iznalaženje uticaja faktora produktivnosti kako bi stvarna produktivnost bila blizu, odnosno veća od objektivno uslovljene. Mjere se, prije svega, odnose na sma-njenje i eliminisanje organizaciono uslovljenih utrošaka radne snage, kao i na smanjenje objektivno uslovljenih utrošaka ovog elementa poizvodnje. Ekonomski smisao i cilj tih mjera jeste težnja da se poveća proizvodna snaga rada u odnosu na nivo koji je do tada postojao.

U ekonomskoj praksi sprovođenje principa produktivnosti u vremenskim intervalima ogleda se u preduzimanju mjera u cilju podizanja proizvodne snage rada, kao i uklanja-nju utrošaka radne snage koji su uslovljeni organizacijom procesa rada. Najčešće mjere odnose se na otklanjanje odstupanja od: standardne kvalifikovanosti radnika (po vrsti i stepenu), standardnog intenziteta rada (ovdje je bitan stepen tehniziranosti poslova, in-

210

tenzitet trošenja i vrijeme trajanja tog trošenja, tehnička disciplina), kao i standardne or-ganizacije rada, što ima za posljedicu smanjenje stvarne ispod objektivno moguće pro-duktivnosti.

Podizanje proizvodne snage rada u savremenim uslovima proizvodnje najčešće se postiže uvođenjem nove tehnike, što podrazumijeva investiciona ulaganja, čime se po-većava tehnička opremljenost rada. Poboljšanje tehničke opremljenosti rada dovodi do promjene tehničkih uslova proizvodnje. Tako, kada je radnik bolje opremljen tehničkim sredstvima koja su nužna za proces proizvodnje, on je u mogućnosti da istim naporom proizvede više proizvoda u odnosu na korišćenje postojećih, najčešće zastarjelih sred-stava za rad. Nova tehnika omogućava proizvodnju većeg obima proizvoda, bolje kori-šćenje predmeta rada, a i racionalnije korišćenje raznih oblika energije. Osim toga, po-sljedica nove tehnike je prelazak sa serijske proizvodnje na masovnu proizvodnju, koju često prati i automatska kontrola izvršnih operacija. Korišćenjem savremene tehnike smanjuje se, obično, radno vrijeme potrebno za izradu novog proizvoda, a samim tim skraćuje se cijeli ciklus reprodukcije proizvoda. Pored toga, uvođenju nove, savremene tehnike u proces proizvodnje, koja treba da omogući najveći porast proizvodne snage rada, obično, prethodi izmjena organizacione strukture privrednog subjekta, što obezbje-đuje puno korišćenje kapaciteta. Istovremeno, uvođenje nove tehnike ne utiče samo na promjenu proizvodne snage rada već, obično, dovodi do promjene i drugih elemenata ulaganja, a prije svega angažovanja sredstava i troškova kao i do promjena rezultata re-produkcije. Stoga je neophodno kod donošenja odluke o uvođenju nove tehnike u cilju povećanja proizvodne snage rada sagledati kako se to odražava na druge pokazatelje kvaliteta ekonomije. Optimalno rješenje je ono koje je najpovoljnije sa stanovišta ukupne ekonomije.

Pored uvođenja nove tehnike, sprovođenje principa produktivnosti može se postići nizom organizacionih mjera u procesu reprodukcije. To se odnosi, između ostalog, na bolju pripremu rada, usklađivanje faza i operacija rada i bolje korišćenje kapaciteta, što direktno utiče na povećanje produktivnosti rada.

S obzirom na to što je produktivnost uslovljena dejstvom organizacionih, tehničkih i društvenih faktora, mjere koje se preduzimaju u cilju povećanja produktivnosti svode se na: (1) organizacione mjere, (2) mjere tehničkih racionalizacija i rekonstrukcija i (3) mjere društvenog karaktera.

(1) Organizacione mjere u cilju dizanja produktivnosti svode se, uglavnom, na što potpunije iskorišćavanje unutrašnjih rezervi koje su ostale neiskorišćene. Svaka organi-zaciona racionalizacija najčešće je istovremeno i mjera povećanja produktivnosti, jer do-vodi do smanjenja utroška radne snage po jedinici proizvoda. Najčešće mjere organiza-cione prirode kojima se doprinosi povećanju produktivnosti jesu: korišćenje kapaciteta (a), dizanje kvalifikacione strukture kolektiva (b), obezbjeđenje normalnog intenziteta ra-da (c) i razne mjere organizacije rada (d).

(a) Sa potpunijim stepenom korišćenja kapaciteta povećava se obim proizvodnje, a broj zaposlenih se obično ne povećava u istoj srazmjeri. Na ovaj način diže se produk-tivnost, jer se smanjuje utrošak radne snage po jedinici proizvoda. Ovo je naročito zna-čajno kod onih industrijskih grana koje imaju visoku tehničku opremljenost i kod kojih je odnos između broja radnika na tehnološkim i broja radnika na režijskim radnim mjestima značajno pomjeren u korist broja radnika na režijskim radnim mjestima. Ova mjera je po-gotovu značajna kod onih vrsta proizvodnje kod kojih utrošci radne snage na tehnolo-

211

škim radnim mjestima imaju takođe fiksni karakter - pojedine vrste masovne proizvod-nje.

(b) Uticajem na kvalifikacionu strukturu kolektiva može vrlo mnogo da se utiče u pravcu dizanja produktivnosti. Optimum je ako je kvalifikacija svakog radnika na svakom radnom mjestu izjednačena sa standardnom kvalifikacijom koju zahtijeva to radno mje-sto. U tom slučaju postiže se visoka produktivnost uz minimalne troškove proizvodnje. Na tehnološkim radnim mjestima ne može biti velikih odstupanja stvarne kvalifikacije od one kvalifikacije radnika koju posao traži, jer će u slučaju takvog odstupanja proizvodnja na tom radnom mjestu da stane. Međutim, na mnogim režijskim radnim mjestima vrlo često se javljaju radnici čije kvalifikacije nisu ni približno ravne onima koje posao traži. Ovo ima za posljedicu ne samo smanjenje produktivnosti rada na tim radnim mjestima već i kočenje produktivnosti rada cijelog kolektiva, s obzirom na to da se na takvim rad-nim mjestima najčešće organizuje rad i drugih članova kolektiva. Uslijed toga, za rad ko-lektiva u cjelini vanredno je važno da na radnim mjestima koja zahtijevaju stručna lica budu zaposleni radnici takvih kvalifikacija.

(c) Optimalni ekonomski rezultati, a samim tim i optimalna produktivnost, postići će se ako svi članovi kolektiva rade standardnim, tj. optimalnim intenzitetom. Uslov za ovo je utvrđivanje objektivnih mjerila vremenskog trajanja izvršenja svakog zadatka, odno-sno svake konkretne operacije. To znači da su radne norme jedan od značajnih kontrol-nih instrumenata za obezbjeđenje standardnog intenziteta rada, a time i za obezbjeđe-nje optimalne produktivnosti. Na proizvodnim - tehnološkim - radnim mjestima najčešće je relativno lako postaviti norme rada u dobro organizovanom preduzeću. U svakom slu-čaju, potrebno je insistirati na tome da se na tim radnim mjestima radi na osnovu normi. Teže je za režijska radna mjesta. Ovdje nedostaju tehnički elementi pomoću kojih bi se sa sigurnošću mogle postaviti norme. Ipak je potrebno insistirati na orijentacionim nor-mama i na ovim radnim mjestima kad god je to moguće i kad striktna primjena normi ne dovodi, eventualno, do negativnih posljedica (recimo, slučaj površne opravke mašine pri radu po normi).

(d) Može se reći da skoro ne postoji organizacija procesa rada radnog kolektiva u ko-joj ne bi mogle da se sprovode nove organizacione racionalizacijei unaprijeđenja. Smi-sao tih racionalizacija je upravo skraćenje radnog vrijemena za izvršenje istog zadatka, a to znači povećanje produktivnosti. Postoji bezbroj mogućnosti pomoću kojih se to po-stiže, što zavisi u velikoj mjeri i od sticaja svih specifičnih okolnosti koje postoje u kon-kretnom preduzeću. Međutim, postoje izvesne mjere organizacije rada koje je moguće primjenjivati skoro u svim preduzećima i koje uvijek doprinose racionalizacijama rada, odnosno povećanju produktivnosti. Tu, prije svega, spada procena poslova, koja ima za cilj da se utvrde pravi zahtjevi svakog pojedinog posla, jer je jedino na taj način moguće "pravog čovjeka postaviti na pravo mjesto". Druga značajna organizaciona mjera ove vr-ste jeste analiza procesa rada, koju u stvari predstavlja postavljanje raznih operacija na naučne osnove i eliminisanje niza negativnih elemenata procesa rada, stečenih navika-ma, pogrešnim učenjem, nepoznavanjem fizioloških osnova rada itd. Ovim mjerama svakako treba dodati i niz drugih organizacionih problema od čijeg pravilnog postavljanja i rješavanja zavise uspješna koordinacija rada pojedinih članova kolektiva i davanje od-ređenog ritma radu kolektiva kao cjeline: pravilno postavljanje i organizovanje funkcije rukovođenja, razgraničenje između funkcije rukovođenja i funkcije upravljanja, pravilna formulacija odluka, blagovremeno donošenje odluka, instruktaža rukovodilaca na pra-vom mjestu i u pravo vrijeme, kanalisanje predloga racionalizacije na prava radna mje-sta i donošenje odluka po tim predlozima, itd.

212

(2) Tehničke racionalizacije i rekonstrukcije imaju za cilj izmjenu tehničkih, tj. objek-tivnih uslova pod kojima radi radni kolektiv. One najčešće doprinose dizanju produktiv-nosti, i to značajnom dizanju. Iskustvo u industrijskim zemljama pokazuje u posljednjim godinama da od ukupnog porasta produktivnosti na porast prouzrokovan tehničkim raci-onalizacijama i rekonstrukcijama dolazi preko 50%. Kad se ovo ima u vidu, lako je shva-titi od kakvog su značaja solidna studija i pripremanje svake mjere tehničke racionaliza-cije. Međutim, pri predlaganju i donošenju tih mjera, potrebno je imati u vidu da tehnička racionalizacija i rekonstrukcija nemaju za posljedicu samo dizanje produktivnosti već one znatno dublje zadiru u promjenu strukture ekonomije preduzeća: dovode do izmjene troškova, do izmjene sume angažovanih sredstava, do promjena u ritmu proizvodnje, promjene kapaciteta itd. Sve te promjene potrebno je prethodno prostudirati i, po mo-gućnosti, kvantitativno analizirati sa stanovišta ukupne ekonomije preduzeća, kako se pozitivnim mjerama u cilju dizanja produktivnosti ne bi dovelo do pogoršanja ekonomije preduzeća u nekom drugom području. Može, recimo, produktivnost znatno da se pove-ća, ali da novi kapaciteti budu samo djelimično iskorišćeni, što će se negativno odraziti na troškove; mogu takođe, da se i kapaciteti potpuno iskorišćavaju pri povećanoj pro-duktivnosti, ali da je i karakter investicija bio takav da su zbog njih troškovi povećani.

(3) Društveni faktori produktivnosti su najmanje podložni uticaju preduzeća pri vođe-nju konkretne poslovne politike. Na njih preduzeće, odnosno njegov radni kolektiv, može da utiče u onoj mjeri u kojoj je u stanju da utiče svojim političkim, kulturnim, socijalnim i sl. akcijama na ukupna društvena zbivanja. Međutim, u odnosu na te faktore, preduzeće doprinosi znatno dizanju svoje produktivnosti već samim tim ako pravilno prilazi društve-nim faktorima, ako ih proučava i, na osnovu svega toga, sagledava maksimalne moguć-nosti korišćenja njihovog dejstva u svojoj konkretnoj situaciji: pravilno korišćenje radnih navika, prilagođavanje svoje organizacione strukture društvenom sistemu i izgradnji ka-drova, unošenje inicijative i blagovremeno predlaganje mjera u cilju obezbjeđenja dru-štvene pomoći pri rješavanju pitanja kadrova, pitanja akumulacije za proširenje materi-jalne baze i sl.

III EKONOMIČNOST

1. POJAM EKONOMIČNOSTi

Smisao ekonomičnosti je iskazivanje racionalnosti trošenja elemenata procesa eko-

nomskog stvaranja, odnosno nivoa korisnosti učinaka trošenja ili izdašnosti trošenja ulo-ženih elemenata. Znači, ekonomičnost treba da iskaže racionalnost trošenja, što upuću-je na internu ekonomiju, na proces proizvodnje, reprodukcije. Ekonomičnost je kao izraz kvaliteta ekonomije, komponovana tako da odražava princip ekonomičnosti poslovanja: ostvariti određene vrijednosti uz minimalna trošenja vrijednosti u reprodukciji za proiz-vodnju te vrijednosti. Ovako definisana ekonomičnost šire zahvata i izražava kvalitet ekonomije poslovanja od produktivnosti rada. Ekonomičnost je kompleksniji pokazatelj od produktivnosti rada, jer obuhvata racionalnije korišćenje ne samo živog rada već i mi-nulog rada koji ulazi u proces reprodukcije u obliku sredstava za rad i predmeta rada.

Međutim, princip ekonomičnosti je parcijalni ekonomski princip, jer po svom ekonom-skom značenju doprinosi ostvarenju osnovnog ekonomskog principa reprodukcije - ostvarenje maksimalnih rezultata reprodukcije sa minimalnim ulaganjima. Prema tome, ekonomičnost je jedan od širih instrumenata kontrole ekonomske uspešnosti poslovanja preduzeća, jer ona odražava odnos proizvodnje prema ukupnim troškovima. Smisao

213

kontrole ekonomičnosti jeste identifikovanje mjesta u procesu reprodukcije na kojima do-lazi do nepotpunog sprovođenja principa ekonomičnosti, zatim uzroka nesprovođenja principa ekonomičnosti, kao i kvantiteta kretanja ekonomičnosti zbog nepotpunog spro-vođenja principa.

Princip ekonomičnosti je zahjtev ili težnja da se određena proizvodnja ostvari sa što manjim trošenjem elemenata proizvodnje. Ta trošenja mogu da se posmatraju: naturalno, u vidu fizičkih utrošaka materijala, sredstava za rad i radne snage i finansijski, u vidu troškova materijala, sredstava za rad i radne snage.

Prema tome, i princip ekonomičnosti može da se posmatra: kao naturalno izražena ekonomičnost i kao finansijski izražena ekonomičnost, tj. ekonomičnost predstavljena troškovima.

Ovo diferenciranje naturalne i finansijske ekonomičnosti od značaja je sa stanovišta preduzimanja i organizovanja mjera u cilju povećanja ekonomičnosti. Naturalno posma-trano, ekonomičnost se formira u procesima trošenja elemenata proizvodnje - trošenja materijala, sredstava za rad i radne snage. Glavni dio tih trošenja zbiva se u tehničkom sektoru, prvenstveno u proizvodnim pogonima. Za njihovu visinu u prvom redu odgovara onaj dio kolektiva koji radi u proizvodnji i sami rukovodioci proizvodnje. Što se tiče finan-sijski posmatranih trošenja, ona se svode na troškove, a ovi su ravni umnošku između utrošaka elemenata proizvodnje i ijena po kojima su iskazani ti troškovi. Ovo znači da vi-sina troškova u kompleksu ekonomičnosti zavisi: kako od veličine utrošaka - dakle, od naturalno izražene ekonomičnosti - tako i od visine cijena po kojima se izražavaju ti utro-šci. Ako se pođe od utrošaka kao standardnih veličina, tada će se finansijski izražena ekonomičnost mijenjati zbog promena cijena. A za ove promjene u prvom redu odgova-raju organi komercijalne operative, tj. organi nabavne službe. Drugim riječima, dok natu-ralno iskazanu ekonomičnost treba gledati, u prvom redu, sa stanovišta organizacije i načina rada proizvodnog dijela radnog kolektiva, dotle na finansijski iskazanu ekonomič-nost treba gledati naročito sa stanovišta rada i uspjeha u poslovanju nabavne službe111.

2. NATURALNO IZRAŽAVANJE EKONOMIČNOSTi

Ako se pojmu ekonomičnosti priđe sa stanovišta fizičkog trošenja elemenata proiz-

vodnje, tj. ako se ona shvati kao zahtjev da se određena proizvodnja (Q) ostvari sa što manjim utrošcima elemenata proizvodnje - materijala (M), sredstava za rad (I) i radne snage (L) - ekonomičnost će biti:

Q

EM I L

/9.8/

Ukoliko su utrošci elemenata proizvodnje, iskazani u imenitelju (M, I, L), manji, utoli-ko će ekonomičnost trošenja biti veća, i obrnuto. Ovo zavisi od niza faktora koji mogu da se podjele u dvije osnovne kategorije: (1) objektivne faktore i (2) subjektivne faktore.

(1) Objektivni faktori koji uslovljavaju trošenje elemenata proizvodnje u preduzeću, načelno posmatrano, mogu biti društvene i tehničke prirode. Uticaj prvih - društvenih - ipak je znatno manji od uticaja drugih. Ti društveni faktori mogu da dođu do izražaja u trošenju elemenata proizvodnje u konkretnom preduzeću najčešće u vezi s privrednom 111

Radna snaga kao element proizvodnje ne nabavlja se, u pravom smislu, na tržištu. Trošenje radne sna-ge finansijski se izražava preko zarada po jedinici rada, koje predstavljaju novčani ekvivalent utrošaka ovog elementa proizvodnje.

214

strukturom zemlje, razvijenošću saobraćajne mreže i sl. Recimo, utrošak energetskog i kaloričnog materijala u preduzećima jedne zemlje čiji je električni sistem nedovoljno raz-vijen biće za proizvodnju određenog proizvoda drukčiji no što će biti utrošak ovoga ma-terijala za proizvodnju istog tog proizvoda u drugoj zemlji čiji je električni energetski si-stem znatno razvijeniji ili, utrošci sredstava za transport u preduzeću koje djeluje u pri-vredi s nerazvijenom saobraćajnom mrežom biće veći od utroška odgovarajućih sred-stava u drugom preduzeću koje proizvodi u privredi s razvijenom saobraćajnom mre-žom.

Uticaj tehničkih faktora, kao faktora objektivne prirode, znatno je jači i neposredniji od uticaja društvenih faktora. Ovi faktori su u samom preduzeću, predstavljaju uslove proiz-vodnje, djeluju u samim procesima proivodnje, što znači da oni najneposrednije utiču i na proces samog trošenja elemenata proizvodnje pri toj proizvodnji. Ti faktori su:

karakteristike proizvoda, karakteristike tehnološkog procesa, karakteristike sredstava za rad, karakteristike materijala,

uslovi rada, vidovi organizacije proizvodnje i nivo organizacije.

Ako se trošenja elemenata proizvodnje u procesu proizvodnje vrše isključivo pod dej-stvom navedenih društvenih i tehničkih faktora, biće izražena minimalnim utrošcima po-trebnim za dobijanje konkretnog proizvoda. Drugim riječima, utrošci ne mogu da se smanje ispod ovih minimalnih, objektivno uslovljenih utrošaka ako proizvođač želi da do-bije proizvod u odgovarajućoj količini i u uobičajenom ili propisanom kvalitetu. Ekono-mičnost trošenja u ovakvim slučajevima je maksimalna i ona iznosi:

u

QE

M I L

/9.9/

gdje su: M = objektivno uslovljeni utrošci materijala; I = objektivno uslovljeni utrošci sredstava za rad i L = objektivno uslovljeni utrošci radne snage.

(2) Ekonomičnost trošenja elemenata proizvodnje najčešće nije ravna navedenoj objektivno mogućoj, tj. maksimalnoj ekonomičnosti. Pored objektivno uslovljenih utroša-ka elemenata proizvodnje, u proizvodnji se najčešće troše i izvjesne dodajne količine elemenata proizvodnje koje, sa stanovišta dejstva objektivnih faktora, nisu neophodne. Ovo su organizaciono uslovljena povećanja trošenja, koja se najčešće ispoljavaju kao: kvar materijala i povećan škart, rasipanje materijala, lom sredstava za rad, povećani ot-paci u proizvodnji, suvišna trošenja zbog nepotpunog korišćenja kapaciteta, trošenja radne snage pri čekanjima, kvaru proizvoda i dijelova, nedovoljnom ili pretjeranom inten-zitetu rada itd. Sva ova organizaciono, odnosno subjektivno, uslovljena povećanja troše-nja elemenata poizvodnje preko objektivnih imaju za posljedicu smanjenje ekonomično-sti ispod nivoa navedenog u obrascu /9.9/. Stvarna ekonomičnost je, umjesto toga, rav-na:

QE

M I L m i l

/9.10/

pri čemu su: m = organizaciono uslovljeno povećanje utrošaka materijala; i = organi-zaciono uslovljeno povećanje utrošaka sredstava za rad; l = organizaciono uslovljeno povećanje utrošaka radne snage.

3. VRIJEDNOSNO IZRAŽAVANJE EKONOMIČNOSTi Ako se utrošci sredstava za proizvodnju izmnože cijenama tih sredstava po jedinici, a

utrošci radne snage odgovarajućim zaradama po jedinici rada, i zbir ovih finansijskih iz-

215

nosa stavi u odnos prema količini proizvoda koja je rezultat toga trošenja, dobiće se cije-novni izraz ekonomičnosti:

m i l

QE

M C I C L C

/9.11/

gdje je: Cm = cijene materijala; Ci = cijene sredstava za rad i Cl = zarade po jedinici ra-da.

Ako se i proizvedena količina izrazi svojom vrijednošću, tada će ekonomičnost biti:

m i l

VE

T T T

/9.12/

gdje su: Tm = M Cm = troškovi materijala; Ti = I Ci = troškovi sredstava za rad; Tl = L Cl = troškovi radne snage.

Ukoliko su veći izrazi navedeni pod /9.11/, /9.12/, ekonomičnost je utoliko veća, i obr-nuto. Ona će zavisiti: od visine utroška elemenata proizvodnje, u onom smislu u kome je to izloženo u

prethodnoj tački, i od kretanja cijena sredstava za proizvodnju (Cm, Ci) i zarada (Cl).

Cijene sredstava za proizvodnju mijenjaće se pod dejstvom: a) tržišnih faktora, i b) organizacionih faktora.

a) Cijene po kojima se nabavljaju sredstva za proizvodnju mogu biti: tržišne ciene, ili nabavne cijene, koje odstupaju od tržišnih naviše ili naniže.

Tržišna cijena sredstava za proizvodnju formira se pod djelovanjem tržišnih zakona, tj. pod dejstvom odnosa između ponude i tražnje na tržištu dotičnih sredstava za proiz-vodnju. Ona je, drugim riječima, objektivno uslovljena, s obzirom na to što konkretni pro-izvođač koji nabavlja ta sredstva ne može bitno da utiče na odnos između ponude i tra-žnje u cjelini. Tržišna cijena se utvrđuje kao prosečna cijena, na osnovu konkretnih na-bavnih cijena.

b) Međutim, konkretni proizvođač može, s više ili manje organizacione umješnosti, da organizuje nabavku svojih sredstava za proizvodnju. Ako je on umješniji, on će mo-žda uspjeti da nabavi potrebna sredstva po cijenama koje su niže od tržišnih; ako je ma-nje umješan, njegove nabavne cijene biće, vjerovatno više od tržišnih. Prema tome, kon-kretne nabavne cijene biće, vjerovatno, više od tržišnih. Prema tome, konkretne nabav-ne cijene biće najčešće: za materijal: Cm = Cm cm; za sredstva: Ci= Ci ci.

Kad se uzmu u obzir ove komponente konkretnih nabavnih cijena, tada se vidi da je ekonomičnost uslovljena konkretnim cijenama sredstava za proizvodnju i zaradama rav-na:

m i lc c cm i l

VE

M C I C L C

/9.13/

Organizacione sposobnosti nabavne službe mogu da budu iznad prosječnih u grupa-ciji srodnih ekonomskih subjekata (preduzeća iz oblasti tekstilne industrije, na primjer), ili ispod ovih. Zato i ekonomičnost uslovljena ovim faktorima može da odstupa na više ili na niže od objektivno uslovljene ekonomičnosti.

216

4. EKONOMIČNOST KAO ODNOS CIJENE PROIZVODNJE I CIJENE KOŠTANJA

Kako se pod cijenom koštanja podrazumijeva vrijednost utrošenih elemenata proiz-

vodnje (T), ova veličina uslovljena je količinom utrošenih elemenata proizvodnje (U) i cijenama sredstava za proizvodnju (Cmi), te zaradama po jedinici rada (Cl):

T = f (U, Cmi, Cl) /9.14/

pri čemu se u veličini U sadrže objektivno uslovljeni utrošci sva tri elementa proizvod-nje (M, I, L).

Analitički posmatrano, veličina objektivno uslovljene cijene koštanja (T) može se predstaviti kao rezultat utrošaka svakog od elemenata proizvodnje i njihovih novčanih multiplikatora, odnosno tržišnih cijena sredstava za proizvodnju i prosječnih zarada po jedinici rada: T = M Cm + I Ci + L Cl /9.15/

Međutim, pored objektivno uslovljenih faktora tehničkog karaktera, koji djeluju na ko-ličine utrošenih elemenata proizvodnje (M, I, L), te faktora društvenog karaktera, koji dje-luju na formiranje tržišnih, odnosno prosječnih cijena sredstava za proizvodnju i prosječ-nih zarada po jedinici rada, na veličinu stvarnih troškova djeluju i organizacioni faktori. Dejstvo organizacionih, odnosno subjektivnih faktora ispoljava se preko odstupanja kon-kretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju i konkretnih zarada po jedinici rada na više ili niže od prosječnih112, kao i preko odstupanja konkretnih utrošaka elemenata pro-izvodnje na više od objektivno uslovljenih. Struktura stvarnih troškova elemenata proiz-vodnje, uslovljena dejstvom objektivnih (prirodnih, tehničkih i društvenih), te organizacio-nih, odnosno subjektivnih, faktora može se predstaviti sljedećim obrascem: T = (M + m) (Cm cm) + (I + i) (Ci ci) + (L + l) (Cl cl) /9.16/

Struktura objektivno uslovljene cijene koštanja može se grafički predstaviti kao na sli-ci 47, gdje se javljaju komponente izražene kao objektivno uslovljeni troškovi: materijala (Tm), sredstava za rad (Ti) i radne snage (Tl).

Ako se posmatra stvarna cijena koštanja, uočavaju se, pored objektivno uslovljenih komponenti troškova elemenata proizvodnje (Tm, Ti, Tl), i subjektivne komponente troše-nja, koje proističu kako iz odstupanja nastalih u sferi proizvodnje (m, i, l), tako i iz odstu-panja nastalih u sferi razmjene ciklusa reprodukcije datog preduzeća (cm; ci; cl).

Struktura stvarne cijene koštanja može se predstaviti grafički kao na slici 48, gdje se, pored objektivno uslovljenih komponenti, uočavaju i prethodno pomenuta odstupanja na više i na niže od objektivno uslovljene cijene koštanja zbog dejstva organizacionih fakto-ra u sferi proizvodnje i u sferi razmjene.

112

Dok u sferi proizvodnje ciklusa reprodukcije organizacioni faktori djeluju samo u jednom smjeru (+tu; -q), dotle u sferi razmjene toga ciklusa reprodukcije dolazi do odstupanja u oba smjera (cq; cu). Ovo proističe iz okolnosti što su pojave u sferi proizvodnje uslovljene dejstvom tehničkih faktora, pa pre-ma tome njima se može efikasnije upravljati. S druge strane, pojave u sferi razmjene podložne su dej-stvu faktora iz okruženja, na koje preduzeće svojim upravljačkim inicijativama ne može da utiče. Isto ta-ko, ove pojave u sferi razmjene normiraju se na nivou prosjeka, dok se pojave u sferi proizvodnje mogu normirati kao tehnički optimumi.

217

Slika 47. Shema strukture objektivno uslovljene cijene koštanja

Kako se osnovna ekonomska zakonitost ispoljava u zahtjevu za ostvarivanjem veće vrijednosti proizvodnje od utrošenih vrijednosti elemenata proizvodnje, ekonomska ana-liza funkcionisanja privredne organizacije podrazumijeva upoređivanja veličine ova dva podsistema mezoekonomskog sistema. U tom smislu, struktura cijene proizvodnje (C) obuhvata cijenu koštanja (T) i višak vrijednosti, odnosno preostali dio dohotka po podmi-renju ličnih dohodaka kao potrebne vrijednosti za reprodukovanje utrošene radne snage (D - Dl)

113. Objektivno uslovljena vrijednost proizvodnje može se predstaviti strukturalno slijede-

ćim obrascem: C = Tm + Ti+ Tl + (Ds + D) /9.17/

T

- t = f (-t c )

+ t = f ( t u ; tc)

Slika 48. Shema strukture stvarne cijene koštanja

Veličina dohotka (D) razlaže se na svoje osnovne komponente raspodjele po namje-nama potrošnje, odnosno na dio za ličnu potrošnju (Dl Tl), dio za proširenje materijalne

osnove rada (Ds) i dio za opštu i zajedničku potrošnju (D): D = Dl + Ds + D /9.18/

Ovako posmatrano, struktura vrijednosti proizvodnje može se i grafički predstaviti kao na slici 49, gdje se ukupna objektivno uslovljena vrijednost proizvodnje razlaže bilo na cijenu koštanja (T) i višak vrijednosti (Ds + D), bilo na prenesenu vrijednost sredsta-va za proizvodnju (Tmi) i novostvorenu vrijednosti (D).

Slika 49. Shema strukture objektivno uslovljene vrijednosti proizvodnje sa ele-mentima cijene koštanja

Ako se u razmatranje uključe i dejstva organizaciono uslovljenih faktora, bilo u sferi proizvodnje, bilo u sferi razmjene ciklusa reprodukcije uočiće se višestruke promjene komponenti cijene koštanja i cijene proizvodnje. Tako će organizaciono uslovljeni faktori

113

Veličina Dl kao izraz ličnih dohodaka radnika kvantitativno se izjednačava sa veličinom Tl kao izrazom troškova radne snage.

T

Tm Ti Tl

218

u sferi proizvodnje izazvati povećanje utrošaka elemenata proizvodnje (tu), odnosno

smanjenje obima proizvodnje (-q). S druge strane, organizacioni faktori u sferi razmjene mogu izazvati kako povećanje, odnosno smanjenje konkretnih prodajnih cijena (cq), ta-ko i povećanje, odnosno smanjenje konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju (cmi), te zarada po jedinici rada (cl).

5. SADRŽAJ EKONOMIČNOSTI

Vrijednost proizvodnje određene mezoekonomske organizacije, s obzirom na to što

se realizuje na tržištu, izražava se cijenovno: C = Q Clj /9.19/

U tom slučaju obrazac za izražavanje ekonomičnosti glasi:

C

ET

/9.20/

Ako raščlanimo vrijednost proizvodnje izražene cijenovno i troškove elemenata proiz-vodnje po njihovoj strukturi, uočićemo kvantitativnu razliku između rezultata i ulaganja: C = Tm+ Ti + D /9.21/ pri čemu se D (dohodak) razlaže na tri komponente (Dl, Ds i D); T = Tm+ Ti + Tl /9.22/

Lični dohodak radnika (Dl) možemo poistovjetiti s troškovima radne snage (Tl) i tada će razlika između vrijednosti proizvodnje realizovane na tržištu i troškova elemenata proizvodnje predstavljati višak vrijednosti (Ds i D).

Kako se višak vrijednosti u ekonomskoj teoriji naziva akumulacija (zato što se putem akumuliranja njime raspolaže), ekonomičnost pokazuje akumulativnu sposobnost odre-đene mezoekonomske organizacije. To je, u stvari, sposobnost određene ekonomije da stvori određeni iznos viška vrijednosti po jedinici utrošenih vrijednosti:

1m i l s s

m i l m i l

T T D D D D DE

T T T T T T

/9.23/

Vrijednost koeficijenta ekonomičnosti preko 1 predstavlja akumulaciju po jedinici utrošenih vrijednosti u proizvodnji.

