1

UNIVERZITET U BEOGRADU

BIOLOŠKI FAKULTET

SEMINARSKI RAD

Tema:

Medonosna pčela (Apis mellifera): paraziti

i bolesti

Mentor: Student:

Prof. Ljubiša Stanisavljević Tamara Nikolić M466/2010

Beograd,maj 2012.

2

SADRŢAJ

UVOD ......................................................................................... 3

APIS MELLIFERA MEDONOSNA PČELA .........................................

Poreklo i razvoj medonosne pčele ......................................

GraĎa medonosne pčele .....................................................

Sastav pčelinjeg društva ....................................................

5

6

6

8

BOLESTI I PARAZITI PČELA ........................................................

Gljivična oboljenja ..............................................................

Krečno leglo .................................................................

Kameno leglo ...............................................................

Bolest pčela izazvane parazitima ........................................

Nozemoza (Nozema) ..................................................

Akroza .........................................................................

Varoza .........................................................................

Bakterijalne bolesti ............................................................

Američka truleţ legla ...................................................

Evropska truleţ legla ...................................................

Virusne bolesti ....................................................................

Akutna paraliza pčele ..................................................

Hronična paraliza pčele ...............................................

Mešinasto leglo ............................................................

Neprijatelji pčela ................................................................

Pčelinja vaš .............................................................

Pčelin krpelj ................................................................

ZAKLJUČAK ................................................................................

LITERATURA ..............................................................................

10

10

10

10

11

11

13

14

16

16

19

20

20

21

21

22

22

23

23

24

3

UVOD

Pčela je bilo koja vrsta insekata iz reda opnokrilaca, natfamilija pčela (Aroidea).

Glavna osobina svih pčela je da za ishranu skuplja cvetni polen, kao izvor belančevina i cvetni nektar kao izvor ugljenih hidrata. Na zemlji postoji oko

20 000 vrsta pčelara rasprostranjenih skoro u svim poidručjima sveta. Veličina se kreće od 2mm do 4mm. Preteţno su crne ili sive boje.

Osnovna podela je prema načinu njihivog ţivota na solitarne i društvene. Pčele opstaju u mračnom prostoru koji je zaštićen od spoljašnjih negativnih

uticaja (toplote, hladnoće, vlage i dr.). Takva mesta u prirodi se nalaze u šupljinama drveća, stena i sl. Pčele koje ţive u takvim sredinama se nazivaju

divlje pčele, koje se anatomski, morfološki i po instiktima ni po čemu ne razlikuju od pčela koje uzgaja čovek. On je pčelama izgrado zaštićen prostor-

košnicu i stavio pod kontrolu njihove instinkte.

Sva mesta u kojima pčele ţive se mogu, u širem smislu, nazivati košnicama. Prema Svetskoj pčelarskoj organizaciji računa se da na svetu ima oko 45

miliona košnica sa pčelinjim društvima. Da bi moglo da ţivi pčelinje društvo, ono u košnici izraĎuje svoj stan. Stan

mora da ima otvor kroz koji ulaze , odnosno izlaze pčele i naziva se leto. Za boravljenje, razvoj i smeštaj rezerve hrane (meda i polena), pčele od voska kog

luče izgraĎuju saće. Saće izraĎuju mlade pčele radilice od voska koji je proizvod njihovih voštanih ţlezda. (Kulinčević, Gačić, 1991.)

Pčelarstvom se ljudi bave od davnina i ono spada u najstarija zanimanja ljudi.

Od različitog broja insekata, čovek je izabrao da za svoje potrebe gaji jedino

pčele, bumbare i svilene bube, a u neznatnom broju i neke druge. Pčele se gaje

gotovo na svim kontinentima, u svim zemljama sveta. Pčelarstvom se moze

baviti iz hobija, što znači iz interesovanja za biologiju i ponašanje pčelinjeg

društva, a manje zbog prihoda od meda i drugih pčelinjih proizvoda. Obično ova

kategorija pčelara drţi manji broj košnica i to uglavnom stacionirano. U drugu

kategoriju spadaju oni pčelari koji u ovoj delatnosti nalaze dopunsko zanimanje

i dodatni izvor prihoda. U ovoj grupi, pored poljoprivrednika i ostalih, u velikoj

4

meri zastupljeni su i penzioneri.Treća kategorija, u koju dolaze profesionalni

pčelari, najmanje je zastupljena. (Kulinčević, Gačić, 1991.)

U ovu grupu spadaju oni pčelari čiji izvor prihoda najvećim delom dolazi od

pčelarstva. Pčelari u pokušajima da što više zarade, zaboravljaju na biološke

potrebe pčela. Naime, pčelari oduzimaju pčelama ne samo "višak meda", već i

med iz plodišta. Med iz plodišta pripada samo pčelama i taj med nije samo izvor

energije, već i izvor esencijalnih aminokiselina, mikro i makroelemenata,

vitamina i drugih aktivnih supstanci, jer med u plodištu nije nektar. To je

biološki aktivna supstanca nastala preradom nektara i mešanjem istog sa

sekretima ţlezda medonosne pčele, i ne samo to, med u plodištu sadrţi znatne

količine polena, koji stajanjem u medu, pod dejstvom kiselina iz meda, kao i

pod dejstvom enzima egzokrinih ţlezda pčela, puca (pucaju celulozni omotači,

egzina i intina, koji su i za pčele nesvariva prepreka kao i za ostale ţivotinje),

pa se sadrţaj polenovih zrna meša sa medom. Tako med u plodištu predstavlja

izuzetno kvalitetnu energetsku i proteinsku hranu za pčele. Ova hrana je

najznačajniji faktor za prezimljavanje i brzi prolećni razvoj pčelinjeg društva, a

pčeleri ga uzimaju pčelama. Na taj način pčelari preve višestruke štete i sebi i

pčelinjim zajednicama. Uzeti med iz plodišta znači uzeti i med sa reziduama

raznih preparata (amitraza-Mitaka, kumafosa-Perizina, cimiazolhidrohlorida-

Apitola, flumetrina-Varoastop, fluvalinata, dicikloheksilamina-Fumagilina)

