Novozavjetni komentari Urednici: Aleksand8r Birvil i Stjep81'1 Orlit

t ! 1 1

,. 1

r Tumacenje poslanlce Hebrejima

!

1

1

1

1

r 1

HEBREJIMA UVOD 1 KOMENT AR

TOMAS HEWIП

DRUGO IZDANJE

DOBRA VEST Novi Sad, Kor\clka 24

1990

Naslov izvornika: The Tyndale New Testament Commentaries The Epistle to the Hebrews an introduction and commentary Ьу Thomas Hewitt

Copyright ® Ьу lnter о Varsity Press. Leicester, England

Copyrght za Jugoslaviju: Dobra vest, Novi Sad

Prijevod:

Lektor:

Korektor:

Korice:

Slog:

Odgovara:

Izdaje :

Stampa:

Tiraz:

Davorin Peterlin

Nives Opacic

Olga Peterlin Stefica Orёic

Zivka Orёic

Jelisaveta Peёkai Kovac

Stjepan Orёic

Baptisticka teolo~ka ~kola DOBRA VEST. Koru~ka 24 , Novi Sad

Dobra vest. Novi Sad

1000

PREDGOVOR NASEM IZDANJU

... svidjelo se Bogu /udo!cu propovijedanja spa­siti vjernike. о 1. Kor.l :21.

Rijetko Ьi tko u suvremenom jugoslavenskom kr~anstvu smatrao nepotrebnim sastavno jzdavanje tumaёenja Svetog pjsma. Та se potreba osoblto о~еса na podrucju Novog zavjeta. On је nao ~ najёitanjja kлjiga , utkana u opeu nam pismenost, obrazovanje, umjetniёko naslijede, duhovne vrijednosti ј - ро seЬi razumljjvo -u bogoslutenje i moraJ . Tako је bilo i pri nastanku Crkve . O~itoo vale su se dvije cinjenjce: silзzak Svetog Duha ј propovjjed ар .

Petra . Propovijedalo se puno, а to se ёini i danas. Rijeё је radala rijec: jz Svetog pjsma је stala izvirati kr~anska propovijed . Tuma­cenja Botjje rtieёi su bila sastavni dio bogoslutenja, pobotnostj i du5obritnickog razgovora. U razdoЫju crkvenih otaca, za vrijeme velikih naucitelja crkve i sve do danamjih dana , ЬiЫijskj komenta­ri su nezaobilaznj sastojak teolo~e knjitevnostj . Ni danamju teolo~u Jiteraturu ne motemo zamisliti bez njih. U kulturnom svijetu se svake godine javljaju nova djela, novj nizovi komenatra.

Novosadska D о Ь r а v е s t se nada da се nizom N о -v о z а v ј е t n i k о т е n t а r i do prinjjeti popunjavanju jednog neoprostjvo zanemarenog podruёja u na~oj ј inaёe siroo masnoj teolo§koj literaturi. lzdavac vjeruje da cinj korak naprijed u razumjevanju BiЬlije ј vjerodostojnostj kr~anskog propovijedao nja. Sama tumacenja nisu propovjjedi, nego grada za oЫikovanje .

ljvot је hjtrijj od kлjiga. Zato treba prouёavatj ј Sveto pjsmo i ljude. Ovim tuma~enjima ono prvo се Ьiti pobolj~no, а samo propovijedanje vi~ okrenuto BiЬliji .

К о т е n t а r i nisu predvic1eni kao nadomjestak Duha Svetog. То nitko ozЬiljan ni ne rnisli.lzdavac vjeruje da su ova tu­maёenja radena uz punu nazocnost Duha, te da се istom prosvi­jetljeno~u Ьitj darovani svi koji ih budu proucavali u molitvi ј

poniznostj - bez obzira na bogoslovno obrazovanje ј svrhu ё jtanja.

Neka Bog pomogne ovom nizu turnaёenja da casno 'ispuni svoju svrhu i bude na Ыagosi.Ov svakom korisniku.

Aleksandar BIRVIS

Novi Sad, sviЬnja 1983. Stjepan ORCIC

5

N о v о z а v ј е t 11 ј k о т е n t а r ј su niz

zasnovan na djelima koja su najmre prihvacena u pro­

testantskom svijetu. Pojedine knjige su obradili teolo­

zi iz na§e zemlje. Ukoliko nije drukfije napomenuto u

samoj knjizi, novozavjetni navodi su iz prijevoda Bo­

naventure Dude i Jerka Fueaka C'Novi zavjet" , izda­

nje: "Kr§Canska sada!njost .. Zagreb). U tekstu је oz­

na t en s D - F.

OPCI PREDGOVOR

Sve koje danas zanima podu~avanje ili prou~avanje Novog zavjeta mora zabrinjavati nedostatak komentara kojj ne Ьi zapadali u jednu od dviju krajnosti · Ьilo u navot1enje nepotrebnih stru~nih pojedinost i, Ьilo u pretjeranu satetost, od koje nema koristi. Ured· nik i izdavat nadaju se da ~е ova serjja donekle pridonijeti otklanja· nju spomenutog nedostatka. Njihov је cilj da studentima i ozbilj· nim ~itaocima Novog zavjeta stave na raspaloganje. uz umjerenu ci­jenu, komentare nekolicine znanstvenika, kojj su, iako slobodпj da svoje tekstove oЬlikuju ро vlastjtom naho<tenju, jedinstveni u zajed­ni~koj ielji da promi~u ЬiЬljjsku teologiju .

Svj su komentarj u prvom redu egzegetski, ра tek onda homj. letskj, mada se valja nadatj d2. ~е Ьitj iлformativni ј korjsni ne samo studentjma nego ј propovjednicima. Kritj~na pjtanjll op~irno su ob­ra<tena u uvodnim odjeljcima, а · prema naho<tenju pojedinih auto­ra . ј u dodatnim bilje~kaшa .

Komentari Novog t.avjeta u ovom nizu dosad su se temeljili na tzv. autoriziranom (King James) prijevodu. Met1utim, u~inilo nam se potrebnim da se ova posljednja knjiga serije • koja izlazi o­samnaest godina nakon prve · teme)jj na djelu Revised Standard Version, jer oni koji se danas bave prou~avanjem BiЬlije uvelike u­potreЬljavaju upravo taj prijevod . Nijedan prijevod , met1utim, ne smatramo nepogre~vim, kao ~to ni za јеdал gr~ki rukopjs ili skupi· nu rukopjsa ne drtimo da је uvijek jspravna! Gr~ke rijetj napjsane su latinjcom da se pomogne onima koji ne vladaju tim jezikom, te da onima kojj znaju gr~ki u~tedimo napor u odgonetavanju о kojoj se rijeti raspravlja.

Zahvalni smo ~to је zanimanje za ovaj пјz komentara, koji је sada i dovr~en Ьilo jednako snaino tokom svih godina objavljivanja, te da su oni i dalje korisni prou~avateljima BiЬiije diljem svijeta.

R.V.G. TASКER

7

Napomena prevodjoca

One koji се se poslufitj ovom kлjigom potrebno је ovdje u· pozoritj na dvije stvari.

1. Englesld izvornik upotreЫjava ЬiЬ\ijskti tekst prema RSV prijevodu, ј to tako da ga cje1okupno uklapa u tekst komen· tara, а da Ьi se od ovog potonjeg mogao razlutjtj, tjska ga kurzi· vom. Za na~ prjjevod ove knjjge upotrebljen је tekst Novoga zavje· ta u prjjevodu Bonaventure Dude ј Jerka Fucaka, izdanje. Кr~cans­ke sada~njosti, Zagreb, te је dakako, i on uklopljen u tekst ko· mentara. Medutim, zahvaljujuci morfolo~kim ј sintaktjtk jm po­sebnostima engleskog, odnosno hrvatskog, jezika, mjestimjcno nije Ьilo moguce tekst BiЬlije uklopiti u tekst komentara bez ma­njih izmjena u prvom od njih . Rijec је iskljucivo о promjenama u deklinaciji ј konjugaciji, promjenama koje, naravno, ni u najma­njoj mjerj ne mjjenjaju smisao teksta. Neka se titalac stoga ne iz­nenadj ako tu i tamo najde na Ьiblijski tekst kojj se u svakom slo- . vu ne podudara s onim u njegovoj BiЬliji .

2. Poseban su problem onih nekoliko mjesta u BiЬlij,-

skom tekstu na kojima se englesld i na~ prijevod ne podudaraju , ра gdje autor komentara katkad raspravlja о pojmovima kojih u na~m prijevodu BiЬlije nema. Na tjm је mjestjma, u slutajevjma kad је bez toga nemoguce pratjtj tekst komentara , te, opcenito , kad se to tinilonufnim, upozoreno na spomenute razlike u poseh· nim zagradama 1 1, oznatenjma s "prim. prev."

8

t 1

+

AV RV RSV LXX Arndt and Grjпgrich

Bruce Calvin

Кn ох

Leonard

Moulton and Howard

Manson

Moffatt

Moule

Moulton

мм

Naime

Owen Rendall Tasker

GLAVNE KRAТICE

Engljsh Authorized Version (Кing Ј ames) Engljsh Revised Version, 1881 American Revised Standard Versjon 1946. Septuaginta А Greek-Englisll Lexicon о[ tlle New Testament. William F. Arndt i F. Gingrich, 1957. The Epist/e to tlle Hebreus. А.В. Bruce. Commentary оп the Hebreus, Jean Calvin, preveo John Owen, 1853. The New Testament о[ our Lord and Saviour Jesus Christ. R. А. Knox, 1945. The Authorship о[ the Epistle to the Hebreus. William Leonard, 1939. А Grammar о[ New Testament Greek, 2. tom. James Норе Moulton i Wilbert Francis Howard, 1929. The Epistle to the Hebreus. Willjam Manson, 1957. The Epistle to tlle Hebreus (The lnteшatjonal Critical Commentaries). James Moffatt, 1924. А п Idiom - Book о[ New Testamen t Greek. C.T.D. Moule, 1953. А Grammar о[ New Testament Greek, 1. tom. Ј .H.Мoluton, trece izdanje,ponovno~tampano 1949. The VocaЬulary o[the Greek New Testament, James Норе Moulton i George Milligan, 1949. The Epist/e о[ Priesthood, Alexander Nairne, 1913. The Epist/e to the Heb'reus: John Owen, 1839. Epistle to the Hebreus. Frederic Rendall, 1883. The Gospel in the Epistle to the Hebreus. R.V.G Tasker, drugo izdanje, 1956.

q

GLAVNE КRАТЈСЕ

Vangham Westcott

Wjckham

Zuntz

The Epist/e to tће Hebreus. С.Ј. Vangham, 1890. The Epist/e to the Hebreus. Brooke Foss Westcott, 1892. The Epist/e to the Hebreus (Westminster Commentaries). E.C.Wjckham, 1922. The Text ofthe Epistles. G.Zuntz , 1953.

ZAНVALA

Svetopisamski navodi iz prijevoda Revised Standard Version (copyright 1946. ј 1952. Odjel kncanskog obrazovanja, Nacjonalnj savjet crkava, SAD) upotrijeЬ!jeni s dozvolom.

10

1 1

1

t· 1

....

PISCEV PREDGOVOR

Poslanica Hebrejima mozdaje najteoloskija knjiga Novog zav­jeta. Kristologija, sateriologija ј eshatologija imaju u njoj znacajnu ulogu, а ni nauka о covjeku, mada ne toliko vaz.na, nije sasvim od­sutna, Medutim, crkva se sasvim kratko spomiнje samo dva puta, а jedno od tih mjesta jest navod iz Starog zavjet"a. Time se moze ob­jasniti potpuna odsutnost ikakva spomena sakramenta Gospodnje vecere.

Mnogi odjeljci teSko se mogu razjasniti, i upravo u tome moz­da leZi razlog njezine neomiljenosti u nekim krugovima. Medutim, u ovom tumacenju stiha za stihom nijednu od tih teSkoca nisam svjesno izbjegavao. SluZio sam se mnogim djelima, аН tri tumacenja kojima sam se sluZi.o kao stalnim prirucnicima i kojj su rni pruZili najvecu pomoc jesu Mansonov, Westcottov i Moffattov. Mo:Zda se s pravom moze reci kako Mansonovo djelo nije tumacenje u najizrav­nijem smislu rijeci, niti sam ја svjestan da si ono prisvaja pravo na taj naziv, ali iznenaduje koliko је obuhvaceno tom izvanredriom knjigom. Uvijek sam se nerado protivio tim trima prekrasnim priшcnicima, ali је bilo prilika kad sam se osjecao duznim da to ucinim.

Ova se poslanica razlikuje od svih ostalih knjiga Novog zavje­ta ро tome sto spominje Кristovo svecenistvo. Val.nost i nuz.nost o­vog vida Kristova Zivota ne moze se prenaglasiti. Koliko Ьi Novi zavjet Ьiо siromaSniji bez natuknice о Kristovusvecenistvu! Dapace, nije neispravno ni reci da Novi zavjet ne Ьi Ьiо potpun bez te vaz.ne teme.

Godinama sam Ьiо nezadovoljan tradicionalnim tumacenjem Kristove agonije u vrtu. Tamo kao da ima, gledano s mojeg stano­vista, previse ocitih protшjecnosti, а ponekad mj se cinilo da se na­nosi nepravde ј uvreda Kristovoj casti. U VII poglavUu predloZio sam drukcjji pristup, s iskrenom nadom da се istraiivanju te zna­cajne i svete teme Ьitj posvecena jos veca painja .

THOMAS HEWIП

11

SADRZAJ

OPCI PREDGOVOR 7

PISCEV PREDGOVOR 11

UVOD 15

ProЫem autorstva IS

Citatelji poslanice 30

~ Odredi~te kamo је poslanica upueena 32

Vrijeme nastanka poslanice 34

Povod i svrha 36

~ ANALIZA 43

KOMENTAR 45

13

UVOD

l. PROBLEM AUTORSТV А

Pisac ovog velicanstvenog djela nikad ne spominje svoje i.me, niti unutar poslanice stoji ikakav izravan podatak koji nат poma.Ze da tocno ustanovi.mo tko је on. Istina је da vanjski dokazi konacno povezuju Pavlovo ime s poslanicom, medutim cak ni ovdje podaci nisu potpuno nedvojbeni. Као i neoЬican i tajanstven Melkisede­kov lik , koji se iznenada pojavio na pozomici ljudske povijesti i isto tako iznenada iSceznuo, ра ipak је jednim jedinim cinom postao besmrtan, tako i pisac Poslanice Hebreji.ma - te prekrasne poslanice - Zivi zauvijek. Meduti.m, tko је on Ьiо i kome је uputio svoju ро·

slanicu, te odredШe na koje је prvotno poslana - proЫemi su koji se vjerojatno nece moei rije~iti na temelju podataka koji nат u o­vom trenutku stoje na raspolaganju.

Saznajemo da је jedan o·d provjerenih rezultata suvremenih is­traZivackih napora spoznaja da Pavao nije napisao ovu poslanicu·. Ovaj nijecni zakljucak ne poma.Ze nат da otkrijemo ime pravog pisca, nego dovodi u pit.anje tradicionalnu tvrdnju о Pavlovu autor­stvu i ostavlja otvorena vrata raspravi.

Povijest razmi~janja u vezi s autorstvom Ьit се korisno ј pri­kladno razmatrati podijeljeno u tri cjeline: podaci sa Zapada, po­dacj s Istoka, stav cdcve od reformacije.

а. Podaci sa Zapada Jednodu~no је prihvaceno da su raznovrsni tekstovi koji se

nalaze u najznacajniji.m novozavjetnim MSS iznikli u znacajni.m kr~canski.m srediStima. Iz tih MSS moremo steci odredenu predodz­bu о knjigaтa koje su Ьile prihvacene kao kanonske, te о onima koje su promatrane s podozrenjem, u razljciti.m sredi~ti.ma odakle su MSS proistekli. Takozvani Zapadni tekst, kolik.o se moze zaklju­citi, cini se da nije prihvatio Poslanicu Hebreji.ma ј ukljucio је и ka­non prije З. stojeca; cak i kad је to ucinio, poslanica је Ьila smje~te­na na kraj pavlovskih poslanica, ~to otkriva nesjgurnost zapadne crkve. Unatoc tome, podaci kojima raspolaremo sasvim nedvosrnis-

15

НЕВRЕЈ/МА

leno pokazuju da је Poslanica Hebrejjma bila poznata na Zapadu od najranijih vremena, pogotovo u Rimu. Юement Rimskj navodjo је neke od njezinih izritaja ро sjecanju ј slutio se nekima od njezinih rijecj u poslanicj korintskoj crkvi, napjsanoj 96. ро Кr. Postoje роо kazatelji da је Poslanica Hebrejima bila poznata ј piscu Pastira s Hermosa ј Justinu Muceniku , а obojica su bila u dodjru s Rimom. lo pak, upravo је na Zapadu ј u Rimu dovedeno u sumnju pavlovsko autorstvo ј kanonicnost poslanice. Muratorijev kanon, za koji se opeenjto drti da predstavlja kanon kojj је potkraj 2. stoljeca stekao ugled ј priznanje u Rimu, ne samo da izriCito jskJjucuje kanonico nost Poslanice Hebrejjma nego је i formalno iskljucuje iz popisa pavlovskih djela.

Odbacivanje kanonicnosti i apostolicnosti Poslanice Hebrejio ma od strane rimske crkve u 2. stoljecu jedan је od razloga koji se i danas navodi u prilog odbacjvanju Pavlova autorstva. S druge strao ne, moglo Ьi se dokazivatj kako је rimska crkva pogrije~ila glede njezine apostolitnosti, isto kao ~to је pogrije~ila glede njezine kanoo nicnosti. Nadalje, ako је poslanica najprije bila poslana na lstok, а tek kasnije doprla do Rima о kao sto neki smatraju о bilo Ьi sasvim prirodno da је rimska crkva na tobowje anonimno pismo, toliko razlicjto od izvomih pavlovskih pisama, gledala kao na spis koji ne potjece od apostolove ruke.

Postoji predaja koja tvrdi da su Hipolit Rimski i njegov ucio telj Irenej Lionski rekli kako Poslanica Hebrejima nije Pavlova. Slico ne dvojbe uocavaju se i u sjevernoafrickoj crkvi. Tertulijan u svom prosvjedu-ediktu о Maksimovu pomilovanju citira Hebrejima 6,4-8 i pripisuje poslanicu Barnabl. On је , dakle, nedvojbeno poslanicu smatrao nepavlovskom, а mozda је poricao i njezinu kanonicnost.

Ь. Podaci s lstoka Stav istocne crkve prema kanonicnosti Poslanice Hebrejima

ogleda se u njezinu smjestanju ispred pastoralnih poslanica u dva znacajna MSS о Vatikanskom i Sinajskom kodeksuo Papirus Chester Beatty, koji pokazuje povezanost s Istokom i koji potjece iz ranog 3. stoljeca, smjesta Poslanicu Hebrejima nakon Poslanice Rimljanio ma u okviru Corpus Paulinum. Тi MSS vjerojatno odrazavaju shvao canje velikih aleksandrijskih teologa. Potkraj 2. ili na pocetku З. stoljeea. Юement Aleksandrijski је, prema Euzeblju, spomenuo u

16

r

l

UVOD svom djelu Hypotyposes kako је Poslanica Hebrejima Pavlovo djeo lo, ali da је о buduci namijenjena Zidovima - bila napisana hebrejo skim jezikom, а Luka ju је s velikom brimoscu preveo ј objavio za Grke. EuzeЬije takoder spominje kako је Ьlazeni prezblter (najvjeo rojatnije Panten) izjavio da је razlog ispustanja uoblcajenog nasloo va s pocetka poslanice bila cinjenica da је sam Gospodin Ьiо aposo tol Zidovima, dok је Pavao Ьiо apostol poganima.l

Buduci da nema nikakva dokaza da su aleksandrijski teolozi kao cjelina vjerovali u izvomost Poslanice Hebrejima, vrlo је vjeroo jatno da је Юement sam izmislio ovu teoriju kako Ы objasnio stil­ske razlike izmedu te poslaruce i onih koje su prihva6ene kao Pavlo-ve.

Znamo da Origen, koji је nasl~edio Кlementa Aleksandrijo skog kao vodeci teolog i strucnjak u Aleksandriji svog vremena, nije mogao prihvatiti shvacanje svog prethodnika da је poslanica kakvu је on poznavao grcki prijevod hebrejskog izvomika. Iz posljednjih Origenovih harnilija EuzeЬije bilje21 tvrdnju kako se istancanost Роо slanice Hebrejima ne moze uskladiti s neistantanoscu nacina izrazao vanja koju је priznao sam Pavao (2. Kor 10,6). Iz togaje Origen izo veo slijedeei zakljucak о rnisli su Pavlove, ali nacin izrazavanja i raso pored pripadaju nekome drugom tko је zapisao apostolove rijeci i, tako reei, izdao strucno obradenu reprodukciju ~eci svog ucitelja. Tko је Ьiо taj zapisivac, "samo Воg zna". Cini se daje Origen Ьiо svjestan postojanja dvaju p~edloga u vezi s identitetom toga uredo nika. Jedan је poslanicu pripisao Luki, drugi Юementu Rimskom.2 Jedna znacajna Origenova recenica glasi: "Ako, stoga, ikoja crkva dd.i da ta poslanica potjece od Pavla, ima na to potpuno pravo,jer је nisu bez razloga casni starci, ljudi davnih vremena (hoЩrchaioi andres), prenosili kao Pavlovo pismo .. :•З Iz ovog proizlazi da је Оо rigen prihvatio poslanicu jer је iza nje stajala barem predaja istoco nih otaca.

Maloopomalo citava је crkva prihvatila odluku istocne crkve i primila Poslanicu Hebrejima kao pavlovsku, ра tako i kanonsku. Medutim, tradicija је nastavila praviti razliku izmedu sadnaja djela i njegova lingvistickog oЬlika; potonje se pripisivalo ruci koja nije bila Pavlova.

Crkveni oci srednjeg vijeka cini se da su podrzavali stav da Poslanica Hebrejima potjece izravno iz Pavlove ruke, ali su se za reo

17

НЕВRЕЛМА fonnacije stru~njaci priklonili Origenovoj teoriji, ~to је na koncu dovelo do odbacivanja pavlovskog autorstva.

с. Stav crkve od refonnacђe Lutherove sumnje glede pavlovskog autorstva nisu bile ogra­

ni~ene samo na protestantske krugove, jer је kardinal Kajetan od­bacio i pavlovsko autorstvo, i kanoni~nost Poslanice Hebrejima. E­razmo је odbacio pavlovsko autorstvo, no ~ini se daje prihvatio od­luku crkve о njezinoj kanoni~nosti.

Lutherovu odbacivanju pavlovskog autorstva pridruzili su se Melanchton, Osiander, Calvin, Beza i drugi. Meelutim, uporno gaje branio Vla~i6 Ilirik, а i rimokatolicki ~olлici Estije i Bellarmine. Cini se daje to stanovШe prevladalo do 19. stolje6a, kada su mnogi protestantski stru~njaci potpuno odbacili pavlovsko autorstvo.

F.B. Clogg ukratko је izloZio glavne tocke za koje se smatra da su presudne za odbacivanje pavlovskog autorstva. "Stil i rje~­nik", on kafe, "odnos prema zakonu, za.ce6e vjere i velikosve6e­nBtvo na!eg Gospodina nisu pavlovska obiljefja. StovШ, pisac tvrdi kako su on i njegovi ~itatelji primili svo;u spoznaju Evandelja od o­nih koji su ~uli Gospodina. Pavao је uporno podvlacio kako on nije primio svoje Evandelje ni od kojeg covjeka". Ovome se moie prido­dati njegova veza s Aleksandrijom.4

Stil i rjecnik svakako stoje kao ozbiljni prigovori pav1ovskom autorstvu, cega su i Кlemet Aleksandrijski i Origen bili vdo svjesni. Pavlove poslanice odaju rnisionara i odu~evljenika, а ne klasicnog ~olnika i stru~njaka, dok Poslanica Hebrejima sadrii znacajke kla­sicnog strucnjaka. "Dobro poznavanje nekih majstora klasicne sin­takse", kafe ММ, "rnoie se uociti ро tocnom znacenju glagolskih vremena, potpunijoj i umje~nijoj upotrebl participa i veznika te ро sloienijoj gradi recenica u usporedbl s ostalim novozavjetn.im spisi­ma". Westcott takoder skre6e pafnju na to, govore6i: "Те~о Ьi Ьi­lo igdje prona6i preciznije i izrafajno britkije odjeke od 1,4, 2 , 2,14-18, 7,26-28, 12,18-24. Jezik, iestina, ritam, ispreplitanje me­dusobno zavisnih recenica, sve to govori u prilog cinjenici da је pisac Ьiо k1asicni ~olnik".

Те tvrdnje ne znaёe nuino da Pavao nije rrwgao Ьiti pisac, ali jasno upu6uju na to da se uoblcajen Pavlov stil pisanja vrlo razliku­je od stila pisanja kojim se sluiio pisac n~e poslanice .. lpak, stil i

18

UVOD rjeёnik nikada ne Ьi trebali Ьiti presudan faktor u rje~avanju pitanja autorstva. Pavlovsko autorstvo, s obzirom na Poslanicu Efezanima, Kolo~anima i Pastoralne poslanice, takoder se dovodilo u pitanje na temelju stila i rjecnika, p remda se danamji struёnjaci mozda vi~ priklanjaju postavci da је Pavao napisao te poslanice nego ~to је to bilo prije pedeset godina.

Leonard se vrlo op~irno bavi p roucavanjem rjeёniёkih ose­bujnosti Poslanice Hebrejima i pokazuje da se ta te~oca preuveli­ёava. On takoder smatra da se rjecnik ni jedne druge osobe koji Ьi nат Ыо poznat - ne samo iz kn6anske literature nego i iz cjelokup­nog opusa helenuticke literature - ne podudara u tolikoj mjeri s Pavlovim Ijecnikom kao ~to је to sluёaj s 990 rijeci koje tvore lek­siёki fond Poslanice Hebrejima.

Ј о~ ne~to ~to treba imati na umu jest stilska podudarnost iz­medu УП poglavlja i Pavlovih djela. Ona је toliko izrazita da neki struёnjaci smatraju kako је Pavao pismu pridodao ovo poglavlje, ili da је rijec о fragmentu iz neke druge pavlovske poslanice. lpak, nigdje nema ni najmanjeg nagovje~taja da to poglavlje nije bilo dio prvotne poslanice, ni ikakva znaka da ga је pridodala neka druga ru­ka. Medutim, ako је rijeё о izvornom dijelu prvotnog pisma, te ako је u skladu s Pavlovini stilom pisanja, onda to sigurno upu6uje na to da је Pavao barem odigrao nekakvu ulogu u sastavljanju poslanice. S druge strane, moie Ыti da su opte opomene koje poglavlje sadrii bile obiljefje svojstveno kd6anskom pismenom komuniciranju ono­ga vremena.

Druga glavna nedoumica glede pavlovskog autorstva jest teo­lo~e prirode. Za Pavla је zakon Ьiо moralni kodeks koji је mogao razotkriti grijeh, а uslijed slabosti tijela i uve6ati njegovu moc. Pisac Poslanice Hebrejima promatra zakon kao svecenicki kodeks, sla­bost kojega је prirodena njegovim obrednim uredbama. U pavlov­skim pismima zakon је predstavljen kao ucitelj koji nas treba do­vesti Kristu; u Poslanici Hebrejima on је tip ili slika savr~enstva koje treba nastupiti. S druge strane, i Pavao i pisac Poslanice Hebrejima govore о obrednom zakonu kao о osnovi, zakladu (Gal 4 ,3; НеЬ 7 ,19), а о Kristu kao о zavnetku zakona (Rim 10,4; НеЬ 10,4 -7). Obojica govore о starom i novom savezu i Kristovu posredniёkom djelu; а govore6i о Kristovu otkupiteljskom ёinu, n~ pisac kao da se slafe s Pavlom, premda ne poku~ava rijeШi duЬlje proЫeme, ka-

19

НЕВRЕЛМА

ko to ~ini Pavao. Nadalje, Tasker mo!da ima pravo kada k~e: "Da је sv. Pavlu bilo stalo do oslikavanja razli.ke izmedu Kristove po­srednj~ke smrtj ј levitskog zrtvenog sustava, kao ~to је u Poslanici Rimljanima suprotstavjo zakon ј milost, ne mozemo recj da to ne Ьi Ьiо mogao uradjtj sli~no kao ~to је to u~injeno u ovoj poslanicj: а ~to se ti~e pripovjjestj о Mel.kisedeku upotrijeЬljenoj u poslanicj, tko moze postavjti i.kakve granice egzegetskoj umje~nostj obraee­nom Zjdovu kojj је ranije sjedjo do Gamalielovih nogu?"S

lako Westcott vjdj usku podudamost kristologjje kod Pavla ј u PosJanjcj Hebrejima, on uo~ava ј razli~itostj u na~inu izratavanja. U 2. Korincanima 4 ,4 Pavao govori о Kristu kao о "slici (eikon) Bo:Zjoj", а u Kolo~anima 1,1 5 kao о " slicj {eikon) Boga nevidJjjvo­ga" . U Filipljanima 2,6, gdje se govori о Kristovu pretpostavljanju , о na~m se Gospodinu govori kao о "liku (morphe) Bo:Zjem" . U Po­slanicj Hebrejima tj se izrazj ne javljaju, аЈј је svakako prisutno shvacanje Krista kojj је odsjaj Bo:Zje slave i otisak njegova Вјса ( 1,3) Westcott nadalje drfi da pavlovska shvacanja Кrista kao drugog Adama ј Glave crkve nisu prisutna u Poslanici Hebrejima. Nema dvojbe u jspravnost te postavke, no jpak valja primjjetitj da se to shvacanje u poslanjcj uopee ne javlja, jer Krist kao Covjek sjedj zdesna Вogu ј okrunjen је slavom ј ~a~cu , а sve mu је podlozeno pod noge (2,8), ~to је vrlo povezano s Efezanima Џ9-23. Као oso­ba sli~na ј veca od Mojsjja, Кrist је ј "kao Sin, nad kucom njego­vom" (3,1-6); kao pred~asnik njihova spasenja, on odvodj u slavu mnoge kao sinove nazvane kako njegovom "bracom", tako ј "crk­vom" (2, 10-12); on је takoder (ponovno poput Mojsjja, vidj Iz 63,11 "veliki Pastir ovaca" (13,20), tj. Glava crkve. 1 Pavao, ј pisac Poslanice Hebrejima posebno istj~u Kristovu bozansku ј ljudsku na­rav; оЬојјса dde daje sve stvoreno kroz Sina.

Ovdje treba uzeti u obzir ј ~injenicu da је za Pavla vjera jedan od najvatnijih ~imbeni.ka kr~canskog Zivota. То је kanal kroz kojj milost spasenja uJazj u vjernikov Zivot. Bez osobne vjere, bez pot­punog vjernikovog predanja lsusu Kristu ~ovjek se ne mote spasiti (Ef 2,8.9). Vjera nат је temelj ј podloga opravdanja (Rim 5,1). Bog ne progl~ava ~ovjeka pravednirn na temelju dobrih djela ili zdravih intelektualnih pogleda, nego zato ~to је opravdan vjerom, odjelito od djela zakona (Rim 3,28). Prema tome, za Pavlaje vjera stav ~jtavog ~ovjeka-njegova srca, uma ј volje -ј su~tinski је vezana

20

r

1

t 1

UVOD uz Kristovu smrt. Pisac Poslanice Hebrejima ima vrlo malo recj о vjeri. Za njega, vjera se tj~e u prvom redu svijeta nevidljjvih stvar­nosti ј buducnostj. Dr:Zi da је ovaj svijet odraz ili sjena nevidljjvog svijeta, kojj је jedinj stvaran ј vje~an . I.Judj vjere su ljudj svjesni te ~injenjce, ј vec sada dozjvJjavaju Ьlagodatj toga nevjdJjjvog svijeta. Vjera takvih svojstava predstavljala је silu koja је nadahnjjvaJa starozavjetne junake (11. poglavlje).

Osim toga, Poslanica Hebrejima ne daje totnu defmicjju vje­re; jednostavno је opjsuje kao pouzdanje koje daje ljudima sigur­nost u ono ~to ne vide, te kao dokaz, i1i znak, tih nevidljjvih stvar­nostj. А.В. Bruce primjecuje kako је "u Poslanici Hebrejima vjera sila koja te:Zi prema osobnoj pravednosti i moc koja potpoma!e ras­tu njihovih Zivota prema uzvi~enosti ј plemenitosti; sposobnost ljudskog uma, kojom ovaj mo1e buducnost pribli:Ziti ј u~initj је vec sada prisutnom".6

Pisac Poslanice Hebrejirna doista govori о "opravdanju vje­rom" ј vrlo se priblftava nazorima sv. Pavla о opravdavajucoj vjeri u 10,22, gdje govori о pristupanju Bogu "u punini vjere" . Vjdi ј

11,4.7. Alekasndrijski karakter poslanice ј njezina navodna poveza­

nost s Filonom naveli su neke stru~njake na poricanje pavlovskog autorstva. Filon је Ьiо glavni predstavnik aleksandrijske ~kole pret­kr~anskog Zidovstva. On је jedini Zidovskj suvremenik n~eg Gos­podina tija su se djela sa~uvala do danas u iole zna~ajnijem broju. Njegov је sustav Ьiо eklekti~an, jer је te:Zio ujedinjavanju Zidovskog vjerovanja s helenskom kulturom. Nekj tuma~i otВli su tako daleko da su izjavili kako ne mof.erno razurnjeti poslanicu Hebrejima ako је ne prip~mo Filonovoj !koli te ako nisrno poblfte upoznatj s fj. lonovom Шozof~om. Smatra se da pg~evo temeljno poimanje antj. teze izmedu prolaznih pojava i svijeta vje~nih stvarnosti potje~e od Platonove ~ole preko Filonovih djela. Medutim, iako је Filon dois­ta nau~avao da su stvorene zemaljske stvari tek kopjja zbiljskih ј

vjetnih nebeskih stvari, а pisac Poslanice Hebrejima govorj о ze­maljskim sjenama nebeskih stvarnostj, unato~ tome - kako Gayford s pravom istjte - "postoje uo~ljive razlike ј nije iz\jesno moze li se dok.azatj i~ta vge od opeenitog utjecaja aleksandrijskog platonizma na obrazovane slojeve onog vremena" .1

Тvrdi se i to da је prijevod LXX, kojim se slu:Zio pjsac Posla-

21

НЕВRЕЈ/МА nice Hebrejima za navode starozavjetnih tekstova, Ьiо aJeksandrjj­skj MS, а tim se MS sluzjo ј Filon. NadaJje , za neobl~ne izraze kao ~to su "odraz", " otjsak", "Ьit", " pomirilHte", " gradjtelj ј tvorac", te za na~in upotrebe Svetog pisma, kaie se da su ро naravi aJeksan­drijskj. Sjgurno је da оЬа pjsca iz ~utnje Starog zavjeta dokazuju ј veli.ku vainost pripisuju zna~enju starozavjetnih jmena. Unato~ to­me, vjdj se sklonost preuveliёavanju aJeksandrijskog utjecaja na po­slanicu zbog zelje da se pjsac smjestj u okvir aJeksandrijskog kruga. К tome, n~ se pisac druk~jje sluii Starirn zavjetom nego Filon , ра njje nuino da on potje~e iz Aleksandrije. Filon se sluZio Starim zavjetom jednostavno kao predmetom podobnim za misti~no ale­gorizjranje, dok su za pjsca Poslanice Hebrejima osobe ј ustanove Starog zavjeta tjpovi, nerazvijenj ј nezavisnj ukazateljj na novj sa­vez, ali nikada sarno puk.i simboli. Cak se ј Filonovo op~irno izlaga­nje о ~atoru razlikuje od onoga koje naJazjmo u Poslanjcj Hebreji­ma. Malo је podataka kojj potvrduju postavku da је na~ pjsac preu­zeo jdeju о Melkisedeku iz Postanka 14 ј Psalma 60, а koliko se zna, Filon nikad nije upotrijeblo ovaj potonjj. U Poslanicj Hebrejj­ma Krist se prikazuje kao posrednik pri stvaranju, objavljenju ј

otkupljenju, jsto kao ј prenositelj novog saveza. Filon је - nagla~va­

jutj da је Bog ёjsti duh, а pod utjecajem Platonova duaHzma - ne sarno razdvojio Boga i materiju nego је driao da Bog bez nekog na~ina ili sredstva posredovanja ёаk niti ne Ьi mogao djelovatj na materiju. Time se udaJjio od Ьiblijskog shvacanja, а i od na~g pjsca (usp 2,10). Westcott је izjavio da је Filonova teorija о rijeёi, koja stojj izmedu stvorenja ј Оса svega, о glasniku boianskog poretka ј

onome kojj nadahnjuje ljudsk.i iivot najistanёaniji odnos svjjeta prema njegovu tvorcu, osim utjelovljenja. Ра jpak, kod Filona rijeё ,

ili boianskj logos, nije bila ni~ta vj~e od fllozofske apstrakcjje, i vrlo se razlikuje od iive Rjjeёi, koja је osobni posrednik ј prenosite1j novoga saveza. Pisac је moida Ьiо upoznat s idejom i Шozofskom tenninologijom koju је aJeksandrijska ~ola crpila iz Starog ~avjeta, mudrosne apokrjfne knjjrevnosti i Zidovske apokaliptiёke misli, s ~im је Pavao osobno Ьiо dobro upoznat.

Bilo kojj od ovih argumenata - bilo da se temelji na stilu ј

lje~niku, ili na teolo~kim razli.karna izmedu ove poslanice i sv. Pav­la, Ш na navodnoj povezanosti s Aleksandrijom - sarn ро seЬi ne Ьi Ьiо dovoljno jak da nas prinudj da odbacimo pavlovsko autorstvo;

22

l

UVOD no jaёina svih dokaza zajedno vrlo је uvjerljjva, osoЬito kad је upe­rena izravno protiv pavlovskog autorstva.

Ako Pavao nije napisao Poslanicu Hebrejima, tko је onda Ьiо taj sjajni pisac 1. stoljeta koji је stvorio to izvanredno djelo? Rarn­say је predloiio dakona Filipa; Hamack Priscilu i Akvilu, Chapщan Aristiona, ali u prilog tim stanovj~tima ima tako maJo podataka da ih moiemo jednostavno preskoёiti. PriJj~no se mnogo govorilo о Юementu Rimskom kao о piscu , no premda se on јо~ u najranije vrijeme premajednom navodu povezuje s posJanjcom, vrlo је veli.ko pjtanje Ьi li ёovjek Юementova kaliЬra mogao napisatj tako iznim­no pismo Hebrejima. Ostaju narn na raspolaganju јо~ ёetiri irnena vrijedna razmatranja: BarnaЬa, Apolon, Luka i Sila.

Tertulijan је Ьiо prvi koji је poslanicu pripisao BarnaЬi. Djelo (De pudicitia 20), u kojem naJazimo ovu tvrdnju, vjerojatno је bilo napisano potkraj 2. stoljeca Ш na po~etku З . Та је predaja gotovo jsto toli.ko stara kao i aleksandrijska. Је Ji Tertulijan Ьiо zaёetnik ј utemeljitelj ovog shvacanja autorstva, ili se oslanjao na neku pre­daju? Zakon smatra da је Tertulijan na~o taj podatak о poslanicj u stanovitom МS koji је potjecao iz nekog grёkog izvora.S Postojj stanovita mogutnost da Вarnabac Epist u Kodesku Cla.romontanu­su zna~i "Poslanica Hebrejima", aJi је znatno vjerojatnije da naslov zna~i "Barnabina poslanica". Naziv "sin ohrabrenja" ili ''utjehe",9

koji su apostoli nadjenuli BarnaЬi (Djela 4,36), pokazuje da је on moida imao nuine preduvjete za pisanje "rije~i ohrabrenja" (НеЬ 13,22). Isti stih u Djelirna opisuje ga kao levita, ра se stoga logiёki moze pretpostaviti da је dobro poznavao levitsk.i obred, koji ima ta­ko znaёajnu ulogu u Poslanici Hebrejirna. BarnaЬa је Ьiо podrijet­lom s Cipra, а buduei daje taj kraj prisno povezan s Aleksandrijom, vrlo је vjerojatno da se ondje upoznao s aJeksandrijskom mi~ju i terminologijom. Postoji predaja koja Barnabu povezuje s Aleksanri­jom.lO Moguca је i pretpostavka da је on napisao aleksandrijsku poslanicull koja nosi njegovo irne, ра ako је to jspravno, onda је gotovo sigurno da Barnaba nije napisao Poslanicu Hebrejima.

Moffat istiёe da је Barnabin odnos prema izvornom Evande­lju vjerojatno Ьiо Ьlisk.iji nego §to se dade zakljuёiti iz Hebrejima 2,3. Istina је da postoji predaja prema kojoj ispada da је Barnaba Ьiо jedan od Sedarndesetorice, ali ona је moida posljedica mije~a­nja imena Barnaba i Barsaba (Djela 1,23). Tertulijan u De pudicitia

23

НЕВRЕЈ/МА

20 kate qui аЬ aposto/is didicit, ј ako је Bamaba Ьiо utenik apos­tola, onda Ьi vrlo Jako mogao odgovaratj okolnostima iz 2,3.

Moffatt u nastavku izjavljuje da је nastanak pavlovske predaje neobja~njjv ako је Barnablno ime. ili, dapate, ime bilo koga drugog · bilo od potetka povezano s poslanicom. Buduci da Moffatt odba­cuje pavlovsko autorstvo, а iskljucena su sva druga imena, poslanica mote Ьitj jedino anonimna; medutim, nema nj najmanjeg znaka da је pisac telio sakriti svoj jdentitet, ра ako је pisac poslanjce Hebrejj. ma kasnijim kdcanima nepoznat, nije Ьiо nepoznat prvim cjtateJjj. ma (usp 6,9 ј dalje; 10,34; 13,7.9).

Najvnj misle da Tertulijanovo predlaganje Bamabe izgleda po­put zakljucka donesenog na temelju graae poslanice. Tertulijanov stav nikad nije Ьiо prihvaeen na Cjpru , Barnabinoj domovini, ni u Africi, Tertulijanovu kraju , а ni jgdje drugdje u crkvi.

Luther nije volio Poslanicu Hebrejima, jer је vjerovao· da nau­cava nepostojanje drugog pokajanja. S ј о~ jednom ili dvjje, smjestjo ju је na kraj Novog zavjeta ј na taj nacin upozorio na razliku izme­du njih ј ostalih. lz toga Ьi se dalo zakljucjtj daje Luther sumnjao u kanonitnost PosJanjce Hebrejima, ali cinjenjca da ju је svrstao medu novozavjetne knjige pokazuje da n~e Ьiо spreman usprotivjtj se odluci crkve ј potpuno је odbacjti. Unatoc tome, stvarno је za­bacjvao pavlovsko autorstvo i Ьiо је prvi kojj је spomenuo Apolo­novo jme kao ime moguceg pisca. Apolon је nedvojbeno pripadao drugom pokoljenju kr~cana , jer su ga duЬijim istinama kr~canskog Zivota naucili neki Pavlovi prijateJjj ( vidj Djela 18 ,26). Cini se da је ј s Pavlom osobno Ьiо u prjsnjjim odnosima. Као Zjdov, Ьiо је dob­ro upucen u tidovska sveta pisma, а kao covjek roden u Aleksandri­jj mora da је tocno poznavao aleksandrijski nacin tipolo~og tuma­cenja Svetog pisma. Lutherov је prijedlog zadoЬio mnogo prista~. а nedavno su se za nj tivo zauzeli T.W. Manson (kojj smatra da је poslanica napisana zajednicama doline Likusl2) ј W.F. Howard.l З Medutim, tom se stanovj~tu mote stavitj jedna ili dvije ozbiljne zamjerke. Nema nikakva dokaza da је Apolon ikada Ьiо u Rimu ili da је imao i.kakva dodira ili veze s rimskom crkvom. Osim toga, kao ~to Manson s pravom istice, "da је Apolon napisao poslanicu, te~o је zamisliti da aleksandrjjska crkva ne Ьi sacuvala neki podatak о toj cinjenicj, uzev~j u obzir u vatenost polotaja sto ga је taj aleksan­drij~j sin zauzimao u misioniranju svijeta; i da ga Кlement ne Ьi

24

UVOD Ьiо spomenuo u napisu Korincanima, u cijoj је povijesti Apolon О· digrao znacajnu ulogu". 1 ј о~. aleksandrijski su k~cani od najranijih dana pripjsjvaJi poslanicu drugoj osoЬi.

Cini se da је Кlement Aleksandrijski smatrao Luku pjscem, ј to na temelju postavke da је siromamiji grcki Poslanice Hebrejima nali.kovao njegovom grckom, а i zato sto poslanica sadrtj rijeci ј iz. raze koje drugdje u Novom zavjetu nalazimo jedino u Lukinu evan­delju i Djelirna. Luka је, osim toga, Ьiо Pavlov suputnik, i Origen poznaje predaju prema kojoj је Luka zapravo pisao poslanice. Mof­fat iznosi neke znacajne prigovore Lukinu autorstvu. Nakon britlji­va prou~avanja jezika, nalazi samo §est rijeci svojstvenih samo Dje­lima ј Poslanicj Hebrejjma ј samo dvije (diabaino i diatitlremai) ko­je se javljaju u sva tri spisa. Osim toga, upada u oci da se u Poslanici Hebrejima ne javlja nekoli.ko karakterjsticnih Lukinih rijecj ј izra­za.l4

Jos jedan ozbiljan prigovor Lukinu autorstvu jest dobro pot­krijepljena pretpostavka, utemeljena na usporedbl KoloШirna 4,14 s Kolo~a 4,11 , da је Luka Ьiо kr~canin obracen s pogan­stva, dok vecina s~rucnjaka prihvaca da је pjsac Poslanice Hebrejj­ma Ьiо Zjdov. Те cinjenjce kao da potpuno poЬijaju tvrdnju daje Luka stvarno napisao poslanicu , ali ne moraju iskljuciti mogucnost da је odigrao stanovitu ulogu u nastanku poslanice. Ocito је da on nije preveo hebrejski izvornik, jer Poslanica Hebrejirna, kao sto smo vidjeli, te!ko mote Ьiti prijevod.

Postoji mi.!ljenje koje kate da stil i ustrojstvo PosJanjce Heb­rejirna, sveukupno uzevSi, viSe slice govornom jeziku, nego poslani­ci. lstaknuto је da se ne razlikuje od Pavlovih besjeda u sinagogama, te da је lako moguee da је poslanica zapravo jedan od Pavlovih go­vora kojj је Luka zapjsao na svoj nacin. Luka nije tako dobro vla­dao aramejskirn koliko grckirn, ра Ьi se prije poslutio LXX. Tom se teorijom, tvrdj se, moze objasniti Юementova izjava, kao ј shvaca­nje nekolicine suvremenih tumaca, da је Luka irnao stanovitu ulogu u nastanku poslanice. Nismo, mei!utim, sigumi da Luka nije dobro vladao aramejskim,jer se u 1. ј 2. poglavlju njegova evandeljajavlja­ju mnogi aramejizmi. 1 premda oni moZda potjecu otuda §to је Lu­ka vjerno reproducirao izvore kojima se slutio ј ne predstavljaju njegov osobni doprinos, F.F. Bruce primjecuje: "Ako se Luka stvarno rodjo i tivio u Antiohiji, lako је moguce da је znao aramej-

25

НЕВRЕЛМА ski, koji se govorio u zaledu toga grada ... " 15

SiJa је pred1oren zbog neobltno upad1jivih podudarnosti iz. medu 1. Petrove i Poslanice Hebrejima. SiJa је, prema nekim biЬli­tarima, mogao Ьiti Petrov pisar pri prvom pismu, а pisac drugoga. C1ogg odbacuje takvo gled~te, s obraz1ozenjem da predaja ne dovo­di Silu u vezu s Poslanicom Hebrejima. Medutim, cini se da је to skretanje s prvotnog pitanja, jer ako se suvremeno istrativanje ovog proЬlema treba ogrnnititi na tradicionalna imena, onda treba uzeti u obzir jedino Pav1a, BarnaЬu, Luku i, mozda, Кlementa, а dokazi govore vi~e u prilog Pav1u nego drugima. Suvremeni znanstveni pri­stup odbacio је, medutim, pavlovsko autorstvo.

Moramo zbog toga razmotriti podatke о Silinoj licnosti i dje-1ovanju koje posjedujemo i utvrditi postoje li ikakve osnove za tvrdnju daje on autor poslanice.

Sila је najverojatnije tidovski, а Silvan latinski, oЬlik njegova imena. Iz Dje1a 16,З7 saznajemo da је, kao i Pavao, Ьiо rirnski gra­danin. U opisu Jeruzalemskog sabora iz 15. poglavlja Dje1a prvi se put pojav1juje Silino ime, za koga se kaze da pripada krugu "vode­~ih medu brn~om" (Dje1a 15,22). Njega su, zajedno s Judom Barsa­bom, imenovali apostoli i starjefue da zap~ od1uke sabora te da odnese pismo u Antiohiju i objasni njegov sadrfaj. UЬrzo nakon to­ga nalazimo ga zajedno s Pav1om. Postao је mar1jiv podupirate1j mj. sije. Pratjo је aposto1a na njegovu drugom misjjskom putovanju, ј o­bojica su bila zatvorena u Filipima. Bio је s Pav1om u Korintu, gdje su najverojatnije napisane 1. i 2. Solunjanima. Neki strutnjaci drre da је Sila zaprnvo napisao te poslanice, i obja!njavaju to time ~to su pisma upu~ena Solunjanima u zajednitko Pav1ovo, Silvanovo i Ti­motejevo ime (1. So1 1,1; 2. Sol1,1), te zato ~to se prvo lice mno­Zine, urednicke mnotine, ponegdje isprepli~e s prvim licem jednine. Osim izdvojenog spomena u 2 . Korin~anima 1,19, nigdje se drugdje u Pavlovoj povijesti ne spominje Silino ime. U stvari, u Novom zav­jetu, izvan Djela apostolskih, spominje se samo ј о~ na jednom mjes­tu, i to u 1. Petrovoj 5,12, iz cega proizlazi da је nekako povezan s pisanjem 1. Petrove. Stoga postoje tetiri odje1jka ko!i nagovje~tava­ju da је sudjelovao u nastanku nekog dje1a, ~- ako su Sila iz Dje1a i Silvan iz 1. Petrove jedna te ista osoba.lб

Se1wyn ne gleda u Silvanu samo nosioca 1. Petrove nego ј stj. lizatora teksta. On drti da Ьi, da је Silvan Ьiо sarno nosilac, epemp-

26

UVOD sa, "~aljem", bila mnogo prirodnija rijet nego eprapsa, "pj~em". 17

Medutim, Se1wyn jde јо~ dalje ј tvrdj da izmedu Pos1anice Hebreji­ma ј 1. Petrove ima upad1jjvih slitnostj. Neke rijetj ј izrazj, misli on, moida su ј vi~e nego slucajne. Odatle Ьi geusthai, "okusitj" iz 6,4.5, mogle s obzirom na svoj kontekst potjecati, kao ј u 1. Petro­voj 2,З iz З4. pslama; а eulogian Ьi zajedno s kleronmein u Hebreji­ma 12,17 i 1. Petrovoj З,9 mogao Ьiti povezan na sljtan natin. Po­tjcaj na "nastojanje oko mira" ,eirenen, diokete, iz Hebrejima 12,14 potjete, kao i u 1. Petrovoj З,11, iz jstog izvora. Poimanje crkve kao oikos, "k~e Botje, kojom uprav1ja Krist kao ve1iki sve~nik" (НеЬ З; 10,21) slitno је novo1evitskom shva~anju na kojem se te­me1ji 1. Petrova 2. Кlasitna rijec kemizesthai pojavljuje se u Hebre­jima 1 О,З6; 11 ,39 i 1. Petrovoj 1 ,9; 5 ,4 u toliko slitnim konteksti­ma da to upravo bode u oci te nagovje~tava mogu~nost da је u prvoj crkvi bila gotovo vox technica.

Postoje i druge rijecl i izrazi koji kao da odrafavaju slicnosti doktrinarnog razvoja ili povijesnih okolnosti koje stoje iza tih dviju poslanica. "Ziva је ... IUjet Bofja" (usp. НеЬ 4,12) podsje~a na 1. Petrovu 1 ,2З. Isus је "Pastir" u Hebrejima 1 3,20, kao i u 1. Petro­voj 2 ,25. U Hebrejima 1 ,2, kao i u 1. Petrovoj 1 ,20, Bofja objava u Kristu zbila se "na kraju" vremena Ш dana i smatra se eshato1o~ dogadajem. Osoblto је upad1jiva srodnost u doktrini pornirenja ka­ko је nalazimo izlorenu u Hebrejima 9 ј 1. Petrovoj 2,З te u izrazi­ma koji se pri tom upotreЬljavaju. Kristje Ьiо 1momos, " besprijeko­ran" (НеЬ 9 ,14 i 1. Pt 1,19); trpio је za grijehehapax, "jednom" (НеЬ 9,28; 1. Pt З,18); nosio је (aneqken) na~ grijehe (НеЬ 9,28; 1. Pt 2,24); krv mu је bila "krv ~rop1jenitka (НеЬ 12,24; 1. Pt 1 ,2). Cak i izritito petrovsko shva~anje imitatio Christi nalazi od­jeka u Hebrejima 12,1.2. ОЬје poslanice bile su napisane u kontek­stu progonstva. Hebrejima 1 З ,1 З ( usp. takoder 11 ,26) osvr~e se na kr~~anstvo koje ukljucuje muku (oneidos) iJi "pogrdu", ni~ta manje nego ~to cini 1. Petrova 4,14, а u оЬа slucaja slijedi pouka (НеЬ 10, 29-З 1.37 i dalje; 1. Pt 4,17-19) da ~е Bog uzeti rje~avanje pote~o­~a crkve u svoje ruke i obraniti ono §to mu pripada. U takvim okol­nostima kr~~ani te~o mogu Ьiti i§ta drugo do "stranaca i prido~lica na zernlji", kao ~to su to davno ranije bili patrijarsi (НеЬ 11,1 З; 1.Pt 1,1; 2,11).

"Ne mogu se oteti dojmu", primje~uje Se1wyn, "о povezano-

27

HEBREJIМA

sti Hebrejima 13. i 1. Petrove koja nadilazi obja~njenje ~to Ьi ga mogla dati postavka о zajednickim izvorima ili zajednickoj doktri­narnoj predaji, i1i cak о zajednickim okolnostima. ёini se da posto­je istovjetni proЬiemi crkvenog Zivota te istj stav prema njima . ista potreba gostoljublvosti, ili sklonosti naporima da se cini dobro, u­nutra§nje povezansti i podlol.nostj crkvenim vodama, jsti osjecaj pogrde i postojanja bez stalnog zemaljskog doma; ista nuz.nost opo­na~nja Isusa u njegovim patnjama; ista nada u b~tinu koja na kon­cu ceka vjernike. I tako najsjajnije poglavlje Poslanjce Hebrejima doseze vrhunac rijecima koje podsjecaju na 1. Petrovu, i to na 1. Petrovu ondje gdje је najЬiiza 1. ј 2. Solunjanima".

Nije li moguce, kaie Salwyn, da se medu "ovima iz Italije" (НеЬ 13,24) kojj su bili uz njega za vrijeme pisanja nalazjo jedan kojj је Ьiо Ьlisk.i Pavlov suradnik prilikom pisanja Solunjanima i is­to tako Petrov suradnik iz vremena njegove prve poslanice? Ova ћ.i­poteza uvelike Ьi objasnila velike podudarnosti koje kao da na neki nacin povezuju Poslanicu Hebrejima i 1. Petrovu.lB

Prema tome, postoji mogucnost da је Sila sudjelovao u naj­manju ruku pri pisanju Poslanice Hebrejima, tj. ako odgovara osta­lim preduvjetjma.

1. Znamo da su se pisac ј cjtateJjj medusobno poznavali (6,9; 13,18.19.23.24). Bilo da su citateJjj Ьili helenistjcki Zidovskj kr~ca­ni iz Jeruzalema ili Rima, Sila Ьi ih Ьiо poznavao,jer је Ьiо povezan s оЬа mjesta. Ako se Babllon iz 1. Petrove 5,13 odnosi na Rim, na koji zakljucak navodi ukupan zbir raspolozivih podataka (usp. Otk 14,8; 17,5 itd.), ondaje Sila imao veze s Rimom.

2. Hebrejima 13,23 ne ostavlja nimalo sumnje da su Timoteja poznavalj i pisac, i cjtateljj, Prema 1. Solunjanima 1 ,1; 2. Solunjani­ma 1,1 ј 2. Korincanima 1 ,19, Timotej је poznavao Silu i cini se da је Timotej Ьiо s Pavlom u Rimu, раје stoga Ьiо poznat tamo~njoj crkvi.

З. Pisac је poznavao 1evitski obredni sustav. Prije nego ~to se ukђucjo u misjonjranje svjjeta, Sila је Ьiо povezan s jeruzalemskom crkvom, а buduci da је Ьiо Zjdov, morao је dobro poznavatj hram­ski ritual. Protuslovne pojedinostj iz 7,27; 9,4, koje se navode u ve­zi s tim (potpunije obradene u tumacenju), ne mogu se uzeti kao presudan dokaz protiv Sile.