6. MJERENJE EKONOMIČNOSTI

U obrascu /9.12/ proizvod u izrazu ekonomičnosti iskazan je njegovom vrijednošću.

Međutim, proizvodi se na tržištu normalno ne razmjenjuju po njihovoj vrijednosti već po njihovim cijenama koje odstupaju naviše ili naniže od vrijednosti. Uslijed toga, konkretni proizvođač ne zna vrijednost114 svoga proizvoda. Ako bi on u izrazu ekonomičnosti pro-izvodnju iskazivao tržišnom cijenom proizvoda (Q C), to bi deformisalo sliku ekonomič-nosti. U ovakvim slučajevima ekonomičnost bi se mijenjala ne samo u zavisnosti od utrošaka i troškova proizvodnje već i u zavisnosti od tržišnih cijena proizvoda. Ekono-mičnost proizvodnje bi se, drugim riječima, mijenjala i po okončanju proizvodnje - prili-kom prodaje proizvoda po ovakvim ili onakvim cijenama. Uslijed toga, tržišna cijena mo-že da se uzme kao izraz proizvodnje pri iskazivanju i mjerenju ekonomičnosti, ali se pri tome gubi uvid u to koliko je preduzeće ekonomično trošilo elemente proizvodnje.

114

Vijrednost u smislu obima društveno priznatog rada sadržanog u proizvodu. Ono što on zna to je tržišna cijena koja, pomnožena količinom prodatih proizvoda, približno odgovara bruto-prihodu.

219

U nemogućnosti da operiše vrijednošću svojih proizvoda, preduzeće može da u izra-zu ekonomičnosti proizvodnju iskazuje utrošenom vrijednošću u proizvodnji, jer ovu u iz-vjesnoj mjeri može da sagledava. Utrošenu vrijednost čine troškovi proizvodnje. Ovi su u naprijed iznijetim obrascima ekonomičnosti dati u imenitelju, kao cjenovni izraz trošenja. Ako se i proizvodnja, iskazana u brojiteljima, prikaže nastalim troškovima, tada neće biti razlike između brojitelja i imenitelja i ekonomičnost će biti ravna 1. Treba tome dodati da svi troškovi nisu adekvatan izraz ostvarene proizvodnje, već samo oni troškovi koji su nastali pod dejstvom objektivnih faktora. To su slijedeće komponente troškova, odnosno utrošenih vrijednosti: Tv = troškovi ravni vrijednosti, tj. troškovi koji bi se formirali u slučaju kad bi se sred-

stva za proizvodnju, na tržištu, razmjenjivala po njihovoj vrijednosti, a utrošeni rad plaćao po prosječnim zaradama;

T = odstupanje troškova (utrošene vrijednosti) od vrijednosti zbog toga što se trži-šna razmjena sredstava za proizvodnju obavlja po cijenama koje su više ili niže od vrijednosti tih sredstava, a zarade radnika odstupaju od prosječnih;

T = odstupanje troškova (utrošene vrijednosti) od prenesene vrijednosti zbog razlika u tehničkim uslovima pod kojima radi prosječni proizvođač i tehničkim uslovima pod kojima radi konkretni proizvođač.

Ako se ovim, objektivno uslovljenim troškovima iskaže proizvodnja i ako se pretpo-stavi da, preko tih troškova, nije bilo organizaciono uslovljenog povećanja troškova, tada će objektivno uslovljena ekonomičnost biti:

1v

v

T T T TE

T T T T

/9.24/

Stvarni troškovi rijetko kad ostaju na nivou ovakvih objektivno uslovljenih troškova. Oni najčešće prelaze taj nivo zbog niza organizacionih nedostataka koji dovode bilo do povećanih trošenja elemenata proizvodnje, bilo do pozitivnog odstupanja nabavnih cije-na sredstava za proizvodnju od njihovih tržišnih cijena. Ako su pri tome - organizaciono uslovljena povećanja troškova zbog povećanih utrošaka elemenata proizvodnje i - orga-nizaciono uslovljena odstupanja stvarnih od objektivno mogućih troškova, prouzrokova-na odstupanjem nabavnih od prosječnih tržišnih cijena sredstava za proizvodnju, stvar-na ekonomičnost može se izraziti po obrascu:

c

v

v u

T T T TE

T T T t t T t

/9.25/

odnosno

1

1 t

Et

/9.26/

gdje je: tt = organizaciono uslovljeno mijenjanje troškova po jedinici objektivno uslo-vljenih troškova, odnosno objektivno uslovljene cijene koštanja.

Smisao svih napora i mjera u cilju dizanja ekonomičnosti svodi se na težnju da se gornji izraz /9.26/, što više približi vrijednosti 1.

7. SPROVOĐENJE PRINCIPA EKONOMIČNOSTI

Princip ekonomičnosti kao parcijalni ekonomski princip reprodukcije predstavlja te-

žnju da se ostvari proizvedena vrijednost uz što manje troškove te proizvodnje. To ne podrazumijeva apsolutnu štednju već da se proizvode proizvodi uz što manje utroške elemenata proizvodnje.

220

Sprovođenje principa ekonomičnosti podrazumijeva preduzimanje mjera u vezi s utrošcima elemenata proizvodnje, kako bi se smanjila ili eliminisala odstupanja između stvarnih i potrebnih utrošaka. Svakako, ove mjere su vrlo različite, zavisno od toga na koji element proizvodnje se odnose. Stoga se u praksi posebno analiziraju i preduzimaju mjere u oblasti trošenja materijala, posebno mjere u oblasti korišćenja sredstava za rad i mjere u oblasti trošenja radne snage.

U cilju preduzimanja potrebnih mjera za eliminisanje utrošaka, potrebno je da su utvrđeni normirani utrošci materijala i sredstava za rad, kao i da postoje realne informa-cije o veličini odstupanja, oblicima odstupanja, mjestima gdje se ta odstupanja javljaju i sl. Odstupanja se manifestuju u obliku kvara, povećanog trošenja materijala, loma ili po-većanog intenziteta habanja sredstava za rad.

Na bazi sistema informacija i evidencije, u cilju sprovođenja principa ekonomičnosti elemenata reprodukcije neophodno je utvrditi po organizacionim jedinicama planirane i stvarne utroške, poštovati standarde, raznim mjerama uticati na nivo cijena i zarada, vo-diti adekvatnu politiku amortizovanja sredstava za rad i korišćenja njihovih kapaciteta, da postoji optimalni asortiman proizvoda, te razne mjere poslovne politike i mjere organi-zacione prirode.

Iz izlaganja u prethodnoj tački vidi se da ekonomičnost trošenja zavisi od: (1) društveno uslovljenih trošenja elemenata proizvodnje, (2) tehnički uslovljenih trošenja elemenata proizvodnje, (3) društveno uslovljenih cijena sredstava za proizvodnju i zarada radnika, (4) organizaciono uslovljenih trošenja elemenata proizvodnje i (5) organizaciono uslovljenih cijena sredstava za proizvodnju i zarada radnika.

Prema tome i mjere usmjerene na povećanje ekonomičnosti trošenja svode se na akcije koje treba da imaju za cilj pozitivno usmjeravanje dejstva ovih pet kategorija fakto-ra na ekonomičnost. Međutim, mogućnosti uticaja kolektiva na te faktore su različite.

(1) Za društveno uslovljena trošenja elemenata proizvodnje naglašeno je da uglav-nom zavise od privredne strukture zemlje i ostalih društvenih uslova proizvodnje. Ni uprava preduzeća, ni kolektiv, ni njegovi članovi nisu u stanju da svojim neposrednim akcijama mnogo doprinesu izmjeni ovih uslova u onom smislu u kome to odgovara eko-nomiji njihovog preduzeća. Njihov uticaj na ove faktore je manje-više sličan uticaju sva-kog drugog pojedinačnog subjekta na njihovo formiranje.

(2) Tehnički elementi koji uslovljavaju trošenja nalaze se u samom preduzeću i pred-stavljaju sastavni dio njegove ekonomije. O veličini tih elemenata, njihovim karakteristi-kama, kapacitetima itd. odlučuje uprava preduzeća, bilo u momentu izgradnje preduze-ća ili periodično u trenucima zamjene. Prema tome, u ovim momentima uprava ima mo-gućnosti da utiče na formiranje i karakter tih tehničkih faktora. Ali, kad su oni jednom odabrani, drugim riječima, kad je tehnička oprema preduzeća jednom formirana, moguć-nosti mijenjanja njenih karakteristika svedene su samo na momente njene zamjene.

(3) Na tržišne cijene sredstava za proizvodnju preduzeće utiče samo u onoj mjeri u kojoj je ono nosilac tražnje tih sredstava - dakle, samo kao jedan od više, ili jedan od mnogih učesnika u tražnji. Otuda ni kroz ovu kategoriju preduzeće, odnosno njegova uprava, ne može znatno da utiče na ekonomičnost poslovanja.

(4) Težište djelovanja preduzeća na ekonomičnost jeste njegov uticaj na karakter i razmjere organizaciono uslovljenih trošenja elemenata proizvodnje; uštede u materijalu, sprečavanje rasipanja, pravilno održavanje mašina, racionalno korišćenje materijala pri održavanju, čuvanju mašina u cilju sprječavanja njihovog loma, racionalno iskorišćava-nje alata, opreme, pribora, sitnog inventara i sl., kontinuelno i normalno iskorišćavanje radne snage, eliminisanje čekanja, pravilno i potpuno korišćenje kapaciteta, itd. Sve su

221

ovo mjere kojima se znatno doprinosi povećanju ekonomičnosti. S obzirom na to što se one uglavnom sprovode u proizvodnim pogonima, za preduzimanje tih mjera u cilju di-zanja ekonomičnosti u prvom redu odgovorni su tehnički kadrovi u preduzeću.

(5) Nabavna služba može znatno da doprinese povećanju ekonomičnosti troškova pravilnom obradom tržišta sredstava za proizvodnju, ispitivanjem tržišnih mogućnosti, praćenjem kretanja cijena sredstava na tržištu i dobrom organizacijom same nabavke.

Na ekonomičnost poslovanja preduzeća, pored ekonomisanja u oblasti trošenja ele-menata proizvodnje, djeluje i niz faktora na strani rezultata. Naime, veličina kapaciteta, kao objektivno uslovljeni faktor obima proizvodnje, djeluje na veličinu vrijednosti proiz-vodnje (C = Q Cq). Pri tome, na vrijednost proizvodnje, kao objektivno uslovljeni, dru-štveni faktor, djeluju tržišne cijene gotovih proizvoda (Cq).

Pored objektivno uslovljenih faktora (tehničkih - kapacitet - i društvenih - tržišne cije-ne proizvoda), na veličinu ostvarene vrijednosti proizvodnje utiču i organizacioni, odno-sno subjektivni faktori, kao određena odstupanja od objektivno uslovljenih veličina fizič-kog proizvoda (-q) i od tržišnih cijena toga proizvoda (cq).

Mjerama poslovne politike, koje preduzimaju organi upravljanja i rukovođenja u pred-uzeću, mogu se otkloniti negativna dejstva organizacionih faktora na vrijednost proiz-vodnje (-q i -cq), kao i afirmisati pozitivna odstupanja (+cq), do kojih dolazi zahvaljujući

natprosječnim sposobnostima organa prodaje u preduzeću. Stvarna ekonomičnost, pod dejstvom objektivnih i subjektivnih faktora, može se izra-

ziti obrascem:

qcE

cq

u u

Q q C

U u C

/9.27/

Otklanjanjem subjektivno uslovljenih slabosti (-q i -cq) na strani rezultata, stvarna ekonomičnost približava se objektivno uslovljenoj. Međutim, ukoliko pri tome dođe i do pozitivnog odstupanja konkretnih prodajnih cijena proizvoda u odnosu na prosječne, trži-šne, stvarna ekonomičnost može biti i veća od objektivno uslovljene.

IV RENTABILNOST

1. POJAM RENTABILNOSTi Ekonomski smisao principa rentabilnosti jeste ostvariti što veći dohodak sa što ma-

njim angažovanjem sredstava. U ekonomskoj teoriji i praksi daje se veliki značaj renta-bilnosti kao mjerilu kvaliteta ekonomije što proizlazi iz značaja dohotka kao rezultata re-produkcije i angažovanih sredstava za proces reprodukcije. Isto tako, rentabilnost mjere-na odnosom između dohotka i angažovanih sredstava predstavlja pokazatelj reproduk-tivne sposobnosti u konkretnoj organizaciji, tj. kakva je mogućnost reprodukovanja ulo-ženog ukupnog ekonomskog rada na nivou ukupnog procesa reprodukcije.

Rentabilnost je globalni pokazatelj poslovnog uspjeha, i sadrži u sebi rezultate ostva-rene produktivnosti i ekonomičnosti u istom periodu. To je konačni, saldirani izraz, izraz definitivnog finansijskog rezultata koji indicira sveukupni uspjeh preduzeća. Ona je odlu-čujuće mjerilo efikasnosti korišćenja sredstava, mjerilo uspjeha privređivačke aktivnosti i poslovnosti preduzeća.

Rentabilnost je izraz konačnog finansijskog efekta ulaganja sredstava, odnosno izraz ukupnog uspjeha poslovanja preduzeća. Drugim riječima, rentabilnost je sintetički indi-kator i pokazatelj ukupnog kvaliteta ekonomije.

222

Princip rentabilnostije zahtjev ili težnja da se ostvari što veći dohodak sa što manjim angažovanjem sredstava u reprodukciji. Primjenom i sprovođenjem ovoga principa pre-kriva se preostali sektor ekonomije preduzeća, koji nije prekriven principima produktiv-nosti i ekonomičnosti, a koji je potrebno kontrolisati da bi se uspješno poslovalo. Naime, bitne kategorije ekonomije preduzeća su: ostvareni obim proizvodnje (Q) i njena vrijednost (V) ili tržišna cijena (C), utrošci radne snage (L), troškovi (T), dohodak, kao čisti rezultat proizvodnje (D), dobitak ili profit kao izvedeni oblik rezultata (D - Dl) i sredstva angažovana u reprodukciji (S).

Izrazom produktivnosti zahvaćene su prve dvije kategorije, a izrazom ekonomičnosti treća kategorija ekonomije preduzeća. Prema tome, izvan kontrole pomoću iznesenih obrazaca ostale su posljednje dvije kategorije, tj. dohodak i angažovana sredstva. Ako se pođe od prethodno iznesene definicije principa rentabilnosti da je to zahjev ili težnja da se ostvari maksimalan dohodak s minimalnim angažovanjem sredstava u reprodukci-ji, izraz rentabilnosti biće:

DR =

S /9.28/

Dohodak je ravan razlici između bruto-prihoda i troškova materijalne reprodukcije. Prema tome, rentabilnost, posmatrana sa stanovišta dohodka, zavisiće od veličine bruto prihoda ili vrijednosti proizvodnje i od veličine troškova materijalne reprodukcije.

Angažovana sredstva zavise od suma koje se ulažu u reprodukciju i od trajanja njiho-vog vezivanja u naturalnim oblicima vrijednosti, tj. od dužine ciklusa reprodukcije.

2. RENTABILNOST USLOVLJENA VRIJEDNOŠĆU

PROIZVODNJE Ako se pretpostavi da su troškovi materijalne reprodukcije ravni objektivno uslovlje-

nim troškovima (Tm + Ti), zatim da preduzeće radi punim kapacitetom i da svoje proizvo-de prodaje po tržišnim cijenama, njegov dohodak biće: D = Q Cq - (Tm+ Ti) /9.29/

Ovo je maksimalno mogući dohodak u datoj situaciji. Pri ostvarivanju toga dohotka preduzeće će, uz ostale najpovoljnije uslove, ostvarivati maksimalnu rentabilnost.

Preduzeće često radi uz smanjeno korišćenje kapaciteta. Ako je korišćeni kapacitet Q-qi ako preduzeće pri tome svoje proizvode prodaje po cijenama koje odstupaju od tr-žišnih cijena, njegov dohodak biće: D = (Q - q) (Cq cq) - (Tm + Ti) /9.30/

Iz ovoga izlazi da bruto prihod može u dvojakom smislu da utiče na veličinu dohotka, a preko ove i na veličinu rentabilnosti: (1) kroz smanjenje obima proizvodnje ispod punog korišćenja kapaciteta (q) i (2) kroz odstupanje prodajnih cijena proizvoda od prosječnih, tržišnih (cq).

(1) Smanjenjem stepena korišćenja kapaciteta (q), smanjuje se količina proizvedenih proizvoda. Ovim se smanjuje i tržišni promet proizvoda i za veličinu toga smanjenja smanjuje se bruto-prihod, a time i dohodak. Prema tome, jedan od značajnih zahtjeva za povećanje rentabilnosti jeste zahtjev da se što potpunije koriste proizvodni kapaciteti.

223

(2) Ako prodajne cijene proizvoda odstupaju naviše od njihovih prosječnih, tržišnih cijena, to će imati za posljedicu povećanje bruto-prihoda, a preko ovoga i povećanje do-hotka. Obrnuto je ako prodajne cijene odstupaju naniže od prosječnih, tržišnih cijena proizvoda: bruto-prihod će se smanjiti, a takođe i dohodak.

3. RENTABILNOST U FUNKCIJI TROŠKOVA SREDSTAVA ZA

PROIZVODNJU Sa stanovišta troškova materijalne reprodukcije, dohodak će biti maksimalan ako su

troškovi ravni objektivno uslovljenim. U tom slučaju on će biti ravan veličini dohotka u navedenom obrascu /9.29/. Međutim, zbog dejstva organizacionih faktora, troškovi ma-terijalne reprodukcije mogu da porastu iznad objektivno neophodnih troškova: zbog porasta utrošaka sredstava za proizvodnju iznad objektivno potrebnih utro-

šaka (m + i) i zbog odstupanja nabavnih cijena sredstava za proizvodnju od njihovih prosječnih,

tržišnih cijena (cm, ci). Zbog ovih dvaju momenata, dohodak će se najčešće smanjivati ispod objektivno mo-

gućeg dohotka i iznosiće: D = Q Cq - (M + m)(Cm cm) + (I + i) (Ci ci) /9.31/

U odgovarajućem smislu smanjivaće se, odnosno povećavati i rentabilnost. Prema tome, sa stanovišta troškova materijalne reprodukcije, na rentabilnost se može uticati djelovanjem u cilju smanjenja utrošaka sredstava za proizvodnju (m, i) i djelovanjem u cilju sniženja nabavnih cijena sredstava za proizvodnju (cm, ci).

4. RENTABILNOST U FUNKCIJI KOEFICIJENTA

ANGAŽOVANJA S obzirom na to što je koeficijent angažovanja ravan = S/T, rentabilnost može da

se izrazi i kao:

D

R =β T

/9.32/

Preduzeće će ostvariti rentabilnost navedenu u obrascu /9.32/ samo u slučaju: (1) ako su njegovi troškovi ravni objektivno uslovljenim troškovima (T = T) i (2) ako je ciklus angažovanja sredstava ravan objektivno uslovljenom ciklusu anga-

žovanja (Hs = Hs). 1) Stvarni troškovi su najčešće veći od objektivno uslovljenih (T > T) i oni iznose T =

T + t. Zbog ovog organizaciono uslovljenog povećanja stvarnih troškova preko objektiv-no uslovljenih, sredstva angažovana u proizvodnji neće biti ravna S, već će ona iznositi: St = S + st /9.33/

Ovo povećanje angažovanih sredstava, prouzrokovano povećanjem troškova, imaće za posljedicu povećanje koeficijenta angažovanja, tako da će on biti:

S

t

S s

T T T /9.34/

Srazmjerno ovom povećanju koeficijenta angažovanja smanjivaće se rentabilnost preduzeća, a ovo smanjivanje je posjedica organizaciono uslovljenog povećanja troško-va. Drugim riječima, promjena troškova dvostruko djeluje na promjene rentabilnosti:

224

jedanput na taj način što promjena troškova dovodi do obrnuto proporcionalne promjene dohotka, a ako dohotak raste, rentabilnost takođe raste, ako on opada, rentabilnost takođe opada;

drugi put zbog toga što promjena troškova dovodi do promjene angažovanih sredstava u istom smjeru, a povećanje angažovanih sredstava dovodi do sma-njenja rentabilnosti u obrnutom smjeru, dok smanjenje angažovanih sredstava dovodi do povećanja rentabilnosti, opet u suprotnom smjeru.

(2) Stvarni ciklus angažovanja takođe je najčešće duži od objektivno uslovljenog ci-klusa angažovanja. On je drugim riječima, ravan: H2-5= H2-5 + h2-5 /9.35/

Srazmjerno vremenu produženja h2-5, produžuje se proces angažovanja prosječne sume sredstava, a to je isto kao da je prosječna suma povećana u objektivno uslovlje-nom ciklusu angažovanja za veličinu sh. Može se, naime, pretpostaviti da se, zbog ovog

produžavanja ciklusa angažovanja, objektivno uslovljena suma angažovanja povećava srazmjerno produženju ciklusa angažovanja i da stvarna angažovana suma iznosi: Sh = Sh + sh /9.36/

Ovo povećanje ima za posljedicu povećanje koeficijenta angažovanja, tako da će on biti

S h h

h

S s

T T T /9.37/

Kad se uzmu u obzir oba navedena povećanja koeficijenta angažovanja sredstava, ukupna suma angažovanih sredstava biće: S = ( + t + h) T = T /9.38/ gdje je h = povećanje koeficijenta angažovanja sredstava zbog produženja ciklusa an-gažovanja, a = stvarni koeficijent angažovanja sredstava, koji je jednak zbiru objek-tivno uslovljenog koeficijenta angažovanja i organizaciono uslovljenog povećanja zbog povećanih utrošaka preko objektivno uslovljenih i zbog organizaciono uslovljenog pro-dužavanja ciklusa angažovanja.

Ukupni izraz rentabilnosti. Ako se rekapitulira cijelo prethodno izlaganje o rentabilno-sti u ovom odjeljku, doći će do slijedećeg ukupnog izraza rentabilnosti:

c c cq q m m i i

t h

Q q C M m C I i CR

T

/9.39/

Ovaj izraz pokazuje ne samo strukturu elemenata od kojih zavisi rentabilnost već istovremeno ukazuje i na faktore koji uslovljavaju rentabilnost. Ti faktori su: stepen neiskorišćenja kapaciteta (q), odstupanje konkretnih nabavnih cijena od tržišnih cijena sopstvenog proizvoda

(qj), organizaciono uslovljeno povećanje trošenja materijala (m), odstupanje stvarnih nabavnih cijena od prosječnih, tržišnih cijena materijala (cm), organizaciono uslovljeno povećanje trošenja sredstava za rad (i), odstupanje stvarnih nabavnih cijena od prosječnih, tržišnih cijena sredstava za rad

(ci), povećanje sume angažovanih sredstava zbog povećanih troškova (t) i povećanje sume angažovanih sredstava zbog produženja ciklusa angažovanja

(h).

225

Saznanje o dejstvu svakog od tih faktora na veličinu stvarne rentabilnosti pruža širo-ke mogućnosti da se organizacionim uticanjem na te faktore u pozitivnom smjeru djeluje na povećanje rentabilnosti.

5. SADRŽAJ RENTABILNOSTI

U procesu proizvodnje prenosi se vrijednost sredstava za proizvodnju na novi proiz-

vod i stvara se nova, dodajna vrijednost. Realizacijom proizvoda naplaćuje se prenese-na vrijednost sredstava za proizvodnju i dohodak kao izraz društvenog priznanja oprav-danosti te proizvodnje. Na taj način stvaranjem dohotka uvećava se, oplođava vrijednost u reprodukciji.

Ako se veličina ostvarenog dohotka određene mezoekonomske organizacije posma-tra u odnosu na angažovane vrijednosti u toj proizvodnji, tj. ako se posmatra izraz renta-bilnosti R = D/S dobiće se uvid u to kako se vrijednost u njoj uvećavala, odnosno oplodi-la. Zato se na osnovu veličine rentabilnosti i zaključuje o sposobnosti određene ekono-mije da oplođava vrijednost.

Rentabilnost se izražava i odnosom ostvarenog viška vrijednosti (profita) i predujm-ljenog kapitala (angažovanih sredstava). To je, u stvari, profitna stopa. Međutim, kako je dohodak kao ekonomska kategorija izraz neto rezultata, rentabilnost se izražava odno-som dohotka i angažovanih sredstava.

Sposobnost određene ekonomije u oplođavanju vrijednosti zavisi kako od objektivnih tako i od organizacionih faktora, o čemu je u prethodnim tačkama govoreno.

6. RENTABILNOST IZRAŽENA PROFITNOM STOPOM

Posmatrano sa stanovišta preduzetnika, vlasnika kapitala koji je angažovan u ciklusu

reprodukcije datog preduzeća, rentabilnost se izražava profitnom stopom:

pf

RS

/9.40/

pri čemu je pf = iznos profita. Profit je izvedeni oblik rezultata reprodukcije u okviru dohotka:

pf = D - Dl /9.41/ Vlasnik kapitala, koji može biti akcionar ili inokosni preduzetnik, odnosno suvlasnik

datog preduzeća, zainterisovan je isključivo za što veći profit po jedinici uloženog kapita-la. Otuda je profitna stopa za njega pravi pokazatelj rentabilnosti.

Međutim, kada se preduzeće posmatra kao firma, odnosno kao organizacioni sistem čiju strukturu čine:

sredstva za proizvodnju, radni kolektiv,

upravljački organi i poslovne funkcije,

njegovo tekuće poslovanje i razvoj ne mogu se posmatrati samo u svjetlu ostvarivanja profita na kraći rok. Naime, vlasnici uloženog kapitala i upravljački organi preduzeća nastoje da steknu i očuvaju odgovarajuću poziciju na tržištu, da se afirmišu kvalitetom svojih proizvoda i da svoje preduzeće stalno razvijaju. A bitan uslov za ostvarenje ta-kvih ciljeva jeste kvalifikovani i motivisani radni kolektiv preduzeća, za čiji životni stan-dard su zainteresovani i upravljački organi i vlasnici uloženog kapitala. Na ovaj način obezbjeđuje se odanost radnika preduzeću i smanjuje se fluktuacija zaposlenih, čime se doprinosi većem uspjehu poslovanja. Zato su vlasnici kapitala i upravljački organi preduzeća zainteresovani ne samo za svoj profit nego i za veličinu ličnih dohodaka, odnosno zarada svojih radnika.

226

Visina ličnih dohodaka radnika, odnosno njihovih zarada ne može se posmatrati sa-mo kao element ulaganja u reprodukciju (Tl). Lični dohoci se moraju posmatrati i kao element rezultata. Tako, u uspješnijim preduzećima lični dohoci radnika su viši. Ovome treba dodati i ulogu sindikalnog organizovanja radnika, čime se obezbjeđuje da njihove zarade ne budu rezultat samo odnosa ponude i tražnje radne snage, što je slučaj sa cijenama ostala dva elementa proizvodnje - sredstava za rad i materijala.

U vezi s prethodnim, kao rezultat oplođavanja vrijednosti posmatra se kako profit, ta-ko i dohodak. Pri tome, dohodak je izvorna ekonomska kategorija, a profit je izvedena veličina pri raspodjeli dohotka kao neto rezultata reprodukcije.

7. SPROVOĐENJE PRINCIPA RENTABILNOSTI

Sprovođenje principa rentabilnosti u konkretnoj mezoekonomiji podrazumijeva pred-

uzimanje mjera koje utiču na visinu dohodka, odnosno profita i angažovanih sredstava, kako bi se eliminisalo odstupanje stvarnih od potrebnih angažovanih sredstava. S tim u vezi, potrebno je diferencirati te mjere na one koje se preduzimaju u tekućem periodu i na one u dinamici reprodukcije. Tako, na visinu dohotka i profita u tekućem periodu uti-če: obim proizvodnje, asortiman proizvoda, cijena proizvoda, utrošci sredstava za proiz-vodnju i radne snage, cijena sredstava za proizvodnju i zarada, stepen korišćenja kapa-citeta, razne organizacione mjere. Svakako, među navedenim visina cijene proizvoda je vrlo bitna za visinu dohotka i profita. Poznato je da se prodajna cijena proizvoda formira na tržištu na osnovu djelovanja ekonomskih zakona, prije svega, odnosa ponude i tra-žnje proizvoda.

Isto tako, visina troškova sredstava za proizvodnju i radne snage utiče na visinu do-hotka i profita, a time i na rentabilnost. Ovdje je važno pratiti visinu utrošaka i eventualna odstupanja ostvarenih utrošaka od prosječnih, pronaći uzrok povećanja, te preduzimati odgovarajuće mjere za njihovo svođenje na prosječan nivo. Često se u praksi određuju standardi utrošaka sredstava za proizvodnju i radne snage, pa se raznim mjerama plan-ske discipline, mjerama organizacije proizvodnje i sistemom nagrađivanja nastoji obez-bjediti maksimalna zainteresovanost i odgovornost radnika za kontrolu utroška.

Što se tiče angažovanih sredstava i njihove visine zna se da ne zavise od dužine vremena angažovanja i sume angažovanih vrijednosti po pojedinim fazama ciklusa re-produkcije. Svakako, ukoliko je vrijeme angažovanja sredstava kraće utoliko je visina angažovanih sredstava manja. U skladu s tim ovde je bitan i koeficijent obrta kao broj koji pokazuje koliko se puta sredstva obrnu u ciklusu reprodukcije. Ako je ovaj koeficijent veći, onda je potrebna manja suma angažovanih sredstava i obrnuto. Pored toga, važna je dužina vremena angažovanja sredstava i to je često područje gdje se preduzimaju razne organizacione mjere u cilju skraćenja vremena angažovanja sredstava.

V KONTROLA FUNKCIONISANJA POJEDINIH ELEMENATA POSLOVNOG SISTEMA PREDUZEĆA

Uspostavljanje i funkcionisanje organizacionog sistema zasniva se, prije svega, na

karakteristikama tehnološkog postupka, uz uvažavanje odnosa koji vladaju u njegovom okruženju. Zato je okosnica toga organizovanja uspostavljanje i funkcionisanje podsiste-ma proizvodnje kao osnovnog elementa mezoekonomskog sistema. Pri tome, organizo-vanje ostala dva elementa mezoekonomskog sistema uslovljeno je karakteristikama proizvodnje i mora se prilagođavati njenim zahtjevima. To se ispoljava, prije svega, u

227

potrebi obezbjeđenja kontinuiteta proizvodnje, odnosno funkcionisanja tehnološkog pod-sistema datog organizacionog sistema.

Tehnička podjela rada, koja je izvršena na prethodno pomenutim principima organi-zacije - jedinstva suprotnih interesa i jedinstva cilja - podrazumijeva i podjelu odgovorno-sti za funkcionisanje svakog od pojedinih elemenata mezoekonomskog sistema. A ta podjela odgovornosti ispoljava se u obavezi svakog od elemenata organizacione struk-ture toga sistema da funkcioniše uz sprovođenje ekonomskih principa reprodukcije, koji se svode na opšti zahtjev za ostvarivanje datog rezultata uz minimalna ulaganja eleme-nata proizvodnje - radne snage, sredstava za rad i materijala.

1. PODSISTEM PROIZVODNJE

Proizvodni sektor kao osnovni element organizacione strukture mezoekonomskog si-

stema odgovoran je, prema tehničkoj podjeli rada, za sprovođenje principa produktivno-sti, što se kontroliše mjerenjem po obrascu:

Q

PL

/9.42/

koji pokazuje sposobnost proizvođenja. ( Q = fizički obim proizvodnje, L = utrošci rad-ne snage).