kojima je pčelar tretirao pčele u plodištu, pa je i med u njemu moţe biti

kontaminiran pesticima dospelih direktno (tokom jesenjeg i zimsko-prolećnog

tretmana) ili posredno iz već ranije kontaminiranog voska. Taj med nije za

ljudsku upotrebu. S druge strane, oduzimanjem meda iz plodišta, pčelama se

oduzima najkvalitetnija hrana, što utiče na razvojne mogućnosti i preţivljavanje

zajednice, ali i na imuni sistem kako svake pojedinačne pčele, tako i zajednice

kao organizma u celini. Zbog oduzimanja ovog meda umanjuje se razvojni

potencijal pčelinjeg društva, narušava se uzrasna struktura pčela, a dodatkom

šećera-"šećerizacijom", kao "zamenom" za med (jer šećer nikako ne moţe biti

adekvatna zamena za med, nego je samo nuţno zlo) pčele se dodatno

iscrpljuju, pa društvo neće biti spremno za glavni medober. Zbog narušavanja

uzrasne strukture, smanjen je i broj sanitarnih pčela (kućne pčele starosti od

12 do 18 dana), a samim tim i odbrambeni potencijal pčelinje zajednice na sve

poznate i u košnici uvek prisutne uzročnike bolesti kao što su: Paenibacillus

larvae, Nosema apis, Nosema ceranae, Ascosphaera apis, Varroa destructor i

razni virusi. Da bi se neko uspesno bavio pčelarstvom, mora biti uporan u

sticanju kako praktičnog tako i teoretskog znanja iz ove oblasti,jer više nije

moguće pčelariti prepuštajući pčelinja društva prirodnim uslovima kako je to

nekada bilo moguće. Nestajanje bogatih prirodnih izvora pčelinje paše,

masovna primena hemijskih sredstava za zaštitu poljoprivrednih kultura i

uništavanje korova, jako su oteţali pčelarenje naročito u krajevima sa veoma

intenzivnom poljoprivredom. Samo neke uljarice (suncokret i uljana repica)

kada se radi o velikim površinama pod monokulturama su izuzeci.

5

MEDONOSNA PČELA - APIS MELLIFERA

Medonosna pčela (Apis mellifera L.) je vrsta pčele koja spada u red hymenoptera i pored apocrita.

Od 20 000 poznatih vrsta pčela, samo šest do jedanaest proizvodi i skladišti med. Četri vrste gaji čovek:Apis mellifera (evropsko-afrička medonosna pčela),

Apis florea (mala indijska pčela), Apis dorsata (velika indijska pčela). Rasprostranjena je po celom svetu i jedino se ova vrsta uzgaja u košnicama.

Uzgajivači je nazivaju i „domaća pčela“ što u stvari predstavlja ovu vrstu-Apis mellifera.

Medonosna pčela ima niz vrednih bioloških i privrednih karakteristika te je

čovek zato intenzivno gaji. Ona se pre svega moţe gajiti gotovo u celom svetu. Stvara velika društva koja sakupljaju i nagomilavaju rezerve meda i polena u

većim količinama no što je potrebno društvu.

Medonosna pčela (Apis Mellifera L.) pripada:

kolu zglavkara - Arthropoda

klasi insekata – Insecta redu opnokrilaca – Hymenoptera

superfamiliji pčela - Apoidea familij i viših pčela - Apidae

podfamiliji pravih pčela - Apinae rodu društvenih pčela - Apis

Rod drustvenih pčela - Apis ima četiri vrste:

Dţinovska pčela - Apis dorsata Patuljasta pčela - Apis floreae

lndijska pčela - Apis cerana Medonosna pčela - Apis mellifera (slika 1.)

Sl. 1.-Apis mellifera

6

POREKLO I RAZVOJ MEDONOSNE PČELE

Medonosna pčela je vrsta insekta koji potiče iz jugoistočne Azije. Prvi tragovi medonosne pčele naĎeni su na fosilu od pre 40 miliona godina. Pre oko30

miliona godina pčele su razvile svoju prvu društvenu zajednicu. Kao najzastupljenija pčela,,verovatno potiče iz tropske Afrike odakle se širila prema

Evropi i Aziji. Postoji mnogo podvrsta pčela koje su se adaptirale na svoj geografski i klimatski prostor.

Medonosne pčele ţive u velikim i trajnim čvrsto izgraĎenim zajednicama u kojima je posao striktno rasporeĎen, a rad svake jedinke sluţi

društvu. Broj pčela u zajednici zavisi od godišnjeg doba i trenutnih uslova

ţivota, najčešce iznosi više desetina hiljada. Društveni način ţivota je zahtevao specijalizaciju uloga individua u pčelinjem društvu, što je dovelo do razlika u

spoljnoj i unutrašnjoj graĎi i funkciji pojedinih organa i čitavog organizma pčela. Pčelinje društvo ţivi i deluje kao jedan organizam. Pčela kao jedinka

nesposobna je da ţivi samostaino,van društva. Zahvaljujući tom jedinstvu društva pčela moţe odrţavati optimalnu

temperaturu, sakupljati i nagomilavati velike rezerve meda i cvetnog praha, braniti se od neprijatelja i razmnoţavati se.

GRAĐA MEDONOSNE PČELE

GraĎa tela i unutrašnji organi pčela, matice i trutova je u mnogo čemu

slična, ali postoje i izvesne razlike zbog različitih funkcija koje imaju u društvu. Omotač tela je od hitina. Telo se sastoji iz tri pokretno spojena dela:glave,

grudi i trbuha. Na glavi su dva sloţena i tri prosta oka, usni organi i pipci. Grudi

se sastoje iz tri para člankovitih nogu i dva para krila. Na zadnjim nogama pčele imaju korpice u koje skupljaju cvetni prah. Trbuh je sastavljen od 6 članaka u

matice i radilica i 7 u trutova. Sa donje strane poslednja 4 članka pčela nalaze se voštana ogledalca, kakvih u matice i trutova nema. Na kraju trbuha matice i

radilica nalazi se ţaoka. Trutovi su bez ţaoka.

7

Sl. 2.-gradja medonosne pčele

Organi za varenje predstavljaju crevni kanal sastavljen od tri dela: prednjeg, srednjeg i zadnjeg creva. Sa organima za varenje su usko povezane sekretne

ţlezde.Ima ih četri para:gornjovilična,podţdrelna,temena i grudna. Disajni sistem je sloţena mreţa cevčica spojenih u opšti sistem i rasporeĎenih

po celom telu dopirući do ćelija.Krvni sistem je kao i kod ostalih insekata otvoren.Glavni organ za izlučivanje su tzv. Malpigijevi sudovi kojih ima na

nekoliko desetina. Polni sistem matice je dobro razvijen i sastoji se od dva jajnika, dva jajovoda,

semene kesice i vagine. Pčele imaju zakrţljali polni sistem. Trutovi imaju dva semenika, dva semenovoda, semene kesice, sluznih ţlezda i snošajnog organa.