4. Pjsac Poslanice Hebrejima Ьiо је klasicist kojj se neprekid-

28

1

}

f 1

UVOD no sluZio Septuagintom. Pisac 1. Petrove jskazuje stilsku izrazajnost umje~nost skladanja recenjca i Ijecnicko bogatstvo kojj nagovje§ta­vaju intelekt odgojen u najvrsnijem duhu grcke kulture i tradjcђe. Duboko је protet Zidovskim svetim spisima, ~to pokazuje izravnjm citiranjem ј cestim neizravnjm natuknicama, а poznaje ih u oЬliku u kojem se nalaze u LXX.l 9

W. Manson tvrdj da se kljuc poslanice treba tranti jedino u proucavanju povijestj kr§canskog misioniranja svijeta od njegova za­cetka u Stjepanovu djelovanju. Prvo razilafenje unutar kr~canstva vjdj u razilaienju Evan<telja s jedne strane te hrama ј zakona s dru­ge. On takoder smatra da Stjepanovo naucavnaje nije samo kalup prema kojem su se najprije oblikovala teolo~a shvacanja razra<tena u Poslanici Hebrejima, nego da ono posredno objamjava "postoja­nje manjine u okviru rimske crkve, koja је, protjvecj se vecoj slobo­dj Evan<telja koje sada zahv!Wa citav svijet, pristajala uz nacela i protutvrdnje slicne onima prvoЬitne 'Zidovske' stranke unutar zj. dovske crkve".

C.F D. Moule, mada daleko od prihvacanja svakog aspekta Mansonova shv!Wanja misioniranja svђeta, ipak prihvaca lako prepo­znatljivu podudarnost Stjepanova govora s misaonim sustavom Po­slanice Hebrejima.20

Кnjiga Djela ne ostavlja nas u dvojЬi s obzirom na Silin udjo u misioniranju svijeta, раје, prema tome, on morao Ьitj upoznat sa Stjepanovirn govorom. Zapravo је vrlo vjerojatno da је osobno slu­~o Stjepana,21 i moguce је da је on Ьiо Lukin izvor podataka za izvjestaj о Stjepanovu govoru.

Silina pozadina ј osobine licnosti, okolnosti njegova Zivota, teolo~a promi§ljanja, stil ј Ijecnik ne suprotstavljaju se teorijj da је on napjsao Poslanicu Hebrejirna, а mo:lda је cak ј podupiru. Mo:lda је doista s Petrom stigao u Rim oko 63. godine ро Kr. i osvjedocjo se о stanju tamosnje crkve. Pavao је u isto vrijeme Ьiо zatvoren u Rimu, i gotovo је sigurno da Ьi Sila vi~ puta posjetio svog prijate­lja. U vrijeme sto Ьi ga provodio s Pavlom nesumnjivo Ьi raspravljao о te~om stanju skupine unutar rimske crkve. Moguce је da је zapi­sivao Pavlove odgovore i prirnjedbe о situacjji. Me<tutim, na pocet­ku 64. godine р о Kr. Ьiо је poslan s 1. Petrovom krscanjma nastanje­nima u Maloj Aziji. Prilikom boravka medu njima mo:lda је cuo za Petrovu i Paviovu mucenicku smrt ј za krizu koja је zahvacala crk-

29

НЕВRЕЈ/МА vu. Motda је stoga u to vrijeme napisao Poslanicu Hebrejima, slute­ci se Pav1ovim bilje~ama kao osnovom. Moguce је da se poslutio i obrascima nau~avanja i zbirkama "Gospodinovih rije~i", nakup1je­nih pod aposto1skim i proro~kim nadzorom. Osim toga, on Ьi savr~eno poznavao na~e1a misioniranja svijeu i upotrijeblo ih kao teme1j. Motda је mogao separatisti~kom pokretu unutar rimske crkve poslati popratno pismo s objamjenjem kako је do~o do pisa­nja poslanice.

Кr~ani tidovskog podrijetla motda su se potpUI1o odvojili od glavnine rimske crkve, i moguce је, kao ~to smatra Mason, "da su potpuno nestali". S druge strane, koju godinu nakon 75. ро Kristu jedan ili dvojica od njih, vidjev~i oblstinjenje tvrdnji iz pos1anice (usp. 8,13), motda su se ponovno pridrutili ostalom dije1u crkve, donoseci sa sobom Poslanicu Hebrejima i tvrdeci da ju је napisao Pavao. Ovaje tvrdnja, medutim, bila odba~ena na teme1ju razli~ito· sti stila te zbog krajnje slabe mogucnosti da Ьi Pavao napisao pismo separatisti~kom pokretu.

Mote se tvrditi da је to tek hipoteza, i s tim se moramo sloti­ti. Podaci kojima raspolatemo ne omogucuju izvodenje krajnjeg za­klju~ka na temelju ~vrstog dokaza, ра stoga autorstvo poslanice mo­ra ostati tek pretpostavka.

П. CПATEUI POSLANICE

Podaci kojima raspo1atemo podupiru shvaeanje da su ~itate1ji bili tidovski k~ani.

1. Unato~ tome ~to pros hebraious (Hebrejima) motda nije prvotan naziv, sigumo је da pripada vr1o ranoj predaji, jer ga nalazi­mo u Vatikanskom i Sinajskom kodeksu, а i u papirusu Chester Beatty. Nadalje, osoba koja је primetnula naziv zac~e1o је vjerovala da је poslanica upucena zidovskim k~canima. Unutamji dokazi pokazuju da poslanica nije Ыlа napisana Zidovima opcenito, nego sasvim odre<!enom skupu ili grupi Шatelja koji su postojano pod­nosili progonstvo i pretq>jeli guЬitak imovine, iako se nisu "oduprli do krvi" (10,32-34; 12,3.4). Suosjecanje prema zasutnjenoj bracj proizve1o је dobra djela (10,32-34; 6,9 ј dalje). Prema 5,11-6,3, ~ј. Utelji su јо~ uvijek bili "nejacad" , а trebali su Ьiti "u~itelji"; neki od voda bill su mrtvi (13,7), ~to pokazuje daje crkva postojala vec

30

-~ 1

UVOD podulje. Osjeca se i jak nagovje~taj da nisu bili ~vrsto ukorijenjeni u vjeri, zbog ~ega im је prijetila opasnost od skretanja s pravom puta.

2. Pisac se neprestano obraca ~itateljima iz njihovog Svetog pisma - Starog zavjeta. Tako se spominje stari savez, Melkisedek , ti­povi i sjene, а kroz ~itavu se poslanicu provla~i postavka da се ~ita­telji Ьiti sasvim dobro upoznati s tim pojedinostima. ёini se da Ы sve to imalo vr1o malo smisla da је poslanica bila upucena kr~cani­ma poganskog podrijet1a. Roth 1836. godine, а za njim Von Soden, Moffatt, Scott i drugi, odbacuje to mШjenje i tvrdi daje pos1anica napisana kr~anima opcenito, ili kr~canima poganima. E.F. Scott је оШао tako daleko da је rekao kako me<1u suvremenim strucnjaci­ma prevladava shvaeanje da obja§njenje tidovskog kolorita poslani­ce uopce nije potrebno. ёinjenice ipak govore suprotno, tako da se vr1o malo dar~Unjih stru~njaka priklanja ovom shvacanju.22 Na s1ab је odaziv nai§la i njegova daljnja tvrdnja kako је kr§canima 1. sto1jeca SUri zavjet Ьiо jedina priznata BiЬlija, ni§ta manje nego Zi­dovima, te daje predstav1jao prirodan teme1j svakog poku§aja pred­stav1janja kr~anstva kao religije novog saveza. S1abosti tvrdnje jas­no је razotkrila ~injenica da su tidovski i poganski kr~cani prihva­cali Stari zavjet iz potpuno razli~itih razloga. Zidovi su ga prihvaca­li zato ~to su bili Zidovi, pogani su ga prihvacali zato ~to su prigrlili krscanstvo. Ako Ы potonji prekinuli s kr~anstvom, tada Ьi za Stari zavjet izgubili svako zanimanje, do~im ako Ьi Zidovi napustili kr~­canstvo, SUri Ьi im zavjet svejednako Ыо od stanovite vainosti, ра Ьi se jos uvijek mogli pozivati na njega. 2 З Scott se nalazi na ~vrs­cem terenu , smatrajuci da је poslanica bila napisana unutarnjem krugu crkve, vjerojatno rimske. Upute koje sadrn su podrobnije, а nau~avanje uznapredovalije nego sto Ьi se prirodno o~ekivalo da bude za оЫ~nе kr~cane. U~itelj , tako Scott pretpostav1ja, ovdje prenosi krscansku gnosis krugu odabranih u~enika da im pruii to~niju i duЬlju predodtbu о krscanstvu, koja nadilazi osnove ~to su ih vec poznavali.

Unato~ tome, ne Ьi se Ь~ moglo reci kako poslanica sama daje naslutiti da su ~itate1ji bili toliko uznapredovali da Ы bili kadri usvojiti duЬlje istine krscanstva ( usp. 5, 11-6,3), iako stvarno navodi na zaklju~ak da su ~itatelji sa~injavali malu skupinu unutar veceg zbora. Pripadnicima ove skupine upucen је poticaj da ne napustaju zajedni~ku kr~ansku skupstinu (10,25) i da se pod1oze onima koji

31

HEBREJIМA

su nad njima (13 ,17}. F.D.V. NarЬorough24 smatra da је opasnost koja је prijetila

~jtateljima Poslanice Hebrejima bila sli~na latnom nautavanju, ko­jem se Pavao suprotstavjo u Poslanjcj Kolo~anima. On stoga drij da su tjtateljj bili poganskj kr~cani, kojj su zjvjeli u okolici Efeza. No z~to Ьi pjsac toliku vainost pridavao levitskom ј irtvenom sustavu ako su cjtateljj ЬШ poganj zavedenj gnostjcizmom? Stjbbs drii daje rjjec о skupinj Zjdova kojj su ranije pripadalj raseljenj~tvu. Bili su fanatjtne pristaljce iidovstva, ј moida su prilikom posjeta Jeruzale­mu ј pisac ј cjtateljj prigrlilj kr~canstvo.2 5 Drugj drte daje ta sku­pina mofda bil~ dio kr§canskog "rase\jenШva", do ~ijeg је nastanka do~lo nakon Stjepanove muteni~ke smrti (Djela 8,1 ; 11,19).

Мј moida necemo saznati tko је Ьiо pisac, alj se cesto zaЬo­ravlja kako su se pjsac ј tjtateljj medusobno poznavalj. U poslanicj nema nikakva nagovje§taja daje pjsac ielio ostatj nepoznat (13,19). Osjm toga, ~inj se da su Timoteja poznavalj ј tjtateljj, ј pjsac (13,23). Takoder је vrlo vjerojatno da su ~jtateljj bili mala skupina unutar vece zajednice ј odvojeni od voda, а iz 10,25 moie se naslu­tjtj da su po~eli napu~tatj zajednicku kr~ansku skup~tinu. lz ovih postavki ј iz onoga ~to је ranije receno moie se zakljucjti da su tj. tateljj bili zjdovski k~ani. vjerojatno nastanjenj u Rimu.

111. ODREDISTE КАМО ЈЕ POSLANICA UPUCENA

Raznovrsnj prijedlozj u vezj s autorstvom poslanice Шј su ru­ku pod ruku s raznovrsnjm prijedlozima za njezino odredШe. Alek­sandrjja је bila predloiena zato ~to se tvrdj da su nacjn gledanja ј razmИljanja pisca aleksandrijski ј nastavljaju se na Filonovu tradjcj­ju. Kad Ьi se moglo dokazatj da је Apolon Ьiо pisac, onda Ьi taj pri­jedlog imao znatnu teiinu. Alj jesu li piScev natin gledanja ј razmi~­ljanja aleksandrijski ј nastavlja li se pisac na Filonovu tradjciju? Vec sam pokazao da su se u vezj s tim pjtanjima ponekad neopravdano donosili pretjeranj ј ishitreni sudovi.

Neki strucnjacj kojj podriavaju BarnaЬino autorstvo predlo­zili su Antiohjju kao mjesto kamo је poslanica upucena. No Ьi li istj strucnjaci bili za Antjoh.iju da Barnaba nije autor? Na slican na­cin predlozenaje Cezareja na temelju Lukina autorstva.

Dokazuje se da tetvrto evandelje, koje navodno potjece iz Е-

32

1 1

'1 1

r

UVOD

feza, sadrzi fllozofiju iste vrste kao ~to је ona iz na~ poslanice, ра је, prema tome, razumno drzati daje i Poslanica Hebrejima odasla­na u taj grad . No to znacj graditi prevj~ na premalenom temelju. Poimanje doktrine о logosu kao da proiima оЬје knjjge, а Poslanica Hebrejima moZda је Ьliza ivanskom logosu nego pavlovskj spisi. Me­duti.ш , graditi jstovjetnost odredj~ta na dvojbenoj jstovjetnostj fllo­zoflja nije uvjerJjjvo .

Od najranijih vremena Jeruzalem se smatrao odredj~tem po­slanice. 1 Kviroston i Teodoret podrzavali su tu teoriju , а u novije vrijeme zastupaju је Heigl, de Wette, Dalitzsch, Thaluck , Bloom­field , Ritschl i drugi. Razlozi koji se navode u prilog tvrdnji da је Jeruzalem mjesto kamo је poslanica upucena ponajprije su da је prirodnije da se naslov Pros Hebraious odnosi na zidovske kr~cane u Palestini, nego igdje drugdje, iako se rijec hebraious moze upotrije­Ьiti i u etnickom, ј u lingvisti~kog smislu. Ako је ovdje upotrjjeb­ljen u lingvistjckom smislu, onda mora da se odnosi na Palestinu, jer se aramejski nije govorio izvan Palestine. Za razliku od takvih Zidova, oni koji su potjecali iz raseljenШva ј govorili grckim jezi­kom nazvani su helenistima. Prema F.F. Bruceu, nepopustljivijeru­zalemski Zidovi bojkotirali su upotrebu grckogjezika, gajecj narod­ni aramejski jezik.26 U "etnitkom" smislu, rjjet se odnosi na sve koji su pripadali dvanaestori.ш plemenima (Djela 26,7). Drugo, Eb­rard, koji takoder zastupa Jeruzalem, mislio је da је poslanica napi­sana za ohrabrenje tamoШjih kncana neofita, koje је obuzeo осај jer su bili iskljucenj iz hramskog bogoslovlja ј sudjelovanja u prino­senju zrtava.

Protjv Jeruzalema, medutim, govori nekoliko znacajnih pri­govora. Hebrejskj kr~cani, kojimaje poslanica upucena, bili su evan­gelizirani od ljudi koji su culi Gospodina, ~to daje naslutiti da cita­telji osobno nikada nisu culi lsusa (2,3). Bi Ji to moglo vrjjedjtj za Jjude stalno nastanjene u Jeruzalemu? Naime, poku~ava premostiti ovu te~kocu iznoseci postavku da su citateljj moida bili helenizira­ni Zidovi kojj su se naselili u Jeruzalem. Moffatt pripu~ta da ьr se uvjerljivost ovog argumenta mogla poЬiti priznajuci da krug ljudj obuhvacen naslovom nije citava crkva nego njezin helenistickj od­sjecak , а}ј , tvrdj on, kudnja iz 5,12 nikako se ne moie pri.шijeniti ni na jedan odsjecak jeruzalemske maticne crkve ni u koje vrijeme, cak ni nakon 70. godine ро Kristu.2 7 К tome, spomenuti se cjtate-

33

НЕВRЕЛМА ljj "јо~ nisu oduprli do krvi" {12,4), ali se jsto ne moze recj za kr~o cane u Palestini. Impresivna ranija povjjest naslovljene zajednice, koju nalazimo zapisanu u 6,10; 10,3234; 13,7, ~inj se da prije роо dupjre Rim kao odredj~te , premda је dvojbeno jesu li takve prilike blle ograni~ene na rimsku crkvu.

Pri razmatranju ovog proЬlema treba imatj na umu dvije ~ј.

njenjce . Prvo, poslanicaje bila napjsana iz Jtaljje Ш је bila poslana u nju. Prirodnije zna~enje izraza hoi apotes Italios, "ovj iz Jtaljje" {13,24) , jest "kr~cani iz Italije kojj, 1ivecj izvan Italije, ~alju pozdrao ve svojim prijateljima u Jtaljjj" . Unato~ tome, izraz more zna~iti ј "kr~cani u ltalijj", u kojem Ьi se slu~aju odredШe poslanjce nalazilo izvan ltalije.

Drugo, prvj tragovj poslanice nadenj su u djelu Кlementa Rimskog ј drugih povezanih s Rimom. Buducj da је Кlement pjsao 96. godine ро Kristu , to zna~j da је poslanica u to vrijeme bila роо

znata u Rimu , а ta ~injenica navodj na zaklju~ak о alj nj u kojem slu~aju ne dokazuje, kao ~to to Moffatt pokazuje о da је Rim vjeroo jatno Ьiо mjesto kamo је poslanica odaslana.28 S tim је zaklju~o kom W. Manson sporazuman: ''Uo~\jjva је odsutnost", ka1e on, "svake naznake gnostj~kih ј poganskih zastranjenja u kr~cana kojjo ma svoje savjete ј opomene upucuju kako Poslanjca Hebrejima, tao ko ј Poslanica Rimljanima. Jedino pogremo u~enje na koje se osvro се Poslanica Hebrejjma Ые se zakona о hrani, а to је pojedinost u kojoj se, ~to iznenaduje, slaze s Pavlovom Poslanicom Rimljanima, gdje se jsta doktrina Ш slj~ne pripisuju jednom dijelu rimske zajedo nice".

IV. VRIJEME NAST АNКА POSLANICE

Vec је ranije spomenuto da је ovu poslanicu poznavao ј u­potreЬijavao Кlement Rimski u svom pismu korintskoj crkvi. Оро cenjto је prihvaeeno daje Кlement pisao oko 96. godine ро Kristu. Odatle slijedi da је Poslanjca Hebrejima bila napjsana nekolik.o goo dina prije nego ~to је Кlement napisao svoje pismo. Ne postojj nijeo dan drugi vanjskj podatak od koristj pri odredivanju vremena nao stanka, alj su unutamjj podaci od mnogo vece pomoci,

Kad Ьismo pouzdano znali da је pisac kanio poslanicom naloo iiti 1idovskim kr~canima da ostanu vjemi kr~anstvu i potpuno raso

34

Ј

l

1 1

r

UVOD kinu sa 1idovstvom u vrjjeme najnapetjjeg stanja u razvoju zidovo skog rata, tada bismo vrijeme nastanka ·mogli pouzdano smjestiti prije 70. godine ро Kristu kad је Tit oplja~kao ј razru~jo Jeruzao lem. U prilog tome govori natuknica, u sadamjem vremenu, о staroo џvjetnom obrednom sustavu , ostvarujucj dojam da se on јо~ primo ЈСПЈUје. Medtllim. щюtrсЬа glagoiCI u SCIUCI~IIjem vremenu nije ро seo Ьi otl prcsutlnog Lnaccнja јег se 11 s;.~tl;.~~njcm vremcnu oastavilo izr;.~o zavati jos nekoliko pisaca i пakon uni~tenja JeruLaJema. Takoder se <.lokazuje da pisac ne raspravlja о hramskom utvenom sustavu sato­ra. koji је isccznuo stotii13111CI godirн1 prije веgо sto је парisзпа ov:.~ poslanL<;a.

Cak ј kad Ьi se taj argument mogao dokazatj, ostaje cinjenjca kako upozoravajucj prizvuk pj~~eve opomene ~jtateljjma da se ne daju ponovno uvucj u 1idovstvo kao da odjekuje ~jtavom poslani­com, jako se Scott ј Moffatt ne Ьi s tim slozili. Ako је 1idovskj rat pro~ao ј stari sustav ~~~eznuo , moze li se zaтjslitj da pisac ne Ьi nitj spomenuo takve katastrofalne dogadaje, napose stoga ~to Ьi citav skJop prilika predstavljao odlu~an dokaz u korist njegovih postavo ki? То govori u prilog vremenu nastanka poslanice prije 70. godine ро Kristu , kada је zjdovski hram Ьiо razru~en. Stanovitj pokazateljj govore da poslanica nije mogla nastati vr1o rano. Cini se da citate1ji pripadaju drugom poko1jenju kr~cana, jer su im Evande1je potvrdili "oni koji su ~uli" Gospodina (2,3). 1sto tako se c ini da su vec umrli oni koji su im prvi donijeli Evande1je ( 1 З ,7). Crkva је postojala vec neko vrjjeme, porasla је brojcano i razvila se, alj su nek j ~1anovi koo ji su trebali Ьiti ucjtelji ј о~ uvijek duhovno bili neja~ad (5 ,12).

Pisac govori о njihovim ranijim djelima kojima su posluZilj svetima, §to su u~inili radj Krista (6 ,10). Nadalje, u dva va.Zna odo je1jka (10,32 i 12,4) pjsac govori о danima na koje se mogu osvmuo ti, jako se nisu oduprli do krvi. W. Manson smatra da se prigoda nao znacena u 10,32.34 odjgrala 49 . godine ро Kristu , godine Кlaudio jeva ukaza о izru~enju rimskih l.jdova, ј dr1i kako rijeci iz 12,4 nao govje~tavaju da ее se zbog vjere morati racunatj sa smrcu kao sa stvarnom mogucno~cu kr§canskog pozvanja. Vrijeme oko 60. godio ne ро Kr. bilo Ьi dostatno udaljeno od dogadaja iz 49 . godine ро Кr. da Ьi omogucilo pi§~evo podsjecanje na njih kao na "one prve dane", ali Ьi prethodilo i Neronovu progonu , kad је crkva stvarno jskusila mu~eni§tvo. Manson tuma~i te stihove pod pretpostavkom da је poslanica bila napisana kr~canima u Rimu . Njegovo izjednacao

35

НЕВRЕЛМА

vanje "~etrdesetogodBnjeg" razdoЬlja Izraelova ku~anja nakon Iz. laska sa slj~nim razdoЬljem povijestj kr~canstva, ra~unajucj od vre­mena kad је "Gospodin govorio" Rije~, vBe Ьi odgovaralo vremenu blife 65. godini ро l(rjstu nego 60. godini ро l(rjstu.

Moffatt ј Scott, kojj poritu da su t itatelji Ьili Zjdovi, doka­zuju da је poslanica bila napisana skupini poganskih kr~cana i smje­~taju је otprilike izmedu 80. ј 85. godine ро Кr. Cinj se, meёlutim, da је situacija u kojoj su se n<Uli ~itatelji bilakriticna, poput one na koju upucuje Luka 21 ,20.21. Moguce је i to da pisac u toj kriticnoj situacjji vidi neizbjezan kraj starog levitskog sustava (8,13). Smjesta nje vremena nastanka Ьliie 65. godini ро Kr. cini se da Ьi najbolje odgovaralo raznovrsnim podacima i tumatenjima.

V. POVOD 1 SVRНA

PB~eva је svrha uvelike bila uvjetovana okolnostima i duhov­nim stanjem onih kojima је poslanica upucena. Sedmi stih VШ po­glavlja stvara dojam da su ~itatelji vec znatnije vrijeme privrieni kr~anstvu, svakako dovoljno dugo da se razviju u odrasle ljude u vjeri. Do sada su vec trebali Ьiti utiteljj, ali su ј о~ Ьili neja~ad, ра su i samj trebali pouku (5,11.12}. Na duhovnom jelovniku trebali su svaki dan imati jaku hranu kr~canske doktrine. Ali ne samo da nisu bili kadri to priznati; podobni su bilijedino za uzimanje djetje l1ra­ne. Nizak umni i duhovni stupanj uvida u krscansku vjeru zasljeplji­vao im је umove za istinsku prirodu i vrijednost kr~anstva. Osim toga, poteli su zalovati nad svojim patnjama, i to ih је sasvim za­okupilo. Meёlutim, pri prosudivanju pis~eve nakane trebamo uzeti u razmatranje i neke druge timbenike.

Zidovski narod omrznuo је krscane, ра oni vi~e nisu mogli o­drzav:~ti bogostovlje unutar hramskih zidova. Cini se da је to isk­ljucenje kncana iz zakona i hrama utjecalo na citatelje, i djelomic­no је odgovorno za njihovu obeshraЬrenost. Takoder је moguce da se Zidovski narod suo~avao s ozbiljnom krizom i da se zivo obracao svim Zidovima traZ.eci pomoc i vjernost. Nasuprot tome, stajao је poziv krscanske crkve, izraien Ьlagim pis~evim nukanjem na raskid sa Zidovstvom (13,13).

Oni su se, prema tome, nasli Hcem u lice s oz.ьiljnom dile­mom, do koje је doiO.o zato sto nisu potpuno raskinuli sa Zidovst-

36

Ј

1

}

1

UVOD vom, а niti su potpuno prigrlili krscanstvo. Prema Wjckhamu, "ovi

i.idovski krscani" postali su "ono sto u Pavlovim poslanicama nazi­vamo judaistima". Cak i ako ta tvrdnja nije sasvim to~na, podaci snazno potkrepljuju shvacanje kako pisac iz1aie cjelovit i sustavan odgovor na judaisticki proЬlem. Nas је Gospodin jasno nautavao sveopcost Evandelja, isti~uci kako se novo vino njegova nauC::avanja ne Ьi moglo trajno smjestiti u stare mijehove Zidovstva (Мk 2,22). Cini se da је medu uC::enicima Stjepan Ьiо prvi koji је razabrao neu­mitnost raskida izmedu slutbenog Zidovstva i kncanstva (usp. Djela 6,7). Pavao је takoder jasno uotio da ne moze postojati tidovska crkva, vec samo jedna krscanska crkva. Spoznao је , kao i Stjepan prije njega, neizbjetnost raskidanja sa zakonom i hramom. Pisac Po­slanice Hebrejima sve је to povezao ј iznimnom·_umjemoscu ј osje­cajem za mjeru izloZio cjelovjt, racionalan ј sustavan .odgovor na taj tegoban proЬlem s kojim se suo~ila nejaka crkva opcenito, а napose njegovi C::jtateljj, Poslanica Hebrejima, unato~ tome, nikad se ne moie ograni~jti ni na koje vrijeme, jer zauvjjek mora ostati klasj~an odgovor na opasnosti od sacerdotalizma. .

Glavni piS~ev stav i pristup ovakvoj sjtuacjji o~jtuje se u tome sto zeli jstaknuti konatnost krscanstva ј njezinu nadredenost svim ostalim religjjama. On to ~ini usporedjvanjem tih dvjju religija koje si prisvajaju Botju objavu - tidovstva i krscanstva. То ne znaC::j da ga druge religije nisu zanimale, ali s njegovog se stanovista nijedna dru­ga religija nije mogla usporeditj s ovim dvjema, koje su nastale iz. ravnim Boђim posredovanjem. "Pisac smatra krscanstvo", prema А.В. Bruceu, "najizvrsnijom mogucom religijom; ali mu је stalo do toga da dokaie kako је bolja od levitske religije. Nije, meёlutim, tes­ko titati izmeёlu redaka, te iza apologetskog bolje vidjeti dogmat­sko naj bolje". 2 9

Pjsac otpotinje svoju raspravu usporedbom dviju religija i njj­hovim ispitivanjem kao dviju Botjih objava. lako nema potcjenjiva­nja stare objave, jer ona, uostalom, potje~e od Boga, njezino se ne­savrsenstvo jasno razaznaje u njezinoj nepotpunostj, koja је tek od­raz neteg drugog, sto је posljedica ogranj~enosti posrednika kojima је objava dosla. S druge strane, nadmocnost ј savrsenstvo krscanske objave leti u samom Posredniku, kojj је Botjj Sin, savrsen u seЬi, savrSene spoznaje Boga, savrsen u obavljanju uloge Bozjeg objavite­lja.

37

HEBREJIMA Iznenadan prijelaz s usporedbe dviju objava i posrednika pre­

ko kojih su objave do~e na usporedbu Krista s andelima moze zna­Шi da si pisac daje truda suprotstaviti se ~irenju Zidovske andelolo­gije. Vjerojatnije је da prelazi na temu posredovanja. Svijest о Boz­joj svetosti i spoznaja ljudske gre~nosti uvjerili su ga da је neka vrst posredovanja apsolutno nufna ako se tovjek feli priblifiti Bogu. Sredute zakona, prema piscu, u velikoj је mjeri Ьiо obredni i zrtve­ni sustav, posredstvom kojeg su se ljudi primicali Bogu. Zjdovi su, medutirn, davanje zakona smatrali najuzvi~nijim nadahnucem stare objave, а ona је do~a dvostrukirn posredovanjem. Mojsiju, koji је prirnio zakon i preveo ga narodu, sarn su zakon izrutili anёteo ili an­deli (usp. Djela 7,53; Gal 3,19; НеЬ 2,2). Moguee је da su se ta an­deolika Ьiса smatrala najvuirn Bofjirn stvorenjirna. Stoga је bilo nu.tno pokazati kako је objava koja је do~la njihovirn posredova­njem podredena Кristovoj objavi. Pisac to cini iznoseci na vidjelo nedosti!no Sinovljevo dostojanstvo, а istodobno pokazujuci da su anёteH bili samo sluge. U nastavku upucuje na Кristovu kraljevsku cast ј andeosko podlozni~tvo. Onje Tvorac а oni su njegova stvore­nj а koja је odaslao da slufe ba!tinicirna spasenja.

Prema Mojsiju, pisac nema nBta drugo do po~tovanja,jer nije Н on Ьiо poznat kao velikj zakonodavac i izraelski izbavitelj iz egi­patskog sutanjstva? Cak је i Mojsije Ьiо jedan od ukucana, ali је Krist Ьiо graditelj. U istoj kuci Mojsija su nazivali vjemim slugom, ali је Krist Ьiо priznat kao vjerni Sin. Nakon kratkog poticaja u ko­jem se vidi da је " pocinak" ~to ga Кrist sadrfi bolji od "pocinka" ~to gaje omogucio Jo~ua (3,74,13), pisac pokazuje daje Sinovlje­vo svecenBtvo nadredeno aronskom sveceni~tvu.On је jedina novo­zavjetna knjiga koja spominje Kristovo sveeeni~tvo. Cinjenica da pi­sac govori о Кristu kao о "sveceniku", "velikom sveceniku", "uzvi­~enom velikom sveceniku", ne mora nufno znaciti da se u upotrebl tih izraza krije neko tajnovito duЬlje znacenje. Upotrebom poto­njih dvaju izraza gotovo је sjgumo da teli ocitovati uzvj~nost i ne­natkriljjvost Kristova svecenjckog polotaja. Za valjanost sveeenic­kog polotaja postojala su tetiri preduvjeta. Onaj koji је vrno tu dumost morao је posjedovatj narav zajednitku citavom tovjecan­stvu, jer је trebao biti izaЬran izmedu ljudj, Nufno је Ьilo da ga Bog izabere za zastupanje vjerskih interesa svojih ЬliZnjih. Daljnja osobl­na bila је potreba da bude suosjecajne naravj, kako Ьi mogao Ьlago

38

Ј

l 1

1

.l

UVOD postupati prema onima kojj su zastranili. Morao је jmatj ј ne~to ~to

Ьi gre§ni.ku donijelo trajnu dobroЬit. Те је preduvjete Krjst svakako ispunjavao (5,1-10).

1 za pjsca је svecenik osoba kroz koju se - i posredstvom cije sluzbe se • ljudj priblizavaju Bogu. Osnovna namjena svecenШvaje, prema tome, bila da Jjude uvodi u trajno zajedniStvo s Bogom. Le­vitski ritual ne uspijeva to ostvariti iz dvaju razloga. Prvo, posredni­cj, su ро naravi bili nesavr~nj. Bili su to ljudj s mnogim slabostirna, uslijed cega su najprije mora\j prinijeti zrtvu za svoje grijehe prije nego ~to su mogli prinijeti zrtvu za grjjehe naroda (5 ,3). Drugo, frt· ve koje su prinosili bile su nesavr~ene , jer krv bikova ј jaraca ne mo­Ze ukloniti grijehe (10,4).

Grijeh је podigao branu izmedu Boga ј covjeka, ј dok ta bra­na ne bude uklonjena, ne moze Ьiti stalnog pristupa u Bozju prisut­nost. Ponavljanje zrtava godinu za godinom Ьiо је dokaz da prob­lem grijeha nije Ьiо rije~en jednom ј zauvijek. Daljnjj dokaz vjdj se u tinjenjci da је cak i veliki sveceni.k mogao uci u Bofju prisutnost samo jednom godВnje. Nђе irnao pravo stalnog pristupa. Narod nije uopce irnao pravo pristupa; izmedu njih ј Boga stajao је zastor.

Kristova nadredenost u odnosu na levjtskj obrednj sustav ј

njegove posrednike iskazuje se brojnim prirnjerima. Pisac se prije svega osvrce na Me\kjsedekovo sveceni~tvo , koje је postojalo јо~ mnogo prije ustanovljavanja levitskog svecenВtva. Gotovo је sigur­no da је poku~avao premostitj pote~oeu optuzbe kako Krist, bu· duci da nije pripadao Levijevu plemenu, ne moze Ьiti svecenik. Pi­sac to cini podv1aceci da је u Zidovskoj povijesti јо~ jedan priznat red svecenutva najuzvi~enijeg Boga- postojao: kraljevsko sveceni~t­vo (Post 14; Ps 110). То је sveeenistvo bilo nadredeno levitskom, jer је drevno, а pokorio mu se tak i Abraham, koji predstavlja nero­denog Levija.

Nadredenost prirode Kristova sveceni~tva, koje se nalazi u Melkisedekovu slijedu, nagla§eno је tvrdnjom da se teme\jj na ne­promjenljivoj i vjecnoj Botjoj zakletvi (7 ,20). Takva zakletva nije bila povezana s levitskirn sveeenistvom. Tako punomoc i vlast Kris­tova sveceni~tva potivaju na sili neunШiva Zivota (7 ,16), а upravo cinjenica da on zauvijek postoji pokazuje da se njegovo svecenistvo ne prenosi na drugoga (7 ,24). Tako se ne~to ne Ьi moglo reci za sveceni.ke levitskog reda, jer је njih smrt redovito smjenjjvala. On је

39

НЕВRЕЛМА

ро naravi nadreden nama, jer premda је u svemu Ьiо ku~an kao ~to smo i mi ku~ani, ipakje Ьiо bez grijeha (4,15). Valja uo~iti vamost te bezgresnost , jer, kao ~to opravdano prirnjecuje Denney, " lsuso­va је bezgre~nost u~la u pomiriШte. Samo onaj koji nije poznavao grijeha mogao је za njega preuzeti svaku odgovomost, Но је za gre~­nike dovelo do sasvim nove situacije ... " Posljedice grijeha ne Ьi bilo moguce prebaciti na Krista, da se on nalazio и istom stanjи u kojem su se nalazili ostali gresnici i levitsko svecenBtvo.

1 njegova је zrtva ро svojoj prirodi nadredena, а to se jasno o­~itиje и 9,13.14 i 10,10-12. Кrist је prinjo sarno jednи zrtvu, dok је levjtski ritиal obilovao zrtvama. Njegovo је prino~nje bilo razuman ~in najvire duhovne poslu~osti Bogu, а ne zrtvovanje nerazиmne nijeme Zivotinje. On је ponudio sebe na temeljи svoje vjekovje~ne duhovne naravi, koja је zrtvi dala neograni~eno vrjjeme valjanosti i ostvarila vje~no otkиpljenje. Ona, prema tome, njje иkinиla zaЬlu­de ј pogre~e dvanaestomjese~nog razdoЬlja, nego је zauvijek uklo­nila pregradu grijeha izme<1u Boga ј ~ovjeka. Na toj је savrrenoj zrt­vi, kоји је jednom i zauvijek prinio savr~enj veliki svecenik, izgra­den savr~n ј apsolutan savez.

Za izraz savez,kojj se u ovoj poslanicijavlja sedamnaest puta, dva риtа se kate da је bolji od starog saveza, tri риtа se kШ da је on novi savez . nov vremenski i kakvocom - а jednom se ustvrdиje daje vje~an. Ustanovljavanje novog saveza dokazalo је da prvi savez nije Ьiо bez mana . kako u sustavu moralnih propjsa, tako ni na podru~ju svojih obrednih ј politi~kih uredЬi. Vrijednost moralnog zakona leiala је u njegovoj objavi suverene Bozje vlastj davanjem zakona, njegove svetosti u prirodi zakona i potpиne propalostj gre~­nika kojj sи pod tim zakonima. Ograni~enja i nedjelotvomost ogle­dajи se u neprestanim neиspjesima Izraelaca da se pridrzavaju sa­veza, i nemocj zakona da ih osposoЬi da ga se pridriavajи. Od ljudj је zahtijevao savrsenu poslu~nost i osuttivao ih је za svaki prijestиp (2,2).

Ogranifenja obrednih uredЬi vec sam spomenuo. Sve sto jos ovdje treba reci jest da је taj aspekt saveza oddavao na Zivotи nadu da се Bog podici ~ovjeka od Abrahamova *mena koje се izbaviti narod i spasiti ga iz propasti. Mnogobrojni svecenici ukazjvali su na jednog velikog sveeenika, mnogobrojne frtve na jednu savrsenu zrt­vu, ograni~en pristиp Bogu na neprekidno slobodan put kojim ~ov-

40

.1

.1 .

r

UVOD jek mofe imati stalno zajednШvo s Bogom.

Svrhu politi~kih uredЬi treba pronacj u оЬесаnји о dolasku Mesije, koji treba Ьiti od Abrahamova sjemena. Zbog toga је bilo nuz.no da se Abrahamov narod ро njemu svojstvenim uredbama i bogostovnim obredima razlikuje od ostalih i da se od njih odijeli. Oni su trebali Ьitj Botji narod, а Bog im је trebao Ьitj kralj. Hosea i Jeremija promatralj su kraj toga odnosa pod starirn savezom, usli­jed neprestanog zastranjivanja lzraelaca. Utvrёlivanje novog saveza dovelo је do kraja Zidovskog naroda kao Botjeg odabranog naroda. U stanovitom је smislи povik Zidovskog naroda: "Nemamo kralja, osim Cezara" Ьiо kraj s ljиdske strane. lzrael је sada pod novim sa­vezom koji иklju~uje sve narode i plemena.

Novj savez pruza krscanima zakon иnиtamje duhovne sile, koja im omogucиje da se drie saveza (8,10). Premocno najvafnija Ьlagodat kоји pruza jest oprostenje grijeha (8,12), sto omogucиje gre~ikи slobodan i stalan pristup u Воzји prisutnost (10,19.22). Jedinstveno sveobиhvatno jamstvo novog saveza temelji se na uzvi­senosti Kristove osobe, na svedostatnosti njegove zrtve, nadredeno­sti njegova svecenistva vlasti koju mu daje njegovo иskrsnuce i uza­sasce na Bofje prijestolje.

41

.1 .

l

1

1

1

ANALIZA

1. UVOD (1,14)

11. SIN UZVISENIJI OD ANE>ELA (1 ,5-2,18) а) Sinovljeva nadret1enost potkrijepђena Starim zavjetom

(1 ,5-14) Ь) Poticaj i opomena (2,14) с) Nadreё!enost Sina ne dokida njegovo ponif.enje

(2,5-13) d) Nadredenost Sina ne naJU~va njegovo trpljenje

(2,14-18)

111. SIN UZVISENIJI OD MOJSIJA (3,14,13) а) Sin i Graditelj uzvi~niji od sluge i clana (3,1-6) Ь) Dmga opomena (3,7-19) с) Evanclelje poeinka ( 4,1-13)

IV. MILOSTIVI 1 UZVISENI VELIКI SVECENIK (4,14-5,10) а) N:U milosrdni i suosjecajni Velik..i sveeenik (4,14-16) Ь) Osobine istinskog sveeenika (5,14) с) Valjanost Кristova sveeenistva (5,5-10)

У. DUHOVNI NAPREDAK (5,11-6,20) а) Duhovno malodobnistvo (5,11-14) Ь) Potreba napredovanja (6,1.3) с) Trece upozorenje (6,4-8) d) Utjeha i nada utemeljeni na Botjem obecanju ( 6,9-20)

Vl. КRISTOVO SVECENISТVO, SLUZBA 1 ZRTVA (7,1-10,18) а) Nadredenost Кristova sveeenistva (7,1-28)

1) OЬiljetja Melkisedekova sveeenistva (7 ,1-3) 2) Nadret1enost Melkisedekova sveeeniStva (7,4-10) 3) Usporedba izmedu zakonskog i duhovnog

sveeenistva (7 ,11-28)

43

ANALIZA Ь) Kriatovaslutba(8,1-9-18)

1) UzvHeni Veliki sveeenik u istinskoj Svetinji nad svetinjama (8,1~)

2) Dva saveza (8,7-13) 3) Prvi btor i njegova uloga (9,1-10) 4) Podrobniji opis bolje slutЬe (9,11-28)

с) Nadredenost Кristove trtve (10,1-18)

Vll. POТICAJI 1 SOXOUENJE (10,19-12,29) а) Povia~tice i obaveze (10,19-39) Ь) Obiljetja i pobjede vjere ( 11 ,140) с) Nada u buducnost promice postojanost u sad~njosti

(12,1-29)

Vlll. ZAKUUCNI PRAKTICNI РОТIСАЛ (13,1-25) а) Prakticne kneanske obaveze (13,1~) Ь) Nutne vjerske dufnosti (13,7-17) с) Zakljucni poticaji i Ьlagoslovi ( 13,18-25)

44

TUMAёENJ E

1. UVOD (1,14)

Velicanstven ј dojmljiv pocetak tvori uvod u poslanicu kao cjelinu . Osnovnaje рШ~еvа namjera pokazatj apsolutnu nadmoc ob­jave Evandelja ро Sinu , Sinu kojj је ostvarjo potpuno i konacno po­mirenje Boga ј covjeka, nad nesavr~nom objavom ро prorocima. ОЬје objave potjecu iz jstog izvora. Podrjjetlo ј jedne ј druge је jsto - Bog; а jstaje ј boianska nakana s kojom su оЬје dane: zajednjstvo izme<tu Boga ј covjeka. Bog se razotkrjva da Ьi ga covjek mogao spoznatj ј priЫШtj mu se. Podacj о Sinovljevoj licnostj, sluiЬi ј sla­vi podastjru se kao dokaz njegove nadredenostj.

1. Bog је subjekt recenice, ali је nepotrebno smjestatj njegovo ime na pocetak, kao sto је to u AV. Za takav postupak nema nikakva opravdanja u grckom, ј on uЬlaiuje kontrast izmeau tih dvjju objava. "Na mnoge ј razljcjte nacine Bog је govorio" (RSV) bolje је , ali polumeros, vi!e puta, ј po/utropos, i па vi!e nacina, ne razraduju na dva nacina istu misao , nego pokazuju da Bog nekoc govora!e s razlicitim stupnjem jasnoce ј na razlicite nacine. Те dvije rijeci, po/utropos ј polumeros, prema Davidsonu, naznacuju raznolikost i puninu starozavjetne Bozje rijeci. Unatoc tome, pro­rocke su objave bile djelomicne, neredovjte, prigodne ј progresjvne, jer ni jedna od njih zasebno, а ni sve zajedno, nisu sadd.avale cjjelu jstinu. (:jnjenica da је covjek odgovoran ako pocini grijeh cini, mozda prvotnu objavu (usp. Post 2,16.17). Daljnja objava bila је dana patrijarsima, Mojsiju ј prorocima. Bog је govorio kroz snove ј vjaenja, tipoloSke vjerske obrede, an<tele, а posebno kroz zakon ј prorostva.

Sva ta prorostva bila su nekoc, ili "davno", jer је Malahija, posljednjj u tom prorockom nizu, umro vjse od cetiri stotine godj­na prije no sto је Krist dosao. Objava је bila data ocima, tj. zjdov­skom narodu , jer su Boije prorocanske rijeci Ьile povjerene samo njima. Medutim, te prorocanske rijeci nisu im dosle izravno,jer је Bog govorio и prorocima. lzraz prophetai ne smijemo ogranicjtj na

45

HEBREJIМA Ј ,2.3 kasnjjj proro~ki red, ili na Mojsija ј proroke; treba ga uzeti u naHi· rem smislu kojj obuhvaca sve one svete ljude starozavjetne povijesti kojj su primili objavu od Boga. То sto је upotrijeЬljen prijedlog en, "u", а ne dia, "kroz", pokazuje da proroci nisu bili tek puko meha· nj~ko sredstvo. Bog је boravjo u njima, upravljao njima ј davao im prђemljjvost da Ьi mogao obznaniti svoju bofansku volju i naum. Nairne istj~e kako nije nimalo vjerojatno da је nas pisac, rekavsi " Bog govorШ u prorocima", mislio na ista manje i nife od najpot­punijeg nadahnuca razumski svjesnih glasnika.

2.3. Kona~na Bozja objava па та и Sinu bila је i jos је uvjjek esha­toloski doga<taj, zato sto је dosla konacno, и ove dane (u engles­kom izvorniku stojj "u ovo posljednje dane"- prim. prev.). Buducj da је eschaton, pos/jednji, u jedninj, bolje је "na koncu ovih dana" (RV). Кristovim dolaskom dovnilo se staro doba ј svanulo је novo; kona~ni i vje~ni poredak ро~ео se oblstinjavatj u utjelovljenom $j­nu ј novorodenoj crkvj, а tako се se nastavjtj dogadatj sve do sve­ukupnog zavr~tka. Prema tome, izraz nama ne treba ograni~avatj na pisca ј njegove ~jtaoce, nego on uklju~uje sve vjernike.

Vrhovno dostojanstvo osobe u kojoj је Bog progovorio izra­uno је izrazom и Sinи, ili - kako to Westcott opravdano prevodj. "u onome koji је Sin", jer је cjjela mjsao usredoto~ena na narav prenosioca krscanske objave. Odatle stara objava zaostaje za no­vom, jer proroci, kojj su bili smrtna ј gresna biCa, nisu posjedovali ni Sinovljev autoritet, ni njegovo dostojanstvo. Njtj је poruka zako­na ј proroka posjedovala djelotvornu moc Ш izvrsnost poruke Evan­delja.

UzviSenost Sina sada se oslikava njegovim odnosom prema svemiru, Bogu ј ~ovje~anstvu.

Izraz njega postavi baltinikom svega ne izrazava samo sto је krajnjj Bozjj naum u vezj sa stvorenjem, nego razotkriva ј Sina kao suverenog Gospodara svemjra. Prijevod AV је sasvim ispravno ovdje engleskim perfektom preveo gr~ki aorjst, jer se ne misli ni na koje odredeno vrijeme. Као sto је sinovstvo vje~no, tako i uredba о pri­manju nasljedstva pripada vje~nim BoZjim ukazima.

Krist је takoder uzrok ј posrednik u stvaranju , jer Bog sazda svjetove ро njemu. Zidovi su govoriJj о trj svijeta: 1) gornjem svjje­tu (Bozjem obltavaШtu), 2) srednjem svijetu (zrak) ј З) donjem svi-

46

НЕВRЕЈЈМА 1,2.3 jetu (zem\ja). Neki smatraju da је pjsac rnislio ovdje na to, govoreci о svjetovima. Gr~ka rije~. meёlutim, doslovno zna~i "doba" i na­govjestava da је Krjst tvorЬeni Posrednik svemira u svim njegovim uzastopnim fazama razvoja - bilo proslim , sadasnjoj ili buducim. Delitzsch shvaca "doba" kao neizmjernu koli~inu neizmjernog vre­mena.

Krist је neprekidno uporiste ј temeljna zasada ~jtavog stvore­nja jer sve nosi snagom rijeci svoje (3. stih). U tome nema ni~eg sta­ti~nog, jer BoZji Sin svojom svemocnom rije~ju poddava svernir u njegovu kretanju prema dovrsenju. Prvj su kncani ~vrsto vjerovali u doktrinu bozanske providnostj ј svrhovjtostj. Njje im bilo poznato shvacanje da је Bog stvorio svjjet а da se nije pobrinuo za njegovo trajno postojanje. Oni su nau~avalj da ~jtavo stvorenje pronalazi u­pori~te u Кrjstu ; da u njemu sva stvorenja zjve, krecu se ј postoje, da u njemu svemjr napreduje prema svom predodredenom zavnet. ku; ј da u Kristu vjernik ima udio u slavj, koja se ima o~itovatj u vrjjeme koje је Bog odredjo.

Krist је vec Ьiо nazvan Bozjjm sinom. Sada se opisuje kao od­sjaj (ili "Ьljesak") Bozje slave. Apaugasma, odsjaj, nalazimo u Mudrostj 7,26, а ~esto se pojavljuje u Filona, а}ј u Novom zavjetu samo ovdje. Shvaca se na dva na~ina: kao "Ьljesak" ј kao "odraz". Ovdje је zna~enje "Ьijesak". lsto kao sto sun~eve zrake otkrivaju Ьljestavilo nebeskog tjjela ј pojstovjecuju se s njime. Sin se u nastav­ku opisuje kao otisak Bica njegova, identi~na kopija Оса, ili "sam Bog od (tj. "kojj potje~e od") samog Boga",jer Trojstvo zakrinka­no u tjjelo uo~ava jedino oko vjere.

Bog је sebe objavio u svome Sinu, а Sin objavljuje Boga cov­je~anstvu. Bog govori u Sinu, а Sin govori ljudstvu. On је, prema tome, Bozjj prorok, а}ј on је ј Bozja Rije~ , ј poruka, ј nosilac poru­ke, jer је srz Evandelja Krist. On је Bozji prorok koji zastupa covje­ka ј radj u njegovu korist, jer оп ... oёisti grijehe ili "sam izv!Si ociS­cenje''. Krist је tim jednim prinosenjem sebe za zrtvu pribavio traj­no o~iscenje grjjeha, sto levitski svecenici nisu bili kadri ucinjtj. Ovdje treba otkrjti Ьitnu istinu kako onaj tko potpuno objavljuje Boga, potpuno otkupljuje covjeka. Neki strucnjacj smatraju rijec "sobom" (("on sobom ocjstj grjjehe", u engleskom izvorniku, ali ne u prijevodu Duda-Fucak- prim. prev.) popratnim objasnjenjem; RV је izostavlja. Wjckham kaze: " Izraz је slabo potkrjjepljen starim

47

НЕВRЕЛМА Ј ,4 rukopisima, а nema ga ni u RV. Premda Ьi ovdje izvrsno pristajalo da је doktrina о Kristovoj zrtvi bila razradena, ovako је ipak preu­ranjen". Unato~ ja~ini toga prosvjeda, te~o ga је uvaiiti, i to iz slijedecih razloga: 1) Sirom poslanice nailazimo na sli~ne izraze, kao ~to su "ро svojoj (krvi)" (9 ,12), "zrvom svojom" (9 ,26), "pri­nijev~i samoga sebe" (7 ,27). 2) Potpora rukopisa koji govore u pri­log tom izrazu ~esto је јаса i ~vrsca nego sto se obl~no zeli smatra­ti. З) Ovo је ~itanje u prvo vrijeme mozda slufilo kao potvrda sum­njivog dometka "Веz Воgа" (2,9), cime se moze objasnНi njegovo ispustanje iz nek.ih rukopisa. Zuntz drZi da izvomi tekst glasi di'houton, "kroz sebe", te da obuhvaea dva zna~enja, ili, bolje, dvi­je nijanse istog zna~enja; а) "vlastitim naporom i zahvaljujuci seb~ bez pomoci izvana", Ь) "ne kroz posrednika, vec kroz samog sebe, Ш u sebl samom".

Dovr§enost velikog djela o~i~enja vidi se u narednom Kristo­vom potezu • njegovu uzdizanju s krila do krune, sa zemljinog pod­noz.ja do nebesk.og prijestolja, gdje је sjeo Bogu s desne strane. Тi dobro poznati izrazi uzeti iz Psalma 60,1 obznanjuju njegovo gos­podstvo nad ~itavim svijetom i upucuju na njegovo uzvi§eno dosto­janstvo. Sin је do~ao na zemlju u ponil.enju, аН је, udostojivsi se u­raditi tako ne!to, upravo time ljudstvu objavio svog Оса. Umro је na kriZu, ali је time otvorio gresnima vrata Zivota. Uzasao је na ne­bo i ondje vlada ne samo kao kralj Zidova, niti samo kao ~ovjekov kralj , vec kao suvereni vladar svernira.

4. Vec је natuknuto kako Bogom dana objava ро Sinu nadm<ISu­je objavu danu ро prorocima. Prema Zidovskom vjerovanju , Mojsije је medu starozavjetnim posrednicima zauzimao najvi§e mjesto, а Zi­dovska povijest povezuje andele s davanjem zakona Mojsiju (Pnz 33.2; Djela 7,53; Ga\3 ,19). Moffatt ima pravo iznoseci misao kako nen3dan prijelaz na usporedbu izmedu Sina i andela navodi na zak­lju~ak. da su pis~eve misli obuzete nekom odredenom miSlju. Una­to~ tome, pitanje је koliko ima istine u nagovjestaju da је rije~ о poku!aju suprotstavljanja sklonosti po~etnom stupnju gnosticizma oblljezenog stovanjem andela, jer је ovaj, koliko se zna, nastao kas­nije nego sto је poslanica napisana. Mozda se pisac osvrtao na neki oblik Zidovske anttelologije, о kojoj ne manjkaju dokazi u Zidovskoj knjizevnosti onoga vremena. Medutim, kako mu је u prvom redu

48

r 1

HEBREJIМA. 1,5 Ьilo stalo do toga da pokaie nadredenost kr~anske objave nad fi. dovskom, а buduci da su andeli imali vainu ulogu u potonjoj, Ьilo је nuzno tako usmjeriti usporedbu da ~itatelji uoce podredenost andela u odnosu na Sina. Upotrebom genomenos, "postade", u­mjesto оп "jest", jasno је dano do znanja da se ne misli na Кristovu nadredenost s obzirom na njegovo vjeёno Ьivstvo. Krist је Ьiо uz. dignut i zauzeo mjesto na prijestolju zbog svog djela otkupljenja u vremenu, te је tak.o postao odli~nijim od mocnih i po~tovanih an­dela. Prije svog uzdignuca је utjelovljenjem Ьiо u~injen malo nii.im od andela. Nigdje u Svetom pismu nije zapisano da је nek.i antteo trebao postati Mesijom, nego proro~anstva svjedo~e о ~injenici da се utjelovljeni Krist Ьiti Sin ~ije irne ozna~uje nadredenost andeli­ma (5. stih). Westcott se suprotstavlja prosvjedu da u Starom zavje­tu naziv "Sin" nije ograni~en samo na Mesiju. On kaze: "Naziv svojstven Mesiji nikada se u starozavjetnim knjigama ne upotreЬlja­va u odnosu na andele ili ljude. Antteli se kao skupina ponekad na­zivaju 'Sinovima Boz.jirn' (Ps 29,1; 89,6), ali se u cijeloj dugoj povi­jesti objave naziv 'Sin Вozji' ne daje nikome pojedina~no".

11. SIN UZVISENIJI OD ANDELA {l,S-2,18)

Na raznovrsne na~ine pisac pokazuje ро ~emu је Sin odlicniji od andela (5). Те argumente potkrepljuje sa sedam navoda iz Sta­rog zavjeta (6-14). Umece opomenu (2,14). Zatim pokazuje kak.o Kristovo privremeno ponilenje, cija је svrha Ьila covjekovo otkup­ljenje i proslavljenje, nije Krista Шilo njegove nadredenosti andeli­ma (2,5-18).

а) Sinovljeva nadre4enost po tkrijepljena Starim zavjetom ( l ,S-14)

S. Podrazumijevajuci da su ~itatelji vec ranije primili i prihvatili lsusa kao zidovskog Mesiju, pisac uvodi citat iz ocito mesijanskog 2. psalma tvrdnjom da је Воg Otac Ьiо taj koji је rekao : Ti si Sin тој. Те su se rijeci odnosile mozda prije svega na nekog izraelskog kralja, mozda Salomona; medutirn, postoje odredeni aspekti ovog psalma koji se ne mogu ograniciti ni na kojeg zemaljskog vladara.

49

НЕВRЕЈIМА 1,6 Ako se danas odnosj na vje~nj Во!јј dan, onda se rodih te

mora odnositj na Krjstovo vje~no sinovstvo. Izraz se ponekad pove­zuje s kr§tenjem n~eg Gospodina (Lk 3,22, Zapadnj tekst), Ш s uskrsnucem {Djela 13,33; Rim 1,4), ра ~ak ј s preobraunjem {Mk 9 ,7). Vrlo је vjerojatno da је povezjvanje kr§tenja, preobraienja i uskrsnuca sa Psalmom 2,7 dovelo do nastanka eЬionitskog shvaca­nja о Kristovu progresivnom uzvisjvanju. Krist је ро eblonitskom poimanju Ьiо samo oЬitan ~ovjek; tri velika dogadaja njegova zivo­ta Ьila su jednostavno etape njegova progresivnog postojanja bo­gom. Medutim, na§ је Gospodin "Sin Bofji" ne stvaranjem ni usva­janjem ni vr§enjem ikakve slu!be, nego ро naravi, jer је on vje~nj Bofji Sin koji "u po~etku ... ЬiјШ u Boga, ј ... Ьiј~е Bog ... ј ... tije­lom postade, ј nastani se medu nama" (lv 1,1 .14). Kako 2. stih ob­znanjuje da је svijet stvoren ро Sjnu, Sin је nutno morao postojati prije stvaranja svijeta.