Proizvodni sektor pokriva sferu proizvodnje, odnosno tehnološki podsistem odgovara za proizvodnju novog proizvoda (Q) u raspoloživim uslovima proizvodnje. Pri tome, od-govoran je i za trošenje elemenata proizvodnje naturalno izraženo, te se obrazac za kontrolu efikasnosti njegovog funkcionisanja proširuje na:

u

Q QE

L I M U

/9.43/

(Eu = ekonomičnost utrošaka elemenata proizvodnje, U = utrošci elemenata proizvod-

nje, a ostali simboli imaju isto značenje kao u prethodnim obrascima). Iz prethodna dva obrasca vidi se da tehnološki podsistem mezoekonomskog sistema

odgovara za element rezultata reprodukcije izražen u fizičkim jedinicama mjere, odno-sno njegovim upotrebnim kvalitetom. U nadležnosti toga podsistema jeste i trošenje ele-menata proizvodnje u njihovom naturalnom ispoljavanju kao određenih upotrebnih vrijednosti - utrošci radne snage (L), sredstava za rad (I) i materijala (M).

2. PODSISTEM RAZMJENE

Kako je tehnološki podsistem kao element organizacione strukture mezoekonom-

skog sistema okružen fazama procesa razmjene, to se i tržišni odnosi u nabavci materi-jalnih115 elemenata proizvodnje i prodaji gotovih proizvoda kvantitativno odražavaju na uspješnost poslovanja cijelog preduzeća. To se može izraziti sljedećim obrascem:

1q m i l s s

u m i l

Q C T T D D D D DCE

U C T T T T T

/9.44/

D Tl

115

Kako se radna snaga - taj specifični element proizvodnje - ne nabavlja na tržištu, njena "cijena" se for-mira u podsistemu upravljanja organizacionog sistema, odnosno određuje se odlukama upravljačkih or-gana i organizovanim nastupom radnika u okviru sindikata.

228

koji pokazuje akumulativnu sposobnost mezoekonomskog sistema. (Clj = cijena vlasti-tih proizvoda, T = troškovi elemenata proizvodnje, Cu = cijena elemenata proizvodnje), Dl = lični dohoci, Ds = dio viška vijednosti namijenjen za proširenu reprodukciju, D = dio viška vrijednosti namijenjen za opštu potrošnju.

Obrazac /9.44/ predstavlja prošireni izraz kvaliteta ekonomije u odnosu na pokazatelj produktivnosti (P), a obezbjeđuje kontrolu kvaliteta ekonomije i u podsistemu razmjene, odnosno u njegovim elementima - nabavnoj i prodajnoj fazi ciklusa reprodukcije, koji či-ne drugi element organizacione strukture mezoekonomskog sistema.

3. PODSISTEM FINANSIRANJA

Treći element organizacione strukture mezoekonomskog sistema predstavlja podsi-

stem finansiranja, čije funkcionisanje se ispoljava u obezbjeđivanju cirkulacije ekonom-skih vrijednosti i razmjene i omogućuje kontinuitet reprodukcionog trošenja elemenata proizvodnje u vidu njihovog pribavljanja za novac i ponovne metamorfoze gotovih proiz-voda u novčani oblik vrijednosti.

Kontrola ekonomske efikasnosti i u tom trećem elementu sistema industrijske organi-zacije ostvaruje se pomoću sljedećeg obrasca:

miC TDR

S T /9.45/

koji pokazuje sposobnost oplođavanja vrijednosti. (R = rentabilnost, D = dohodak, Tmi

= troškovi sredstava za proizvodnju, = koeficijent angažovanja sredstava). Kao što je prethodno rečeno, rentabilnost se može izraziti i profitnom stopom, što

predstavlja pokazatelj sposobnosti oplođavanja vrijednosti sa stanovišta vlasnika kapita-la.

Kako su obrascem /9.45/ obuhvaćeni svi elementi obrasca /9.44/ osim koeficijenta angažovanja () može se zaključiti da se obrascem:

1 T

S /9.46/

izražava efikasnost samog podsistema finansiranja. To, drugim riječima, znači da reci-pročna vrijednost koeficijenta angažovanja predstavlja pokazatelj efikasnosti podsiste-ma finansiranja, izražavajući brzinu cirkulacije vrijednosti u reprodukciji. Naime, kako koeficijent angažovanja () izražava dužinu ciklusa reprodukcije, predstavljenu relativ-no prema osnovnoj vremenskoj jedinici u oblasti privređivanja - godini - njegova reci-pročna vijednost pokazuje brzinu kruženja sredstava, odnosno broj njegovih obrtaja u jedinici vremena. Otuda, proizvođači imaju interes da skrate ciklus reprodukcije pojedi-nih dijelova vrijednosti predujmljenih u pribavljanje elemenata proizvodnje i ponovo deblokiranih prodajom proizvoda. Naime, duži ciklus reprodukcije sredstava uslovljava potrebu angažovanja veće vrijednosti za dati proces proizvodnje, a time i glavnu nega-tivnu posljedicu takvog ponašanja - kamatu na predujmljena sredstva.

229

Slika50. Međusobni odnos parcijalnih izraza kvaliteta mezoekonomskog sistema

Ovako posmatrano, kvalitet mezoekonomskog sistema izražava se parcijalnim poka-zateljima efikasnosti svakog od podsistema njegove organizacione strukture - tehnolo-škog, razmjenskog i finansijskog. To omogućuje da se kontroliše njegovo ponašanje u svakom od tih segmenata, odnosno da se utvrdi odgovornost za propuste, ili zasluge za uspješnost pojedinih nosilaca funkcija u organizacionoj podjeli rada. U tom smislu, svaki od podsistema ima svoje posebne zadatke u ciklusu reprodukcije, koji su međusobno podijeljeni po principu jedinstva suprotnih interesa. Tek na osnovu izraza ukupnog po-slovnog uspjeha koji je pokazatelj efikasnosti cijelog sistema, može se ocjeniti stepen ostvarivanja osnovnog ekonomskog principa reprodukcije - određeni rezultat uz minimal-no ulaganje u proces reprodukcije. To se obezbjeđuje sprovođenjem drugog organizaci-onog principa - jedinstva cilja.

Parcijalni pokazatelji kvaliteta mezoekonomskog sistema međusobno su vertikalno povezani i uslovljeni. To znači da je pokazatelj kvaliteta ekonomije jednog podsistema sadržan u pokazatelju drugog podsistema, uz odgovarajuće proširenje elementima re-zultata i ulaganja koji su relevantni za taj viši organizacioni nivo. Ovaj odnos može se i grafički predstaviti kao na slici 50.

230

Glava XI UKUPNI POSLOVNI USPJEH

I SVODNI IZRAZ KVALITETA EKONOMIJE

Mezoekonomski sistem, kao i svaki drugi dinamički sistem, ima svoje stanje. Ono iz-

ražava kvalitet sistema u određenom vremenskom presjeku. Taj kvalitet se kod raznih sistema na različite načine izražava: kod prirodnih sistema, jedinicama mjere odgovara-jućih prirodnih pojava; kod tehničkih sistema, jedinicama mjere prirodnih, odnosno teh-ničkih pojava; kod ekonomskih sistema, ekonomski relevantnim obilježjima bilo strukture ekonomskog sistema bilo njegovih ulaznih elemenata, bilo pak izlaznih elemenata.

1. IZRAŽAVANJE KVALITETA EKONOMIJE

Kvalitet mezoekonomskog sistema trebalo bi da bude izražen, u prvom redu, karak-

teristikama njegove strukture - karakteristikama elemenata iz kojih se on sastoji i karak-teristikama odnosa između tih elemenata. Kako ovi elementi, tako i odnosi između njih razlikuju se od jednog mezo-ekonomskog sistema do drugog. Ove razlike onemogućuju formulisanje jedinstvene metodologije izražavanja kvaliteta sistema. Otuda se taj kvalitet u mezoekonomiji izražava posredno - odnosima između elemenata izlaza i elemenata ulaza sistema.

Elementi izlaza sistema su: proizvod(Q), vrijednost proizvodnje (C) i dohodak (D), kao i izvedeni izraz rezultata - dobitak, odnosno profit.

Elementi ulaza sistema su: utrošci radne snage, (L), troškovi (T) i suma angažovanih sredstava (S).

Odnosi između bilo kog elementa izlaza i bilo kog elementa ulaza u bilo kom mezoe-konomskom sistemu izraz su njegovog kvaliteta, odnosno njegovog stanja; odnosi izme-đu svih elemenata izlaza i svih elemenata ulaza izraz su ukupnog mezoekonomskog kvaliteta.

Vremenski presjeci u kojima se zahtijeva kvalitet mezoekonomskog sistema, teorijski posmatrani, mogu da obuhvate bilo koju vremensku jedinicu mjere (godinu, mjesec, ne-djelju, dan, sat, sekundu). Ukoliko je manja ovakva vremenska jedinica, utoliko je veći nesklad između elemenata izlaza i elemenata ulaza sistema. Smisao ovoga nesklada je u tome da između izlaza i ulaza sistema u kratkoj vremenskoj jedinici (recimo, u jednoj sekundi) ne postoji uopšte međuzavisnost: izlazi u toj jedinici uslovljeni su ulazima u ne-koj prethodnoj jedinici. Ovaj nesklad se smanjuje povećanjem vremenske jedinice po-smatranja: ako je ta jedinica, recimo, godina, praktično se može pretpostaviti da su ele-menti izlaza u toj godini rezultat elemenata ulaza u istoj godini. Drugim riječima, ukoliko je duža vremenska jedinica posmatranja, utoliko je realniji izraz mezoekonomskog kvali-teta koji se bazira na odnosima između elemenata izlaza i elemenata ulaza.

S obzirom na to što je preduzeće dinamički sistem, njegov kvalitet će se mijenjati u sukcesiji perioda. U svakom od tih sukcesivnih perioda mijenjaće se odnos između ele-menata izlaza i elemenata ulaza, zbog stalnog mijenjanja i jednih i drugih elemenata.

Promjena ovoga odnosa u dinamici izražava dinamiku mezo-ekonomskog kvaliteta, odnosno dinamiku kvaliteta mezoekonomskog sistema. Kriterijumi ocjene te dinamike kvaliteta leže u osnovnim ekonomskim principima (pravilima) po kojima treba da se upravlja mezoekonomski sistem da bi bio što više efikasan. Kako je osnovni ekonomski

231

princip: ostvariti maksimalne rezultate (izlaze) minimalnim ulaganjima (ulazima), mezo-ekonomski kvalitet raste kad se taj raspon povećava, a opada, kad se raspon smanjuje. Ovo, razumije se, pod pretpostavkom da je razlika između izlaza i ulaza veća od 0, što po pravilu jeste.

Poslovni uspjeh je razlika između kvaliteta mezoekonomskog sistema dvaju različitih perioda (sukcesivnih ili na preskok). Budući da se i u jednom i u drugom periodu koji se upoređuju, kvalitet sistema izražava odnosom između elemenata izlaza i elemenata ula-za, dinamika poslovnog uspjehaje ustvari izraz dinamike odnosa između izlaza mezoe-konomskog sistema i ulaza toga sistema u sukcesiji vremenskih perioda.

Kako izlazi tako i ulazi mezoekonomije predstavljaju mjerljive kategorije - kategorije koje se mogu kvantitativno izraziti. Otuda i poslovni uspjeh ima svoj kvantitativni izraz.. Njegova dinamika je kvantitativni izraz dinamike razlika između izlaza i ulaza sistema u sukcesiji vremenskih perioda.

2. POSLOVNI USPJEH KAO KVANTITATIVNI IZRAZ

KVALITETA EKONOMIJE Navedeni izrazi produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti jesu izrazi kvaliteta me-

zoekonomije, jer predstavljaju odnose između rezultata (izlaza) i ulaganja (ulaza). Pre-ma tome, dinamika ovih izraza je kvantitativni izraz promjena mezoekonomskog kvalite-ta, a to znači kvantitativni izraz poslovnog uspjeha.

Otuda, ako izrazi produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti predstavljaju kvalitet mezoekonomskog sistema u periodu I, tada će kvantitativni izraz poslovnog uspjeha ostvarenog od perioda I do perioda II biti:

IIlk

1P =

1± L /10.1/

pri čemu je

LL

L

K

K

K

Klkl

q

l

q

1

11

1

11 /10.2/

IItk

1E =

1± T /10.3/

pri čemu je

TT

T

K

K

K

Ktkt

q

t

q

1

11

1

11 /10.4/

tk

IIβ th

D± D

TR =β + β

/10.5/

pri čemu je

DD

T

K

Ktkd

q

1

11 /10.6/

ths

t

ST

KK

11

1 /10.7/

232

U prethodnim formulama je: PII = produktivnost u periodu II; Llk = objektivno uslovlje-

na promjena utrošaka radne snage po jedinici rada; L = objektivno potreban rad u perio-du I; Kl = koeficijent promjene utrošaka radne snage od perioda I do perioda II; Kq = koe-ficijent promjene obima proizvodnje od perioda I do perioda II; EII = ekonomičnost u peri-odu II; Ttk = objektivno uslovljena promjena troškova po jedinici cijene koštanja (T) od perioda I do perioda II: T = objektivno uslovljena cijena koštanja (ukupni troškovi); Kt = koeficijent promjene troškova od perioda I do perioda II: Dtk = objektivno uslovljena pro-mjena dohotka po jedinici cijene koštanja (T) od perioda I do perioda II; D = dohodak u periodu I: Kd = koeficijent promjene dohotka od perioda I do perioda II; th= objektivno

uslovljena promjena koeficijenta angažovanja () od perioda I do perioda II; S = prosječ-na suma angažovanih sredstava u periodu I; Ks = koeficijent promjene prosječne sume angažovanih sredstava od perioda I do perioda II.

U prethodno iznesenom, formule /10.2/ (PII), /10.3/ (EII) i /10.4/ (RII) ne označavaju samo promjene produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti od perioda I do perioda II već su one istovremeno i izraz promjena mezoekonomskog kvaliteta. Pomoću njih su te promjene i kvantificirane. S obzirom na to što su one izraz dinamike kvaliteta, trebalo bi istovremeno da izražavaju poslovni uspjeh mezoekonomskog sistema u periodu II u od-nosu na period I.

Navedenim formulama iskazan je zaista poslovni uspjeh - svakom od njih parcijalno, sagledavan kroz elemente izlaza i ulaza koje ta formula obuhvata. U formuli PII (produk-

tivnost) to su: količina proizvoda (Q) i utrošci radne snage (L); u formuli EII (ekonomič-

nost) to su: dohodak (D) i angažovana sredstva (S). Ako su promjene () u imenitelju navedenih formula pozitivne (+), poslovni uspjeh

mezoekonomskog sistema je negativan : ako su one negativne (-), poslovni uspjeh si-stema je pozitivan. Obrnuto je sa promjenama u brojitelju formule /9.50/ (RII): ako je tu

promjena () pozitivna (+), poslovni uspjeh je pozitivan; ako je ona negativna (-), poslov-ni uspjeh je negativan.

Međutim, ove promjene su najčešće mješovite. Drugim riječima, mezo-ekonomski kvalitet u dinamici najčešće ima divergentna kretanja: produktivnost raste, a ekonomič-nost opada; ili produktivnost i ekonomičnost rastu, rentabilnost opada; ili pak, produktiv-nost i rentabilnost rastu, a ekonomičnost opada, itd.

Ukupni poslovni uspjeh mezoekonomskog sistema nije prost zbir parcijalnih poslov-nih uspjeha izraženih formulama produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti. Jedinice veličina koje se u tom formulama mijenjaju imaju različitu ekonomsku težinu. Već zbog samog toga, prost zbir promjena dao bi nerealnu sliku promjene ukupnog poslovnog uspjeha. Na drugoj strani, takav zbir ni matematički nije izvodljiv jer se radi o kvalitativno različitim promjenama, te se one izražavaju različitim jedinicama mjere: promjene utro-šaka radne snage (Llk), časovima rada; promjene troškova (Ttk); promjene angažovanih sredstava ( th), takođe novčanim iznosima, ali su ti iznosi kvalitativno nešto drugo no što su iznosi troškova; promjene dohotka (Dtk), takođe novčanim iznosima, ali su ovi kvalitativno nešto drugo no što su oni koji izražavaju promjene sume angažovanih sred-stava.

Zbog navedenih divergentnih kretanja parcijalnih mezoekonomskih kvaliteta (produk-tivnosti, ekonomičnosti, rentabilnosti) i zbog toga što elementi kroz koje dolaze do izra-žaja te promjene predstavljaju ekonomski kvalitativno različite kategorije, potrebno je na-ći druga rješenja za izražavanje ukupnog poslovnog uspjeha, koja nisu prost zbir nave-denih parcijalnih izraza promjene mezoekonomskog kvaliteta (PII, EII i RII). Načelno gle-dano, ta druga rješenja mogu biti:

233

ili konstruisanje potpuno nove formule koja bi, izražavanjem promjena u odnosima između svih izlaznih elemenata mezoekonomskog sistema, na jednoj strani, i svih ulaznih elemenata, na drugoj strani, izražavala dinamiku poslovnog uspjeha;

ili uzimanje kao osnove jedne od navedenih formula (PII, EII, RII), s tim što bi se

izlazni i ulazni elementi, iskazani u preostalim dvjema formulama, preveli na eko-nomske ekvivalente baznog elementa obuhvaćenog odabranom formulom kao osnovicom.

U metodološkom rješenju izraza (formule) poslovnog uspjeha mezoekonomskog si-stema u ovom izlaganju uzeta je druga varijanta. Naime, uzet je izraz produktivnosti (PII) kao baza za iskazivanje ukupnog poslovnog uspjeha. Za razliku od rentabilnosti

(RII), koja operiše i sa izlaznim i sa ulaznim elementima, izraz produktivnosti obuhvata

samo jedan ulazni element - radnu snagu (L) - i samo jedan izlazni element - proizvod (Q). Ako se jedan uzme kao konstanta, drugi ostaje kao zavisno promjenljiva.

Ako se pođe od kompleksa produktivnosti kao baze za izražavanje poslovnog uspje-ha, tj. za izražavanje promjena mezoekonomskog kvaliteta od perioda I do perioda II, taj kvalitet je ravan:

P

L

LIq

l

1

1 /10.8/

dok je on u periodu II

IIlk

1P =

1± L /10.9/

pri čemu je ovo istovremeno i parcijalni poslovni uspjeh perioda II sagledavan kroz kompleks produktivnosti. U prethodnom obrascu poslovni uspjeh mjeren je promjenom (Llk) utroška radne snage (L(l)) po jedinici proizvoda (L(q)). Pri tome, i radna snaga i pro-izvod mjere se istom mjernom jedinicom (časovima rada - L ), zbog čega je u počet-nom periodu L(l) = L(lj).

Poslovni uspjeh, odnosno promjene mezoekonomskog kvaliteta od perioda I do peri-oda II, može se mjeriti i na taj način da se kao mjerna jedinica (kao konstanta) uzme po-četni rad L(l) i da se na njega projektuju promjene obima proizvodnje (L(q)). U tom sluča-ju, parcijalni poslovni uspjeh, odnosno parcijalna promjena mezoekonomskog kvaliteta, pod dejstvom kompleksa produktivnosti, biće:

qkII qk

1± LP = = 1± L

1 /10.10/

pri čemu je, za razliku od obrasca /9.28/:

LL

L

K

K

K

Kqkq

l

q

l

1

11

1

11 /10.11/

gdje je: Lqk = promjena količine proizvoda po jedinici rada potrebnog od perioda I do

perioda II. Izraz PII = 1 Lqk predstavlja produktivnost u periodu II, a on je istovremeno i parci-

jalni izraz poslovnog uspjeha perioda II, posmatranog sa stanovišta kompleksa produk-tivnosti. Da bi on bio kompletan izraz poslovnog uspjeha, potrebno je dopuniti ga korek-tivima poslovnog uspjeha prouzrokovanim promjenama ekonomičnosti i promjenama rentabilnosti. Drugim riječima, potrebno je dobiti kvantitativni izraz ukupnog poslovnog uspjeha u smislu slijedeće jednačine: PerII = 1 LqkEIIRII /10.12/

234

gde: EII označava promjenu ekonomičnosti od perioda I do perioda II, a RII označa-

va promjenu rentabilnosti u istom razdoblju. Međutim, izraz /10.12/ je matematički neupotrebljiv. Veličine EII iRII su ekonomski

nedefinisane i, prema tome, nisu saberive s veličinom Lqk koja kao što je rečeno, pred-

stavlja objektivno uslovljenu promjenu obima proizvodnje po jedinici početno potrebnog rada. Da bi taj izraz mogao matematički da se koristi, potrebno je njegove nedefinisane veličine ekonomski definisati i svesti ih na ekvivalent veličine Lqk, s kojom ove treba da

se saberu.

II SVOĐENJE PROMJENA ELEMENATA ULAZA I IZLAZA NA EKVIVALENTE

Ako se u smislu formule /10.10/ rad (L(l)) uzme kao mjerna konstanta (etalon), onda

tom konstantom: treba izmjeriti promjene svih elemenata izlaza i svih elemenata ulaza, svesti sve te promjene na zajednički imenitelj (ekonomski ekvivalent) i početnom stanju (PI = 1) dodati promjene elemenata izlaza, pa

od ovoga zbira oduzeti promjene elemenata ulaza. Ovako dobijen saldo izlaznih i ulaznih promjena mezoekonomskog kvaliteta treba da

predstavlja poslovni usjpeh perioda II. Izlazni elementi mezoekonomskog sistema jesu: količina proizvoda (Q) i vrijednost

proizvodnje (C). S obzirom na to što je promjena količine proizvoda već zahvaćena pret-hodnim obrascem /10.12/ (Lqk), potrebno je početnom stanju dodati samo još promjenu

vrijednosti kao izlaznog elementa. Ulazni elementi u mezoekonomski sistem jesu: radna snaga (L), troškovi (T) i anga-

žovana sredstva (S). S obzirom na to što je radna snaga (L), prema prethodnom kon-ceptu, uzeta kao konstanta (etalon), za pomenutu operaciju saldiranja potrebno je izvrši-ti samo odbijanje promjena troškova (T) i promjene sume angažovanih sredstava (S), da bi se dobio konačni saldo kao izraz ukupnog poslovnog uspjeha.

Po svojoj ekonomskoj suštini i elementi mezoekonomskog sistema i elementi ulaza tog sistema jesu elementi preobraženog ljudskog rada u procesu proizvodnje ili procesu razmjene. Proizvod (Q), kao rezultat proizvodnje, jeste tehnički uobličen minuli i živi rad u konkretnom procesu proizvodnje. Vrijednost proizvodnje kao rezultat jeste takođe pre-nijeti minuli i dodati živi rad u istom tom procesu proizvodnje. Troškovi kao element ula-za sistema, jesu vrijednosni izraz utrošaka sredstava za proizvodnju i utrošaka radne snage, a to opet znači utrošaka minulog i živog rada. Najzad, suma angažovanih sred-stava kao element ulaza sistema, predstavlja opet vrijednosni izraz akumuliranog minu-log rada (poslovni fond) koji kruži u procesu reprodukcije da bi se održao kontinuitet to-ga procesa.

Ako pretpostavimo da se svi ovi izlazni i ulazni radovi, koji se pojavljuju u različitim funkcijama i različitim oblicima u dinamici mezoekonomskog sistema, mogu svesti na zajednički imenitelj, oni tada postaju zbrojivi. Dodavanjem izlaznih elemenata početnom stanju (Pl = 1) i oduzimanjem ulaznih elemenata od tako dobijenog zbira, dobija se slije-

deći saldo izlazno-ulaznih promjena od perioda I do perioda II, koji predstavlja poslovni uspjeh mezoekonomskog sistema u periodu II: PerII = 1 + Lqk + Cl - TI - SI /10.13/

235

U navedenoj formuli veličina Lqk, koja predstavlja promjenu obima proizvodnje po je-

dinici rada, kvantitativno posmatrana, jeste radni izraz, jer je količina proizvoda, kao što je ranije objašnjeno, iskazana potrebnim radom (normativima rada). Da bi se ona mogla sabrati s ostalim sabircima u formuli /10.13/, potrebno je i te sabirke iskazati jedinicama rada, što je u navedenoj formuli samo pretpostavljeno. Naime, samo je pretpostavljeno da je: Cl = radni ekvivalent promene vrijednosti proizvoda; Tl = radni ekvivalent pro-

mjene troškova; Sl = radni ekvivalent promjene sume angažovanih sredstava.

Izraz /10.13/ matematički biće upotrebljiv: ako ove tri veličine, umjesto pretpostavke, stvarno budu radni ekvivalent, i ako se ovako utvrđeni radni ekvivalenti projiciraju na jedinicu potrebnog rada kao

konstantu i unesu na odgovarajuća mjesta u obrazac /10.13/. Veličina Cl iz obrasca /10.13/ označava promenu vrijednosti, odnosno promjenu

ukupnog prihoda. S obzirom na to što je dohodak ravan ukupnom prihodu umanjenom za troškove materijalne reprodukcije (D = C - Tmi), promjena ove veličine (Cl) je u sušti-

ni promjena dohotka: ako ona poraste uz neizmjenjene troškove materijalne reprodukci-je (Tmi), dohodak se u istom iznosu smanjuje.

Ovako nastalu promjenu dohotka (Cl = Dl) moguće je pretvoriti u radni

ekvivalentdiobom te promjene iznosom dohotka po jedinici rada, koji je ravan:

n n

dlni= 1 i= 1

D = D L /10.14/

gdje je: Ddln = prosječan dohodak po jedinici rada i

n

1D = ukupan nacionalni dohodak;

i

n

1L = ukupni društveni rad u periodu za koji se iskazuje ukupni nacionalni dohodak (

i

n

1 D.)

Ako se izvrši dijeljenje promjene dohotka nastale u navedenom smislu zbog promje-ne tržišnih cijena proizvoda (CI) dohotkom po jedinici rada (Ddln), dobiće se slijedeći

radni ekvivalent (Lc) te promjene:

lc

dln

ΔCΔL =

D /10.15/

S obzirom na to što je dohodak ravan razlici između ukupnog prihoda i troškova mate-rijalne reprodukcije (D = C - Tmi), ti troškovi su u stvari negativna vrijednost dohotka:

ako oni rastu, dohodak opada u obrnutoj proporciji; ako oni opadaju, dohodak raste u obrnutoj proporciji. Iz ovoga slijedi metodološki zaključak da je svaku promjenu troško-va materijalne reprodukcije (Tmi) moguće pretvoriti u radni ekvivalent dijeljenjem te

promjene (Tmi) dohotkom po jedinici rada (Ddln):

mitmi

dln

Δ TΔ L =

D /10.16/

gdje je: Ltmi = radni ekvivalent promjene troškova materijalne reprodukcije (Tmi).

Angažovana sredstva kruže u reprodukciji, obavljaju svoju funkciju održavanja konti-nuiteta procesa reprodukcije i pri tome mijenjaju (transformišu se) svoje pojavne oblike.

236

Jedna od tih transformacija jeste i njihovo trošenje. U onoj mjeri u kojoj se utroše, ona djeluju na poslovni uspjeh kao trošak na način kako je to izloženo u prethodnoj tački.

Međutim, angažovana sredstva djeluju na poslovni uspjeh i samim svojim prisu-stvom, svojom blokiranošću: suma koja je, recimo, angažovana u materijalu u skladištu i čeka na proizvodnju, ne može biti korišćena za nove kupovine. Za ovo je potrebno uno-siti u preduzeće nova novčana sredstva, ukoliko ih ono ima. Ovo dejstvo angažovanosti na poslovni uspjeh ipak je kvantitativno potpuno različito od dejstva trošenja. Angažova-na suma u materijalnom obliku, kad pređe u novčani oblik, biće ponovo univerzalno ras-položiva.

Zbog toga što angažovanost smanjuje stepen raspoloživosti sredstava, društvo tome ograničavajućem faktoru u praktičnom ekonomskom životu daje određenu težinu. Ova težina se ispoljava visinom kamate koja se plaća na kredite, odnosno koja se može do-biti za sopstvena novčana sredstva kad se ustupe na korišćenje drugima. Logika visine kamate počiva na većoj ili manjoj oskudici novčanih sredstava: ako je oskudica veća i kamate će biti veće i obrnuto. A oskudica se povećava s povećanjem angažovanih sred-stava u društvenim razmjenama.

S obzirom na to što se kamata plaća iz poslovnog prihoda, ona je po svojoj ekonom-skoj sadržini dio dohotka. Iz ovoga slijedi metodološki zaključak: da je kamata, koja se plaća na angažovana sredstva (ili može biti naplaćena za

sopstvena pozajmljena sredstva) ekvivalent angažovanosti sredstava: s poveća-njem angažovane sume ona raste; sa smanjenjem te sume ona opada;

da plaćenu kamatu na tuđa sredstva (ili moguću kamatu na sopstvena sredstva) kao dio dohotka treba metodološki tretirati na isti način kao i ostali dio dohotka.

Prema tome, promjenu sume angažovanih sredstava (S) možemo pretvoriti u radni ekvivalent pretvaranjem kamate na tu sumu sredstava u radni ekvivalent. Ako je ka-matna stopa (%) ravna Kr i ako je promjena sume angažovanih sredstava ravna S,

tada će promjena kamate na promjenjenu sumu angažovanih sredstava biti ravna: SKr. Ako se ova promjena kamate podijeli dohotkom po jedinici rada (Ddln), dobiće

se slijedeći radni ekvivalent promjene sume angažovanih sredstava:

rs

dln

Δ S KΔ L =

D /10.17/

gdje je: (Ls) = radni ekvivalent promjene sume angažovanih sredstava od perioda I

do perioda II. Radni ekvivalent promjene dohotka (formula /10.15/ ), promjene troškova (formula

/10.16/) i promjene angažovanih sredstava (formula /10.17/) izraz su poslovnog uspjeha, ali oni se, u toj formi, ipak ne mogu unijeti u obrazac /10.10/ da bi se izrazio ukupan po-slovni uspjeh perioda II. Ovo zbog toga što je u obrascu /10.10/ promjena rada (Lqk) is-

kazana po jedinici rada, dok su radni ekvivalenti iz obrazaca /10.15/, /10.16/ i /10.17/ is-kazani u ukupnom iznosu. Da bi ti radni ekvivalenti mogli da se saberu s veličinom Lqk

(po jedinici rada!) iz obrasca /10.10/, potrebno je desnu stranu jednačine u obrascima /10.15/, /10.16/ i /10.17/ projicirati na jedinicu rada.

Drugim riječima, da bi se dobio izraz ukupnog poslovnog uspjeha na bazi obrasca /10.10/, u njega je potrebno unijeti radne ekvivalente po jedinici rada promjena: dohotka kao izlaznog elementa, iz obrasca /10.15/; troškova materijalne reprodukcije kao ula-znog elementa, iz obrasca /10.16/i angažovanih sredstava kao ulaznog elementa, iz obrasca /10.17/. Pri tome, izlazne elemente treba dodati početnom stanju, a ulazne tre-ba oduzeti od toga stanja.

237

Metodološka riješenja ovih korektiva poslovnog uspjeha ekvivalentima dohotka, tro-škova materijalne reprodukcije i sume angažovanih sredstava data su u narednim odjelj-cima.

III UTICAJ PROMJENA ELEMENATA PRODUKTIVNOSTI NA POSLOVNI USPJEH

U kompleksu produktivnosti poslovni uspjeh menjaće se objektivno pod dejstvom:

prelaska iz jedne zone obima u drugu (1), ili izmjene proizvodne snage rada (2).

(1) Pri prelasku iz jedne zone obima u drugu, obim proizvodnje po jedinici rada mije-nja se, ali ne srazmjerno ukupnoj promjeni obima (relativno fiksne promjene obima). Ako stanje poslovnog uspjeha u periodu I označimo sa 1, tada je stanje poslovnog uspjeha u periodu II ravno: PzII = 1 + L zqk /10.18/ gdje je:

qzzqk

l

1± KL = - 1

1+ K /10.19/

a ovdje je: Lzqk = promjena obima proizvodnje po jedinici rada prouzrokovana prela-

skom iz jedne zone obima proizvodnje u drugu; Kqz = koeficijent promjene obima pro-

izvodnje; Kl = koeficijent promjene utrošaka radne snage od perioda I do perioda II.