Preko nervnog sistema primaju nadraţaje i uspostavljaju vezu sa spoljnom

sredinom.

8

SASTAV PČELINJEG DRUŠTVA

Pčelinje društvo se sastoji od ţenskih (matica,radilice) i muških (trutovi) članova društva.

MATICA

Matica (slika 3.) je jedino polno zrela ţenka u pčelinjem društvu, čiji je zadatak

nošenje jaja i time obezbeĎivanje opstanka društva, kao i drţanje pčelinjeg društva na okupu putem feromona koji luči. Iz oploĎenih jaja se razvijaju ţenke

(radilice i matice), dok iz neoploĎenih se razvijaju muţjaci (trutovi). Dnevno matica moţe sneti 2500 do 5000 jaja.

Sl. 3.-matica

Jedno pčelinje društvo moţe da ima samo jednu maticu. Ukoliko se desi da se

izleţe više matica, doći će do podele društva prirodnim rojenjem ili pak do sukoba meĎu matcama rivalkama, gde će najjača i najsposobnija ostati što se

dešava pri tihoj smeni matica. Maticu oploĎavaju trutovi. Tokom ţivota matica izleće iz košnice samo jednom

pri parenju i izuzetno ako doĎe do rojenja.OploĎena matica polaţe jaja u ćeliji

saća. Iz najvećeg broja jaja izlegu se radilice, iz malog broja jaja izlegu se trutovi, a iz nekoliko posebno ugraĎenih matičnjaka izlegu se matice.

Duţina njihovog ţivota zavisi od uslova u kojima ţive.U toku najintezivnijeg rada ( leti ) pčele ţive 4-6 nedelja, a zimi 6-9 mesecii posle prezimljavanja

uginu. (Škenderov, Ivanov, 1986.)

9

RADILICA

Radilica (slika 4.) je polno nerazvijena ţenka pčele. Izleţe se iz oploĎenih jaja i

od polaganja jaja do izleganja jedinke proĎe 21 dan. Ona obavlja sve poslove u pčelinjem društvu:hrani leglo, sakuplja nektar, cvetni prah, propolis, gradi

saće, odrţava temperaturu i vlaţnost vazduha u košnici, odrţava čistoću, brani košnicu od uljeza, hrani neguje maticu, projizvodi med, mleč itd. Broj radilica u

društvu je promenljiv i zavisi od rase pčela, godišnjeg doba, plodnosti matice itd. Duţina ţivota radilice je takoĎe promenljiva i pre svega zavisi od godišnjeg

doba.

Sl. 4.-radilica

TRUT

Trut ( slika 5. )je polono razvijen muţjak i u jednoj košnici ih je od pet do šest stotina. Izleţe se iz neoploĎenih jaja tzv. Devičanskim raĎanjem

(partenogenezom). Cilj truta je sparivanje sa maticom, tako da nikakve druge

uloge nemaju u društvu. Za razliku od ţenki oni ne poseduju ţaoku. Veći je od radilice, a manji od matice.

Sl. 5.-trut

10

BOLESTI I PARAZITI PČELA

GLJIVIČNA OBOLJENJA

Na saću se često, pogotovo pri većoj vlazi u košnici, mogu naći razne vrste gljivica. Pčelari ovu pojavu nazivaju buĎanjem. Dobrom ventilacijom se

porast gljivica moţe izbeći. MeĎutim, pored obične buĎi, koja moţe naneti veće štete rezervama polena, ako se ona nalazi u okvirima bliţe zidovima košnice, za

pčelare su od daleko većeg značaja dve vrste gljivičnih oboljenja koja ugroţavaju razvojne stadijume pčela. Te su bolesti poznate pod imenom krečno

i kameno leglo. Ovo prvo oboljenje koje napada pčelinje larve od nedavno sve više ugroţava pčelarsku proizvodnju i u našoj Republici.

KAMENO LEGLO

Larve uginule od kamenog legla mogu biti poklopljene i nepoklopljene.

U početku, obolela larva ima belu boju dok se kasnije pretvara u sivu ili

zelenkasto ţutu boju i postaje vrlo tvrda. Kameno leglo izaziva gljivica Aspergillus flavus a ponekad i jedna druga vrsta

Aspergillus fumigatus. One se donekle razlikuju jer A. flavus ima zelenkasto-ţuti izgled, a A. fumigatus sivo-zelen. Inače, ove gljivice mogu inficirati i neke

druge insekte a ponekad prouzrokovati disajne tegobe kod ţivotinja kao i kod čoveka.

KREČNO LEGLO

Bolest pčelinjeg legla izazvana gljivicom Ascosphaera apis, a javlja se

u radiličkom i trutovskom leglu. Pored postojanja Ascosphaera apis, za izbijanje bolesti potrebno je prisustvo nepovoljnih uslova za razvoj larvi, kao što su

hladnoća, povećana vlaţnost, nedostatak hrane, nekontrolisana upotreba antibiotika i akaricida, masovna primena pesticida i sve veće zagaĎenje ţivotne

sredine. Sve ovo pogoduje brzom razvoju gljivica koje larvu u rekordnom vremenu obaviju hifama, uslovljavajući njeno brzo uginuće. Bolest napada larve

u trećem –četvrtom danu ţivota, a u košnicu je unose pčele sa tek sakupljenim polenom i nektarom. Smrt larvi nastupa neposredno pred ili posle poklapanja

ćelija.

11

U početku infekcije larve su najpre bledo-ţućkaste boje, meke glatke,

promenljivog oblika, a zatim imaju svetlo-ţutu boju. Kasnije su hrapave, na dodir se oseća konzinstencija koţe i mogu biti krte i lomljive. Oko njih se stvara

beli micelijumski omotač koji se naglo uvećava, potpuno ih obavije da bi na kraju ceo prazan prostor u ćeliji legla bilo ispunjen micelijumom. Micelijum

tesno prijanja na zadnji deo larve, dok glava obično ostaje slobodna, suva i ima izgled dugmeta. U kasnijem stupnju infekcije stare mumificirane larve se

smanjuju zbog dehidratacije i izgledaju kao da su pokrivene krečom,otuda i naziv “KREČNO LEGLO”.