Za Nek pred njim nice podnu svi poslanici Вoiji u postojecim tekstovima nema hebrejskog ekvivalenta. Moguce је da potje~e iz Psalma 97,7 "Poklonite mu se, svi bozi" (heb. elohim). U LXX sto­ji "andeli", umjesto "bozi". Potpuno istovjetan tekst re~enice nala­zimo, medutim , u Ponovljenom zakonu 32,43 (LXX), iako је mo!­da rije~ о naknadno dopisanom retku.

Drugi citat Ја Си njemu Ыti оtш:, а оп се meni Ьiti sin potje­~e iz 2. Samuelove 7,14. David је naurnio Gospodinu izgraditi hram, ali Bozji prorok Natan objasnjava kako је taj plan moZda hvalevrijedan, ali је Bog naumio da hram izgradi njegovo sjeme, ~ije се kraljevstvo i prijestolje on zauvijek ustanoviti. Premda se ovaj ci­tat odnosio prije svega na ~alomona, on se osvrce i na do1azak teo­kratskog kralja.

6. Rije~i А opet, kod uvodi Prvorodenca и svijet, koje sluu kao najava narednog citata, prema nekim tuma~enjima odnose se na ut­jelovljenje, kada su - prema Luki 2,13 i dalje - andeli sluzili Isusu. Drugi su ih primjenjivali na njegovo uskrsnuce i uzvisivanje. Vlada i takvo poimanje prema kojem spomenute rijeti zna~e da је Bog 0-tac neposredno prije utjelovljenja doveo svog Sina stvorenim Ьicima i predstavio ga kao Prvorodenca i Tvorca-vladara. Redoslijed rije~i na gr~kom protivi se tim objamjenjima, jer su izri~aji а opet i kad uvodi medusobno blisko povezani. Prema tome , prijevod Ьi glasio:

50

HEBREJIМA Ј, 7.8. "А kada ponovno uvodj Prvorodenca u svijet". Odatle proizlazj da se recenjca odnosi na drugi dolazak lsusa Krista i osnjvanje njegova mesjjanskog kraljevstva. Prototokos, "Prvorodenac", u velikoj mjerj preuzima znatenje iz konteksta u kojem se nalazj, ali su s njim go­tovo uvjjek povezane osobine "prvenstva" ј "nadredenosti". U Rimljanima 8,29 Krjst је "prvorooenac medu mnogom bracom"; u Kolosanima 1,15 "prvorodenac, prjje svakog stvorenja", а u Kolo­sanima 1,18 " Prvorodenac od mrtvih". Cinj se d а је izraz samo u odjeljku kojj је pred nama upotrijeЬljen bez ograni~enja ј kao opis ~astj ј dostojanstva. Kada Bog bude drugi put uvodjo svog Prvoro­denca u svjjet ј objavio svoju s1avu, andeli се Ьitj pozvanj da sluie onome koji је nakratko utinjen malo nizim od njih samih.

7.8. Neki tuma~i smatraju da је Воiе nominatjv - Ьilo subjektni, bilo objektni. A.ko је subjektni, prijevod Ьi trebao glasjti: "Bog је tvoje prijestolje u vijeke vjekova". Ako је predikatnj, onda: "Tvoje prjjestolje је Bog", Ш "temelj tvog prjjestolja је Bog". Takvi prije­vodj zvute vrlo neoЬitno, i nigdje drugdje nema jm sli~nih. AV, RV ј RSV opravdano zastupaju vokatjv ј prevode Prijestolje је tvo­je Boie. lpak, Bengel jde predaleko izjavljujucj: "Qcjto zlostavljaju tekst onj koji smatraju da је u ovom odjeljku rijeё u nominativu" , jer LXX dopusta оЬа tшnaёenja. Addjs jznosi mШjenje da је tekst jzvorno glasjo "tvoje prijestolje, Jahve". а}ј da је to promjjenjeno u "tvoje prijestolje, Boze". U nastavku tvrdj da је i rјјеё JaJtve bila prepisjvateva pogre~a. koji је dotitnu rUeё zamijenio za rjjec "Ьit се"' te zakljuёuje da Ьi tekst trebao glasiti "tvoje се prijesto­lje postojatj u vijeke vjekova".зo U rukopisima se moze za to nacj vrlo malo ili niSta sto Ьi tome govorilo u prilog, р а se tini da је ri­jeё о dovit\jjvoj pretpostavci da se izbjegne poistovjecjvanje Кrista s Bogom.

U sedmom ј u osmom stihu stoji daje Bog taj koji govori; 7. stiћ mora se uzetj kao izravna suprotnost 8. stihu. Pjsac upotreЬlja­va dva citata: jedan iz Psalma 104,4, а drugi iz Psalma 45,6 .7. Prije­vod prvog odjeljka s hebrejskog glasio Ьi: "Bog \jetrove ёini svojim glasnicjma, а vatrene ognjeve svojim slugama". LXX, tega se pisac drfj, kaie: "Andele uёini vjetrovima, sluge svoje plamenom ognje­njm". UpotrijeЬljena grёka rije~ poion, cini, нagovjestavu da Ьi an­deli mogli Ьitj stvorenja, kao ј mogucnost njihove smrtnostj, dok је

51

НЕВRЕЈЈМА Ј ,9 Sin ro~en, а ne na~injen, te postoji zauvijek. Neki su iznijeli mИ­ljenje da Воg ~esto oЬla~i an~ele u promjenljivu odoru pojavnosti, preoblikujuci ih, Но Ьi se reklo, u vjetrove i plamenove. Bolje је u andelima vidjeti Botje glasnike odjenute u Botju silu koja im omo­gucuje ostvarivanje Во~је volje u prirodnom podru~ju . Da Ьi to us­pjeli, dopu~teno im је sural!ivati s olujnim vjetrovima i plamenim ognjevima, kao §to su to ~inili i na brdu Sinaju. Me~utim, koliko god imali vafnu i uzvi§enu slufbu i koliko god је savr~eno izvrsavali, jos uvijek su Bo~ji glasnici i njegovi podlomici. Otac se, s druge strane, obraca Sinu ne kao glasniku, nego kao Bogu koji sjedi na vje~nom prije,tolju ј kao suverenom vladaru koji pravedno vlada svojim kraljevstvom. Buduci da euthutes, pravednost, sadni zna~e­nje suprotno od iskriv1jen, ispravniji prijevod Ьi Ьiо "ispravnost" ili "neiskrivljenost". Zakrivljeno tezlo Ьiо је znak nepravedne vladavi­ne; stoga Kristovo tezlo, koje је uspravno, pokazuje da mu је vlast uvijek ~estita i pravi~na.

9. Тi ljubil pravednost, а mrzil Ьezakonje nije razradba drugog dijela prethodnog stiha, nego osvrt na Кristov fivot i djelovanje dok је Ьiо na zemlji (usp. Fil 2,7-9). Stoga, tj. zato §to је Bogo~ovjek ljublo pravednost, а mrzio bezakonje, Bog, Bog tvoj, tebe pomaza uljem. Re~enica se moze prevesti, kao sto је bilo i s prethodnim sti­hom, "О Bofe, tvoj te Bog pomazao". Pomazanje se ne ti~e izlije­vanja Svetog Duha na Кrista, nego na izlijevanje slave ј sjaja, do ko­jeg је doiO.o nakon njegovog dobrovoljnog poni.fenja ј trpljenja. То је pomazanje najvjerojatnije uslijedilo nakon uskrsnuca ј uzas~a. а svrha mu је Ьila zaodjenuti Krista u sveopcu vlast ј gospodstvo, jer је on Ьiо dokazao fivotom i naravi da zaslufuje takvu vlast. U iz. vornom se psalmu kao nikog od tvojih drugova odnosi na tada tive kraljeve ј upravitelje drugih zemalja. U ovom odjeljku izrj~aj uklju­~uje sve one koji su u zajednjstvu s Bogom; medutim, buducj daje piscu u ovorn odjeljku najvjse do toga da istakne Кristovu nadre~e­nost andelima, kao nikog od tvojih drugova ~ini se da se posebno odnosi na njih.

10-12. Citat iz ovih stihova preuzet је iz Psalma 102,25-27, psalma koji istj~e vawost ј odli~nost Botje intervencjje u korist njegova naroda: da ga spasi od zemaljskih nevolja. Dok је stari sa-

52

НЕВRЕЈЈМА 1,13 vez јо~ Ьiо na snazj, fidovskj је narod Ьiо pod BoZjom zaШtom -Ьiо је Bofjj narod. Medutim, raskidanje saveza znablo је kraj nje­gove za§tjte. U Novom zavjetu Bog ponovno intervenira,jer "Bogje u Kristu svjjet sa sobom pomjrio" i izbavio svoj narod od njihovih grijeha (2. Kor 5,19; Mt 1,21). U psalmu su rije~i jasno upucene Bogu, ј nета nista sto Ьi upucivalo na Sina. Rije~j "Gospodin" nе­та u izvomom tekstu , premda је nalazimo u LXX, ~ime se mozda more objasnitj njegova pojava na ovom mjestu. Zato neki stru~nja­cj pori~u svaku povezanost sa Sinom ј smatraju da se rjje~j odnose na Boga Оса, te da apostolov argument zna~j jedino da је "trajnost Mesjjina prjjestolja osigurana 13ozjom vjekovje~no~u i nepromjen­ljjvoscu". Premda је istina kako nista u psalmu ne nagovjestava da se psalam odnosj na Krista, pisac se jpak poslutio metodom staro­zavjetne egzegeze, koju Ьi smjesta i spremno razumjeli ljudi njegova vremena. Westcott kate : "Primjena rije~j upucenih Jehovi na utje­lovljenog Sina po~iva na sustinski vawom poimanju Jehovina od­nosa prema svom narodu. Savez vodi k utjelovljenju".

Prvo , Sin је prikazan kao Tvorac svemjra, jer on uteme/ji zem/ju, sto је slikovit izraz za stvaranje. Drugo, on је nedodirJjjvo iznad promjena u svemjru, jer ih poput ha/jine mijenja ili slare. (U vezj s posljednjirn zЬivanjirna usp. Mt 24,35; 2. Pt 3,7; Otk 21,1). Trece, on је nepromjenljjvj Gospodar usred promjenljjva svernira, jer on се propasti, ali Кrjst ostaje. lako svijet stari poput haljine ј

krece se prema raspadu , to ne zna~j nufno ј anihilacjju svemira. Stih jednostavno objavljuje da се mu se sada§njj oblik ј na~in

postojanja promjjenitj, te da се Sin izvrsitj te promjene. Ranije su se bile dogodile, i jos su se dogattale, promjene koje su snawo pogodile ,ljdove. Okon~ao se stari savez izmet1u Воgа i Izraela, obred tek sto nije js~ezao, а Mojsijev је zakon Ьiо izloten promje­nama. Mettutim, Sin se u vremenu ј u vje~nosti nikad ne mijenja, njtj mu irna kraja godinama. On је uvijek "Isus Кrist isti ju~er" danas i zauvijek" (НеЬ 13,8).

13. Zavrsni ј krunski cjtat 60. psalma slufi sada kao dokaz Sinov­ljeve suverene vlasti. Mesijanskj karakter ovoga psalma potvrduju podacj iz fidovskih izvora, izjave apostola, ali iznad svega autoritet samog Krista (Mt 22,41-44). Otac poziva Sina: Sjedi mi zdesna. Ta­kav pozjv nikad nije Ьiо upucen anttelima, jer oni nikada ni rotte-

53

НЕВRЕЈIМА 1,14 njem ni darom nisu irnalj pravo na takvu cast ј dostojanstvo. Ono је pripadalo samo Sinu, kojj ga је prisvajao pravom pretpostojanja, а sada ga prisvaja na pozjv. Ono se cuvalo za onoga kojj је potpuno dovr~o svoje djelo na zemJjj i spremao se zapoceti svoju slutbu za­stupanja na nebu.

Ocevo djelo u suradnjj sa Svetirn Duhom nastavit се se na ne­bu i na zemlji sve dok svi Sinovljevi neprijatelji ne budu smje~teni podno njegovih nogu. llustracija је preuzeta iz drevnog оЬiсаја po­bjednika da koljenom stanu na vrat svojih poraienih neprijatelja u znak njihove potpune podlo:tnostj. Rijec dok ne obuhvaca misao da се Krist prestati vladati kad svi njegovi neprjjatelji budu porafe. ni. Grcka se rjjec isto tako moze opravdano prevestj dok kao i "za vrijeme" (usp. Mk 14,32, gdje n~ Gospodin zapovijedasvojirп uce­nicirna: "Sjednite ovdje, dok se ne pomolim".

14. Slufenje, а ne vladanje, uloga је svjh andela, bez obzira na to kojoj vrsti pripadaju , jer svi ti, nisu /i sluinicki duhovi? Leitonr­goi slulniёki, mozda izrafava slufenje Bogu , dok se eis diakonian, sluliti, mozda odnosi na sluzenje 1judirna. Unatoc tome, ovakav је zakljucak ovdje dvojben,jer diakonia oznacuje sluzenje Bogu u ko­rist onih koji imaju ba!tiniti spasenje, ili koji su nasljednici spase­nja, tj. onih koji na zemlji u1aze u stanje spШnosti, а njegovo pot­puno ostvarenje prirnaju na nebu.

Pisac upotreЬljava rijec spasenje, dneci se uzora ostalih novo­zavjetnih spisatelja. U 11 ,7, gdje је zaЬiljeieno da је koraЬlja bila sredstvo Noina izbavljenja ј izbavljenja njegove obltelji od potopa, znacenje se neznatno razlikuje od ranijih starozavjetnih knjiga (usp Suci 15,18; lzl 14,13; Djela 7 ,25). Isto shv~anje tjelesnog izbavlje­nja javlja se u izbavljenju Izraelaca iz babilonskog zatoceni~tva (Iz 45,17), ali u tome vidimo zacetak mesijanskih izbavljenja. Met1u­tim, u n~oj se poslanici rijec uglavnom upotrebYava u duhovnom smislu i poprima dvostruko znacenje: I) izbavljenje od zla i poslje­dice zla -smrti ; 2) sila ciniti dobro, uz dodjeljivanje stanovitih Ьla­godati. Prvo znacenje nalazirno u odjeljcirna kao ~to su 2,3; 2,10; 5 ,9 i 6!), gdje је Krist р rikazan kao Pocetnik ј U temeljitelj vjecnog spasenja koji omogucuje svom narodu postizanje njegove prave sud­bine ovladavanja silama zla ј stvaranja. Na taj је nacin vjemik jed­nom i zauvijek spШn od posljedica grijeha Kristovom smrcu; р а za-

54

НЕВRЕЈIМА 2,1 to, buduci da је to spasenje vjecne vrijedno,tj, ne moze iskusiti vjecne smrtj. Potpuno ostvarenje Ьlagoslovljenosti spasenja ceka vjernika u svijetu koji irna doci (9 ,28), ali kako је vec bШtinik spa­senja (1 ,14), sudjeluje i sada u tom Ьlagoslovu. Tako је sp~en od sile i straha smrti, od c injenja grjjeha ј od oblcaja, duha ј ljubavi svijeta, jer prirna pomoc kad ga napadnu jsku~enja (2,18), jer mu је savjest oci~cena od krivnje (9 ,14; 10,22), jer је postao sudjonikom Svetog Duha (6 ,4) , usao u Bofje pomjriJШe (4,1.3) i bзStinikje o­becanja (6,12).

Ь) Poticaj i opomena (2,14)

1. Iako је sasvirn ocjto da ovaj odjeljak izJazj izvэn okvira razvo­ja teme, uvodna rijec Zato pokazuje da је povezan s prvirn poglav­ljem. Upravo ta spojna cestica daje vecu snagu i znacenje poticaju i opomeni. Zbog uzvi~nosti njegove liCnostj i dostojanstvenosti nje­gove sluzbe, te velicine objave koju је donio ј njegove nadredenosti andelima, na citateljirna Jezj logicka nut nost i moralna obaveza da mi svesrdnije prianjamo uz опо Uo cusmo da је Gospodin govorio. Опо је jstovjetno Evandelju sto ga је donjo lsus Krist; а prosechein, "prianjati", vjerojatno suprotnog znacenja od apistein, "nevjerova­tj", daje naslutitj da mu se pridaje velika painja sve dok njegova sila ј moc ne uvjere slusatelje u njegovu istinitost.

Neizvrsavanje tog naloga donosi sa sobom opasnost iskazanu rijecjma da ne blsmo proma!ili, da nат se ne iskliznu iz misli (RSV ''da ne odlutamo od njih"). 1 Platon ј Sofoklo upotreЬljavali su ovaj glagol za stvari koje su i~cezavale iz pamcenja ј padale u zabo­rav, ali ga RV ј RSV, vjerojatno opravdano, uzirnaju u znacenju ot­plutala camca. Zidovi, kojirna pisac рј~, bili su u velikoj opasnosti da odlutaju od istine Evant1elja pod pritiskom nevolja i obuzeti ravnodu~oscu i apatijom (usp. 3 ,6; 5,11; 6,11.12).

2. U nastavku se met1usobno suprotstavljaju rijeci govorene ро (ili kroz) andele (tj. Mojsjjev zakon), koje su bile objava Bozje pra­vednostj, ј rijecj "koje је propovijedao Gospodiл'' (tj. novi zakon, Evandelje), koje su bile objava Bofje milosti. Svrhaje ovog suprot­stavljanja da se ocjtuje kako veee povlastice nove objave povlace za sobom ј vece odgovornostj, Bog је Ьiо tvorac Mojsjjeva zakona, za

55

НЕВRЕЈIМА 2,3 koji se smatralo da su ga Mojsiju prenijeli andeti, iako ih Izlazak 19 zapravo ne spominje. Unatot tome, medu Zidovima se uvrijeiilo rninjenje da su i oni imali udjela u davanju zakona (usp. 1,4). (То potvrduju Djela 7,5З i Galacanima З,19). Stari је zakon Ьiо cvrst, ili је Ьiо "utinjen tvrstim", kaznama odredenim i izvr~avanim nad onirna koji su ga kr~ili. Vlast mu је potjecala od Boga, koji nije zah­tijevao samo da se u zakon vjeruje nego i da se opl10di u skladu s njime. Njegovu su Bogom danu vlast ucvr~civale kazne namijenjene onirna koji su bili krivi zbog njegova kr~nja. " Zapovijedj su mu se", kau Wickham , "provodile, оЬесаnја i prijetnje oblstinjavale". Те su se kazne ticale svakog kr~enja zakona ј prijestupa, tj . tinjenja onoga ~to zakon zabranjuje, ј nepos/uha, tj . propu~tanja izvr~avanja onoga ~to zakon nalaie.

З. Poslut.blj se naglШnim oblikom rijetj ,т, pjsac svrstava sebe u istu kategoriju sa svojirn citateljirna, te najjasnije ј najrazgovjetnj. је izruava nemogucnost Ьђеgа pred pitanjem: Kako сето mi Ul1Uici, ako zanem~~rimo toliko spasenje? Воg је blo tvorac novog zakona, naime Evandelja, za koje se ovdje kaie ne da pru_ta osudu, nego toliko $pasenje, а nije objavljeno ni ро Mojsiju , ni ро andeli­ma, vec ро onome kojije Sin. Uzvi~nost tastj i dostojanstva novog Posrednika prikazana је upotrebom rijetj Gospodin, а nadmocnu uzvi~enost nove poruke nad starom nagovje§tava rijec toliko. Ро naravi је sasvim duhovna, а Ьlagodati i obecanja su јој vjetni. Povla­stica slu~ja ove uzvi~ne poruke spasenja iz usta Botjeg Sina o­sobno natkriljuje povlastice slu~anja zakona danog posredstvom Botjih slugu. Ako onda prijestupnicj zakona nisu umakli kazni, nego su za svaki prekr~j zakona vec prirnili pravednu nagradu, kako mogu oni pod novim zakonom umati Bot.jem sudu? Pisac ne ka1e "ako odbacimo" , vec jednostavno ako zanem~~rimo; ipak, potonje hitro vodj k prvom. Grtka је rijet ame/esantes upotrijeb­ljena ј u Mateju 22,5, gdje su gosti olako primili kraljev poziv za svadbu njegova sina, te u Mudrosti З , 10, gdje se nemaran stav zauzima prema pravedniku. Ovdje se vidi slitno znacenje, jer se onaj kojj zanemaruje Botju spasavajuci milost u Kristu olako odnosi prema njoj , kao da nije vrijedna njegova uocavanja. Oni kojj tako cine ne mogu pobjeci. Botja је odmazda siguma ј "stramo је upastj u ruke Boga tivoga" (10,31). "Ne zaslutuje samo odbaciva-

56

t 1

1

1

t·

НЕВRЕЈIМА 2,4 nje Evande1ja", kate Calvin, "najstroiu kaznu nego i njegovo zane­marivanje, to na teme1ju velicine milosti koju nudj". Evandelje su, k tome, citate1jima potvrdili ocevici i slut.benici same Rijeci. Ebebaiothe, potvrdi/i su, odgovara izricaju egeneto bebaios, "bila ucinjena tvrstom" iz 2. stiha. Zatirn se tvrdi da је Gospodin Ьiо prvi glasnik Radosne vijesti, а to potvrduju evandelja (usp Мk 1,14) Medutim, Кristu nije bila najvatnija namjera propovijedanje Evan­delja, nego postupati tako da omoguci propovijedanje Evandelja. Casnost nazjva Gospodin. Zivopisno suprotstavlja objavu pridoiOoj kroz ande1e Evandelju, ili kr~anskoj objavi, koje је doiOo kroz Gospodina. Na temelju izritaja koje su мт potvrdi/i slulatelji do­kazuje se da Pavao nije napisao poslanicu, lstina је da је Pavao u Galacanima 1 ,11.12 ustvrdio da је svoju objavu primio izravno od Isusa Krista • "Obznanjujem vam, brato: Evan4elje koje sam vam navje~civao nije od ljudi, niti ga ја od kojeg tovjeka primih ili na­utih, nego objavom lsusa Krista". Medutim, isto је toliko totno da su se pisci testo poistovjecivali s citateljima, ili s onirna koji su tre­bali proci, ili su vee рrоШ neka posebna iskustva. Pavao ka1e: "Evo otajstvo vam kazujem: Svi, dodu~. necemo usnuti, ali svi cemo se izrnijeniti" (1. Kor 15,51; usporedj s 1. Kor 6,14). Malo toga mote­mo izvuci iz ovog stiha ~to Ьi nam pomoglo donijeti odluku о piscu poslanice, jako su i Luther i Calvin iz ovog stiha dokazivali da је Pa­vao nije napjsao, а mnogi suvremeni strucnjacj na temelju njega pretpostavljaju da је pisac pripadao drugom pokoljenju kr~ana.

4. Botansko podrijetlo Evan4elja koje su im potvrdili apostoli ocjtovalo se znamenjirna i cudesima, najrazlicitijirn silnim djelirna ј darivanjem Duha Svetoga. Ovaj cetverostruki opis ne da se lako ро· bli.fe odredjtj zbog bliske me4usobne povezanosti izmedu navede­nih pojava, а pogotovo prvih triju. 1) Z1Jillnl!nja svjedo~ о istini· tostj propovjjedanja da Ьi se ljudski umovi mogli obratiti uzvi!eni­jim stvarima. 2) Rijec cшiesa opisuje one dosadaje koji su dovoJjno rijetki i neoblcni da pobu4uju zanimanje. З) Najrazlicitija silna dje­la skrecu patnju ла prisutnost bot.anske ili nadfudske djelatnosti. Те tri rijecj nalazimo zajedno na istom mjestu u Djelirna 2,22 (iako drukc~irn redosl~edom), а prve dvђe javljaju se u 2. Solunjanima 2,9. Znamenja i cudesa testo se pojavljuju i u Starom i u Novom zavjetu, ј nedvojbeno se titu onih cudesnih zblvanja koja su bila za-

57

НЕВRЕЛМА 2,5 jedni~ka zakonu i Evandelju. 4) Darivanja, ili " razdiobe" Svetog Duha, ti~u se onakvih ~udesnih darova koje nalazimo u 1. Korin~a­nima 12. Oni nisu bili isto sto i znamenja, tudesa i silna djela, jer О· buhva~aju i mudrost i znanje, darove, prorostva i razlikovanja du­hova. Ро wojoj volji ne odnosi se na Svetog Duha, nego na BoZje svjedo~anstvo koje ovaj daje о sebl.

Ovdje se nastavlja obrazlaganje prekinuto na kraju prvog po­glavlja. Medutim, dok је tamo pisac raspravljao о tvrdnji Zidova ka­ko su zakon primili andeoskim posredovanjem, sada se osvrce na prigovor da је Isus Ьiо samo ~ovjek , te da је zato Ьiо nizi od ande­la. То piscu pruZЗ priliku da duЬlje istrЗZi Kristov odnos prema an­delima i da pokзZe kako se slavni usud ~o\jeka, koji је Ьiо uzviseni­ji od andela, ispunio u Kristu . On takoder objasnjava razloge Isuso­va trpljenja, smrti i uskrsnu~a.

S. Doista povezuje ovaj odjeljak s 1 ,14. Bogje odredio andelima da sluze b~tinicima spasenja, а ne da upravђaju buducim svijetom. Rije~ "spasenje" takoder је zna~ajna spona s 2,3 i 10. BoZji Sin, koji је navje~tao tako silno spasenje i ро kojem su oni postali "ba­Шnicima", voda је njihova spasenja, odreden da vodi baStinike njihovu istinskom odred~tu i bastini.

Neki smatraju kako buduci svijet, he oikoumene he mellousa, ima isto znaёenje kao u stihu "Та ро obe~anju njegovu, iseёekuje­mo nova nebesa i zernlju novu, gdje pravednost preЬiva" (2. Pt 3 ,13). Drugi su mu , povezujuci ga s nebeskim stanjem, dali sliёno zna~enje. U 6,5 izraz buduci wijet ponovno se pojavljuje, ali umjes­to oikoumene (nastanjen svijet) upotrijeЬljen је izraz aion ( doba). lzraz је najvjerojatnije upotrijeЬljen u istom sirokom znaёenjskom rasponu kao i "na kraju ovih dana" ( 1 ,2, RV). 1zrazi poput ovih imaju ~iroko zna~enje i obuhva~aju cjelokupnu bozansku djelatнost uklju~enu u ostvarivanje ~ovjekova spasenja. Calvin primjecuje: "Buduci svijet nije onaj kojem se nadamo nakon uskrsnuca, nego o­naj koji је otpo~eo poёetkom Kristova kraljevanja, ali koji ~е ne­sumnjivo doseci svoje potpuno ostvarenje nШim konaёnim otkup· ljenjem". Које god zna~enje pripisali ovom izrazu, ono nije podloz. no andelima. Iz toga se ne smije zakljuёiti da је stari poredak Ьiо podlozen andelima; rijeё је jednostavno о tvrdnji kako novi pore­dak nеёе Ьiti pod1ozen njima, nego Kristu, Sinu ~ovjeёjemu .

58

1 1

r

1

НЕВRЕЛМА. 2,6

6. Bozanska namjera da novim poretkom uprav1ja ~ovjek, а ne andeli predskazana је u Starom zavjetu, jer netko negdje powjedo­ёi upravo о toj namjeri. Takav neodre<len naёin izrazavanja, kojim su se Zidovski pisci neprestano sluZili, ne znaёi da pisac nije znao gdje se doti~ni svetopisamski tekst nalazi. 1 on i njegovi ~itatelji Ьi­li su dobro upoznati sa 7. psalmom, koji opisuje uz~enu sudbinu za koju је ёovjek stvoren. TeSko је iz rije~i Sto је ёovjek da ga se spominje!? zaklju~iti misli li pisac na ~ovjekovo dostojanstvo zato sto ga se Bog spominje, ili na ёovjekovu bezna~ajnost usred veli­canstvenosti stvorenja. Sigurno је da potonje tuma~enje ima potpo­ru Psalma 144,3, koji pokazuje ~ovjekovu praznoeu i bezvrijednost, iako se Bog stara о njemu . U sinu ёоvјеёјети ne treba vidjeti ne­kog razli~itog od "~ovjeka", jer је taj oblik izrзZavanja pos1jedica iskljuёivo hebrejskog paralelizma.

7. U nastavku se spominju tri stvari povezane s Bozjim naumom za ljude. Prvo, ti ga tek za malo uёini manjim od andela. Glagol је u aoristu. On odrЗZava dovrsenost BoZjeg tina u pro~im vremenima kojim је covjek u~injen malo nifim od an<1e1a. U hebrejskom i u grckom rije~ malo ima i mjesno i vremensko zna~enje. U na~m је tekstu rije~ upotrijeЬljena u potonjem znacenju, ра se trebamo pri· kloniti prijevodu "na kratko vrijeme" (RSV). U 8. psalmu umjesto "manjim od an.<1e1a" (LXX), hebrejski tekst glasi "manjim od Во· ga" (Elohim). DrZimo li se hebrejskog teksta, izri~aj Ьi mogao zna­ёiti da је ёovjek uёinjen · nesto nifim od Boga, i1i spusten neznatno ispod BoZje slave, ili, kao sto to prevodi Westcott, "nesto nifim od onoga koji ima bozansku narav". Neki suvremeni tumaci poriёu mesijanski karakter 8. psalma, tvrdeci kako se citat tiёe samo stvar­ne ёovjekove vlasti. lstina је da ovdje nalazimo osvrt na takvu cov­jekovu vlast, medutim u svjetlu ёovjekova grijeha i propusta pisac је povezuje s duhovnom i sveopeom vlasti uzorita ёovjeka, Кrista lsusa, kroz kojega se ispunjava ovaj odjeljak. Drugo, buduci da је "ёovjek'~ u 8. psalmu Ьiо okrunjeni kralj prirode jer ga је Bog ро· stavio nad djelima svojih ruku, ovjenёa mora da se odnosi na Kra­ljevu krunidbu slavom i ё~u. lpak, kad se u ovom kontekstu opri· mijeni na Krista, izraz ima dva znaёenja i odnosi se na Кraljevu krunidbu koja se zbila kad se uspeo zdesna Veliёanstvu na visini,

59

НЕВRЕЈIМА 2,8 kao i na Pobjednikovu krunidbu , koja ga је snasla kao uzvBenog Zatornika grijeha i smrti (usp. Ef 4 ,8) . Najizvorniji MSS izostavlja­ju rije~i "postavi ga nad djelima svojih ruku", а kako nisu Ьitni s obzirom na ono ~to pisac ho~e re~i, ne Ьi trebale Ьiti uvr~tene (kao u prijevodu Duda-Fu~ak - prim. prev.) . Kasnijim prepisivatima bilo је uoiblajeno da u tekst unose poznate dijelove re~enjca iz LXX na mjestirna gdje Ьi u novozavjetnim spisjma otkrili promjene ili ispu~­tanja s obzjrom na starozavjetnj izvornik.

8. Tre~e, prvotni proglas da Bog пјети, tj. covjeku, pod noge sve podlo!i nikad nije opozvan; on је јо~ uvijek na snazi. Ni~ta nije izuzeto ispod tovjekove vlasti, osim Boga. U izvornom odjeljku psalmist profuuje znatenje svega izjavljuju~j "sve ovce ј volovi, da, i zvijeri poljske", а Postanak 1 ,26.28. izjavljuje kako ~ovjek treba vladati ribama morskim. Mettutim,sve iz ovog odjeljka odnosj se na Kristovu sveop~u vlast. Covjeku је, mada је na kratko vrijeme utj. njen nШm od anttela, bilo, а ј о§ mu је pvijek, odretteno da zauzme nЭijme mjesto meitu Botjim stvorenjima, ра tak ј antteli trebaju Ьi­ti pod njegovom vla§Cu, mettutim, to ~е se ostvariti jedino u Covje­ku Isusu Kristu i kroz njega. Vrlo је vjerojatno, kao ~to neki pret­postavljaju , da psalmist nije shvatio potpuni srnisao onoga §to је za­pisivao, ali to nije znatajno. Prema 1. Petrovoj ЏО-12; §to§taje Ьi­lo sakriveno prorocima §to је sada objavljeno nama.

Rije~i sad јо! ne vldimo da ти је sve podloleno ne nalazimo u 8. psalmu. One su jednostvno zakljutak donesen na temelju о~ј. tih ~injenica , bez obzira na to odnose li se one na tovjeka Ш Krista. Bozanski naum nije se ispunio u tovjeku; zezlo mu је iskliznulo iz ruku ; nije uspio ostvariti svoju vrhovnu vlast. Moffatt primje~uje kako uzasavanje od smrtj ј davla zaroЬljuje ljudsku narav. Unato~ tome, mnogo је dosljednije i smislenije rije~i povezatj s Krjstom, jer, premda on sjedi na prijestolju, kraljevstvo mu јо§ nije sasvim u­stanovljeno, а i mnogi neprijateljj јо~ su uvijek tu. Medutim, oko vjere ve~ promatra lsusa okrunjena slavom ј t~u. То је ono ~to kr~aninu ulijeva najuzvj~niju nadu - da ~е se jspuniti bozansko o­be~anje kako ~е ~ovjek kao pobjednik klicati od veselja, obe~anje koje nikad nije opozvano.

9. Ispunjenje obetanja tovjekove pobjede potelo је razdoЬljem

60

r

l r

НЕВRЕЈЈМА 2,9 ponizenja, jer је Кrist Ьiо u~injen za та/о manjim od andela. Malo је ovdje malo ро stupnju velitine, а ne "malo" vremenski. Vladalo је i vrijeme trpljenja i smrtj, а tu је i ~in krunidbe, kojim је doblo krunu slave i tasti da Ьi mu smrt bila djelotvoma u srnislu otkuplje­nja svakog grijeha.

Neki su tumacj iznijeli shva~anje da su mu krunidba i utjelov­ljenje bili nuini kao preludij u trpljenje. U tom је slucaju Кrist Ьiо okrunjen za smrt, ali kada se zЬio taj tin krunidbe? Randal izrafa. va rni~jenje da se odjgrao tijekom njegova pretpostojanja na sabori­ma vjecnostj. 8ruce ga је povezao s preobrafenjem, koje је bilo us· ko povezano s njegovom smr~u, i natuknuo da se preobrafenje mo­ie opisati kao krunidba-priprema za njegovo trpljenje i osiguranje vrjjednosti njegovoj smrti. Drugi su krunidbu povezali s Bofjom pri­volom i potvrdom prilikom Kristova kr§tenja i preobrafenja. Bolje је prihvatitj prijevod RSV, koji kaze da је Isus Ьiо okrunjen slavom i ca§~u zbog trpljenja i smrti, cine~i time njegovo uzvi~nje nuinim nastavkom ili nagradom njegove smrti. То se ро smislu podudara s Filipljanima 2,8.9: "ponizi sam sebe, poslu§an do smrti, smrti na krizu. Zato Bog njega preuzvisi ... " Uzvi§enje је bilo nuino radi savr­§enstva njegova otkupiteljskog djela, jer, kao §to Alford s pravom kaie: "О pobjedonosnom ishodu njegovih trpljenja ovisi njihova djelotvornost ".

Zbog pretrpljene smrti ne znaci samo da је umro (usp. Mt 16,28 ј lv 8,52) nego daje iskusio sve poniZenje i gorcinu smrti. Is­kusio је pla~u grijeha ''svakog covjeka". Origen (i drugi) prihva~a pantos, svaki, kao srednji rod i drii daje Кrist okusio smrt za svaku Ьitost, tj. svernir. Potpora za ovaJ aspekt pornirbe moie se vidjeti u Efezanima 1 ,10, ali se nikako ne slafe s osobno§~u citavog ovog odjeljka, koji posebno nagla!ava osobni i pojedinacni aspekt pomir­be (usp. 2,16). Nadalje, davanje prednosti upotrebljedninepantos pred rnnozinom panton govori u prilog prijevoda zamjenice mu§. kim rodom , prema cemu slijedi da Kri.st nije umro za ~ovjecanstvo op~enito, Ш u njegovoj sveukupnosti, nego "za" (ili "radi") svakog pojedinca zasebno. Rijec huper s genitivom ima znacenje " radi", ali to ne zna~j nuino da iz rijeci uvijek treba iskljuciti pojam zastu­panja. Cini se da Pavao upotreЬljava rije~ huper u 1. Timoteju 2,6 u istom znacenju kao anti, "umjesto". Budu~i da је rijec о navodu iz Marka 1 0,45, nezamislivo је da Ьi on svojevoljno prornijenio srni-

61

НЕВRЕЈIМА 2,10 sao rije~j kojom se posluZio nas Gospodin. А.Т . Robinson jde ј о~ dalje ј kate: "Pisac (Poslanice Hebrejima) tuma~j i primjenjuje izraze psalma na Isusa i ovdje iznosi Kristovu smrt radi (huper) svakog ~ovjeka, ра stoga i umjesto svakog ~ovjeka , kao rnotiv njegova utjelovljenja ј srnrti na krizu" .

Neobl~no је da se u poslanici uopce ne spominje Bozja lju­bav; najbliZe ~to јој se poslanica igdje priЬlifuje jest u rije~ima milo!Cи Botjom, 31 te u postavljanju velikog svecenika kao onog koji djeluje u ime ~ovjeka u njegovu odnosu prema Bogu. Pi~~eva је namjera bila da pokaze nadredenost kr~canstva, i zbog toga se o­grani~uje na stvari koje su zna~ajne s obzirorn na taj cilj.

10. Кristovo djelo na krizu, prema Zidovima kamen spoticanja, а poganirna ludost, bilo је ~in vrijedan Boga. Ono је bilo u skladu s njegovom vje~nom naravi ~udorednog upravitelja svijeta; ono је potvrdilo BoZje pravo na upravljanje, naru~eno covjekovim grije­hom, а bilo је povezano i s njegovim bozanskim naumom da mno­ge sinove, u Kristu odrec1ene da budu poglavarom ~itavog stvore­nja dovede u slavu.

Izrazi radi kojega је sve i ро kojemu је sve (ili "kroz kojega") otkrivaju kako sva stvorenja imaju svoj po~etak u BoZjern stvaralac­kom djelovanju; ona postoje radj njegove slave i svoj cilj nalaze u onome u kome se nalazi sveukupan stvarala~ki i duhovni zivot. lsti је prijedlog, dia, "ро", upotrijeЬljen u 1 ,2, gdje se razmatra Kristo­vo stvarala~ko djelovanje. То poblja optuzbu, prema kojoj neki tvrde kako је Krist Ыо nizi od Оса jer је Ьiо obl~no sredstvo kroz koje је Bog sve stvorio. Medusobno izmjenjivanje atributa Boga Оса i Sina Krista negovje~tava, iako nuzno ne dokazuje, bo~tvo naseg Gospodina. Rije~ "Voda" RV prevodj kao "Pocetnik", kojom ј AV prevodj istu gr~ku rijec archegos u 12,2. ОЬа zna~enja moze­mo naci u nacinu upotrebe spomenute rije~i archegos u ovom stj. hu. Krist је izvor, ili tvorac, naseg spasenja; povezjvanje rjje~j s pri­vodenjem mnogih sinova k slavi takoder daje naslutitj da је on "vo­da" naseg spasenja kojj vodi BoZju djecu u nebesku obecanu zem­

lju. Covjek se nalazio u sramotnom i ponizenom polozaju. Ranije

је blo postavljen poglavarom stvorenja, а}ј је potpuno iznevjerjo ј

nije ispunio svoju zadacu. Unato~ tome, BoZjj se dvostrukj naum ј

62

1

l

1 1

НЕВRЕЈЈМА 2,11 dalje ispunjavao. On је u prvom redu nakanio ~ovjeku datj pogla­varsku ulogu nad ~jtavim stvorenjem, а u drugom redu, ~to proizla· zj iz prvog, odlu~jo је mnoge sinove privesti k slavi. То se, medu­tim, moglo ostvarjtj jedino kroz trpljenje, ј zato је Кrist trpjo. "Vo­da" na~g spasenja okusio је smrt za svakog ~ovjeka, ј tako је ро patnjama Ыо doveden do savr!enstva. То ne znaci da su patnje izlijeCile Gospodina lsusa Krista od moralnih pogre~aka . То nije Ьi· lo rnoguce, jer је on Ьiо bez grijeha (vidi 4,15; usp. 2. Kor 5,21). Gr~ka rije~ teleiosai zna~j "uciniti odgovarajucim" Ш "potpuno djelotvomim". Bez tih patnjj, Krist ne Ы blo potpuno djelotvoran u svojoj ulozj zastupanja ј pomaganja smrtniku.

11. Posvetitelj iz ovog stiha је Voda na~g spasenja, а posveceni su rnnogj sinovi privedeni k slavj, Posveeeni su onj koji su oslobode­nj od krjvnje oei§cenjem od grijeha i kojj imaju pravo pristupa u Bozju prisutnost (10,10.14; 13,12). Hagiazein, "posvetitj", zna~i gotovo jsto ~to i dikaioun, "opravdatj", ~to је izraz kojim se Pavao tako ~esto sluZi. Denney upozorava tu podudarnost, а zatim kate: "Posvecenje jednoga pisca jest opravdanje drugoga, а prosagage ili pristup k Bogu, kojj Pavao nagla~ava kao prvotnu blagodat opravda­nja (Rim 5,2; Ef 2,18; 3,2), svuda se u Poslanjci Hebrejjma pojav­ljuje kao prvenstveni vjerskj ~in ' prjstupanja' Bogu posredstvom Velikog svecenika (4,16; 7,19-25; 10,22)" . Cinj se onda opravda­nim iz ovoga izvesti zaklju~ak kako је trenutnj ucinak Кrjstove sшrtj u odnosu na ljude vjerski, а ne etjckj, Izrazavajuci to teolo~­kim izrazjma, ona mjjenja njihov odпos prema Bogu - Ш se smatra da to cini - а ne njihovu narav. 3 2

Smjsao izricaja svi su od jednoga uvjetovan је "Posvetiteljem i posvecenima" , ј zbog toga mu se opseg ne smije toliko rastegnuti da obuhvati citavo ljudstvo, kao ~to Pavao ~ini u Djelima 17,26.28. Od jednoga se ne odnosi na njihovo zajedni~ko podrijetlo • bilo od Adama, bilo od Abrahama • nego na duhovno podrijetlo od Boga. Svi su kr~cani njegova duhovna djeca. Zato, premda је Ыо vi~g po­lozaja ј raz\itit od njih, Кrist se ne stidi zvati ih bracom. U planu otkupljenja Кrist је prvorodenac od mnogih sinova.

12.13. Ovdje se iz Starog zavjeta izvla~e tri dokaza koja potvr­duju da se Krist ne stidi nazvatj one koji su posveceni bracom. Prvi,

63

НЕВRЕЈЈМА 2,12.1 З braci Си svojoj navjeitat ime tvoje, preuzet је , uz neznatne izmjene, iz Psalma 22,22, nedvojbeno mesijanskog psalma, koji је usko pove­zan s mukom nШg Gospodina kako је zabiljezena u tetiri evande-1ja (usp. Mt 27,46; Mk 15,34; Lk 23,35; Iv 19,24). Mesqanski ka­rakter ovog psalrna prepoznaje se i ovdje, gdje se tite 1susa Krista koji te navije~tati Botje ime usred zbora ili crkve. Prvotno su se 22. i 2З. stih psalrna ticali nekog sjajnog psalmistova izbav1jenja iz njegovih muka, ali se stihovi ovdje odnose na Gospodinovo uskrs­nute i uzvisenje, pogotovo ovo potonje. Drugi navod iz ruza uzet је ili iz 2. Samue1ove 22 (usp. Ps 18,2), Ш iz lzaije 8,17 (LXX); budu­ci da se pisac neposredno nakon toga sluZi lzaijom 8,18, vjerojatno је da је na umu imao odje1jak iz lzaije. Prorok kao predstavnik na­roda izra1ava svoje pouzdanje u Botju rijet, ali n~ pisac vidi ovdje јо~ uzvi!eniji smisao; rqet је о Kristu koji izrazava svoje pouzdanje u Boga, ~to је dokaz njegove 1judskosti, а cineci to , poistovjecuje se sa svojom bracom. Treci navod, Evo, ја i djeca koju mi Bog dade, potjece iz lzaije 8,18. Odje1jak se prvotno odnosio na lzaiju i njego­vu djecu Sear-J~uba i Maher Salal ~ Baza. N~ pisac vidi u proro­ku prototip vjemog ostatka, а on ga је dosao spasiti.

Dopunska bilje§ka о 2,9

Zuntz pristaje uz Hamackovo odbacivanje citanja koje glasi miloiCи Bofjom, i umjesto cJwriti, "miloscu", usvaja choris, "bez" ili "osirn". Zuntz iznosi slijedeee primjedbe u prilog ovom citanju : 1) rijec choris nije ni uslijed prepisivaceve pogre§ke ni uslijed na­mjerne promjene mogla nastati iz prvotne rijeci cJwriti 2) Raz1og mqenjanja choris u chariti jasna је ро sebl; smatralo se kako trpeci Spasite1j nije mogao Ьiti "odvojen od Boga". З) Choris је jedna od omiljenih pBcevih rijeti (usp. 4,15). 4) Ovo se titanje slaze s piSce­vim poimanje muke. Protiv tih postavki mora se iznijeti slijedece: 1) Mnogi rukopisi govore protiv Zuntza, jer choris nalazimo samo u jednom znacajnom grckom rukopisu, naime u onom iz 17З9. Poda­ci iz patristickog razdoЬlja podijeljeni su i ne pruzaju nikakvu po­moc. 2) Moffatt је na temelju 1atinskog prijevoda, u kojem stoji "gratia", istaknuo da rijec moze predstav1jati izvorni izraz charis, koji se promijenio u choris i chariti З) Vjerojatruje је da prepisivac, poznavajuci navod "Boze moj, Boze moj, z~to si me ostavio?" , ne

64

~ 1

НЕВRЕЈЈМА 2,14.15 Ьi te rijeci mogao pomiriti sa spomenutom tvrdnjom daje Кrist rni-1o~u Bozjom okusio smrt za svakog covjeka р а ih је zato prornije­nio u choristheon (bez Boga) , nego daje ispravno Zuntzovo shvata­nje ovih dvaju tekstova. 4) Chariti se vr1o dobro slaze s eprepei, ko­ja neposredno slijedi. Profesor R.V.G. Tasker u c1anku~svrtu na Zuntzovo djelo33 kaze: "U ovome me njegovi argumenti ne uspije­vaju uvjeriti. Sigumo се mnogim citateljima krscanima cudno za­zvucati postavka da је tvrdnja kako је lsus 'rniloscu Bozjom' t rebao okusiti smrt za svakog covjeka protivno zdravom razumu". Isto se tako ni Zuntzovo tumacenje izricaja choris theon kao "odvojen od Воgа" ne cini vjerojatnim, jer Ьi pisac tu tvrdnju izrazio prirodnije rijecima kechorismenos apotheon. lzgleda vjerojatnije, kao sto је smatrao Тischendorf, daje choris theon kasnija ispravka ucinjena u svjetlu 1. Kor 15,27, sa svrhom iskljucivanja Boga iz sveobuhvat­nosti naznacene izrazom huper pantos.

Naredna znacenja izricaja iznijeli su oni koji prihvataju choris theon kao ispravno citanje: 1) Bog је napustio Кrista u smislu Marka 15,З4 "Boze moj, Bofe moj, zasto si me ostavio?" 2) Krist је umro odjelito od svog bo~tva, tj. kad је Кrist umro, njegova је bozanska narav prefivjela. З) Pantos se uzima u znacenju "svat­ko" ili "sve", раје tako Кrist umro za svakoga ili sve, ali је Bog iz toga izuzet. Westcott opravdano primjecuje kako se sve te misli cine neprirodnima i stranima s obzirom na kontekst.

14.15. Djeca su ljudskog roda jer је krv i mew (kako i stoji u najvjerodostojnijim rukopisima) cest izraz u znacenju covjecan­stva. Ona su i viSe od sudionika jer koinonoi znaci "dionici", "part­neri". Ona su dionici u krvi i mesu, tj. dionici s Кristom, koji је postao covjekom i koji је dragovoljno prihvatio 1judsku narav i sje­dinio је s bozanskom naravi koju је osobno posjedovao od vjecnos­ti. Osnovna svrha Gospodinova utjelovljenja bila је da postane Spa­sitelj covjecanstva, ali se to moglo ostvariti jedino smrcu, jer su se covjekov grijeh i krivnja mogli uklonitijedino na taj nacin. lz razlo­ga koji se ne daju 1ako objasniti, spasenje BoZjeg naroda kroz trplje­nje i smrt nije bilo samo u skladu sa sav~enoscu BoZje naravi, nace­lima BoZjeg upravljanja i rukovodenja te duЬinama i moci njegove ljubavi, nego ih је na sjajan nacin i ocitovalo.

Ovdje nат se prikazuju dva aspekta spasenja: spasenje u od-

65

НЕВRЕЈIМА 2,16 nosu na velikog neprijatelja od kojega vjernik Ьiva izbavljen, te spasenje u odnosu na ropstvo iz kojeg krscanin blva osloboilen. Katargese, obeskrijepiti, znai::i "razoriti", tj. smatrati nemocnim, kao da \'Ue ne postoji. Iz ovog kao da proizlazi da је ttavlu Ь ila po­darena sila smrti zbog grijeha koji је on sam stvorio. Krist је , prini­jevsi sebe (vidj 9,15.28), dao savrsenu frtvu pokajnicu za grijeh, i tako obesnafio Sotoninu moc. Apostol ovdje ne kafe da је Krist vec dokinuo samu smrt , nego jedino da је росео smatrati nemoc­nim onoga kojj ima silu smrti. Prirodna srnrt ј dalje postoji, ali је ona za vjernike izgubila svoj falac; kao sto Pavao kaze u 1. Korinca­nima 15,55: "Gdje ti је, smrti, talac?" On u nastavku govori da је "talac smrtj grijeh", nagovje§cujucj kako uklanjanje grijeha osigura­va uni§tenje falca smrti.

16. Svrha ovog sjajnog Kristovog djela nije bila spasavanje andela, nego i::ovjeka, р а zato Кrist "nije uzeo na sebe antteosku narav". Iz­raza "narav" nerna u gri::korn izvorniku , i on cini srnisao i::itavog odjeljka nejasnirn. (Izraza " narav" nета ni u prijevodu Duda-Fu­cak, а i cijeli је stih druki::ije preveden: "Та ne zauzima se, da5to, za an<!ele, nego se zauzima za potomstvo Abrahamovo"- prirn. prev.). Prijevod koji daje AV mg., "ne uzima andele, vec sjeme Abrahamo­vo uzima", izratava tocan smisao gri::kog izvornika. ёinjenica da је upotrijeЬljena rijec epilambanetai ("uzima" Ш "uzima za ruku") pokazuje da pisac nema na umu puko uzimanje ljudske naravi, nego spasavanje i otkupljivanje Botje djece. Glagol је na slii::an nai::in u­potrijeЬljen u Jeremiji З 1 ,9 (navedeno u 8,9), gdje Bog uzima Iz. raelce za ruku da ih spasi i izvede iz Egjpta.

U Novom zavjetu "Abrahamovo sjeme" oznacuje Abrahamo­ve potornke - bilo tjelesne, bilo duhovne. lzraz је ovdje upotrijeb­ljen u potonjem znai::enju , jer premda је valjanost pomirЬene frtve neogranicena, njezina djelotvornost dosefe samo one kojije prihva­caju vjerom i koje Pavao opisuje kao istinsko Abrahamovo potom­stvo (Gal 3 ,7.9.29).

17. Stoga se mofda osvrce unatrag, i ako је tako, onda Ьi rijec znacila: " Buduci da је on Spasitelj ljudi, а ne andela, prilicilo mu је da bude ui::injen slicnirn brati". Ako је pak rijei:: okrenuta prema naprijed, onda Ьi јој znacenje bilo: "Zbog toga mu је priljcilo da

66

НЕВRЕЈЈМА 2,18 bude ucinjen slicnim braci, da Ьi mogao Ьiti milostiv ј vjeran Veliki svecenik u odnosu prema Вogu kako Ьi okajavao grijehe svog naro­da".

Rijeci и svemu treba uzimati zajedno s postane sliёan, jer је Krist kao covjek morao imatj udjela u okolnostima, nevoljama, ku5njama, tuzi i boli drugih ljudi. Unatoc tome, njegova slicnost s braeom imala је ј svoje iznimke s obzirom na ono и svemu. Prvo, razlikovao se р о rodenju, jer ga је rodila djevica; drugo, zivjo је dru­gacijjm Zivotom, jer је Ьiо bezgresan, mada је blo kusan istim kШ­njama s kojima se moraju suoi::itj i ljudj (vidj 4 ,15); ј trece, drukcije је umro, jer "Кrist umrije za grijehe na§e ро Pismu" (1. Kor 15,3).

Opheilo, rijec koja је ovdje prevedena kao "trebalo је", prvotno је Ьila povezana s nov<::anim dugovanjima i znacila је neko­me nesto dugovatj, kao u Mateju 18,28, gdje је jedan sluga dugovao drugome sto dinara. Uz to је imala dodatno znacenje moralne oba­veze, "trebati", Ш nuznosti, "morati", u kojem је znacenju rijec ovdje ј upotrijeЬljena, jer је na Isusu lefala moralna obaveza da po­stane covjekorn medu ljudirna, zato da otkupj covjei::anstvo ј prim­jereno bude opremljen i pripravljen za svecenicku zrtvu ј sluzbu.

Rjjec Veliki svecenik ovdje se javlja prvi put u i::itavoj posla­nicj. То је takoder prvi put u Svetom pismu da se nazjv izravno prirnjenjuje na lsusa Krista, iako su mu vec utrli put izrazi kao sto su "oi::isti grijehe" (1,3); "da miloscu Bozjom bude svakome na korjst sto је on smrt okusio" (2,9); te "i Posvetitelj i posveceni" (2,11). Као Veliki svecenik, Кrist је trebao okajati grijehe naroda, ali је pri vr§enju toga zadatka trebao Ьiti milosrdan ili "suosjeca­jan" prema covjeku i ovjerovljen prema Bogu. Umjesto "izvrsiti pomirenje" u AV, u RV stoji okajati, а u RSV "otkupiti" (usp. 9,15). Najvatniji zadatak Velikog sveeenika gresnih ljudi jest "ostvarivati pomirenje" uklanjanjem grijeha koji је izazvao otude­nje.

18. Мос suosjecanja ne lefi u pukoj sposobnosti osjecanja, nego u poukama iskustva, jer nakon sto је islшian trpio, nas Veliki svece­nik mole isku!avanima pomoCi. Nadalje, moc suosjecanja ne ovisi о iskustvu grijeha, nego о iskustvu snage isku§enja koja vu<::e na gri­jeh, а koju jedino ВezgreSnik mote poznavati u njezinom punom zamahu.

67

НЕВRЕЈ/МА 3,1

Ш. SIN UZVISENIЛ OD MOJSIJA (3,14,13)

1. Rije~ koja stoji na po~etku povezuje ono ~to је рrоЉ s onim ~to slijedi. Zbog Kristove nadredenostj prorocima i andelima, te zbog izvanrednosti njegove osobe ј djelotvomosti njegova otkupi­teljskog djela, stoga, Ьrасо weta, ... promotrite Krista Isusa u dvo­strukoj ulozi apostola i sve~enika. U okvjru starog saveza te su dvije dumostj prvi izvr~avalj Mojsjje ј Aron. Obrednj vid djelovanja, po­vezan s Aronovom sluzbom, ostavljen је ро strani sve do 5. poglav­lja, tako da Ьi se pamja mogla usmjeriti na dva Воiја predstavnika.

Pisac је vrlo svjestan da se nalazi na osjetljivom podru~ju zbog zna~aja ј ~asti koje su ljdovi iskazjvali starom Botjem pred­stavniku. Zbog toga on preuzima dobro poznate izraze ј izricaje i umjetnickom ih vje~tinom i sposobno~~u produhovljuje. Svi su li­dovi na temelju Starog zavjeta Ьili upoznatj s izrazom Ьrасо sveta. Svi Abrahamovi potomcj Ьili su brata, а lzlazak 19,6 govori о njj­ma kao о "svetom narodu". Medutim , izraz se sada upotreЫjava ta­ko da daje naslutiti kako su i pisac i citatelji sudionicj duhovnog is­kustva u Kristu, cime su postali Boijim sinovima. 1 premda rijec svet i dalje zadrtava svoje izvomo znacenje odvojenosti, ona sada ipak poprima vi~ eticЮ smisao, jer se svetost mofe posti~j jedino odvajanjem od grijeha. Tvrdnja lzraelaca da su Вoiji izabrani narod Ыlа је izgradena na ~injenici da su kroz Mojsija Ыli primili bozanski poziv. BozansЮ poziv sada pak dolazi kroz onoga koji је neuspore­divo uzvi~niji od Mojsija. Za razliku od prethodnog poziva , koji је pozivao na zemaljsku i privremenu b:Utinu, ovo је poziv na duhov­no i vjecno kraljevstvo.

ёаk ni nazivi Aposto/ i Ve/iki svecenik nisu predstavljali ni­kakvu te~o~u . jer је Mojsije Ыо priznat kao Bofji izaslanik ljudi­ma, а Aron covjekov izaslanik Вogu . ОЬа su naziva prenesena na Si­na, koji је i Mojs~e ј Aron novog saveza.