(2) Izmjene proizvodne snage rada (objektivnog učinka u proizvodnji po jedinici rada) najčešće su posljedica promjena tehničkih () faktora. Pri uvođenju nove tehnike u proiz-vodnju, tehnička opremljenost rada obično se mijenja, a mijenja se i radni učinak, što znači da se mijenja i poslovni uspjeh. Ako poslovni uspjeh u periodu I označimo sa 1, on će u periodu II biti: P II = 1 + L qk /10.20/ gdje je

q ττ qk

l

1± KL = - 1

1± K /10.21/

a ovdje je Lqk = promjena obima proizvodnje po jedinici rada prouzrokovana izmje-

nom proizvodne snage rada; Kq = koeficijent promjene obima proizvodnje od perioda I

do perioda II; Kl = koeficijent promjene utrošaka radne snage u istom vremenu.

Ako se navedene dvije vrste objektivno uslovljenih promjena poslovnog uspjeha u periodu II saberu, dobiće se: PzII = 1 + Lzqk + Lqk /10.22/

Objektivne mogućnosti proizvodnje ostvarivale bi se samo u idealnom slučaju, koji se praktično skoro nikad ne dostiže. Po pravilu, dio mogućnosti, odnosno dio kapaciteta, uvijek ostaje neiskorišćen zbog organizacione nesavršenosti radnika i kolektiva u cjelini. Pod dejstvom ovih subjektivnih smanjenja iskorišćenja mogućeg kapaciteta, poslovni uspjeh se takođe smanjuje. Ako se objektivno mogući poslovni uspjeh u periodu II ozna-či sa 1 i ako su gubici proizvodnje prouzrokovani dejstvom subjektivnih faktora ravni lq,

tada će poslovni uspjeh u tome periodu biti:

238

PII = 1 + lqkII /10.23/ gdje je:

qIIqkII

l

lL =

(1± K ) L /10.24/

a ovdje je: lqII = smanjenje obima po jedinici rada ispod punog korišćenja kapaciteta u

periodu II; lqkII = ukupno smanjenje obima proizvodnje u periodu II, izraženo u časovi-

ma potrebnog rada; Kl = koeficijent promjene utrošaka radne snage od perioda I do

perioda II; L = objektivno potrebni utrošci radne snage u periodu I.

IV UTICAJ PROMJENA ELEMENATA EKONOMIČNOSTI NA POSLOVNI USPJEH

Dinamika ekonomičnosti će djelovati na poslovni uspjeh promjenama troškova. Ove

mogu biti: T = f(T, Tc, tu, tc) /10.25/

gdje je: T = zbir svih - objektivno i subjektivno uslovljenih promjena troškova; T = promjene troškova objektivno uslovljene dejstvom izmjenjenih tehničkih faktora u pro-izvodnji (nova oprema, nova tehnologija, nova tehničko-organizaciona riješenja); Tc

= promjena troškova objektivno uslovljena promjenom tržišnih cijena sredstava za pro-izvodnju (poskupljenje ili pojeftinjenje sirovina); tu = promjena troškova subjektivno

uslovljena trošenjima u proizvodnji većim od objektivno nužnih; tc = promjena troško-

va subjektivno uslovljena odstupanjem konkretnih nabavnih od prosječnih tržišnih cije-na sredstava za proizvodnju.

Izmjena tehničke opreme, tehnološkog procesa i tehničko-organizacione konstitucije proizvodne jedinice (odjeljenja, pogona, preduzeća) dovodi po pravilu do objektivno uslovljene promjene troškova po jedinici rada. Naime, izmjenom tehničke opreme, mije-nja se ukupna suma osnovnih sredstava (vrijednosti nabavljenih novih mašina). Mijenja se i kapacitet, zatim obim proizvodnje, vrijednost proizvodnje i sl., ali obično ne sra-zmjerno promjenama vrijednosti osnovnih sredstava. Zbog te razlike, troškovi za rad (amortizacija), kao dio novih ukupnih osnovnih sredstava, povećaće se ili smanjiti po je-dinici rada.

Nova tehnička oprema (nova sredstva za rad) povlači po pravilu i nove utroške mate-rijala (materijal za održavanje, eventualno druge vrste ili dodajne vrste sirovina), što mijenja i troškove materijala po jedinici rada.

Postupak korišćenja nove opreme, a posebno slučajevi sprovođenja nove tehnologi-je i tehnoloških inovacija, ima za posljedicu promjenu troškova rada po jedinici rada. Ova promjena je takođe indirektno uslovljena promjenom tehničkih faktora u proizvodnji (opreme i tehnologije).

Kao rezultat navedenih promjena troškova sredstava za rad (amortizacije), materijala i rada, nastalih pod dejstvom izmjenjenih tehničkih faktora u proizvodnji, dolazi do slije-deće objektivne promjene poslovnog uspjeha u periodu II u odnosu na poslovni uspjeh perioda I, za koji se pretpostavlja da je ravan 1: PeII = 1 + L tk /10.26/ gdje je:

239

LT

L D

K

Ktkd

t

e

ln

1

11 /10.27/

a ovdje je Ltk = radni ekvivalent objektivno uslovljene promjene troškova prouzroko-

vane izmjenom tehničkih faktora u proizvodnji T = troškovi tehničkih faktora proizvod-nje u periodu I; Kt = koeficijent promjene troškova tehničkih faktora proizvodnje od pe-rioda I do perioda II; L = objektivno potrebni utrošci radne snage u periodu I; Ddln =

dohodak po jedinici rada; Kl = koeficijent promjene utrošaka radne snage od perioda I

do perioda II. Izmjenom tržišnih cijena sredstava za proizvodnju (sredstva za rad i materijala) tro-

škovi će se mijenjati u istom smjeru i u istoj proporciji. Ovo će uticati na dinamiku poslov-nog uspjeha. Ako se uzme da je taj poslovni uspjeh u periodu I bio ravan 1, pod dej-stvom ovih promjena troškova, on će u periodu II biti: PecII = 1 L ctk /10.28/ gdje je:

c tcctk

dln l

T 1 KL 1

L D 1 K

/10.29/

a ovdje je: Lctk = radni ekvivalent objektivno uslovljene promjene troškova sredstava

za proizvodnju pod dejstvom promjene njihovih tržišnih cijena; Tc = troškovi sredstava

za proizvodnju u periodu I; Ktc = koeficijent promjene troškova sredstava za proizvod-

nju; L = potreban rad u periodu I; Ddln = dohodak po jedinici rada; Kl = koeficijent pro-

mjene objektivno uslovljenih utrošaka radne snage od perioda I do perioda II. Poslovni uspjeh mijenjaće se pod dejstvom subjektivnih faktora na troškove: kao po-

sljedica povećanja utrošaka elemenata proizvodnje (1), ili kao posljedica odstupanja konkretnih nabavnih od prosječnih tržišnih cijena sredstava za proizvodnju (2).

(1) Ako se pretpostavi da je poslovni uspjeh perioda I ravan 1 (što je samo pretpo-stavka, jer je on i u tome periodu bio smanjen pod dejstvom subjektivnih faktora), on će da se smanji u periodu II, zbog subjektivno uslovljenog povećanja utrošaka, i biće: PeuII = 1 - l tukII /10.30/ gdje je:

tuIItukII

I dln

ll =

(1± K ) L D /10.31/

a ovdje je: ltukII = radni ekvivalent troškova subjektivno uslovljenih povećanim troše-

njem u periodu II, projiciranih na jedinicu rada; ltuII = ukupni troškovi subjektivno uslo-

vljeni povećanim trošenjem elemenata proizvodnje u periodu II; KI = koeficijent pro-

mjene utrošaka radne snage od perioda I do perioda II; L = potreban rad u periodu I; Ddln = dohodak po jedinici potrebnog rada.

(2) Pod dejstvom subjektivnih faktora, konkretne nabavne cijene sredstava za proiz-vodnju odstupaće naviše ili naniže u odnosu na njihove prosječne tržišne cijene. One će djelovati na poslovni uspjeh u obrnutoj proporciji. Ako se pretpostavi da je ovaj u periodu I bio ravan 1, tada će on, pod dejstvom ovih odstupanja konkretnih od prosječnih tržišnih cijena sredstava za proizvodnju u periodu II, biti: PeucII = 1 - l tckII /10.32/ gdje je:

240

tcIItckII

I dln

lL =

(1± K ) L D /10.33/

a ovdje je: ltckII= radni ekvivalent subjektivno uslovljenog odstupanja nabavne od pro-

sječne tržišne cijene sredstava za proizvodnju po jedinici rada u periodu II, ltcII = iznos

ukupnih troškova subjektivno uslovljenih odstupanjem konkretnih nabavnih od prosječ-nih tržišnih cijena sredstava za proizvodnju u periodu II; ostali simboli imaju isto zna-čenje kao i u formuli /10.31/.

V UTICAJ PROMJENA ELEMENATA RENTABILNOSTI NA POSLOVNI USPJEH

S obzirom na to što je dohodak ravan ukupnom prihodu umanjenom za troškove ma-

terijalne reprodukcije (D = C - Tmi), on će se mijenjati:

bilo zbog promjena ukupnog prihoda (C), bilo zbog promjena troškova materijalne reprodukcije (Tmi).

Dejstvo ovih posljednjih, to jest dejstvo promjena troškova materijalne reprodukcije, zahvaćeno je u prethodnom odjeljku kao dejstvo promjena ekonomičnosti na poslovni uspjeh. Ovde je, uslijed toga, potrebno obuhvatiti samo dejstvo promjena ukupnog pri-hoda na dohodak, a preko njega na poslovni uspjeh.

Te promjene su: C = f (C, c) /10.34/

Dohodak će se mijenjati pod dejstvom objektivno uslovljenih promjena tržišnih cijena (C) sopstvenih proizvoda; sa njihovim porastom, dohodak će da raste u istoj proporciji, a sa njihovim opadanjem, on će da opada u istoj proporciji. U istom smjeru i istom smi-slu on će djelovati i na dinamiku poslovnog uspjeha.

Pod dejstvom odstupanja prodajnih cijena sopstvenih proizvoda od njihovih prosječ-nih tržišnih cijena (c), dohodak će da se povećava ili smanjuje, a u istom smjeru i na isti način će da se mijenja i poslovni uspjeh.

Prosječna suma angažovanih sredstava mijenjaće se takođe u dinamici reprodukcije, i to: kao posljedica objektivno uslovljenih promjena troškova i ciklusa angažovanja

(S); kao posljedica subjektivno uslovljenih troškova (st) i

kao posljedica subjektivno uslovljenog produžavanja ciklusa reprodukcije (sh).

Drugim riječima, promjene prosječne stvarne sume angažovanih sredstava su: S = f (S, st, sh) /10.35/

Ako je poslovni uspjeh u periodu I bio ravan 1, tada će on, pod dejstvom promjene tr-žišnih cijena sopstvenih proizvoda, biti: PrcII = 1 + Lck /10.36/ gdje je:

cck

dln l

1 KCL 1

L D 1 K

/10.37/

pri čemu je PrcII = poslovni uspjeh perioda II uslovljen promjenama tržišnih cijena sop-

stvenih proizvoda, Lck = radni ekvivalent promjene tržišnih cijena sopstvenih proizvo-

241

da po jedinici rada; C = tržišna cijena (ukupni prihod) sopstvenih proizvoda u periodu I; Kc = koeficijent promjene tržišne cijene (ukupnog prihoda) od perioda I do perioda II; L

= potreban rad u periodu I; Ddln= dohodak po jedinici potrebnog rada; Kl= koeficijent

promejne utrošaka radne snage od perioda I do perioda II. Ako je poslovni uspjeh perioda I bio 1 i ako su se poslije toga desile objektivne pro-

mjene angažovanih sredstava, tada će u periodu II poslovni uspjeh biti PrsII = 1 + Lsk /10.38/ gdje je:

LSK

L D

1 K

1 Kskr

dln

s

l

1 /10.39/

pri čemu je: PrsII = poslovni uspjeh u periodu II uslovljen objektivnim promjenama pro-

sječne sume angažovanih sredstava; Lsk = radni ekvivalent objektivno uslovljene pro-

mjene prosječne sume angažovanih sredstava po jedinici rada; S = objektivno uslo-vljena suma angažovanih sredstava u periodu I; Kr = kamatna stopa (procenat); Ks =

koeficijent promjene prosječne sume angažovanih sredstava od perioda I do perioda II; L = potreban rad u periodu I; Ddln = dohodak po jedinici rada; Kl = koeficijent pro-

mjene utrošaka radne snage od perioda I do perioda II. Subjektivni faktori u kompleksu rentabilnosti, kao što se vidi iz formula /10.29/ i

/10.30/, djeluju na poslovni uspjeh: (1) preko odstupanja prodajnih od prosječnih tržišnih cijena sopstvenih proizvoda

(c); (2) preko organizacionih troškova koji dovode do subjektivno uslovljenih angažova-

nja sredstava (st), i

(3) preko subjektivno uslovljenog produžavanja ciklusa angažovanja sredstava (sh).

(1) Ako se pretpostavi da je poslovni uspjeh u periodu I bio ravan 1, tada će on u pe-riodu II, pod dejstvom odstupanja prodajnih od prosječnih tržišnih cijena, biti: P rcII = 1 + lckIl /10.40/ gdje je:

IIckII

l dln

cl =

(1± K ) L D /10.41/

pri čemu je: PrcII = poslovni uspjeh u periodu II uslovljen dejstvom subjektivnih faktora

na odstupanje prodajnih od prosječnih tržišnih cijena sopstvenih proizvoda, lckII= rad-

ni ekvivalent odstupanja prodajnih od prosječnih tržišnih cijena proizvoda po jedinici rada; cII = iznos ukupnog prihoda koji je posljedica dejstva odstupanja prodajnih od

prosječnih tržišnih cijena sopstvenih proizvoda u periodu II; ostali simboli imaju isto značenje kao i u formuli /10.39/.

(2) Zbog pojave organizaciono uslovljenih troškova u periodu II (tII) suma angažova-

nih sredstava će se povećati za II tII što će na slijedeći način djelovati na poslovni

uspjeh u periodu II: PrstII = 1 - lsktIl /10.42/ gdje je:

242

II II r

sktIIl dln

β t KL =

(1± K ) L D /10.43/

pri čemu je: P rstII = poslovni uspjeh u periodu II organizaciono uslovljen povećanjem

sume angažovanih sredstava pod dejstvom subjektivno uslovljene promjene troškova, lsktII = radni ekvivalent povećanja sume angažovanih sredstava pod dejstvom organi-

zaciono uslovljenih troškova po jedinici rada u periodu II; II = objektivno uslovljen ko-

eficijent angažovanja sredstava u periodu II; tII = organizaciono uslovljeni troškovi u

periodu II; ostali simboli imaju isto značenje kao i u formuli /10.39/. (3) Pod uticajem subjektivnih faktora ciklus reprodukcijeće se vremenski razvlačiti

zbog: nagomilavanja zaliha materijala; produžavanja procesa proizvodnje; nagomilava-nja zaliha gotove robe; usporenih naplata i sl. Ako se pretpostavi da je prethodni poslov-ni uspjeh bio ravan 1, tada će on u periodu II pod dejstvom ovoga razvlačenja ciklusa angažovanja sredstava biti: P rshII = 1 - lshkIl /10.44/ gdje je:

shII r

shkIIl dln

Kl =

(1± K ) L D /10.45/

pri čemu je: P rshII = poslovni uspjeh u periodu II formiran pod dejstvom povećane su-

me angažovanih sredstava uslijed razvlačenja ciklusa reprodukcije preko njegove objektivno uslovljene dužine; lshkII = radni ekvivalent povećane sume angažovanih

sredstava pod dejstvom razvlačenja ciklusa reprodukcije, projiciran na jedinicu rada;

shkII = dio sume angažovanih sredstava, formiran pod dejstvom razvlačenja ciklusa

reprodukcije u periodu II; ostali simboli imaju isto značenje kao u obrascu /10.39/.

VI IZRAŽAVANJE UKUPNOG POSLOVNOG USPJEHA Ako se rekapituliraju sve prethodno navedene objektivne komponente poslovnog

uspjeha, dolazi se do slijedećeg obrasca: PerII = 1 + Lzqk + Lqk - Ltk - Lsk + Lck - Lctk /10.46/ gdje je: PerII = poslovni uspjeh u periodu II, sagledavan u okvirima kompleksa produk-

tivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti, a izražen u ekvivalentima rada po jedinici rada; Lzqk = radni ekvivalent promjene obima proizvodnje pod dejstvom prelaska iz jedne u

drugu zonu obima, projiciran na jedinicu rada; Lqk = radni ekvivalent promjene obima

proizvodnje pod dejstvom izmjenjene proizvodne snage rada, projiciran na jedinicu ra-da; Ltk = radni ekvivalent promjene troškova pod dejstvom izmjenjenih tehničkih uslo-

va, projicirane na jedinicu rada; Lctk = radni ekvivalent promjene troškova pod dej-

stvom promjene tržišnih cijena sredstava za proizvodnju, projicirane na jedinicu rada; Lsk = radni ekvivalent objektivno uslovljene promjene sume angažovanih sredstava,

projicirane na jedinicu rada; Lck = radni ekvivalent promjene tržišne cijene (ukupnog

prihoda) sopstvenih proizvoda, projicirane na jedinicu rada. Svaka od tih objektivnih komponenti poslovnog uspjeha je složena veličina. Recimo,

komponenta promjene tržišnih cijena sredstava za proizvodnju (Lctk) može da se sastoji

iz niza pojedinačnih promjena cijena sredstava za proizvodnju, od kojih jedna mogu biti

243

pozitivne, a druge negativne; konačni saldo ovih promjena je ili pozitivan ili negativan. Dejstvo svake od tih komponenti može odvojeno da se posmatra i odvojeno mjeri uklju-čivanjem njenog iznosa u navedenu formulu /10.46/.

Analogno tome, sabiranjem subjektivnih, odnosno organizacionih, komponenti po-slovnog uspjeha, dolazi se do slijedećeg obrasca poslovnog uspjeha uslovljenog dej-stvom subjektivnih faktora: perII = 1 + lqkII - ltukII ltckII - lstkII - lshkII lckII /10.47/ gdje perII označava zbir radnih ekvivalenata promjena poslovnog uspjeha pod dej-

stvom subjektivnih faktora na komplekse produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti, projiciranih na jedinicu potrebnog rada; lqkII = radni ekvivalent smanjenja obima proiz-

vodnje u periodu II ispod punog korišćenja kapaciteta, projiciran na jedinicu potrebnog rada; ltukII = radni ekvivalent troškova u periodu II nastalih pod dejstvom suvišnog tro-

šenja sredstava za proizvodnju, projiciran na jedinicu potrebnog rada; ltckII = radni

ekvivalent troškova u periodu II nastalih kao posljedica odstupanja nabavnih od pro-sječnih tržišnih cijena sredstava za proizvodnju, projiciran na jedinicu potrebnog rada; lstkII = radni ekvivalent sume sredstava angažovanih u periodu II pod dejstvom su-

bjektivno uslovljenih troškova, projiciran na jedinicu potrebnog rada; lshkII = radni

ekvivalent sume sredstava angažovanih u periodu II pod dejstvom subjektivno uslo-vljenog produženja ciklusa reprodukcije, projiciran na jedinicu potrebnog rada; lckII =

radni ekvivalent dohotka nastalog u periodu II kao posljedica odstupanja konkretnih prodajnih od prosječnih tržišnih cijena sopstvenih proizvoda, pojiciran na jedinicu po-trebnog rada.

Stvarni poslovni uspjeh u mezoekonomskoj dinamici formira se kao rezultanta dej-stva objektivnih i subjektivnih faktora. Njegov kvantitativni izraz ravan je zbiru objektivnih promjena poslovnog uspjeha po obrascu /10.46/ i subjektivnih devijacija toga poslovnog uspjeha po obrascu /10.47/. Drugim riječima, ako se pretpostavi da je poslovni uspjeh u periodu I bio ravan 1, tada je stvarni poslovni uspjeh u periodu II ravan: P erII = PerII + perII /10.48/ gdje simboli imaju isto značenje kao i odgovarajući simboli u formulama /10.46/ i /10.47/.

244

Glava XII ULAGANJE KAPITALA U RAST I RAZVOJ

PREDUZEĆA

I ULOGA I ZNAČAJ INESTICIONOG ULAGANJA

Investiciono116 ulaganje podrazumjeva unošenjenovčanih iznosa kapitala u poslovanje postojećeg, ili osnivanje novog preduzeća, radi uspostavljanja ili daljeg rasta i razvijanja poslovnih kapaciteta. Prema tome, investiciono ulaganje vezuje se za rast i razvoj preduzeća kao poslovnog sistema svojstvenog tržišnoj privredi.

Pored navedenog,fenomenom investiciona ulaganja obuhvaćene su i druge varijante raspolaganja novčanim kapitalom, koje podrazumijevaju različite načine odricanja od sadašnje potrošnje radi buduće koristi. To se može objasniti i težnjom vlasnika kapitala za sticanje veće vrijednosti kroz ulaganje na duži rok, što predstavlja sticanje profita ili drugih vidova nove vrijednosti, u kojima se ispoljava efekat investicionih ulaganja.

Investicionim ulaganjem kapitala vrši se određena alokacija raspoloživih resursa u povećanje kapaciteta čijim korišćenjem je moguće potpunije zadovoljavanje potreba u budućnosti. U tom smislu, u teoriji o investicijama polazi se od stava pojedinih autora da je taj oblik ulaganja kapitala „samo sredstvo ostvarivanja optimalnog rasporeda potrošnje u različitim periodima vremena, a ne sredstvo akumulacije po sebi.“117

U pripremi investicionih ulaganja kapitala neophodno je sagledati i procijeniti korisne efekte odlaganja sadašnje potrošnje za buduće vrijeme. Isto tako, u tom procesu pripreme investicionih ulaganja, vlasnik kapitala ili odgovarajući menadžment imaju na raspolaganju široku lepezu mogućnosti usmjeravanja raspoloživih novčanih iznosa. Zato je neophodno razmotriti kako prednosti tako i manjkavosti svake od mogućih varijanti. Kao moguće varijante investicionih ulaganja kapitala vlasnicima ili menadžerima stoje na raspolaganju različiti poduhvati ekonomskog karaktera, kao što su:

izgradnja novih proizvodnih kapaciteta,

proširenje ili poboljšanje postojeće proizvodnje,

kupovina nepokretnosti,

hartije od vrijednosti,

davanje kredita,

pribavljanje intelektualnih prava,

usavršavanje kadrova,

istraživački poduhvati, i sl.

116

Riječ investicije potiče od glagola investire, koji u latinskom jeziku znači postavljati, što se može shvatiti i kao uspostavljanje kapaciteta kada se radi o ekonomskoj terminologiji. Otuda se u ekonomiji i pojam investiciono ulaganje razlikuje od pojma trošenje, kojim se označava tekuće ulaganje elemenata proizvodnje u poslovanje preduzeća.

117Vidjeti detaljnije i opširnije: B. Paunović, Investicione odluke u uslovima grupnog upravljanja,Ekonomski

fakultet, Beograd, 1994.

245

Opredjeljenje za neku od navedenih, ali i drugih mogućih varijanti, zasnivaće se na procjeni dva osnovna aspekta opravdanosti investicionih ulaganja, odnosno odlaganja sadašnje potrošnje radi sticanja veće vrijednosti u budućnosti. Svaki od navedenih poduhvata podrazumijeva i određeni rizik za vlasnika kapitala, jer se investicionim ulaganjem novčana sredstva preobražavaju u neki od opredmećenih oblika. Naime, novčani oblik kapitala ima univerzalnu raspoloživost, jer ga je moguće zamijeniti za bilo koju vrstu robe na tržištu, odnosno usmjeriti u bilo koji vid finalne ili reprodukcione potrošnje. S druge strane, preobražavanje novčanog oblika kapitala u različite naturalne vidove imovine uslovljava neizvjesnost njene racionalne upotrebe, odnosno ponovne pojave u odgovarajućem novčanom iznosu. To je uslovljeno, prije svega, umješnošću raspolaganja naturalnim oblicima kapitala u procesu poslovanja, što podrazumijeva i postizanje tržišnog priznanja opravdanosti takvog ulaganja. Ovaj problem dolazi posebno do izražaja u fazi realizacije proizvoda ili usluga datog privrednog subjekta na tržištu, jer je prodaja robe, po pravilu, salto mortale, odnosno smrtni skok. To, drugim riječima, znači da postoji opasnost, odnosno rizik od nepovoljnog ishoda poslovanja preduzećakapitalom koji je upotrijebljen investicionim ulaganjem u njegov rast i razvoj.

Polazeći od opšteg stava da preduzeće koje se ne razvija, zaostaje za svojim konkurentima, odnosno gubi stečeni položaj na tržištu, neophodno je obezbjeđivati potreban kapital za investiciono ulaganje u rast i razvoj poslovnih kapaciteta. To se odnosi na sve privredne subjekte, bilo da su u pitanju proizvodna, ili trgovinska preduzeća, bilo da se radi o bankarskim, osiguravajućim ili drugim privrednim društvima. Ovakav pristup zasniva se na dijalektičkom posmatranju procesa privređivanja, posebno u uslovima djelovanja tržišnih zakonitosti poslovanja. U tom kontekstu, preduzeće je upućeno na stalne promjene u svom poslovanju, što iziskuje investiciono ulaganje u rast i razvoj, čime se omogućuje uvećavanje njegove imovine. U protivnom, zaostajanje u razvoju može dovesti do pojave gubitaka u poslovanju, pa i do likvidacije preduzeća uslijed nemogućnosti da svojim prihodima pokriva nastale rashode u dužem periodu.

Problematika investicionih ulaganja može se posmatrati i sa makroekonomskog aspekta, što podrazumjeva potrebu ukupnog privrednog razvoja cijele društvene zajednice u jednoj zemlji ili nekoj regiji. Pri tome, od posebnog značaja je alokacija dijela društvene akumulacije u razvoj privrednih kapaciteta, umjesto u finalnu ličnu i društvenu potrošnju u tekućem periodu.

U vezi sa prethodnim, investiciono ulaganje može se tretirati i kao žrtva koju vlasnik kapitala podnosi u sadašnjem periodu radi povoljnosti koje se mogu očekivati u budućim periodima. Na taj način, preduzeće obezbjeđuje vezu između sadašnjeg i budućeg poslovanja, čime se omogućuje dugoročni kontinuitet procesa privređivanja. Time se stiču uslovi za ostvarivanje ciljeva preduzeća na neodređeno vrijeme, jer se ovi privredni subjekti osnivaju da bi poslovali bez ograničenja trajanja.

Investiranje ima poseban značaj za uspješnost poslovanja preduzeća, a posebno za njegov rast i razvoj, jer to predstavlja proces ciljnog usmjeravanja ulaganja kapitala. To podrazumjeva donošenje racionalnih odluka preduzetnika ili menadžera, kao i koordinaciju aktivnosti na implementaciji investicionih programa.

Investiciona ulaganja kapitala ispoljavaju se kroz svoje tri osnovne karakteristike, a to su:

veličina,

trajnost i

ireverzibilnost.

246

Veličina investicionih ulaganja podrazumjeva visinu iznosa kapitala koji se unosi u poslovanje preduzeća s ciljem njegovog rasta i razvoja. U tom smislu, u domaćoj privrednoj praksi, što je regulisano i odgovarajućim propisima, investicijom se smatraju ulaganja u objekte čija je vrijednost veća od prosječne bruto zarade po zaposlenom, i koji imaju vijek trajanja duži od jedne godine.

Trajnost kao osobina investicionih ulaganja podrazumjeva da poslovni objekti koji nastaju tim procesom mogu da se koriste duže vrijeme. Po tome se investiciono ulaganje kapitala razlikuje od troškova poslovanja preduzeća, koji nisu uslovljeni vremenskom dimenzijom. U tom smislu, koristi od investicionih ulaganja očekuju se u dužem periodu, odnosno u toku više godina, za razliku od troškova poslovanja čije se koristi iscrpe u toku jedne godine.

Ireverzibilnost investicionih ulaganja kapitala ogleda se u činjenici da, kada je već započela implementacija ovog procesa, nije ekonomski opravdano njegovo revidiranje. Naime, ukoliko bi do toga došlo, nastale bi velike štete po preduzeća, jer započeta izgradnja poslovnog objekta ili montaža opreme, uređaja ili postrojenja ne bi se mogla opozvati bez znatnih izdataka koji bi opteretili uspješnost preduzeća.

Osnovna karakteristika investicionih ulaganja ispoljava se u vidu unošenja novih novčanih iznosa u poslovanje preduzeća, a u cilju pribavljanja odgovarajućih materijalnih dobara kojima se omogućuje rast i razvoj. Pri tome, materijalna dobra koja preduzeće pribavlja radi svog rasta i razvoja sastoje se, uglavnom, od raznih vrsta sredstava za rad, kao i opredmećenih znanja u vidu osnivačkih ulaganja, licenci na korišćenje tuđih patenata i drugih prava industrijske svojine.

Izvore kapitala za investiciono ulaganje preduzeće nalazi, pre svega, u vlastitoj akumulaciji ili zajmovima. Međutim, kako se zajmovi vraćaju iz akumulacije koju preduzeće stvara u svom budućem poslovanju, može se zaključiti da osnovni izvor investicionih ulaganja u rast i razvoj preduzeća potiče iz profita koji se stiče bilo u sadašnjem ili budućem poslovanju. Zato se, pri raspodjeli stečenog profita, mora voditi računa o neophodnosti izdvajanja jednog dijela za akumulaciju u cilju investicionog ulaganja, što podrazumjeva izvjesno odricanje od tekuće potrošnje u korist očekivane buduće dobrobiti.

Investiciona ulaganja kapitala u poslovanje preduzeća predstavljaju osnovni i ključni uslov njegovog rasta i razvoja. Time se potvrđuje značaj ove aktivnosti preduzeća, kojoj se u tržišnoj privredi posvećuje posebna pažnja. Zato su sva preduzeća upućena da obezbjeđuju odgovarajuće izvore za investiciono ulaganje, što podrazumjeva neophodnost akumuliranja dijela profita za ove potrebe. Pri tome, preduzeće može akumulirati dio profita bilo iz realizacije u proteklom periodu, bilo iz poslovanja u budućim periodima u vidu otplate kredita. U ovom drugom slučaju, preduzeće je upućeno na anticipativnu upotrebu akumulacije iz budućih rezultata poslovanja, koristeći se tuđim izvorima kapitala u vidu kreditnih odnosa.

Na osnovu prethodnog razmatranja shvatanja i značaja investicionih ulaganja mogao bi se izvesti zaključak da je to jedan vid žrtvovanja sadašnje potrošnje u korist buduće dobrobiti. Pri tome, tumačeći pojam investicionih ulaganja, mnogi autori govore o investiranju kao procesu koji obuhvata kako unošenje kapitala u poslovanje preduzeća tako i odluku o tome. Donošenje investicione odluke podrazumjeva sadejstvo više elemenata koji su od značaja za ovaj upravljački poduhvat. To su, pre svega, subjekti koji odlučuju o inevesticionom ulaganju, koji mogu biti bilo vlasnici kapitala, bilo menadžment preduzeća. Kao drugi element investicionog odlučivanja javlja se objekat u koji se kapital ulaže, što mora biti praćeno trećim elementom koji se ispoljava u vidu

247

cijene toga objekta kojim se postiže rast i razvoj preduzeća. Na kraju, kao četvrti element investicionog odlučivanja može se uočiti dobrobit koja se očekuje od takvog vida ulaganja kapitala.