BOLESTI PČELA IZAZVANE PARAZITIMA

Bolesti pčela izazvane parazitima nanose pčelarstvu velike štete. Radi toga, u cilju zaštite pčela, zakonskim propisima su regulisane mere za njihovo

suzbijanje. U ove bolesti spadaju :nozemoza, akaroza i veroza.

NOZEMOZA

Nozemoza je bolest odraslih pčela. Uzročnik je mikrosporidija Nosema apis

Zander, koja napada zid srednjeg creva kod matica, trutova i radilica, ali ponekad napada i druge organe. Bolest se javlja u akutnom toku sa velikim

mortalitetom i u hronoičnom toku (subklinička forma ). Zander je opisao uzročnika i bolest nazvao nozemoza, ali je mnogo toga o

naravi bolesti ostalo nejasno. Još su i danas, na skupovima najpoznatijih stručnjaka, mišljenja o toj bolesti vrlo podeljena. Jedni smatraju da joj se daje

preveliko značenje i tvrde da su mnogi slučajevi nozemoze pogrešno

dijagnostifikovani, kada su zapravo u pitanju

druge bolesti. Drugi smatraju nozemozu bolešću koja nanosi najviše štete pčelarstvu i

koju treba suzbijati oštrim veterinarskim merama. U novije vreme smatra se da

uzročnik nozemoze otvara vrata ulaska u organizam pčele uzročnicima drugih bolesti,

prvenstveno virusnih i da one čine veće štete nego sama nozemoza. Bolest je raširena

svuda u svetu pa i u celoj našoj zemlji. Kroz smanjenje prinosa meda i propadanjem celih

pčelinjih zajednica, uzrokuje velike gubitke pčelarima. To se posebno odraţava i na štete u celim ekosistemima koji su vezani za pčele.

12

Glavni izvori nozemoze su:

- voda na nehigijenskim napajalištima pčela, - saće uprljano izmetinama bolesnih pčela i

- med u koji su dospele spore.

Unutar košnice mlade pčele dolaze u dodir sa sporama uzročnika nozemoze u

izmetima bolesnih pčela. Bolesne pčele izbacuju izmet u košnici u doba kad ne postoje uslovi za češče izletanje iz košnice, kao što je to zimi ili za vreme

dugotrajnih kiša.Tokom lepog vremena čak i teţe bolesne pčele izbacuju izmet i izvan košnice.Tokom aktivnog perioda pčele ţive vrlo kratko,izmena naraštaja

radilica je brza,pa to usporava razvoj bolesti. Razvoju bolesti pogoduju nagle promene temperature, slaba paša, uzimljavanje pčela na nekim vrstama meda

kao stoje med medljikovac, slabe pčelinje zajednice, uznemiravanje pčela zimi, duge zime bez lepih dana za pročisne izlete pčela, često otvaranje košnica i

dugotrajni pregledi zajednica, kao i intenzivno pčelarenje s čestim seljenjem

pčelinjih zajednica.Krajem zime i u rano proleće udeo bolesnih pčelinjih zajednica kao i pojedinih pčela unutar zajednica je najveći.

Znaci bolesti

Znaci bolesti uočavaju se na starim pčelama. Posle zimovanja, pčelinje društo slabi,a ponekad ugine i matica. Trbuh bolesne pčele je naduven i kada se

pritisne izbaci bledosiv izmet. Ako se izvuku creva pčele, onda je srednje crevo beličaste boje, dok je kod zdrave pčele ruţičasto. Zaraţena matica manje nosi

jaja, što se odraţava na smanjenju legla i na sakupljanju hrane. Tačna dijagnoza moţe se postaviti tek labolatorijskim ispitivanjem. U tu svrhu

potrebno je poslati na ispitivanje oko 30 pčela iz svake košnice posebno. Uzimaju se uginule pčele ili one koje pokazuju znake bolesti.

Lečenje

Ova bolest uspešno se leči antibioticima.

13

AKAROZA ILI GRINJAVOST

Bolest organa za disanje odraslih pčela, koju uzrokuje krpelj grinja Acarapis woodi. Ova grinja ovalnog oblika, razvija se u grudnim trahejama koje se

nalaze u osnovama krila. Tu se hrani sokovima iz pčelinjeg organizma te razara krvne sudove, što dovodi do nekroze pojedinih delova traheja. Najviše stradaju

traheje oko krila. Grinje ţive isključivo u pčelinjem telu i van tela brzo propadaju. Uzročnik se

prenosi od jedne pčele do druge. Zato je zaraza najintenzivnija zimi, dok se pčele nalaze u zimskom klupku, pošto tada pčele ne izlaze iz košnice, grinje

ispune traheje i najveće uginuće pčela je u proleće.

Znaci bolesti

Bolest se moţe pojaviti u svako godišnje doba, meĎutim najizraţenija je u

proleće. Pčele pokušavaju da polete, a pošto su im stigme (dušni otvori) začepljene i nemaju dovoljno vazduha, padaju na pod košnice i pred košnicu.

Tada imaju oborena krila i trepere njima. Kad se primeti grinjavost, potrebno je poslati na laboratorijsko ispitivanje 30 do 50 pčela. Istovremeno, svaki

uzgajivač pčela obavezan je da prijavi bolest odgovarajućoj poljoprivrednoj instituciji.

Lečenje

Ako su na pčelinjaku zaraţena 2 do 3 društva, najbolje je da se saće sa leglom bez pčela doda drugim društvima. Tada se bolest ne prenosi jer grinje ţive na

pčelama. Zaraţene pčele uguše se sumporom i posle toga spale. Postoje sredstva koja ubijaju grinje, a da ne štete pčelama i leglu. Najbolje je provesti

lečenje posle glavne prolećne paše kada uginu stare pčele. Za lečenje se uzima Froova smesa koja se priprema od dva dela benzina, dva

dela nitrobenzola jedan deo safrola ili suncokretovog ulja. Na mali komad flanelne krpe natopi se 2,5 do 3 ml ove smese, a krpa se uvuče kroz leto na

dno košnice. Ovo se ponavlja uzastopno 3 dana. S ovom smesom potrebno je

oprezno rukovati pošto je zapaljiva.