Hebrejskim kr~anima nalate se da promotre Krista lsusa koji је, prema piscu poslanjce, Apostol i Ve/iki weeenik nale vjere (tj. vjere koju ispovijedamo ). Trebali su se usredotociti na tu cinjenicu sve dok ne shvate njezjno potpuno duhovno znacenje, ili, kako primje~uje Ј.Н. Moulton, sve dok ne "ovladaju tajnom". Nekj su сј.

68

1 ~-

1

l 1

1

HEBREJIМA 3,2 tatelji ocito previdjeli puni smisao toga vjeroispovijedanja, ali to ne iznenaduje, jer је ono povlaeilo za soboom posljedice koje su fidov­skom nacinu razmisljanja bile revolucionarne.

lspovijedanje Krista kao Bozjeg poslanika povlacilo је za so­bom priћva~anje poruke, ili Evanaelja, koju је on donio od Boga i koja је nadomjestavala zakon. Na isti је nacin ispovjjedanje onoga koji nije prjpadao Levijevu plemenu kao Velikog svecenika pred­stavljalo odbacjvanje levitskog svecenistva.

2. Prije nego sto se upusti u dokazivanje Sinovljeve nadredenos­ti, pisac raspravlja о vjernosti, nuinoj osobini pravog predstavnika. Dobro је poznato iz Brojeva 12,7 da је Bog, postavivsi Mojsija nad ёitavom svojom kucom (tj. nad lzraelovom djecom), kasnije istoga proglasio vjernim i dosljednim izvrsjteljem toga zadatka. Isusovo uzvisenje na BoZje prijestolje i njegovo ovjenёavanje slavom ј ёзSсu (2,9) pokazuje da је Bog priznavao i njegovu vjernost pri izvr5ava­nju dvostruke uloge apostola ј svecenika, na koju gaje Ыо postavio. UoЫcajeno znacenje rije~ipostavljen (poiesanti) jest "stvoren". Na temelju toga tvrdj se da to rijec zna~j u ovom odjeljku, ра zbog to­ga Krist nije mogao Ьiti "pravj Bog pravog Boga'', cak i ako је "stvoren" pravo znaёenje; iz toga numo ne slijedi da је predutje­lovljenskj Krist Ьiо oЬi~no stvorenje, jer se rijec mote odnositi na njegovo utjelovljenje. Naime izjavljuje da Ьi "stvoren" u apsolut­nom smislu · sasvim neovisno о pitanju pravovjerja • unjo u razvoj rnisli sasvim povr~nu misao. Kontekst zahtijeva znacenje postavljen, pitanje pravovjernostj ga name~e. а potvrduje ga 1. Samuelova 12,6 (usp. takoder Мk 3,14 ј Djela 2,36).

3. Кristovu nadredenost Mojsiju ilustrira rasprava о odnosu sva­koga od njih prema ku~i. kao i prema njihovu polozaju u kuci. S obzirom na оЬоје, onaj (tj. Krist) dostojan је ve~e slave od Mojsija. Krist је u odnosu na ku~u Graditelj. Ni§ta ovdje ne nagovje~tava da је Mojsije "ku~a", nitj treba pretpostaviti postojanje dviju odvoje­nih ku~a. kao ~to su fidovska i kr~anska crkva. U ovom odjeljku "kuca" odgovara ёitavom Bofjem narodu, bilo da је pod starim ili pod novim savezom. Kristje Graditelj, dokje Mojsjje, premdaje za­uzimao vrlo vafart polozaj, Ыо samo dio ili ~lan kuce. Oёito је da se dijelu ku~e ne iskazuje ista ёast kao ~itavoj kuci, nitj kuca za-

69

НЕВRЕЈIМА 3,4 slutuje istu ~ast kao i Graditelj kuce. 1 stoga, buduci da је Кrist

Graditelj kuce, а Mojsije samo jedan njezin dio, Bog је smatrao da Krist zaslufuje vecu slavu od Mojsija.

4. U drugom stihu govori se о kuci kao о Во~ој kuei, а u ~s­tom kao о Kristovoj kuci. U trecem stihu је Graditelj kuce Krist, dok је u ovom stihu Bog Gradjtelj svega. То se dobro poklapa s p~­~evim stilom razmШjanja ј pisanja. On ne pravi o~tre razlike izme­du Кrista ј Boga. U 1,2 о Bogu se govori kao о tvorcu, а о Sinu kao о stvarala~kom Posredniku svemjra. lpak, jstj prijedlog dia, kojj se s genitivom upotreЬljava za israfavanje Кristova posredovanja pri ci­nu stvaranja, u 2,10 se upotreЫjava s jstim padezom za izraiavanje O~eve posredni~ke uloge. Nadalje, u 1,10 о Sinu se govori kao о Tvorcu kojije polotio teme1j zemljj.

S. Mojsije zauzirna u kucj po1ota:j vjernoga sluge. Rije~ therapon (sluga), upotrijebђena umjesto uoЫ~a:jenih oikotes (kucni s1uga) ј doulos (rob), isti~e Ыiskost odnosa izmedu Boga i Mojsija te njegov ~govoran polotaj и svoj kuci njegovoj, tj. u Во~ој kuei. Iako је dt~nom zakonodavcu iskazana velika ~ast, ј premda је vjerno izvr­~avao povjerenu mu dumost, unato~ tome on је Ыо s/uga, ј kao ta­kav nije zauvijek oЬjtavao u kucj. Njegovo је dje1o bilo pro1azno jer је ~injenica da је svjedo~jo о stvarima koje su se trebale oЫstini: ti kroz јо~ veceg Aposto1a o~jtovala njegovu privremenost. Moffatt sasvim opravdano kaie: "Po1otaj kojj је Mojsije zauzirnao nadras­tao је samog sebe ј upucivao na buduci ј izvrsniju objavu".

6. Slijedj kona~an. zaklju~ni dokaz о Kristovoj nadredenosti. On је Sin nad ku6om njegovom, р а zato ј zaslutuje slavu vecu nego ~to је zaslutuje sluga. Iako su i Кrist ј Mojsije Ыli vjerni, polofaj $ј. na zaslufuje vecu s1avu nego po1otaj sluge, jer sa sobom nosi i mno­go vecu odgovomost. Navodenje rije~j Krist , koja se korist.ila kao sluZЬeru nazjv, а ne kao irne, nagovje§tava daje Sin, Gradjtelj kuce, pravi Mesija. Priznavanje Kri~ta kao Botjeg predstavnika ј svega ~to to za sobom povla~i donosi b1agoslove neizmjerno vece od onih ko­jj se mogu doЬiti kroz Mojsija. Ра ipak, motemo ih sasvirn posjedo­vati, ka!e na! pisac, jedino ako salJuvamo nШ sigurno kr~cansko pouzdanje ј onu radosnu duhovnu nadu koja treba Ьitj vodi~em

70

krscaninova tivota. НЬ"ВRЕЛМА З, 7-9

··cvrsto do krajn" је najvjerojatnije umetak iz 14. stiha (izrf. саја nema u prijevodu Duda-Fucak • prim. prev .). U prvom redu pridje'' zenskog roda ne slaze se s imcnicom radovanje, koja је sred: нјеg roda i, prema ZuntztJ, "sintakti~ka nemogucnost". Osim toga izri~aj је izostavljen u Vatikanskom kodeksu, papjrusu Cheste; 13eatty i drugim drevnim mjerodavnim dokшnentima.

Ь) Druga opomena (3,7-19)

Mojsjje је bio vjt-ran, ali se svi oni koji su s njim napustili Egi­pat n.isu drzali пjegova primjera nШ vjerovali njegovom svjedocanst­vu. Nevjera је bila prete~a njihovu unШenju. Krist, koji је пeizmjer­n? uz1vi~eпij~ od Mojsija, takoder је bio vjeran, ali se mnogi njegovi s\Jedbc,JJCJ rusu drzali njegova primjera, te su llslijed ravnodu~nosti i ncvjer~ bili u opшnosti da izgube istinske duhov~e blagoslove. NJi· ma је upucena svecana ј ozbiljna opomena d:t Ьi se o~jtovalo kako nc~jera vodi k neposlн~nosti, nevjera ј 11eposlu~nost k otpaJaлju te da Је нешнitnа posljedjca guЬitak Bo1jeg pocinka.

7-9. Nakon zato mnogi tumacj smatraju daje ostatak sedmog sti­llз umetntJta zavisna rci:enica, а da glavn;~ reccnjca glasi: "Zato ... ne budite srca tvrda ... " Uputnije se drzati AV , kojj glasi, obuћvaca­jucj zavisnom recenicom ostatak sedmog s~iha i cjtav odjeljak 8-11: "Zato ... pazite, braco, da не Ьi ... " Na,·nd iz P~alma 95,7-11 uveden је kao ii'.tavne rijeci Svetoga Duha, cimc se nago,·jestava bozansko autorstvc psalma. IJpotreba sadШпjeg vremena glagola veli, da bi se roka7.alo kako Svetj Duћ jos uvijek govori, snaino podvlacj znace­пje rijc~i ј opasnost od neposluha. Na hebrejskom је Danas а/..о glas ти ёujete uoblcajen nacin izrazavanja telje, ј nю;te se, prema to­me, prevesti kao: · ·о, kad Ьiste sалю culi njegov glas"; medutim. RSV sa "kad 1nu cujete glas" tocnije odrazava namjeravano znace~ nje, jer su, kao ~to primjecuje Westcott, "u starim vremenima Jjudi otpadali dok jm је Botji glas јо~ odzvanjao u u~ima". Svim ~jtatelji· ma _poslanice upucuje se opomena da se "danas" sjete kako Bog go­von ро nekome vecem od proroka, vecem od andela vecem od Mojsija; zbog toga zahtjjeva izricitu poslusnost. Na zv'uk njegova glasa srce se treba odazvati, а ne otvrdnutj. Ovaj је nalog mogao bitj

71

НЕВRЕЈIМА. З,Ј О

upu~en u vrijeme kad su ih drugi glasovj pozjvalj na pru:lanje pod~­ke br~j u obrani zemlje ј hrama. "Srce" је u Svetom pjsmu cesto jstoznacnica za um, shva~eno kao sredj~te opskrЬijeno razborom ј osje~ajno~~u. Вођа objava u njegovu Sinu ј milost koja stojj iza nje trebali Ьi u covjekovu umu ј srcu izazvatj snaian poriv na odaziv; u· natoc tome, srce ponekad cuje glas, ali um ne prihva~a objavu nitj se srce odazjva. Budu~j da је odbacivanje Boije milosti covjekov o­sobni cin, on dovodj do okoijelosti srca. Vrjjeme upotrijeЬ!jeno u gr_ckom izvorniku moglo Ьi upu~jvatj na jedini cjn otvrdnjavanja, ali to nutno ne zna~i i konatno odbacivaлje Bozjeg glasa i milosti. Bog moze govoriti svaki dan, ј svakj dan mote Ьitj odbljen, ali mo­ie Ьiti ј prihva~en. lpak, stalno odbacivanje glasa ј odbljanje milosti moie proizvestj naviku odupjranja, koju onda nije moguce prekinu­ti, te Boija osuda, koja na koncu proizlazj iz toga, pada na otvrdnu-lo srce. ·

U izvorniku su ј Pobuna ј /sku!enje osobna imena. U LXX ona su prijevodj hebrejskih rijecj Meriba ј Masa. Та dva primjera otvrdnjavanja srca preuzeta su iz povgesti onih kojj su pod Mojsjje­vim vodstvom napustili Egipat. Kako jedan nalazjmo na pocetku lutanja (lzl17,1-7), а drugi na koncu (Brojevi 14,1-13), moie se za­kljucjtj da је otvrdnjavanje srca Ьiо proces kojj је trajao cetrdeset godina.

Neki suvremenj tumaci iznijeli su shva~anje da se pisac poslu­iio predajom izvedenom iz 45. psalma, prema kojem ~е "dani Mesi­jini" trajati cetrdeset godina. lpak је rnnogo vjerojatnije da је pisac uocio tipsku podudarnost izmedu stava onih Zjdova kojj su cetrde­set godina gledali Вођа djela u pustinjj, te stava onih Zidova kojj su gotovo jednako vremensko razdoЬlje gledalj Boija djela kroz Кrista ј prvu crkvu. Pisac је mozda Ьiо ј pod utjecajem rijecj n~eg Gospodina iz Luke 21,20.21. Cinjenjca da on u 8,13 sporninje ka­ko stari sustav samo ~to nije nestao pokazuje kako је uvittao skorj nadolazak osude. Na tu izjavu moida gaje navelo predskazanje na­~eg Gospodina da се hram i Jeruzalem Ьitj uni~teni.

10. Rjjecj zato nema u psalmu, а ovdje је upotrijeЬljena zbog ob­jamjavanja odnosnih veza. Zbog neprestane nevjere ј odbacjvanja njegove dobrote ј njegovih djela, Bogu dodija nara!taj onaj. AV је uЬlaiio hebrejski izvornik, koji kaie da se Bog "raspalio" na ovaj

72

t

r

НЕВRЕЛМА З,ЈЈ nar~taj. Slijedi dvostruka optuiba. Prvo, u svom su se moralnom iivotu naviklj neprestano zastranjjvati, prijestup im је uvijek Ьiо u srcu. Drugo, пе proniёu moje putove, ~to RV bolje izraiava rijeci· ma "ali nisu poznali mojih putova". Recenica nije nastavak pret­lюdne, nego tvrdnja о daljnjoj cinjenicj kako onj sa svoje strane, premda је to Boga raialostilo, nisu spoznali Bozjih putova, ~to Ьi ih bilo spasilo od konacne Boije odluke о njihovu iskljucenju iz po­cinka.

11. Zato se zak/eh и svome gnjevu odraiava ie'tinu ј dubinu Boijeg nezadovoljstva. Kasnjje nas u poslanicj pisac podsjeca na to kako је "stra~no upasti u ruke Boga iivoga" (10,3 1). Odlucna se tvrdnja Nikad nece uci и тој pocinak! prvotno odnosila na poci­nak kojj је Ьiо povezan s posjedovanjem obe~ane zemlje. (Vjdj do­punsku bilje~ku о "Pocinku" na 80. str.).

12. Rijecj pazite ... da ne Ы daju naslutiti duboku zabrinutost ј tjeskobu da cjtateljj ne uskrate rijecima upozorenja duinu painju; one su prijevod izricaja Ыереtе те, kojj se ponovno pojav1juje u 12,25, gdje је popra~en konjunktjvom, kao ~to је uoЬicajeno. Ovdje је, mei!utim, izricaj popr~en indikativom futura, koji, pre­ma Ј.Н . Moultonu, ро svoj priljci daje upozorenju stanovitu nepo­srednost opasnostj, Pazjte! Moida се se naci netko zla nevjernog srca". Njje vaino је li zlo srce posljedjca nevjere, kao ~to smatraju neki tumacj, ili је nevjera posljedjca zlog srca, kako drie drugi, рј. sac је svako vracanje iidovstvu sagledavao kao cin nevjere prema Kristu ј nevjere prema Bogu. On potjce svoje cjtatelje da se odluce ј~ј do kraja, jer su oni ocito zastali pred prihvacanjem istin.ske kr~­~anske vjere. Zjdovska vjera svakako је bila Boiji dar, ali nakon ~to је posluiila svrsi kojoj је bila namijenjena nuino је da uzmakne i napravj mjesta kr~~anstvu. Odvratiti se od potonjeg znacilo је na­pustiti Krista, а napustiti Кrista znacilo је odbaciti Boga i njegovu objavu u Kristu. Takvo odbacjvanje kr~canstva znacilo је da ~е se odbacjtelj morati suociti sa fivim Bogom, Но ne znaci ''istimki Bog", nego "iivi, mocru Bog", а to podrazurnijeva izvjesnost od­mazde zbog nevjerstva, jer Bog ne moze dopustiti da omalovaiava­nje njegove oЬjavljene volje protte nekainjeno.

73

НЕВRЕЛМА 3,1 З

13. Premda heautous doslovno zna~j "sebe" , bodrite jedni druge jspravanje prijevod u ovom odjeljku (kao i u Мk 10,26), jer se misli · na me<1usobnu ovisnost ~itave kr~canske zajednjce. Bodritj је rjje~ iz koje је izveden nazjv Paraklet, tj. Utjesitelj , ра zato bodrenje u sebl mora sadrtavatj i element utjehe koji се snaZiti ј ohrabrivatj vjernika svakog dала, tako da uzmogne stajatj ~vrsto i pouzdaлo kad zapadne u nevolju. Calvin је rekao : "Ako nат se vjera tu ј ta­mo ne bude dizala, lezat се bespomocno na zemlji; ne bude li se grj. jala, ledit се se; ne bude li bodrena, slaЬit се". Za pojedinca ono Danas ne mou premaSiti razdoЬ!je njegova osobnog zivota, koji је vrlo kratak; ipak, izraz је u ovom odjeljku upotrijeЬljen tako da na­govjestava krizni trenutak, vrijeme koje samo ~to nije nastupilo kad se to "Danas" viSe neee moci primijeniti. То је mogucnost takvog kriznog vremena koja navodi pisca na zaklinjanje svojih citatelja da bodre jedni druge dan za danom.

Izri~aj tko od vas ~ini opasnost osobnom , govoreci о pojedin­cima koji Ьi mogli otvrdnuti zavedeni grijehom. Ovdje је grjjeh go­tovo poosoЬljen, kao ~to је i u Rimljanima 7. Оп zavodi greSпika,

pretjerujuci pri opjsivanju zadovoljstva koje se mou ostvarjtj grije­hom, zatim mu zamracuje um prema duhovnoj istini, а ј prema iz. vjesnosti Bozje osvete. Moguce је da је grijeh vec zaveo neke od ~i­tatelja pruzajuci im romanblnu sliku proslosti i stvarajuci u njjma privrzenost prema takvoj proslostj, zasljepljujuci ih prema opasnos­tima koje poslanica tako jasno jstice.

14.15. Buducj da је u izvorniku upotrijebljen perfekt, uvodnu re~enicu i jest najbolje prevesti kao sudionici smo Kristovi postali Oni nisu od pocetka bili Kristovi sudionici, nego pisac pretpostavlja da su, isto kao i on, vjerom usvojili tu povlasticu i Ьlagodat. Uspo­redi 4 ,2 , gdje se upozorava na nuznost vjere. Spominjanje ovakvog iskustva Krista smjesta је popraceno ogranicenjem ako ono prvo (pouzdanje) imanje stalnim cuvamo. Nije dovoljno poceti Zivjetj krscanskim Zivotom, mora postojati nastavak u tome i dovrSetak. Svaki dan је vafan. Zbog toga se rijeci 45. psalma upravo i ponav­ljaju u 15. stihu. Grcka rije~ koja је ovdje prevedena kao "pouzda­nje" hupostasis, razlikuje se od rijeci prevedene kao "pouzdanje" u 6. stihu. Ona podrazumijeva "osjecaj sigurnosti", koji proizlazi iz

74

•

HEBREJIМA 3,16 spoznaje da је Bozja objava u lsusu Кristu istinita.

16. Jer је spojna rijec koja povezuje posljednja tri stiha ovog po­glavlja i sve prethodne stihove. AV prevodj grcku rijec tines kao ne­odredenu "neki", ali RV i RSV s pravom је uzimaju u zna~enju u­pitnog koji. U prilog tome govori polozaj rije~i. а i bolje se slafe s dvjema upitnim zamjenicama koje slijede. Tako se u stihovima 16-18 postavljaju tri pitanja i daju tri odgovora u oЬ!iku pitanja. Koji su bili ti ~to su se, cuv~i glas, pobunili? Nisu li to bili svi oni koji su izaШ iz Egipta? Nisu li to Ьili oni koji su culi poruku, isku­sili Bozje otkupljenje i vjdjeli njegova djela, а ipak nisu uzvjerovalj? То је Ьiо njihov grijeh buntovnistva; on se nastavljao ~itavim raz­doЬljem od cetrdeset godina ј navukao na njih BoZju osudu cak dok su se jos nalazili na putu u obecanu zemlju.

17 .18. Postavlja se pjtanje jesu li Mojsije i Aron, koji su umrli u pustinji, potpali pod tu osudu. Premda su оЬа covjeka moZda sa­grijesila kao pojedinci, nisu bili nevjemici, а bilo је • bez sumnje ј drugiћ slicnih njima. Qnj su se vrlo razlikovali od mnostva nevjerni­ka koji su se javno odupirali Bogu, bunili se protiv njega cetrdeset godina i o~itovali tvrdoglavost nevjere, koja im је priskrbila BoZji gnjev i kletvu.

19. Ј vidimo, kaze pisac izvodecj neizbjezaл zakljucak iz ~injeni­ca koje nalazimo u Brojevima 14, а na koje је Ьiо skretao painju, da пе mogofe uci zbog nevjere. Bozjaje milost otvorila put u poci­nak. BoZja је нamjera Ьila da neki udu , а ipak, jedino BoZja sila daje vjerniku snagu da ostvari taj naum. Medutim , ta sila ne moze djelovati u zlu srcu punom nevjere. Takvo је srce bilo u Izraelaca; takvo је bilo i u Nazaretu , gdje n3S Gospodin njje mogao ucinitj nijedno silno djelo. Vec upucene opomene nagovjestavaju da је u nekih ~itatelja bilo znakova zla srca. А kako se isto zlo srce moze naci u mnogih ljudi i danas, opomene vrijede i danas.

с) Evande1je pocinka(4,1-13)

1. lzraelci kojj njsu vjerovali i koji su izginuli nisu dokinuli obe­canje kako се neki ucj u Bozji pocinak, niti se obecanje ispunilo

75

НЕВRЕЈЈМА 4,2 kad su njihova djeca u~la u obecanu zemlju. Po~inak u kojem su oni uZivali Ьiо је tek tipska slika Boijeg po_~inka, раје, prema to­me, Ьiо nepotpun. Воiје obecanje da се neki uci u njegov po~inak јо~ uvijek vrijedi, ali је, u s\jetlu onoga ~to se dogodilo onima koji su iz.Uli iz Egipta, blateljima upucen poticaj na strah. Тај poticaj sadrzi u sebl nagovje~taj naputka kako Ьi svaki ~itatelj trebao ispi­tati sebe da ne Ьi јо~ uvijek ustrajao na putu koji ne vodi tom po­~inku. AV prevodi dokeo kao "~initi se", ~to moze zna~itijediлo da је rije~ о tako vawoj stvari da i najmanji nago\je~taj proma5aja predstavlja ne~to ~ega se treba bojati. RSV prevodi rije~ kao utvrdi­ti, ~to dalje bolji smisao, jer је svijest о iz\jesnosti osude veci razlog za strah od bilo kojeg nago\je~taja prom.Uaja. ММ prevodi hustere­kenai (AV "ле stici") kao zakasniti, "doci kasno". Neki su tumaci izloilli postavku kako pisac poku~ava utje~iti оле koji su o~ajavali jer nisu mogli postjcj spasenje zato ~to su dоЉ prekasno. Meautjm , u pasivu gr~ka rije~ ponekad ima zna~enje "ле uspjetj uslijed vlasti­te krivice", kao u Rimljanima 3,23, ј cini se daje to pravo zлa~e­nje rije~j ла ovom mjestu, jako se ne mo1.e odbacjti misao da се ne­ki, kada stanu pred Boije prijestolje da im se sudi, shvatiti da su za­kasnili, da su zauvijek prokockali priliku za ulazak u Boiji po~inak.

2. ёitatelji su bili sudjonicj toga velikog nebeskog obecanja jsto kao i nebeskog poziva,jer su se mile rije~j poruke spasenja (ili "po­cinka") propovjjedale njima isto kao ј njihovim o~evima u pustinji. Medutim, poruka koju su lzraelci culi od Mojsjja nije bila shvacena kao Boija poruka, nitj su im Boija djela koja su је potkrepljivala objavila Boije putove, jer poruka nije nаШа ла \jeru u onih kojima је bila propovijedana. Dva razlj~ita oblikajedne gr~ke rije~j. sunke­kerasmenos ј sunkekerasmenous, dovela su do dvaju tumacenja ko­ja nalazimo u AV i RV. Ako је prvo tocno, onda odjeljak zna~i da poruka koju su Izraelci ~uli nije nаШа ла takav odaziv vjere u slu~a­teljima koji Ьi mogao Radosnu vijest uciлiti djelotvornom i ucinko­vitom. S druge strane , ako RV prenosi tocan oblik rijecj, onda odjeljak moze znacjtj jedino da im rijec koju su ~uli nije koristila, jer nisu bili vjerom ujedinjenj s onima koji su (istinskj) ~uli, naime Mojsjjem, Jo~uom i Kalebom, koji su ле samo culi nego ј uz\jerova­li. AV је jednostavniji od RV, а uvodenje vjernog ostatka, kao ~to primjeeuje Moffatt, ~ini se da nije u skladu s ostalim dijelom odjelj-

76

1

t-

HEBREJIМA 4,3.4 ka.

3.4. Za razliku od onih koji su zbog ne\jere bili iskljuceni iz Boz­jeg pocinka, tu su i oni koji su uz\jerovali u poruku §to ju је Krist donio, te zbog toga ulaze u taj pocinak, ili "su sigurni da ее ucj u njega". "Ako li uau u тој pociлak" (AV -prim. prev.) doslovanje prijevod s gr~kog, ~to је jednostavno idiomatsko izrafavanje snaz­nog nijekanja, ра Ьi re~enicu jednostavno trebalo prevestj kao Ni· kad nece uii, kao u З ,11. Primjer istog idiomatskog na~iлa izrafa­vanja nalazimo u Marku 8,12. Ako Bogjo~ uvijek upozorava ~jtate­lje na to da se Ьоје kako Ьi, zbog лevjere, mogli prom.Uiti ulazak u njegov po~inak, оШо је da mogucnost postizavanja pocinka nije pro~la i nestala, nego stojj i dalje. Ona postojj ј о~ od dovdenja Boz­jeg djela stvaranja, i Bog је pocinuo od svih svojih djela. Boijj ро~ј. nak ле moze ipak ozna~avati potpunu neaktivnost, jer se upravlja­nje svernirom i djelo covjekova spasavanja moraju nastaviti (usp. lv 5,17).

Neodredenost izraza iz 4. stiha ле nalazimo nigdje drugdje u Novom zavjetu, ali је ~esta kod Filona i rabina. Ono negdje odnosi se najvjerojatnije ла Postanak 2,2, premda ni lzlazak 20,11 ni З 1,17 nisu isklju~eni.

5.6. Buduci da је Boija Rijec neopoziva, obecanje pocinka jos је uvijek ла snazi (vidi 1. stih). Zbog neposlu§nosti, oni koji su izaШ iz Egipta u lzlasku i primili obecanje po~inka nisu u§li u njega. lsti­na је da је naredni nara§taj u~ao u Kanaan, ali ~injenica da је poci­nak ponovno Ьiо ponuden u psalmu, cak i onda kad su lzraelci vec posjedovali zemlju, dokazuje kako "po~inak" ne moze jednostavno oznacavati zemaljsko naselje zaposjednuto i osigurano pod Jo§uom. Medutim, buduci da se Boiji naum uvodenja nekih u svoj po~inak nije ispunio, pocinak јо~ uvijek ostaje otvoren u razdoЬlju kr~can­stva.

7.8. Sveti Duh је Ьiо taj koji је odredio dan tijekom kojeg ljudi mogu uci u taj po~inak. Sveti Duh је Ьiо taj koji је govorjo u Davi­du, tj. u Davidovoj osoЬi, kao ~to је to cinio kroz proroke i Sina ( 1,1 .2). Neki tumaci smatraju da taj izricaj znaci isto ~to i "izreka Кnjige psalama izrecena u Davjdovo ime". Mozda је to tocno,

77

НЕВRЕЈIМА 4,9 mec1utim LXX ipak pripisuje ovaj psalam Davidu , i premda је mo1da rije~ о kasnijem dodatku, onje ipak vrlo star. U svakom slu­~aju, kao ito isti~e Nairne, naglasak nije stavljen na predaju koja potje~e od nekog ~ovjeka, nego na Svetog Duha koji је progovorio о Davidu da Ьi pokazao kako potinak ј о~ uvijek stoji otvoren i du­go nakon !to је na neposlu!ne u pиstinji pala BoZja osиda.

Veliki osvaja~ Kanaana, Јо!иа (Isus је zapravo samo grtki ob­lik imena Јо!иа) dao је izraelskoj djeci stanovit potinak (Јо!иа 21,44; 22,4), ali to nije bilo ispиnjenje BoZjeg obeeanja.

9. Promjena rije~i katapausis, koja se и сђеlој posJanici upotreb­ljavala za "po~inak", rђe~ju sahbatismos, "subotnji potinak'', vrlo је zna~ajna. U Ьiblijskom grtkom rijet nalazimo samo ovdje, i po­stoji mogu~nost da ju је srocio pisac osobno. Rijec је о odjeku Po­stanka 2,2. Rendall iznosi mi!ljenje kako иpotreba rijeti и duhov­nom smislи, bez ikakve primjedbe ili obja§njenja, kao da ирuсије na slaЬljenje svetkovanja tidovskog Sabata medи hebrejSkim kr!ca­nima. Мојsђе i zakon nisu иspjeli narodи prutiti potinak. Isto Ы se и velikoj mjeri moglo reci za Jo!uu i оЬесаnи zemljи. Starije savez dosegao svoj kraj, i sklopljen је novi savez. Novi narod Bofji, koji је to postao ро novom savezu, zauzeo је mjesto starog naroda BoZjeg. То su bili vjernici koji su иlazili и Botji sиbotnji potinak.

10. Nek.i stariji i suvremeni tumaci smatrajи da se njegov odnosi

na Isиsa Кrista. lako је sasvim tocno da је Krist zavr~io sa svojim djelom stvaranja i svojim djelom otkupljenja, ipak је slabo vjerojat­no da se ovdje misli na Кrista, i to iz slijedecih razloga: 1) Cini se da tvrdnja ima sveopce znacenje, koje se dobro vidi iz prijevoda RSV; on ispravno prevodi "jer tko god иdе и ВoZji po~inak". 2) U kontekstu se Krist nigdje ne spominje, ра иvodenje njegove osobe na ovom mjestu ne Ы bilo samo neoЬicno nego se ne Ы uklapalo и glavnи pB~evu zamisao, osim ako nije zelio postici to da citatelji shvate kako је Krist и!ао и pocinak te da се zbog toga svi oni koji su u Kristu Ыti uvedeni и po~inak; to је moguce, ali nije vjerojat­no. Ovaj stih rasvjetljиje "sиbotnji pocinak" iz pro!log stiha, ali do иlaska mo:te doci pri obracenjи ili pri smrti, jer u оЬа slиtaja slijedi "po~inak"' Kontekst daje naslиtiti da se misli na konatni potinak . Pisac је sada spomenиo tri od ЫagosJova povezanih sa spasenjem:

78

НЕВRЕЛМА 4,11

obnavljanje ~ovjekove vlasti koju је izguЫo padom (2,8.9); izbav­ljenje ne samo od straha od smrti nego i od moei smrti, !to su pos­ljedice pada (2, 14.15); obnavljanje onog potinka !to ga је covjek izguЫo padom (3,74-13). Mozda ima ne!to istine и prigovoru·иpи­

cenom prijevodи RSV, koji ka:te da u sadasnje vrijeme ima malo pokazatelja obnove tih trijи covjekovih Ыagoslova; medиtim, vjer­nik o~ima vjere promatra Covjeka kao pobjednika nad smrcu po­sredstvom svog uskrsnиca, kao okrunjenog Kralja svemira posred­stvom svog иzvi!enja i kao onoga tko otpociva od svog stvaralackog i otkиpiteljskog djela sjedeci zdesna Bogu. Za ~ovjeka bez vjere mo­te se jedino reei: "Sto oko ne vidje, i uho ne си, i u srce ~ovjecje ne иdе, to pripravi Bog onima koji ga lјиЬе". A1i Bog to ро svom Dиhи objavi covjeku vjere (vidi 1. Kor 2,9.10).

11. Pisac potice svoje citatelje da revnujи , Ш иstrajno teze uci u taj pocinak, da nitko пе padne u istu nevjeru i neposlu!nost kao oni и pиstinjj, te tako, kao ј oni, postanu primjerom nevjere i nepo­sJиsnosti drugima.

12. Rani crkveni oci оЫсnо su Rijeё Bofju razиmijevali kao osobnu Rijec . Vjerojatno su bili pod utjecajem lvana 1,1.14, gdje se logos odnosi na Isusa Krista, za koga se kaze da је Bog ocitovan и tijelu, te Otkrivenja 19,13, gdje stoji " Ime ти; Rijet BoZja". Do takva је povezivanja "rijeci" s Kristom do!lo uslijed poistovjeciva· пја Bozje rijeci s Bo:tjom djelatnoscu, а Bog је djelovao и Кristu. Unatoc tome, и na!em tekstu Bog ne izgovara osobnи Rijec iz lvana 1, nego rijet, tj. u6enje ili poruku svetih spisa, koja donosi иpozorenje da se nevjernici mogu iskljutiti iz njegovoga potinka, te obecanje vjernicima da се oni sigurno исi. Ne srnije se ipak pretpo­staviti daje BoZja Rijet puko zapisano i mrtvo slovo. Naprotiv, ono је fivo i djelotvorno, jer је to Rije~ :tivog Boga koji provodi u djelo svoja иpozorenja ирисеnа neposlu!nima i svoja obecanja vjernima. Ona prodire u najveee dubine i najskrivenije dijelove tovjekovog Zivota, te ra!tlanjuje njegov nШ :tivotinjsk.i :tivot, zajedno s pripa­dajucim 1eljama, i sklonostima od njegova uzvi§enijeg zivota, zajedno s pripadajucim te:tnjama k duhovnom saobracanju s Bo­gom, isto kao sto dvosjekli mat rasijeca zglohove ј rrюfdinu

tvarnog tijela. Ona se ne obazire na vanjske pojavnosti, nego vje~to

79

НБВRЕЛМА 4,13 prosuc1uje nakane i misli srca. Robertson upozorava na slitnost s "kirurgom kojj nosi jarko ј silno svjetlo ~to prodire u svaku rasjeldi­nu, te o§tar nof za uldanjanje gnoja otkrivenog svjetlom". Brojna su miiOjenja u vezi s tovjekovim srcem, ali su nesavr~ena uslijed manjkavosti spoznaje. Otuda proizlazi kako tovjek mora poznavati Bofju Rijet da Ьi potpuno poznavao ljudsko srce.

13. Iznenada dolazi do prijelaza s prodome sile Bofje Rijetj na sveznanje Bofje, pred tjjim је otima sve golo i razgoljeno (RSV "o­goljeno"). Prernda se tjni da је znacenje rijeci trachelizo u ovom stihu priljcno jasno, usporedba iz koje proizlazi sasvim је nejasna. Od mnogobrojnih rniЩenja dva su vrijedna pafnje. Prvo povezuje rijet s rvackim zahvatom za vrat (grtki trachelos) protivnika, ~to nagovje!tava prepu!tenost tovjeka na milost i nemilost drugome. Drugo је mjiOjenje povezuje sa frtvom namijenjenom prino~enju , stegnutom za vrat da Ьi pokazala grlo. Prvo izaziva predodfbu gre~­nika kojj poku!ava sakriti lice prilikom razoblicavanja njegove kriv­nje pred Bogom. Ne mofemo se sakritj od Воgа, ј onaj komu пат је dati ra~un i1i "kome trebamo polofiti racun" znacj da Ьismo tre­bali vjerovati njegovoj Rijeci, slu§ati njegov glas ј tefitj za njegovom silom u svom fivotu, tako da se ne posramimo kad budemo stajalj pred Sucem, vee da budemo progl~ni vrijednima - ро srcu vjere . da uc1emo u njegov potinak.

Dopunska biljeika: ''Po~inak" (4,1-13)

Rijec "pocinak" sadrfi razljcite njjanse znacenja: 1) Postanak 2,2 govori о po~inku od stvaranja (kojj se ovdje

spominje u 4,3.4) kad se Bog odmarao "od svih djela svojih". lz lvana 5,17- "Otac moj sve do sada (cak ј sada) radi, рај ја radim" - jasno proizlazj da taj potinak ne znaci neaktjvnost. Bog se odma­rao od stvaralackog rada, alj nastavlja podrfavatj stvaranje svojom dj~l.atnom mocj ј upravnom vla~u. Osim toga, Otac ј Sin sura<luju prilikom rada na covjekovu otkupljenju ј obnavljanju svega. Poti­nak od stvaranja је neka vrst otkupjteljskog potinka. On podsjeca kr§Canina na djelo koje је Krist dovr§io i u§ao u taj potinak, kao i na to da се on dijeliti Bofji pocinak kad njegovo vlastito djelo na zemlji bude dovr§eno.

80

1

1

1

НЕВRБЈIМА 4,13 2) Ponovljeni zakon 1,34-36; 12,9 i Jo~ua 23,1 govore о ka­

naanskom pocinku, na koji se osvrce 45. psalam, ~to ga nШ pisac navodi u 3,7-11. Vrlo је te~o. s obzirom na 4,8 i 11, vjerovati da је psalmist mislio jskJjutivo na kanaanski potinak. Meёluti.m , ako је jmao na umu uzvj§eniji i duhovni potinak, on se ni slutajno ne mo­i.e tjcati nebeskog potinka,jer Ьi to u tom slucaju znaCilo da su svi koji su umrli u pustinji iskljuteni iz neba. Tim isldjucenjem bili Ьi obuhvacenj ј Mojsije i Aron. Unatot tome, zgoda s preobra1enjem pokazuje da se Mojsjje pojavjo u slavj (Luka 9 ,28-36). Kanaanski pocinak је neka vrst posvetnog pocinka, ~to се reci pocinka kojj dolazi od predanja uma, volje i srca Bozjoj sili i utjecaju koji cine vjernika sposobnim da n~dvlada grjjeh. Jo~ua је djecj lzraela pruzio pocinak od njihovih neprijatelja, alj lzraelcj iz pustinje - zbog nevje­re - nisu nik.ad usli u taj pocinak. Oni nikada, ni u jednom trenut­ku, nisu imali istinsko ј trajno zajednШvo s Bogom.

З) Subotnji pocinak spominje se u 4,9 ј u lzlasku 20,8-11 . U оЬа se odjeljka usporet!uje s nebeskim pocinkom (usp. Otk 14,13)­"neka otpocinu od svojih trudova! Jer prate ih djela njihova! "Dru­gi su, poput Calvina, povezalj 4,9 sa subotnjjm danom, koji је dan odmora i radostj. Cini se jpak da se stiћ tice prije svega sadШnjosti, а ne buducnostj, vjemikova pocinka ovdje, а nebo da је samo nje­govo dovrsenje ј vrћunac. Stoga је uputnjje povezati stih s duhov­nim pocinkom du§e u zajednjstvu s Bogom, koje se obistinilo jas­nim ј presudni.m osobnim susretom s lsusom Kristom (usp. Mt 11,28).

IV. MILOSТIVI 1 UZVISENI VELIКI SVECENIK (4,14-5,10)

Milostivj ј uzvi§eni Veliki svecenik vec је Ьiо spomenut u 2,17. О njegovoj је vjernosti pjsac vec Ьiо raspravljao u З, 16. Sada se dotjce njegove milosrdnosti ј suosjecuj11ostt (4,14-16) i rasprav­lja о opceni tjm zahtjevima za svecenitku slufbu ( S ,14), kao i о to­me kako Krjst jspunjava te zahtjeve (S ,S-10).

а) NШ milosrdni ј suosjetajni Vel.iki sveeenik (4,14-16)

14. Nagla5ena izrafajnost izjave imamo ... velikoga 1 'e/ikvg svece-

81

НЕВRЕЈIМА 4,15 nika nagovje~tava kako su neki Zidovi tvrdili da u kclcanstvu nema sveceni~kog reda kao ~to је Ьiо Aronov. Pisac ne tvrdi samo kako takav Veliki svecenik stvarno postoji nego upotreЬijava rije~ ve/iki i obznanjuje kako је rije~ о osoЬi velika ugleda i moei, ра, prema tome, i vecoj od Arona. Slutba koju obavlja takoder natkriljuje aro­novsku slutbu, jer је ne vr§i u svetinji ~atora, nego u prisutnosti sa­mog Boga - jer /sus prodrije kroz nebesa. Zidovska predaja toga raz­doЬlja govorila је о sedam neba, ali Pavao u 2. Korincanima 12,2 spominje samo tri. Unato~ tome, 4,10 odnosi se na "sva nebesa" (RSV). Ovdje se ne misH ni na ~to drugo osim da је Krist Ьiо uzvi­~n. kao ~to је vet bilo spomenuto u 1 ,З i 2,9 , iz nifeg svijeta (zem­lje) kroz srednji svijet (nebesa) u vШ svijet (mjesto Botje prisutnos­ti). Na sli~an је na~in veliki sveeenik na dan pomirenja prolazio iz dvori~ta ~tora kroz svetinju u svetinju nad svetinjama. Povezivanje ljudske i botanske naravi, izreceno rije~ima/sus, Sin Bo!ji, trebalo је potaknuti ~itatelje na to da se cvrsto dr!e svog vjeroispovijeda­nja. Ljudska lsusova narav davala је jamstvo suosjecanja , а bozan­ska pouzdanje u snagu. Те su osoЬine bile nuwe kao pod.r~ka oni­ma koji su se nат u opa.snosti da poreknu svoju izjavu о prihvaca­nju, i to ne samo Кrista kao Velikog svecenika nego sveukupne kr~­canske vjere.

lS. S/abosti se ovdje ne odnose nuwo na grijeh, niti Ьi ih trebalo ograniciti na patnje; one obuhvacaju sveukupnu krhkost ljudske na­ravi. U Novom zavjetu rijec sunpathein, suosjecati, nalazimo jedino ovdje i u 10,34 (usp. 1. Pt 3,8). А.Т . Robertson iznosj mШjenje da је to naknadno srocen slozeni glagol kasnijeg pridjeva sunpathos, koji је opet izveden iz sunpascho (trpjeti sa). Sluzeci se prekrasnim izrazima, А V usvaja ovo posljednje zna~enje , negovje~tavajucj kako nШ veliki Veliki svecenik ne samo ~to suosjeca s onima koji trpe ono ~to је on trpio nego ј trpi kada njegova djeca trpe. Та Ьi se mi­sao prirodnije izrazila rije~ju sunpacho. Unatoc tome, rije~j "Savle, Savle zШto me progonB?" (Djela 9,4), а ј Augustinova primjedba da је to "Ьiо vapaj poglavara u ime njegovih podloinika kojj se јо~ uvijek nalaze na zemljj", sadrte ne~to od zna~enja nШeg teksta ka­ko је preveden u А V.

Uzev~i na sebe ljudsku narav, Krist је postao podlozan svim njezinim ograni~enjima ј te~ocama. Postoj j, jpak, iznimka: nije

82

НЕВRЕЈ/МА 4,16 posjedovao jskustvene spoznaje grijeha. Umetanjem rijecj "ipak" u ovaj stih А V pridaje rijecima "bez grijeha" slijedece znacenje: premda је nas Gospodin Ьiо iskusavan svim iskusenjima s kojjma se covjek mora suocjti, ipak nije podlegao ni jednom od njih . Kusnje u nшogim slucajevjma nastaju uslijed izravne gresne veze s nekim ranijim grijehom Ш kao njegova posljedica. Krist, mada nacinjen prema oЬ!icju gresna tjjela, nije posjedovao gresno tijelo. Cak је s tim u vezi Krist mogao izjaviti: " Knez ovoga svjjeta do\azi i nema nista u meni" ( lv \4,30, iLrav:.tn prijevod s engleskog izvornika · prim. prev.). Iz toga se dokazuje kako su se kusnje Ш jsku5enja koja је nзS Gospodin trebao podnijeti razlikovale od o nih koje su pove­zane s nekim prethodnim grijehom Ш su u gresnoj ovisnosti о nje­nш. МаЈо tko се zanijekati da u tom shvacanju ima istine, a1i је ono izlozeno opasnosti pogresnog shvacanja kako lsus nije mogao sagri­jesiti а to Ьi unistilo cjelokupno znacenje kusnje u Kristovu zivotu.

16. Buduci da se rijec pristupati cesto upotreЬ\java i u LXX i u ovoj poslanici za gresnikovo pristupanje Bogu radj stovanja , sasvim је opravdaлo drzati kako se gresпik uvijek treba priЬlizavati Bogu kao stovatelj. Tako Ьi upotreba sadasлjeg vremena dala naslutitj da се pravi trenutak nastupatj cesto; zbog toga vjernik mora redovito pristupati Prijestolju milosti - to njegovo pristupanje trebalo Ьi po­statj dnevno duhovno jskustvo. Uzevsi u obzjr da је kriv, te da ne­ma nikakvih vlastjtih zasluga, osnovna се nш potreba Ьitj potreba za miloscu; medutim, uslijed slabosti tijela, cak. i nakon primanja milosti, nета nade u pobjedt! nad grijehom. i zato treba milosrde. Клохоv prjjevod "izvojevati to milosrde" nije Ьа~ najsretniji, jer Ьi mogao navestj na pomisao о nagradi za ljudsku zasluznost, sto Ьi bilo upravo suprotno onome ~to је pisac imao na umu. Covjek mo­ra pristupatj smjelo (RSV "s pouzdanjem") Prijestolju milosti, ~to ne znaci "Кristu" , kao ~to neki tumacj obja~njavaju, niti ne ozлa­cuje pomiriliSte smje~teno na kovcegu (lzl 25,21) nad kojjm se ос ј. tovala sekina, ili objava slave. Radj se jednostavno о Botjem prije­stolju na kojem sjedi razapeti, uskrsli ј prosl.avljenj Spasjtelj. Nazva­no је "prijestoljem milosrёla", za razliku od "prijesto\ja osude", ko­je odrazava zastra~ujucu Bozju velicanstvenost; kr~canin mu treba pristupati redovjto ј odvazno.

83

НЕВRЕЈIМА 5,1

Ь) Osobine istinskog sve~nika (S,l-4)

Dva uvjeta za stupanje u sveceni~ku sluibu , spoтenuta kao teтeljni, jesu suosjecajnost ljudske naravi (1-3) ј boiansko poslaлje (4).

1. U nastavku se ukratko spominju trj znatajke povezane sa ii­dovskim svecenatvoт . Prvo, svecenjk тоrа Ьitj od ljudj uzet (RSV "izтedu ljudi odaЬran ~to је bolje"). Drugo, izaЬraл је zato da se za ljude postavlja рrета Bogu, tj. posreduje u njihovu odnosu рrе­та Bogu. Trece, da izvr~ ovu zadacu, treba prinosjtj darove ј zrtve za grijehe. Darovi u оvот odjeljku oznatuju najvjerojatnjje "prino­se neiive prirode", а !rtve, se ро svoj priljci, odnosi na prino~enje irtava tivotinjskog porijekla - naime, zaklaлe iivotinje. Unatot tо­те, u Staroт zavjetu ne stojj uvijek ovakva podjela (usp. Post 4,3.5; 4,4; Lev 1,2.3.10), ali ondje gdje se оЬје rijetj upotreЬlja· vaju jedna uz drugu, tini se daje jpak tako.

2.3. Osim toga, veliki svecenik тоrа bltj onaj kojj тоiе suosjeca­tj (RV "koji se тоiе Ьlago odnositi prema"). Grtka rijet koja је o­vako prevedena, metriopatћein, ftlozofskj је izraz kojj izrafava osje­caj uтjerenosti, izтedu bezvoljnosti Ш "pomaлjkanja osjecaja", ј neprirnjerena uzbudenja. U velikog sve6enika ne Ы smjelo тaлjkati osjecaja prema onima kojj su zapali u zaЬludu i grijeh, niti Ы se ne­prirnjereno trebao uzbudivatj, jer Ы u tom slutaju mogao propusti­tj da s dotitnima postupj Ьlago . Osjecaj uтjerenosti trebao Ы pri­rodno proizlaziti iz spoznaje о vlastitim gre~im slaЬostima, jer su velikj svecenjci i sarnj zaogmutj slabo§cu, kao ј ostali ljudi, opasani su gre~nim slaЬostima kao lалсет. Zbog toga, §to se jasno vidj iz obreda na Dал poтjrenja, veliki sve6enik treba uotene i prepozna· te krivice prinijetj kao okajnicu najprije za sebe, а tek је onda тоiе prinijeti za druge. Stoga је numo da izbjegava neprilitnu strogost, jer је ј on pod istoт osudoт; no kao Boiji predstavnik, ne sтјје bl­ti ni previ§e popustljjv, jer Bog nikada ne prelazj ~utke preko grjje· ha kao da ga nета.

4. Nakon ovoga slijedi peta znatajka svecenitke sluzbe. Ve11ki

84

HEBREJIМA 5,5.6 svecenik ne postavlja sam sebe na taj polozaj, nego ga Bog poziva ј postavlja na njega. То upucuje na Bozjj uzor svecenjtke sluibe, jer nат povjjest pruia brojne primjere osoba koje su stekle pravo na taj polozaj siloт i1i prijevaroт. Као §to Westcott opravdaлo istite, "glasovjtost pokvarenosti velikog sveceнstva tog vreтena nije тog­la а da ne podvute vainost ј razloinost ovih rijetj poslanice Hebre· jima".

с) Valjanost Кristova sveeeni§tva (S,S-10)

NШт је Gospodinu bila dodjje~ena uloga velikog svecenika u skladu s upravo navedenim uvjetima. Utjelovljenje ga је obdarilo, ljudskoт naravi а iskustvo ku§nje suosjecaлjem. Bog gaje postavio u tu sluibu (5,6), ј on је uspje~no obavljao zadatke svoje svecenic­ke sluzbe (7-10).

5.6. lstinu da Krist ne proslavi sam sebe odrafavaju njegove vlastj. te rijeti: "Ako ја sam sebe slaviт , slava тоја nije ni§ta. lma koji те slavi: Otac тој" (Iv 8,54). Objasnjdbeni infmitjv " utinjen" (prema engleskoт izvomiku; u prijevodu Duda-Fucak stoji postav!i · prim. prev .) pokazuje kako se nije sam izborio za slavu velikosve­cenickog polozaja. Onaj kojj ga је na nj postavio udjjelio је Kristu nazjv, zadacu i dostojanstvo toga polozaja.

BoZji је glas objavio Kristu Ti si Sin тој, danas te rodih (vidi Ps 2,7). То је Ьiо isti glas koji је rekao: Zauvijek ti si sve6enik ро redu Melkisedekuvu (vidj Ps 110,4). Prva izjava iskazuje Кristovu primjerenost takvu poloiaju, dok potonji navod dokazuje daje blo imenovan neopozivoт Воiјот zakletvoт. Njje nuzno pretpostav­ljati da zauvijek cini sveceni§tvo isto tako vjetnim kao ~to је i si­novstvo. Та se izjava ne тоiе tuтacjtj odvojeno od neodgonetlji· vog porijekla grjjeha, jer је sveceni~ka uloga povezaлa s grijehoт. Kristova sveeenitka uloga nije тogla otpo~eti prije njegova utjelov· ljenja, jako је otito kako је izjava da on treba Ьiti sve6enik ... ро re­du Melkisedekovu stara isto koliko i Psalarn 104,4. Moffatt istite kako u najuzeт smislu nije postojala sukcesija melkisedekoVikih svecenika. lpak, u оvот odjeljku grcka rijec taxia moze zna~iti je­dino "sveceni~ka uloga" Ш "red". О Melkisedeku se op~irnije ras· pravlja u 7. poglavlju, ali drieci se svog uobl~ajenog stila, pisac uti-

85

НЕВRЕЈIМА 5,7 re put toj raspravi, spominjuci vec ovdje Melkjsedekovo ime.

?· . Premda је VeJi.kj svecenik njihova vjerojspovjjedanja u slavj, 1pak Је on и dane ЛЈоgа zemaljskog tivota, tj. tjjekom fivota prove­denog utjelovljen na zem1jj, pretrpjo osobne nevolje ј patnje, koje su mu prutile potrebno iskustvo, na temelju kojeg mofe bltj milo­srdan ј suosjecajan. Postojj li vecj dokaz patnji od jskustva u Getse­manskom vrtu , opjs kojeg slijedj, tako fivopisan, ozbiljan i potre­s~? Rij~~i sa si/nim vapajem i suzama upucuje na testinu tih pat-11.)1, mo/1tve na tarki krik o~ajna ~ovjeka, dok su proinje slika "promji ~ovjeka zapaJog u prekomjernu nevolju za z~tjtu Ш po­moc" (Westcott). (Vidi i dopunsku bilje~u na str. 2).

1 Ы us/iian zbog svoje predanosti mote zna~jtj da је na~ Gos­podin Ьiо zaslutan zbog svog dubokog postovanja prema Bogu. Pri­govor toj postavci temeljj se na tvrdnjj da Ьi pisac, da је to telio re­ci:. Ьi~ u~ot~jeЬio prijedlog dia s akuzativom. Medutim , ovdje upo­~nJeЬljent pПJedlog аро ima takoder uzro~no zna~enje - kako u kla-SI~no~tako i u ~elenisti~kom gr~kom. S druge strane, rije~i mogu z~~1t1 d~ se Knst pl~io svih zala kojima је Ьiо izloten i koja su na 11Jeg~ svalila str~u Botju osudu, te osjecaja da ga је Bog napustio; no. zusu ~а slomila. Iako Calvin pristaje uz potonje shvacanje, prvo se 1pak ~uli ispravnijim.

8.. Sedmi stih fivopisno oslikava Kristovo ~ovjestvo i ponitenje, al1 se sada, u rije~ima premda је Sin, podvla~i zna~ajka njegova si­novstva. Premda је Ьiо vje~ni Sin ј nije imao nikakve potrebe za poslusnoscu ili trpljenjem, iz onoga Ito prepati naviknu sluiati Na­viknu slu!ati ne zna~i da је ranije Ьiо nepokoran ј neposlusan , jer se tako nейо ne mote pomisljtj о Sinu. Griffith Thomas imao је pra­vo rekavSi: "Radi se о razlici izmedu nedufnosti i kreposti. Neduz­~ost. је neiskusan fivot, dok је krepost zivot iskusan i fivot koji је lZVOJevao pobjedu". 34 Sin је oduvjjek posjedovao poslusnost kao ~ogucnost, ali da Ьi posjedovao krepost poslusnosti, morao је Ьitj 1skusan. Юasi~ni piscj neprestano isti~u kako је trpljenje donosilo iskustvenu spoznaju, ali ne nuzno i poslusnost. Nas је Gospodin trpljenjem stekao iskustvenu spoznaju poslusnosti, jer su patnje ko­je је pretrpio bile u skladu s O~evom voljom.

86

НЕВRЕЈ/МА 5,9

9. U nastavku se nagl~ava lsusova primjerenost njegovu djelu, jer rije~ teleiotheis, prevedena kao postigav!i savrfenstvo, znaci "blo је u~injen zrelim" ili " potpunim". lsus је u prvom redu Ьiо .,potpun" zato sto је Ьiо ispunio sve nutne preduvjete za sveceni~­ku slutbu i polozaj. lmao је autorjtet i poziv od svog Оса; usvojio је ljudsku narav i suosjecajnost; podredio је u poslusnosti svoju vo­lju Bozjoj voJjj i na kritu је prinio savrsenu zrtvu. U drugom redu, Ьiо је "potpun" u smislu da је svojim uzvisenjem i sjedanjem zdes­na Bogu Ьiо ovjen~an slavom. Tako је Ьiо spreman postati zacetni­kom vjecnoga spasenja, jer је u ulozi velikog svecenika sam sebe prinio kao zrtvu okajnicu za nase grijehe ј time postao spasiteljem ljudi.

Pisac, medutim, pridodaje ogranicujucu re~enicu, naglaSзva­jucj da је Krist za~etnik vjecnog spasenja samo svima koji ga s/usa­ju, ne ostavljajucj time mjesta "sveopcem spasenju". PosluSпost nu?.no pretpostavlja objavu volje onoga koga se treba slusati. U vezj sa sirim zna~enjem njegove volje usp. 10,7 ј dalje. Ovdje se pj­sac osvrce na objavljcnu Bozju volju koja se tj~e ~ovjeka ј "poslus­nostj" ovoj voljj, аЈј se izricaj koji ga slusaju ne razlikuje bltno od izricaja "svj kojj povjerovasmo" iz 4 ,З.

10. Da Ьi Ьiо uzrokom ј posrednikom vje~nog spasenja, Krist је morao posjedovatj velikosveceni~ko dostojanstvo. Zbog toga ga је Bog, kad је Krist uzШo u visine, nazvao Ve/ikim svecenikom ро re­du Melkisedekovu. Тај је Botji proglas zna~io da је aronsko sve­cenistvo zastarjelo, jer Krist nije Ьiо svecenik zakona, nego obeca­nja. Bozja је prvotna volja о opsegu dodijeljenog oprostenja bila o­buhvatnija od zakonskog fidovstva, а krscanska је sveobuhvatnost cjelovit izraz prvotne rasporedbe, а ne neka kasnija odredba.

Dopunska bilje!ka о 7. stihu

Grcki prijedlog ek, preveden ovdje kao od, u izri~aju spasiti od smrti moze znaciti ј "iz". Ako prihvatimo "iz", izrjcaj Ьi zna~io dovestj ga sjgurno kroz smrt do novog fivota, sto se o~jto odnosj na Kristovo uskrsnuce. Prihvatjmo li "od", iz toga Ы proizaSlo da se lsus molio da bude po~teden smrti, bilo da se moHo u Getseman-

87

DOPtJNSКA ВILJESКA, НЕВRЕЛМА 5, 7 skom vrtu, kao ~to neki smatraju, Ш na krizu. Potonje tumatenje moramo odbaciti iz dva razloga: Кrist је doista iskusio smrt na kri­fu; i doblo је odgovor na molitvu koju је molio u Getsemanskom vrtu. Preostaju nат onda slijedece mogucnosti: је li se Krist molio da bude izbavljen "iz" smrti na krizu, ili se molio da bude sp~en "od" umiranja u vrtu?