S obzirom na prethodno pomenutu činjenicu da svako investiciono ulaganje povlači za sobom određeni rizik zbog neizvjesnosti uspjeha takvog poduhvata, neophodno je da se vlasnik kapitala što više obezbjedi od promašaja. Zato je potrebno da se svaka investiciona odluka detaljno i znalački pripremi, uz dobru analizu postojećih uslova poslovanja i procesu neposredne i dalje budućnosti. To se odnosi kako na faktore koji djeluju unutar preduzeća tako i na mnogobrojna i raznovrsna dejstva iz okruženja. Pri tome, posebna pažnja mora se posvetiti prilikama koje vladaju na tržištu, koje se mogu označiti kao šanse i kao prijetnje. Na sve ove izazove neophodno je pripremiti odgovarajuće upravljačke mjere za koje je nadležan menadžment preduzeća.

1. KLASIFIKOVANJE INVESTICIONIH ULAGANJA KAPITALA

Investiciona ulaganja kapitala javljaju se u veoma različitim oblicima koji se mogu

klasifikovati po više kriterijuma, zavisno od ciljeva istraživanja i interesa ulagača, odnosno investitora. Zato se u slijedećem tekstu razmatraju osnovne podjele investicionih ulaganja, koje mogu biti značajne za ekonomske aspekte odlaganja sadašnje potrošnje radi buduće dobrobiti investitora.

Sa stanovišta subjekata investiranja, investiciona ulaganja razlikuju se kao:

makroekonomska i

mikroekonomska.

Makroekonomski oblik investicionih ulaganja kapitala podrazumjeva investiranje čiji je subjekt država ili drugi organ društvene zajednice. Ovi oblici investicionih ulaganja imaju za cilj ukupni društveni razvoj ili razvoj pojedinih sektora društvenog života koji imaju značaj za širi krug korisnika, odnosno građana. Usmjeravanje ovih investicionih ulaganja može biti u privredne objekte, kojima se doprinosi razvoju ekonomske sfere društva, ali i u neprivredne svrhe, čime se omogućuje poboljšanje društvenog standarda, odnosno razvoj zdravstvene zaštite stanovništva, obrazovnog sistema, nauke, kulture, sporta i drugih djelatnosti od opšteg interesa.

Prema kriterijumu utvrđivanja visine društvenog kapitala koji se ulaže, investicije na makroekonomskom nivou mogu se podijeliti na:

bruto,

neto i

nove.

Pod bruto investicionim ulaganjima podrazumjevaju se dijelovi društvenog proizvoda koji se izdvajaju u cilju tehničkog održavanja i zamjene postojećih objekata iz sastava osnovnih fondova, zatim izgradnje novih objekata za ove namjene, kao i uvećavanja obrtnih fondova. Naziv bruto investicije uslovljen je činjenicom da se radi o iznosima koji potiču ne samo iz akumulacije viška vrijednosti već i iz sredstava amortizacije. Zato se ovim oblikom investicionih ulaganja obuhvataju kako investiciona održavanja, tako i izgradnja novih objekata iz sastava osnovnih društvenih fondova.

Neto investiciona ulaganja predstavljaju iznose kapitala koji se izdvaja iz nacionalnog dohotka kao novostvorene vrijednosti koju ostvari privreda jedne zemlje u protekloj

248

godini. Visina ovih investicionih ulaganja manja je od bruto investicija za iznos amortizacije postejećih objekata iz sastava osnovnih društvenih fondova.

U kategoriju nove investicije ubrajaju se ulaganja u povećavanje osnovnih fondova društvene zajednice. Njihov iznos je manji od bruto investicionih ulaganja za vrijednost zamjenjenih objekata iz strukture osnovnih fondova.

Mikroekonomski aspekti obuhvataju više podkriterijuma podjele investicionih ulaganja kapitala u rast i razvoj preduzeća. U tom smislu, u ekonomskoj teoriji i privrednoj praksi zastupljene su slijedeće podjele investicionih ulaganja na nivou osnovnih privrednih subjekata tržišne privrede, i to prema:

tehničkoj strukturi (1),

cilju ulaganja (2),

vremenu ulaganja (3),

međusobnoj povezanosti (4), slika 2.1.

(1) Prema tehničkoj strukturi, odnosno objektima u čije pribavljanje preduzeće investira, razlikuju se investiciona ulaganja u:

građevinske objekte,

opremu,

dugogodišnje zasade i osnovno stado (kada su u pitanju ulaganja u poljoprivrednu djelatnost),

osnivačka ulaganja (projektovanje, studije izvodljivosti, otkup prava industrijske svojine i drugih oblika opredmećenog znanja).

249

Slika 2.1. Mikroekonomski aspekti podjele investicionih ulaganja

AASSPPEEKKTTII

IINNVVEESSTTIIRRAANNJJAA

TTEEHHNNIIČČKKAA

SSTTRRUUKKTTUURRAA

CCIILLJJ

UULLAAGGAANNJJAA

VVRRIIJJEEMMEE

UULLAAGGAANNJJAA

MMEEĐĐUUSSOOBBNNAA PPOOVVEEZZAANNOOSSTT

Kvantitativna zastupljenost pojedinh objekata u strukturi ovih investicionih ulaganja igra bitnu ulogu u uspješnosti poslovanja preduzeća. Pri tome, investiciona ulaganja u opremu, koja podrazumjevaju nabavku i ugradnju mašina, uređaja, postrojenja, instalacija i drugih proizvodnih objekata, mnogo više doprinose povećanju produktivnosti poslovanja preduzeća nego izgradnja građevinskih objekata. Isto tako, ulaganja u tehnološka znanja, bilo da se radi o vlastitim rješenjima ili o pribavljenim pravima korišćenja tuđih pronalazaka, mogu znatno doprinjeti poboljšanju uspješnosti poslovanja preduzeća. Zato je investiciono ulaganje kapitala u znanjenajisplativije, jer se time obezbjeđuje sticanje povoljnije pozicije na tržištu, kao i mogućnost povećanja produktivnosti i ukupne poslovne uspješnosti preduzeća. Ovo je tim prije bitno, što se na taj način doprinosi stalnim promjenama uslova poslovanja, koje su uslovljene mijenjanjem prilika u tržišnom i ukupnom društvenom okruženju.

Prema ciljevima investicionog ulaganja, investicioni poduhvati mogu biti usmjereni u slijedeće namjene, kao što su:

zamjena dotrajalih sredstava za rad,

usavršavanje tehnologije i tehnike,

strategijski razvoj preduzeća,

socijalna zaštita zaposlenih.

Svaki od navedenih oblika investicionog ulaganja kapitala može da doprinese poboljšanju uslova poslovanja preduzeća. Međutim, najbitnija namjena investicija iz ove

250

grupa jeste strategijski razvoj preduzeća, jer se time omogućuje poboljšanje pozicije preduzeća u odnosu na konkurenciju i njegovo prilagođavanje promjenama na tržištu i u ukupnom društvenom okruženju. Otuda i značaj strategijskih odluka menadžmenta o usmjeravanju investicionog ulaganja kapitala kojim preduzeće raspolaže, bilo da ga je steklo vlastitom akumulacijom dijela ostvarenog profita u prethodnim periodima poslovanja, ili da ga je pribavilo u vidu kredita od banaka ili od drugih kreditora. Pored navedenog, značajno je i odgovarajuće investiciono ulaganje u pribavljanje nove tehnike i tehnologije, što podrazumjeva bitno povećanje proizvodne snage preduzeća i poboljšanje njegove tržišne pozicije. Pri tome, investiciono ulaganje u zamjenu dotrajalih sredstava za rad predstavlja uslov za održavanje postojećih proizvodnih i poslovnih mogućnosti preduzeća, ali je nužno kako ne bi došlo do njegovog zaostajanja u odnosu na konkurenciju. Tome treba dodati i neophodnost vođenja brige o socijalnoj sigurnosti radnika, što se ogleda u investicionom ulaganju kapitala u poboljšanje uslova rada, čime se iskazuje kvalitet upravljanja ljudskim reursima. Time se sprovodi i jedna od bitnih aktivnosti menadžmenta, koja polazi od činjenice da su ljudski resursi ključni faktor uspjeha poslovanja preduzeća.118

Prema vremenu u kome se obavljaju, investiciona ulaganja grupišu se se u slijedeće vrste:

jednokratna,

kontinualna i

kombinovana.

Jednokratna investiciona ulaganja usmjerena su na postizanje efekata u jednom kratkom roku. To podrazumjeva varijantu u kojoj se očekuju efekti kada je i investiciono ulaganje izvršeno. S druge strane, kontinualna, odnosno višekratnainvesticiona ulaganja kapitala, treba da se efektuiraju u jednom trenutku, dok se kombinovanje prve dvije varijante ispoljava tako da se investiciono ulaganje obavlja u jednom trenutku, a njegovi efekti se ispoljavaju u kontinuitetu vremenskih perioda poslovanja preduzeća.

Određeni oblici investicionih ulaganja razlikuju se prema kriterijumu njihove međuzavisnosti. U tom pogledu, razlikuju se slijedeće vrste investicionih ulaganja, koje su međusobno:

isključive,

nezavisne i

zavisne.

Isključiva investiciona ulaganja kapitala u rast i razvoj preduzeća uslovljena su ograničenošću finansijskih izvora. To podrazumjeva situacije da se preduzeće mora odreći realizacije jednih investicionih projekata, da bi moglo da izvede druge, koji imaju prioritet u njegovoj razvojnoj strategiji. U drugim situacijama, implementacija jednih investicionih projekata ne zavisi od realizacije drugih, jer su jedni od drugih finansijski nezavisni. Međusobno zavisne investicije odnose se na komplementarne projekte. U takvim prilikama jedni investicioni projekti dopunjuju se međusobno u okviru jedinstvene razvojne strategije preduzeća sa drugim projektima. Na taj način, menadžment preduzeća nastoji da obezbjedi dovoljno velike izvore kapitala kako bi se postigla istovremena implementacija međusobno zavisnih projekata razvoja.

118

Vidjeti: Piter Draker, Moj pogled na menadžment, Institut Adižes, Novi Sad, 2001, str. 183.

251

Klasifikovanje investicionih ulaganja kapitala po više vrsta različitih kriterijuma neophodno je radi racionalnijeg upravljanja ovim segmentom razvojne strategije preduzeća. Zato se u ekonomskoj teoriji i privrednoj praksi ovom problemu poklanja odgovarajuća pažnja, vodeći računa da se postigne efikasnost korišćenja raspoloživih izvora kapitala, kao i da se investiciona ulaganja usmjere na efektivno zadovoljavanje potreba potrošača, izraženih u vidu tržišne tražnje.

II OSNOVNI IZVORI KAPITALA ZA INVESTICIONA ULAGANJA U RAST I RAZVOJ PREDUZEĆA

Investiciona ulaganja kapitala usmjeravaju se u dva osnovna pravca koji se mogu

označiti kao:

uspostavljanje novih poslovnih sistema i

rast i razvoj postojećih poslovnih119 kapaciteta.

Uspostavljanje novih poslovnih sistema uslovljeno je investicionim ulaganjem kapitala budućih preduzetnika ili akcionara, koji su motivisani mogućnošću uvećavanja svoje imovine. U takvim slučajevima polazi se od projektovanja novih poslovnih kapaciteta, što podrazumjeva izbor djelatnosti koju će novo preduzeće obavljati, kao i sagledavanje potreba odgovarajućih materijalnih i ljudskih resursa,slika 2.3. Ove procjene zasnivaju se na istraživanju tržišta proizvoda i usluga koje novo preduzeće treba da obuhvati svojim programom poslovanja.

Istovremeno, neophodno je predvidjeti potrebnu sumu finansijskog kapitala koja će se investirati u uspostavljanje poslovnog kapaciteta novog preduzeća.

Izvori kapitala za investiciono ulaganje u uspostavljanje poslovnih kapaciteta novog poslovnog sistema, odnosno budućeg preduzeća nalaze se bilo u vidu bankarskih kredita, bilo u štednji potencijalnih akcionara, koji su spremni da se odreknu sadašnje potrošnje, očekujući uvećavanje svoje imovine kroz buduću akumulaciju dijela profita iz višegodišnjeg poslovanja novog preduzeća. Zavisno od obima i strukture djelatnosti koja se predviđa projektovanjem budućeg preduzeća, preduzetnik može nastupiti bilo kao inokosni vlasnik kapitala, bilo uspostavljanjem partnerskih odnosa sa drugim fizičkim licima, ili korišćenjem akcionarskih uloga.

Rast i razvoj120preduzeća uslovljava potrebu investicionih ulaganja kapitala u proširenje ili unapređenje poslovnih kapaciteta. Iz toga proističe da je poslovni subjekt već postojao i poslovao u proteklom periodu. Otuda je moguće da izvori kapitala za

119

Ovdej se upotrebljava izraz poslovni kapacitet, jer se problematika investicionih ulaganja kapitala odnosi ne samo na proizvodna preduzeća već i na sve subjekte privređivanja. Zato se mora imati u vidu i rast i razvoj preduzeća u oblasti trgovine, turizma i ugostiteljstva, ali i u djelatnosti osiguranja, bankarstva i dr. što podrazumjeva investiciona ulaganja u poslovne kapacitete i onih organizacija koje nisu čisto proizvodne, ali je za njihovo poslovanje neophodno uspostavljati i razvijati odgovarajuće mogućnosti koje se označavaju pojmom poslovni kapacitet.

120

Pod pojmom rast obično se podrazumjeva fizičko proširenje poslovanja preduzeća, dok se pod pojmom razvoj podrazumjeva usavršavanje tehnike i tehnologije kojom se unapređuju uslovi privređivanja i stiče povoljnija pozicija na tržištu.

252

investiciono ulaganje mogu poticati i iz vlastite akumulacije preduzeća, a ne samo iz kredita ili iz tuđih uloga.

Nezavisno o tome u koje namjene su usmjerena investiciona ulaganja, preduzeće mora pribaviti odgovarajući iznos kapitala. Pri tome, preduzećima stoje na raspolaganju brojne varijante izvora, koji se mogu svrstati u slijedeće skupine i to: samofinansiranje (1), kreditiranje (2), zajednička ulaganja (3), emisija hartija odvrijednosti (4). Slika 1/XII. Projekt nove proizvodne linije za proizvodnju nareska preduzeća „X“

Slika 2.3. Varijante izvora kapitala

SSTTRRUUKKTTUURRAA

IIZZVVOORRAA KKAAPPIITTAALLAA

SSAAMMOOFFIINNAA--NNSSIIRRAANNJJEE

KKRREEDDIITTIIRRAA--

NNJJEE

ZZAAJJEEDDNNIIČČKKAA

UULLAAGGAANNJJAA

EEMMIISSIIJJAA

HHAARRTTIIJJAA OODD VVRRIIJJEEDDNNOOSSTTII

1. SAMOFINANSIRANJNJE

Samofinansiranje investicija predstavlja oblik namjenskog akumuliranja, usmjeravanja, korišćenja, protekcije i kontrole vlastitog investicionog kapitala preduzeća.

Osnovu samofinansiranja u preduzeću čine:121

sredstva amortizacije za rad,

akumulacija ostvarenog preduzetničkog neto dobitka,

sredstva pribavljena prodajom sredstava za rad,

121

Krasulja Dragan: Poslovne finansije, Ekonomski fakultet, Beograd, 1988, str. 193

253

sredstva pribavljena davanjem u zakup sredstava za rad,

obrtna sredstva preduzeća oslobođena poboljšanjem kvaliteta njihovog korišćenja, kraćim vezivanjem i drugim poboljšanjima,

sredstva pribavljena prodajom zaliha rezervnih dijelova i materijala i

sredstva pribavljena davanjem na zajam finansijskih sredstava preduzeća trećim licima.

Nivo raspoloživosti kapitala za samofinansiranje investicionih ulaganja moguće je utvrditi na osnovu analize podataka o preuzetim finansijskim obavezama preduzeća, kao i njegovim budućim prioritetnim poslovima i investicionim obavezama.

Sa aspekta kvaliteta kapitala, razlikuje se raspoloživi investicioni kapital u vrijeme donošenja investicionih odluka i kapital koji je programiran da bude ostvaren u preduzeću tokom realizacije odabranih investicionih projekata. Osnovne karakteristike raspoloživog kapitala su:

mogućnost korišćenja bez ograničenja u periodu aktiviranja investicije,

visok stepen mobilnosti i elastičnosti upotrebe,

svrstava se u najkvalitetniji investicioni kapital preduzeća.

Nasuprot raspoloživom kapitalu, programirani kapital nije izvjestan, ima ograničen stepen elastičnosti upotrebe, podložan je uticaju nepovoljnih promjena uslova predviđanja i poslovnih rizika u preduzeću, a mogućnost njegove upotrebe uslovljena je vremenom ostvarenja, a ne planiranom dinamikom gradnje investicionih objekata.

Samofinansiranje na prvi pogled predstavlja idealan oblik finansiranja. Međutim, i ovaj način obezbjeđenja kapitala za investiciono ulaganje ima određene prednosti i mane.

Prednosti samofinansiranja u odnosu na druge oblike finansiranja ogledaju se u tome što investitor ima potpunu samostalnost u pogledu namjene i načina korišćenja raspoloživog kapitala, mogućnosti pravovremenog investiranja u prioritetne namjene, a nema obaveza vraćanja investiranog kapitala, niti plaćanja naknade za korišćenje tuđeg kapitala, a subjektivno se lakše podnose rizici investiranja.

Potencijalni nedostaci samofinansiranja ogledaju se u tome da preduzeće kao investitor može olako da odluči gdje da usmjeri raspoloživi investicioni kapital. Često se preferira zadovoljenje tekućih u odnosu na razvojne potrebe, a dijelovi preduzeća nastoje da u prvi plan stave svoje potrebe, narušavajući time proces optimalne alokacije investicionog kapitala u preduzeću.

Za preduzeća koja koriste samofinansiranje kao izvor investicionog ulaganja, bitno je naglasiti značaj pažljivog upravljanja investicijama, jasno definisanje ciljeva i motive dugoročnog investiranja.

2. KREDITIRANJE

Potrebe preduzeća za kapitalom su stalne i neodložne, dok su izvori kapitala limitirani. Zato kreditiranje u savremenim preduzećima predstavlja vrlo značajan oblik finansiranja. Za finansiranje investicija banke odobravaju preduzećima investicione kredite. «Investicioni kredit ili zajam je dvostrani privredno-pravni odnos, zasnovan na ustupanju prava raspolaganja određenim kapitalom u novčanom ili drugom obliku od

254

strane povjerioca dužniku, na određeno vrijeme za određenu namjenu (objekat), pod određenim uslovima pokrića otplate i kamata».122

Specifičnosti investicionih kredita u odnosu na druge kredite su da po svom obimu prelaze lako unovčiva sredstva dužnika, imaju duge rokove otplate, zahtijevaju veći stepen poslovne povezanosti u odnosima povjerioca i dužnika, u toku korišćenja kredita veća je vjerovatnoća pojave aprecijacije ili deprecijacije novca i teškoća u očuvanju realne vrijednosti njihovog pokrića i povraćaja, temeljnije su pripreme za donošenje odluka o plasmanu investicionih kredita u sredini povjerioca i pripreme odluka o kreditnom zaduženju kod dužnika, itd. Sve navedene specifičnosti investicionog kreditiranja, upućuju na značaj zaključivanja pravno valjanih i ekonomsko pouzdanih kreditnih ugovora.

Imajući u vidu brojna stanovišta posmatranja investicionih ulaganja, investicioni krediti su podijeljeni na vrste u zavisnosti od stanovišta:

prema namjeni,

prema obliku u kome se daju,

po vremenu otplate,

prema stepenu sigurnosti povraćaja,

po uslovima plasmana,

po vrstama povjerioca i

prema vrsti tržišta kreditnog kapitala na kome se vrši angažovanje kredita.123

Prema namjeni, krediti se dijele na obrtne i investicione. Obrtnikrediti se koriste za uvećanje potencijala obrtnih sredstava u preduzeću, dok se investicioni krediti koriste za angažovanje faktora reprodukcije u preduzeću.

Prema obliku u kome se daju, krediti se dijele na novčane (finansijske) i komercijalne (robne). Finansijski krediti spadaju u red najpovoljnijih i najčešće korišćenih kredita jer se plasiraju u novcu i vraćaju u novcu. Plasiraju ih finansijske institucije, najčešće banke, a korisnici su preduzeća. Plasman komercijalnih kredita vrši se u robi, a vraćaju se u novčanom obliku. Karakteristični su za odnose privrednih preduzeća.

Po vremenu otplate, postoje kratkoročni, srednjeročni i dugoročni krediti. Uprkos tome što u kreditnoj teoriji i praksi ne postoje jednoobrazni vremenski kriterijumi podjele kredita, u kratkoročne kredite se najčešće svrstavaju krediti sa rokom otplate do jedne godine, u srednjoročne se svrstavaju krediti sa rokom otplate do 5 godina, dok se u dugoročne svrstavaju krediti sa rokom otplate dužim od 5 godina.

Prema stepenu sigurnosti povraćaja, postoje pokriveni (realni) krediti i nepokriveni (otvoreni) krediti. Pokriveni krediti su vrsta kredita kod kojih je neophodno da preduzeće kao kolateral založi efekte pokretne ili nepokretne imovine. Podvrste ovog kredita su lombardni i hipotekarni kredit.

Kod lombardnog kredita preduzeća zalažu poslovne efekte, plemenite metale, robu u javnom skladištu i drugu pokretnu i lako unovčivu imovinu dužnika. Vrijednost zaloge, troškovi njenog unovčenja i rizici povraćaja određuju iznos lombardnog kredita. Lombardni krediti su najčešće kratkoročni.

122

ibidem, str. 200. 123

Ibidem, str. 202.

255

Hipotekarni krediti su krediti kod kojih preduzeća kao sredstvo obezbjeđenja vraćanja daju nepokretnosti. Hipoteke povjeriocu pružaju sigurnost naplate kreditnih potraživanja, jer se upisuju u sudske knjige u vidu tereta na određenu nekretninu. Ovi krediti su najčešće investicioni i odobravaju se u većem iznosu i na duži period.

Nepokriveni krediti se baziraju na međusobnom povjerenju povjerioca i dužnika, te se u privrednoj praksi najčešće javljaju u poslovnim odnosima velikih kreditnih kuća i uglednih, kreditno sposobnih preduzeća. Njihova osnovna karakteristika je brz obrt i kratki rokovi otplate.

Po uslovima plasmana razlikuju se kamatni i beskamatni krediti.

Po vrstama povjerioca postoje preduzetnički krediti, zadružni krediti, bankarski krediti i državni (javni) krediti.

Prema vrsti tržišta kreditnog kapitala na kome se vrši angažovanje kredita postoje domaći i inostrani krediti.

Sa razvojem potreba preduzeća rastu i potrebe za investicionim kapitalom kojeg u većini preduzeća, posebno ako se radi o velikim investicionim projektima, nema ili ga nema u onoj mjeri u kojoj preduzeće za njim ima potrebu. Kreditiranje kao najpovoljniji i pravno jedan od najsigurnijih oblika pribavljanja kapitala nudi različite vrste investicionih kredita koje omogućavaju investitorima da izaberu za sebe najpovoljniji kredit i realizuju svoju investicionu zamisao na za njih najpovoljniji način.

3. ZAJEDNIČKA ULAGANJA

Zajednička ulaganja kao oblik finansiranja karakteristična su za pojedinačne, nove investicione objekte koji se grade na posebnim lokacijama, koji koriste poznate i pouzdane resurse, koji imaju jasno definisan i stabilan poslovni program i zaokruženo poslovanje koje je moguće pratiti, iskazivati i vrednovati.

Kod zajedničkog ulaganja, ulagači investicioni kapital pribavljaju zajedno, zajedno organizuju pribavljanje i korišćenje investicionih objekata, zajedno upravljaju i rukovode korišćenjem investicionog objekta, zajedno dijele ostvarene rezultate poslovanja i zajedno snose investicioni i poslovni rizik. Zajednička ulaganja mogu biti u različitim oblicima, a kao najčešća javljaju se u novcu, opremi, radovima, uslugama i investicionim olakšicama koje ustupa država u vidu koncesija. U bilo kom od navedenih oblika da je izvršeno, ulaganje se svodi na vrijednost izraženu u novcu, u kojoj se zna procentualno učešće svakog suinvestitora. U zavisnosti od procenta učešća u vrednosti investicije, svaki suinvestitor u tom procentu učestvuje u snošenju reprodukcionih troškova objekta, raspodjeli dobitka ili u pokriću eventualno nastalih poslovnih gubitaka objekta tokom njegovog zajedničkog korišćenja.

Osnovne premise zajedničkog ulaganja jesu jasno definisana odgovornost, poslovni moral i puno međusobno povjerenje suinvestitora. Pravna i ekonomska sigurnost suinvestitora obezbjeđuje se ugovorom o zajedničkom pribavljanju i korišćenju investicionog objekta, koji se sačinjava u skladu sa zakonskim propisima i uzansama o zajedničkom ulaganju i poslovanju.

Zajedničko ulaganje kao oblik finansiranja investicionih projekata se rijetko primjenjuje u poslovnoj praksi, jer se zbog dugoročnosti investicionih ulaganja u toku gradnje, održavanja i korišćenja javljaju brojne promjene čija dejstva i posljedice nije moguće predvidjeti i unaprijed normirati. Te promjene često dovode do poremećaja

256

odnosa između partnera, pa se u praksi uglavnom primjenjuju drugi oblici finansiranja kao fleksibilniji i manje rizični od zajedničkog ulaganja.

4. EMISIJA HARTIJA OD VRIJEDNOSTI

Emisijom hartija od vrijednosti u vidu obveznica ili akcija, preduzeća na jednostavan

način mogu da pribave znatna investiciona sredstva za razvoj, jer se njihovom prodajom mobilišu sva novčana sredstva na tržištu od štednje građana do kapitala velikih finansijskih institucija i preduzeća, kao i javnih institucija. Postupak kupoprodaje je elastičan i jednostavan, a najčešće se koriste obveznice i različite vrste akcija. Pored njih koriste se sertifikati, blagajnički zapisi i komercijalni zapisi.

Pravni subjekti koji vrše emisiju obveznica moraju da posjeduju:

sposobnost vraćanja duga,

dokazanu opravdanost namjene novca koji se pribavlja emisijom obveznica i

preuzimanje na sebe obaveze da garantuju povraćaj glavnice i plaćanje kamate u rokovima ugovorenog dospjeća.

Kupci obveznica imaju pravo na naplatu kamate i povraćaj glavnice u određenom roku.

Postoji nekoliko vrsta obveznica i to:

opšteg tipa,

uslovljene,

hipotekarne i

konvertibilne.

Obveznice opšteg tipa obezbjeđuju pravo vlasniku da u roku dospijeća naplati kamatu i povrati glavnicu, nezavisno od poslovnog uspjeha izdavaoca mjenice. Uslovljene obveznice imaju promjenljivu kamatu, čija visina zavisi od ostvarenih efekata njihovog izdavanja, a imaju pravo kumulativne naplate otplate i kamate, u slučaju da izdavalac nije u stanju da izvrši isplate u roku dospijeća. Hipotekarne obveznice pružaju mogućnost korišćenja zaloge u slučaju nemogućnosti redovne naplate kamate i otplate glavnice. Konvertibilne obveznice se mogu zamijeniti za druge vrste hartija od vrijednosti – akcije i druge surogate novca.

Pribavljanje investicionog kapitala emisijom akcija podrazumjeva da prodavac preuzima obavezu da njihovim vlasnicima vrati uloge po realnoj vrijednosti, isplati ostvarenu dividendu u utvrđenom roku, kao i da im omogući ostvarenje prava upravljanja akcionarskim društvom, koji proističu iz vlasničkog prava. Osnovu pribavljanja kapitala čine finansijska sposobnost preduzeća, odabrana namjena ulaganja kapitala, ekonomska opravdanost i pravna sigurnost investicije.

U praksi se sreću slijedeće vrste akcija:

obične,

prioritetne,

hipotekarne i

konvertibilne.

Obične akcije, kod kojih visina dividende i preduzetničkog dobitka zavisi od ostvarenog poslovnog rezultata preduzeća. Postoji zajednička obaveza pokrića

257

poslovnih gubitaka i snošenje posledica investicionih i poslovnih rizika i za prodavca i za kupca akcije. Ova vrsta akcija, u slučaju uspješnog poslovanja društva, donosi najveću dividendu, ali akcionare izlaže najvećem riziku. Ove akcije su posljednje u redu naplate.

Prioritetne akcije daju bonifikacije kupcu ili se za njih utvrđuje fiksna stopa dividende, nezavisno od ostvarenog dobitka akcionarskog društva. One u sebi sadrže određene garancije za povraćaj glavnice vlasnicima.

Hipotekarne akcije se emituju po principu zaloga određene vrijednosti, najčešće nekretnina, koje se koriste za otplatu glavnice i isplatu ugovorenog iznosa dividende kada ta prava ne mogu da se ostvare u redovnom poslovanju akcionarskog društva.

Konvertibilne akcije se mogu zamijeniti za druge vrste hartija od vrijednosti.

Postupak emisije akcija i njihov sadržaj najčešće se reguliše zakonskim propisima. Emisija akcija vrši se putem jednakih uloga koji istovremeno izražavaju glavnicu akcije i broj glasova koje akcija nosi u postupku upravljanja. Obično jedna akcija nosi jedan glas.

Pribavljanje investicionog kapitala emisijom različitih oblika akcija ima značajne komparativne prednosti u odnosu na ostale oblike pribavljanja kapitala, i to:

postupak emisije je jednostavan,

otvara široke mogućnosti mobilizacije kapitala na tržištu,

razgraničene su uloge, prava, dužnosti i odgovornosti subjekata,

prodavac i kupac imaju jasno određene motive i uslove njihovog ostvarenja,

razdvojena je upravljačka od vlasničke funkcije,

društvom upravljaju akcionari (skupština i upravni odbor),

odluke se donose prostom većinom glasova i

funkcija rukovođenja povjerena je stručnim kadrovima.

Sve pomenute komparativne prednosti dovele su do procvata ovakvog vida finansiranja investicija, jer su se u proteklih nekoliko decenija akcionarska društva razvijala uspješnije od klasičnih privatnih i državnih preduzeća.

Ostali vidovi finansiranja mogu da budu kapital druge države i drugih društvenih zajednica, kapital dobavljača, kapital kupaca i drugih zainteresovanih subjekata za investiranje u određene investicione projekte.

III KVALITATIVNE I KVANTITATIVNE PROMJENE INVESTIRANJEM U RAST I RAZVOJ PREDUZEĆA

Rast preduzeća objašnjava se u ekonomskoj teoriji i privrednoj praksi kao proces povećavanja njegove veličine. To podrazumijeva ekstenzivno povećavanje osnovnih parametara organizacione i ekonomske strukture preduzeća, kao što su:

broj zaposlenih,

proizvodni, odnosno poslovni kapacitet,

relativno učešće na tržištu proizvoda i usluga,

ukupni prihod,

profit i dr.

258

Ovaj proces kvantitativnog rasta preduzeća obično je praćen i određenim kvalitativnim promjenama u njegovoj strukturi. Naime, već samo povećavanje obima aktivnosti preduzeća, koje predstavlja izraz njegove težnje za poboljšavanjem tržišne pozicije, uslovljava i druge adaptivne promjene, kao što su usavršavanje tehnologije, poboljšanje organizacione strukture, razvoj menadžmenta i sl.

Navedene kvalitativne promjene u organizacionoj i poslovnoj strukturi preduzeća ispoljavaju se kao njegov razvoj, čime se proces investicionog ulaganja kapitala upotpunjuje na određenom stepenu planiranih promena.124 Iz toga proističe da rast i razvoj preduzeća predstavlja jedinstven proces koji je posledica težnje za određenim promjenama njegove veličine, akumulativne sposobnosti i organizacione strukture, a radi prilagođavanja promjena tržišnih, tehnoloških i ukupnih društvenih zahtjeva koji se ispoljavaju u vidu tražnje datih proizvoda i usluga.