14

VAROZA

Varoza (Slika 6.) je opasna bolest larvi, lutki i odraslih pčela koju izaziva krpelj

varoa - Varroa Jacobsoni (Oudemans). Prvi put je primećena 1904. godine na indijskoj pčeli (Apis indica) sa koje je prešla na medonosnu pčelu (Apis

mellifica). Na medonosnoj pčeli utvrĎena je 1958. godine u Japanu,1959. u NR Kini, a 1964. godine u SSSR-u. U periodu od 1973. do 1980. godine proširila se

u Evropi (Bugarska, Rumunija, Jugoslavija, DR Nemačka, SR Nemačka, Turska, Grčka itd.). U našoj zemlji prvi put je utvrĎena krajem 1976. godine kod

Dimitrovgrada. Postoje lokaliteti,gde nije utvrĎena ova bolest, ali se moţe sa sigurnošću pretpostaviti da će i tamo doći do zaraţavanja pčelinjih društava.

Uzročnik

Varoa je krpelj iz familije Varroidae,vidljiv golim okom. Odrasla ţenka je duga

od 1,00 do 1,77 mm, a široka od 1,50 do 1,99 mm. Njeno telo je ovalno i

spljošteno, pokriveno hitinskim omotačem - štitom, tamnosmeĎe (kestenjaste) boje. Celo telo krpelja obraslo je tankim dlačicama i sitnim kukama pomoću

kojih se drţi za telo pčele. Odrasla ţenka ima 4 para nogu koje su savijene ispod štita. Na nogama se nalaze organi za disanje (stigme), te organi mirisa i

dodira.

Širenje krpelja

U pčelinjaku, od zaraţene do zdrave košnice, uzročnike prenose pčele radilice i trutovi. Krpelj se moţe širiti i prenošenjem okvira sa leglom i pčelama te

stresanjem pčela iz zaraţene u zdravu košnicu. Krpelj se moţe preneti na zdrave pčele preko cveta na paši - prilikom sakupljanja nektara. Na veće

udaljenosti krpelj se prenosi selidbom zaraţenih pčelinjih društava i prodajom zaraţenih matica i rojeva. Tako se krpelj proširio izmeĎu kontinenata.

Razvoj krpelja i znaci oboljenja pčela

Ţenka krpelja odlaţe jaja oko sedmog dana svoje starosti. Kad odlaţe jaja, krpelj napušta pčelu i odlazi na saće u kom se nalazi leglo pred zatvaranjem

ćelija. U jednu ćeliju moţe sneti od 1- 3 jajeta. Ukupan broj jaja koje snese jedna ţenka jako je kolebljiv (1 - 38), što zavisi od godišnjeg doba i količine

legla u košnici - najmanje u proleće, a najviše krajem leta. U rano proleće ţenka krpelja polaţe jaja u ćelije sa radiličkim leglom. Pojavom trutovskog

legla, radije odlaţu jaja u to leglo. Tada je količina zaraţenih trutovskih ćelija za

oko 14,3 puta veća od radiličkih. Osnovna hrana krpelja, u svim tokovima njegovog razvoja je hemolimfa koju

siše usnim aparatom iz tela larvi, lutki i odraslih pčela. Larve napadnute

15

krpeljom nemirne su i ispruţe se u ćeliji saća pre vremena, a ponekad ispadnu

iz ćelije na pod košnice. Pčele razvijene iz zaraţenog legla su sitne, imaju nepravilno razvijeno telo (krila

i noge), a naročito im je tanka veza izmeĎu grudi i trbuha (epinotum). Ţivot napadnutih pčela je upola kraći, a takvi trutovi nisu sposobni da oplode maticu.

Celokupni razvojni krug krpelja(od polaganja jaja do odraslog krpelja) traje kod ţenke 8 do 9,a kod muţjaka 6 do 7 dana.

Odrasli krpelj prelazi na pčele (maticu, radilice i trutove), zadrţava se na njihovom telu, najraĎe na trbuhu izmeĎu segmenata i ispod voskovih ţlezda.

Bolest sama od sebe ne moţe prestati.

Suzbijanje krpelja

Za suzbijanje krpelja upotrebljavaju se fizičke, biološke metode kao i hemijska

sredstva. Najbolji rezultati se postiţu uporednom primenom bioloških metoda i hemijskih sredstava. Zavisno od načina primene, preteţno se upotrebljavaju za

zaprašivanje i zadimljavanje pčelinjih društava. Sve metode i hemijska sredstva, koja se danas primjenjuju ne mogu u potpunosti da unište krpelja.

Uspešno dejstvo svih preduzetih mera kreće se u granicama od 17% do 90%, te se njihovom primenom samo smanjuje brojnost krpelja u pčelinjem društvu.

Suzbijanje krpelja se najuspešnije provodi u vremenu od jeseni do proleća, kad nema legla u košnici pa prema tome nema ni razvoja krpelja, koji se u to vreme

nalazi na odraslim pčelama.

Sl. 6.-varoza

16

BAKTERIJSKE BOLESTI

Američka truleţ legla

Značajan problem koji utiče na razvoj pčelarstva kako kod nas, tako i u svetu

jesu zaraţne bolesti pčela od kojih prvenstveno treba spomenuti opaku truleţ legla (američka kuga pčelinjeg legla). Gledajući sa zdravstvenog i ekonomskog

aspekta, svakaki veliki problem predstavlja američka kuga legla, bolest za koju se smatra da je već odavno dostigla razmere panzootije.

U našoj zemlji prisutna je već više desetina godina sa manjim ili većim

intenzitetom i smatra se da je trenutno ima skoro u svim opštinama i regionima Srbije i Crne Gore. Američka kuga je veoma kontagiozna bolest pčelinjeg legla,

enzootskog karaktera u početku, koja kasnije svojom upornošću u odrţavanju i laganim širenjem u pčelinjaku i okolini, dostiţe razmerepanzootije. Razlikujemo

dve forme mikroorganizma koji izazivaju ovu bolest pčelinjeg legla: vegetativna, pokretna forma-bacili spore, nepokretna forma. Spore bakterije,

Paenibacillus larvae, su izuzetno otporne kako na faktore spoljašnje sredine, tako i na hemijska sredstva. Spore mogu da provedu u starom saću i

košnicama i do 35 godina, sačuvavši infektivnost. Na 110°C u autoklavu izdrţe 30 minuta u ključalom vosku na 125°C izdrţe 20 minuta, a u suvom tlu očuvaju

infektivnost 228 dana. Infekcija je isključivo vezana za pčelinje leglo (larve) i nastaje unošenjem spora uzročnika, pri čemu spore P.larvae u leglo deponuju

pčele negovateljice. Vegetativnioblici-bacili razvijaju se iz unetih spora posle poklapanja legla. Infekcija obolelog legla je veoma jaka, tako da jedna obolela

larva moţe da sadrţi i preko bilion spora P. larvae, što je sa epizootiološkog i

zdravstvenog aspekta veoma značajno. Primarni izvori zaraze su bolesne i uginule larve, kraste, med, polen i unutrašnjost košnice obolelog društva.