Ako је molitva koju је Krist prikazao ... sa silnim vapajem ; sшama Ьila molitva da bude izbavljen "iz" smti, to se ne mote la­ko uskladiti s drugom molЬom , koju је takoi:ler izrekao u vrtu : "Ote, ako hote~ . otkloni ovu ta~u od mene" (Lk 22 ,42). U prvom redu, n~ је Gospodin znao da jedina tovjekova nada u spasenje leti u njegovoj smrti na kriiu. Bogje tako odredio. Bio је spreman uti­niti to i molio se, prema ovom tumatenju , da sigurno i sretno bude proveden kroz to iskustvo i doveden do uskrsnuca. lpak је neoblc­no ~to se onda gotovo u istom dahu moli da ga rnimoide "ova са­~а", ~to mote oznacavati jedino smrt. Istina је da је Ьiо spreman podlotiti se Otevoj volji, ali z~to Ьi se molio da ga mimoide ta~a smrti kad је kratko prije toga molio ne samo razlicitu molitvu nego је i odbacio pomisao na to da bude izbavljen od "ovog casa" (usp. l v 12,27)? "Cas" mote znaciti jedino veliki krizni trenutak njego­va fivota, i on kate da pred njim neee ustuknuti; а ipak, nedugo na­kon toga, naoko uzmice pred njim. Osim toga, Krist је u gomjoj so­Ьi neposredno prije nego ~to se zaputio u Getsemanski vrt govorio о sv~joj smrti i uskrsnueu i, prema onome ~to Ьiljeti Marko 14,28, dogovorio se s utenicima da ga tekaju u Galileji nakon uskrsnuca, а ipak ga, nakon nevjerojatno kratkog vremena, nalazimo da se moli, ukoliko је to tumatenje ispravno, ne samo za izbavljenje od "са~" smrti nego i da bude spa§en "iz" smrti.

u prilog drugom tumatenju govori cinjenica da је svakodnev­ni smisao spomenutog izritaja "spasiti od umiranja", tj. izbaviti od ~elesne smrti tako da јој se izmakne. U Mateju 26,38 n~ је Gospo­din rekao : "Du~a mi је nasmrt talosna ... ". То R.A. Кnох prevodi: "Du~a mi је spremna umrijeti sa zaloscu ... ". Vec smo vidjeli kako molitve i pro!nje oznacuju "zarki krik ocajnog covjeka" i "pro~nja covjeka, zapalog u prekomjernu nevolju, za za~titu ili pomoc". Da је Krist umro u vrtu, covjetanstvo ne Ьi mogla pogoditi veca nevo­lja. Odmah nakon ~to је Gospodin progovorio о ovakvom stanju svoje duse, on se molio da ga mimoii:le с~а "i Ьi usliSan". Luka Ьi-

88

НБВRЕЈЈМА 5,11 ljeti: "А ukaza mu se anc1eo s neba, koji ga ohrabri" (22,43). Groz­na agohija Spasitelja svijeta zauvijek се nam u ovom fivotu ostati tajnom, а isto vrijedi i za razlicite druge aspekte njegova trpljenja. Zbog toga si nitko ne mot e priustiti dogmaticnost u vezi s1umace­njem znatenja ovog vrlo teSkog izritaja.

V.DUHOVNINAPREDAK (5,11.0,20)

Pisac је trebao govoriti о mnogim temeljnim stvarima, ali one su bile samo za potpuno odrasle kr~cane. Na zalost, njegovi i!itatelji jos su bili nejacad (5,11-14). Unatoi! tome, on ih potice na napre­dovanje u mutevnosti (6,1-3), а zatim upucuje jedno od najozbiljni­jih upozorenja koje nalazimo u Novom zavjetu (6,4-8).

а) Duhovno malodobni§tvo (5,11-14)

11. Tema Kristova svecenistva blla је poprilitno teSka, ali sigurno ne toliko da se ne Ьi mogla objasniti, niti је nadilazila piSceve spo­sobnosti objamjavanja. Ipak, citatelji su zbog ravnodusnosti i urnne mlitavosti zapali u pomutnju i duhovnu ogranitenost. Postali su tvrdih u!iju, ~to је u etici Ьiо uoblcajen grcki izraz za umnu tro­most.

12. Navikavanje na duhovnu ravnodumost u odnosu na Bofje stvari ne samo da sprecava napredovanje nego izaziva i nazadova­nje. Um ne moze biti rniran i nepokretan dok se bavi Bofjim pro­glasima. Ako tamne stvari ne postanu svijetle, onda се svijetle stvari postati tamne. То је bila kob citatelja ove poslanice. Trebalo је da budu ucitelji, ali је njihovo nisko duhovno stanje odraiavalo manj­kavosti u prihvatanju potetnitkih potela kazivanja Boijih i potre­bu da ih netko ponovno pouci elementarnim istinama Bofje obja­ve. Grcka rijec logion, ovdje prevedena kao kazivanje, izvorno је oznacavala "kratku, satetu botansku izreku". Prilicno је ёesta u Starom zavjetu i kod Filona, koji је upotreЬljava u vezi s proro~tvi­ma i Deset zapovijedi. Luka se njome koristi u Djelima 7,38 za objavu koju је primio Mojsije, а Pavao u Rimljanima 3,2 za zakon dan na Sinaju, jos odrec1enije na obecanju koja је о Mesiji Bog dao

89

НEBREJIMA 5,1 З lidovima. Cini se da је izraz "kazivanje" u l. Petrovoj 4,11 (tamo "rijeti" - prim. prev .) upotrijeЫjen u §irem znatenju. Stoga se te§ko mote ustanoviti odnosi li se izritaj na tidovsku Ш kr§cansku objavu; ali podaci i kontekst kao da govore u korist tidovstva. Rideout kau: "lidovstvo је razdoЬlje nejatadi, а kr~canstvo је razdoЬlje mutevnosti".

13. 1 mJijelw i tvrda hrana jestvine su koje pribavlja Bog- prvo је namijenjeno djeci, а potonje zrelim kdcanima. lspada da su titate­lji dopustili da nekako budu dovedeni u polotaj duhovno neiskus­nih te ne zna;u nilta о nauku pravednosti. Dikldosune, pravednost, upotreЬljava se u Poslanici Rirnljanima i Poslanici Galacanima goto­vo jednoobrazno u odnosu na opravdanje, i moguce је da је to zna­tenje rijeti i ovdje. Motda је rijet ovdje ipak upotrijeЬljena u ~irem smislu i odnosi se na kr§cansku istinu opcenito , ili Evandelje. Cita­telji se niJu izdigli iznad temeђnih istina Evandelja, ра su zbog toga bili neilkusni и nauku ili doktrini kdcanske 'fjere. Ovaj stih slabo mot.e poslutiti kao podr!ka teoriji E.F. Scotta, prema kojoj је pisac prenosio kr§tanaku "gnosis" odaЬranoj skupini utenika da Ьi ih u­putio u duЬlje i ispravnije poimanje kвcanstva.

14. Oni koji su zreli dosegli su napredniji stupanj duhovnog shva­canja. Oni su zreli ili odrasli s obzirom na duboke tajne Воtје Rije­ti. Ovakvo stanje nije postignuto ravnodu!no§cu ili tromo~cu, jer u kr§canskom tivotu nета mjesta mentalnoj lijenosti. Stanje је po­stignuto redovitom primjenom duhovnih sposobnosti na Вotju Ri­jet i doktrine kвtanske vjere,jer nema lakog puta koji vodi duhov­noj zrelosti. Iz toga stanja oni zreli mogu rasudivati i dobro i zlo. Postave li se pred njim razlitita shvacanja, oni su kadri smjesta ra­zaznati dobre od zlih, ispravne od neispravnih. E.F. Scott u zak­ljutku kau: "Religija је ne~to razlitito od pukog upornog razmi~­ljanja о vatnim religioznim pitanjima, а ipak i dalje ostaje istina da su vjera i spoznaja neodjeljivi te da оЬоје jataju reagirajuci jedno na drugo. Mnogo te§te nego §to smo toga svjesni, uzrok neuspjeha religije kao moralne sile ne leti ni u temu drugome nego u intelek­tulanoj tromosti".

90

HEBREJIМA 6,1.2

Ь) Potreba napredovanja (6,1-3)

Cini se otitirn da su se titatelji povezali s nekirn ogrankom kвtanske crkve i na neki natin prihvatili kr§tansku vjeru, ali da ni­je do§lo do napretka. Udaljili su se od tidovstva, ali nisu dovoljno daleko zakoratili u kr~canstvo. Nisu otiW dalje od temeljnih istina pokajanja, vjere, kr~tenja (pranja), polaganja ruku, uskrsnuca mrt­vih i vjetnog suda. Те su doktrine bile isto toliko znatajne i u ti­dostvu, i vrlo је vjerojatno da su se titatelji malo razlikovali od os­talih Zidova. Pisac poble titatelje na koratanje naprijed, uvidajuci da se, dok su u takvu stanju, nalaze u opasnosti od nazadovanja. Dvanaesti stih V poglavlja mofda sugerira da Ьi titatelji trebali po­novno ispitati fidovske govore i usporediti ih s naёelirna kr§canstva. То Ьi im trebalo prufiti pravi lijek protiv intelektualne tromosti, а i pomoci irn na putu prema istinskom duhovnom shvacanju duЬljih istina nove objave u Kristu. Stoga Nairne motda irna pravo kad ka­te kako titatelji moraju ponovno nautiti fidovske elemente svoje vjere zato da zakljuёe sadrti ti ta nova vjera Ша bolje od onoga sto sadr:ii stara, Ш ne.

1.2. Slijedi poticaj na napustanje stanja duhovnog malodobnistva i kretanja naprijed prema dul1ovnoj zrelosti. Prvo, oni trcbaju "o­staviti za sobom" ili "napustiti" potetnicki nauk о Kristu. Doslo­van prijevod potonjeg izritaja, "ostavljajuci iza rijet о potetku Krista", usporeden s doslovnirn znatenjem 5,12, "zatetke potetka BoZjih besjeda", pokazuje da је smisao gotovo isti. Zele li doseci duhovnu zrelost, moraju raskinuti sa fidovstvom. Ako do toga ne doele, ne mofe se ostvariti nikakav napredak prema duЬljem i pot­punijem krscanskom fivotu. Drugo, oni se moraju uzdignuti, ili "krenuti", k savr!enom. Glavni predmet razmi~ljanja nije ovdje osobni trud, jer se radi о tome da kr§canin predaje svoj tivot u ruke Isusa Кrista kako Ьi mogao, zajedno s drugirna, Ьiti nosen prema savr§enstvu. (Usporedi 1,3, gdje se isti glagolupotreЬljava za Sina koji sve nosi naprijed prema zavr~tku).

Rijec "temeljni" (pocetnik) vrlo se testo upotreЬljavala u prenesenom smislu. Ovdje se odnosi na elementarne istine i pred­stavlja antitezu zrelosti. Pisac ne odobrava pomisao na ponovno ро-

91

НЕВRЕЈIМА 6,1.2 sta.vljanje temelja koji se sastoji od triju temeljnih parova elemeп­tamih istina. Prvi par, "pokajanje" (u prijevodu Duda-Fucak stoji obracenje) i vjera, titu se tovjekova odпosa prema Bogu , jer poka­janje u Novom zavjetu znati promjeпu stava, duhovnog i moralnog, prema Bogu , ustijed ~ega dolazi do kretanja od grijeha prema Bogu. Ovdje se опо od ~ega se treba udaljavati opisuje rije~ima mrtva dje­la, pod ~ime se vjerojatпo misli па oslanjanje na пedjelotvome levit­ske zrtve, iako, kao ~to pokazuje 9,14, izraz mote ozпa~avati "gre~· па djela" Ш "пeispravпe postupke". U potonjem se slutaju takva djela nazivaju mrtvim djelima jer donose smrt (usp. Rimljanima 6,23, "placa је grijeha smrt"), Ш zato ~to su to djela ljudi "smrtпih u postupcima i grijesima" (Ef 2,1). Samo pokajanje ne dostaje da ~ovjeka dovede u izravan odnos s Bogom; mora mu blti pridodana vjera и Bogu. Moulton ka.te: "Hebrejska doktrina о vjeri tvrsto se oslanjala na klju~ni prorotanski odjeljak (НаЬ 2,4), 'pravednik се tivjeti.po vjeri.' Kr!Canska doktrina vjere ~ini isto (usp. Rimljanima 17 i Galacanima з ,11 ).

Drugi par, krftenje i polaganje ruku, bavi se odnosom poje­dinca prema crkvi- bilo crkvi u Starom zavjetu, bilo u Novom. Kn­teпje је, bez obzira na to da li u tidovstvu ili u kdeanstvu, simobli­~an ~in ~i~enja ili odlaganja grijeha i primanja novog duhovnog ti­vota. Polaganje ruku је sirnboli~an ~in koji ozna~uje preno~пje da­ra kroz molitvu osobe koja polaZe ruke na drugu osobu. U Novom zavjetu ono simbolizira ulazak sile Svetog Duha u tivot osobe koja је, pokajav~i se i uzvjerovav~i. prigrlila kneanstvo. Odnosi li se izri­taj nau~avanje о krftenjima na kr~ansko kntenje ili ne, nije lako ustanoviti. Za potonje se uvijek koristi rijet knteпje u jednini, ali је ovdje upotrijeЬljena mnotina kr!tenja, а RSV prevodi taj izritaj kao "upute о pranjima". U Marku 7,8 i Hebrejima 9 ,1 О; jedinim mjestima gdje se ј о! javljaju krftenja, rije~ zna~i "pranje". U nekim starim rukopisima umetnuta је rije~ kr!tenja- u Kolo!anima 2,12, gdje Ы se odnosila na kncansko kr~tenje - ali је to ~itanje vjerojat­no slaЬije i manje vrijedпo. Oni koji tvrde da ovaj tekst govori о kr~canskom kr!tenju drte da је rijet navedeпa u rnnotini kako Ьi se razlikovala od Ivanova kr~tenja i zakonskih odredbl pranja. Prije ne­go !to Ьi ~ovjek kr!tenjem Ьiо . prihvaeen i priznat kr!caninom, pretpostavlja se da је primio pouke о zna~enju kr~tenja, а a.ko је Ьiо lidov, о razlici izmedu ovog kr~tenja i kr!teпja u okviru tidov-

92

НЕВRЕЈIМА 6,3 stva. lpak se tini da nije bilo tako s onima koji su bili kr~teni u prvim poglavljima Djela, premda su kasnije primili neke pouke о 1-vanovu kr~teпju i kr!canskom kr!tenju. Ukupna tetina podataka kao da preteze protiv kncanskog kr~tenja.

Treei par elemeпtarnih istina ti~e se buduceg tivota. 1 uskrs­nuce i vje~ni sud esl1atolo~ke su doktrine koje nalazimo u doktri­namom sustavu pravovjernog tidovstva (usp. Dan 7,9.10; 12,2; 2. Mak 7; Lk 20,37.38; Djela 23,8). Ovih ~est temeljnih postavki, koje su se izvorno nalazile u tidovstvu, kasnije su bile usvojene u kr~canskoj crkvi.

3. Neki smatraju kako pisac rije~ima to cemo pak u~initi motda jednostavno zeli reci ka.ko се nekom drugom prilikom, bude li mo­guce, ponovno пautavati ta temeljna natela, ali ih za sada mora os­taviti ро strani u korist nau~avanja duЬljih istina. lpak se ~ini goto­vo nerazurnnim pou~avati пajprije slotenije stvari, а zatim nadove­zati пе!tо osnovno. Uputпije је vjerovati ka.ko pisac nije voljan po­пovno polagati temelj, jer је bilo nutno da пastavi s duЬljim istina­ma kr5canske vjere, bez obzira na to ~to се ~itatelji u~initi. Tim svojim postupkom on se пajvjerojatnije паdао da се ~itatelje pre­vesti iz duhovпog malodobni!tva k duhovnoj zrelosti. Ipa.k је doda­na ogranitujuca reteпica ako Bog da, jer sva.ki plan mora Ьiti pod­redeп Вођој volji.

с. Treee upozorenje (6,4-8)

4. Као !to stoga iz 1. stiha povezuje 6,1.З sa 5,11-14, ta.ko zais· ta povezuje stihove 4-8 s prethodnim dvama odjeljcima. Mijenjanje zamjenice "mi" u oni nagovje!tava da te osobe nisu istovjetne s nje­govim ~itateljima, а izri~aj ра otpali (u engleskom izvorniku "ako otpadnu" - prim. prev.) sna.tno govori u prilog postavci da је rije~ о hipotezi. Oni koji su jednom prosvijet/jeni mora da su ono ~to su dozivjeli - dotivjeli u odredenom trenutku u pro!losti, jer se ovdje misli na iskustvo koje se zbilo ]ednom i zauvijek. Souter smatra da је rije~ о onima koji ~·su imali iskustvo Bozje milosti obracenjem". То Ьi moglo Ьiti znatenje, ali ga kontekst nutno ne zahtijeva. Neki od o~eva povezali su to prosvjetljenje s kntenjem i nazivali su kr!tenu osobu "prosvijetljenom", medutim, malo је dokaza- ako ih

93

НЕВRЕЈIМА 6,5 · uopce ima - da је takav nacin izra.Zavanja Ьiо u \J.t'otrebl u apostol­sko vrijeme. U Starom zavjetu rijec ponekad ima znacenje "podu­cen", ~to Ьi moglo Ьiti i ovdje. Spomenuti ljudi mozda su bili po­duceni u nacelima kr~canstva.

1 Calvin i Owen odbacuju misljenje da okusili dar nebeski znaci "dotivjeli" ili "iskusili"; ali u svjetlu Hebrejima 2,9 i uzima­juci u obzir Psalam 34,8-10 ("Ku~ajte i vidite kako dobar је Jah­ve"), sto је pisac vjerojatno imao na umu, cini se da su tako opisani ljudi imali stvarno iskustvo nebeskog dara. Тај se dar tumacio na razlicjte nacine: kao Sveti Duh, oprostenje grijeha, dar otkupljenja i dar milostj. Potvrdu za svaki od njih mozemo naci u drugim dije­lovima Svetog pisma, ali se cini bolje povezati izraz "dar" s Isusom Кristom, kojj је vШ no jednom ustvrdio kako је sisao s neba (usp. lv 3,13.31.32; 6,32.35). Okusili dar nebeski se, prema tome, mozda odnosi na one kojj su, kroz pokajanje ј vjeru doZivjel.i presudno du­hovno iskustvo lsusa Krista. Zidovski narod је, medutim, imao is­kustvo dara nebeskog koje se razlikovalo od upravo spomenutog duhovnog.isku~tva, а pisac nije imao na umu nШа od toga.

Dionici Duha Svetoga то1е se odnositjjedino na darove, po­stupke i djelovanje Svetoga Duha. Takvo djelovanje trece osobe Trojstva mo1e dovestj do novog rodenja, ali stvaralackj vid rada Svetoga Duha n.ije ovdje glavna misao. Duhovno iskustvo nebeskog dara moze Ьiti popraeeno iskustvima Svetog Duha koja udaraju svoj pecat na srca onih pojedinaca koji su iskusili dar milosti. S druge strane, moguce је da se ne rnisli ni na ~to vШ od onih iskustava da­rova, postupaka ј djelovanja Svetog Duha koja su iskusili svj Zidovi.

S. U cetvrtom stihu iza rijeci za "okusjti" dolazi genitiv, ali ovdje slije.di akuzatjv, kao u lvanu 2,9. Neki su pokusali izraziti tu razliku ј preveli izricaj kao "okusiti daje BoZja rjjec dobra", ali to se cinj nepotrebnim. Calvin porice da "okusiti" oznacuje stvarno sudjelovanje u Lijepoj rijeci Boijoj, а kalon, lijep ("dobar" u en­gleskom izvorniku - prim. prev.) suprotstavlja strogoci ј ostrini Mojsijeva zakona. Је li pisac isticao suprotnost dobrote BoZje rijecj i strogoce zakona, vrlo је dvojbeno i cjni se da rijeci jasno pokazu. ju da su te osobe shvatile vrijednost Bozje poruke.

Snage buducega svijeta oblcno se dovode u vezu s nadnarav­nim darovima povezanim s mesijanskim dobom, а zivo ocitovanim

94 ~ 1

1 1

НЕВRЕЛМА 6,6 na Pedesetnicu. Izricaj se, medutim, moZda tice buducnosti, naime tjelesnog uskrsnuca, ozblljnosti suda i Ьlagodati vjecnog zivota. U tom bi slucaju snage djelatne u vjernikovom ·zivotu bile prisutnost Svetoga Duha koji daje pobjedu nad grijehom, sigurnost spasenja i novi Ьlagoslovljeni zivot. S druge strane , rijeci se mozda jednostav­no odnose na Kristova cudesa kojima је zidovski narod bio svje­dokom. Osvrcuci se na ta cudesa. Alan Richardson kaze: "Buduci da su to Kristova djela, oni koji su prisustvovali njЉovu cinjenju vec su okusili dunameis (snage) vremena koje се doci" (НеЬ 6.5).35

6. Golemost krivnje onih koji otpadnu moze se sagledati jedino u svjetlu njihovih velikih duhovnih iskustava. Koristeci se izricajem "ako otpadnu", pisac ne ka.Ze da su cjtatelji · ili bilo tko drugi • ot­pali. Iznosi pretpostavku, kao sto se moze zakljucjti iz prijevoda RSV: "ako oni onda pocine otpad". Kad Ьi oni nakon svojih veli­kih iskustava bili kadrj potpuno i neopozjvo odbaciti BoZju milost koja se nalazi u slavnom Кristovom djelu, bili Ьi krivi za pocinjanje "neoprostivog grijeha" i ne Ьi ih bilo moguce opet obnovili па ob­racenje. Kontekst nigdje ne navodi na pomjsao da istinski kr~cani ј. kada pocinjaju grijeh protiv Svetog Duha, koji је Isus smatrao ne­oprostjvim, ј tajanstveni "grijeh na smrt" (usp. 1. Iv 5,16). Moffatt smatra da "rijecj iz Mudrosti 6;; ј 12,2 utiru put ovom znacenju u smislu svojevoljnog odricanja krscanskog Boga, koje је istoznacцo sa 'svojevoljno grijeSitj' iz 10,26." Unatoc tome, postoji znacajna razlika, jer pjsac Кnjige Mudrostj nenagovje~tavakako su oni sto su otpalj imali Ша sto nalikuje iskustvima oslikanim u Poslanici НеЬ-·

reji.Jna. U prvom odjeljku jma na umu zemaljske vladare kojj nisu U·

vijek bili znamenitj ро velikim duhovnim jskustvima. U drugome pokazuje da mu је svrha bila pouciti, а takav cilj је logicki vrlo da­leko od nemogucnostj pokajanja, spomenuto u P.oslanicj Hebreji­ma. U kiasjcnom grckom rije~ anastauroun ne znaci ponovno raza· pinjati, vec podjci na krit, tj. "razapeti". Upotreba dativa "seЬi" (u prijevodu Duda-Fucak stojj sami • prim. prev.) nagovje§tava da su spomenuti zbog Kristova razapinjanja, а k tome јо~ i da izla.Zu na­~eg velikog Gospodina pogrdama ј porugama svjjeta.

7 .8. Slijedi primjer iz prirode, kojem је cilj pokazati neprirodnost onih koji otpadaju ј razlomost BoZje osude - nemogucnost obnov-

95

DOPUNSКA ВILJESКA, НЕВRЕЛМА 6,4-8 ljena pokajanja. Imamo ovdje dvije vrste tla izlozene istim povolj­nim okolnim uvjetima. Jedno tlo reagira na te uvjete i donosi rod, ali drugo ne reagira i ostaje besplodno. Plodno tlo koje rada raslinje i prima Ыagoslov od Boga predstavlja pravog i zrelog kr~canina, cija plodnost iskazuje cast Ьlagoslovima kojima ga је Bog obasuo kao ~to pljusak natapa zemlju. Cini se da је pisac ovdje pod utjecajem Postanka 1 ,11.12 gdje Bog nareduje zemlji da proklija zelenilom -travom, te kad se to dogodi, izaziva Boije odobravanje. Besplodno tlo stavljeno na ku~nju pokazuje se nevrijednim onih Ьlagoslova ko­jima ga је Bog obasuo jer donosi trnje i dra~. Ono predstavlja one koji su primili sve Ьlagoslove i povlastice spomenute u stihovima 4-6 а ipak se pokazali nevrijednima. Ovdje је na pisca velik utjecaj izvriio Postanak 3,17-19 gdje zbog covjekovog pada zemlja, na ko­ju је sruceno prokletstvo , treba donositi trnje i korov. Kontekst ne podupire prijedlog da Ьi covjek trebao spaliti tlo kako Ьi ga ucinio boljim, niti ne podupire Krizostomovo shvacanje i shvacanje njemu srodna prema kojima је Ьlizu prokletstvu znak milosti. Citav siri odjeljak ukazuje na konacno unistenje i kako Moffatt ispravno ka­ze, "izraz eggus (Ьlizu) ne sadrfi ni natruhu Ьlagosti. Izraz se u 8,1 З upotreЬljava u odnosu na neumitnu zlu kob koja је samo pita­nje vremena".

Dopunska bilje§ka о 6,4-8

Ne moze se dovoljno istaknuti velicina teSkoce na koju se na­ilazi prilikom tumacenja jednog od najozbiljnijih Ьiblijskih upozo­renja. Ovaj dio Svetog pisma mora se tumaciti u svjetlu ostalih dije­lova Svetog pisma, i jedan dio ne smije protшjeciti drugome. Prom­jena zamjenice mi u oni, а zatim povratak na rm, iskljucuje pomi­sao da su citatelji otpali. Postoje barem tri tumacenja koja zasluzu­ju da im se posveti pal.nja.

1. Teorija spt1Seni-izguЬ/jeni, Ima onih koji tvrde da krscanin moz.e Ьiti spasen, а ipak kasnije izguЬljen uslijed namjernog otpada­nja. Ti tumaci objasnjavaju ove stihove na temelju spomenute pret­postavke. lako se postavka cini vrlo jednostavnom, ipak nije lisena stanovitih teSkoca. Prvo, BiЬliju pruza vrto slabu podrSku takvom stanovШu. Nema \ise od pet Ш sest Ьiblijskih ulomaka koji se stvar­no mogu navesti u njegovu korist, а k tome se svaki od tih ulomaka

96

HEBREJIМA 6,9 moze protumaciti drukcije, mozda i ispravnije. Takvi su ulomci Matej 24,13; Marko 3,29; Luka 9,62; Hebrejima 10,26; l.lvanova 5,16. Drugo, to se stanoviste sukoЬljuje s mnogo drugih odj~•jaka koji jasno naucavaju vjecnu sigumost onih koji su u Kristu (npr. Iv 5,24; 6,37; lv 10,28.30; Rim 8,1; НеЬ 8,12 itd). Trece, mogucnost otpadanja od milosti, na koju upucuje ovaj odjeljak, ukljucuje ne­mogucnost pokajanja, а to mora znaciti zauvijek.

2. Nekrscanska teorija. lma drugih koji drre da se u ovom od­jeljku uopce ne spominje novo rodenje ро BoZjem Svetom Duhu, niti ista upucuje na postojanje vjere u srcima doticnih ljudi. Spome­nuta iskustva ne dostaju za stvamu spasavalacku milost i mogu se uspo1~diti sa sjemenom koje је palo na stjenovito tlo, ili pak sa Zi· votom Jude Bkariota. Griffith Thomas odbacuje to stanoviste i о cetiri tvrdnje spomenute u 6,4-6 kal.e da "one jasno navode na zak­ljucak о postojanju zЬiljskog i presudnog duhovnog iskщ,tva. Cini se da se isti izricaji о prosvjetljenju ne mogu tumaciti jedino kao izricaji о svjetlu, а ne о Zivotu". S druge strane, Calvin, John Owen i mnogi drugi smatraju da te tvrdnje pokazuju kako је vdo moguce da covjek posjeduje i dozivljava vrlo mnogo onog krscanskog, а da doista ne bude novo stvorenje.

З.Нipotetskateorija. Drugi misle da se pisac bavi mogucnoscu, а ne cinjenicom, te da tako zeli ispraviti pogreSпa poimanja. Kad Ьi moglo doei do takva otpadanja, kal.e on, bilo Ьi nemoguce ponov­no obnoviti takve ljude na pokajanje, osim ako Ьi Кrist umro drugi put, Sto је nezamislivo. Westcott kэZe: "Rijec је о hipotetskoj tvrd· nji. Nista ne govori da su uvjeti kobnog otpada bili ispunjeni, а jos manje da su bili ispunjeni u slucaju bilo koga od ljudi kojima su ri· jeci upucene. Zapravo se pretpostavlja upravo suprotno (9. stih i dalje)." Manson izral.ava slicno miSljenje rijecima: "Cini se, onda, da је predskazana katastrofa ... Ьila hipotetska, а ne stvarna". Ima mnogo cinjenica koje govore u prilog ovoj teoriji, а malo protiv nje. Ona se ni u kojem slu~aju ne protivi drugirn svetopisamskim od· jeljcima, ni doktrini о postojanosti i cvrstini svetih u vjeri.

d) Utjeha i nada utemeljeni na Bofjem obecanju (6.9·20)

9. Nakon jednog od najozbiljnijih upozorenja danih u Svetom pismti, pisac, upotreЬljavajuci rijec ljuЬljeni, pokazuje kako nije

97

НЕВRЕЈIМА 6,10 namjeravao ostaviti svoje ~itatelje u ponoru otaja. Prvo, njegov se stav, mada nadahnut ljubavlju, oslanja na uvjerenje da је "u Kristu" pravda uvijek uЬlatena milo~u i milosri1em. Slufeci se knjifevnim oЬlikom mnofine, иvjereni smo, izratava svoje uvjerenje kako su ~itatelji iskreni i pravi kr~ani te da се od njih proizaci "bolje stva. ri", bez obzira na to ~to on misli о njihovoj sad~njoj kr~canskoj ra­zini. (U prijevodu Duda-Fucak stoji: da је s vama dobro . prim. prev.). Upotreba oЬlika mnofine, ta kreittona, "bolje stvari" , upu· Сије na plodonosan duhovni fivot, za razliku od fivota koje rai1a tmje i drat , te na buducnost vje~nog Ьla!enstva, za razliku od pro· kletstva i pakla.

10. Drugo, uvjerenje mu se oslanja na BoZju pravednost i na dob­ra djela koja su ~itatelji u~inili u proЉsti. Bofja milost i Ьlagodat proizveli su dobra djela, а ne dobra djela milosti i Ьlagodati . Zbog toga treba odbaciti svaku pomisao na zaslugu. Rije~ "rad" vjero­jatno је umetnuta u ovaj odjeljak u kasnijem rukopisu pod utjeca­jem 1. Solunjanima 1,3 i trebalo Ьi је izostaviti. (U prijevodu Du­da-Fucak doista је nema . prim. prev.). Ako ih ostavimo , one Ьi zna~ile da Bog neee zaboraviti njihovo djelo u slufenju i pomaganju svetirna, niti njihov "rad ljubavi" koji su iskazali njegovu irnenu, mofda otvorenirn ispovijedanjem kr~anske vjere. Izostavimo li ih, tada ljubav mora Ьiti na~elo koje је dovelo do nastanka dje/o ili vanjskog ~ina slutenja svetima. Zarka p~eeva tetnja navodi na zak. ljutak da irn djela milosri1a nisu bila tako va!na kao ~to su irn bila u pronosti, te da јо~ uvijek postoji potreba njihova napredovanja u tirn i u dubljirn istinama Evandelja.

11.12. U 5,11 је opasnost zaustavljanja njihova duhovnog rasta za. prijetila od njihove intelektualne mlitavosti; iz iste mlitavosti pro­iza!la је јо~ jedna opasnost • opasnost od nedostatka povjerenja u kncansku nadи. lzbavljenje od te opasnosti letalo је u odbacivanju duhovne nemarnosti, kad su postali nasljedovate/jima (Ш "opona­~ateljirna", ~to је bolje) velikih heroja vjere, tija se slavna djela i strpljivo podno!enje spominju u 11. poglavlju. Svi su oni postigli О· becanu Bofju ba~tinu; slitnom vjerom ј ustrajno~cu titatelji се ta· ko<1er ba§tiniti obecano.

98

1

t

HEBREJIМA 6,1 З

13. Otac vjemih, Abraham, izabran је kao sjajan primjer vjere ј ustrajnosti. Spomenuta zakletva zapjsana је u Postanku 22,16, gdje Abraham od Gospodina prima posljednje obecanje koje potvrduje sva ranija obecanja. Та se zakletva spominje u Luki 1,73, ali kontekst upucuje na ;:akljutak da је Zaharija vi~ mislio na posljednju ret.eni· cu Postanka 22,17, koja se Ые pobjede nad neprijateljirna lzraela. U na~m se odjeljku misli na Abrahamovu pobjedonosnu vjeru, njegovo povjerenje u Botje proglase ј njegovu ustrajnost sve dok nije doЬio ono sto mu је obecano. Bofjoj је rijeti pridodana njegova zakletva, zbog veee sigurnosti u njezinu izvjesnost i ispunjenje, iako Ьi Bofja rije~ trebala Ьitj dovoljna. U fidovskoj raspravi Berakot (32,1) navo­di se kako Mojsije ka!e Bogu : " Da si se Ьiо zakleo nebom i zemljom, Ьiо bih rekao da се, kao sto се nestatj nebo i zemlja, isto tako nestati i tvoja zakletva. Ali kako si prisegnuo svojirn velikirn irnenom, koje zivi i traje zauvijek, tako се i tvoja zakletva trajati u vijeke vjekova".

14. Konstrukcjja "Ьlagosiljajucj Ьlagoslovit cu te ... umnofit cu te" jest hebraizam i jednostavno znatj "obilato cu te Ьlagoslovitj i О· bilato te umnotiti" (Prijevod Duda-Fucak glasi: иistinи, blogosloviti, Ьlagoslovit си te i иmnof.iti, иmnof.it си te). Vaughan primjecuje da је Bogu Ьlagoslov i uobrocinstvo jedno te isto.

15. Abraham postiie оЬесапо moie se odnositi na davanje оЬе· сапј а , Ш na 1,1jegovo ispunjenje. U prilog prvome govori 11,39, gdje se kaie kako ljudj vjere stariћ vremena "ne zadoЬise obecano"; ali to se cice buduce i sveobuћvatnije nade od ovdje spomenute. U prilog potonjeg govori vracanje lzaka fivog ј zdravog, te roi1enje Jakova i Е· zava. U tim је dogaёlajjma obecanje bilo na putu jspunjenja, jako jos njje bilo jspunjeno. Unatoc tome, Abraham nije Ьiо kadar vjdjeti potpuno ispunjenje obecanja, kao ~to su ona koja su dana u Postan· ku 22,17.18, jer su ona sadrtavala dva razlicjta prorocanstva. Prvo jasno daje do znanja da се mu sjeme Ьiti umnogostruceno, а drugo da се svi narodj svijeta Ьitj Ьlagoslovljeni. Potonja izjava mogla se oЬistinjti jedjno Кristovim utjelovljenjem ј njegovim otkupjteljskirn djelom na kritu.

16. Opravdanje botanske zak1etve, а ј njezjno znacenje ј svrha,

99

НЕВRЕЈIМА 6,17 dani su u stihovima 16-18, а s prethodnim је povezano rije~u "jer". (Те rije~i nema u prijevodu Duda-Fu~ak · prim. prev.). Op~enito је prihva~eno da ljudi se doista kunu onim tko је veci, tj. " Bogom", kao prijevod izri~aja tou meizonos, najvjerojatnije treba Ьiti mu~og, а ne srednjeg, roda, kako neki smatraju. Kako se Bog ne mote zakli­njati nikim ve~im, njegova se zakletva temelji na vlastitom velikom i­menu . Ova zakletva, kao i ljudske zakletve, ima obavezuju~u snagu zakonskog jamstva, jer eis Ьebaiosin, kao potkrepa, sadrzi takvo zna~enje. Prema Deissmannu, u papirusima uvijek se upotreЬljava u tom stru~nom zna~enju. Zakletva је onda kraj svake raspre ili "protuslovljenja", jer o~ituje ozЬiljnost namjere i odlu~nost osobe koja stoji iza zakletve.

17. Bog se posluZio tim oЬicajem zaklinjanja, uoЬi~ajenim za ljudske odnose, tako presudnim i znacajлim za okoncavanje svih su­koba, da vjernicima ili baltinicima obecanja dokate nepromjenljivost svoga suverenog proglasa, i to uvjerljivije nego ~to Ьi to mogao ucini­tj pukim davanjem obe~anja. Calvin ogranicuje tu zakletvu na Zjdo­ve, аЈј protiv toga govori izricaj "da Ьismo ... тј ... imali" iz nared­nog stiha. 1 obe~anje ј zakletva duhovne su naravi, i оЬоје ima za svrhu dobroЬit svih vjemih Abrahamovih sinova, njegova duhovnog sjemena koje pripada svim vremenima. 1 RV ј RSV izjavljuju kako је Bog "zakletvom posredovao", tj. izmedu bozanskog лauma ј obe~a­nja, ј ljudske slaЬosti, Bogje umetnuo svoju zakletvu kao jamstvo da ~ se njegov naum ostvariti, а njegova obe~anja jspuniti ..

18-20. Вође obe~anje ј zakletva jesu dva nepromjenljiva cina, dvije neizmjenljjve duhovne stvamostj, dvije neopozive ~injenice, и koji­ma је nemoguce da Ы Bog prevario (ili lagao ). Nepromjenljivj је Bog vjeran, njegova је rije~ sjguma ј uvijek pouzdana, a1i kad је potvrde­na zakletvom, јо~ me zavreduje лШ povjerenje. U svemu tome naj­slaЬijj Ьј kn~anin trebao na~j snamo ohraЬrenje ј u~ehu.

Slijede dvije usporedbe, svrha kojih је ulijevanje dodatnog ohraЬrenja. Prva, koja se оЬiсло dovodi u vezu s Brojevima 35, tice se Ьijega stanovitih pribjegljca u gradove . uto~uta. Umjesto pribjeg­lica Кnох ima "lutalice", ali dotjcni ljudj zapravo stvamo bjete pred nekom zastra§uju~om osudom ili uzasnom nevoljom, kao ~to gre~nik bjefi od osude svojih grijeha prema sjgumom i pouzdanom u toЩtu .

100

НЕВRЕЛМА. 7,1 Isusu Кristu. Stoga se bolje uklapa u kontekst ako usporedbu tuma-ёimoda govori о momarima kojj pred olujom ili uraganom bjete u ne­ki zaklon ili luku (usp. Iz 4 ,6). Druga usporedba govorj о brodskom sjdru, koje se, baceno u more, zapinje za dno i pruza sigumost bro­du ј ljudima. Nada је kr~aninovo pouzdano i cvrsto sidro, koje је na§lo ёvrsto upornte u pretecj kojj је za nas u~ao iza zastora. Veliki sve~enik, postupaju~i prema Bozjoj zapovijedi, u~ao је iza zastora kao predstavnik ~ovjeka. Krist је sve to u~inio, а uёinio је ј mnogo vi~e. jer је on Ьiо na§ preteca, spona i zalog. On је za kr~anina spo­na izmedu vidJjjvog ј nevidljjvog, te siguran zalog da ~е jednoga dana vjernik takoder u~i u unutra§njost iza zastora ј Ьiti sudjonikom nje­gove vjecne slave.

VI. КRISTOVO SVECENISТVO, SLUZBA I ZRТVA (7,1-10,18)

Slijedj rasprava о Kristovoj nadredenosti prema trima obiljez. jima obrednog sustava . sve~ni~tvu. sluzЬi ј zrtvi. Njegovo је sve~e­ni~tvo uzvj~enjje od aronskog, jer је р о redu Mel.kisedekovu u skladu s bozanskom zakletvom koja nikada nije bila opozvana (7. poglavlje ). Sluzba mu је uzvВenija, jer је duhovne i vjecne prirode, а ne ze. maljska i privremena (7 -9. poglavlje ). Zrtva mu је takoder uzvi~nija, jer је rije~ о jednoj trtvi, а ne mnogima, prinesenoj jednom zauvijek, а ne prino~noj cesto (10,1-18).

а) Nadreilenost Кristova sve6eni§tva (7 ,1-28)

Melkisedekove osobine i obiljetja njegove nadmo~nosti nad Abrahamom iznesene su u stihovima 1-3. Slijedj razmatranje cetvero­struke nadredenosti Melkisedekova sve6enHtva aronskom (4-10). Pi­sac zatim s razglaЬanja о Melk.isedekovom sve~ni~tvu prelazj na Кris­tovo sve~eni§tvo i pokazuje u ёemu је njegovo sve~eлUtvo uzvВenije ј kako nadma§uje aronsko (11-28).

1) Obiljetja Melkisedekova sve~itva (7 ,1-3) Zidovi su tom Melkisedeku iskazivali visoku cast. Filon је о njemu govorio kao о prototjpu Logosa ili Rije~i, а ipak mu se ime. u Starom zavjetu javlja samo dva puta. Spominje se u Postanku 14,18-20 u vezj

101

НЕВRЕЈЈМА 7,3

s Abrahamovim uplitanjem u sukob na strani stanovnika podrutja na kojem је fivio Abrahamov necak Lot. Ponovno ga nalazjmo u Psalmu 10,4, koji pokazuje da је u psalmistovo vrijeme red Melkisedekovog svecerilitva Ьiо poznat. Nakratko se spominju dva znatajna Melkise· dekova naslova: kralj !alemski ј svecenik Boga Svevi!njega. Melkise­dekova dvostruka funkcija nije se mog)a uzimati u okviru f.idovstva, jer је u njemu kraljevska vlast bila odijeljena od sveeenitkog polota­ja.36 Та se dvostruka slutbajavlja u 60. psalmu, koji, p rema pi~tevu mi!ljenju, time ocrtava Кrista kao kralja-svecenika. Naslov Всg Sve­vi!nji, koji se javlja u Postanku 14, 18, nalazimo takot1er u Postanku 14,22, gdje se о Jahvi govori kao о Bogu Svevi!njemu, tj. "Bogu naj­uzvi!enijemu", а ne kao о "najvi~em od bogova". Tim su se Bo!jim naslovom sluilli i Fenitani, i otito је kako stovanje jednog jstintog Boga nije Ьilo ograni~eno na Abrahamov rod.

Vr~ci svoju sveeeni/5ku sluzbu, Melkisedek Ьlagosilja kao onaj koji ima pravo Ьlagosiljati, isto kao sto su Aron kao veliki svece­nik i svi sveeenici imali pravo "Ьlagosiljati (ljude) u ime Jahjvno" (Pnz 21 ,5). К tome је Abraham priznao Melkisedeka, poganina, pra­vim Jahvinim svecenikom i dao mu desetak od svega plijena. Pjsac ra­zumijeva taj ~in оса Zidovske rase potvrdom Melkisedekove nadre­c1enosti. Та dva naziva, kralj pravednosti i kralj !alemski, 15ine Melkj­sedeka odgovarajucim prototipom Меsђе nazvanim "Jahve, pravda na5a" (Jer 23,6; 33,16); а neposredna posljedka te pravde u njegovu kraljevstvujest rnir (Iz 9,5.6; 32,17).

3. Pjsac se, prihvacajuci aleksandrђsko na~elo · prema kojem u­pravo sutnja Svetog pisma ima svoje zna~enje · koristi odsutnoscu ј. kakva podatka о Melkisedekovim roditeljima, roc1enju i smrti u Knji­zi Postanka i odatle izvodi nezavisnost i izvanvremenitost njegova svecenШva. Bilo је vrlo lako ustanoviti o~eve i majke levitskog sve­eenstva, jer se njihovo rodoslovlje briZno 15uvalo. Iz Ezre 2,62 i Nehe­mije 7 ,63-б5 saznajemo kako је pravo vrsenja slutbe bilo uskraceno onima koji nisu mog)i bjelodano dokazati svoje porijeklo, i to sve dok se to pitanje ne Ьi rijesilo. Melkisedek ne pripada sveceni/5koj o­Ьitelji, sveeenistvo mu ne ovisi о nasljec1ivanju, niti је podlotan smrti оп, kojemu dani nemaju pocetka ni iivot kraja. Vrђeme po~etka sluzbovanja Levijevih sinova uvijek se moze ustanoviti, odatle ј zak­ljutak da su ta sluzbovanja, ako nisu zavr5ila u odrei1enom trenutku,

102

HEBREJIМA 7,4 svakako zavdila smrcu izvditelja. Melkisedek, buduci da nema zapisa о njegovoj smrti, ostaje svecenik zasvagda. Shvaeanje koje Melkisede­ku pripisuje tipolosku sli~nost s lsusom Кristom • kojj kao Bog nije imao majke, а kao tovjek. nije imao оса . moramo odbaciti kao pro­tivnu piS~evu sveukupnoj svrsi pisanja. Melkisedek sliti Botjemu Si­nu ро izvanvremenitostj svecenitke slutbe.

2) Nadreёlenost Melkisedekova sve6eni~va (7 ,4-10) Slijedi prikaz tetverostruke nadrec1enosti Melkisedekova sveeenistva. Prvo, Abraham mu је dao desetak, priznajuci time njegov svecenitki polo!aj, а istodobno i njegovu nadredenost na ljestvici vjerskog auto­riteta. Drugo, Melkisedek ga је Ыagoslovio, i vecj Ьlago5ilja manjega, jer је Melkisedek kao Botjj svecenik Ьiо od Boga postavljen ј ovlaS· ten djjeJitj takve Ьlagoslove. Trece, aronsko је sveeenistvo bilo pod zakonom privremeno, ali је Melkisedekovo bilo trajno ј vjetno ј tra­jalo је i prije uspostavljanja zakona. Posljednje, u Abrahamu је Levi · koji је primao desetak od Abrahamovih sinova • platio desetak Melki­sedeku.

4. Govomjtki zapovjedni ра promotrite nago*stava da bismo duhovnim otima trebali razmatrati one stvari koje su vidljivo oslika­ne u tom drevnom doga11aju, osoЬito Melkisedekovu velitinu i izvrs· nost. Ona se jasno otjtuje u tome sto је ~ak ј Abraham • velik.i patri­jarh, Во!_јј prijatelj, utemeljjtelj f.idovskog naroda i otac svih onih kojj vjeruju · njemu isplatio najbolji djo plijena.

5. Leviti su bili izravnl Abrahamovi potomcj, ј iz njihovih su re­dova potekli oni koji su primili sveto dostojanstvo sve~enitke slutЬe, tj. oni koji su bili iz Aronova doma. U tu је sluzbu ukljutena zakon­ska zapovijed ubiranja desetine od naroda, Melkisedekje posjedovao vecu cast, jer је Abrahamu priznavao uzvi~nost njegove slutbe. MoZda је istina da su nakon lzgnanstva svecenicj sarni sakupljali dese­tinu, jer f.idovska predaja kШ da su to tinili od Ezrina vremena, ali to nutno ne protщjeti prisutnoj tvrdnjj, Bilo је uoЬitajeno da leviti ublru desetinu, а svecenici su uzimali desetinu te desetine. Ako su sve~enici uzimali desetinu od naroda posredstvom levita, tada su za. prevo uzimali desetinu od naroda. Zbog toga nema potrebe mijenjati narod {laon) u Levi (Leuin), kao ~to su utinili neki da Ьi prevladali

103

НEBREJIMA 7,6. 7 tobofnje tesko~e.

6.7. Ovdje i u 9. stihu pisac se sluZi gr~kim perfektima kako Ьi na­govijestjo da ono sto је zapisano govori jos ј danas ј da је stoga jos u­vijek vrlo zna~ajno. ProS!i dogadaji iz Svetog pjsma mogu pruZitj tivu poruku svakom dobu , jer "uistinu sto је neko~ napisano, nama је za pouku napjsano'' (Rjm 15,4). Obe~anje da re kroz Abrahamovo sje­me sva zemaljska plemena Ьiti Ьlagoslovljena (Post 12,3), te naredno obe~anje da се njegovi potomci zauvjjek posjedovatj zernlju (Post 13,14 i dalje) Zivo oslikavaju Abraharnovu velicinu. Cak uzevsj ј to u oЬzjr , Melkisedek Ьlagoslivlja njega, а kako veci Ьlagosliv/ja manjega, tako је Melkisedek ро svojoj sve~eni~koj sluzЬi nadreden Abrahamu.

8. Zatim se spominje smrtnost aronskog sve~enstva ј Melkisede-kova besmrtnost. Rijec ovdje odnosi se na levitski sustav koji је Ьiо . na snazj u vrijeme pisanja poslanice, ра navodj na zakljucak daje po­slanica vjerojatno bila napisana prije 70. godine ро Kr. Rjje~ ondje odnosi se na vrijeme Melkisedekove sveeeni~ke sluzbe kojaje pretho­dila ustanovljavanju aronskog sveeenistva. Cinjenica izostavljanja sva­kog podatka о Melkisedekovu podrijetlu, datumu rottenja kao i smrti, u vrijeme kad su se takvi podaci smatrali izvanredno zna~ajni­ma, moze se pripisatj jedino djelovanju Svetog Duha, ~ijaje namjera bila da unaprijed slikovito prikate kako је sve~eniStvo kojem је pri­padao Krist postojalo ranije, bilo nadretteno ј trajalo nakon levit­skog.

9.10. lzri~aj l .. tako reci (RSV, "moglj Ьi se ~ak re~j") daje naslu­titi da se navedena tvrdnja о Leviju ne treba uzeti doslovno, nego ale­gorijskj; ~ak ј ako se uzme u potonjem smislu, ne smije јој se trailij isuvjse jednozna~no i iskljutjvo zna~enje. "Govore~i. tvrdnja apolo­gizira" (Vaughan). Kad је Abraham dao desetinu Melkisedeku, Levi se jos nije Ьiо rodio; unatoc tome, razmiSljaju~j na svoj poseban, i ponesto neoЬi~an. nacjn, pjsac drZi daje i on, budu~i da se naJazjo u Abrahamovu boku, dao desetinu Melkisedeku, ра је, prema tome, Melkisedekovo sve~enjstvo nadredeno levitskom. Pri tome ne smjje­mo Levija ovdje zarnШjatj kao pojedinca, nego kao predstavnika ј pretka Zidovskog sve~enstva. Narne~u se dvije pomjslj: prvo, Sveto pismo ponekad sadrZi zna~enje koje se moie otkrjti jedino jspod ро-

104

НЕВRЕЈ/МА 7,11.12 vrsine doslovnog znacenja. Drugo, ovaj odjeljak izri~jto potkrepljuje shva~anje daje poslanica Ьila napjsana Zidovskim ~itateljima.

З) Usporedba izmedu zakonskog i duhovnog sveeenstva (7 ,11-28) Pisac sada ~ini odvatan korak, izjavljиjuci kako је levitsko sve~enist­vo trebalo dokinuti i zamjjeniti drugim. То је zna~ilo ukidanje ne sa­mo levjtskog svecenstva nego ј citavog Mojsijevog zakonskog sustava, koji је Ьiо primljen kao izgraden na temeljи toga sveeenjstva (11-14). Odatle slijedj da је duhovno ј kraljevsko sve~enistvo trebalo zauzetj mjesto zakonskog ј zrtvenosustavnog (15-1 7). Nadredenost prvog nad potonjim iskazuje se na tri nacina: ono је donijelo Ьоlји nadи, zbog koje se i posredstvom koje mozemo pribliliti Bogu (18 ,19); oslanjalo se na Воzји zakletvu, а nikakva se takva zakletva ne spomi­nje u vezi s Jevitskim sve~enistvom (20-22); Kristovo је sve~enistvo nepromjenljivo jer on Zivj zauvijek (23-25).

11.12. Melkisedekovsko svecenstvo javilo se и povijesti u Postankи 14, ali nastиpanjem aronovskog svecenstva potpиno nestaje sa sveto­pisamske pozornice, osim jednog kratkog spomena и Psalmи 60,4. lpak је ta prva vrst sve~enstva - nadmocnija od Zidovskog i ne toliko ogranicena - bila odredena da odigra vatnijи иlogu u povijesti crkve, iako ne u liku prototipa Melkisedeka, nego u likи antitipa lsиsa Kris­ta. SavгSenstvo је nиzпа osobina istinskog i konacnog svecenstva, ko­je, kad se pojavilo, nije imalo nastavljaca. Levitsko sveceniStvo ne moie Ьiti to sveeenistvo, jer se pojavilo drugo, tj. "razli~ito". Savr­Senstvo nije bilo jedno od ·njegovih obiljeZja, jer ono nije uspjelo us­postaviti vjecni savez i priskrЬiti stalnu mogucnost pristupa k BoZjoj prisиtnostj. Na temelju i1i "na osnovi" levitskog sve~enistva, narod је doblo zakon, sto podrazumijeva citav Mojsijev zakon, u sredjstи ko­jeg se nalazilo levitsko sve~enstvo sa svojim obredima. Ono је, za­pravo, i vise; ono је potpomi stиp na kojem pociva mojsijevski su­stav. Levitsko је sveeenistvo bilo jstisnuto ј prevladano; njegov pad ukljucиje sve njegove uredbe, а ne samo obredne.

13. Као podn!<a revolиcionamoj jzjavi kako su levitsko sveeenist­vo ј Mojsijev zakon izgubili svojи vrijednost u BoZjim ocima navodi se tvrdnja da је Krist, ~ije је svecenjstvo bilo drukcije, pripadao dru­gom plemenu. О toj ~injenici svjedoce prorocanstva i evandelja, а

105

НЕВRЕЛМА 7,14 pokazuju da to drugo pleme nije ni jedno drugo pleme do Judina kraljevskog plemena (usp. Iz 9,6.7; 11 ,1-5; Mihej 2,5-6; Rim 1,3 itd). МаЈо се ljudi poricati glavnu istinu Westcottova shvacanja, potkrijep­ljena Hebrejirna 2

114

1 kako metescheken, pripada, upucuje na svoje­

voljno prihvaeanje ljudskosti i Judina plemena od strane n~ega Gos­podina. Dvojbeno је da li је rijecju metescheken pisac mislio bas na t0

1 premda upotreba perfekta svakako navodi na zakljucak da је n~

Gospodin trajno pripadnik toga plemena. Nitko iz toga plemena ni­kada nije obavljao svecenicku funkciju. Ona је bila ogranicena na pripadnike Levijeva plemena. Buduci da Krist nije pripadao tom ple­menu, svoju slutЬu nikada ne Ьi mogao vrШi pri tidovskim zrtveni­

cirna.

14. Owen i ostali dd.e daprodelon, poznato, znaci "unaprijed o­citovano"

1 te tako rijeci pro pripisuju vremensko znacenje. Vec је

bilo prikazano da је porijeklo nзSeg Gospodina od Jude bilo unapri­jed obznanjeno

1 а veza s dobro poznatirn prorocanstvima posluti.Ja

Ьi kao osna1enje te cinjenice Kristova podrijetla. Unatoc tome, U·

potreba perfekta u ovom stihu pokazuje da је ta cinjenica ostvarena i priznata te da ne prestavlja tek zak.ljucak izveden iz prorocanstva. ZЬog toga nije nu!no pripisivati vremensko znacenje cestici pro u ri­jeci prodelon. Cini sc da је rijec anatetalken, potekao, ili "potece", primijenjena na Kristovo pojavljivanje u Novom zavjetul uvijek po­vezana sa svjetlom. Zbog toga se tvrdi da anatetalken mora i ovdje i­mati slicno znacenje te da је Krist proizasao iz Judina plemena ро· put dizanja sunca ili Ьlijeska zvijezde. lpak se ona motda odnosi na prorocki Jik lzdanka

1 koji

1 poput tive biljke1 nice iz panja Jisajeva

(lz 11,1; Zak 3 18 ; 6112; Jer 23 ,5.6).

15. Premda pisac izjavljuje kako је nesto јо! o~itije, ili "izobilno ocitije"

1 nije tako jasno sto је zapravo to nesto. Те~о da se to moze

ograniciti na razliku izmedu levitskog i Kristova svecenistval kao sto smatra Krizostom

1 niti moze jednostavno znaciti da је Kristovo sve­

ceniStvo savr5eno1 dok је ono ranije svecenistvo nesavr5eno. Izraz naj­

vjerojatnђe znaci da је privremenost Jevitskog svecenistval kao i promjena citavog Mojsijevog zakona1 izobilno ocitija u 60. psalmu, koji govori о drugom ili razlicitom svecenstvu koje nema nikakve ve­ze sa starirn zakonom.