„Proces rasta i razvoja preduzeća odvijaju se simultano i međusobno su isprepletani i uslovljeni, tako da ih je teško egzaktno razlučiti. Usled toga, rast i razvoj preduzeća moraju se posmatrati zajedno, vodeći računa o njihovoj interakciji i sinergetskim efektima.“125 Rast i razvoj preduzeća nisu sami sebi cilj. Osnovna uloga procesa rasta i razvoja jeste osposobljavanje preduzeća za što efikasnije obavljanje njegove društveno-ekonomske misije na datom stepenu ukupne društveno-ekonomske razvijenosti, što se postiže planskim promjenama veličine, asortimana i organizacione strukture privrednog subjekta.126

Razvoj preduzeća predstavlja proces njegovog stalnog prilagođavanja promjenama i zahtjevima tržišnog i ukupnog društvenog okruženja. Međutim, odgovor na ovakve izazove iz okruženja podrazumjeva i određeni obim investicionih ulaganja u rast i razvoj materijalne i kadrovske osnove preduzeća. Zato se pred menadžment preduzeća, koji reprezentuje interese i ciljeve vlasnika kapitala, postavlja zadatak da obezbjedi potreban iznos kapitala za investiciono ulaganje u rast i razvoj privrednog subjekta za čiju uspješnost u poslovanju je odgovoran.

Polazeći od uloge i zadataka menadžmenta, neophodno je donijeti odgovarajuće odluke o sprovođenju procesa rasta i razvoja, što podrazumjeva pripremu investicionih ulaganja kapitala. Ovaj proces mora se sprovoditi u pravcu koncipiranja rasta i razvoja, kao i u kontekstu obezbjeđivanja potrebnog kapitala koji je neophodno investirati da bi se strategijske odluke menadžmenta mogle uspješno implementirati.

Razvoj preduzeća predstavlja proces njegovog prilagođavanja promjenama i zahtjevima okruženja. A da bi taj proces bio što efikasniji , menadžment preduzeća mora da utvrdi faktore koji uslovljavaju razvoj, kao i bitne karakteristike tih faktora. U vezi s tim, faktori razvoja preduzeća mogu se definisati kao skup svih pojava ekonomskog i neekonomskog karaktera, koje pojedinačno ili interakcijski uslovljavaju rast i razvoj privrednih subjekata uopšte, kao i konkretnog preduzeća posebno.

Investicioneodlukepredstavljajuosnovnepremiseuupravljanjuinvesticionimulaganjimapreduzeća. Ovimodlukamavršisenamjenskaalokacijainvesticionogkapitalapreduzeća, uzsaglasnostsvihsubjekata čijise capital investirauodređenusvrhuisubjekatana čijeposlovnerezultateiinteresekonkretnoinvesticionoulaganjeimadirektaniliindirektanuticaj

124

Prema: J. Todorović i dr., Strategijski menadžment, IZIT, Beograd, 2001, str.258. 125

Vidjeti: B. Stavrić, G. Kokeza, S. Milačić, Menadžment, Ekonomski fakultet, Priština, 2004, str.62. 126

M. Milisavljević, J. Todorović, Planiranje i razvojna politika preduzeća, Savremena administracija, Beograd, 1995, str.160.

259

. Donošenjeinvesticionihodlukatemeljisenapotpunim, tehnički, tehnološkiiekonomskioptimalnim, vremenskiiprostornoodređeniminvesticionimrješenjimakojasukonzistentnasainvesticionompolitikomupreduzećuinjegovomokruženju.

U procesu odlučivanja koji se svakodnevno odvija u preduzeću, investicione odluke se razlikuju od poslovnih odluka. Kod poslovnihodluka finansijski izdaci i rezultati njihovih ulaganja javljaju se u tekućem ciklusu reprodukcije, a rezultat tih ulaganja u budućem ciklusu reprodukcije.

Proces donošenja investicionih odluka u preduzeću predstavlja kompleksnu radnju kojoj prethodi niz drugih radnji koje obuhvataju istraživanje i analizu uslova investiranja, istraživanja potreba za konkretnim investiranjem, mogućnosti investiranja i rezultata investiranja u predmet investicione odluke. Zato se ovom procesu mora prići uz temeljite pripreme.

U procesu donošenja investicione odluke neophodno je definisati:

subjekt koji investira,

namjenu investicije,

obim, strukturu i dinamiku investicionog ulaganja,

izvore finansiranja,

uslove pod kojim su pribavljena finansijska sredstva,

lokaciju objekta,

vrijeme početka i završetka investicionog ulaganja i

pokazatelje rezultata investiranja u odabranu svrhu.

Investiciona odluka treba da obezbjedi usmjerenje ulaganja u ono razvojno riješenje koje, uz najmanji iznos kapitala, obezbjeđuje najpovoljnije ekonomske i druge efekte investicija u razvoj preduzeća.

Investicione odluke mogu se klasifikovati po nekoliko kriterijuma, i to prema:

stepenu složenosti investicionih ulaganja,

vrsti investicija,

izvorima finansiranja.

Prema stepenu složenosti investicionih ulaganja, investicione odluke mogu se podijeliti na pojedinačne i kompleksne ili integralne. Proces donošenja pojedinačnih, izolovanih investicionih odluka nije tipičan za razvojne planove savremenih preduzeća. Savremena preduzeća teže donošenju integralnih odluka, međusobno povezanih i zavisnih, u određenom razvojnom periodu preduzeća. Integralne odluke predstavljaju usklađene investicione odluke, sa jasno vidljivim efektima koji utiču na razvoj preduzeća.

Prema vrsti investicija, postoje odluke o usmjeravanju investicionog ulaganja u prostu reprodukciju i odluke o usmjeravanju kapitala u proširenu reprodukciju preduzeća. Investiciona ulaganja u prostu reprodukciju obezbjeđuju održavanje dostignutog stepena razvijenosti poslovanja, kapaciteta, poslovnih rezultata, održavanje tržišne pozicije. S druge strane investiranje u proširenu reprodukciju obezbjeđuje preduzeću rast i razvoj, usklađivanje poslovanja, kapaciteta i poslovnih rezultata sa progresom koji se odvija u njegovom okruženju.

260

Prema izvoru finansiranja investicija, postoje odluke o samofinansiranju, odluke o finansiranju putem kredita, odluke o zajedničkim ulaganjima, odluke o finansiranju putem emisije hartija od vrijednosti.

Proces investiranja sastoji se od mnogobrojnih, različitih i složenih, aktivnosti i faza. Zato se čine pokušaji da se razviju i unificiraju postupci izrade, ocjene i sadržine investicionih studija ili projekata. Od velikog broja metodologija koje su u tu svrhu razvijene, najpoznatije su metodologija Svjetske banke, UNIDO (UnitedNationsIndustrialDevelopmentOrganization) metodologija i OECD (OrganizationforEconomicCooperationandDevelopment) metodologija.

Donošenjem Zajedničke metodologije za ocjenjivanje društvene i ekonomske opravdanosti i efikasnosti investiranja u našoj zemlji i propratnih uputstava za njeno korišćenje i kod nas su definisana i usvojena jedinstvena pravila koja su u skladu sa pravilima metodologija međunarodnih razvojnih i finansijskih institucija, a posebno Svjetske banke i UNIDO.

Zajednička metodologija se, prvenstveno, odnosi na industrijske investicione projekte kod kojih dominiraju direktni efekti koji se valorizuju preko tržišta, a koji su od interesa za samog investitora. Ova metodologija se odnosi na pripremu i izradu investicionih projekata i na ocjenu njihove efikasnosti i opravdanosti, u kojoj su navedene četiri osnovne faze u realizaciji investicionog projekta:

priprema,

ocjena,

izvođenje i

praćenje efekata poslovanja.

Podlogu za donošenje odluka u procesu upravljanja investicionim projektima čine:

predinvesticiona studija,

investiciona studija ili investicioni program,

studija izvođenja.

Predinvesticiona studija kao prvi dokument u procesu pripreme realizacije investicionog projekta treba da, na osnovu odgovarajućih istraživanja i analiza, pruži osnovu za prethodnu ocjenu valjanosti određene investicione mogućnosti. Istraživanje i analiza u ovoj fazi uključuju samo ključne parametre projekta na osnovu kojih je moguće steći brz uvid u njegovu efikasnost. Zato je prihvatljiva i manja tačnost ulaznih podataka i rezultata. U predinvesticionu studiju su uključeni:

analiza razvojnih mogućnosti i sposobnosti investitora,

analiza tržišta,

tehnološko-tehnička analiza,

analiza lokacije i

ekonomsko-finansijska analiza.

Investiciona studija ili investicioni program radi se poslije predinvesticione studije, ukoliko su njeni rezultati pozitivni. Investiciona studija predstavlja osnovu za donošenje investicione odluke i obuhvata:

- ocjenu tržišno-finansijske efikasnosti projekta,

- ocjenu društveno-ekonomske efikasnosti projekta,

- ocjenu sa stanovišta rizika.

261

Studija izvođenja se izrađuje nakon izrade investicione studije i utvrđenih pozitivnih efekata investicionog ulaganja. Ova studija se izrađuje samo za prihvaćene projekte i predstavlja dokument u kojem je sadržana analitičko-dokumentaciona osnova utvrđenog najprihvatljivijeg načina za izvođenje investicionog projekta.

IV STRUKTURA INVESTICIONOG ULAGANJA KAPITALA

Investicionoulaganjekapitalapodrazumjevaobimnepripremenaizradiodgovarajućihprojekatakojimaseartikulišurazvojneidejeikoncepcije. Pritome, menadžmentpreduzećasačinjavaodgovarajućestudije, uzpomoć specijalizovanihslužbiuokvirufirmeilispoljnihkonsultantskihorganizacija. Investicionaulaganjakapitalapredstavljajuneophodanuslovzaostvarivanjeprogresairealizacijunastojanjapreduzećadaserazvija.

Preduzećeima vise mogućnostizaracionalnoinvesticionoulaganjekapitala. Primarnasvrhadonošenjaposlovnihifinansijskihodlukasastojiseutomedaseograničeni capital uložiuonasredstvakoja će, ukombinacijisaljudskimresursima, omogućitipreduzećuda štopotpunijeiuspješnijeostvarisvojeekonomskeciljeve.

U procesu planiranja i ocjene efikasnosti kapitalnih investicija obično se pretpostavlja da preduzeće ima više mogućnosti za dugoročno ulaganje raspoložive vlastite akumulacije ili tuđih izvora kapitala. Svaka od tih varijanti može se smatrati posebnim investicionim projektom. Precizno definisanje pojma investicionog projekta nije lako, niti jednostavno. Prema izvjesnim shvatanjima «projekat predstavlja kompletan i samostalan program koji se odnosi na pribavljanje kapitalnih dobara. Njegovo izvršenje ili efektivnost ne zavise od odobravanja dodatnih kapitalnih izdataka. On je nezavisan od drugih projekata u tom smislu da ne može biti izveden kao faza nekog većeg programa»127.

Investicioni projekat se može definisati kao «srodna grupa budućih aktivnosti koje se posmatraju odvojeno isključivo u svrhe donošenja odluke»128

Investiciono ulaganje kapitala podrazumjeva donošenje više upravljačkih odluka i preduzimanje niza akcija na različitim upravljačkim nivoima u okviru preduzeća. Na taj način ostvaruju se promjene postojeće organizacione strukture, razvojne strategije i tržišne pozicije preduzeća radi dostizanja postavljenih ciljeva. Prema tome, investiranje u rast i razvoj preduzeća ne podrazumeva isključivo donošenje odluka, već i njihovu primjenu kroz odgovarajuće aktivnosti strategijskog menadžmenta i nadležnih stručnih službi. U tom smislu primarni cilj preduzeća jeste da se omogući usmjeravanje kapitala iz novčanog oblika u odgovarajuće objekte koji omogućuju uspješnije buduće poslovanje preduzeća i uvećavanje bogatstva. Vrijednost kapitala se procjenjuje u sadašnjosti, a pripisuje nečemu ili se vezuje za nešto što se projektuje ili zamišlja u budućnosti.

U strukturi investiranja obuhvataju se ulaganja kapitala u realna dobra kao što su:

zemljište,

zgrade,

127

Abdelsmad M.: A guide to Capital Expenditure Analysis, Amacom, New York, 1973. str. 25. 128

W.Mc Farland, Concepts for Management Accounting, NAA New York, 1966. str. 18.

262

pogoni,

oprema.

Takođe, kapital se investira i u nematerijalna dobra kao što su:

patenti,

licence,

zaštitni znaci

know how,

show how,

projekti i studije, i sl.

Izbor investicione varijante treba da odgovori na pitanje zašto i kako se kapitalni resursi koriste na jedan ili drugi način, zatim, zašto se u datoj situaciji neke varijante odabiraju, šta je to što upravlja izborom ili odbacivanjem pojedinih varijanti, kada dođe do toga da neočekivana promjena primora preduzetnike na reviziju plana, i do koje mjere vjerovatnoća promjene vrijednosti kapitala utiče na izbor.

Upravljačke odluke o investicionom ulaganju zahtijevaju velike sume novca i mogu znatno promjeniti ponašanje preduzeća. U strukturi investicija ovog ulaganja obuhvaćene su dvije komponente i to:

tržišno utvrđena vreijdnost kapitala i

preduzetnička komponenta kapitala.

Donošenje odluka o veličini i strukturi ulaganja koja pripada prvoj, nerizičnoj, komponenti kapitala ne predstavlja teškoću. Samo ova komponenta u kojoj može doći do gubitka vrijednosti, a to je preduzetnički ili element kapitala sklon riziku, komplikuju izbor.

Odlučivanje o strukturi investicionih ulaganja kapitala treba u okviru preduzeća, da obezbjedi mehanizam za artikulisanje podataka i utvrđivanje smjernica za procjenjivanje pojedinih varijanti razvoja. Ove upravljačke smjernice mogu se sprovoditi u pravcima:

pronalaženja povoljnih prilika za investiciono ulaganje kapitala koje je preduzeće spremno da iskoristi,

reprodukcije svih podataka na osnovu kojih se vrši komparativno vrijednovanje,

razmatranja, eliminacije i konačne selekcije mogućih varijanti.

Priprema investicionih programa podrazumjeva planski napor menadžmenta preduzeća na njihovom osmišljavanju, jer je investiranje sastavni dio strategijskog planiranja.

Strategijsko planiranje omogućuje menadžmentu preduzeća da izvrši optimalnu alokaciju organičenih resursa na poslovna područja koja donose najvišu stopu prinosa. Rezultat procesa planiranja je investiciona odluka, koju je konkretnim akcijama potrebno realizovati u praksi.

U procesu odlučivanja o izboru razvojne varijanate u koju se namjerava izvođenje investicionog ulaganja kapitala neophodno je razmotriti ukupno zahtjeve za finansiranje, neto sadašnju vrijednost, internu stopu povraćaja, period otplate i osjetljivost svih navedenih elemenata na promjene unutar preduzeća i u okruženju.

Planiranje investicionog ulaganja obuhvata i plan strukture dugoročnih finansijskih ulaganja u sredstva za rad kao što su:

263

građevinski objekti,

mašine i uređaji,

materijalne investicije i dr.

Odlučivanjem o investicionom ulaganju menadžment treba da obuhvati i ocjenu mogućih varijanti i da se opredjeli za ulaganja u one projekte koji obećavaju najveću rentabilnost u vidu stope prinosa.

Kada se jednom donesu odluke o ulaganju u osnovna sredstva i utvrdi odgovarajuća dinamika, njihova realizacija treba da bude uključena u tekuće finansijske planove radi blagovremenog obezbjeđivanja potrebnih novčanih sredstava.129

Implementacija razvojne strategije preduzeća zasniva se na investicionom ulaganju kapitala. Izabrani pravci, metodi i tempo rasta preduzeća su osnovna pretpostavka planiranja investicija. To znači da se prilikom planiranja svake faze rasta treba prethodno utvrditi da li njena realizacija i u kojoj mjeri podrazumjeva investiranje. Ukoliko je odgovor potvrdan, problem se svodi na izbor varijante koja obezbjeđuje najveće prinose pri datom nivou rizika. Iz ovoga proizlazi da se donošenje investicionih odluka zasniva na:

ustanovljenoj razvojnoj politici,

kriterijumima i metodama ocjene efikasnosti investicija i

analizi rizika.

Odluka da se uloži određena suma novca u konkretan investicioni projekat ima, u isto vrijeme, svoj negativni i pozitivni efekat. Pod učinjenom pretpostavkom da je kapital kojim preduzeće raspolaže ograničen, odluka da se izgradi još jedan pogon ili kupi nova mašina znači da uloženi novac nije više raspoloživ za izvršenje drugih projekata čija se realizacija može smatrati prihvatljivom. To predstavlja negativnu implikaciju odluke o investicionom ulaganju kapitala.

Odluka o investicionom ulaganju ima i svoje pozitivne efekte koji se ogledaju u mjerljivim finansijskim koristima, koje se izražavaju u vidu povećanja prihoda ili sniženja troškova, očekivanih od eksploatacije realizovanog projekta u ekonomskom vijeku njegovog trajanja. Zato je potrebno izvršiti kvantificiranje očekivanih koristi od eksploatacije projekta, kao i njihovog upoređivanja sa učinjenom žrtvom, odnosno sa uloženim kapitalom u realizaciji projekta. Time treba da se obezbjedi izbor najatraktivnije varijante investicionog ulaganja kapitala, odnosno izbor onih projekata kod kojih su očekivane koristi veće u odnosu na sumu učinjenih novčanih izdataka.

Odlučivanje o investicionim ulaganjima zahtijeva formulaciju durogočnih strategijskih ciljeva koji će služiti kao smjernice za ponašanje investitora. Pri tome, polazi se od pretpostavke da će investitor nastojati da osigura najviši mogući neto povraćaj uloženog kapitala, koji omogućuje pokrivanje rizika koje određeno investiciono ulaganje sa sobom nosi.

Proces implementacije razvojnih ciljeva obavezuje svako preduzeće da investira, vodeći računa da izbor bude pravilan , a realizacija efikasna. Razvojni ciljevi podrazumjevaju odgovarajuće kapitalane investicije u izgradnju, proširenje ili obnovu proizvodnog i poslovnog potencijala datog preduzeća. Ovde se kao prvo i osnovno pitanje nameće cilj ili motivacija preduzeća za ulaganje sopstvenog ili pozajmljenog kapitala u određene poslovne objekte.

129

Krasulja D., Ivanišević M., Poslovne finansije, Ekonomski fakultet, Beograd, 2000., str. 144.

264

Motivi investicionog ulaganja su raznoliki. Motivacija pojedinaca se razlikuje od ciljeva koje imaju korporacije i institucionalni investitori.

Uočene prednosti određenog investicionog ulaganja kapitala mogu da variraju vremenom i moraju se periodično ponovo procjenjivati u skladu sa politikama i strategijama koje se mijenjaju. Prednosti i povraćaji od investicija su obično kombinacija sledećih faktora kao što su:

prinosi koji investitoru donosi takva vrsta vlasništva,

lična kontrola,

sopstvena upotreba,

uvećanje i sigurnost uloženog kapitala,

zaštita od poreza i

zaštite od inflacije.

Ključni motiv investiranja je potreba preduzeća da se stalno razvija i da raste. Rast i razvoj nisu ciljevi za sebe, nego prevashodno načini da preduzeće efikasnije stekne i unapredi poziciju na tržištu i u ukupnom društvenom okruženju.

S obzirom na to da različite vrste investicionih ulaganja imaju različite specifične uticaje na preduzeće, njihov karakter uslovljen je ciljem koji se želi ostvariti. Prema tome, postoji međuzavisnost između karaktera investicionog ulaganja i cilja koji se želi postići. Polazeći od definisanog cilja, preduzeće ulaže u razna područja djelatnosti, a prema različitim kriterijumima selekcije investicionih projekata. Bez obzira na njihovu klasifikaciju, investiciona ulaganja su motivisana poboljšanjem ekonomskih efekata poslovanja i prilagođavanjem aktivnosti preduzeća njegovom poslovnom portfoliju i organizacionoj strukturi.

Navedeni motivi ukazuju na značaj investicionog ulaganja, za preduzeće, tako i za privredu i društvo u cjelini. Proces investiranja je kompleksan i dinamičan proces, čije efikasno sprovođenje nije moguće bez svjesnog usmjeravanja i vođenja ka formulisanom, strategijskom cilju. Zato je neophodno da se, u svakom preduzeću, prati planirana investiciona aktivnost i da se kontroliše da li se njenom realizacijom postižu utvrđeni ciljevi razvoja. Realizacija investicionog poduhvata reflektuje se na poslovni uspjeh i tržišnu poziciju preduzeća, ali i na privredni razvoj regiona i čitave zemlje.

Jedan od bitnih faktora razvoja privrede i društva predstavljaju investiciona ulaganja kapitala u nove poslovne kapacitete. Pri tome, sa makroekonomskog aspekta investicije se vezuju za obezbjeđenje uslova stabilnog privrednog razvoja, u koje se ulaže onaj dio društvenog proizvoda koji, u procesu raspodjele, nije iskorišćen za zadovoljenje tekućih društvenih potreba, već je upotrijebljen za ostvarivanje razvojnih ciljeva.

Investiciono ulaganje kapitala koji potiče iz akumulacije, predstavlja neophodan preduslov za pokretanje razvoja. Međutim, pošto obim akumulacije zavisi od razvoja, može se reći da su društveno-ekonomski razvoj i investiciona ulaganja u čvrstoj međuzavisnosti. Privredni rast je upravo srazmjeran obimu investicionih ulaganja i njihovoj efikasnosti, pa je od podjednake važnosti obezbjediti adekvatan obim kapitala, kao i što veću efikasnost njegovog ulaganja. Investicionim ulaganjima može se doprinjeti i uspostavljanju i očuvanju privredne ravnoteže kao i budućem uvećanju nacionalnog dohotka, čime se potvrđuje značaj ovog procesa na makro ekonomskom nivou.

265

V DEFINISANJE RAZVOJNE POLITIKE PREDUZEĆA 1. USLOVLJENOST RASTA I RAZVOJA PREDUZEĆA

Stalne promjene u tržišnom i ukupnom društvenom okruženju uslovljavaju nužnost rasta i razvoja preduzeća kao osnovnog subjekta robno-novčane privrede. Ovako uslovljen rast i razvoj preduzeća predstavlja njegov logičan odgovor na izazove iz okruženja i uslov održavanja i poboljšavanja stečene pozicije u odnosu na konkurenciju. Nastojanje preduzeća da održi i poboljša svoju poziciju na tržištu uslovljeno je aktivnim uticajem na faktore koji djeluju iz okruženja, kao i racionalnim korišćenjem raspoloživih resursa. U tom smislu, menadžment preduzeća mora, poslovnom politikom i razvojnom strategijom, da reaguje na izazove i šanse iz okruženja, kao i da se suprotstavi prijetnjama koje vrebaju sa tržišta i od konkurencije.

Iz navedenog proističe da će preduzeće doći u nepovoljan položaj na tržištu ukoliko se ne opredjeli za rast i razvoj svojih poslovnih potencijala, što podrazumjeva investiciono ulaganje u novu tehniku i tehnologiju, kao i preduzimanje upravljačkih odluka u pravcu usavršavanja organizacione strukture.

Rast i razvoj preduzeća ispoljava se kao proces njegovog prilagođavanja promjenama u okruženju i zahtjevima tržišta, koji su sve izraženiji i suptilniji. Uspješno prilagođavanje preduzeća svim ovako ispoljenim zahtjevima uslovljeno je identifikovanjem faktora čijim djelovanjem je taj razvoj opredijeljen.

Identifikovanje faktora razvoja preduzeća podrazumjeva i njihovo klasifikovanja po načinu i intenzitetu djelovanja. To je neophodno zato što pojedine grupe faktora mogu djelovati kao izazovi i šanse za razvoj preduzeća, dok se drugi ispoljavaju u vidu opasnosti po tekuće poslovanje i dalji razvoj, koje potiču kako iz okruženja tako i iz unutrašnje strukture ovog poslovnog sistema. U tom smislu, osnovna podjela faktora koji uslovljavaju rast i razvoj preduzeća polazi od načina njihovog djelovanja. Tako, prema navedenom kriterijumu, jedna grupa faktora ima podsticajni uticaj na rast i razvoj preduzeća, dok se drugi ispoljavaju kroz ograničavanje ovog procesa.

Podsticajni faktori rasta i razvoja preduzeća mogu djelovati interno ili eksterno. Pri tome, kao interni faktori ispoljavaju se finansijski, kadrovski, istraživački, upravljački i organizacioni potencijali preduzeća, dok se u grupu eksternih faktorasvrstavaju dejstva koja potiču iz tržišnih odnosa i ukupnog društvenog okruženja, što se posebno odnosi na stepen razvijenosti infrastrukture i privrednog razvoja date zemlje.

Rast i razvoj preduzeća uslovljen je određenim motivima, koji dovode do odgovarajućih upravljačkih odluka strategijskog karaktera. U tom smislu, kao osnovni motiv rasta i razvoja preduzeća javlja se težnja za poboljšanjem kvaliteta ekonomije i unapređenje tržišne pozicije. Ovi motivi međusobno su uslovljeni, jer se poboljšanje kvaliteta ekonomije može postići samo ukoliko preduzeće zadovoljava zahtjeve potrošača, izražene u vidu tražnje na tržištu. S druge strane, unapređenje položaja preduzeća na tržištu uslovljeno je njegovom poslovnom sposobnošću koja se ispoljava u vidu kvaliteta ekonomije.

Poboljšanjekvalitetaukupneekonomijepreduzećazasnivasenapodizanjukvalitetanjegovihproizvodaiusluga, štoznačidasetimeistovremenopostižeinjegovaefikasnostiefektivnost. Varijacijeuopredjeljivanjuosnovnogmotivarazvoja,

266

krozodgovarajućurazvojnustrategijustvorilesukvazidilemudaliprioritetdatirazvojuproizvodnjeilirazvojumarketinga, sobziromnavrlovisoketroškoveprometa. Poštojeteškozamislitiozbiljnijuinovacionumarketingaktivnostkojanijepodržanaodgovarajućomproizvodnomaktivnošću, pitanjeprioritetajesuvišno. Naime, konačniprioritetrazvojapreduzećajepodizanjenivoaekonomijeucjeliniposmatrano, jersesamotimemožeobezbjeditizadovoljavanjesvihkonfliktnihparcijalnihinteresa. Daseradiokombinovanimproizvodno-marketingaktivnostimanajboljeilustrujuvarijetetistrategijarazvojapreduzećakao štosuposebnestrategijeito:

penetracije tržišta,

razvoja proizvoda,

razvoja tržišta i

diversifikacije.

Implakacije ovih posebnih strategija na razvoj ekonomije su van svake sumnje različite, ali podrazumjevaju i različita investiciona ulaganja i zavise od konkretne situacije u kojoj konkretno preduzeće posluje.

Ukoliko se opredjeli za strategiju penetracije tržišta, preduzeće svoj razvoj obezbjeđuje boljom organizacijom prodaje proizvoda postojećeg proizvodnog asortimana na postojećem tržištu. Tada se ne mijenja njegova organizaciona struktura, već se samo kvantitativno povećavaju njegovi prodajni i, po potrebi, proizvodni kapaciteti.

Strategija penetracije tržišta zasniva se na povećanoj efikasnosti, a prije svega u marketing aktivnostima, kao i na povećanju produktivnosti u proizvodnji kao uslovu za efikasnije korišćenje proizvodnih i ukupnih poslovnih kapaciteta. Ako je penetracija takvog obima da zahtjeva investicije u nove proizvodne i ukupne poslovne kapacitete, može se očekivati i povećana tehnološka efikasnost, kao i odgovarajući rast produktivnosti rada. To će usloviti i uticaj na troškove, kako kod varijante efikasnijeg korišćenja postojećih kapaciteta, tako i u vezi sa novim investicijama.

Investiciona ulaganja u marketing i u proizvodne kapacite, kao i rast profita i povećano angažovanje kapitala svakako imaju svoj odraz i na rentabilnost konkretnog preduzeća. Sveukupni očekivani efekti i njihov odnos na ekonomiju preduzeća u cjelini kod penetracije tržišta trebalo bi da budu na višem nivou od postojećih i kod varijanate izgradnje novih proizvodnih kapaciteta.

Ukoliko preduzeće svoj rast zasniva na strategiji razvoja proizvoda, znači da se njegov menadžment opredjelio za usavršavanje postojećeg proizvodnog asortimana uz istu namjenu. Povećanje obima proizvodnje i prodaje u tom slučaju rezultiraju iz superiornosti proizvoda posmatranog preduzeća nad proizvodima drugih preduzeća, koje su stekli usavršavanjem tehničko-tehnoloških i estetskih karakteristika za istu namjenu.

Usavršavanje i razvoj postojećih proizvoda podrazumjeva nove troškove i to:

istraživanja tehničko-tehnološke i operativne pripreme proizvodnje,

korekcija u tehnološkom procesu, slika 2.4.

nabavke dodatne opreme,

dokvalifikacije kadrova i sl.

267

Da bi kupci dobili informaciju o dodatnim karakteristikama proizvoda, preduzeće mora dodatno uvećati ulaganja u razvoj marketinga.

Na osnovu navedenog može se zaključiti da će razvoj proizvoda izazvati najveće promjene u ekonomičnosti, uz očekivano povećanje profita, koje će se odraziti i na rentabilnost poslovanja preduzeća. Ako razvoj proizvoda uslovi znatan rast tražnje, to će svakako morati da prati rast proizvodnje, odnosno povećanje produktivnosti rada. Konkretne ekonomske analize ovih promjena treba da dokažu efikasnosti investicionog ulaganja u razvoj proizvoda.

Razvojna strategija zasnovana na poboljšanju kvaliteta proizvoda, sa stanovišta sveukupne misije preduzeća u pogledu zadovoljavanja interesa stejkholdera, je više nego opravdana. Da li će doći do njene implementacije ili ne zavisi prevashodno od efekata koje će izazvati u kvalitetu ekonomije preduzeća u određenom periodu.

Ukoliko tržište ima tendenciju da raste, što znači da sa rastom broja stanovnika i njihovog životnog standarda raste i broj potrošača odnosno da raste njihova kupovna moć preduzeće se može opredjeliti za strategiju razvoja tržišta. Tada se pretpostavlja da je cilj razvojne strategije preduzeća da se osvoje novi kupci. U slučaju primjene ovakve strategije mogu se očekivati linearne promjene, sa izuzetkom eventualnih dodatnih efekata od većeg stepena korišćenja kapaciteta i povećane stabilnosti preduzeća, s obzirom na osvajanja nove pozicije na tržištu.

Kombinovanje strategije razvoja proizvoda i razvoja tržišta, kao varijantu rasta preduzeće koristi ukoliko svaka od njih posebno nije dovoljna da u datim uslovima obezbjedi ciljeve razvoja. Povećanje obima prodaje postiže se preko promjena u funkcionalnim karakteristikama postojećih proizvoda, čime se proširuje i njihova namjena i mogućnost prodaje na novom tržištu, s obzirom na to da su osposobljeni za zadovoljenje istih potreba na višem nivou. Uticaji ove strategije na razvoj ekonomije konkretnog preduzeća su kompleksniji. To uslovljava i odgovarajuću ekonomsku analizu koja treba da dokaže opravdanost njene primjene.