TakoĎe, spore ovog mikroorganizma mogu mehanički prenositi i krpelj Varroa destructor, kao i leptiri voskovog moljca. Sekundarni izvor zaraze je

med iz medišta zaraţene košnice. Disperziju (širenje) spora unutar košnica obavljaju mlade pčele negovateljice legla, a zarazu prenosi sam pčelar

apitehničkim postupcima, seobom pčela na pašu slabih i zaraţenih zajednica, kupoprodajom rojeva, putem grabeţi, pozajmljivanjem pribora, samostalnom

izradom satnih osnova od nesterilisanog voska itd. Kliničku sliku uočavamo na poklopljenom leglu i to u vidu promena boje, konfiguracije i inegriteta

poklopaca. Vide se promene i u izgledu samog legla koje je nekompaktno, tj. raštrkano. Po skidanju poklopaca uočavajuse promene na larvama,čija se boja

menja od belo sedefaste, sivoţute, tamnosmeĎe do boje čokolade. Larva, takoĎe, gubi jasni srpoliki oblik, te se pretvara u bezobličnu gnjecavu

masu.Ubadanjem čačkalice ili palidrvca u takvu larvu izvlače se niti čokoladne

boje duge i po četiri do pet centimetara, što je siguran znak da materijal treba odneti u labolatoriju i tamo potvrditi dijagnozu.

17

Promene na poklopčićima zatvorenog radiličkog legla (promena boje-svetliji poklopčići, ulegnuće satnih poklopaca i njihova perforacija sa nepravilnim nareckanim ivicama)

Proces hidrolize (raspadanje uz gubitak vode) larve i njeno razlaganje do formiranja kraste traje oko 2 meseca. Obolela zajednica sve više slabi i na kraju

postaje plen najezde voskovog moljca i grabeţi pčela. Sigurna dijagnoza se

postavlja u labolatoriji izolovanjem specifičnih spora uzročnika. Materijal za dijagnostiku je ram obolelog legla upakovan u hartiju. Diferencijalno

dijagnostički moţe se otkloniti sumnja na mešinasto leglo, kompleks blage truleţi i delimično varozu, obzirom na sličnosti u kliničkoj slici. Naţalost,

poslednjih godina svedoci smo sve glasnijeg zagovaranja primene alternativnih profilaktičnih mera pa i „profilaktične“ primene antibiotika („masne pogače”)

kod američke kuge pčelinjeg legla, kako od strane samih pčelara koji

18

samoinicijativno, na slobodnoj prodaji, kupuju različiite antibiotike, tako i od

strane poznatih stručnjaka koji se već duţi niz godina bave „zdravstvenom problematikom i ekonomijom” u pčelarstvu. Treba istaći da klijavost,

infektivnost (slika) i posledice infekcije, različitim kombinacijama navedena 4 genotipa, u pčelinjim zajednicama su različite.

Razlike u klijavosti četiri genotipa bakterije Penibacillus larvae (izazivač američke kuge pčelinjeg legla) pri temperaturnom tretmanu i tretmanu antibioticima

19

Najbolja mera preveniranja ove bolesti je uzgoj jakih pčelinjih zajednica

auhtohtonih ekogenotipova medonosne pčele, sa izraţenim higijenskim i negovateljskim ponašanjem, kao i poštovanje bioloških potreba medonosne

pčele kao ţivog bića.

Evropska truleţ legla

Za razliku od američke evropska truleţ je bolest blaţe prirode otvorenog i

zatvorenog legla. U njenom nastanku učestvuje više vrsta bakterija. Mada ova bolest nije još u potpunosti objašnjena pretpostavlja se da je njen glavni

uzročnik streptococcus pluton, a ostali uzročnici imaju drugorazredni značaj. Evropska truleţ uglavnom se javlja u proleće i teţe se otkriva, jer pčele u

pojedinim društvima brzo očiste obolele larve pa pčelar to teško moţe zapaziti. Najčešće se javlja u društvima koja u proleće imaju dosta otvorenog legla a

malo pčela koje proizvode hranu i nisu u mogucćnosti da ih dobro nahrane. U vreme nepovoljnih uslova za ţivot i opstanak pčelinjeg društva bolest se brzo

širi, odnosno bakterije se brţe razmnoţavaju u pčelinjim larvama. Ukoliko su uslovi za razvoj bakterija nepovoljni bolest se moţe javiti i na poklopljenom

leglu. Ovo je takodje vrlo zarazno oboljenje koje se moţe javiti kako u jednom tako isto u više pčelinjih društava na jednom pčelinjaku kao i u više pčelinjama

na jednom području, zavisno o delovanju nepovoljnih uslova na normalan ţivot i rad pčelinjih društava. Moţe se javiti u slučajevima kada su pčelinja društva i

leglo izloţeni nekoj vrsti stresa izazvanog bilo zbog prisustva u leglu velikog

broja parazita varoa Jakobsoni, zbog selidbe i sl.