106

НЕВRЕЈЈМА 7,16

16. Zakon tje/esne uredbe Ьiо је zakonski propis ili nacelo uzdr­zavanja koje se ticalo levitskog svecenstval ра se stoga ne odnosi na citav Mojsijev zakon. Umjesto tje/esne uredbe, RSV stavlja "tjelesno podrijetlo"

1 ali је bo\ji prijevod "vanjska obilezja", jer istice izvanjs­

ke ili zemaljske znacajke koje ukljucuju tjelesno podrijetlo, nepresta­no uklanjanje levitskih svecenika umiranjem te njihovo nadomjesta­vanje drugima

1 а isto tako one zemaljske obrede koji su trebali nesta­

ti. Prema tome1

rijec је о suprotnosti izmedu izvanjskog aspekta le­vitskog svecenistva i unutamjeg aspekta Kristova sveceniStva. Ono se ne oslanja na zakon mrtvog slova . ono је dinamicno i pociva na Boz­joj zak.letvi. Ne ovisi о tjelesnom podrijetlu, sto Ьi ga ucinilo podloz. nim promjenama i smrti

1 nego је neuniStivo i neraskidivo. lstinaje da

је nas uzviseni Veliki svecenik prinio sebe samog na krizu zbog covje­kovih grijeha u skladu s Boijim naumom 1 ali ga smrt ne mol.e zadrza­ti niti dokrajciti njegov svecenicki polozaj i sluzbu.

17. Та svjedoCi se (u engleskom izvorniku stoji " Jer on svjedoci" . prim. prev.) moze se odnositi jedino na Boga kao na onoga koji svjedoci

1 medutim

1 buduci da је glagol u pasivu indikativa prezenta1

pravilnije је prevesti ga kao "svjedoci se" {kao u prijevodu Duda-Fu­cak prim. prev.) i dodati "о njemu"1 kao sto to c ini RSV. Клох pre­vodi "Bog k~e о seЬi" 1 sto daje pravo znacenje 1 premda је konstruk­ciju samu teSko izvesti iz grckog izvornika. Jer kako " se svjedoci" u rijecima prorocanstva koje nalazimo u 110. psalnш о Kristu 1 Bogje stajao iza tog prorocanstva. U nastavku se oslikava trostruka nadre­denost Kristova svecenНtva. Prvo, ono ispunja svrhu svecenicke sluz. Ье 1 uvodeci ljude u Boiju prisutnost. Drug01 ono је trajno i pouzda­no , jer је izgradeno na Воiјој zakletvi koja se ne moze opozvat.i. Tre­ce, nepromjenljivo је. Odatle proizlazi da је Kristovo svecenistvo sa­vrsenol vjecno i nepromjenljivo.

18.19. Bozjim izjavljivanjem tvrdnje daje Krist svecenik poredu M~l­kisedekovu, dokida se, dakle, prija!nja uredba (RSV, "ranija zapovi­jed је povucena i uklonjena"), PremaDcissmannovuispitivanju papi· rusa1 athetesis, dokidanje, upotreЬljava se u usko strucnom znacenju koje govori u prilog prijevodu А V. U 9 126 koje је jedino drugo mjes­to u Novom zavjetu gdje se ta rijec pojavljuje, te u А V i u RSV stoji

107

HEBREJIMA 7,20.21 "dokinuti" . Na оЬа Ьi se mjesta trebala upotreЬ\javatj jsta rjje~ . То ~to је Bog ustanovio svecenBtvo ро redu Melkjsedekovu znablo је da је ponj~tena zapovijed koja se tjcaJa levitskog svecenj~tva ; vj~e njje ovjerena Botjom punomocj ј Шеnа је svake zakonske obvezatnosti. Na isti је natjn Krist u 9,26 zrtvovanjem samoga sebe poni!tio grjjeh; uni~tjo mu је snagu ј utinjo kao da grijeh nikada nije nitj postojao. Kaze se da razlog za odbacivanje zapovijedj leZi u njezinoj nemoci i beskorisnosti. Nemoc zakona Pavao jasno prikazuje u Poslanicj Rim­ljanima u 7. poglavlju ј 8,3 te u Galacanima З ,23 .24. Njegova se bes­korisnost ili besplodnost o~ituje u njegovoj nemogucnostj i nespo­sobnostj da otisti savjest od grijeha te da pruzj duhovnu silu ljudjma kojom Ьi moglj izvr~avatj zakon; medutim, on prije svega njje uspjo ljude privuci Bogu.

Unatot tome, "prija~nja uredba" imala је svoju svrhu, jer је predstavljala sastavnj djo starog saveza. On је podsjecao ljude na njj. hove grijehe, jako ih nije mogao ukloniti; na njihovu potrebu opro~­tenja, iako nije mogao pruzjti sredstva za to; te na Bozju prisutnost, iako nije uspio dovesti ljude iza zastora. Pokazao је put prema Ьоlјој nadi, ali ga nije Ьiо kadar pruziti. Та bolja nada proiz)azj iz ВoZjeg proglasa о ustanovljavanju druktijeg reda, koji се omogucjti ljudima priЬlifavanje Bogu. Uzvi~eni Veliki svecenik, koji је prino~e­njem sebe kao zrtve razrije~io proЬiem grijeha, u stanju је, zbog svo­ga uzШa~ca, uvesti sve vjernike iza zastora u svetu Botju prisutnost. То је prva natuknka i uvod u temu sveeeni~tva svih vjernika, koja se potpunije razraduje u 10. poglavlju.

20.21. Uzvi~enost ј ozbiljnost ustanov1javanja Кristova sveceni~tva upucuje na nadredenost toga svecenistva. Ono se temeljilo na ne­promjenljjvoj bozanskoj zakletvi, jer on se nece pokajati, tj . predo­misliti se. Zakletva poput one kojom se Bog zakleo vjetna је jsto kao sto је vjetan ј Bog, ра navodj na zakljutak da је svecenjstvo vjetno i, prema tome, izvrsnije ј neizmjerno uzvi~enjje od levjtskog svecenШva, koje se njje temelj ilo na takvoj zakletvj р а је stoga moglo bltj tek privremeno. 1 RV ј RSV s pravom izostavljaju "ро redu Mel­kjsedekovu", koje sljjedj nakon Zauvijek ti si svecenik, jer to је doda­tak iz 17. stiha.

22. Jsus, nШ uzvisenj Velikj svecenik, postao је, ili "Ьiо utjnjen",

108

НЕВRЕЛМА 7,23.24 jamac boljeg saveza, koji је zauzeo mjesto staroga saveza. Cesto se u­Шna da grtka rijet eggnos, јатас, i1i "sigumost", koja se ne pojav­ljuje n.igdje drugdje u Novom zavjetu, znatj zapravo isto sto ј "po­srednik", ali izmedu tih dviju rijetj jma stanovite razlike. Posrednik. је onaj koji pokuSзva pomiritj dvije zavadene strane. On mote svakoj suprotstavljenoj straru pruZitj sigumost da се se ugovoreni uvjetj po­mirenja po~tovatj. John Owen је tvrdjo da је Кrist postao tovjekov jamac pred Bogom kad је, zrtvujucj se, uzeo na sebe krivicu zbog njihovih grijeha. Drugi izjavljuju da је postao BoZjj jamac tovjeku kad је pobjedonosno ustao iz groba i рорео se zdesna Bogu. Sve ~to na~ tekst kзze jest da је lsus osobno jamstvo da је Bog ustanovio bo­ljj savez. Velebnost njegove osobnosti, dostatnost njegove zrtve, autoritet ј vlast koji stoje iza njegova uskrsnuca, nadredenost njegova sveeenBtva te njegovo uspece na BoZje prijestolje dovoljno su ј pot­puno jamstvo valjanosti boljeg saveza.

23.24. U tim је stihovima prikazana posljednja znatajka nadredenos­ti Kristova sveceni~tva. Pod starim savezom broj svecenika Ьiо је ve­lik; pod novim је jedan svecenik. Smrt ih је uklanjala, а}ј on trajno opstaje, tj. iivi zauvijek. Njihov se svecenitkj polozaj prenosio na druge, ali је njegovo sveceni~tvo aparabatos, neprolazno. Ovu rijetku rijet ne nalazimo nigdje drugdje u grtkoj Ьiblijj, Mnogi је prevode kao "bez nasljednika", "neprenosivo", ali takvo znatenje ne nalazi­mo n.igdje drugdje. ММ istite da usko strutno znatenje rijeti pred­stavlja jak razlog protjv njezina prevodenja izrazom "neprenosivo".

25.26. Zato, tj. buduci da mu је svecenj~tvovjetno, i moie do kraja spa!avati. Izritaj eis to panteles, do kraja, oЬitno znati "potpuno", "apsolutno"; ali more imatj i vremensko matenje, kao ~to pokazuje prijevod RSV "za svagda", koji potkrepljuju i neki drevni tekstovi. Westcottov prosvjed kako su stariji tumati na tudan natin obja~nja­vali eis to panteles kao da se radi eis to dienekes, "zauvijek", nije opravdan, jer ММ govorf о tovjeku koji prodaje dio imetka аро tou nun eis to panteles, "od sada nadalje sve do vjetnosti", i tvrdi da Ьi "to govorilo u prilog vremenskom znatenju izritaja u Poslaruci Hebrejima, u smblu 'konatno spasiti', §to se dobro slate s rijeti pantote koja slijedi". Glede rijeti s kojom Ы se izritaj eis to pante­les trebao povezatj takoder postoje razlitita shvacanja. Vecina tuma-

109

HEBREJIMA 7,25.26 ~а povezivala ј u је sa spa!avati, prevodeti isto kao А V ili RSV. lma, medutim, i onih koji је povezuju s moie, prevodeti "on potpuno ili zauvijek moze spa~avati". ёini se da је razlika u zna~enju mala, ako uopte i postoji. Krist је kadar spasavati potpuno u vremenu i za vje~-nost.

Nas uzviseni Veliki svetenik, prinosenjem sebe kao savrsene zrtve, spasava od kazne grijeha darivanjem opro~tenja, а ncprekitl­noscu svog Zivota spasava od sile grijel1a dodjeljivanjem milostj ј sna­ge onima koji vjeruju u njega ј ро njemu pristupaju k Bogu. Ovaj posljednji izritaj podsjeca na Mateja 11 ,28 "Dodite k meni" i Ivana 14 б "Njtko ne do1azj k Ocu osim kroz mene". Jos jedan razlog za s~sobnost naseg Gospodjna da spasava izraien је rije~ima uvijek i iv, da se za njih zauzima. Ovo zauzimanje лјје prinosenje sebe u пebes­kom svetistu (usp. 8,2). Prinoseпje sebe odjgralo se па krizu jednom ј zauvijek i пikada se ne moie poпoviti (9,25-28; 10,10.12.14). Prema Westcottu neki od ranih otaca skretu painju na suprotnostj izmedu Kristove 1j~dske i bozanske naravi, na koje uputuje ovaj stih. Smatra­ju k.a.ko је upravo Kristova prisutnost pred Bogom, sa svjm obiljezji­ma 1judskosti, ро sebl zastupanje. То је mozda to~no, ali је zastupa­пje о kojem se govori u ovom stihu zapravo izravno Kristovo z.astu· panje u smislu predstavljanja onih koji su dosli k Bogu kroz пјеgа , а zatupa ih pred Вogom kao nas uzvisenj Ve1iki svetenik.

Veliki svetenik upravo opisanih osoЬina savrseno odgovara па паsе potrebe. Svojom smrtu, kojom је ostvario o~iStenje grijeha, sposoban је priblizjtj 1jude Bogu; uslijed svog iskustva iskusenja ј пe­volja, kadar је suosjecatj sa svojom djecom u пjihovim slabostima; uslijed svog sjedanja na prijestolje u visinama, kadar је namiriti svaku potrebu; trajnost njegova Zivota omogutuje mu potpuno spasavanje, а svojim djelotvornim zastupanjem moze svim vjernicima pruzjti Boije Ьlagoslove i Ьlagodatj. lsti taj Veliki svecenik је svet, jer је u svim svojim djelima, u~injenim u ~ovjekovu korist dok је Ьiо na z~mlji, iskazao one osoЬine li~nosti koje su sluzile na ~ast ј slavu Boijoj svetostj; on је neduian, jer је u svim svojjm djelima prema ~ovjeku o~itovao pred ljudjma savrseno nevin zjvot, lisen svake izo­pa~enosti i z1ote. On је neokaljan, jer se na svom s1uzbenom veliko­sveceni~kom polozaju nije zaЬlatjo nikakvom ne~jstocom ј u seЬi ni­je imao nikakve prljavstine. Moffatt smatra da ti izrazi mozda s~jera­ju na isticanje suprotnostj izmedu lsusove duboke tudoredne ~1stoce

110

НЕВRЕЛМА 7,27 ј obredne ~istoce levitskog velikog svetenika, koji је morao poduzi­mati izvanredne mjere da se izvanjski ne one~istj,

Prema tome, on је svojim Zivotom, naravj ј sluzbom odijeljen od gre§nika. Posljednji izri~aj mozda zna~i da је svojim uznesenjem Krist udaljen od svakog dodira s greSпim ljudima, tako da ga oni ne mogu okaljati, а takvo shvatanje moida potvrduje stih 9,28. Sigur­no је da upotreba perfekta uputuje na to da је Krist trajno odvojen od njih, ali Ьi se tesko moglo reci da se to podrazumijeva iz njegova uznesenja. Stovise, u svjetlu Krjstove bezgreSпosti na zemlji ~ini se neoЬi~nim da ga је trebalo uzлijetj па nebo kako Ьi umakao one­ёi~cavanju. Krist se ро svojem savrsenom stavu postovanja i ljubavi prema Bogu, svojom savrseнom pravednostu svoje uzvisene zrtve пalazi na razini odijeljenoj od one na kojoj se nalaze gresnici. Nas Veliki svecenik tako savrsenih oЬiljeZja zavreduje najvecu ~ast, vlast ј nюt. U~injen uzviienijim od nebesa, on sada zauzima taj polozaj.

27. ёini se da је pisac, napisavsi prinosi irtve najprije za svoje gri­jehe, а onda za grijehe naroda, imao na umu Dan pomirenja, koji је nastupao jednom godisnje, kada је veliki svecenik prinosio zrtvu za sebe i za svoje sunarodnjake lzraelce (9,7.25; 10,1.3). Umetanje ri­je~j kat/1 hemeran, danomice, pokazuje ipak da se ta tvrdnja ne mo­ze ogranj~jtj na taj dogadaj. Iznosenje prijed\oga da izri~aj zna~i "odredenog dana svake godine" gotovo da nimalo ne Ijesava prob­lem, jer da је pjsac misljo na to, zasto је upotrjjeЬio kath hemeran, а ne kat 'enianton, "svake godine", kao sto to ~ini u 9 ,25? Stih sas­vim jasno kaze р а Krist ne mora danomjce ~initi ono sto ~ine levit· ski svecenjcj, Pisac је jednostavno stopio u jednogodiSпju zrtvu veli· kog svetenika i svakodnevne zrtve koje prinose svecenicj, Ni1i sve· cenicj bili su tek zamjena za velikog svetenika, koji је Ьiо poglavar паd svima njima. lz Waska 29,38.44; Levitskog zakonika 6,19-22 te Josipa F\avija, Povijest iidovskog rata. 5.5.1, doista proizlazi da је veliki svetenik mogap imati udjela u svakodnevnom prinosenju zrtava. Dapa~e. Levitski zakonik 6,19-22 u LXX iznosi daje veliki svetenik јЈ11ао prinositi Gospodinu " ... deseti dio efe fmoga brasna neprestano na zrtvu, polovicu nje ujutro, а polovicu nave~e .. ," Me­ttutim, na5 Gospodin nema potrebe svakodnevno prinositi zrtve za grijehe naroda: to оп ucini jednom. prinijevsi samoga sebe. lsto ta­ko nije imao potrebe prinositi Zrtve za svoje grijehe, jer nije imao

111

НEBREJIMA 7,28 grijeha. Sin Botji postao је covjekom da navijesti novi savez. U svojstvu velikog svecenika ovog saveza, on prinosi samoga sebe da ga ucini pravosnaznim. Prema tome, ovdje se u vezi s Kristom izno­si novo shvacanje: on је Svecenik i Zrtva. То ne nalazimo ni u Mel­kisedekovu, ni u aronskom svecenstvu.

28. Pisac koji је zapo~eo poglavlje kraljem svecenika zavr~ava ga bozanskun svecenikom, ujedinjujuci tilne dva prorocanstva iz 2. psalma i 60. psalma. Slijedi opreka izmedu jednog i jed inog Bozjeg Sina, n3Seg uzvi~nog Velikog sveeenika, i mnogih velikiћ sveceni­ka, izmedu njegove savr~enosti i njihove slabosti, izmedu njegova bostva i njiћove ljudskosti. Cini se da prijevod AV "posvecena zau­vijek" potjece od glagola te/eioo kako је upotrijeЬijen u lzlasku 29,22 ; Levitskom zakoniku 8,22; 6,10 u LXX, gdje ima isto zna~e­nje kao i hebrejski izricaj "napuniti ruke", tj. "posvetiti". lpak se cini da se bolje prikloniti prijevodu "zauvijek usavr~en" (RV), jer releioo ilna to znacenje u 2,10. Moulton s pravom kafe : "Ne smije­mo misliti da је lsus najprije Ьiо 'usavr~n·, а zatim i.Jnenovan Veli­kiln svecenikom: to Ьi se suprotstavljalo onome ~to је upravo ЬiЈо receno (27. stih), jer је Krist kao veliki svecenik prinio sebe kao Zrtvu".

Ь) Кristova slu1ba (8,1-9 ,28)

Pisac је pokazao kako је Krist i.Jnao sva obiljeija svecenistva te da је njegovo sveceni~tvo nadredeno levitskom, jer је i on osobno nadreden Jevitskim svecenicima. Pisac sada razmatra sluibu Velikog svecenika, kao i mjesto gdje se ta sluzba obavlja. Dokaz nadrede­nosti Кristove sluibe otkriva u tome sto је on vrsj na uzvisenjjem mjestu (8 , 1 ~). Daljnji aspekti nadredenosti uocavaju se u trostru­koj nadmoenosti novog saveza nad starim (8 ,7-13). Slijedi podrob­niji opis zemaljske ј nebeske svetinje (9, 1-1 О) i uzvisenjje sluibe

(9,1 1-28).

1) Uzvi5eni Veliki sveeenik u istinskoj Svetinji nad svetinjama (8,1-6). Kristovo sjedanje na prijestolje predstavljalo је za pisca dov!Senje zrtvenog aspekta njegova svecenickog djela ( 1. stih). Zav~tkom njegove zemaljske sluibe pocinje nj egova nebeska sluz-

112

НЕВRЕЈIМА 8,1 Ьа u svetistu, u koje је usao prinijevsi sebe kao irtvu za grijehe (2,3 stih). Buduci da mu sluiba vise nije bila u okviru irtvenog sustava, nije se mogla vrsiti u zemaljskom satoru, koji је Ьiо rezerviran za svecenike zakona. Obavljala se u stvarnom i istinskom svetistu (4,5 stih). Та је sluiba "uzvBenija", jer је savez · ~iji је on posrednik • uzviseniji i utemeljenje na "boljim" obecanjilna (6. stih).

1. Kephalaion, а g/avno ... jest, moie oznacavati i1i saietak, tj. postavki iz dokazivanja, Ш osnovnu misao razglabanja. Kako pisac u nastavku raspravlja о novoj postavci svojeg izlaganja ј vrlo malo ili nista ne ponavlja, "glavna rnisao" је prijevod koji treba pretpostavi­ti prijevodu "saietak". RV umece odrec1eni clan te prevodi "naj· glavnija misao" ("the chief point" • prim. prev .), §to је sasvim· do· pustivo, ali moze izazvati zabunu ako se shvati kao da је Kristovo zauzimanje mjesta na prijestolju uzvisenije od njegova sveeenШva i irtve na kriiu. Iz pis~evih razmiSljanja izostala је svaka pomisao na nadre<lenost jednog aspekta Kristova djela drugom. On jednostavno izjavljuje da је Krist dovrsio svoje izvanredno i rtveno djelo na kriiu sjedajuci zdesna prijesto/ja Velicanstva па nebesima. U 1,3, gdje se i.Jna u vidu Sinovljeva cast i slava, prijestolje se ne spominje. U 12,2 gdje se govori о lsusovoj kraljevskoj moci, ispusteno је Velicanstvo. То sto se ovdje spominju i prijesto/je i Velicanstvo navodi na zak· ljucak da su kraljevska moc i vlast Velikog svecenika k!Scanske crk­ve ovjencali svecenicku sluzbu najodlicnijom vrsnoeom i dostojan­stvom.

2. lako Krist sjedi na prijestolju, оп је unatoc tome lюgoslulnik Svetinje i Satora istinitoga. Leitourgos, bogoslulnik, ne oznacuje nuino sluibu povezanu sa frtvovanjima, iako su takve funkcije za­cijelo obuhvacene tom rijecju u LXX, gdje se ona upotreЬljav.a za sveeenicke i levitske slutbe. U klasicnom gr~kom /eitourgos se upotreЬljavao za razli~ite oblike javnih sluiЬi, i u tim ga znacenji-. ma nalazimo u Novom zavjetu (usp. Lk 1,23; Rirn 13,6; 2. Kor 9,12). U odnosu na Kristovu sluibu u sveilltu, rijec nije upotrijeb­ljena u znacenju sluibe prino§enja Zrtava, niti znaci da nзS Gosp<j· din prinosi na nebeski irtvenik sebe kao vjel!nu irtvu, kako .to smatra Manson. Zrtveni vid sluibe nзSega Gospodina obavljen је i dovr§en onda kada је sebe prinio na kriiu jednom i zauvijek. Sluiba

113

НЕВRЕЈЈМА. 8,3 koju na! Veliki sveeenik vr~i sada jest sluzba zastupanja ј izlaganja molitava njegove djece njihovu Ocu. Westcott s pravom kate: "Pri­je svoga sjedanja na prijestolje na! је Gospodin izvr~jo ulogu levjt. skog svetenstva prinijev~j sebe kao zrtvu. Nakoп ~to је sjeo па pri­jestolje, ispuruo је ulogu kraljevskog Melkjsedekovog sveteпstva".

Neki tuma~i drze da је ton hagion, svetinja, mu~kog roda ј prevode је kao "sveti". Rjje~ је sasvim sjgumo sredпjeg roda, ali jpak ne zna~i "svete stvari", kao ~to predlaze Luther, пеgо nebeskj prototjp zemaljske Svetinje nad svetinjama. Rjje~ istiniti, jstoga zna~enja kao u lvanu 1 ;Ј, ne predstavlja opreku onome ~to је IЗZ­

no, nego је antjteza onome ~to је zemaljsko ј od drugotne vaZпostj. То је arhetip kojj postoji na nebu kao suprotnost zemaljskom liku svetinje (vidi Dopunsku bilje~u. str 133).

3. Svak.i је velikj svetenik postavljen ("imeпovaп", RSV) da prinosi zrtve umjesto ~ovjeka (usp. 5,1). Na!eg је Gospodjna Bog postavio Velikim svetnikom, stoga је bilo nuZПo da оп prinese zrt­vu u irne ljudj, То је ј u~inio jednom zauvijek, zrtvujutj sebe. А V. RV ј RSV primetu eJtin, "jest" uz rђet anangkaion, "potreba". Peshito ispravno dodaje en, "bila је", ~to se bolje slaze s aoristom prosenegkai, koji slijedi neposredno iza пје. Pisac krajпje briiljivo barata glagolskirn vremenima. Stoga, kada upotreЬljava aorjst, upu­tuje na dovr~n ~in prino~enja zrtve. Westcott se slaze s time kada kaze: "Odnosi li se stih na kriz, sto se ~ini zahtjevnirn iz tipologije ј konteksta, onda se mora dometпutj еп". Da је pjsac imao ј najma­nju namjeru pokazati da se zrtva na!eg uzvi~nog Velikog svetenika treba prinositi neprestano ili opetovano, on se ne Ьi posJuZio aorjs. tom, nego prezentom, kao ~to ~ini u 9 ,25, gdje govori о nepresta­nom prino~enju . Kristov polozaj dok sjedj zdesna Bogu govori о пe­kome tko је dokon~ao zrtveni aspekt svoje sluzbe. Ро tome se vrlo razlikuje od levitsldh sveeenika, kojj su uvijek ostajalj stajatj (usp. 10,11.12). Unato~ tome, neobl~no је da Mansoп - govoretj о na­Sem pred~asniku s druge strane zastora- kaie: "Оп ostvaruje pomir­bu i zastupa nas". Ipak, poirnanje da Krjst ostvaruje pomjrbu u "sa­toru istinitomu" nema podloge u ovoj poslanicj niti u ikojem dru­gom djjelu Novoga zavjeta. Calvinov stav је svakako boljj. "On је pretrpio", kaze on, "smrt, kao sto је dotivljavaju ljudj, а}ј је kao svetenik u~inio pomjrbu za grijehe svijeta па Bogu svojstveп пa~in ;

114

HEBREJIМA 8,4 doSlo је do izvanjskoga prolijevanja krvi, аЈј ј do urшtra!njeg i du­hovnog o~i~enja; jednom rije~ju, umro је na zernljj, ali su valja­nost i djelotvornost пjegove smrtj dоШ s neba".

4. Kristovo svetenistvo, koje је ро redu Melkjsedekovu, ne mo­ze se ograni~iti na zemaljsko svetenistvo; stovi~, da је па zemlji, ne Ы Ыо svecenik, пairne ро levitskom redu. Mjesto sto gaje Bog od­redjo na zernljj za vrsenje sluzbe bilo је Zidovskj sator; prema zako­nu, uпutar toga svetog prostora sluzbu su vrsili samo oni koji su bili iz Aronova sjemena, iz Levijeva plemeпa. Kako Кrist nije Ьiо iz to­ga plemena, on nije mogao vrSitj sluzbu u zemaljskom satoru (usp. 7,13.14). Calvin zauzima stanovjste daje pisac mislio ili da Кrist ni­je Ьiо svetenik, dok је svetenistvo i dalje trajalo jer nije irnao zrtve, Ш da su zrtve zakoпa Љ~eznule ~irn se Krist pojavio. Prvu postavku smatra neodrZivom i drZi da је "levitski red sada ukinut".

5. Budutj da se Kristova sada!nja sluzba ne moze odvijatj u ze­maljskom satoru, mora se obavljati na nebu. То nije gubltak, nego zЬiljski dobltak, jer је zemaljskj sator u najboljem slu~aju tek "ko­pija" ili "model" istinskoga !atora u kojem Кrist sada sluti. Zemalj­skj ~ator nije Ьiо latan, vet nepotpuп, ј пesavrseno је predstavljao svoj nebeskj pandan. On је Ъiо samo sjena stvarnosti, ili, kao sto ka­ze Moffatt, "osjen~ani obris", drugorazredna i slablja reprodukcjja.

Chrematizein, ирисеп, ("роu~еп", RSV), upotreЬljava se ј u LXX i u Novom zavjetu za bozanske poruke, naputke i opomene (usp. Jr 33,30 (LXX), 37,2; Mt 2,22; Lk 2,26; Djela 10,22; НеЬ 12,25). Та tri aspekta spomenute rije~i sada se pojavljuju u nadna­ravnoj objavi danoj Mojsiju u vezi sa satorom. Mojsije је primio bo­zansku poruku koja је sadnavala upute u vezj s natinom izgradnje satora, а ipak је sadnavala i upozorenje kako sve treba Ьiti na~inje­пo prema praliku koji је pokazan па brdu. Calvin smatra da "Pazi ... пa~ini sve ро praliku" sadrZi dodatno zna~enje "pazi da ne u~ini~ nista osirn pralika".

Nebeski pralik koji је Ъiо pokazan Mojsiju na brdu (usp. Izl 25,40; 26,30; Br 8,4) izazvao је Ъrojna pitanja. Је li to bila kopija "~atora istinitoga", ill se radilo о kopiji kopije? Sveto pismo ne ka­Ze ni~ta ро tom pitanju, ра se svaka dogmati(!nost mora isklju(!iti; medutim, treba odbaciti materijalisti~ko shvacanje palestinskih Zi·

115

HEBREJIMA 8,6 dova, koji su smatrali da se na nebu naJazj istovjetna kopija zemalj­skog ~tora. Cini se da su se Filon i aleksandrijski Zjdovi slu1iJj tim stihom ј Platonovim nau~avanjem о jdejama poku~avajucj spojjtj i.i­dovstvo s platonskim poimanjem. Unatoc tome, premda је moida doista prisutan aleksandrijski element, ipak se cinj da kontekst ne sadri.i nШа ~to se ne Ы moglo nacj u Starom zavjetu ј u i.idovskoj apokaliptj~koj misli.

6. Nadredenost Kristova bogoslulenja prikazana је "stvarno~cu" mjesta na kojem obavlja sluZЬu te uklanjanjem zemaljskih ograni~e­nja. Sada se javlja јо~ jedan aspekt, kojem је cilj pokazatj kako је Kristova sluzba, razmjerno tome koliko је novi savez bolj j od staro­ga, јо~ mnogo uzviienija od levitske. Novi је savez boljj jer је usta­novljen preko Posrednika Krista lsusa, dok је sinajski savez Ьiо us­tanovljen preko posrednika Mojsija (usp. Gal 3,19.20). О Kristovoj nadredenosti Mojsiju vec је bilo govora (usp. 3,1-6). U nastavku se razmatraju tri daljnja zna~ajna ~imbenika. Mojsijev savez blo је sa­vez zakona, ali је novi savez sada savez obecanja, а Sin Bozji је jam­stvo ispunjenja tih obecanja. Stari zavjet, premda pou~an. Ыо је ne­moean i privremen, novi savez је savez otkupljenja, dinami~an је ј

vje~an.

Krist је u ovoj poslanici vec blo oslikan kao Posrednik pri stvaranju, objavi i otkupljenju ( 1, 1-3). Westcott kat.e : "Ograni~ena sluiЬa 'Posrednika saveza' upucuje na pomisao о ~iroj i sveobuhvat­ПIJOJ ulozj Posrednika Bozjeg odnosa prema stvaranju". Uobl~a­jeno је da Novi zavjet promatra Krista kao posrednika pri stvaranju, ali је u Hebrejima 2,10 i u Rirnljanima 11,36 Bog prikazan kao podrijetlo, uzro~nik i svrha svega. U Galacnima 1,1; Kol~anima 1 ,16 dolazi do zamjene atributa. Filon је , isti~uci da је Bog ~isti duh, te pod utjecajem Platonova dualizma, razdvojio Воgа i materi­ju, ра zbog toga Bog bez pomoci posrednika nij~ mogao djelovatj na materjju. То је jpak zastranjenje prema Ьiblijskom shvacanju. Westcott је izjavio kako је Filonova teorija о polozaju Rije~i izme­du stvorenja i Оса svega, о Rije~i kao о glasono§i bozanskog pretka i nadahnjtelja ljudskog i.ivota najistan~anije shvacanje odnosa svjje­ta prema svom Tvorcu, izuzev§i utjelovljenje. Unato~ tome, za Filo­na "Rije~" Ш "bozanskj logos" nije bila nj§ta vj~e od Шozofske ap­strakcije i vrlo se razlikovala od osobnog Posrednika ј prenosjtelja

116

1

f 1

DOPUNSКA ВILJESКA , НЕВRЕЛМА 8;2 novog saveza.

Dopunska Ьilje~ka: "Sator istiniti" (8,2) Sator istiniti Ito ga podile Gospodin, а ne covjek tuma~io se

i tuma~i se na mnogo na~ina. Smatra se da on predstavlja crkvu -bilo bojovnu, bilo pobjednj~ku; 1. Korincanima 3,17; 12,27; Efeza­nima 4,4; 5,30 govore о crkvi kao о Kristovu tiielu i kao о hramu Svetoga Duha, ali malo ~to u Svetom pjsmu govori u korist postav­ke da је ona "~ator istinitj". Sveti Duh zacijelo sluti kroz svoju crk­vu na zemlji, ali ni§ta ne upucuje na to da је ona prototip zemalj­skog ~tora. lsto se mot.e reci za pobjedni~ku crkvu na nebu •. Nada­lje, ni~ta ne pruza dokaz da se sluzba Svetoga Duha, otpo~etka u bojovnoj crkvi, nastavlja u pobjedni~koj crkvi.

Luther је pod utjecajem 1. Solunjanima 5,23 proglasio trodi­jelnu kr§caninovu narav prototipom zemaljskog §atora. Kr~caninov је duh, drzao је, sanctum sanctorum (Svetinja nad svetinjama), Boije obltavaШte. Du~a mu је sanctum (svetinja) u kojoj se nalazi sedam svjetala kao ~to su razum, razbor itd. Tijelo mu је atrium (vanjsko dvori~te), koje је otvoreno i pristupa~no svima. Nije lako vidjeti kako se §ator istiniti uklapa u Lutherovu podjelu niti kakve veze u stvamosti mot.e imati sa zemaljskim §atorom. U 2. Korinca­nima 5,1 ј 4 sa ~atorom је usporedeno tijelo, а ne ~itav ~ovjek.

Neki tuma~j poistovjecuju ~ator istinitj s "vecim i savr§enijim satorom" spomenutim u 9,11, ali је uputnije rije~ dia, "ро", iz tog stiha uzeti u lokalnom prostomom zna~enju ј povezati је s vidlji­vim nebesima kroz koja је Кrist pro~ao i usao u Svetinju nad sveti­njama u prisutnost samoga Boga. Ovo shvacanje potkrepljuju rije~i "Imajuci, dakle, velikoga Velikog sve6enika koji prodrije kroz ne­besa- Isusa .... " (4,14). Pri tom te~ocu predstavlja ~injenica da su "nevidljiva nebesa" dio "ovog stvorenja". Moguce је da pisac nije zamШjao da "vidljiva nebesa" pripadaju zemaljskom stvorenom svi­jetu, te da se rije~ju ktisis posluzio u smjs}u "gradevina" . Као sto је veliki svecenik prolazio kroz ~tor, tako је Krist prosao kroz uzvi§e­niji i savrseniji sator . vidljiva nebesa.

Drugi koji poistovjecuju sator istinitj s "vecim i savr5enijim satorom" podrazumijevaju da је rije~ о Kristovoj ljudskostj. U pri­log ovom shvacanju mnogo se toga mot.e reci,jer u lvanu 2,21 Krist govori о "hramu svoga tijela". U Marku 14,58 је acheiropoieton,

117

DOPUNSКA BIUESКA, НЕВRЕЛМА 8,2 "nerukotvoreni hram" , ista rije~ koja је upotrijeЬljena u 9,11, premda је negacija druk~ije izraiena; 2. Korincan.ima 5, 1.4 uspore­duje ljudsko tijelo sHatorom , а Ivan 1,14 spominje kako "Rije~ ti­jelom postade i nastan.i se (u~atori se) medu nama". Za "zavjesu" kroz koju nат је otvoren nov put 1ivota u Svetinju nad svetinjama kaie se daje to Kristovo "tijelo" (10,19.20).

Sator istiniti mote se poistovjetiti s Kristovom ljudskoscu, ne poistovjecujuci ga s "vecim i savrsenijim satorom". Kristovo ljud­sko tijelo sigumo је , unato~ tome, pripadalo ovome stvorenju. Po­stavka ~to је iznosi Oecumenius, prema kojoj је Kristovo tijelo, u­zevSi u obzir njegove razli~ite aspekte, i bilo ј njje bilo "od ovoga stvorenja", motda djelomi~no razrjesava ovu poteSkoeu, ali povla~i za sobom ozbiljnije proЬleme. Takvo tuma~enje daje " tijelu" nepri­rodno zna~enje koje narusava Kristovo istinsko ~ovjestvo i pred­stavlja stanovit oblik doketizma. Cak ј ako tuma~enje povezemo s Kristovim proslavljenim tijelom, jos uvijek ostaje istj proЬlem, а a­ko mu se tijelo razlikuje od tijela koje је iza.Slo iz groba, onda se po­stavlja proЫem uskrsnuca.

U Starom zavjetu "Svetinja nad svetinjama" predstavlja Boz­ju prisutnost, ali kad se skene, lator, poveie sa "sastajanjem". pojam podrazumijeva mjesto оЬјаvе, iJi kada se pove:Ze sa "svjedo­~enjem", tada podrazumijeva samu objavu. Vrlo је vjerojatno da se izrazi "svetinja" i "sator istiniti" (8,2) ne odnose na isto. "Sveti­nja" је prototip zemaljske Svetinje nad svetinjama, ра stoga upucu­je na Boiju prisutnost. Na5 је uzviseni Veliki svecenik prosao kroz veliki i savrteniji sator, vidljjva nebesa i usao u tu svetinju. Sator is­tiniti ozna~uje Kristovo ~ovjestvo, u kojem se i kroz koje se zЬiva potpuna i neprestana Boija objava.

2) Dva saveza (8,7-13) Slabost Izraelaca i nesavrsenost starog savezanavedenisu kao razlozi uspostavljanja boljeg saveza utemeljenog na boljim obecanjima. 0-becanjem opra5tanja grijeha zadovoljena је ~ovjekova najduЬlja du­hovna potreba ( 12. stih). Obecanjem unutamje sile prevladana је ~ovjekova slaЬost ( l О. stih). Obecanje pripadnosti Bogu zajam~ilo је sigumost (10. stih). Obecanje duЬlje ј potpunije objave osiguralo је izravno zajednistvo s Bogom (11. stih).

118

HEBREJIМA 8, 7.8

7.8. Ustanovljavanje novoga saveza dokazalo је kako prvi savez ni· је Ьiо besprijekoran. Proroci su ЬШ uo~ili njegova ograni~enja i ne· djelotvomost (vidi Jer 31,3 1.34). On је Ьiо u stanju raskrinkati gri­jeh, ali ne i ukloniti ga; time sto је Ьiо manjkav, nije mogao spasiti i1i opravdati gresnika. Nije uspio zadovoJjjti najduЬlje potrebe gres­na ~ovjeka. U Rimljanima 7 zakon se opisuje kao svet, pravedan, dobar i duhovan, ali gaje grijeh u~inio nedjelotvomim. Stvarni raz­log slaЬosti saveza bila је tovjekova gresnost; zbog toga ih Bog kшli ~. kudj Izraelce koji se nisu driali saveza. Neki tuma~j kaiu da Bog nalazj nedostatke u savezu ј о tome govori ljudima. То је gramati~­kj moguce, alj је spomenuta postavka vjerojatno proizaSla iz zelje za usklawvanjem osmog stiha sa sedmim. Zbog postojanog neuspje­ha Izraelaca da se drie saveza, kao ј zbog nedjelotvomosti zakona ј njegove nemoej da ih za to osposoЬi, veli (naime Bog, ne Jerernija) ... dovrfit Си novi Savez.

9. U okviru novog saveza Bog је poduzeo ostvarenje drugog iz. laska, razlititog od onog prvog, а razlog za takav postupak Ьiо је ustrajna slabost lzraelaca, koja је nagnala Boga na opozjvanje prvog saveza - ра i ја zanemarih njill. Poslednjj navod iz Jerernije dro se LXX, jer u AV prijevodu Jeremija 31,32, u skladu s hebrejskim iz­vomikom, stojj "jako sam im Ьiо muz". Westcott podr:Zava LXX ј obrazla:Ze to tjme sto se taj prijevod bolje slaie s kontekstom, "ma­da se", zaklju~uje, "mo:Ze objasniti ј hebrejski prijevod".

10-12. Trostruka nadredenost novoga saveza sta.rom o~ituje se u trostrukoj nadredenosti datih obecanja. Prvo obecanje u~inilo је novi savez duhovnim i pounutraSпjenim, jer Bog kaie: Zakone Си svoje staviti и dи!и njihovи i иpisati ih и njihova srca. Та је dinami­ka nedostajala starome savezu,jer premdaje zakon tivo ijasno mo­gao razotkritj putove dobra i zla, on ipak nije mogao dati lzraeki· ma silu koja Ьi ih osposoЬila za ~injenje dobra i odupiranje zlu. Na­protiv, kao sto је zabranjeno voce predstavljalo za Evu stvamu priv­latnost, na sli~an su na~in bili privla~ni i zakonom zabranjeni po­stupci. Rimljan.ima 7 pokazuje kako је mogute da unutarnjj covjek uziva u Вozjem zakonu, ali da ~ovjek svejednako potpada pod utje­caj drugog zakona koji vojuje protiv zakona du~e. Bila је potrebna

119

НЕВRЕЈ/МА 8,10-12 nova sila, ј novi ju је zakon pruiio. Та sila nije neosobna, nego је to zapravo tre~a osoba Trojstva, Sveti Duh, kojj daje vjerniku snagu da se odupre privlatnostj ј nadvlada silu zla. Vlast i moc Duha Zivota, kroz zajednИtvo s Kristom lsusom, oslobaдaju nas od sile zla, zavr­~tak koje је u smrti (Rim 8,2.3). Moguce је da dusa (u engleskom izvorniku " um" . prim. prev.) obuhvaca intelekt, asrce volju i osje­~aje, jer је novi Boiji zakon trebao Ьiti djelotvoran na podrut ju t j. tavog duhovnog kr~~anskog iivota.

Ро novom savezu, crkva је Bozja osobna svojina, kupljena Isusovom krviju (usp. Ef 1,14; 1. Pt 1,18 ј dalje). Povlastica posto­janja kao Bozjeg naroda donosi stvamu sjgurnost, jer је njegov na­rod poseban objekt njegove ljubavi ј zaШte. Slicno pojmanje pos­jednШva nalazimo u Starom zavjetu - Bog је о lzraelu rekao : "Vj ~ete тј Ьiti predraga svojina mimo sve narode" {lzl 19,5; usp. lzl 6,7). Но~а usporeдuje odnos izmectu Boga ј njegova naroda s brac­nom svezom. Jeremjja sagledava kraj bracne sveze, koju је prekinuo 1zrael svojom nevjerno~u. раје Bog okoncano odnos. Crkva se i­pak nalazi u povoljnijem polozaju, jer posjeduje onu unutamju di­namiku koja је osposoЬljuje za odzavanje saveza i zadriavanje vjer­nosti Bogu.

Novi је savez uklonio zapreku izmedu svetog Boga ј gre~nog

covjeka. То је bilo povezano s Kristovim zrtovanjem sebe na krizu, gdje је prolio svoju krv. Prihv~anje uvjeta novoga saveza pruza istj­nito doZivljavanje Boga. То doiivljavanje Boga ima se nastavitj, jer је drugim obecanjem, ta svi се те poznavati, svim vjernicima omo­gueeno poimanje potpunije ј duЬ!je objave neoЬicne djelotvornostj (vidj l. lv 2,27). Osobno doZivljavanje Boga nije vi~e ograniceno na sveeenike kojj prinose zrtve, jer svi се poznavati Gospodina, а uci­telj ~е im Ьiti Sveti Duh koji naucava sve i сјје su pomazanje primi­li.

Spomenuta rijec ta daje nas\utiti kako је obe~anje opro~tenja temelj svih ostalih obe~anja. Rijeci jer си se smilovati bezakonjima njihovim pokazuju da izvor opra~tanja njje ljudska zasluinost, nego Bozje milosrдe i milost. Temelj opr~tanja nije ljudsko pokajanje, nego Кristova zrtva. Novi savez pruza potpunu ј cvrstu sigurnost da bezakonja ... i grijeha Bog nece vise spominjati. Rijeci i bezakonja izostavljene su u najvjerodostojnjjim tekstovima, а moida su pripi­sane ovamo iz l О, l 7.

120

HEBREJIМA 8,13

13. Boija izjava kako ~е nacinitj novi savez nagovje~tavala је da је ostario опај prvi, ~to ~е re~j da је zastario, jstro~en i izvan upot­rebe. Izjava је izrecena u Jerernijino vrijeme, а njezino provodenje potrajalo је ~est stotina godina. Pisac је s pravom mogao reei daje na umoru zbog starostj, Robertson kaie: "Pisac pi~e kao da su sta­rozavjetni zakonski i obrednj sustav imali j~teznuti pred novim sa­vezom milosti. Da је pjsac pisao nakon 70. godine ро Кristu, ne Ьi li Ьiо napisao 'Вteznuo је'?"

3) Prvi ~tor i njegova uloga {9 ,1-10) Slijedi podroban opis sastavnih dijelova zemaljskog hrama {1 -5 stih) Pokazana su ogranicenja sve~enickog posluiivanja u okviru dvaju djjelova ~atora {6.7. stih). U svemu tome ocituje se Boija pouka da stari savez nije Ьiо savr~en (8. stih). Ogranicenja sve~enickog poslu­Zivanja vrijede i u odnosu na zrtve koje su prinosili (9 .10. stih).

1. Rijec prote, prvi, suprotstavlja prvi savez novom savezu isto kao ~to u drugom stihu "Svetinji" suprotstavlja "Svetinju nad sve­tinjama". U nekim grckim rukopisima umjesto saveza (te rijeti ne­ma u grckom) stoji "~ator", аЈј rnisaona podudamost u odnosu na 8,13, а јо~ vi~ na 8 ,7 i dalje, pokazuje da kontekst zahtijeva savez.

Prijeporno је ima li А V pravo uvr~tavaju~j rijec kai, i. Ona se ne uklapa u pi~cevu namjeru da pokaie kako su obredne uredbe starog poretka potpuno nestale. Nema је u Vatikanskom kodeksu, papjrusima Chester Beatty ni u Мinuskuli 1739. Moffatt је svejed­no uvntava, s oЬrazlozenjem da kai ispred he prote, prvi, naglШva cinjenicu da је to bilo zajednicko starom i novom savezu · naime, bogo~tovlje ј svetinja . te da "pisac zauzima osoЬito gledШe na sa­vez, prema kojem ovaj ukljucuje nebeskj pandan obrednih uredbl starog poretka". Zuntzova opaska kako "uvntavanje rijeci kai po­kazuje upravo suprotno od onoga §to pisac zeli dokazati. а to је da pokaie kako је Kristova zrtva nadmocna iidovskom bogosluiju", mnogo bolje pogada pi§cevu namjeru nego Moffattova. On nastav­lja: "Ni ovdje, ni igdje drugdje u citavoj poslanici nema nikakve na­znake kako kr~~anj nastavljaju ( cak ni na nekoj vi~oj razini) s bogo­~tovljem koje se odriavalo u. sinagogi".

Prvi је savez sadrzavao Ьogo!tovne uredbe ili "propise о Ьо-

121

HEBREJIMA 9,2 gosluzju" (RSV), koje su na ·seЬi nosile pecat bozanske vjerodostoj­nosti i punomoci, а ipak su, zajedno sa satorom u kojem su se izvr­savale, Ьile kosmikon, ovosvjetske. То је rijec koja ovdje ne upucu­je na neprijateljstvo prema Bogu, kao sto је to na drugim mjestima. UpotrijeЬljena је u smislu pripadnosti vidljivom svijetu , naime ze­maljski, ~arni , ра time upucuje na nesto nesavrseno i privremeno, prolazno.

2. Sam sato r Ьiо је podijeljen na Svetinju i Svetinju nad svetinja­ma. AV naziva prvi dio "sveti~tem" , ali to је pogresпo i bolje је pri­je S?umenute rijeci pridodati "vanjsko" da Ьi se razlikovalo od u­nutarnjeg svetШa; mectutim, sve је jasnije oko tih dvaju d ijelova ako se prvi, kao u RV, nazove "Svetinjom", а drugi "Svetinjom nad svetinjama". Vanjski dio satora sadrzavao је svijecnjak, stol i prinos kruhova. Sadrzavao је i zrtvenik, na kojem se palio tamjan (usp. 4 . stih), koji se ovdje ne spominje. ОЬа dijela satora bila su bez prozo­ra, ali је samo za prvi dio Ьiо potreban svijecnjak, јег је drugi dio rasvjetljavala Bozja slava. Cini se da је u Salamunovu hramu bilo deset svijecnjaka ( 1. Kr 7,49; 2. Ljet 4 ,7). U taj је dio svecenicima bilo dopusteno uci; zaЬranjeno im је bilo uci jedino u Svetinju nad svetinjama. Sto/ i prinos kruhova odnosi se na stol na kojemu su se u dva reda prinosili kruhovi pred Boga, te na kruh koji su u Svetiнji jeli sveeenici (usp . lzl 25,23-30; Lev 24,5-9).

З. Treci dio satora Ьiо је zvan Svetinja nad svetinjama i nalazio se iza druge ... zavjese. Rijec meta, iza, jedino је ovdje upotrijeЬlje­na u prostornom znacenju. Jedino је veliki sveeenik smio proei iza toga zastora, а ta је povlastica bila ogranicena na Dan pomirenja. Zastor је simbolicki predocavao i predstavljao zapreku izmectu sve­tog Boga i gresnog covjeka, te pokazivao kako obrednistvo starog saveza nije moglo ljlldima pruZiti trajan pristup u Botju prisutnost. Matej 27,51 kaZe da se prilikom Kristove smrti hramski zastor razderao "od vrha do dna".

4. Pisceva izjava daje u Svetinji nad svetinjama Ьiо zlatni kadio­nik stvorila је teiO<ocu. Levitski zakonik 16,12 spominje da је veliki svecenik. na Dan pomirenja trebao unijeti kadionik iza zastora, ali se on nigdje ne naziva zlatnim kadionikom. U natpisima, papirusi-

122

НЕВRЕЛМА 9,5 ma i u klasicnom grckom znacenje rijeci thumiaterion kao da је kadionik. То znacenje nalazimo i u 2. Ljetopisa 26,19; Izlasku 8,11 (LXX). Unatoc tome, i Filon i Josip Flavђe pridaju јој znacenje "kadioni zrtvenik". Prihvatimo li to znacenje, javlja se daljnji prob­lem, jer se cini da ga pisac Poslanice Hebrejima smjesta u Svetinju nad svetinjama, ali ga lzlazak 30,6 smjesta u Svetinju. Leonard iz. nosi slijedece opafanje: " Buduci da se u lzlasku 30,10 spominje go­diSпje pomirenje izvdeno krvlju na roscicima kadionog zrtvenika, ovo iznimno povezivanje zrtvenik.a sa Svetinjom nad svetinjama na veliki Dan pomirenja, zajedno s cinjenicom da se zrtvenik nalazio pred zastorom Svetinje nad svetinjama, motda је uvjetovalo pisce­vo povezivanje kadionog zrtvenik.a, uz pomoc prilicno neodreclenog izraza и njoj, echousa, s unu tarnjim svetВtem". З 7 "lmajuci", sto је doslovno znacenje rijeci есhоша, svakako је neodrecten izraz i mo­ze znaciti "koji pripada". Na veliki Dan pomirenja zavjesa Ш zastor Ьi se odmicali, i tada Ы se "kadioni zrtvenik." zapravo nalazio pred Pomirilistem.

Kovceg saveza Ьiо је sanduk Ш skrinja dugacka kojih pet sto­pa, dvije i роЈ stope visoka i siroka (Iz\ 25,1 0 i dalje). Prekrivenaje bila zlatom sa svih strana. U satoru i u Salamunovu hramu unutar kovcega nalazile su se tri dragocjenosti: zlatna posuda s тапот (lzl 16,32-34), !tap Aronov, koji је опо procvao (Br 17,1-11) i рЮсе Saveza (lzl 25,16 i dalje; Pnz 9 ,9; 10,5). Prema Ј osipu Flaviju,.Sve­tiпja nad svetinjama kasnijeg hrama bila jepotpunoprazna. Hebrej­ski tekst ne kзZe da је posuda bila zlatna, ali i LXX i Filon spomi­nju da је bila zlatna.

5. Na vrhu koveega nalazilo se Pomirili!te, а nad njim su bili keruЬi slilve, koji su bili usko povezani s objavom Bozje slave (usp. lzl 25 ,18-22; Br 7 ,89; Ezek 10,19 .20). lzmedu ploca zakona i Boz­je slave nalazilo se Pomirili!te, hilasterion. Na veliki Dan pomirenja Pomirili!te se Skropilo krvlju zrtve (lzl 30).

Pisac ovom prilik.om nije imao namjeru upu~tati se u podrob­no objaSпjavanje simbolizma §atora, mada to ne znaci da se taj sim­bolizam ne treba pokusati objasniti. Pisac se usredotocio na jedan drugi velebni aspekt Kristova djela • njegovu zrtvu na krizu. Ређе nego ~to konacno svrati pзfnju na to , on се razmotriti ogranicenja svecenickog bogosluzenja u zemaljskom satoru.

123

НЕВRЕЈ/МА 9,6

6. 1ako su pojedjnostj uredenja satora letjmjcno spomeпute, jas­no је dano do znanja da је c jtavo иstrojstvo bilo potpиno cjelovjto, no иnatoc tome njegova је sluzba bila dиhovno nedostatna. Та se slиzba djjelila na svakodnevno bogoslиZje sto ga svecenjcj obavljajн u Svetinjj i na godisnje sluzenje velikog svecenika u Svetinji nad sve­tinjama.

Pri svom svakodnevnom bogosluzju svecenicj Ьi paJili svjetilj­ke svake veceri ј gasili iћ svakog jutra (lzl 27,20.21; 30,7 i daJje). Svake subote mijenjali Ьi dvanaest krићova (Lev 34,6 ј daJje) ј paJili kaa na zlatnom zrtveniku svakog jиtra u vrijeme jutarnjeg ј navecer и vrijeme vecernjeg prinosenja zrtava (lzl 30,7 .8). Svetinja је ipak bila popriste covjekova bogostovanja, jer su svecenicj predstavljaJi i zamjenjivali Boga u tom cjnu, ра makar kako nedostatno.

7. Jedino је velikj svecenik imao pravo pristupa и Svetjnjи nad svetinjama, aJi је ono bilo ograniceno na jednom godiSnje, tj. na Dan pomirenja. Levitski zakonik 16,12-16 daje naslиtiti daje toga dana иlazio barem dva риtа - jednom s krvlju zrtve za svoje vlastjte grijehe, а zatim s krvlju zrtve za grijehe naroda. lspravan put do to­ga najsvet~eg mjesta vodio је kroz krv zrtava koje sи se prinosile u vanjskom dvoristu. Prospherei је и sad~njem vremenu, раје zato prinosi (RSV) pravilniji prijevod nego "prinio" (А V). Nekj smatra­ju da se godinu za godinom и Svetinji nad svetinjama prinosila krv. Najozbiljniji prigovor toj teoriji jest cinjenica da se rijec "zrtva" , premda se u Levitskom zakoniku 16 navode podrobne upute u vezj s obrednim redom na Dan pomjrenja, nigdje ne dovodi и vezu sa Svetinjom nad svetinjama. Nigdje se и Starom zavjetu ne kaze da је cin skropljenja krvi na Pomiriliste i pred njega cin prinosenja zrtve. Moffatt ima pravo kada kaie: " Cak se ni velikj svecenik ne usuduje uci bez krvi (Lev 16,14 i daJje), tj. а da ne nosi krv zrtve prinesene za njegove osobne pogre~e i pogreske naroda". Godinu za godj. nот na zrtvenikи su se prinosile zrtve okajnice, а dio krvi tih zrta­va, krvi koju је velikj svecenik odnosjo u Svetinjи nad svetinjama ј ~ropio је na Pomiriliste ј pred njega, mora se poistovjetiti s djelo­tvomosti prinesenih zrtava prije nego sto se to moze uciniti sa sa­mim zrtvama. То se ocituje u Levitskom zakoniku 16,3, gdje se na­laie Aronu: "Neka Aron ulazi u Svetjste ovako: sjиncem za zrtvи

124

HEBREJIМA 9,8

okajnicu i ovnom za zrtvu paljenicи". Bиduci, pak, da se to ne mo· ie uzetj doslovno, veliki svecenik mora daje ulazio s djelotvornosti zrtve okajnice, а bиduci daje иlazio s krvljи, ona se mora poistovje­titi s djelotvomoscu zrtve.

Druga zrtva koja se prinosila toga velikog dana prinosila se za nepainje naroda. "Za neznanja" Ьiо Ьi doslovniji prijevod, ali se rijec agnoematon upotrebljava и sjrem smjsJи nego "neznanja" и LX.X. Ovdje је najvjerojatnije иpotrijebljena kao opcenit naziv za grijehe. Calvin kaie: "Nijedan grijeh nije li5en nepamje ili nezna­nja, jer ma koliko svjesno i svojevoljno covjek grijeSi, on mora da је zaslijepljen svojom poblepom tako da ne rasш1uje pravilno, ili jos bolje, zaboravlja sebe i Boga. Jer ljudi nikada namjerno ne srljaju g\avom bez obzira u propast, vec obrlaeeni Sotoninim prijevarama gube moc pravilna prosui1ivanja".

8. Bog је propisao redoslijed i pojedinosti levitskog obreda i dao Mojsiju upute kroz vodstvo Svetoga Duha. То је Ьiо slikovit prikaz, а njegovo pravo znacenje nalazi se u ovdje navedenom prosvjetlje· nји Svetoga Duha. "1 rijeci Svetog pisma i bogostovne uredbe sa­drze bozansko znacenje" (Westcott).