Polazeći od činjenice da povećani obim prodaje počiva na povećavanju obima proizvodnje, primjena ove strategije odraziće se kroz promjene u nivoima produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti. Očekivane promjene biće na nivou ili ispod promjena ekonomije, kojima doprinosi pojedinačna primena svake od navedenih strategija. Ako preduzeće koncepciju svoga razvoja zasniva na osvajanju novih proizvoda i tržišta, odnosno na uvođenju novih proizvoda u svoj proizvodni program, radi se o primjeni strategije diversifikacije. Zavisno od karaktera proizvoda koje uvodi u svoj proizvodni program, preduzeće ostvaruje rast na bazi vertikalne, horizontalne ili pobočne diversifikacije.

Ako se opredjeli za razvoj na bazi vertikalne diversifikacije, preduzeće svoju proizvodnju proširuje na izradu poluproizvoda, dijelova i materijala koje je prethodno kupovalo i ugrađivalo u svoj proizvod. Time izbjegava visoke transakcione troškove, a istovremeno koristi prednosti specijalizovane proizvodnje i prihvata rizik zbog vrlo velike zavisnosti od tražnje finalnog proizvoda. Razvoj preduzeća na osnovu ove strategije rasta podrazumjeva unapređenje i proširenje tehnološke baze, što se ostvaruje preko izgradnje sopstvenih kapaciteta, kupovinom postojećih firmi ili integracijom sa drugim preduzećima.

Razvoj preduzeća na bazi horizontalne diversifikacije obezbjeđuje uvođenje u proizvodni program proizvoda koji ne doprinose realizaciji postojećeg proizvodnog programa, ali spadaju u istu granu djelatnosti. Osnovni cilj razvoja prema ovoj strategiji

268

jeste osvajanje što većeg obima određenog tržišta da bi se obezbjedilo što više različitih izvora profita. Kod ovog koncepta razvoja u najvećoj mjeri dolaze do izražaja efekti povezivanja tehnologije i marketinga proizvoda.

Svoju strategiju razvoja preduzeće može koncipirati i na proizvodima koji ne pripadaju njegovoj grani djelatnosti, što znači da se opredjelilo za primjenu strategije pobočne diversifikacije. Seljenjem svoga kapitala u druge grane, preduzeće se infiltrira u nova poslovna područja koja su više ili manje srodna sa osnovnom granom njegove djelatnosti.

Modelom vertikalne diversifikacije preduzeće se, prije svega, opredjeljuje da proizvodi, umjesto da kupuje, pa treba očekivati da će preko izbjegavanja visokih transakcionih troškova uspjeti da poveća svoju ekonomičnost. Ukoliko ne dođe do poremećaja u tražnji finalnog proizvoda može se očekivati dodatni profit iz novih djelatnosti, a time i povećavanje rentabilnosti, što zavisi od vrste kapitala i uslova pod kojima je angažovan u novim investicijama.

Horizontalna diversifikacija je u funkciji povećanja stabilnosti preduzeća, jer se time obezbjeđuju dodatni izvori prihoda i profita. To su potpuno odvojeni poslovni aranžmani i svaki za sebe u većoj ili manjoj mjeri doprinosti poslovnom uspjehu preduzeća. To isto važi i za pobočnu diversifikaciju, pri čemu je rizik veći, jer preduzeće ulazi u novu granu djelatnosti gdje od početka mora da razvija određene poslove i da stvara nove kontakte. Međutim, valja znati, da su to obično lukrativni poslovni aranžmani, koji traže investitore sa kapitalom, a da istovremeno mogu da budu i profitno vrlo atraktivni.

2. UTVRĐIVANJE CILJEVA RASTA I RAZVOJA PREDUZEĆA

Osnovni cilj poslovanja preduzeća jeste zadovoljavanje zahtjeva potrošača. Ostvarenjem toga cilja, preduzeće može da stiče profit kao nagradu za uspješnost u zadovoljavanju svojih potrošača.130

Formulisanje cilja poslovanja na ovakav način proističe iz činjenice da je preduzeće osnovni subjekt tržišne privrede, što podrazumjeva zaključak da se verifikacija njegove uspješnosti ostvaruje tek na tržištu. To podrzumjeva da su kupci za te proizvode ili usluge platili odgovarajuću cijenu i time potvrdili opravdanost njihove proizvodnje.

„Cilj svake organizacije jeste stvaranje nekog proizoda ili obavljanje određene usluge, koji imaju vrijednost za njene potrošače“131 Ovakvim stavom, autori ukazuju na značaj tržišnog aspekta poslovanja preduzeća, čime se omogućuje dobijanje priznanja opravdanosti datog poslovanja u vidu profita. Na taj način posmatrano, može se prihvatiti i stav da je neposredni cilj formiranja i poslovanja i razvoja preduzeća sticanje profita na uloženi kapital. O tome govori i dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju, Milton Fridman (Milton Friedman) u svojoj izjavi „da je jedina obaveza koju preduzeće ima ostvarivanje profita.“132

Razvojnu strategiju preduzeća utvrđuje menadžment na dugi rok, što se može definisati kao skup stavova, koncepcija i mjera nosilaca funkcije upravljanja. Ovaj skup

130

Vidjeti: B. Stavrić, G. Kokeza, S. Milačić, Menadžment, Ekonomski fakultet, Priština, 2004, str. 130. 131

D. Wren, D.Voich: Menadžment – proces, struktura i ponašanje, Privredni pregled, Beograd, 1995, str. 94.

132Citirano prema: D. Wren, D. Vich, ibidem, str. 95.

269

aktivnosti ima veliki značaj za razvoj preduzeća i društva u cjelini. Osnovna karakteristika preduzeća kao osnovnih subjekata tržišne privrede ogleda se u potpunoj slobodi u planiranju i vođenju svoje razvojne politike. Menadžment preduzeća planira rad i razvoj i utvrđuje osnove razvojne strategije i poslovne politike. Međutim, preduzeće je dužno da svoj razvojni koncept bazira na projektnom višekriterijumskom pristupu, tj. da svoju razvojnu strategiju i poslovnu politiku bazira na dugoročnim planovima, koji treba da budu realizovani kroz srednjoročne i godišnje planove. Dugoročni ciljevi preduzeća predstavljaju glavne elemente njegove razvojne strategije i poslovne politike.

Ako su ciljevi unutrašnja pokretačka snaga, koji razvoj preduzeća usmjeravaju, oni su vrijednosni pokazatelji i služe kao osnova za odluke. Zato se može reći da postavljanje ciljeva razvojne strategije preduzeća nije ništa drugo nego postavljanje pravca njegovog poslovanja u budućnosti.

Ukoliko preduzeće ponudi ono što kupci žele i očekuju da dobiju, doći će do razmjene koja vodi satisfakciji kako potrošača, tako i ostvarenju profita na uloženi kapital. Organizaciona i upravljačka funkcija omogućuju da se saznaju mogućnosti pojedine tehnike i tehnologije, kao i primjena novih tehničkih dostignuća, zatim potrebe za radnom snagom, repromaterijalom i drugim materijalnim dobrima koja će se primjeniti radi ostvarenja perspektivnog rasta ili razvoja privrednog subjekta. Poznavanje i praćenje svih elemenata procesa reprodukcije, predstavljaju preduslove za primjenu adekvatne strategije razvoja preduzeća.

Činjenica je da u privredi mogu biti različiti uslovi poslovanja i razvoja preduzeća, prvenstveno zbog uticaja mnogih faktora. Promjene bilo političke, ekonomske ili socijalne prirode mogu se odraziti na tok poslovanja privrednog subjekta i stabilnost preduzeća, koja se i ogleda u njegovoj sposobnosti da sve novonastale momente prevaziđe ili ih iskoristi za bolje poslovanje, a sve u cilju praćenja konkurencije.

Strategija rasta i razvoja sastoji se od niza drugoročnih poslovnih odluka, kojima prethodi priprema, a sledi akcija. Za efikasno funkcionisanje preduzeća kao poslovnog sistema neophodno je donositi optimalne odluke. Zato top menadžment kao kreator razvojne strategije ima veliku odgovornost u predlaganju odluka i o investicionom ulaganju kapitala.

Razvojna strategija kao upravljačka aktivnost na dugi rok formuliše se s ciljem ostvarivanja što boljih rezultata, uz što manja ulaganja elemenata proizvodnje. To podrazumjeva postavljanje i ostvarivanje dugoročnih razvojnih ciljeva.

Kvalitet razvojne strategije zavisiće od adekvatnosti izbora pojedinih njenih elemenata. Konačna konkretizacija razvojne strategije sadržana je u dugoročnim planovima kojima se utvrđuju ciljevi i zadaci preduzeća, kao i uslovi, načini i sredstva za njihovo ostvarivanje u nekom dugoročnom budućem periodu.

Strategija rasta i razvoja je izraz mogućnosti preduzeća u budućnosti, dok je poslovna politika preduzeća stvarni izraz njegovih , već postojećih mogućnosti i sposobnosti. Obije ove upravljačke aktivnosti zasnovane su na obavezama i pravima preduzeća. Obaveze se svode na to da vodi brigu o proširenju svoje materijalne osnove ekonomičnim i rentabilnim poslovanjem, a prava se odnose na upravljanje sredstvima kojima raspolaže, kao i dobitkom koji stvara. Od mogućnosti stvaranja i raspodjele dobitka zavisi kako formiranje, tako i sprovođenje njegove poslovne politike i razvojne strategije.

Osnovne karakteristike razvojne strategije preduzeća ispoljavaju se u:

elastičnosti,

270

sveobuhvatnosti,

racionalnosti,

jasnoj definisanosti i

stabilnosti.

Stabilnost nalaže jasno i precizno definisanje razvojne strategije, a zatim utvrđivanje za određeni period za koji je treba sprovesti. Elastičnost treba da bude njena mogućnost za prilagodljivost nastalim promjenama internim i eksternim, dok se sveobuhvatnost odnosi na sve elemente procesa reprodukcije u preduzeću, tj. na pojedina područja njegovog razvoja, kao što su proizvodnja, prodaja, kadrovski resursi, finansije i sl.

Dugoročno predviđanje tržišnih, tehnoloških i društvenih trendova nužna je pretpostavka za utvrđivanje i realizaciju razvojne strategije i poslovne politike preduzeća.

Zato razvojna strategija i poslovna politika predstavljaju osnovu za realizaciju investicione politike preduzeća. Ostvarivanje rasta i razvoja preduzeća nužno podrazumjeva uspostavljanje logičnih zavisnosti između dugoročnih mogućnosti i ciljeva, stavova i načela za njihovu realizaciju, racionalnog reagovanja na izazove, šanse i prijetnje iz okruženja, kao i programa investicionih ulaganja.

Iz ovoga proizlazi da razvojna politika mora da se bazira na dugoročnom anticipiranju faktora koji mogu da utiču na poslovanje preduzeća, uvažava dugoročne ciljeve i služi kao realna pretpostavka za izbor strategije rasta preduzeća. Politika odražava filozofiju razvoja dok strategija znači konkretizaciju toga razvoja kroz opredjeljivanje pravca, metoda i tempa rasta i nivoa fleksibilnosti preduzeća.

Razvojna strategija mora da odražava stavove preduzeća prema izazovima, šansama i prijetnjama iz okruženja, kao i obezbjeđenje jedinstvenosti njihovog interpretiranja od strane svih organizacionih dijelova. Budući da treba da izrazi razvojne namjere preduzeća i da optimizira njegovo ponašanje u budućnosti, razvojna strategija mora biti usmjerena kako na eksterne tako i na interne faktore rasta i razvoja preduzeća. Otuda sadržinu razvojne strategije čine načela koja se ispoljavaju kao kriterijumi koji treba da obezbjeđuju pouzdanu osnovu za konzistentno odlučivanje i usmjeravanje razvojnih akcija preduzeća.

U formulisanju razvojne strategije moraju se uvažavati faktori razvoja u datom prostronom i vremenskom horizontu. U tom smislu bitni su sledeći stavovi preduzeća:

o tržištu na koje će se orijentisati,

tehnologiji na kojoj će bazirati proizvodnju

elementima na kojima će graditi svoju buduću konkurentsku poziciju,

visini učešća preduzeća u ukupnoj vrijednosti zajedničkog proizvoda,

materijalima za proizvodnju budućih proizvoda,

visini stope dobitka pri vrednovanju razvojnih projekata,

načinima finansiranja i sl.

To su neka od ključnih, načelnih opredjeljenja koja čine sadržinu razvojne strategije i poslovne politike preduzeća.

3. OSNOVNA CILJNA PODRUČJA PLANSKIH ODLUKA MENADŽMENTA

271

Ako se pođe od prethodno navedenih stavova o ciljevima poslovanja preduzeća, može se izvesti zaključak da se cilj investicionog ulaganja u rast i razvoj preduzeća svodi na zadovoljavanje zahtjeva potrošača, čime se stiču uslovi za uvećavanje profita. Međutim, s obzirom na složenost organizacione strukture preduzeća, u njegovom osnivanju i razvoju učestvuje više društvenih subjekata, tražeći i nalazeći svoje specifične interese u osnivanju, tekućem poslovanju i razvoju ovog privrednog subjekta. U tom smislu, Piter Draker (Peter Drucker)133 navodi sledećih osam najvažnijih područja kojima su opredjeljeni ciljevi poslovanja i razvoja preduzeća, i to:

položaj na tržištu,

inovacije,

ljudska organizacija,

fizički resursi,

finansijski izvori,

društvena odgovornost,

produktivnost i

odgovornost za profit.

Ovih osam područja kojima se opredjeljuje poslovanje i razvoj preduzeća pokrivaju širok spektar ciljeva na koje se usmjeravaju strategijske odluke i poslovna politika, koje kreira top menadžment. Zato je neophodno posebno razmotriti aktivnosti strategijskog menadžmenta, koje obuhvataju formulisanje i implemnetaciju razvojne strategije i dugoročne poslovne politike preduzeća.

Položaj na tržištu predstavlja ključno ciljno područje planskog odlučivanja. Zato strategijski menadžment, u procesu donošenja planskih odluka, polazi od činjenice da je prioritet tekućeg poslovanja i razvoja preduzeća zadovoljavanje potreba potrošača, iskazanih u vidu tržišne tražnje. Ovakav pristup donošenju planskih odluka uslovljen je posebno činjenicom o oštroj tržišnoj konkurenciji koja se ispoljava u uslovima sve intenzivnijeg uključivanja domaće privrede u međunarodnu podjelu rada i razmjenu.

Inovacije u procesu poslovanja i razvoju preduzeća predstavljaju imperativ koji nameću stalne promene u tržišnom i ukupnom društvenom okruženju. Proces inoviranja obuhvata unapređenja kako tehničko-tehnoloških uslova poslovanja, tako i u pogledu primjene savremenog menadžmenta, zatim kroz poboljšanje organizacione strukture preduzeća, te promjene na polju marketinga i finansiranja, kao i u ostalim područjima delovanja preduzeća. Zato se kaže da su promjene, a to znači inovacije, stalne.

Ljudska organizacija kao područje planskog odlučivanja menadžmenta ispoljava se kao specifična društvena tvorevina, koja omogućuje primenu sinergetskih efekata rada. Naime, radeći u grupi sa drugim ljudima, čovjek povećava svoju radnu i ukupnu privređivačku sposobnost, a time i bolje uslove za zadovoljavanje svojih sve većih i složenijih potreba.

Fizički resursi kao područje planskog odlučivanja obuhvataju sredstva za rad i materijal, kao i prirodne uslove koji djeluju kao objektivni faktori tekućeg poslovanja i razvoja preduzeća. U procesu planiranja, menadžment preduzeća mora da pronađe odgovarajući način za obezbjeđenje potrebnih sredstava za proizvodnju, u skladu sa zahtjevima tehnološkog postupka i ukupnog poslovnog procesa. 133

Piter Draker, Menadžment za budućnost, Privredni pregled, Beograd, 1998, str. 256.

272

Finansijski resursi su područje planskog odlučivanja kojim je obuhvaćeno obezbjeđivanje potrebnih iznosa kapitala koje je naophodno uložiti u pribavljanje materijalnih i kadrovskih resursa. Značaj ovog područja planskih odluka proističe iz činjenice da je racionalno privređivanje nemoguće bez novačnih sredstava, čijom je razmjenom za elemente proizvodnje jedino moguće efikasno poslovanje preduzeća.

Društvena odgovornost je specifično ciljno područje planskog odlučivanja menadžmenta preduzeća, posebno s obzirom na činjenicu da je preduzeće neodvojivi dio društvene zajednice. Naime, poslovanje preduzeća odvija se pod dejstvom faktora koji djeluju iz društvenog okruženja, a istovremeno, preduzeće obezbjeđuje finansiranje pojedinih oblika društvene potrošnje. Zato je neophodno voditi računa i o širim društvenim interesima, što se ispoljava u vidu odgovornosti preduzeća prema zajednici.

Produktivnost rada kao ciljno područje planskog odlučivanja menadžmenta preduzeća ispoljava se kroz efikasnost korišćenja ljudskih resursa. To je oblast ispoljavanja radne sposobnosti zaposlenih, koja podrazumijeva odgovarajuće upravljanje ljudskim sposobnostima koje se postiže odgovarajućim mjerama motivisanja na veće zalaganje radnika.

Odgovornost za profit je ciljno područje planskog odlučivanja menadžmenta kojim se pokriva ključna komponenta rezultata poslovanja. Ovim oblikom neto rezultata poslovanja iskazuje se uspješnost preduzeća potvrđena tržišnim priznanjem opravdanosti ulaganja kapitala. Pored toga, iz profita se obezbjeđuju dividende vlasnicima kapitala, odnosno akcionarima, ali i zadovoljavanje opštih društvenih potreba kroz plaćanje poreza na ostvareni profit134.

4. KRITERIJUMI ODLUČIVANJA O INVESTICIONIM

ULAGANJIMA

Smisao investicionih ulaganja kapitala sastoji se u ostvarivanju određenih efekata. Međutim, u zavisnosti od vrste investicija i ciljeva koji se žele ostvariti investiranjem, efekti investicionih ulaganja mogu da budu različiti. Za donošenje racionalne investicione odluke, neophodno je precizirati ciljeve konkretnog investicionog ulaganja i utvrditi efekte koji se žele ostvariti investicijom. Efekti predstavljaju mjeru valjanosti određene investicione akcije, odnosno kriterijum na bazi kojeg se vrši izbor među investicionim varijantama.

Kriterijumefektivnostiinvesticionihulaganjapredstavljadonjagranicarentabilnostirazmatranihinvesticionihprojekata. Svakopreduzećetrebadausvojijedinstvenkriterijumzaocjenuefektivnostiinvesticionihulaganja, odnosnodautvrdidonjugranicurentabilnostiinvesticionihprojekata. Samonatajnačinpreduzeće ćemoćidaostvariobjektivnuprovjeruirangiranjeinvesticionihprojekatapremanjihovojrentabilnosti.

Utvrđivanjeovogkriterijumamogućejesadvaaspekta, uzavisnostiodtogadaliseplaninvesticionihulaganjaposmatrauužemili širemsmislu.Planinvesticionihulaganjauužemsmislu, kojisebaziranainternojrentabilnostisamogprojekta,

134

Vidjeti opširnije i detaljnije: B. Stavrić, G. Kokeza, S. Milačić, citirano delo, str. 132.

273

prihvatanekustandardnustopuprinosakaominimalankriterijumefektivnosti, dokplaninvesticionihulaganjauširemsmislu, kojisebaziranaintegralnojpovezanostiinvesticionihifinansijskihodluka, zakriterijumefektivnostiinvesticionihprojekatauzimaprosječnuvrijednostdodatnihkapitalnihulaganja, odnosnocijenukapitalapreduzeća.

Standardna stopa prinosa predstavlja osnovni kriterijum efektivnosti investicionih ulaganja kapitala. U tom smislu razvili su se empirijski kriterijumi za donošenje investicionih odluka pod opštim nazivom standardna stopa prinosa, dok se unutar tog naziva sadrže normativi rentabilnosti kao što su:

željena stopa prinosa,

stvarna stopa prinosa,

prosječna stopa prinosa,

ciljna stopa prinosa i slično.

Željena stopa prinosa predstavlja unapred stvorenu sliku o tome koliko treba da bude minimalni prinos od investicionih ulaganja. Ona je subjektivan kriterijum ocjene efektivnosti, jer predstavlja želju da minimalan prinos bude što veći, odnosno da preduzeće iz investicije izvuče maksimum. Zato postoji razlika pri izračunavanju stope prinosa nezavisnog projekta i međuzavisnih projekata.

Kod nezavisnog projekta prinos zavisi jedino od njegovih karakteristika. Zato se taj interni prinos obračunava kao razlika između projektnih prihoda i rashoda, odnosno primanja i izdavanja gotovine u njegovom vijeku trajanja.

Kod međuzavisnih projekata prinos se obračunava kao razlika između prihoda i troškova, odnosno primanja i izdavanja gotovine od različitih varijanti akcije, kao što su prihvatanja razmotrenog projekta ili poslovanja bez njega. To je relativan prinos koji je determinisan karakteristikama obije razmatrane varijante. Ovaj prinos može da bude visok bilo zato što je sam projekat izuzetno dobar, bilo zato što je njegova alternativa izuzetno loša.

Stvarna stopa prinosa predstavlja realan investicioni kriterijum. To je računovodstvena stopa prinosa na prosječno angažovana poslovna sredstva, koja se utvrđuje na osnovu bilansa stanja i uspjeha za protekli period ili nekoliko proteklnih perioda. Kao minimalan standard rentabilnosti koji treba da zadovolje nova investiciona ulaganja uzima se ostvarena stopa prinosa na postojeća ulaganja.

Prosječna stopa prinosa kao investicioni kriterijum utvrđuje se statistički iz odnosa ukupnog godišnjeg dobitka i prosječno angažovanih sredstava u datoj privrednoj grani. Zato ovaj investicioni kriterijum možemo smatrati irelevantnim, jer se iz njega može sagledati samo relativna rentabilnost postojećih ulaganja u sredstva preduzeća. Naime, preduzeće interesuje šta može da ostvari na konkretnom investicionom projektu, a ne šta bi na istom projektu moglo da zaradi prosječno preduzeće u datoj grani.

Ciljna stopa prinosa slična je stopi prinosa na postojeća ulaganja u osnovna sredstva. Naime, polazna pretpostavka za utvrđivanje ciljne stope prinosa je prihvatljiva finansijska situacija i rentabilnost preduzeća koje se procjenjuju na osnovu pro forma bilansa stanja i bilansa uspjeha. Procjenjena ciljna stopa prinosa je uvijek veća od kamatne stope kao ugovorenog prinosa na obaveze, odnosno pozajmljena sredstva.

Cijena kapitala kao kriterijum efektivnosti polazi od postavke da preduzeće koje posluje ne može da raspolaže besplatnim izvorima finansiranja. Ovaj kriterijum efektivnosti polazi od toga da svaki izvor finansiranja mora da ima neku svoju cijenu,

274

realnu ili kalkulativnu. Cijena kapitala kao kriterijum efektivnosti kapitalnih ulaganja je relativno novije dostignuće finansijske teorije, koje još nije našlo svestranu primjenu u praksi privrednih preduzeća.

S obzirom na to da je karakter investicionih ulaganja dugoročan, za determinisanje prosječne cijene kapitala uzimaju se cijene dodatnih dugoročnih izvora finansiranja, pozajmljenih ili sopstvenih. Cijena srednjoročnih i dugoročnih dugova je jednaka ugovorenoj kamatnoj stopi. Ona se može smatrati realnom jer prouzrokuje preduzeću efektivne novčane izdatke na ime kamate u vijeku trajanja duga. Ova cijena zavisi od:

tržišnih faktora,

društvenih odnosa,

poslovnog i finansijskog rizika i sl.

U slučaju kada je periodični finansijski rezultat podložan oporezivanju, po pravilu, cijena duga je niža od nominalne kamatne stope, zato što se kamata uobičajeno priznaje kao tekući rashod koji se nadoknađuje iz poslovnog dobitka prije oporezivanja. Ovo omogućava preduzeću da ostvari izvjesne uštede u porezima u zavisnosti od visine poreske stope.

Kada se koriste sopstveni izvori finansiranja – akumulacija i amortizacija – problem određivanja cijene kapitala je mnogo kompleksniji. Kad preduzeće nikome ne plaća za izvore finansiranja, oni su naizgled besplatni. Međutim, pretpostavka o besplatnosti korišćenja sopstvenih izvora finansiranja je ekonomski neprihvatljiva, jer bi mogla da ima za posledicu neracionalnu alokaciju ograničenog kapitala na različite varijante upotrebe unutar preduzeća. Naime, preduzeće bi na osnovu takve pretpostavke moglo da prihvati bilo koji projekat čija je stopa prinosa veća od nule.

Imajući u vidu zahtjev za maksimiziranjem rentabilnosti, ekonomska cijena sopstvenih izvora finansiranja određuje se posredstvom alternativnih ili oportunitetnih troškova. Da bi se procjenila poželjnost reinvestiranja sopstvenih sredstava u različite projekte unutar preduzeća, mora se ispitati varijanta njihovog ulaganja van preduzeća. Ako reinvestiramo sredstva u projekat sa najvećom stopom prinosa u samom preduzeću, cijenu investicionih sredstava predstavlja prinos ili korist koje smo morali žrtvovati ne koristeći novac za neku drugu varijantu izvan preduzeća.

Cijena sopstvenog kapitala, zajedno sa cijenom dugoročnog duga, treba da bude uračunata u prosečnu cijenu dodatnih dugoročnih izvora iz kojih razmatrani investicioni projekti mogu da budu finansirani. Po pravilu, ta cijena se izražava kao ponderisani prosek cijena dodatnog dugoročnog duga i sopstvenog kapitala, gdje se za pondere uzimaju odnosi između tih izvora u postojećoj, željenoj ili optimalnoj strukturi kapitala. Jedino optimalna struktura kapitala obezbjeđuje najnižu prosječnu cijenu kapitala, kao kriterijum efektivnosti investicionih ulaganja, čime se maksimalno stimuliše investiciona aktivnost preduzeća.

Analiza i ocjena efikasnosti realizacije investicionih projekata predstavlja veoma kompleksan postupak, koji obuhvata razmatranje velikog broja uticajnih faktora. Ovaj složeni postupak sastoji se od mjerenja i upoređivanja veličine i investicionih ulaganja kapitala i efekata koji se dobijaju u procesu realizacije i eksploatacije određenih investicionih projekata. Ovaj postupak predviđa utvrđivanje i proračun određenog broja kriterijuma, kojima se mjere efekti koje daje jedan investicioni projekat.

Ocjena opravdanosti realizacije investicionih projekata izvodi se izračunavanjem i poređenjem vrijednosti jednog broja kvantitativnih kriterijuma koji na najbolji način izražavaju efekte investicionih projekata. Metodologija za ocjenu opravdanosti

275

investicionih projekata zavisi od toga koji se kriterijumi i na koji način koriste u mjerenju njihovih efekata.

U uslovima ograničenih izvora sredstava akumulacije potrebno je primjeniti najadekvatnije kriterijume za ocjenu ekonomske efikasnosti investicionih ulaganja kapitala kojima se raacionalizuje korišćenje akumulacije i optimizira alokacija resursa razvoja. Prema ekonomskoj teoriji izbora u investicionom odlučivanju polazi se od krajnjeg cilja donosioca odluke, a to je postizanje optimalnog rasporeda potrošnje u vremenu, kao i optimalna alokacija resursa.

Ocjenjivanje projekata podrazumjeva čitav niz aktivnosti. S obzirom na aspekte koje jedan projekat treba da zadovolji, ove aktivnosti su, s jedne strane, krajnje specifične , a s druge strane, i krajnje komplementarne, te zahtijevaju da osoblje koje daje ocjenu ima jedno interdisciplinarno znanje u vidu opšte informisanosti o svim potrebnim aspektima projekta, kako bi se ostvarila što efikasnija saradnja različitih eksperata na datom projektu.135 U svakoj zemlji postoji odgovarajuća metodologija za ocjenu efikasnosti i opravdanosti investicionih projekata.

Metodologija za ocjenu investicionih projekata u domaćoj praksi polazi od:

finansijsko-tržišne efikasnosti projekta,

društveno-ekonomske efikasnosti projekta,

projekta u uslovima neizvjesnosti.

Ocjenjivanje finansijsko-tržišne efikasnosti projekta zasniva se na sagledavanju investicionog ulaganja kapitala pod uslovima koji vladaju na tržištu, odnosno na mjerenju efekata koji ostaju investitoru. Pri ocjenjivanju finansijsko-tržišne efikasnosti upotrebljavaju se statički i dinamički pristup.

U dinamičkom pristupu ocjeni rentabilnosti projekta koriste se podaci iz cjelokupnog vijeka eksploatacije projekta. Kod pristupa ocjeni efektivnosti investicije putem metoda rentabiliteta relevantne su dvije činjenice:

kompatibilnost veličina investicionih projekata i

inkompatibilnost veličina investicionih projekata.136

Rezultati ocjene rentabiliteta investicionih ulaganja zavisiće od karaktera veličina relevantnih za upoređivanje. Dinamička ocjena rentabilnosti projekta koristi sledeće kriterijume:

period povraćaja ulaganja,

sadašnju vrijednost,

neto sadašnju vrijednost i

internu stopu rentabilnosti. 137

Buduće prihode od realizovanih projekata i investiciona ulaganja u njihovu realizaciju potrebno je određenom mjerom, koja predstavlja vezu između budućnosti i sadašnjosti, svesti na izabrani zajednički period i izračunati ukupne vrijednosti prihoda i rashoda u

135

Zorka Vujatović-Zakić, Međunarodna banka za obnovu i razvoj sa svojim pristupom investicionim projektima u jugoslovenskoj privredi, Finansije, 11-12, Beograd, 1974, str. 597.

136M.Puljić, Bankarske metode ocene investicionih projekata u samoupravnoj privredi, Tanjug, Beograd,

1977. str. 113. 137

Priručnik za primenu zajednički metodologije za ocenjivanje društvene i ekonomske opravdanosti investicija – Metodološki vodič, Udruženje banaka Jugoslavije, Beograd, 1988.

276

tom vremenu. Kada se to učini, mogu se uporediti pojedine investicione varijante i izabrati najefikasniju od njih.

5. PLANIRANJE RASTA I RAZVOJA PREDUZEĆA

Proces planiranja rasta i razvoja preduzeća započinje donošenjem odgovarajućih strategijskih odluka, koje se zasnivaju na prethodno sagledanim mogućnostima preduzeća i prilikama koje vladaju na tržištu i u ukupnom društvenom okruženju. Ovaj proces artikuliše se aktivnostima top menadžmenta na formulisanju strategije rasta i razvoja preduzeća, kao jednim od ključnih segmenata funkcije planiranja.

Strategijski menadžment svoje aktivnosti na polju koncipiranja i sprovođenja procesa rasta i razvoja preduzeća usmjerava na investiciona ulaganja kapitala u realizaciju odgovarajućih razvojnih programa. Ovim programima obuhvataju se aktivnosti na implementaciji investicionog ulaganja kapitala u sprovođenje strategija rasta i razvoja preduzeća. Takvim aktivnostima menadžmenta započinje realizacija razvojne strategije preduzeća.

Realizacijarazvojnestrategijepreduzećaunajvećojmjeribaziranainvesticionomulaganjukapitala. Pritome, formulisane, izabraneiprimjenjenestrategijerastairazvojapreduzećapredstavljajuosnovnupretpostavkuplaniranja, azatimi upravljanjainvesticionimulaganjima. Investicionaulaganjapredstavljajulogičannastavakstrategijskogupravljanjapreduzećem. Izstrategijskogplanarazvoja, ukomesusadržanistrateškiciljevipreduzeća, proizlazepojediniinvesticioniprojekti, čijomrealizacijomseostvarujerazvojpreduzeća. Koncepcijskiposmatrano, segmentplaniranjarastairazvojapreduzećapolaziodinvesticionogplaniranjaimoranaadekvatannačindapovežestrategijskeciljeveiinvesticionustrategiju. Utvrđivanjestrategijeinvesticionogulaganjazasnivasenauvažavanjufaktorakojideterminišurazvojnupolitikupreduzećaikojimogudautičunauspješnostnjegovogposlovanja.