Sl. 7.-evropska truzež

Od evropske truleţi oboljevaju najčešce larve starosti od 48 časova. Mlada larva

sa hranom unosi prouzrokovača bolesti u srednje crevo u kojem se uzročnici razmnoţe u velikoj meri. Zaraţene larve trebaju više hrane zbog čega ih pčele

izbacuju iz ćelija ili ostaju u njima gubeći svoj oblik, postaju mlohave i gube svoju belosedefastu boju a poprimaju prljavoţuckastu, i karakterističan

kiselkast miris. Promene na uginuloj larvi zavise i od uzročnika koji se u njoj razmnoţio. Iskusni pčelar lako prepoznaje obolelu larvu po osnovu promene

20

njenog normalnog poloţaja. Ako pčele poklope ćelije sa uginulim larvama i u

njima će poklopci kao i kod američke truleţi postati ugnuti i sa manjim brojem,s tom razlikom što se trula masa uginule larve vrlo malo rasteţe, ima miris

sirćeta, i nije čvrsto pripijena na dno ćelije pa pčele i uspevaju da je očiste. Tok bolesti je različit tako da u nekim slučajevima je polagan pri čemu umire mali

broj larvi. Medutim, ako je razvoj bolesti pod uticajem vanjskih faktora vrlo izraţen dolazi do uginuća velikog broja larvi usled čega se broj pčela naglo

smanjuje i društvo propada. Za vreme jače paše bolest se moţe pojaviti u jačem obliku iz razloga što paša okupira veći broj pčela i smanji se količina

hrane za leglo te pčele počnu da izbacuju obolele larve da bi u ćelije smestile nektar i tako dodje i do prestanka bolesti. Kod društava u kojima je došlo do

nestanka hrane dolazi do izgladnjavanja obolelih larvi i pčele ih odmah otkrivaju i izbacuju iz ćelija gde takodje dolazi do nestanka simptoma bolesti.

VIRUSNE BOLESTI

Virusne bolesti pčela i pčelinjeg legla koje sa simptomima liče na paralizu i mešinasto leglo bile su poznate i u prošlom veku. Medjutim, utvrdivanje

uzročnika i njihove prirode razrešeno je tek posle Drugog svetskog rata, nakon

čega je otkriveno i identifikovano oko 15 vrsta virusa kod pčela. Kod dijagnosticiranja virusnih bolesti oteţavajuce su činjenice što su simptomi

sezonskog karaktera i sa različitim intenzitetom ispoljavanja iz godine u godinu. Poseban problem je u tome što su virusi pčela veoma sitne čestice koje su

znatno manje od bakterija i ne mogu se videti kao ni utvrditi njihove razlike bez odgovarajuće opreme.

AKUTNA PARALIZA

Akutna paraliza se javlja u proleće, ima nagli nastup pri čemu umire veći broj

pčela. Obolele pčele su mlade, imaju proširen stomak. Ako im paţljivo otvorimo stomak moţe se videti mehur proširen i pun tečnosti.Obolele pčele ne mogu

leteti pa u velikom broju padaju ispred leta gde nakon kraćeg vremena uginu. Za pouzdano utvrdivanje dijagnoze neophodno je poslati uzorke pčela da se

ispitaju ostale bolesti odraslih pčela. Za suzbijanje bolesti najbitnije je ukloniti faktore koje smatramo da utiču na nastanak i tok bolesti. Korisno je povremeno

dati pčelama manje količine retkog šećernog sirupa. Ako u društvu nema dovoljno polenovog praha niti ga pčele mogu doneti iz prirode preporučljivo je

dati pčelama belančevinastu hranu (sojino brašno,mleko u prahu i sl.).

21

Suzbijanje bolesti

Lečenje virusnih bolesti bez obzira na vrstu vrlo je teško iz razlog što virus postaje deo ćelije koju inficira tako da je vrlo teško uništiti i sačuvati čitav

organizam ţivotinje. Za razliku od evropske i američke truleţi masa uginulih larvi nije lepljiva i rastegljiva. Za lečenje ove bolesti smatra se da je najvaţnije

povesti računa o opštim uslovima razvoja pčelinjeg društva i ne dopustiti da

dodje do neke stresne situacije posle koje se stvara povoljna klima za razmnoţavanje virusa. Pošto za ovu bolest nema leka preporučljivo je

preduzimati iste mere preventive kao i u drugim slucajevima virusnih oboljenja.

HRONIČNA PARALIZA

Hronična paraliza pčela je zarazna bolest odraslih pčela uzrokovana virusima. Ispoljava se kroz dve vrste simptona. U prvom slučaju zdrave pčele izvlače iz

košnice bolesne pčele, koje su izgubile moc letenja i stalno tresu krilima, imaju naduven stomak. Ispred košnice gamiţu i često se skupljaju u manje grupice ili

bauljaju po travi. Takve pčele se mogu takodje naći i ispod poklopne daske u košnici. U drugom slučaju su u pitanju crne pčele bez dlačica koje uglavnom

mogu leteti i pčele ih napadaju na letu i u košnici,pri čemu se one ponašaju pasivno. Bolest se javlja kod manjeg broja društava krajem proleća i traje

tokom leta. Bolesna pčelinja zajednica slabi i ima manji prinos. Većina bolesnih pčela ugine u prirodi pa je teško primetiti kad je društvo obolelo. UtvrĎeno je

da se virus nalazi stalno prisutan u pčelama i da se aktivira u nepovoljnim uslovima za ţivot pčela i nakon stresa. TakoĎe je utvrĎeno da se osetljivost na

paralizu nasleĎuje, što podrazumeva promenu matice kod takvih društava. Do sada nije pronadjen lek za ovu vrstu oboljenja pa se lečenje svodi na

otklanjanje uzroka koji pogoduje širenju bolesti,odnosno na odrţavanje

optimalnih uslova za ţivot pčele.

MEŠINASTO LEGLO

Mešinasto ili vrećasto leglo je virusna bolest zatvorenog legla. Ovo je bolest

koja se javlja kod larvi starosti do 4 dana. Sa porastom larve razmnoţava se i virus pri čemu ona nakon što se ispravila u celiji ugine. Larve se zaraze

hranom, a mlade pčele radilice čišćenjem obolele supstance uginulih larvi.

Obolela larva je naduvena i vodnjikava sa izmenjanom bojom od belosedefaste na sivo prljavu. Infektivnost virusa u vodnjikavoj masi se smanjuje promenom

boje na crnu. Virus ima šestougaonu formu, a najviše se nalazi u citoplazmi masnog tkiva larve. Zaraţene pčele brţe stare od zdravih pčela. Na ćelijama

zaraţenih larvi često se nadju rupice koje su pčele napravile nastojeći da uklone

22

propalo leglo. Tom prilikom se i one zaraze i u njima se virus razmnoţava, tako

da i one menjaju ponašanje. Obolele pčele ne uzimaju polenov prah bez čega im se ne razvijaju mlečne ţlezde usled čega ne mogu obavljati sve poslove u

košnici. Pre postaju sakupljačice i u zimu ne ulaze jer im se ne moţe formirati masno tkivo. Mešinasto leglo je rasprostranjeno svuda u svetu pa i kod nas.