Ako se rijec Svetinja odnosi na drugi dio zemaljskog satora, tj na Svetinju nad svetinjama, onda se prvi Sator mora odnositi na sveto mjesto u koje su svecenici smjeli исi, а kamo narod nije imao pristupa. Tada bi doЬiveno znacenje g\asilo: sve dotle dok narod ni­je imao pristupa u svetinju, Sveti је Duh ocitovao da put u Bozju prisиtnost jos nije otkriven i objavljen. lma li, medutim, prvi Sator uzvisenije znacenje, а rijec Svetinja odnosi se izravno na Bozju pri­sutnost, tada se rijec prvi ne moie odnositi na "sveto mjesto" nego na cjelinu zemaljskog satora. Cini se da Ьi u tom slucaju znacenje bilo: dok је sator, а poslije njegajos i hram, postojao (u engl. izvor­niku "jos stajao" . prim. prev .), Sveti је Duh ocitovao kako nije do­pusteno исi и BoZju prisutnost. Moffatt rnisli da је echein stasin, "jos stoji", nacin da se u grckom kaie "postojati". Ronald Кnох prevodi "toliko dиgo dok је prei1~nji sator zauzimao svoj polozaj", а kako је stasis izvomo znacilo "polozaj", treba se prikloniti ovak­vom prijevodu. Za piscaje stari savez bio okoncan, zastor razderan, put u Svetinju otvoren, i ljudi su se sada mogli priblifiti Bogu. Cinjenica da је u Jeruzalemu hram jos uvijek Ьiо u иpotrebi nije

125

НЕВRЕЈIМА 9,9010 nШа zna~ila, jer ga је Bog Ьiо odbacjo, ра on vi~ nije zauzjmao nikakav mjerodavnj poloiaj o

9.100 Zemaljskj је ~ator Ьiо pralik nebeskog ~atora , slika ili "sim­bol" za sada!nje vrijeme, Eis, za, s akuzatjvom ima jsto zna~enje kao ј u izri~aju eis telcs, "do svr~etka" (Mk 1 З ,13)0 Sator, а poslije njega hram , bili su simboli sve do uspostavljanja novog savezao Pre­ma jednom shvacanju , kairos, vrijeme, zna~j "kriza", jer је u ovaj odjeljak izabran ј doblo prednost pred opcenitjjim izrazjma cllrOI/os "vrjjeme", ј aion, "doba" о U tom Ьi slu~aju zemaljskj ~ator Ьiо sli­ka sve do krize u vrijeme pjsanja poslanice, krize koja је dosegla vrhunac 700 godine ро Kristuo

Kath'hen Ьi trebalo prevesti kao "u skladu s kojim" , ali kako se izraz ne odnosi na "sliku", nego na hram , izri~aj "u kojem su se prinosile" (izravan prijevod engleskog izvornika · prim o prevo) daje ispravno zna~enjeo Zrtve koje su se prinosile u predvorjima ~atora pruiale su obredno o~j§eenje §tovateljima, ali nisu bile kadre pro­izvesti unutarnju ~jstoeu iz koje proizlazj mirna savjesto Rije~ su­neidesin, savjest, pokazuje da је ~ovjek duhovno, razumno Ьiсе , odo govorno Вogu, cudorednom Vladaru svernirao Upravo su ta odgo­vomost ј svijest о krjvici uvjerili bogosluinika (tjo ~tovatelja , jer је svecenik djelovao u njegovo irne) kako vanjski obredj ~to se v~e u hramu ne mogu ukloniti krivnju grijehao Тј su vanjski obredj uslijed svoje povezanosti s tjjelom bili nesavr~ni i bili su nametnuti tek za ograni~eno vremensko razdoЬ!je - do casa ispravka, nairne do us­postavljanja "izvrsnijeg" saveza kojj po~jva na " boljim obecanji-ma" o

Manson postavlja pjtanje: "Jesu li ~jtateljj pripadali iidovsko­kr§canskoj skupini koja se, iz ovog ili onog razloga, protivila obred­noj slobodi §ire crkve? Ako је tako onda Ьi se uredbama о hrani i pjcu mogla otkriti to~ka u kojoj su se sentimentalno driali iidov­skih obreda i sredstava milosti, kao i klju~nj razlog za to" о

4) Podbrobniji opis Ьође slu1Ьe (9,11-28) Razmatraju se priroda ј djelotvornost Kristove velikosveeeni~ke sluibe , kao i prino§enje sebe kao irtve ( 130140 stih)o Zatirn se upu­cuje na nuwost Kristove smrtj u svrhu uspostavijanja novoga save­za, kojega је on i Posrednik ( 15-230 stih)o Kona~no se nadreёlenost

126

НЕВRЕЛМА 9,11 Кrjstove sluibe sagledava u punini i trajnosti njezine djelotvomosti (24-~80 stih)o

110 U vrijeme na§ega Gospodina, iidovska је hijerarhija gledala u Mesijj politi~ki. а ne duhovni, lik nacionalnog, а ne sveopceg, dose­gao Traiili su Mesiju kojj се zbaciti njihove poliblke neprijatelje, obnovitj nacjonalnu samostalnost i u okviru lzraelova doma, а geo­grafski na podru~ju Palestine, osnovati svoje kraljevstvoo Pafnji irn је izmakla ~injenica kako prije sveopce obnove mora doej do ukla­njanja zapreke izmedu savr~eno svetoga Boga i gremog ~ovjekao Ni­su uvidali ni nuinost Mesijina stupanja na scenu u ulozj Velikog svecenika i irtve da, prinoseci sebe kao savmnu irtvu za grijeh, u­dovolji Вozjim preduvjetirna za davanje novoga saveza, te pro~avsi kroz vecj i savr~en~i ~ator, udijeli one duhovne i vje~ne Ьlagoslove koji mogu utaiiti najduЬlje ~ovjekove potrebeo Umjesto buducih dobara, u nekirn vainijim rukopisirna stoji "dobara koja su do~la", ј Nairne drii da spoj podataka doblvenih iz starih rukopisa, grama­tik.e i kontekst:t podriava potonje ~itanje , meёlut.i.Jn Moffatt daje prednost "buducim dobrirna"o Та pojedinost nije zna~ajna, jer је vrijeme novog poretka dobara vec po~elo, ра se Ьlagoslovi povezani s njirna mogu vjerom iskusiti sada, iako се do potpиnog ostvarenja dobara doei tek kad vjera ustupi pred gledanjem, а vremenska ogra­ni~enja prestanu postojatio

12о Slijedi јо~ jedna ilиstracija preиzeta iz Dana pornirenja, svrha koje је pokazati kako na§ uzvi~ni Veliki svecenik nije Ьiо ograni­~en nesavr~nirn obredirna levitskog sustava. Veliki svecenici su naj­prije prinosili junce, ili "mlade bikove", za svoje grijehe (Lev 16,11 ), а poslije toga jarce za grijehe naroda (Lev 16,15)0 Krviju o­vih zrtava u1azili sи u Svetinjи nad svetinjama. B.uduci da Кrist nije imao grijeha, nije trebao prinositi frtvu za svoje grijehe; za grijehe naroda prinio је sebe, ра ро (ili "posredstvom" ili "zbog") krvi .... ЛЈојој ude jednom zauvijek и Svetiпju. U RV, ispravno, stoji "svo­jom krvlju", dok и RSV, pogremo, pi~ "иzimajucio.o svojи k.IY'o Jedna marginalna Ьilje!ka potonjeg prijevoda opravdano isble kako gr~ka rije~ dia ina~i "kroz", te se u 11. i 14. stihu, gdje se takoder upotreЬljava ovaj prijedlog, и оЬа slи(jaja иpotreЬljava rije~ "kroz"o Prema tome, i ovdje se treba upotrijeblti ' 'kroz" (Ш ро, kao и prije-

127

HEBREJIMA 9,1 З. Ј 4 vodu Duda-Fucak - prim. prev .), а rijeci "uzimajuci" ili ''sa", koje su pogre~ne, treba odbaciti. Na Dan pomirenja је veliki svecenik, ulazeci u Svetinju nad svetinjama, uzimao sa sobom stvarnu krv, а n~ se pisac, osvrcuci se na taj dogadaj, ne sluZi prijedlogom dia, ne­go en. Na~ је uzvi~eni Veliki svecenik, zrtvujuci sebe, prinio konac­nu i savr~enu irtvu za grijehe, te је na osnovi te savr~ene okajnice izratene vlastitom krvlju u~ao u Bozju prisutnost. Savr~enost ovog pomirenja је temelj njegova uznesenja ј njegove neogranicene moci sp~avanja. Okrutna pomisao da Krist uzima svoju krv nije pjscu pa­dala na pamet, i on ulaie sav trud da izbjegne tu misao upotreЬlja­vajuci rije~ dia. Cinjenica uskrsnuca i uznesenja pokazuje da је Bog Otac vec Ьiо prihvatio njegovo prino~enje sebe kao zrtve na krizu.

Nasuprot ulaienju velikog svecenika u Svetinju nad svetinja­ma, koje se ponavljalo svake godine, Krist utle jednom zauvijek. On se trajno smjestio u Bozjoj prisutnosti, а to је Ьiо polozaj kojj nika­da nisu ostvarili veliki svecenici staroga saveza. Svetinja iz ovog sti­ha nije prvi dio ~tora, nego drugi - naime, Svetinja nad svetinjama.

Moulton iznosi mШjenje kako samo kontekst moze odreditj da li se radnja glagola na4e ( u engleskom izvorniku stoji "ostvariv­~i" - prim. prev .) dogodila ranije, Ш se dogada istodobno, i to u slu­~ajevima gdje se particip nalazi na drugom mjestu . Ovdje kontekst govori u prilog ranijeg odvijanja radnje, jer је vjecno otkupljenje bilo zajamceno Kristovom zrtvom na krizu. Prema Delitzchu, "'Na­kon ~to је ostvario vjecno otkupljenje' ne Ьi bilo negramaticki", а Moule misli da doblvamo posve moguc smisao "ako se prihvati po­stavka da је ~in na koji upucuje particip prethodio cinu glavnog glagola".зs Za razliku od privremenog u~inka zrtava prinesenih na Dan pornirenja, ovo ostvareno otkupljenje је potpuno i vje~no, da­juci time vjerniku osjecaj sigurnosti.

13.14. Pisac nат ne ostavlja ni tracak sumnje u to daje u~jn. kovitost obrednih zrtava, jako је na izvanjskom podrucju djelova­nja bila strogo ograni~ena , na tom podrucju jpak bila u~inkovita. Krv jaraca i Ьikova dostajala је za jskupljjvanje obredne krivice, ali nije dostajala za iskupljivanje moralne krivice. Skropljenje pepela junicinog па oneciscene bilo је dovoljno za uklanjanje obredne ne­~isto~e koja је oblcno potjecala od dodjrivanja le~a . ~to је krivca is­klju~ivalo iz sudjelovanja u svecanosti bogoslutja zajedno s ostat-

128

! 1

1 1 1

t

HEBREJIМA 9,15 kom Bozjeg naroda (usp. Br 19,22) . Ono ipak nije bilo u stanju od·­straniti duhovnu prljav~tinu. Prema tome, iako se jasno upucuje na ucinkovi tost tih obrednih prinosa, jasno se razotkrivaju i njihova o­granicenja - oni nisu uspjeli odstraniti krivjcu grijeha i pribaviti u­nutarnje oci~cenje. Kristova krv је ta koja cisti savjest od moralne krivnje i pribavlja oprostenje koje pruza gre~niku mir. Ona nepre­kidno ociscuje od svake necistoee, omogucujucj posvecenom vjer­niku odrzavanje zajedniИva sa zivim Bogom (1. Iv 1,7).

Као obrazlorenje takva jedinstvenog zna~aja Kristove krvi navode se tri razloga,

Prvo, Krist је sebe prinio ро Duhu vjecnom. Ovaj prijevod А V upucuje na natuknicu о trecoj osobl Trojstva, ali vjerojat.nye znacenje gr~kog izvornika glasi: "ро (njegovom) vje~nom duhu". Duh se ovdje spominje kao opreka "tijelu", koje је izvanjsko, tvar­no ј prolazno. Krist је prinio sebe zahvaljujuci svojoj vjecnoj du­hovnoj naravi, koja је zrtvi dala neograni~enu vrijednost i ostvarila vjecno otkupljenje. "Krist је sebe zrtvovao jednom i ta se jedincata zrtva ne treba ponavljati, jer је posjedovala apsolutnu vjecnu vrijed­nost kao ~in onoga koji је pripadao vjecnom poretku" (Moffatt). Drugo, Кristovo је zrtvovanje bilo racionalno i dobrovoljno. Krist ... samoga sebe ... prinese. Nije to Ьiо srnijeh nesvjesne zrtve koja .to sto radi radi preko volje, vec razuman ~in najvece duhovne poslus­nosti Bogu (Fil 2 ,8) i cin najvise duhovne ljubavi prema ~ovjeku (2. Kor 5,14.15). Trece, Krist ... samoga sebe besprijekonю prinese Bo­gu. Pisac је vec govorio о savr~enom Velikom sveceniku; sada pred­stavlja besprijekomu Zrtvu. Besprijekornost nije izvanjska, kao u slucaju levitskih zrtava, nego unutarnja i eblka. Kristova је narav za ~itava njegovog zemaljskog Zivota zadrzala svoju besprijekor­nost. "Cin Kristova prino~nja sebe, bez mrlje, Bogu Ьiо је u sebl apsolutan Ш idealan. Bilo је to .ne~to od ~ega nШа vece nije moglo postojati, niti se moze tako nesto i zamisliti, u srnislu ispunjenja Bozjeg nauma i zahtjeva u odnosu na grijeh. Bio је to konacan od­govor, duhovni odgovor na Bogom postavljene zahtjeve i obzirom na konkretnu situaciju".39 U svjetlu ovih velebnih ~injenica pisac kliCe: "Koliko се vi!e krv Krista ... ocistiti (Ш oprati) savjest vasu od mrtvih dje/a, па slu!bu Bogu !ivome!"

1 S.40 Prjnijevsj sebe jednom zauvijek krvlju koju је prolio, te

129

НЕВRЕЈ/МА 9,16.17 vje~nim otkupljenjem koje је priskrblo, Krist је postao Posredni· kom novoga saveza, da Ьi oru koji su pozvani mogli imati sigurnost posjedovanja obecane vjeгne ba!tine. Pojam pozvani uklju~uje sve duhovne Вође ljude obuhvacene starim i novim savezom. Patrijarsi su umrli ne primiv~i obecanja. Njihovi su potomci pod starim save. zom primili obecanu zemaljsku baШnu, ali nisu potpuno prirruli ona duhovna obecanja koja pripadaju vje~nosti. Та obeeanja, time ~to ~a~u veze s duhovnim svijetom, nisu varava i nepostojeca, jer ih VJernik mo:te iskusiti u vremenu; mel!utim , buduci da pripadaju vjetnom poretku, izvan dosega su iskvarenosti i onetiscenja vreme­na. Prije nego !to se ta obecanja potpuno uzmognu ostvariti u zivo­tima onih koji su pozvani, Ьilo је od najvece vainosti da se isposlu­je otkupljenje prekttaja iz starog Saveza. Zakon nije pruzao nikak­vu mogucnost za iskupljivanje onih prijestupa u~injenih protiv Boz. је volje kako је objavljena u njegovu Zakonu. Ti su prijestupi izlaga. li prijestupnika Botjem nezadovoljstvu, izraienom zakoruma. . Zna~enj~ otkup/jenja mou se pravilno shvatiti jedino paZlji-

vun razmatranJern njegove pozadine, koju tini zrtveru sustav. lzla­zak 6,6 i 16,13 govore о Izraelovu otkupljenju iz egipatskog ropst­va, а Levitski zakonik 25 i 27 о otkupljenju imovine Ш osobe iz za­duzbine placanjem zatraienog iznosa. Unato~ tome, povezivanje doti~ne rije~i s "krvlju" u 13. i 14. stihu, te s "besprijekorna Bo­gu" iz 14. stiha, otkriva neodjeljivu povezanost sa zrtvenim "janje­tom bez mane i bez ljage". Za otkupljenje BoZjeg naroda od prijes­tupa pod prvim savezom i njihovo dovol!enje u zajedni~tvo s Bo­gom bilo је potrebno da Botje Janje umre. Smrt је kazna za kr~enje zakona, jer "kazna za grijeh је smrt" (Rim 6,23), i taj se zakon, ko­ji је proiz~ao iz savr~enstva BoZje naravi i njegova cudorednog vla­danja, jednostavno morao po~tivati. Krist је svojom smrcu po~tivao sva Bozja potra.tivanja; podnio је posljedice tovjekova grijeha. Svo­jim savШnim iskupljenjem prijestupa otvorio је svima vrata prima­nja obecane b~tine.

16.17 ·/ U Ьiblijskim tekstovima grtka rijet diatheke, savez . oporuka oЬitno znati "zavjet", ali u papirusima i na tad~njem he­lenistitkom grtkom imala је pravni smisao i ozna~avala је "vo­lju".41 Pisac је u ovim stihovima upotreЬljava u potonjem zna~e­nju . Savez је ugovor sklopljen izmel!u dv~u zain teresiranih strana

130

HEBREJIМA 9,18·20 i ne pretpostavlja nuz.no smrt, iako se smrt gotovo neizostavno po­~ela dovoditi s njim u vezu. Volja је sporazum о imetku, koji po­staje pravovaljan tek onda kad se ustanovi smrt osobe koja је volju sastavila. Primjenom te istine, koja ima sveopeu vrijednost, otituje se nuz.nost Kristove smrti. Bilo је neumitno da Krist umre ako је О· becana bastina ( 15. stih) imala prijeci na vjernika. Ne treba pretjeri­vati s tuma~enjem simbolike ovog primjera,jer Krist uostalom nije mrtav, nego fivi.

18-20. Pisac se sada vraca opeerutijem zna~enju koje rije~ dia­tlleke ima u Ьiblijskim tekstovima. Prvi, ili Mojsijev, savez nije Ыо sklopljen bez krvi, naime bez ne~ije smrti. Ovdje se navodi opis zrtava prinesenih prilikom ustanovljavanja saveza spomenutog u lz. lasku 24,3-8, ali pisac, sluzeci se njemu svojstvenom slobodom, mi­jenja neke pojedinosti. Po~to је priopcio narodu svaku zapovijed (Но је Ьiо ~in sasvim u skladu sa zakonom primljenim od Boga), uze Mojsije krv junaca i jaraca ... te samu knjigu i sav narod polkro· pi. Odjeljak iz Izlaska ne spominje Skropljenje knjige saveza koju је Mojsije uzeo u ruke radi ~itaнja, niti spominje ~kropljenje bogosluz­nog posul!a (vidi dolje).

Ovo је krv Saveza ("zavjeta") btize је rije~ima kojima se po­sluzio n~ Gospodin prilikom ustanovljavanja Gospodnje ve~ere, ne ро rijecima " Evo krvi", kojima se posluzio Mojsije. Unato~. tome, Moffatt ima pravo izjavljujнci: "Ovdje, kao i kroz blavu poslanicu. pisac se ne osvrce na pashu ili euharistiju. Као nezrtveni Ьlagdan, Pasl1a se ne Ы uklapala u njegovo razlaganje.

21. Iz ovog stiha moglo Ьi se zaklju~iti da је u vrijeme ustanovlja­vanja starog saveza Mojsije po~'kropio krv/ju i !ator i sve bogos/uzno posude; medutim, onda kada је Mojsije priopcio zakon (i kada se narod obvezao da се ga izvr~vati (Izl 24), sator jos nije postojao. Izlazak 40, gdje se daje izvje~taj о podizanju i ustanovljavanju ~ato­ra, ne spominje da је Ыо po~ropljen krvlju, niti spominje pomaza­nje uljem. Medutim, Josip Flavije spominje ~ropljenje krvlju kada opisuje doticno posvecenje.

22. Ustaljeno zakonsko nacelo glasilo је da se, gotovo bez iznim· ke, sve stvari ~iste krvlju, te da bez pro/ijevanja krvi nije bilo otkup-

131

НEBREJIMA 9,23 ljenja. Mobla se pri tome misli na krv koja se izlijevala na trtvenik.. lpak, ~ak i ako је tako, pisca, ~ije је razmШjanje nedvojbeno pod utjecajem Isusovih rije~i: "Ovo је krv moja, krv Saveza koja se za mnoge prolijeva na otpustenje grijeha" (Mt 26,28), јо~ uvijek za­nima novi savez potvrden prolivenom Kristovom krvlju, kojajam~i oprostenje onima koji prihvate uvjete. Rije~ schedon, gotovo, koja logi~ki pripada rije~i ta panta, sve, treba povezati s оЬа dijela re­~enice. Ograni~enje prvog dijela nalazimo u Brojevima З 1,22-24, gdje se za ~iScenje upotreЬljavaju vatra i voda, а ograni~enje drugo­ga nalazimo u Levitskom zakoniku 5,11-13, gdje prino~nje deseti­ne efe fшoga br~na kao trtve okajnice donosj oprostenje.

23. Tesko је zamjslitj da se ta epourania, ono !to је па пеЬи, od­nosj na mjesto Botje prisutnostj. ЈоЬ 15,15, jstina, spominje kako "oku njegovu nj nebesa ~jsta nisu", .aJi se tamo najvjerojatnije radi о materjjalnim nebesima. Moffatt rnisli da sveukupni na~in razmis­ljanja postaje neoЬi~no nakaradan ako pisac nagovjestava kako је Кristova trtva trebala o~istitj samo nebo. Njje, me<lutim, nutno pretpostaviti da је pisac pomiSljao na tako nesto. Primjenom zeng me, spajanja, glagol "o~jstjtj" mote se - prema nekim mШjenjima -prornijeniti tako da poprimi zna~enje "posvetiti". Uputnije је jpak pretpostavitj, kao sto to ро svoj prilici ~ini Westcott, da је rije~ ta epourania bila namjerno odaЬrana da ozna~uje ne toliko samo ne­bo, koliko duhovno podruёje na kojem se pornirenje ostvaruje u odnosu na vjernik.a. Izraz se na sliёan naёin tumaёj u Efetanima i Kolosanima. Tasker iznosi sliёno glediste, govoreci kako "ulazecj u nebo razapetj Spasitelj prenosi Ьlagodatj ostvarene svojim trplje­njem iz zemaljski lokaliziranog podruёja u duhovno svesvernirsko podruёje. Stoga se i moze zamШjati kako su srca ј savjesti svih vjer­nika poSkropljeni njegovom krvlju, i da su zbog toga oni sada u sta­nju priblitavati se, р а se doista ј pribliZavaju Bogu ро njemu" .4 2

24. Zemaljska Svetinja staroga saveza usporeduje se s nebeskom Svetinjom novoga saveza. Као sto је veliki svecenik na Dan pomjre­nja ulazio u Svetjnju nad svetinjama, tako је Krist usao u nebesku Svetinju nad svetinjama kroz svoju konaёnu , dovr~nu ј dostatnu trtvu. Ne kate se da је usao u Botju "prjsutnost" da sebe prinese kao 1rtvu, jer је to vec bilo u ёinjeno onda kada је sebe prinio Bogu

132

НЕВRЕЛМА 9,25.26 na kriZu, nego da је vjdljivo prisutan za nas, Ш "u nШ ime". Leo­nard opravdano kaze : "U stvamosti, ideju kako Krist pred Bozjim prijestoljem obavlja odredenu slutbu u vjdu bilo kakve vrste obreda ili kakve aktivne obrane svoga trpljenja ne nalazimo nigdje u Posla­njci Hebrejima ... Jednostavno nат је reёeno da је оШао u samo nebo da se pojavi pred Bogom u n~e ime, ... te da је u stanju za vjeёna vremena spasiti sve koji ро njemu dolaze Bogu, ј da vjeёno zjvi i posreduje za njih".43 On se tamo nalazi kao predstavnik svog naroda, ра tako vraca ёovjeёanstvo u Botju prisutnost. On је za­stupnik svih vjernika, kojj za vjeёnost posreduje za njih i iznosi njj. hove sluёajeve pred njihova nebeskog Оса.

2·5.26. Sada se usporedba prosiruje da Ьi upozorila na opreku izmedu levitskih velikih svecenika ј trtava koje su oni neprekidno prinosili te uzvisenog Velikog svecenika i trtve koju је on prinio jednom zauvijek. Veliki је svecenjk staroga saveza ulazio u Svetinju nad svetinjama s tudom krv/ju, ili "s krvlju koja nije njegova" (RSV). Z:rtva koja se trailla morala је Ьitj "bez mrlje", р а velik.i svecenik, daleko od toga da bude neokaljan, njje mogao prinijeti se­be. Ipak је zbog grijeha trebao trtvu ро kojoj Ьi mu grijesi mogli Ьi­ti oprosteni. Krjstu nije bila potrebna nikakva takva zrtva, jer "on nije poznavao grijeha", р а buduci da је Ьiо "bez mrlje", mogao је sebe prinijeti za nШ grijehe. Svrha njegova pojavljjvanja na kraju vremena bila је dokidanje grijeha trtvovanjem samoga sebe. Cinje­nica da је umro samo jednom dokazuje da је ta trtva bila potpuna i konaёna. Kad Ьi za svako naredno razdoЬlje bilo potrebno ponov­no prino~nje zrtve, onda Ьi bilo mnogo utjelovljenja ј mnogo smrti. Medutim, dogodilo se samo jedno utjelovljenje ј jedna smrt, koja је dovoljan dokaz ostvarenja savr~nogpomirenja; grijehje Ьiо dokinut (usp. biljeSku u vezi sa 7 ,18).

27 .28. Као dokaz konaёnostj Кristova djela iznesen је jos je­dan primjer. U povijesti se ёovjek rada, fivi ј umire samo jednom,i ne ostaje nista, osim Botjeg suda. Bogu se mora podnijetj izvjestaj о njegovu tjvotu, ј on се proglasiti presudu. Tako se Krist rodjo, Zivio i umro jednom, i to se nЏcada ne moze ponoviti. On ne jsёekuje Botji sud, jer је njegovo uskrsnuee dokaz daje Bog potvrdio njego­ve tvrdnje. Stoga njegovo djelo otkupljenja nije promasaj, jer је na

133

НЕВRЕЈIМА Ј 0.1 njemu Botji pe~at. Naredni njegov pojavak na zemljj nete se tjcati grijeha ј pomjrenja, nego pozitivnih aspekata spasenja. Vjernik је kroz Krista vet spaSen od kfjvnje ј sile grijeha, ali се prilikom paruzije bltj primljen u \je~nj tivot ј prirnjt te \je~nu b~tinu zato ~to је Krist prilikom svog prvog pojavka preuzeo na sebe posljedjce ј obavezu otplacjvanja ~o'<jekova grjjeha.

с) Nadre&nost Кristove 1rtve (10,1-18)

Usmjeravajucj svoju teolonru raspravu prema koncu , pisac u­kratko ponavlja ranije spomenute istine, te dodaje stanovite pojedj. nosti da Ьi istaknuo nadmocnost Kristove frtve nad obrednim sus­tavom staroga saveza. Zrtve staroga saveza, mada mnogobrojne, ni­su bile dostatne. Kristova frtva, mada samo jedna, bila је potpuno dostatna (1-4. stih). Zjvotinjske frtve nikada nisu mogle zadovoqiti Вotju volju, а ipak se grijeh mogao ukloniti jedino ispunjavanjem Botje volje. То је ostvario Krist (5-10. stih). Veliki sveeenici su ne­prestano kao sluge stajali u Svetinji jer njihovo djelo nije bilo dovr­~no. Uzvi~ni Veliki svecenik sjedi u Botjoj prisut.nosti jer је jedin­catirn i jednokratnim prino~njem sebe dovr!jo svoje djelo (11-14. stih). Sveto pjsmo s'<jedo~i da vi§e ne postoji potreba prino§enja trtava za grijehe (15-18. stih).

1. Zakon sadm maglovite obrise bшlucih dobara. Njegov је frt. veni sustav podsjecao lzraelce na grijeh i objelodanjivao potrebu pomirenja, te је tako pripremao put uzvi§enijoj objavi rnilosti kroz Evandelje. Zabranjujuci gremiku ulazak u Botju prisutnost, а ipak dopu~tajuci ulazak velikom sveceniku jednom godi~je, on је svijest о Воfјој svetosti oddavao tivom, kao ј nadu ulaska u Botju prisut­nost. Unato~ tome, kako је Zakon sadrtavao tek sjenu, bez obzira na to kako ona motda bila i korisna, u njegovu se sustavu otkriva neprestano ponavljanje prino§enja trtava, ~to s'<jedo~i о nemoei sta­rog saveza da u~ini §tovaoce savr§enirna ј dovede ih u Botju blizinu.

2. Da је bogoslutnik bio istinski o~j§cen od grijeha, on ne Ы vi­!e imao nikakve svijesti grijeha i vj§e ne Ьј postojala potreba prino­§enja trtve. Ponavljanje trtve, medutim, pokazuje kako је svijest о grijehu i dalje prisutna. Prema tome, bogosluwik njje o~j~en, nije

134

НЕВRЕЛМА 10,3 u~injen savr§enim.

З. lako trtve staroga saveza nisu mogle ukloniti grijehe, one su na njih mogle svratiti pawju, tako da irn је javnost morala iskazatj odredenu pafnju. Na pisca је mozda utjecao odjeljak iz Brojeva 5, 11-15, koji prinosnjcu za ljubomoru naziva "spomen-prinosnicom da podsjeti na grjjeh". Rije~ju Anamnesis, podsjetnik, sluti se n~ Gospodin prilikom ustanovljavanja Posljednje ve~ere, i mnogi tu­ma~j otkrivaju kontrast izmedu rijeti iz naSeg teksta i eis ten emen anamnesin, "to ~injte meni na spomen". Zrtve staroga saveza pod­sjecale su na grijehe i njihovu odgovomost. Podsjecanje na Krista, jedinstvenu, kona~nu, dovnenu i savnenu zrtvu, skrece '<jernicirna misli na novi savez kojj је on uspostavio ј na njegov temeljni Ьlago­slov: "(tvojih) grijeha i ... bezakonja se necu me spominjatj".

4. Vrijednost koju је posjedovala krv Ьikova ijaraca bilaje re1a­tivna i tipolo§ka. U svoje је vrijeme bila nuwa ј posluZilaje stanovi­toj svrsi, ali takva tivotinjska krv ne mole odnijeti grijeha. "S du­hovne totke gledi§ta·•, primjecuje Berkhof, "te su frtve tjpolo~ prikazivale Kristovo zastupnitko trpljenje ј smrt, te su pribavljale u Boga opro§tenje ј prihvatanje jediлo kada su se prinosile u duhu is· krena kajanja ј s vjerom u Bozjj nacin spa!avanja. Imale su spasenj­ski znataj i smisao jedino utoliko sto su lzrael~evu pafnju usmjera­vale na buduceg Otkupjtelja i obecano otkupljenje" .44

5.6. Pisac se posluzio 110. psalmom da pokate nadredenost Kris­tova svecenВtva levitskom svecenistvu. Citirao је Jeremiju З 1 da zakljuti kako је sinajski savez natkriljen boljirn savezom; sada u­potreЬljava 40. psalam da dokafe kako је trtva duhovnog ј razum­nog Ьiса odlitnija od zrtvovanja nemustih stvorenja.

Zato, jer је zakon Ьiо nedjelotvoran, Ш u skladu s nemoCi is· kazanoj u 4. stihu, Оп, ulazeci и svijet, ili "pri svom ulasku u svi­jet", vea, ~- Krist osobno govori iz Psalma 40,6-8.

Poslanica obiluje ~estim natuknicama koje jasno daju do zna­nja kako је pisac smatrao Kristovu trtvu na krizu jedinom ~o\jeko­vom nadom. Stoga kada citira lrtva i prinos пе mile ti se, objavlju­jucj da Bog ne nalazj zadovoljstva u zrtvama paljenicama i trtvama okajnicama, to ne navodi na zaklju~ak da је frtva ukinuta nauЉb

135

HEВREJIMA Ј О, 7 poslu!nosti. Pisac prosvjeduje protiv zamjenjivanja osobne poslu~­nosti i slutbe ovim trtvama. Bog nije nalazio zadovoljstva u trtova­nju nemultih nvotinja, koje nije bilo popraeeno pokajanjem, vje­rom i samoposveeenjem prinositelja. "Pisac nema namjeru", kate Vincent Taylor, "ustvrditi da је poslumost bolja od trtve, nego iz­javiti kako је Kristovo trtvovanje sebe, ро tome ~to је predstavlja­lo izvr~nje Botje volje, nadm~ilo i nadomjestilo zrtve levitskog su­stava".45

Dneci se svog ustaljenog obltaja, pisac pretpostavlja tekst iz LXX "nego si mi tijelo pripravio" hebrejskom "nego si mi u~i otvo­rio". Izlazak 21,6 i Ponovljeni zakon 15,17 govore о bu~enju uha robu; ako је nakon sedmogodi~njeg slutenja zatelio trajno ostati sa svojim gospodarom, probu~no uho је bilo simbol njegova dobro­voljnog pot(jinjavanja. lz tog razloga se pretpostavlja da su oni koji su prevodill LXX s hebrejskog smatrali da "nego si mi tijelo pripra­vio" zna(ji isto ito i hebrejski "nego si mi u~i otvorio". Cini se ipak da је rije~ о slobodnom tumatenju izvomog teksta, koji је izjavlji­vao da је Bog dao psalmistu u!i da patljivo slu~a i vni Botje zapovi­jedi, а kako је ljudsko tijelo bilo jedino sredstvo koje је moglo istin­ski zadovoljiti potreЬe §to ih је takva prigoda nametala, Kristu је pripremljeno tijelo.

7. Kad је do!lo do objave dublje spoznaje Воtје volje i kad је nastupila punina vremena, tada је Krist rekao: Evo dolazim, ili "E­vo, do§ao sam" (RSV). Kristovo podvrgavanje OCevoj volji nije bilo samo vremenski tin nego i proces vjetnosti Rijet kephalis, svitak, odnosi se na kvrgu s kraja valjka oko koje је Ьiо omotan smotak ru­kom pisanog teksta. Stoga је uputnije izritaj и svitku knjige preves­ti kao "u smotku knjige". U 40. pslamu rijet se odnosila na Вotji zakon, ali је u odnosu na Krista znatenjsko polje prO!ireno, ра o­buhvaca sve starozavjetne spise.

8-10. Po!to gore rece odnosi se na uvodne rijeti Kristova proglasa iz 5. stiha. Bpgje trebao u~initi dvoje рrђе nego !to је Krist mogao ispuniti Otevu volju. Tijelo је trebalo Ьiti pripravljen~ (5), а stari је sustav trebao blti uklonjen ili li~n svoje pravovaljanosti. Prije utje­lovljenja Krist је posjedovao spoznaju neu(jinkovitosti zakonskog zrtvenog sustava. On је, tako<1er, znao da ispunjenje Botje volje

136

НЕВRЕЛМА 10,11.12 znati trpljenje i smrt. Bio је voljan i spreman prinijeti sebe kao trt­vu za grijehe radi ostvarivanja otkupiteljske Bozje volje. Prema to­me, pomirenje osmШjava utjelovljenje , а ne suprotno. Utjelovljenje је bilo nutno sredstvo za ostvarivanje cilja, а cilj је Ьiо uklanjanje grijeha svijeta prino!enjem trtve Kristova tijela.

Ро botanskoj volji koju је Krist ispunio, prinosom njegova tijela ... posveceni smo ... jednom zauvijek. Vjernici su uvedeni u o­naj istinski odnos koji ih tini vjetno pogodnima za zajedni§tvo s Bogom te da budu imenovani narodom koji !tuje Boga. Westcott kafe: "Ideja da su blcani ukljuteni u Q(jevu volju, koju је ispunio Кrist, podudara se s Pavlovim poimanjem kr§Cana kao onih koji su 'u Kristu ' , §to је izraz koji se ne javlja u ovoj poslanici".

11.12. Da Ьi ј о! jate istaknuo nadmocnost jedinstvene Kristo­ve zrtve na krizu nad mnogobrojnim zrtvama fidovskih svecenik.a, pisac efektnom usporedbom upozorava na opreku izmedu Кristova polozaja i polozaja levitskih svecenika. Zemaljskirn svecenicima nije bilo dopu§teno sjediti prilikom njihova svakodnevnog bogosluzenja, jer im posao nije Ьiо dovr§en. Mei1utim, Krist, uzvi§eni Veliki svece­nik, sjedi na prijestolju po§to је na zemlji dovr§io djelo koje је do­§ao izvr§iti. Neki tumati iznose mШjenje da se zauvijek treba pove­zati s jednom jedincatom frtvom za grijehe, dok је drugi dovode u vezu sa sjede. Westcott primjecuje kako "povezanost s izrazom sje­de zamagljuje ideju trajne djelotvornosti jedincate Кristove trtve; slabl kontrast u odnosu na hesteke, "stoji"; nagovje!tava strano poimanje Kristova usvajanja (ekathisen) kraljev&k.og dostojanstva". Tvrdnja је prekomjemo preuzetna,jer је tinjenica trajnosti utinko­vitosti jedne jedincate trtve izratena u 14. stihu, а tini se da otitu antitezu tvore s jedne strane sveeenici, koji svakodnevno stoje pri­noseci svoje nesavdene trtve, а s drugeKrist, koji zauvijek sjedi poS­to је prinio jednu jedincatu savnenu trtvu. Кnох, drteci se pogre~­nog Vulgatina prijevoda koji је doveo do nastanka tudne teorije ka­ko Krist trpi svoje patnje na nebu, prevodi: Krist "sjedi zauvijek zdesna Bogu, prinoseci za na~ grijehe trtvu koja se nikada ne po­navlja". Potpuno pravilno na margini unosi ispravak, pozivajuci se na gr(jki izvornik koji prevodi: Кrist "је u(jinio pomirbu za na~ gri­jehe i sjeo zdesna Bogu".

Glagolom perielein, odnosi, grijeh је usporetten s haljinom

137

НЕВRЕЈ/МА 10,13 koja se omotala oko tovjeka i koja se morala pri skidanju odmota­ti, upravo kao ~to је obredni zakon propisivao uklanjanje i pranje o­djece koja је pripadala netistima (usp. biljesku u vezi s 12,1).

13. Prva poslanica Korincanima 15 ,22, i dalje, nagovjestava da Kristovi neprijatelji imaju biti unisteni ро njegovu povratku, ali se tini da taj tekst naznatuje kako Krist, od vremena kada sjeda na prijestolje ра do paruzije, teka dok mu dusmani ne budu unisteni. Pavao је mislio na Kristovu konatnu pobjedu nad davlom i nadna­ravnim silama zla, ali pisac Poslanice Hebrejima drii da је Kristova bltka dovr§ena i pobjeda izvojevana. On jos jedino teka uspostav­ljanje vrhovne i neogranitene vlasti.

14. Znatajna је opreka izmedu zakona s njegovim svecenstvom i mnogobrojnim Zrtvama koje nisu bile kadre proizvesti savrsenstvo (7,11.19; 10,1), te jedne jedincate Kristove zrtve koja је ostvariJa sve sto se tratilo. Ро vjeri, to savr~no djelo postaje Zivom i utinko­vitom stvarnoscu u posvecenima, Ш "onima koji se posvecuju ", tj. onima tiji moralni i duhovni fivot jos uvijek napreduje prema svojem potpunom ostvarenju. Izritaj "posveceni" mote, medutim, imati srnisao utestalosti i znatiti "ljudi iz razlititih uzastopnih vre­mena koji poimaju posvetenje".

1 S-18. Као da Kristovo svjedotanstvo iz Psalma 40,6-8 nije bilo dovoljno, pisac sada potkrepljuje svoje stanoviSte navodenjem jos jednog svjedotanstva - Svetoga Duha, koji kroz Sveto pismo {Jer З 1 ,З 1-34, tekst na koji smo se vec pozvali u vezi s 8,8 i dalje) svjedoti kako viSe nema potrebe za prino5enjem zrtava za grijeh.

Rijet prorotanstva zborila је о k.runskom obecanju novoga saveza, naime о oprostenju grijeha. Pisma su takoёler svjedotila о jasno odredenoj svrsi zrtve: omoguciti oprostenje grijeha . "bez prolijevanja krvi nema oprostenja". Р о Kristovoj је zrtvi uspostav­ljen novi savez, stoga se Bog vise ne spominje grijeha i bezakonja. Usporedno s time, grijeh је zauvijek uklonjen, nestalo је potrebe prino5enja daljnjih zrtava. "Od sada nadalje", piSe StiЬbs, "nema vi§e mjesta nikakvoj vrsti prinosa za grijeh ili prinosenja Bogu je­dincate Kristove Zrtve okajnice. Pomirenje se ne mora ostvariti Ш upotpuniti ikakvom daljnjom umilostivljujucom prinosnicom ili

138

НЕВRЕЈ/МА 10,19 spomenom na Kristovu zrtvu; pomirenje treba jednostavno prihva­titi pokajnitkom vjerom kao vec gotovu i nama dohvatljivu Ыago­dat dovrsena Kristova djela (vidi Rim 5 ,11)" _46

Vll. POТICAJII SOKOLJENJE (10,19-12,29)

Pisac se sada udџЬljuje u neke praktitne posljedice i zakljut­ke, koji proizlaze iz teolo~kih postavki prethodnih poglavlja (10, 19-39), te u znatajke i pobjede vjere ( 11,140). Slijede poticaji ko­ji dosezu vrhunac vizijom crkve i nebeskog kraljevstva (12,1-29).

а) Povlastice i obaveze (10,19-39)

Pisac prelazi s dokazivanja na usrdno poticanje ( 19-25), na­kon tega zastaje da Ы uputio ozbiljne opomene (26-31). Zatim se ponovno vraca bodrenju i ohrabrivanju (32-39).

19. Ovaj је poziv ро strukturi istovjetan s onim iz 4,14-16, alije u odjeljcima koji se nalaze izmedu njih razmatrana i uvjerljivim ar­gumenLima dokazana velitanstvena doktrina Kristova vjetnog sve­ёenistva, а i njezina veza s njegovom nebeskom sluzbom, te jednom jedincatom savr5enom znvom. Sada se pokazuje kako djelotvornost ovoga vida Kristova djela leii u vjernitkoj slobodi ulaska u BoZju prisutnost, za razliku od onih ljudi pod starim savezom koji nisu i­mali izravan pristup Bogu; tak је i povlastica dana velikom sveceni­ku da pristupi Bogu u njihovo ime bila ogranitena najedan dan go­diSпje. Vjernik moze stupiti u Svetinju ne samo bez straha i d rhata­nja nego i s potpunim uvjerenjem da се ga, ро krvi KriJtovoj, tj. za­slugom bolje Kristove zrtve, Otac milostivo primiti.

20. Put nov i tiv ... otvori (Ш "posveti") nат tu mogucnost pri­stupa u Bozju prisutnost. Prosphatos, nov, rijet koja se u titavom Novom zavjetu javlja jedino ovdje, prvotno је znatila "svjeze uЬi­jen", ali је drugi znatenjski element ispao iz upotrebe, i rijet se po­tela upotreЬljavati u opcenitom srnislu za ne~to "novo", "svjete" ili "doskoraSпje" 1 bez ikakva prizvuka obrednog zrtvovanja. Ovdje ima znatenje novostvorenoga puta, koji је ranije Ыо nepristupatan,

139

НЕВRЕЈIМА Ј 0,21 jer tak ni starozavjetni vjernik nije mogao slobodno i bez ustruca­vanja ucj u Bozju prisutnost, а tako ni s radosnim pouzdanjem ј

prisno~cu na koje upucuje ovaj odjeljak. Novootvoreni put је iiv, ili djelotvoran, jer је taj put Zivi Bog osobno (lv 14,6). Za razliku od nedjelotvornog puta nerazumnih Zivotinja i mrtvih djela staroga saveza, ili "beiivotnog plocnika kojim su kroёili veliki svecenici", nШ nат је uzvi~nj Veliki svecenik otvorito taj put kroz zavjesu, to ro jest svoje tijelo. Slikovit nacin izraiavanja mora na neki nacin Ьi­ti u vezi sa zastorom koji је u satoru razdvajao Svetinju od Svetinje nad svetinjama (usp . 9 ,З). Kad је Krist umro, zastor se razderao ро sredini, oznaёujucj prestanak starog oblika obredne religije, ili nje­govo odbacivanje s Bolje strane.Pojstovjecivanje zavjese s Kristovim tijelom prouzrokovalo је stanovite te~oce, а da Ьi ih rijesili, neki tumaёj nalaze vezu jzmedu tje/a ј novog iivog pura, а ne zavjese. U tom slucaju rijeёi opisuju kako је Isus, prinoseci sebe kao zrtvu, ot­vorio put kroz zastor. Cini se da је jpak prirodnije pojstovjetitj tije/o ј zavjesu koja је morala Ьiti razderana da Ьi dokrajёila stari savez. Bilo је nu1no da Kristovo tijelo bude rasporeno i da krv mo­te istjecati kako Ьi uspostavila novi savez. Njegovom је smrcu, ta­koder, uklonjena zapreka grijeha ј omogueeno је davanje vece ј jas­nije Bolje objave. Tasker ~tro izjavljuje: "Kristova је smrt, tako reej, razotkrila Boga, tako da ёovjek mofe promatrati slavu koja је sjala s njegova lica" .4 7

21. Та је mjsao vrlo sliёna щjslj iz 3,1-6 i 4-14. Imamo i Veli­kog svecenika, tj. imarno uzvi5enog Velikog svecenika, kraljevskog svecenika i svecenika - kralja kojj је nad kueom Вoijom. Nema po­trebe ograniёavati kucu BoZju na pobjedniёku crkvu ili bojovnu crkvu, jer ona obuhvaca sav BoZji narod- bilo pod starim savezom, bilo pod novim (usp. 3,24).

22. U navedenom potjcaju liturgijskj su izrazj upotrijeЬljeni u sprezj s obredom staroga saveza; medutim, kao ~to Moffatt pravilno istiёe, to "ne znati da su krscani svecenjcj s pravom ulaska zahva­ljujucj zrtvi koju prinose". Buduci da је pristupanje Bogu u okviru starog poretka blla svecenjёka povlastica, pisac opjsuje krscaninovo prjstupanje Bogu usporedbama koje se tiёu sustava prino~nja zrta­va. lzriёaj proserchometha, pristupajmo, tjce se prila1enja Izraelaca

140

НЕВRЕЈIМА Ј 0,23 zemaljskom svetistu nakon izvclenog obrednog pornirenja. Oni, me­dutim, nisu osobno ulazili u Svetinju nad svetinjama, nego jedino u osobl velikog svecenika kojj је Ьiо njihov predstavnik. Vjemik bez uplitanja ikakva svecenika-ёovjeka izravno pristupa osobno Bogu. lpak, vjemik mora pristupiti s istinitim srcem, tj. savcleno iskreno, jer izraz istinit ima ovdje isto znaёenje kao i u 8,2; on kazuje da se Bogu treba pristupati bez licemerja, "u duhu ј istini". Medutim, sa­vclenost njegova zrtvenog ёina na kriiu, zahvaljujuci kojem је pri­stup i omogucen. Та vjera ne srnije Ьiti razdijeljena izmedu kr~an­stva i iidovstva, Ш izmedu Krista ј crkve, ili izmedu nШg uzvi5enog Velikog svecenika, jednog ј svedostatnog Posrednika, i ljudi-svece­nika.

Pisac podsjeca ёitatelje na to da su njihova srca, bas kao sto Ьi se Zidovski svecenici ёistili od oЬredne neёistoce skropljenjem krvlju (lzl 29,21; Lev 8,30), isto tako poskropljena Kristovom k.rv· lju; а iskustvo ocj~ene savjestj pruia vjerniku sigumost odstranje­nja krivnje ј pouzdanje u pristupanje svetome Bogu.

23. Neki tumaёi povezuju i tije/a oprana tistom vodom sa svime onime iz 22. stiha, no mozda је posrijedi umetnuta zavisna reёenica koja stoji u jstom odnosu prema euvajmo nepokoleЬ/jivo vjeru kao i "srdaca skropljenjem ociscenih" prema "pristupajmo stoga" _ Vjernik se treba priЬlizavati Bogu s ёvrstom unutarnjom izvjesnos­cu vjere, na temelju Kristove zrtve, jer је poSkropljen krvlju.lsto Ьi tako trebao nepokoleЬljivo ёuvati svoju vjeru jer su tjelesa krscana oprana ёistom vodom. Ovo pranje moglo Ьi se odnositi na krstenje, koje је simbol unutarnje ёistoce. Citateljj su se bili podvrgli lцste­nju, sto znaёi da su javno obznanili svoje odricanje udovstva. s druge strane, nije nimalo dvojbeno da је pisac imao na umu levit­sko ёiscenje (usp. Lev 8,6-23; lzl 29,21; 30,19-21), pri kojem su, kako se ka.re, sveeenici bili prani vodom i u vezi s kojim im је dana zapovђed da se operu vodom iz urnivaonika prije ulaska u ~ator. Calvin i neki drugi, tvrdeti da se pisac osvrte na drevne zakonske obrede, smatraju da pod vodom razurnijeva Duha Botjega u skladu s onim ~to se kafe u Ezekielu 36,25: "Po~ropit cu vas vodom ёis­tom da se otistite".

Drugi poticaj је poticaj na ustrajnost, р а је pridodana nada, а ne "vjera", kojom А V, bez opravdanja, nadomje~ta "nadu". Ј edno-

141

НEBREJIMA Ј 0,24 stavnost i duhovnost kr~canstva zacijelo је izazvala mnogo prosvje­da i dovela citatelje u opasnost da se ponovno vrate obrednim i o­stalim izvanjskim carima Zidovstva. Mozda su ih mucne teSkoce i pritisci tada~njeg vremena mogli nagnati na napu~tanje vjere. Pisac pridodaje silovito i uvjerljivo ohrabrenje i poticaj na krscansku vjer­nost: jer је vjeran onaj koji dade obecanje. Spoznaja pravog znacaja Bo:Zje vjernosti njegovim slavnim obecanjima trebala Ьi osnaiiti krscaninovu vjemost njegovoj ispovijesti nade u Gospodina Isusa Krista.

24. U trecem poticaju pisac im nalaie da ne usredotocuju svu svoju painju na sebe, nego jedni па druge, а razlog za to је da se po­ticemo па ljubav i dobra djela. Svoju painju nisu trebali u cijelosti usredotociti na vlastito, pojedinacno spasenje, jer pripadaju Kristo­vu tijelu, а kao clanovi toga t~ela imaju stanovite obaveze i prema ostalim clanovima. Jedni druge trebaju pobudivati na ljubav i dobra djela. Paroxusmon, poticati, opcenitije se upotreЬljava u negativ­nom smislu u znacenju "provokacije" i1i .,ogorcavanja'' (usp. DjeJa 15,39). Sasvimje moguce daje njihovo ponaSзnje u to vrijeme poti­calo prije na mrtnju, nego na ljubav. Zbog toga i ovaj ozЬiljan nalog na medusobno iskazivanje patnje, da Ьi se takvim pona5anjem me­dusobno poticali na ljubav i kr~cansku vjernost.

25. Poticaj citateljima da ne ostavljaju svoja zajednicka okuplja­nja proizlazi iz onoga sto је upravo ustvrdeno, kao i iz potreba koje covjek ima kao duhovno Ьiсе. Poticaj, medutim, ipak sadrzi i opo­menu onima koji su vec napustali kr~cansku zajednicu,jer је takav postupak podrazumijevao kako oni ne smatraju krscanstvo potpu­nom i konacnom objavom; to је lako moglo dovesti do otpadanja od krscanske crkve i vjere. Skupina koja је ostavljala svoju bracu na cjedilu mozda је bila malena skupina ucitelja, ljudi inteligentijih od ostalih, kao sto drze neki tumaci. Unatoc tome, poslanica kao cjeli­na, а i cinjenica da је upotrijeЬ\jena rijec episynagoge, "okuplja­nje", snaz.no govore u prilog shvacanju da su ti ljudi bili zidovski krscani, koji su , uslijed straha od Zidova i groze pred progonstvom, prestali pohadati krscanske skup~tine. Ма tko oni bili, ne smijemo se povoditi za njihovim primjerom; naprotiv, pravi su krscani treba­li bodriti i ohrabrivati jedan drugoga na pohadanje krscanskih sku-

142

НЕВRЕЈЈМА 10,26.27 pova. Poticajan је motiv- priЬi.Zavanje dana nevolje - pridodan da ih osokli i potakne na to da se drie zajedno. Jasno se daje do znanja da је najizvrsniji nacin javnog obznanjivanja njihova zajednistva u­pravo u zajednickom k~canskom sastajali~tu . Dan koji se Ьliii tice se prije svega razorenja Jeruzalema 70. godine ро Кristu, а politicki nemiri pisceva vremena bili su pouzdan dokaz brzog pribli:Zavanja toga dana. lpak se Dan, sto је uoblcajen izraz za dan Gospodnji, ne moze ograniciti na katastrofu iz 70. godine ро Kristu, nego on o­buhvaca i paruziju koja se sve viSe priblizava. Prvim krscanima nije bilo tako ocito da paruzija i razorenje Jeruzalema nisu istodobni.

U stihovima 26-31 upadljivije se prikazuje opasnost od zane­marivanja k~canske skupШne. Takvo zanemarivanje moie dovesti do n'apustanja krscanske crkve i odbacivanja krscanske vjere. То, pak, moze Ьiti popraceno konacnim posvema5njim prezirom prema Sinu BoZjemu i Duhu milosti.

26.27. Razlog nutnosti spomenutog poticaja nalazi se u rijeci­ma: Jer, ako svojevoljno grijesimo .. Upravo rijec svojevoljno, u grc­kom izvorniku smjestena na sam pocetak recenice zbog isticanja njezine vainosti, pokazuje da је namjerno i ustrajno odbacivanje krscanstva voljna odluka koja је suprotna onome sto Ьi se moglo o­cekivati od spoznaje istine koja је primljena. Rijeci epignosis, spoz­nanje, cesto se pripisuje znaceпje pune i1i savr~ene spoznaje, ali po­stoji opravdana sumnja da је to njezino jedino i iskljucivo znacenje. Upotreba slozene rijeci potakla је ММ na suglasnost sa zakljuckom do kojega је dosao Robinson u svom tumacenju Poslanice Efe.Zani­ma: da rijec ne oznacuje potpunu ili savrsenu spoznaju. Oni tako­der sumnjaju to da li slozena imenica upucuje na cjelovitiju ili toc­niju spoznaju. lako opcenito govoreci epignosis ne podrazumijeva apstraktnu spoznaju, ipak је njezina veza s Шozofijom onoga vre­mena mozda utjecala na pisca i navela .ga na to da је upotrijeЬi u tom smislu. Sigumo је da jasno formuliran sustav vjerovanja ne bi cinio kr~canstvo kako је prikazano u ovoj poslanici. Mora postojati i osobni odnos s Bogom u Кristu. Dode li do potonjeg iskustva, vjernik potpada pod novi savez i obecanje da se Bog vise ne spomi­nje vjernikovih grijeha. Ako su, prema tome, ti pretpostavljeni "a­postate" bili pravi vjernici, ondaje tesko razumjeti temeljni Ьlagos-

143

НЕВRЕЈЈМА Ј 0,28.29 lov novog saveza. Stoga је uputn.ije pretpostaviti kako su jedine osobe, za koje pisac mote zarn.isliti da Ьi blle kadre otpasti , on.i lju­dj koji su prihvatili kr~anstvo kao sustav propjsan.ih doktrina, ali bez ikakva osobnog jskustva Boga u Kristu. Takve su osobe tipski prikazane u Balaamu i Simunu Magu. Prema tome , spoznanje istine znacilo Ы da su razabrali ј prihvatili istinu krscanstva, ali da im ono u Zivotima nije bilo postalo zivotvorna sila.

Pisac је vrlo oprezan da ne kaze kako su cjtateljj svojevoljno sagrijeilli, vec jednostavno izjavljuje da се , ako se nesto takvo dojs. ta dogodilo, neumitno uslijediti stanovite posljedice. Razumjetj ko­je znacenje za njih osobno ima jedincata zrtva okajn.ica sto ju је Bog prihvatio , а zatim је svojevoljno odbaciti, znatilo Ьi sagrijeШi protiv svjetla i spoznanja , ј ne Ьi postojala nikakva druga zrtva koja Ы im tada mogla pomoci. Naprotiv, preostalo Ьi jedino uzasnuto i§cekivanje suda, i time Ы, tim groznim ocekivanjem Bozjega gnje· va koji zari poput ognja, vec pocelo snosenje posljedica grijeha.

28.29. Sluteci se egzegetskirn dokazivanjem od manjega k ve­cemu, pisac trati od Шatelja da odluce о kaznj veeega gresnika. Kazna izrecena osobl koja је prekr!ila Zakon Mojsijev ili se nije o­bazirala na njega bila је nesmiljena - bez milosrtJa. Navod preuzet iz Ponovljenog zakona 17,2-7 tice se onih kojj su bili krivi za grijeh ј. dolopoklonstva. Oni su n.ijekali vrjjednost i autoritet odredenih bo­zanskih obreda kad su sa stovanja Jahve prelazili na stovanje tuдih bozanstava. Bi\i Ы otuden.i na temelju iskaza dvojjce ili trojjce ljudj, ј prema njima n.ije Ьilo milostj.

Pjsac sada upotreЬljava snatne ј ozbiljne izraze da Ьi naglasjo tezinu svojevoljne pobune protjv Оса, Sina ј Svetoga Duha. Gaziti onoga tko је Sin Botjj, "Svjetlost svjetlostj" ј "istinski Bog istin­skoga Boga" predstavlja trajno neprihvacanje konacne Bozje obja­ve. Smatratj krv Saveza ... necistom znaci pogrdivatj pomirenje ost­vareno ро Sinu; prezjrno se odnosjtj prema Duhu milostj znacj gri­jesitj protjv Svetoga Duha. Kazna koja ocekuje osobu koja је tako duboko zgrijeШa mora bltj nezamjsJivo ostra ј apsolutno izvjesna. lzricaj krv ... kojom је posvecen mozda se tice Krjsta kojj је Ьiо po­svecen za vjecnog Velikog svecenika. Vjerojatnjje је jpak da se od­nosi na "otpadn.ika", alj kao sto jstjce John Owen, u ovom slucaju

144

НЕВRЕЈIМА Ј 0,30 posveeenje ne moze Ьitj stvarno ili unutamje, nego samo izvanjsko, jer jstinsko posvecenje podrazumjjeva odvajanje od grijeha ј posve­cjvanje Bogu. Vatikanskj kodeks najverojatn.ije ispusta rjjeci kojom је posvecen upravo zato da pokusa izbjecj navedenu teSkocu.