Dugoročna razvojna strategija preduzeća odnosi se na utvrđivanje vizije razvoja i predstavlja osnovu za realizaciju programa investicionog ulaganja kapitala. Ostvarivanje rasta i razvoja preduzeća nužno podrazumjeva uspostavljanje logičnih zavisnosti između dugoročnih mogućnosti i ciljeva, stavova i načela za njihovu realizaciju, racionalnog reagovanja na impulse i mogućnosti iz okruženja i konačno investicija i projektnih planova.138

Ostvarivanje strategijskih ciljeva preduzeća, u najvećoj mjeri bazira se na investicionom ulaganju kapitala. Pri tome, proces investicionog ulaganja kapitala predstavlja završni dio procesa razvoja odnosno neposredna implementacija strategijskih odluka menadžmenta.

Implamentacija strategije rasta i razvoja preduzeća sprovodi se realizacijom investicionih programa. Naime, formulisanje razvojne strategije podrazumijeva utvrđivanje osnovnih ciljeva rasta i razvoja preduzeća, koji ne daju direktne i trenutne efekte, nego se njihovi efekti protežu na širi krug operacija. Ove odluke realizuju se u budućnosti i doprinose strateškom pozicioniranju preduzeća na tržištu, čime se povratno stvaraju mogućnosti za dalji rast. Iz tog razloga neophodno je pratiti i analizirati kako se

138

Todorović J., Milisavljević M., Planiranje i razvojna politika preduzeća, Savremena administracija, Beograd, 1992. str. 115.

277

sprovode planirane aktivnosti investicionog ulaganja kapitala i rast i razvoj preduzeća. Proces investicionog ulaganja nastavlja se na proces planiranja razvoja i predstavlja jednu fazu implementacije razvojne strategije. Iz strategije rasta i razvoja proizlaze pojedini investicioni projekti, čijom realizacijom se usmjeravaju razvojne aktivnosti preduzeća.

Formulisanje investicione strategije uslovljen je kompletnijim definisanjem strategijske misije, koja je okrenuta ka budućnosti, odražava težnju prema novim stanjima u koje preduzeće želi da dođe i kojom se stvara pouzdana osnova za donošenje racionalnih strategijskih odluka. Pošto se definiše postojeći položaj preduzeća, neophodno je izvršiti procjenu okruženja u kojem ono posluje. U tom smislu, mora se izvršiti procjena jakih i slabih strana preduzeća, kao i analiza mogućnosti i prijetnji koje dolaze iz okruženja, čime se stvara podloga za formulisanje odgovarajuće investicione strategije.

Definisanje strategije investicionih ulaganja kapitala u rast i razvoj preduzeća ima dva polazišta i to:

identifikaciju mogućih strategijskih opcija i

selekciju odgovarajućih riješenja.

Formulisanje i izbor strategije investicionih ulaganja kapitala vrši se u skladu sa osnovnim ciljem razvoja, a to je maksimiziranje očekivanog povraćaja na bilo kom odabranom nivou rizika, ili minimiziranje rizika uz datu stopu očekivanog povraćaja. Zato je potrebno uzeti u obzir preferencije budućih investitora, kao i njihov stav prema riziku, bez obzira na to da li je riječ o pojedinačnim ili institucionalnim investitorima.

6. PROCES INVESTICIONOG ULAGANJA KAPITALA U

RAZVOJ PREDUZEĆA

Proces investicionih aktivnosti može se tretirati kao širi ili uži koncept ulaganja u cilju realizacije razvojne strategije preduzeća. Pri tome, širi koncept podrazumijeva planiranje i realizaciju više uzastopnih i međusobno povezanih i uslovljenih investicionih projekata kojima se omogućuje postizanje razvojnih ciljeva preduzeća, ali i cijelog lanca proizvodnih subjekata, od od dobavljača repromaterijala, preko isporučilaca tehnologije i kreditora, do kupaca, odnosno potrošača čije zadovoljavanje predstavlja osnovni motiv razvoja.

S druge strane, sprovođenje investicione aktivnosti prema užem konceptu shvatanja rasta i razvoja preduzeća podrazumijeva upravljanje jednim investicionim projektom, kao što je uspostavljanje mini stočarske farme, ili izgradnja tvornice stočne hrane, ili pak uvođenje lijije konzerviranja mesa i mesnih prerađevina. Planiranje i realizacija pojedinih investicionih projekata neophodno je da bude povezano u kontinuitetu realizacije dugoročnog razvoja preduzeća, pri čemu se uži pristup logično pretvara u širi pristup upravljanja rastom i razvojem, što podrazumijeva razvoj čitavog lanca proizvodnih kapaciteta, od primarne poljoprivredne proizvodnje do finalne prerade mesa.139

Proces upravljanja investicionim aktivnostima obuhvata globalne faze kao što su planiranje, realizacija i kontrola. U tom smislu, svakom fazom toga procesa potrebno je

139

D.I.Cleland., V.R.King:System Analysis and Project Management, McGraw Hill, New York, 1975. str. 125.

278

upravljati, što podrazumijeva planiranje, realizovanje i kontrolu investicionog ulaganja kapitala u implementaciju razvojnih projekata.

Investiciona politika kao segment strateškog planiranja proističe iz potrebe preduzeća da raste i da se razvija, što opet iziskuje investiciona ulaganja. Međutim, rast i razvoj nisu ciljevi sami za sebe, već predstavljaju način da preduzeće mesne industrije efikasnije ostvaruje svoju misiju robnog proizvođača, ali i podstrekača bazne poljoprivredne proizvodnje, koji treba da zadovolji tržišnu tražnju u segmentu ishrane stanovništva. U tom smislu, ciljevi rasta i razvoja izražavaju težnje preduzeća koje čine osnov za izbor razvojne strategije i definisanje investicione politike.

S obzirom na činjenicu da se radi o čitavom spektru ciljeva strateškog karaktera, koje menadžment utvrđuje i čijoj realizaciji teži, nemoguće ih je obuhvatiti jednim sintetičkim izrazom. Tako, rast i razvoj preduzeća može biti motivisan težnjom da se stekne veći prihod, ili da se poveća tržišno učešće, ili da se efikasnije koristi savremena tehnika i primenjuje nova tehnologija, ili da se minimiziraju troškovi, ali i da se dugoročno obezbijedi kontinuitet stočarske proizvodnje kao baze mesne industrije, i sl. Pri tome, uslov za realizaciju bilo pojedinih ili svih ciljeva preduzeća jeste investiciona aktivnost.

Ovako posmatrani motivi rasta i razvoja preduzeća potvrđuju značaj kapitalnog investiranja koje predstavlja veoma složen i dinamičan proces, čije sprovođenje iziskuje svjesno usmjeravanje, koordiniranje i kontrolisanje realizacije utvrđenih strateških ciljeva. Zato je neophodno pratiti kako se odvija definisana investiciona aktivnost i da li se njome obezbjeđuje ostvarivanje planiranih ciljeva rasta i razvoja preduzeća.

Složenost i obuhvatnost investicione aktivnosti preduzeća mesne industrije može se predstaviti određenim algoritmom faza i postupaka koji započinju izborom razvojnih ideja kreiranih u istraživačko-razvojnom sektoru kao elementom njegove organizacione strukture, a završavaju puštanjem u redovnu proizvodnju kapaciteta izgrađenih investicionim ulaganjem u odgovarajuća kapitalna dobra. Kao druga varijenta iniciranja razvojnih projekata, moguće je obraćanje preduzeća mesne industrije specijalizovanim institucijama koje se bave unapređenjem poljoprivrede i mesne industrije.

Ciljevi rasta i razvoja utvrđeni u procesu formulisanja strategije i razrađeni u postupku definisanja investicione politike usmjereni su na ostvarivanje dugoročne profitabilnosti preduzeća i na poboljšanje njegove konkurentske pozicije u globalnom okruženju. To podrazumijeva odgovarajuća investiciona ulaganja u proširenje ili rekonstrukciju proizvodnih kapaciteta metamorfozom financijskog kapitala u elemente realnog kapitala. Ovaj kontinuelni proces ostvarivanja utvrđenih ciljeva razvoja, koncipiran u vidu formulisane razvojne strategije i definisane investicione politike, zahtijeva investiciona ulaganja, što podrazumijeva odlaganje moguće sadašnje potrošnje da bi se obezbijedila nova potrošnja i nova investiciona ulaganja u budućnosti, što je posebno značajno u pogledu stvaranja stabilne sirovinske osnove kontinuiranim uzgojem stočarskih kultura. Pri tome, operacionalizacija definisane investicione politike obezbjeđuje se izvođenjem odgovarajućih programa i projekata, u kojima se odabrane ideje transformišu u zadatke koji se izvršavaju po određenim fazama, u skladu sa raspoloživim resursima preduzeća.

Životni ciklus projekta obuhvata više uzastopnih faza razvoja u toku kojih se pripremaju i ispituju relevantni faktori u cilju što racionalnijeg donošenja odgovarajućih odluka. «Proces odlučivanja u vezi sa investiranjem mogao bi znatno da se usavrši ukoliko bi se naglasak stavljao na postavljanje relevantnih strateških pitanja umjesto

279

složene tehnike mjerenja».140 To znači da postavljanje okvira u kome će moći da funkcionišu zdravi i uspješni investicioni projekti i programi ne zahtijeva nužno upotrebu sofisticiranih metoda i postupaka.

Globalno posmatrano, u životnom vijeku investicionih projekata postoje tri osnovne faze, koje se mogu formulisato kao:

faza oportuniteta,

faza izvodljivosti i

faza izvršenja.

Faza oportuniteta obuhvata ispitivanje i ocjenu podobnosti ili povoljnosti projekta, što podrazumijeva pronalaženje i prethodno ocjenjivanje ideje ili zamisli, od uspostavljanja čvrste sirovinske osnove u ratarskoj proizvodnji i stočarstvu, do primjene savremenih tehnologija u preradi mesa. U ovoj fazi ocjene podobnosti investicionog projekta strateški menadžment podvrgava detaljnoj analizi mogućnosti one ideje koja najviše obećava. Naime, analiza mogućnosti, koja se u literaturi označava i kao fizibiliti studija (Feasibility Study), sadrži i procjenu rizika, sa očekivanim posljedicama na rokove izvršenja, troškove i sl. Ova faza započinje formulisanjem ideje o projektu, a završava se odlukom o prihvatanju ili odbacivanju razmatrane ideje.

Na osnovu analize mogućnosti sačinjava se studija oportuniteta, koja obuhvata procjenu neostvarene dobiti ili nepokrivenog troška i vrednovanje predloženih projekata. Pri tome, nepokriveni trošak, odnosno neostvarena dobit uslovljen je nepreduzimanjem određenog projekta, a vrednovanje projekta obuhvata proučavanje, pregovaranje, razmjenu i izbor projekata na relevantnim nivoima strateškog menadžmenta i u okviru odgovarajućih poslovnih jedinica i funkcija. To podrazumijeva izbor i rangiranje predloženih varijanti, od proizvodnje stočne hrane, preko uzgoja stoke, do finalne industrijske prerade mesa.

S obzirom na to što prepoznavanje investicione ideje zahtijeva stvaralačko traganje čiji se rezultat ne može predvidjeti, strateški menadžment svoju razvojnu aktivnost ispoljava kroz iniciranje, usmjeravanje, koordiniranje i kontrolisanje istraživačko-razvojne funkcije preduzeća. Iz takvog stava proizlazi da su veće šanse da investicija bude isplativa ukoliko se prije prepoznaju mogućnosti investiranja.

Strateški menadžment je obavezan da prepozna grupu investicionih varijanti koje će biti primjerene financijskim mogućnostima i formulisanoj razvojnoj strategiji preduzeća. Pod aktivnošću identifikovanja ili prepoznavanja ideja podrazumijeva se detaljna analiza širokog spektra faktora koji opredeljuju uspeh projekta i razmatranje strateških nedoumica, što uslovljava neophodnost planskog upravljanja ovom fazom rasta i razvoja.

Prvi korak u fazi oportuniteta je formiranje ideje o određenim proizvodima. Pri tome, strateški menadžment svoje odluke zasniva na odgovarajućim kriterijumima koji mogu poslužiti u postupku traženja dobrih ideja i prethodne selekcije potencijalno uspješnih projekata. Ovi kriterijumi sastoje se u slijedećim zahtjevima u vezi sa budućim proizvodima:

proizvodi moraju zadovoljiti trenutno nezadovoljenu tražnju na tržištu,

moraju da se plasiraju na tržištu na kome je tražnja veća od ponude,

140

R.Pike, R.Dobbins: Investment Decesions and Financial Strategy, Great Britain, 1987, str. 294.

280

moraju da budu konkurentni u odnosu na slične postojeće proizvode inostranih prpoizvođača, zahvaljujući poboljšanim karakteristikama, kao što je kvalitet, ambalaža, niža cijena, i sl.

Identifikovanje ideje o projektu omogućuju i informacije koje ukazuju na eventualnu tržišnu tražnju. Naime, prepoznavanje potreba za određenim artiklima omogućuje formiranje ideje o proizvodu. To je moguće zahvaljujući pristupu velikim bazama podataka, kao i analizama postojećeg stanja u privredi, zatim populacionih i ekonomskih trendova, društvenih promjena, nove zakonske regulative i sl.

Faza izvodljivosti prokjekta razvoja kapaciteta preduzeća sprovodi se ako je rezultat studije oportuniteta prihvatanje odgovarajuće investicione ideje. Ova faza obuhvata formulisanje karakteristika projekta, te analizu rentabiliteta i rizika koji sa sobom nosi realizacija projekta i rezultira izradom studije izvodljivosti.

Aktivnost strateškog menadžmenta na formulisanju projekta podrazumijeva:

identifikaciju potrebnih resursa,

utvrđivanje rokova za realizaciju,

obračun troškova,

pripremu potrebne dokumentacije,

prepoznavanje područja mogućeg rizika i neizvjesnosti.

Izradom studije izvodljivosti dolazi se do odgovarajućih pokazatelja o tehničko-ekonomskim karakteristikama projekta. Takva studija treba da potvrdi da li je odabrano rješenje izvođenja prihvatljivo, na osnovu čega strateški menadžment preduzeća mesne industrije može da donosi relevantne odluke. Pri tome, studijom izvodljivosti utvrđuje se da li postoji dovoljno operativnih mogućnosti da se dati projekat izvede, čime se opravdava njena izrada. Studija izvodljivosti obuhvata marketinšku, tehničku i financijsku analizu.

Analiza tržišta obuhvata razradu podataka koji se mogu koristiti za identifikaciju, opis i kvantifikaciju tržišta i podijeljena je na segmente kao što su:

kratak opis tržišta (tržišni prostor, način transporta mesnih proizvoda, kanali distribucije i sl.),

analiza potreba za mesnim proizvodima ,

analiza načina, obima i kvaliteta zadovoljavanja tržišne tražnje za ovom komponentom ishrane,

analiza plasmana mesne proizvoda.141

Na osnovu ovako urađene analize tržišta, moguće je izvesti zaključke koji su neophodni za ocjenu investicione varijante koju treba realizovati. A s obzirom na to da su tržišni uslovi osnovni faktor za opredjeljivanje razvojne strategije, ova analiza predstavlja ključni segment studije izvodljivosti na osnovu kojeg se pristupa izradi ostale dvije analize.

Tehnička analiza izvodljivosti projekta omogućuje sagledavanje faktora koji opredjeljuju fizičke uslove buduće proizvodnje mesnih prerađevina. U tom smislu, ova analiza obuhvata različite tehničke varijante kapaciteta, zaposlenosti, ekologije, infrastrukture i sl., a sadrži slijedeće elemente:

141

D.Clifton: Project Feasibility Analysis, a Gide to Profitable New Ventures, USA, 1977, str. 6.

281

opis proizvoda koji se želi uvesti u proizvodnju, sa njegovim, organoleptičkim, fizičkim i hemijskim svojstvima i ostalim upotrebnim karakteristikama,

opis tehnološkog procesa, sa obrazloženjem njegovog izbora,

utvrđivanje proizvodnog kapaciteta,

specifikaciju potrebne opreme i drugih sredstava za rad, sa uslovima ponude isporučilaca,

ojcenu pogodnosti odabrane lokacije proizvodnog kapaciteta,

pregled raspoloživih reprodukcionih materijala,

utvrđivanje potrebnog broja i kvalifikacione strukture radnika,

procjenu uticaja proizvodnje na ekologiju,

kalkulaciju cijene koštanja proizvoda, i sl.

Ovako koncipirana tehnička analiza omogućuje izbor odgovarajućeg tehničko-tehnološkog rješenja primerenog ciljevima planiranog projekta razvoja prerađivačkih kapaciteta preduzeća. Na taj način, strateški menadžment preduzeća dobija pouzdane podloge za opredjeljenje za jednu od razmatranih varijanti, čime se doprinosti otklanjanju ili bar ublažavanju rizika od pogrešnog izbora investicione varijante.

Financijska analiza izvodljivosti obuhvaća procjenu troškova poslovanja i angažovanog kapitala za realizaciju projektovanog rješenja, kao i prihoda koji se očekuju iz budućeg poslovanja. Na tom osnovu, ovom analizom procjenjuje se ukupni poslovni uspjeh preduzeća mesne industrije, uslovljen planiranim investicionim ulaganjem. U cilju pouzdanog dokazivanja izvodljivosti planiranog projekta, financijska analiza treba da obuhvati slijedeće:

ocjenu ukupnog financijskog poslovanja u prethodnom periodu, ukoliko se radi o postojećem preduzeću,

preglede neophodnih ulaganja, potreban financijski kapital, tokove kapitala i financijsku projekciju budućeg poslovanja, bilo postojećeg preduzeća, bilo nove firme koja se planiranim projektom uspostavlja,

planiranu prodaju i troškove poslovanja,

predviđene rokove povećanja uloženih sredstava,

ocjenu osjetljivosti projekta i

procjenu rizika.142

Financijska analiza se zasniva na rezultatima prethodna dva segmenta analize osjetljivosti, analize tržišta datih proizvoda, kao i tehničke analize. Naime, naturalni pokazatelji utvrđeni u prethodne dvije analize prevode se u financijske izvore kako bi se tržišni i tehnički aspekti mogli procjenjivati sa stanovišta potrebnih investicionih ulaganja i novčano izraženih rezultata poslovanja preduzeća, odnosno u pogledu očekivanog poslovnog uspjeha nakon realizacije planiranog projekta.

Na osnovu pokazatelja financijske analize izvodljivosti projekta moguće je izvesti i posebni vid analize kojom se ocjenjuje odnos troškova i koristi. Ova analiza se u ekonomskoj literaturi i praksi naziva cost-benefit analysis, a njome se omogućuje poređenje troškova i prihoda uslovljenih realizacijom planiranog investicionog ulaganja u razvoj preduzeća mesne industrije, kao i neophodne sirovinske osnove.

142

Ibidem, str. 7.

282

7. KRITERIJI I METODE OCJENE INVESTICIONIH

PROJEKATA

U procesu izbora investicionog projekta razvoja preduzeća neophodno je respektovati odgovarajuće kriterije na osnovu kojih se može utvrditi ekonomska efektivnost planiranog ulaganja, kao i donijeti relevantna odluka. S obzirom na to što investiciono ulaganje kapitala ima strateški karakter, jer proističe iz procesa planiranja razvoja, njihovim realizovanjem doprinosi se postizanju strateških ciljeva preduzeća. U tom smislu, investicije se zasnivaju na činjenici da iniciranje razvojnih aktivnosti u sadašnjosti treba da doprinese poboljšanju strategijske pozicije preduzeća na tržištu u budućnosti.

Osnova za formulisanje kriterija za izbor investicione varijante jeste cilj koji se želi postići takvim ulaganjem. Pri tome, kriterijima se, obično, izražava težnja ka postizanju željenih efekata. A ovi efekti investicionog projekta, kao jednog od završnih segmenata procesa razvojne strategije preduzeća mesne industrije, mogu se iskazati bilo u apsolutnim, bilo u relativnim veličinama.

Strateški menadžment preduzeća mora da precizno utvrdi ciljeve konkretnog investicionog ulaganja kapitala i da predvidi efekte kao mjeru doprinosa određenog razvojnog projekta tako postavljenim ciljevima. Naime, odabrani efekat koji preduzeće nastoji da ostvari predstavlja osnovni kriterij prema kome se vrši izbor investicione varijante. Međutim, za razliku od kriterija, metode ekonomske ocjene investicionog projekta predstavljaju način za obračun efekata investicionog ulaganja.

U procesu izbora investicionih projekata neophodno je razlikovati značenje kriterija od značenja pojma metoda, kako ne bi došlo do grešaka. Naime, greške u izboru investicionih projekata mogu se pojaviti u slučaju kada postoji više kriterija, zasnovanih na istoj metodi ocjene efekata investicionih odluka.143

Kriteriji odlučivanja o izboru investicionog projekta mogu se zasnivati kako na statičkim, tako i na dinamičkim metodama ocjene ekonomske efektivnosti investicionih ulaganja. U tom smislu najčešće primjenjivani kriteriji su:

sadašnja vrijednost projekta i

interna stopa prinosa.

Ova dva osnovna kriterija mogu se bazirati bilo na statičkim, bilo na dinamičkim metodama ocjene investicionog projekta. Zato je neophodno razmotriti svaku od ovih kombinacija, kako bi strateški menadžment preduzeća mogao donositi odluke o investicionim projektima na osnovu pouzdanih podloga.

Kriteriji zasnovani na statičkim metodama ocjene rentabilnosti oslanjaju se samo na podatke iz jedne godine eksploatacije projekta, umjesto da se uzme u obzir sve vrijeme trajanja implementacije projekta. Na osnovu ovakvih metoda izvode se ocjene statičkih pokazatelja kao što su cijene koštanja proizvoda, koeficijent tehničke opremljenosti, nivo produktivnosti rada, ekonomičnosti poslovanja i rentabilnosti korišćenja uloženog kapitala, kao i ukupni poslovni uspjeh preduzeća mesne industrije, ali i njegov doprinos

143

B.Paunović: Investicione odluke preduzeća u uslovima grupnog upravljanja, Ekonomski fakultet, Beograd, 1994. str. 40.

283

razvoju sirovinske osnove kao trajnog uslova poslovnja ovih privrednih subjekata. Radi boljeg uvida i izvođenja pouzdanije ocjene investicionog projekta moguće je navedene pokazatelje komparirati sa pokazateljima o poslovanju srodnih preduzeća.

Kriteriji zasnovani na dinamičkim metodama ocjene rentabilnosti projekta obuhvataju cijeli period u kome se eksploatiše odabrano investiciono rješenje. Primjena ove metode polazi od dinamičkih pokazatelja sadašnje vrijednosti projekta i interne stope prinosa.

Kriterij sadašnje vrijednosti projekta zasniva se na prihvatanju projekata koji maksimalno uvećavaju sadašnji nivo rezultata poslovanja preduzeća, odnosno povećavaju dostignuto bogatstvo preduzeća mesne industrije kao investitora, ali i jačanje njeove sirovinske posnove kroz podsticanje razvoja poljoprivrednih gazdinstava koja su na njega usmjerana.

S obzirom na to što investiciona ulaganja uslovljavaju vremensku distancu između rashoda i prihoda, neophodno je u obračunu rentabilnosti investicionog projekta eliminisati uticaj dužine rokova povećanja uloženog kapitala. Naime, sume novca koje su raspoložive danas nije moguće neposredno upoređivati i sabirati sa novčanim sumama raspoloživim u budućnosti. Iz toga proističe zaključak da odricanje od potrošnje određeno vreme ima svoju cenu iskazanu u vidu diskontne stope.144

U procesu odlučivanja između više investicionih varijanti koje se međusobno razlikuju po početnom ulaganju i vremenu eksploatacije projekta preporučljivo je, pored primjene kriterijuma neto sadašnje vrijednosti, primjenjivati i indeks sadašnje vrijednosti. Naime, indeks sadašnje vrijednosti, ili indeks rentabilnosti izražava sadašnju vrijednost prihoda od određenog investicionog projekta i sadašnju vrijednost ulaganja u indeksnom obliku.

Primjena indeksa sadašnje vrijednosti daje iste pokazatelje kao i metoda neto sadašnje vrijednosti kada je potrebno da se odluči o prihvatanju i odbijanju ekonomski nezavisnih projekata. Međutim, ako se strateški menadžment preduzeća mesne industrije odlučuje između više međusobno isključivih projekata, primjena ove metode nije pouzdana, jer se relativnim izrazom zanemaruje apsolutna veličina rezultata investicionog projekta.145

Primjena kriterija interne stope rentabilnosti omogućuje ocjenu efikasnosti projekta na osnovu diskontne stope pri kojoj je sadašnja vrijednost neto koristi projekta jednaka nuli. Naime, ova stopa izjednačava sadašnju vrijednost priliva gotovine od projekta sa sadašnjom vrijednošću investicionih ulaganja. Ono što čini ovu metodu pouzdanijom u odnosu na druge metode, jeste ukazivanje neposredno na stopu prinosa svakog pojedinog projekta.

Zajednička karakteristika svih navedenih kriterija, kao i drugih koje poznaje ekonomska teorija i praksa, jeste utvrđivanje uslova za raspored, odnosno alokaciju raspoloživog finansijskog kapitala. Pri tome, većina ovih kriterija ne obuhvata sve ekonomski relevantne pokazatelje za ocjenu efikasnosti investicionih ulaganja. Zato je u procesu odlučivanja o izboru investicionih projekata razvoja preduzeća mesne industrije neophodno primjenjivati više kriterijuma rentabilnosti i efikasnosti, naročito zbog toga što ovi privredni subjekti, svojim poslovanjem, neposredno utiču na razvoj poljoprivrede uopšte, a posebno stočarske proizvodnje.

144

J.Todorović, D.Đuričin, S.Janošević: Strategijski menadžment, IZIT, Beograd, 1988. str.568. 145

B.Paunović: Investicione odluke preduzeća u uslovima grupnog upravljanja, Ekonomski fakultet, Beograd, 1994. str. 42.

284

LITERATURA

1. Koutsoyiannis: Moderna mikroekonomika, Mate, Zagreb 1966.

2. Adižes Isak: Životni ciklusi preduzeća, Prometej, Novi Sad, 1994.

3. Agarval, R.D. Organisation and Management, McGraw Hill, New York, 1990.

4. Asch, Bowman: Strategic Management, McMillan, London, 1987.

5. Babić, M.; Stavrić,B: Organizacija preduzeca, KIZ Centar Beograd, 1996.

6. Berberović, Šefkija; Stvarić Božidar: Teorija troškova, Informator, Zagreb, 1987.

7. Božić,V.: Mezoekonomika, Galaksija, Beograd, 1988.

8. Blaško, Eduard: Kalkulacije u industrijskim poduzećima, Informator Zagreb, 1968.

9. Carter, S., Jones.Evans, D., Enterprise and Small Business, Prentice Hall, 2000.

10. Coombs, R., et al., ed., Technological Change and Organization, Edward Elgar, London, 1998.

11. Deming, W.Edwards: Nova ekonomska nauka, PS Grmeč, Beograd, 1996.

12. Dollinger, M., Enterpreneursship, Prentice Hall, 1999.

13. Drucker, Peter: Inovacije i preduzetniš tvo, Grmeč, Beograd, 1996.

14. Drucker, Peter: Postkapitalisticko druš tvo, Grmeč, Beograd, 1995.

15. Finaly, P., Strategic Management, Prentice Hall, 1999.

16. Fransman, M., Visions of Innovation, Oxford University Press, 1999.

17. Grupa autora, redaktori: Kostić, Ž.; Kukoleča, S.: Ekonomika preduzeća, Centar, Beograd, 1992.

18. Hal R. Varijan: Mikroekonomija-moderan pristup, ekonomski fakultet Beograd, 2003.

19. Haberberg, A., Rieple, A., The Strategic Management of Organisations, Prentice Hall, 2001.

20. Johnson,G; Scholes,K.: Exploring Corporate Strategy, Prentice Hall, Lon-don, 1997.

21. Karić, Marijan: Ekonomika poduzeća, Ekonomski fakultet Osijek, 2003.

22. Kokeza, Gordana: Ekonomika preduzeća - Zbirka zadataka, KIZ "Centar" Beograd, 1994.

23. Kolarić, V.: Teorija i dimanika troškova, Beograd, 1962.

24. Kostić Živko: Organizacija preduzeća, Savremena administracija, Beograd, 1993.

25. Kostić Živko: Osnovi teorije mezoekonomije, Savremena administracija, Beograd, 1977.

285

26. Kostić, Živko: Osnovi organizacije, Beograd, 1990.

27. Kotler, Philip: Principles of Marketing, Prentice Hall Inc. 1986.

28. Kukoleča, Stevan: Ekonomika preduzeća, Sveska I i II, Savremena admin-istracija, Beograd, 1978.

29. Kukoleča, Stevan: Merenje poslovnog uspeha, Zagreb, 1966.

30. Kukoleča, S.; Stavric, B.: Ekonomika i organizacija preduzeca, Privredni pregled, Beograd 1993.

31. Kukoleča, Stevan: Organizaciono-poslovni leksikon, Rad, Beograd, 1986.

32. Kukoleča, Stevan: Osnovi teorije organizacionih sistema, PVF, Beograd, 1977.

33. Markovski, S.: Osnovi teorije troškova, Informator, Zagreb, 1971.

34. Mc Farland, Dalton: Management, Principles and Practices, Mac Millan Publishing Co.Inc.New York, 1970.

35. Mc Gregory,D.M: The Human Side of Enterprise, Pengin, 1987.

36. Mellerovicz, K.: Kosten und Kostenrechnung, Berlin, 1966.

37. O.I.Volkova: Eknomika predprijatija; "Infra", Moskva, 2000.

38. Omae,Keniči: Kako razmišlja strateg - umetnost japanskog poslovanja, PS Grmeč, Beorad, 1995.

39. Ozaki, R.: Economics, Economists and the Economy, Reston Publishing Company, Inc., Reston, Virginia, 1979.

40. Perović, Dimitrije: Teorija troškova, Svjetlost, Sarajevo, 1984.

41. Robbins, S.; Rumelt,R.: Organization Theory, Structure, Design and Appli-cations, Prentice Hall Inc., 1987.

42. Rumelt, Richard, P.: Strategy structure and Economic Performance, Gradnet School of Business Administration Harward University, Boston, 1974.

43. Samuelson, P. A.: Ekonomska čitanka, Informator, Zagreb, 1975.

44. Schmalenbach, E.: Kostenrechnung und Preispolitik, Koln, 1963.

45. Schumpeter, Joseph, A.: The Theory of Economic Development, Oxford University Press, New York, 1961.

46. Sisk, Henry, L.: Management and Organization, South Western Publishing Co., Cincinaty, Ohio, 1973.

47. Smith, J.G: Business Strategy, Basic Blackwell, 1985.

48. Smlatić, Šefik: Ekonomski aspekti proizvodnih kapaciteta, UPIM, Banja luka, 2009.

49. Stavrić, Božidar: Poslovni efekti ciklusa reprodukcije, PFV, Beograd, 1979.

50. Stavrić, Božidar.; Berberović, Šefkija: Troškovi i poslovna politika preduzeća,

51. Eko-nomski fakultet, Banja Luka, 1990.

52. Živković M.: Ekonomija poslovanja, Megatrend, Univerzitet primenjenih nauka, Beogead, 2004.

53. Wickham, P., Strategic Enterpreneurship, Prentice Hall, 2001.

54. Wren, D.A., Voich,D.Jr.: Menad ment - Proces, struktura i pona anje, Privredni pregled, Beograd, 1994.

Dr Š.SMLATIĆ – Dr B. STAVRIĆ

TEORIJA POSLOVNE EKONOMIJE 2011