Obolela društva mogu dosta oslabiti, pa čak i preko 50%, naročito ako se pojavi sa još nekom bolesti (američka ili evropska truleţ).

NEPRIJATELJI PČELA

Glavnim neprijateljima pčela se mogu smatrati:pčelinja vaš, mravi, miševi, ptice, svi veći insekti, svi zagaĎivači prirode, divlje i domaće ţivotinje, oluje i

vetrovi i čovek sa nestručnim i nesavesnim ophoĎenjem.

PČELINJA VAŠ

Pčelinja vaš (Braula coeca) je u stvari bezkrilna muva i kod nas ne prestavlja

neki problem za pčele, jer je više kao nepoţeljni pridruţeni gotovan pčelinjeg društva. Hranu uzima iz košnice a kao poluparazit ţivi na pčeli radilici, mada se

ponajčešce moţe naći na grudima i glavi na matici. Ponekad se mogu videti i na trutovima, mada mnogo reĎe. U Francuskoj i SAD-u je nekom prilikom

nalaţeno više desetina pčelinjih vaši na jednoj matici. Pčelinja vaš se najviše nalazi izmedju glave i grudi odrasle pčele, gde je duboki ubor. Kao pridruţeni

gotovani hranu uzimaju sa usnog aparata pčela-radilica i matice, jer ne sišu hemolimfu kao drugi paraziti. Odrasla ţenka je duga 1,5 mm i 0,7mm široka.

Crvenomrke je boje i ima tri para nogu i stoji uzdignuto. Ţenka polaţe jaja ispod mednih poklopaca, na poklopce legla i na druga mesta na saću. Zimi ne

nosi jaja. Larve na poklopcima i na ramovima brzo umiru a preţivljavaju samo

one pod mednim poklopcima. Celokupni razvoj traje oko 20 dana. Larve i lutke se hrane medom i polenom. Mlada vaš čim se izleţe popne se na pčelu, jer ako

to ne uspe za 6 sati onda ugine. Kad su na matici, uznemire je i matica slabije polaţe jaja. Vrlo su pokretljive i brzo prelaze sa jedne pčele na drugu.

23

PČELINJI KRPELJ

Varroa destructor nanosi dvostruku štetu tako što se kao parazit hrani

hemolimfom pčela čime ih iscrpljuje i, istovremeno, prenosi razne viruse izazivače drugih bolesti ovih prirodi i čoveku korisnih insekata. Pčelinje larve

obolele od varoze pokazuju uznemirenost i razvijaju se u mlade pčele sa nepravilno razvijenim delovima tela, a imaju i promene na stomaku,

neodgovarajući poloţaj krila ili nedostatak jednog od njih, pa često i patrljke umesto krila. Pčele zaraţene varoom pokušavaju da polete, ali im to ne uspeva.

Moguće ih je videti kako puze po travi ispred košnica, prevrću se na leĎa i umiru. Ukoliko se zakasni sa uništavanjem varoe, pčelinja zajednica koja je

napadnuta moţe biti uništena. Zbog laganog toka varoze na samom početku epidemije, ali i usled činjenice da ona za to vreme neće umanjiti produktivnost

pčelinje zajednice, prvi klinički simptomi se zapaţaju posle dve do tri godine.

Čim stepen zaraţenosti pčela preĎe pet procenata, počinje nagli porast populacije varoa. Ta stopa će tokom jeseni postepeno rasti zbog ubrzane

reprodukcije varoe, ali i kao posledica smanjenja broja pčela što se odraţava i na povećanje relativnog broja napadnutih pčela. Najnovija saznanja ukazuju da

pčelinja zajednica propada kada u njoj boravi izmeĎu pet i šest hiljada varoa.

Varroa destructor Varroa destructor Varroa destructor

na radilicama na larvama pčele -odrasli primerak

24

ZAKLJUČAK

Ovu temu smatram za jednu od najvaţnijih za uspešno i savremeno

bavljenje pčelarstvom. Pčelarstvo kao privredna grana,daje dve koristi:preko pčelinjih proizvoda meda, polena, propolisa, matičnog mleča, voska i pčelinjeg

otrova i indirektne-oprašivanjem biljaka. Indirektne koristi od pčela čak dvadeste puta su veće od direktnih, što je potvrĎeno mnogim istraţivanjima.

Pre svega zato što su pčele,jedna od najrasprostranjenijih ţivotinjskih vrsta na zemlji.

Medonosna pčela ima izuzetno značajno i kompleksno mesto u prirodi, naročito kod pojedinih poljoprivrednih kultura.Već duţe vreme se pogoršavaju

uslovi za gajenje pčela, te se zbog toga radikalno menja struktura biljnog pokrivača.

Primena savremenih agrotehničkih mera i hemijskih sredstava u poljoprivredi

drastično utiču na uslove ţivota i gajenja pčela. Najvaţniji zadatak savremenog pčelarstva je povećanje produktivnosti pčelinjih društava. Najveći značaj u tom

pogledu ima pronalaţenje novih efikasnih metoda pčearenja. Biologija u pčelarstvu proučava ţivot i rad svake pčele posebno i pčelinjeg društva kao

celine. U pogledu pčelinjeg društva, biologija objašnjava funkcije koje su nastale

isključivo kao rezultat ţivota i rada pčela u pčelinjem društvu, a to su: stvaranje i odrţavanje odgovarajuće mikroklime u košnici, gajenje legla,

lučenje voska i izgradnja saća, korišćenje nektara za proizvodnju meda, rojenje itd.

25

LITERATURA

Kulinčević J. I R. Gačić (1991), Pčelarstvo, LM-LOTUS MANAGEMENT,

Beograd, 10-13, 17-40, 206-247.

Ilić, D. Šeš (2008), Gospodar pčela II, Grafo-Š, Leskovac, 15-18, 21-29.

Umeljić V. (1997), U svetu pčela, Kolor Pres, Lapovo, 11,13,15.

Škenderov S. i Ivanov C. (1986), Pčelinji proizvodi i njihovo korišćenje Nolit, Beograd, 9-12. (original na bugarskom jeziku 1983., prevod na

srpski: Brakna Stamenković, Ksenija Ivanova i Jordan Petrov)

Slavko Jakovljević – Radovi na pčelinjaku, II izdanje Beograd, 2001.

Bolesti pčela, udţbenik za studente veterinarske medicine, Dr Miroslav Lolin, Naučna knjiga, Beograd 1985. god.

26