30. Slijede dva navoda iz Ponovljenog zakona 32,35.3.6. Svrha im је prikazati zastrasujucu ozbiljnost osude koja 6е pastj na ljude koji svojevoljno grijese. Prvj od tih navoda neznatno se razlikuje od svog hebrejskog izvornika, ali zato viSe od LXX, sto је neoЬicno za ovu poslan.icu. Pavao se, cjtirajucj ovaj odjeljak u Rimljanima 12,19, sluZi istim rijecima kao ј pisac Poslan.ice Hebrejima. Neki tumaci iz. nijeli su postavku da su se оЬа pisca slutila Onkelosovom parafra­zom, drugi pak da su se оЬа slutila obli.kom stiha kojj se okamenio kao izreka. Trecj, opet, smataJju da је pisac mo1da posudivao od Pavla.

Та poznajemo onoga, tj. znamo tko је i sto moze uciniti. On је zjvj i sveznajucj Bog kojj poznaje prave svoje ljude i moze ih raz­lucjti ј odjjelitj od lainih pristalica. On је svemoguci Bog koji mote obranjtj svoj narod ј un.istitj njegove neprijatelje, а jstodobno po­tvrditi ono sto kate za sebe.

31. U 2. Sarnuelovoj 24,14 David kate da се radije upasti u Gos­podinove ruke nego u ljudske ruke, ali је izjava upasti и ruke Boga iivoga ovdje upotrijeЬljena u drukcijem smjsJu ј odnosi se na ot­padnike - to su postalj svojom voljom • koji postaju zrtv3f!1a Botje odmazde.

U stihovjma 32-39 pisac se drti istog obrasca ostrog i ozbilj­nog upozorenja popracenog pozivom ј ohrabrenjem kao i u 6,4.6 te б ;Ј. Pozjv је najprije okrenut proslosti - trebaju se prisjetjti svojih proslih doZivljaja; а zatim prema buducnosti - trebaju svu svoju patnju usredotociti na Kristov povratak, kojije skor~nji i nemino­van.

32.33. U prvim danima svoga kr5canskog zivota citate~j su do­kazali kr~ansku postojanost i ljubav unatoc nepopustljivam nepri­jateljstvu Zidova, а i progonu od strane pogana. "Oiuja se na njih podigla rano", kaze Moffatt; "izvrsno su јој se oduprli; z~to odus­tati od putovanja sada kad је potpuno privedeno kraju?" Iako

145

НЕВRЕЛМА Ј 0,34 athlesin, borba, i theatrizomenoi, javno, (u engleskoт izvorniku "utinjeni spektakloт" - prim. prev.) dozivaju u svijest sliku rimske arene u kojoj su ljudi , osudeni na smrt, bili izlozeni zurenju i prije ziru таsа, 12,4 jasno pokazuje kako njihove тuke јо~ nisu dovele do stradanja i тutenicke smrti.

~4. lzritaj "jer ste suosjecali sa mnom u тојiт okoviтa", ako је 1spravan, snatno potkrepljuje postavku о pavlovskoт podrijetlu. Postoji, тedutim , јо~ jedno moguce citanje, tois desmiois, sa sui­njevima (kao u prijevodu Duda-Fucak priт. prev.) koje uvelike podrtavaju suvremeni tuтati. Papirus Chester Beatty sadrti tois desmosis, i na prvi pogled cini se da to govori u prilog tradicional­noт prijevodu, ali kako Kenyon primjecuje, "ispu~tanje rijeti mou, 'тој', tini ovu postavku vrlo dvojbenoт i upucuje na тogucnost ~о ne i na vjerojatnost, da је desmois iz papirusa Chester Beatt~ Jednostavno pogre~a prepisivaca koji је to napisao uтesto des­miois. "

Citatelji su trpjeli ne samo tjelesno i duhovno nego su bili voljni sudjelovati i u porugama i nevoljama svoje progonjene i zasutnjene braee. Njihov se izraz bola zbog prilika u kojiтa su im se n~la braca razvio u prakticnu ротос, jer se istinski kr~canski duh nikada ne тоzе zadovoljiti samo rijecima. Bili su spremni ra­dosno se izlotiti guЬitku imovine, potpuno uvjereni da im se pravo i trajno Ьlago nalazi "na nebu".

Rijet~ :·na nebu" nета u najboljim i najstarijim rukopisiтa, te rredstavlJЗJU tuтacenje ~to su ga prevodioci pisali sa strane na тarginu. Citanje en heautois, "u seЬi", takoder је pod znakoт pi­tanja, jer se javlja jedino u nekoliko minuskula vrlo таlе vrijednos­ti. Postoje dvije varijante prijevoda: heautois, "za sebe" , i J/eautons, "sebe". Treba se prikloniti potonjoj,jer је podrzavaju najтjerodav­niji tekstovi. Neki је prevode kao "znajuci da imate same sebe kao bolji posjed" , ali је taj prijevod, kao ~to Moffatt opravdano istice previw istancan. Citatelji su bili toliko uvjereni u istinitost kr~can: stva i svoj istinski i trajni posjed, da su radoosno podnosili guЬitak svoje тaterijalne imovine.

35.36. Zbog toga iт se upucuje nalog da ne odbacuju svoje kr~cansko pouzdanje kao ~to Ьi odbacili bezvrijedan ogrtac, nego da nastave sтjelo govoriti i djelovati za Krista, kao ~to su to tako

146

НЕВRЕЛМА 10,37 slavno tinili u pro~losti. Takvo postupanje neee Ьiti uzaludno, jer postoji kr~canska velikл placa koja ne ovisi ni о kakvom zakon­skoш pravu, nego Bot joj dobrostivosti i vjernosti.

Nadalje, nagl~ava se nuznost postojanosti, ili podno~enja, jer su iskusenja i nevolje onoga vreтena bile iznimno mutne. Prije ne­go sto dode do priтanja obecanog, Boija volja тоrа se izvr!avati. Sto је to sto Bog hoce ili zahtijeva, neki ogranicuju na vjerovanje u Кrista i priznavanje Krista pred ljudima. Trazi se оЬоје, ali se zahti­jeva i postojana ustrajnost u vjeri i nadi.

37. Zahtijevano podnosenje trati se samo za mikron, hoson ho­son, та/о, sasvim та/о, vrijeтe. Doslovni prijevod ovoga izricaja bilo Ьi "malo, kako mnogo kako mnogo", tj. vrlo, vrlo таlо vreme­na. Те su rijeci iz lzaije 26,20 stavljene kao predgovor glavnom na­vodu iz Habakuka. Pisac ih upotrebђava da pokaze kako onaj koji dolazi ... nece zakasniti. Uskoro se vraca. Navod је preuzet iz Haba­kuka 2,3.4, gdje pisac govori о ispunjenju prorocanstva koje se tice zbacivanja Kaldejaca. Hebrejski tekst ovog odjeljka nedvojbeno po­kazuje da је rijec о viziji priblitujuceg spasenja koje nece okasniti, ali LXX uvodi osobni aspekt. lzbavitelj се doci. Pisac se drZi prije­voda LXX, ali umetanjem odredenog clana jasno pokazuje kako је onaj koji dolazi zapravo Krist, cijim се povratkoт okoncati sve ne­volje i koje се donijeti obecane Ьlagoslove.

38. Pisac se nastavlja sluZiti Septuagintinim prijevodoт Habaku­kova prorocanstva, ali unosi stanovite izmjene. Habakuk 2,4 glasi: "Gle, propada onaj cija du~a nije pravedna, а pravednik Zivi od svo­je vjere". Ш, тotda, "ро svojoj vjeri u теnе" (Navedeni citat је iz BiЬlije u izdanju "Кr~canske sada~josti", 1974. U engleskom iz­vorniku stih glasi: "Ako otpadne, dusa mu nета zadovoljstva u nje­mu, ali се pravednik tivjeti ро mojoj vjernosti"- prim. prev.). Rije­cima је sada promijenjen redoslijed, tako da је rijec топ, "тој" (izostavljena u rukopisu kojega se drti А V) s polozaja iza rijeci pisteos, "vjera", premje~tena ispred nje, tj. nakon rijeci dikaios, "pravednik", tako da recenica glasi "тој pravednik се tivjeti ро vjeri". Naziv ''pravednik", ponekad upotreЬljavan za Zidovski na­rod i Gospodina lsusa Krista, ovdje se тоtе odnositi na pojedince Ш na zajednicu. "Jasnije se nego igdje drugdje u poslanici", kaze

147

HEBREJIMA Ј 0,39 Manson, "~jnj da barem jedan od uzroka bezvoljnostj koja је zahvao tila zajednjcu i njezina gubltka vjere leZi u razo~aranju uslijed odgao danja Kristove paruzije". Sjgumo је da rjjecj tis, " jtko", nema u gr~kom izvorniku , а nije ni potrebna, jer је "moj pravednik" subo jekt oblju re~enjca. Pravednik о bilo da је pojedjnac ili sk.upina ljud j о kojj pripada Bogu ј koji se nastav1ja pouzdavatj u Boga ј njegova obe~anja се ... fivjeti, tj. preZivjet ~е sada5nje nevolje i prirniti svoju vjecnu nagradu. Ako, medutim , otpadne zbog straha, ne mili se оп duii Bozjoj. Calvin smatra da је posUednji izricaj izaz pi!cevill osjeo ~аја, ali је to mBljenje vrlo sumnjjvo.

39. Sada se jasno ocituje da је svojim ozbiljnim opomenama proo tiv otpada pisac zapravo govorio samo о zamШjenoj mogu~nosti. "Opomene i upozorenja upravo su ona sredstva kojima se Bog sluzj za osiguravanje kona~nog spasenja svog naroda ј iz tih opomena izo veden zakljucak da oni na koncu mogu otpastj ni u kojem slu~aju nije valjan dokaz".48

Ь) Obiljezja i pobjede vjere (11,140)

U prethodnom se poglav1ju vjera spominje kao na~elo duhovo nog Zivota i potjcaj na strpljivo podnosenje. Posto је naveo rijec i izo vanredne Habakukove izreke: " Pravednik ~е moj od vjere Zivjetj" , pisac sada preJazj na obranu ј potvrdu njezine istinltostj, ј to ne izo noSenjem defmicjje vjere u usk.o teo1o~om srnislu , nego opjsjvao njem njezinih posljedjca ( 1~) ј nabrajanjem niza sjajnih Ьiografskih primjera (7 40). Stoga Ьismo u stanovitom sntis1u njegov pristup moglj nazvatj sjntezom navodne napetostj izmedu Pavlove teze " pravednik ~е moj od vjere Zivjeti" ј Jakovljeve antiteze "covjek se opravdava djelima."

1. Polozaj kojj је, estin, zauzima u izvorniku , na samom ро~е to ku re~enjce , snaino nagla~ava zbiljsk.ost vjere ј nije tek kopula, kao ko nekj smatraju. Ova , pak , vjera, govori pjsac , koju smo jskusili ј о kojoj је prorok pjsao, jest vec пеkо imanje onoga сети se nadamo ("Ьit stvarj kojjma se nadamo" и engleskom izvorniku о prim. prev .). "Bjt" te~o da ovdje moze ozna~avatj zbiljskost, jer vjera ne cini zblljskima stvari koje ро sebl nemaju Ьitj . Rijec "Ьit" mozda

148

НЕВRЕЈIМА 11 ,2.3 znaci jsto ~to i u 3,14, te vjeru cini pouzdanjem ili sigumo~fu u odo nosu na stvari kojima se nadamo. ММ drii da, na svim mjestirna gdje је upotrijeЬljena, rije~ sadrii istu sredi~nju ideju necega sto cio ni osnovu vidljivih prilika ј jamci budu~e posjedovanje. Qnj zbog toga smatraju da Hebrejima 11,1 u Ьiti znacj: "Vjera је potvrda о pravu vlasnistva nad stvarima kojima se nadamo". Odatle ~ovjek iso tinske vjere posjeduje potvrdu о pravu v1~tva nad vje~nim zbiljo skostima, kao i osvjedo~enje ј dokaz kako te zbiljsk.ostj, mada neo vid1jjve, mogu u njegovu zjvotu Ьitj ziva i djelotvorna sila.

2.3. U vjerskoj su povijestj stari ili "postovani o~evi", na ~e1u s Abelom kao prvim od njih, bili cijenjeni zbog toga obiljeZja vjere zbog kojeg primiSe dobro svjedocanstvo, tj. od Boga su prirnili роо vo1jnu ocjenu о svom Zivotu vjere. Cak se i u svjetskoj povijesti оЬо jave, po~inju~i sa stvaranjem, vjera ocituje svojom spoznajom о BoZjem postojanju i njegovu dje1ovanju kao nevidenog Tvorca i Odriavatelja vid1jivog svemira, te svojom spoznajom о Воzјој suveo renoj providnosti, djelatnoj u svjetskim zblvanjima. Malo se sto moze nacj ovdje u korist postavke da stih sadrii osvrt na bezobli~ni bezdan iz Postanka 1,2, iz kojega se razvilo sadaSлje stvorenje. lдaz aionas ima isto zna~enje kao i u 1,2, р а stoga zna~i "vremena", а ne svjetove. Vaughan misli na vremenske svjetove koji imaju svoja odredena razdoЬlja trajanja i granice postojanja, ali se ovdje prije misli na Zivot svijeta i njegov slijed progresivnih etapa koje vode sv!Setku i dovrSenju ili na okupljanje svega u jedno u Кristuo

4о Z.rtva koju је АЬе1 prinio bila је prihvatljivija od Kainove jer је bila prinesena u vjeri. Prema tome, vjera је od presudne vainosti, ali se niti izrijekom kaie niti nagovjestava da се dostajati bilo kakva zrtva ondje gdje postoji vjera. Bogu se ne moze pristupiti osim kroz vjeru, ра ipak takva ~е vjera Ьiti ugodna Bogu jedino ako bude u skladu ј prilagodena istini koju је Bog objavio.

Те~о је ustanoviti treba li poslije dva izrazapo пјој umetnuo ti rije~ vjera ili irtva. U prilog umetanju rije~i "vjera" govori citav kontekst kojj је ро prirodi rasprava о vjeri, ali umetanje rijeci "zrto va" u svakom slucaju pojednostavnjuje konstrukciju receni.ce. lsta se tesko~a javlja u 7. stihu, gdje se rijec "time" mo.ie odnosjti i na "vjeru", i na "koraЬlju". Westcott primje~uje: "U cjelini gledaju~i.

149

НЕВRЕЛМА 11 ,5.6 cini se da је najprirodnije u zrtvi vidjeti sredstvo ро kojem је primio svjedocanstvo, а u vjeri koja је potakla prino~enje zrtve ono cime Abel јо~ uvijek govori".

Prihva~anjem Abelova dara Воgје posvjedocio daje Abel blo pravedan, ali nат nije receno kako је ta zrtva bila prihva~ena. Neki smatraju da se plamen spustio s neba i sazgao је . Vdo је vjerojatno da је ta zgoda bila popra~ena nekim izvanjsk.im vidljivim znakom, a1i nije zabiljeteno kakav је to znak Ыо.

5.6. !(ао drugi primjer sile vjere predstavljena је Henokova vjera. Dogadaj је zaЬiljeten u Postanku 5,24, ј pisac se sluZi ustaljenim oblcajem da se drtj LXX kojj kaze da Henok "nije Ьiо pronaden jer ga Bog prenese". Hebrejski tekst, medutim, jednostavno kaze: "njje ga bilo, jer ga Bog uze", ј na temelju toga tvrdi se da је pjtanje nacina njegova odlaska iz ovog Zivota otvoreno, ~to se, pak, ne moze izjaviti s obzirom na prijevod LXX ili Poslanicu Hebrejima. Bilo da izricaj da ne vidi smrti treba uzeti u konacnom ili kvaziko· nacnom vremenskom znacenju, to ne moze promjjenjtj osnovni smisao. Henok је Ыо uklonjen s ove pozornice, kao ~to Ronald Кnох pravilno prevodi, "bez iskustva smrtj". То nije istovjetno Ivanu 8,51, gdje је "smrt", kao i "zivot", shva~ena kao stanje. Isti grcki izricaj, medutim, nalazimo u Luki 2,26, gdje stojj da Simun nije vidio ili doZivio smrti sve dok nije vjdio Gospodinova Krista.

"Prije prijenosa primio је svedocanstvo da omilje Bogu" . gla­sj tumacenje hebrejsk.og izvornika prema LXX. "1 Henok је hodao s Bogom". Sveto pjsmo biljeZi da је Henok imao zajednBtvo s Bo­gom prije nego ~to spominje njegov prijenos. Vjera је nuzna da se postigne BoZje odobravanje ј Ьlagoslov. Henok је imao tu vjeru, jer se dokaz njegove vjere u Boga kao Zive stvarnosti vidj u njegovoj za. jednicj s Bogom, ј Bogje Henokovim preno~njem stavio svoj pecat na njegovo uvjerenje da Bog nagraduje one kojj ga uporno traze.

Sestj se stih ne ogranicuje na Henokov slucaj nitj је nutno povezan s njime. Op~enito vrijedi jstina kako svatko tko pristupa Bogu radi ~tovanja ј prirnanja Ьlagoslova od njega mora vjerovati u njegovo postojanje i njegovu mo~ davanja od~tete onima koji ga u­porno traze.

7. Po~to је prirnio ВoZju poruku о stanovitim budu~im. mada

150

НЕВRЕЛМА 11,8-10 јо~ nevidljivim, dogadajima, Noa је blo pokrenut strahopo~tova­njem te је sagradio barku da Ы spasio sebe i svoje uku~ane, а time је postao primjerom vjere. Nije izrijekom napisano na ~to se odnosj rijec time. Zbog toga se moze ticati vjere ili "gradnje koraЬlje" (usp. 4. stih). Које god tumacenje uzeli, srnisao se ne mijenja; na­ime, posljedica - osuda nad svijetom - ista је bilo da је proiz~a iz Noine "vjere" , ili iz njegove djelatnosti "gradnje koraЬlje". Vaug­han iznosi mШjenje da se stihovi 7 i dalje ticu vjere u odnosu na buducnost, isto kao ~to se tre~i stih tjcao vjere u odnosu na pro~le stvari, а stihovi 4-6 vjere u odno$U na sadзSnjost,

.U Postanku 6,9 Noaje nazvan pravednim, а u 2. Petrovoj 2,5 pripisan mu је nazjv "glasnika pravednosti". Povezuje se i s praved­no~u u Ezekielu 14,14; Propovjedniku 44,17, Crkvenici 44,17 i Knjizi Mudrosti 10,4. Pravedno~~u је postao ba~tinikom pravednos­ti, ј premda ovaj izraz nije potpuno istovjetan s Pavlovom "praved­nosti vjere", nemamo na temelju cega razlotno vjerovati da је srni­sao bltno razlicit, iako nзS pisac ne ogranicuje vjeru na prirnanje pravednosti koja је nezasluzeno i slobodno ponudena u Кristu, kao ~to to Pavao tako zivopisno i dosljedno cini.

8-10. Abraham, otac vjernika, blo је pozvan da izade iz kaldejske zemlje u Mezopotamiji ј ode u zemlju Kanaan. Odazvao se nalogu i poslu~ao poziv jer se pouzdavao u Boga i vjerovao njegovim obe~a­njima. U Postanku 11 ,27 do 12,5 spominje se u vezi s tim putova­njem Abrahamov otac Terah, ali је bozansko upozorenje bilo dano Abrahamu (usp. Djela 7,4 i dalje).

Јо~ jedan dokaz njegove postojane vjere vidi se u njegovoj spremnostj da kao stranac boravi u zemlji koja mu је bila obe~ana,

bez prava ili imetka, iako је na koncu ipak kupio komad zemlje za pokapanje mrtvih. On је s vjerom ocekivao stvari odozgщ i zbog toga је Ыо voljan u vlastitoj zemlji tivjeti kao tudinac. Cak su mu ј nastambe blle privremene, jer је zajedno sa svojom djecom postao Jutalica nastanjen u ~atorirna, neprest.ano i~cekuju~i cvrsto i posto­jano utemeljeni Grad. Ovdje se ne misli na zemaljski Jeruzalem, ka­ko neki smatraju, nego na nebeski grad, kojem је Bog arhitekt ј gra­ditelj. Nebeski је grad postao aktualna tema zidovskih razgovora, а prva ga је crkva povezivala s Kristovim povratkom.

151

НЕВRЕЈIМА 11,11. Ј 2

11.12. Ј (grt. kai) trebalo Ы ovdje prevesti kao "tak". Cak је i Sara, iako је prethodno sumnjala, konatno povjerovala Bozjim obe­canjima; i premda је pro~la dob kada moze zanijeti, od Boga је pri­mila silu za udaranje temelja kasn~em potomstvu. Zuntz nalazi da је Sara manje pogodna od vecine drugih da posluzi kao uzor neko­leЬljiva pouzdanja i smatra da Ьi rijeti i Sara trebalo uzimati kao marginalno tumat enje, а Abrahama uzeti kao subjekt doticne rece­nice. То, medutim, znaci promatrati postupke onih koji su Zivjeli u davna vremena prerue o~ima suvremenog c itatelja. Tri, od cetiri, fenska imena spomenuta u rodoslovlju n~ega Gospodina jesu Ta­marino , koja је izigravala bludnicu, Rahabino, koja је bila bludnica, i ime Urijine fene , koja је Ьila preljubnica. Takvi nas postupci mo­gu sokirati u ovirn "prosvijetljenim" vremenima, ali nemamo oprav­danj'a prosu<1ivati postupke onih koji su Zivjeli u davna vremena prema dan~njim mjerilima. Sarina vjera moZda nije Ьlje~tala popu t vjere drugih heroja spomenutih u ovom poglavlju, ali uzevsi u obzir njezinu poodmaklu dob, imalaje i te kako mnogo razloga sumnjati. Zadivljuje kako se njezina vjera bila kadra vinuti iznad nje. Tasker odbacuje Zuntzovu primjedbu i istice da Ьi nат rijeti "cak i Sara" mogle pruZiti potreban uvid u pi~cevo razmilljanje о Postanku 18. "Cak i Sarino poimanje obecanja, koje u pocetku kao daje nezain­teresirano saslu§ala, ро mBljenju auctor ad Hebraeos jest prodor u nevidljiv svijet koji vjera cini stvarnim" .4 9 Zuntz se nalazi na <!vrs­cem tlu s pretpostavkom da se katabo/en spermatos odnosi na mus­ki rod, jer је katalxJ/e sigumo blo strucan izraz za sijanje sjemena. Unatoc tome, katabo/e moie imati i druga znacenja, ра prijevod moie glasiti "primila је moc podizanja potomstva" . ММ u vezi s Hebrejima 11 ,11 usporeduje imenicu kataЬoii:Uos, nadenu u jed­nom papirusu , sa sprernistem.

13. lzricito spominjanje obecanja ljudima iz vremena prije poto­pa, ispunjenje kojega nisu doZivjeli, snaino potvrduje postavku ka­ko se izraz svi oni til!e iskljucivo Abrahama, Sare, Lzaka i Jakova (8-12. stih). Tim su velikanima starih vremena bila dana obecanja, i oni su <!itav svoj Zivot vjerom iS<!ekivali njihovo ispunjenje. Svi su oni i umrli ла pu tu vjere а da nisu zadoЬili obecanja u potpunom smislu. Ocima vjere izda/eka su vidjeli vje<!ne vrijednosti koje је

152

НЕВRЕЈ/МА 11,14-16 Bog Ьiо objavio i svojim su ih dusama pozdravili ili ih "prigrlili" . Kako rijeci "i bili uvjereni u njih" (nema ih u prijevodu Duda-Fu­cak - prim. prev .) ne dodaju nista novo u okviru odjeljka, а i vjero­dostojnost im nije nedvojbeno potvrdena, treba ih izostaviti.

Oni su prirnili Bozji poziv na bastinjenje duhovne b~tine, i putujuci prema toj bastini, ispovijedali su, ili priznavali pred ljudi­ma, da su tudinci i pridoS\ice. Rijeci stranci i pridof/ice, xenoi pare­pidemoi, nalazimo tako povezano и LXX na samo dva mjesta: и Postanku 23,4, gdje Abraham prilikom iznoSenja zahtjeva za grob­nicu naziva sebe "doseljenim strancem", te u Psalmи 39,12, gdje David u svom vapaju za Botjom pomoei izjavljuje da је " doSljak" и zemlji i " pridollica" kao §to su bili i svi njegovi oci. Те se dvije ri­jeci и blti razlikuju ро tome §to је parepidemos ostvario stanovita ograni<!ena prava placanjem poreza, ali pisac ovdje ne misli ni na ~to takvo. Nairne usporeduje patrijarhe s nomadima koji putuju pu­stinjom prema gradu, s udaljenosti mu razablru tornjeve, ali mu to­ga dana puta јо§ ne mogu prici; pozdravljaju to sto vide, ali jos se jednom иtaboruju daleko od njega.

14-16. Srca tih patrijarha bila sи ispиnjena zarkom ceinjom za stalnim naseljem. Da sи ceznиli za Mezopotamijom, u svako su se doba mogli vratiti и svoj rodni kraj. Ceznuli su za иzvisenijim i ve­cim, teljom su posezali za onim nevidljivim gradom "kojemu је gra­ditelj i tvorac Bog". Тај uzviSeni iskaz vjere u vje<!ne zbilj.skosti pri­znaje Bog koji se ne stidi zvati se Bogom njihovim i koji mnogo go­dina nakon njihova odlaska iz ovog Zivota naziva sebe Bogom Abra­hamovim, Izakovim i Jakovljevim (usp. Lk 20,37.38). Bog ih pro­matra i kao narod odreden za onaj grad koji је on osobno pripravio. Prema Moffattovu пШlјеnји, "on se moida mogao i stidjeti nazvati se takvim imenom da se nije Ьiо pobrinuo za zadovoljavanje njiho­vih potreba i pripremio tu nзgradu njihovoj vjeri" .

17 .18. Slijedi osvrt na najvawije ispitivanje Abrahamove vjere zapisane u Postanku 22. Svrha mu је pokazati krajnju i presиdnu pobjedu vjere. AV dvaput spominje kako Abraham ... prikaza Iza­ka, ali је time nanesena nepravda glagolskim vremenima perfektu i imperfektи, koji su ovdje upotrijeЬljeni. (U prijevodu Duda-Fucak prvi put stoje Abraham ... prikaza Izaka, а drugi putjedinca prika-

153

НЕВRЕЈЈМА 11,19

zivale-prim. prev .). Thumb i Mosely smatraju da је prosenenochen, "prikaza", aorisni perfekt, а i Moffatt se priklanja tome gledi~tu .

Jedna od glavnijih zna~ajki p~~eva stila је ~irenje perfektnog zna­~enja glagola i nema dovoljno snaZпog razloga za odbacivanje nje­gove upotreba u ovom odjeljku. Moulton govori о ovom dogadaju kao о savr~no dovr~nom i upotpunjenom ~inu, kako је redovito i prikazan u Svetom pismu. Prosepheren, prikazale, konativni је im­perfekt u zna~enju "poku~avao је prikazati" (ili prinijeti), ili "spre­man prikazati". Abraham је apsolutno namjeravao prikazati lzaka ali njegova namjera nikada nije bila provedena u djelo - njegova ј~ trtva bila trtva bez prolijevanja krvi.

Monogenes, jedinac, nema ovdje isto zna~enje kao ~to ga ima u lvanu 1,18; upotrijeЬljena је jednostavno kao istozna~nica za ogapetos, "ljuЬljeni". ОЬје rije~i upotrijeЬljene su u LXX kao pri­jevod iste hebrejske rije~i koja zna~i "jedini". Abraham је imao dva sina - llmaela i lzaka - ali је potonji blo jedini Sarin sin i jedino djje­te obecanja. U njemu su se jmaij jspunitj obecanja о b~tinjenju Ka­naana, оЬесалја о potomstvu kojem nema broja, te obecanje kako се svj narodj bltj Ьlagoslovljenj. Provjera Abrahamove vjere letala је u o~jtoj proturje~nosti izmedu Botjeg obecanja da lzak ima bltj na­sljednikom i Botjeg naredenja Abrahamu da ga usmrtj, ~to је zna~j. lo zatiranje Abrahamova sjemena ј kraj оЬесалја. Vjera mu је bila ravna veli~ini provjere. Vjerujuci da Botje оЬесалје ne mote ostati nejspunjeno, Ьiо је uvjeren da се, umre li lzak, Bog ovoga podjgnu­tj iz mrtvih.

19. N~e lako objasnjti izjavu da је Abraham ponovno zadoblo 1-zaka и predslici, kada mu је on zapravo zbiljski vracen. Prema А У, ono na ~to se odnosi rije~ "odakle", hothen, moU bltj jedino od

mrtvih. (Rije~ "odatle" nema u prijevodu Duda-Fucak . prim. prev.). lzak је Ьiо ponovno zadoblven iz mrtvih. Medutjm, u ovoj se poslanicj rije~ hothen upotreЬljava jsklju~jvo u smjslu "zato", "zbog" (usp. 2,17; 3,1; 7,25; 8,3; 9,18). Ako је taj prijevod to~an . stih Ьi poprimio ovo zna~enje: buducj da је Abraham vjerovao ka­ko је Bog u stanju podjgnutj lzaka iz mrtvih, lzak је i Ьiо vracen svom ocu. Stvarnu pote~kocu ~inj, medutim, zavisna re~enica и predslici, еп parabo/e. Neki su izrazili shvacanje kako је Abraham vjerovao da се Bog uskrsnutj mrtve, р а је zato riskirao lzakov tivot

154

HEBREJIМA 11,20 (sto је moguce tuma~enje iz imenice izvedenog glagola paraba/lest­llai), ра ga је zbog toga ponovno zadoblo kao nagradu. Nadalje, ri­je~ komizo ~esto se upotreЬ!java u zna~enju " primiti nesto natrag kao nagradu". RSV prevodi "slikovito re~eno", ali ako је pisac htjo recj samo to ј nista vise, onda Ьi se o~ekivalo da se posluti prilogom parabo/os, ili izrazom hos epos eipein, kao sto to ~ini u 7,9. Arndt i Gingrich vjerojatno s pravom pretpostavljaju kako iz­raz en paravo/e podrazumjjeva da је pisac smatrao taj dogadaj sli­kom Кristove nasilne smrti i njegova uskrsnuca, а ј Кnох na sli~an na~in tumacj odjeljak: "Abraham је primjo svoga sina iz mrtvih u­toliko ukoliko mu је tivot Ьiо neocekivano posteden, 'u skrivenom znacenju', zato sto је Izakova t rtva bila slika raspeca na5ega Gospo­dina". Abrahamova је vjera bila kadra doseci predivne visine uskrs­nuca, i iz toga mu је razloga lzak Ьiо vracen kao covjek koji је um­ro, kao slika smrtj i uskrsnuca Botjega Sina kojj nije blo posteden (usp. Rim 8,32; 1v 8,56).

20. Vjerom је lzak Ьlagoslovjo dvojicu svojih sinova - Jakova i Ezava. Pisac vrlo jasno i razgovijetno daje do znanja da је lzak vje­rom sagledao buducnost ("buduce stvari" u engleskom izvorniku -prim. prev.) ili "nevidljive stvari buducnosti", osoblto Jakovljev znacaj, ali је iz dogadaja zapjsanog u Postanku 27 teSko ustanoviti u cemu se ocitovala lzakova vjera. On је imao prirodnu telju ј na­mjeru Ьlagoslovitj Ezava, svog prvorodenca, ali kao sto је Jakov is­tjsnuo Ezava i preoteo mu prvorodstvo, tako mu је preoteo i Ьlago­slov. Vjera mu se mofda o~itovala onda kada је prozreo cinjenicu da gaje Jakov prevario,jer nije telio povucj Ьlagoslov, sagledavajuci u svemu vrijednost duhovnih Ьlagoslova, а Postanak 25,23 jasno pokazuje da stariji treba slutitj mlademu u skladu s Botjom voljom, tj. da se оЬесалја trebaju jspuniti u Jakovu.

21. Vjerom Jakov, иmiruci, blagoslovi Efraima ј Mana~a. ра ipak se u izvjestaju о toj prigodi, zapisanoj u Postanku 48, nagla5eno postovanje jskazuje Efraimu, mla1!emu. Sinovi se usporeduju s Ru­benom i Simunom, а Efraimovo је ime postalo drugo ime za sjever­no izraelsko kraljevstvo. Hebrejska rije~ matteh, !tap, prvotno nije imala samoglasnjka, ра је vrlo lako mogla poprimiti oblik mittah, "krevet". U LXX, koje se pjsac ovdje drti, stoji i dиboko se prignи

155

НЕВRЕЈ/МА 11,22 oslonjen па vrh svojega stapa (u engleskom izvorniku stojj "ј umre oslanjajucj se na svoj ~tap". prim. prev.), ali retenica isto tako mo-1e znatiti "i Izrael se prignu k uzglavlju kreveta" (usp. Post 47, 29-3 1). Vulgata prevodi ovaj izricaj kao " poljubl vrh njegova (Josi­pova) §tapa". Кnох ne ide tako daleko, ali ipak prevodi "oda po­~tovanje vrhu Josipova ~tapa" i dodaje opasku "jer је ~tap Ьiо ple­menski simbol" . usp. Brojeve 1,49, gdje је " Levijevo pleme", do­slovno, " levijski ~tap". Cornelius а Lapide је , medutim , iznio stav kako је vi~znacno~cu konsonantskog teksta Sveti Duh kanio preni­jeti оЬа znatenja, а ovaj је stih naveo u obranu stovanja likova. Ni­kako ne motemo prihvatiti natuknicu da је Sveti Duh kanio preni­jeti оЬа znacenja, а isto је tako nemoguce u takvu navodu kao ~to је ovaj stih pronaei ~tovanje likova. Naime opravdano primjecuje : "Ako su stapovi na vrhu ikada i nosili idolopoklonicke likove, ni prijevodi LXX, ni pisac ove poslanice nisu mislili na takve staro­drevne stvari". Najvjerojatnije znacenje tvrdnje jest da se Jakov, o­nemocao i s1аЬ, opro о svoj stap i pun po§tovanja pokleknuo pred Bogom. Lzvanredan usporedni dogadaj nalazimo u 1. Kraljevima 1,47, gdje se David na svojoj postelji smjerno i pobotno poklonio, odvracajuci na testitanje izrafeno Ыagoslovom.

22. Pohvala Jakovljeve vjere popracena је sada pohvalom Josipo­ve. On је Ьiо tvrsto uvjeren u ispunjenje obecanja danog Abraha­mu. Stoga је na koncu svog tivota izdao nalog da prilikom lzlaska njegove kosti budu odnesene u zemlju obecanja (usp. Post 5 ,24 .25) Mojsije је postovao Josipov zahtjev (Izl 13,19), а ispunio ga је Jo­~ua (Ј о~ 24,32).

23. Pisac sada s Postanka prelazi na lzlazak, s vremena patrijarha na Mojsijevo vrђeme, vrijeme Izraelova vo<te, ali lik velikog zako­nodavca uvodi spominjuci najprije vjeru njegovih roditelja, koji su mu satuvali tivot dok је Ьiо dijete. U hebrejskoj varijanti lzlaska 2,2 spominje se samo Mojsijeva majka kao ona koja је skrivala d~ete , ali LXX, koje se drti nШ pisac, spominje оЬа roditelja. Oni su na neki nacin u njegovoj krasotj vidjeli buducj Ьlagoslov ј vjerovali da ga је Bog jzabrao za izv~avanje nekog velikog nauma te da се mu stoga saёuvati zjvot. Djela 7,20 jzjavljuju da је Mojsjje Ьiо krasan u Botjim oёima, to Тhео (u prijevodu Duda-Fucak stoji

156

НЕВRЕЈ/МА 11,24.25 " bozansk.i lijep" . prim. prev .).

24.25. Vјеют Mojsije, vec odrastao, tj. kada je·napunio ёetr­deset godina (prema Djelima 7 ,23), nade se licem u lice s jednom od najvecih kriza svog tivota. Odlucjo је prekinuti sa sjajem i rasko­s egipatskog dvora ј podijeliti sudbinu prezrenog Bozjeg naroda, koji је u to vrijeme Ьiо beznaёajna gornila kukavnih i Ьijednih ro­bova. Na dvoru ga је oёekivala sjajna buducnost , jer su pred njim stajali nazjv ј polozaj sina faraonove kceri; ako је tidovska predaja pouzdana, imao је velike izglede da se osobno popne na prijestolje. Vjerom se uzdao da се Bog, kroz njega, izbaviti izraelsku djecu iz e­gipatskog suzanjstva (usp. Djela 7,25), ра zbog toga odbl zvati se sinom kceri faraonove. Vjerom је sagledao vjeёne zblljskosti, i zbog toga је odblo na kratko vrijeme okoristiti se grijehom. U ovo­me stihu grijeh ima znaёenje otpadnistva od Boga, koje је ovdje po­istovjeeeno s napustanjem zajednice Bozjega naroda,

26. Muka Kristova moze znaёiti da је Mojsije podnio tegobe ra­di Krista. lzlazak је Ьiо slika uzvi~nog Кristovog otkupljenja i priprema za njega. Tegobe koje је Mojsije podnio da Ьi potpomo­gao ostvarivanje lzlaska Ьile Ьi u tom sluёaju radi Krista. Drugo је znaёenje da је Mojsije od egipatskih ruku pretrpio iste tegobe koje је Кrist morao podnijeti u najvecoj mogucoj mjeri od tidovskih ru­ku. Na podno~nje takvih muka od ruku neznabozaca pozvana su mnoga Boija djeca. Prisutna је jos jedna natuknica koja Jehovu ili Jahvu koji se Mojsiju oёitovao iz gnna poistovjecuje s drugom oso­bom Trojstva. Prva poslanica Korincanima 10,4 zacijelo se odnosi na Кrista kao na duhovnu Stijenu koja је pratila izraelske sinove u pustinju. Osim toga, kako se za Krista povremeno kafe da је Glava crkve svih vjekova, mo1e se smatrati da је , cak i prije utjelovljenja, Ьiо osobno izloien mukama kroz Mojsijeve muke. "Pisac ovdje teli iskazati", kafe Manson, "da је Krist, jos neutjelovljeni Bofji Sin, stvamo sudjelovao u zblvanjima ukljuёenim u lzlazak, а da је Moj­sije, donijevsi svoju veliku odluku, ipso facto prihvatio Kristove muke i poistovjetio se s njirna". Sva ta shvacanja sadJ'Ze u sebl isti­nu, i viSe је nego vjerojatno da је pisac na njih i mislio; medutim, mozda i nije kanio reci nista vise nego da је Mojsije trpio nevolje

gledajuci unaprijed na Kristov dolazak.

157

НЕВRЕЛМА Ј Ј ,2 7 27. Vjerom. napusti Egipat moze se odnositi Ш na Mojsijev bljeg od faraona u Midijansku zemlju , ili na Izlazak. Prigovori potonjoj mogu~nosti jesu: 1) U tekstu је Pasha smje~tena nakon Mojsijeva odlaska (28. stih), ра ako se taj odlazak odnosi na Izlazak, to Ы se kosilo s kronolo~ redoslijedom kojega se pisac drti prilikom na­brajanja svojih primjera vjere. 2) Vjerom napusti ima oЬiik jednine i podrazumijeva da је оШао sarn. З) Prema Izlasku 12,3 1, Mojsije је kona~no napustio Egipat na faraonovu zapovijed , ра Ы u toj situa­cUi izjava пе Ьојесi se bljesa kra/jeva bila bespredmetna. Те dvije tvrdnje ipak nisu nepomirljive, jer је vrlo vjerojatno da је Mojsije napustio Egipat kada је (kako је vjerovao) otisao svojoj braci kao Bozji glasonosa i izbavitelj. Djela 7,23-25 nagovjestavaju poziv na pobunu, i na5 pisac izjavljuje da је to u~inio bez straha, ali ga је nedostatak vjere u njegove brace primorao na Ьijeg. Mojsijevo djelo­vanje u tom razdoЬlju opisuje Filon kao provedbu promШjena sta­va. Vjerom је Ьiо postojan, tj. ustrajao је u svojim planovima za iz­bavljenje ~itavo vrijeme duga i mu~na izgnanstva kao da Nevid/jivo­ga vidi. "Hrabrost da napustiS posao koji tj leii na srcu ј radosno prihvatiS neaktjvnost kao Boiju voђu, najrjeda је i najuzvi~enija vrsta hraЬrostj, koja moie nastati ј odriati se jediJ:lo zahvaljuju~j najjasnijoj duhovnoj vizijj".so

28. Rije~ pistei najbolje је prevestj izrazom vjerom, kao ј u pret­hodnom stihu. U vezj s perfektompepoiekenobavio, vidj Ьiljesku u vezj sa 7,6 , kao i u vezj sa 17. stihom ovoga poglavlja. Moffatt go­vori о tom perfektu kao о "jos jednom aorisnoш perfektu", ali је to vrlo neizvjesno. Glagol se u LXX ~esto upotreЬljava u smislu odrtavanja ili sJavljenja Pashe, ali је mnogo vjerojatnjje da glagol ovdje zna~i "on u~ini", tj. da је ustanovio Pashu koja se nastavlja obav1jatj sve do danas kao ponavljano svjedo~anstvo о velikom iz. bavljenju. Ova iidovska svetkovina, koja se odrtavala tetrnaestog dana mjeseca njsana, trajala је do ranih sati petnaestog dana. SJjje­dio је Blagdan beskvasnih kruhova, koji је otpotinjao petnaestog dana, а zavrsavao dvadeset prvoga.

lzraelci su vjerom poslusaJj Boiju zapovjjed о skropljenju gre­da i pragova svoji.h ku~a krvlju zaklanill pashalnih ovaca. Upravo iћ је takva vjera otitovala kao Boiji narod i dovela Љ pod Bozju za~tj-

158

НЕВRЕЛМА Ј Ј ,29 tu. Ondje gdje nije bilo vjere, nije bilo ni ~kropljenja krvlju, sto је О· pet dovelo do toga da Bozja osuda pogodj prvenca.

29. Vjerom prodose Crvenim morem, tj. Mojsije i lzraelci. Nagla­sak jos uvijek leii па Mojsijevoj vjeri, premda se ~ini da veza izme­du rijecj vjerom i prodose kao da obuhva~a vjeru spomenutih lju­di. Izvjestaj koji о tom dogat1aju donosi Кnjjga lzlaska upu~uje na izobilnu nevjeru medu narodom, ali oni mora da su posjedovali nekakvu vjeru zbog koje su se zaputili naprijed u mora na Mojsijevu zapovђed. Egip~ani su izginuli, jer је njihovo kretanje naprijed bilo ~in drskostj, utemeljen na pretpostavci, а ne cin vjere. "Ludom smjeloscu slicnom ovoj", kaie Вengel, "mnogi hrle u vjecnost. Ka­da dvojica cine isto' to nije isto". Izraelci su postupali u sk.ladu s Boijom voljom, а Egi~ani nisu.

30. Budu~i da је pjsac gledao na lutanje kroz pu,tinju kao na primjer nevjere, а ne na primjer vjere, primjer otpadnistva, а ne primjer vjernosti, on ga nitj ne sporninje. Osvajanje Jerihona mozda је odabrano zato sto је to Ьiо prvi pohod u obe~anoj zemlji. Ne os­vojjtj taj grad znacilo је nemati mira u ostatku zemlje. Sedam је svecenika, noseci sedam truba, sedam dana u svetanoj povorci oЬi­lazilo grad, sa zavjetnim kov~egom iza sebe, а ispred i iza njih iSla је sutke vojska. Sedmoga su dana oblSli grad sedam puta. Citav taj pohod blo је zapanjuju~i primjer vjere u Bozju rijec i obecanje, te primjer strpljive postojanosti.

31. Jos od vrlo davnih vremena ulaiu se napori kako Ьi se uЬJaiio izri~aj vjerom Rahaba, Ыиdnica, ne propade . Sinajski zbornik је, zajedno s jos jednim Ш dva druga, umeinuo epi/egomene, "takozva­na". Bio је to, kao sto Zuntz to~no kaie, "pokusaj udovoljavanja tradicionalnoj tendencijj spa5avanja obraza Ыudnice Rahabe", ali se pisac Poslanice Hebrejima nije prik.lonio toj teinjj, Rahaba је bila poganka koja је cula о silnim djelima lzraelaca ј na pravi prorockj nacin protumacila ih kao Jehovine postupke te se vjerom oslonila na svemoc ј uzvisenost izraelskoga Boga (Jos 2). Zbog Rahabina na­cina iivota izraiavala se sumnja u njezino svrstavanje meelu heroje vjere. Ne samo sto је bila prostjtutka nego је i Jagala poslanicima jerihonskoga kralja jer s mirom primi uhode, а osim toga izdala је

159

HEBREJIМA Ј Ј ,32-34 vlastjtu zemlju. Medutjm, prostjtucђom se bavila prije nego ~to је uzvjerovala, а drugi dogadajj zbili su se u vrjjeme dok је bila djelo­mj~no prosvijetljena (usp. 11 . stih). Та prezrena poganka, koja је bila pripojena Bo1jem narodu . а postala је ј Mesjjiл prete~a - upu­cuje na sveobuhvatnost Evandelja.

32-34. 1 !to јо! da kaiem? Ciлjenka da је upotrjjeЬijen savje­totrami konjunktjv mogJa Ьi upucjvatj na to da је Poslanica Hebre­jima prvotno bila propovijed , alj- kao ~to Robertson jstjce. "on је ovdje ј knjitevnj, ј govornickj jdjom". Pjsac pronalazj u povjjestj 1zraela i previ~e primjera pobjedonosne ј postojane vjere а da Ьi jh u nastavku sve mogao podrobno razmotrjtj. Prjdodaje sa.tпo јо~ ne­koliko jmena iz Sudaca ј Samuelovih knjjga. Imena su svrstana ро dva zajedno, alj је redoslijed unutar svakoga pojediлog para neobl­can, jer se prvo navodj ime covjeka kojj је u povjjesnom slijedu do­~ao kasnije. Od sudaca se prvj spomiлje Gideon (jako је on dosao poslije Baraka), vjerojatno kao najgJasovitjjj junak, а ј zato ~to је u povijesti Ыо znacajnijj р о vjeri ј junШtvu. lzraelska povijest u vrije­me sudaca prikazana је imenima Gideon ј Baraka, Samsona ј Jufta­ha; David, najveci izraelski kralj, prestavlja razdoЬlje monarblje, а Samue/ vrijeme proroka.

Djela nabrojena u 33. i 34. stihu ne moraju se pripjsatj isklju­civo spomenutim pojediлcima , nego se mogu uzetj kao opeenjt pri­kaz pothvata kojj su kroz povijest o~itovali vjeru ј svjedocili о njoj.

Koji su ... osvoji/i kra/jevstva opcenit је izricaj kojj obuhvaca pothvate koje su poduzimali: Gjdeon, kojj је porazjo Midance (Su­cj 7), Barak, kojj је pobljedjo Kanaance (Sucj 4), Samson, kojj је poblo Filistejce (Sucj 14 ј dalje) ј Jjftah, kojj је podlotio Amonce (Sucj 11). Krajnje је nevjerojatno da Ьi izri~aj trebao obuhvaeatj sjajne pobjede sto ih је izvojevao David, veliki pobjednik nad Filis­tejcima (2. Sam 5,7-28; 8,1; 21,15 ј dalje), Moapcima, Sirjjcima ј Edomcima (2. Sam 8 ,2 ј dalje). Odjelotvori/i pravednost takoder је opcenit jzricaj kojj se tjce onih sudaca ј kraljeva kojj su vladali pra­vedno. Rijeci zadobl/i obecano mogu znacjtj ili "kojj su dоШ u po­sjed Ьlagoslova koje im је Bog Ьiо оЬесао", ili "kojj su od Boga prj. mili rijecj obecanja".

Navedene su tvrdnje osobne naravi. lako se rije~j zaёepi/i ra­/je lavovima mogu odnositi na Samsona (Sucj 14,6) i na Davida ( 1.

160

t

t 1 1

НЕВRЕЈIМА Ј Ј ,35 Sam 17,34 ј dalje), one se ipak gotovo sigumo odnose na Danie1a (Dan 6,22), jer pjsac narednjm izricajem, pogasili lestinu ognja, nastavlja citiratj iz Danielove knjige. Ovo se odnosj na tri Danijelo­va druga - Sadraka, Mesaka i Abed Nega (Dan 3), а taj se dogadaj spomiлje i u 1. Makabejcima 2,59 , gdje su upotrijeЬljena izvorna imena trojjce mladjca: Hananija, Azarija ј Мisael. Pisac је nesum­njivo poznavao knjige о Makabejcima ј motda se u ovom odje1jku osvrce na njih, ali nemamo razloga vjerovatj da је rijecima umakli o!trici таса rnislio iskljucjvo na Makabejce. Radj se , kao i u osta­lim slucajevima, о opcenitoj natuknici, jer se ona lako mote odno­sjti na Davjda (1. Sam 18,11; 19 ,10.12; 21 ,10), na Iliju (1. Kr 19,1 i dalje), i1i na Elizeja (2. Kr 6,14 ј dalje; 31 i dalje). Cak i rijeci oporavili se od slaЬosti, koje se mogu odnositi na oporavak u doba Makabejaca, treba uzeti kao opcenitu natuknicu koja obuhvaca tak­ve dogadaje kao sto su Hezekijiл oporavak (2. Кr 20; lz 38), vraca­nje snage onemocalom Samsonu (Suci 16,28 i dalje), te osnativanje cjtavog naroda vracanjem iz babilonskog ropstva. Rijeci ојаёа/i и boju, odblli navale tudinaca treba protumaciti na isti nacin, jer ј. ako se mogu odnositj posebno na Makabejce, jsto se tako uklapaju u pohode sto su ih vodili Jo~ua, sucj i David.

35. Prvi djo ovoga stiha tice se Ilijiлa podizanja sina udovice iz Sarfate iz mrtvih ( 1. Kr 17,17 ј dalje ), kao ј Elizejeva podizanja Su­namkiлa sina iz mrtvih, Qnj su bili podjgnutj da ponovno urnru, ali se drugi djo stiha odnosj na ono Ьо/је uskrsnuce, tj. uskrsnuce na vjecnj zjvot. Dogadaj na kojj upucuju rijecj drugi, pak, stavljeni па muke nalazimo u 2. Makabejcima 6, gdje је zabiljeteno daje E1ea­zar izbljen, ~. stavljen na muke i pre~jjen nasmrt u vrijeme Antioha Epjfana. Eleazar ne govori о uskrsnucu, ali u 2. Makabejcima 7, gdje је zabiljetena smrt majke ј njezinih sedam sinova, tri sina i majka razgovijetno obznanjuju svoju vjeru u istinu uskrsnuca - ne pukog uskrsnuca na zemaljski tivot, nego na vjecni tivot.

36. Rjjec heteroi, drugi, dovodi na scenu posebnu vrst heroja iz redova drugih iz prethodnog stiha, ali se izrugivanja i Ыcevi cesto spominju u 1. ј 2. Makabejcima, а prekomjerno okrutno ј sramotno mucenje, kojem su bila izlotena sedmorica brace (2. Mak 7,1), iz­vrstan su ogJedni primjer tih rijecj, Unatoc tome, pisac је telio о-

161

НЕВRЕЛМА 11,37.38 buhvatiti drugu skupinu ljudi, kojj su pretrpjeli okrutna mu~enja а da nisu pri tome umrli mu~enj~kom smrcu, kao ~to је to bilo s onj. ma iz 35. stiha. Spominjanje okova i tamnice podsjeca nas na Josi­pa (Post 39,20), Hananiju (2. Ljet 16,10), Miheja (1. Kr 22,26.27), Jeremiju (Jer 20,2;37,15).

37.38. Kamenovani su moie se odnositi na Jeremiju , о kome је predaja ustvrdila da је u Egiptu blo nasmrt kamenovan, ali је 'rjerojatnije da је pisac imao na umu Zahariju , Jojadina sina (2. Ljet 20,21), i doga<1aj na koji se osvrnuo nШ Gospodin (vidj Mt 23, 35-37). Rije~ piljeni ozna~uje na~in poguЬijenja , о kojem nije zapi­ian ni jedan slu~aj ni u Starom zavjetu, ni u Apokrifi; najvjerojatni­je se odnosi na dobro poznatu iidovsku predaju , prema kojoj је Izaija Ьiо prepiljen na dva dijela za ManШeove vladavine.

Ako prihvatimo izvornost rije~i epeirasthesan, "Ьili ku~ani", ~ini se da one predstavljaju antiklimaks nakon onoga ~to је nabroje­no ranije. Promjenljivost poloiaja koji zauzima u razli~itim rukopj. sima i neprikladnost u odnosu na kontekst izazvala је u stru~njaka -unatrag sve do Calvina ј Erazma - suJМju s obzirom na njezinu vje­rodostojnost. Sada se ~ini da se ро svoj prilici radj о pogre~ci nasta­loj pri opetovanom prepisivanju rije~i epristhesen, piljeni, jer је izo­stavlja papirus Chester Beatty i dvije druge minuskule. RSV oprav­dano ispu§ta tu rije~.

Drugi su bili posmicani ostricom таса, kao Urija, koga је u­Ьio Jojakom (Jr 26,23). U 1. Kraljevima 19,10 stoji: " ... sinovi su Izraelovi ... pobili ma~em tvoje proroke". Moida se misli na ljdove koji su dopustill da ih pokolju na subotnjj dan pri po~etku Maka­bejskih ratova ( usp. 1. Mak 2,38). Slijedj prikaz ј о~ nekih patnji Boijih ljudj_ 1) S obzjrom na izvanjski izgled, potиcali se и runima, и kozjim koiusima. Medu onima kojj su se ta.ko obu~enj potucali moida је najpoznatiji llija (2. Kr 1,8). 2) S obzjrom na njihovo o­sobno stanje, bili su и oskudici, potlaceni, zlostavljeni ј od strane svijeta smatrani nevrijednima iivljenja u njemu, dok su u stvari bili vredniji od ostalog dijela ~ovje~anstva, а svijet је blo nevrijedan da im bude boravi§te. З) S obzirom na boravi~te, vrlиdali su ро pusti­njama, gorama, pecinama i pиkotinama zemaljskim, kao stotinu proroka koje је Obadija sakrio u dvije skupine ро pedeset u vrijeme Ahaba ј lzabele (1. Kr 18,4.13), ili kao Makabejci, posebno Juda i

162

НЕВRЕЈЈМА 11,39.40 njegovi ljudi, koji su zbog sjgurnosti bili prirnorani povuci se u brda (2. Mak 5,27).

39.40. Ј svi oni ро vjeri, tj. zbog svoje vjere, primiSe svjedocan­stvo; Bog ј Sveto pismo posvjedo~ill su о njima. Ра ipak, unato~ to­me, ne zadobl!e оЬесапо. lzraz svi oni ne odnosi se na druge iz 35 . stiha, kao ~to neki mjsJe, nego na sve heroje vjere spomenute od 4. stiha nadalje. Moguce је da se u rije~joпi radj о dometku,jer је ne­ma u papirusu Chester Beatty, Minuskuli 1739, kao nj kod Кlemen­ta ј Augustina. Svetj Ijudj staroga saveza nisu dobili obecanje koje је stajalo nad svim ostalim obecanjima. Oni su, svakako, vidjeli is­punjenje nekih obecanja, jer је Abraham primio obecanog sina, аЈј nisu prirnili ispunjenje obecanja о vje~noj ba~tinj. Razlog tome nije leiao u nedostatku vjere, nego u ~injenicj da Вођј sveukupni naum nije Ьiо ograni~en na ljude obuhvacene starim savezom.

Umjesto "pripremjo", u RSV s!oji rije~ predvidio, koja prem­da је rijet о doslovnom prijevodu, ne prenosi tako cjelovito zna~e­nje kao prijevod А V. Predvidjev~i . Bog pribavlja sve ~to је potreb­no. Sve dok nije doiOo do objave otkupljenja kroz Kristovu smrt i uskrsnuce, nijedan vjernik nije nikada mogao doprijeti do te vje~ne ba~tine. Boiji plan i svrha povijesti bili su ~iri od iidovskog naroda. Objavljen је Botji proglas, prema kojem vjemici toga naroda nece moci dospjetj do ispunjenja i dov~enja obecanja sve dok se ne ispu­ni broj izabranih, а svi iskupljeni svih vremena Ыt се ро Кristu o­kupljenj ujedno ј Bog се Ьiti sve u svemu.

с) Nada u buducnost promi~e postojanost u sadШnjosti (12,1 -20)

Cjtaocj nakon tolikog broja izvanrednih prirnjera vjere ј uz jasnu vizjju о lsusu , boianskom za~etniku vjere, primaju poticaj da postojano izdrie nevolje {1-3. stih). Svoje muke trebaju shvaeati kao ljekovito Bozje karanje, а Boga kao onoga kojije pun Ьlage lju­bavi i suosjecanja prema njima (4-13. stih). Bozanske povlastice po­vla~e duhovne odgovornosti unutar crkve {14-17. stih). Razlozi du­hovnih odgovomosti leu u tome da su ~itatelji bili odgojeni pod svjetlom Evandelja te za zajedni~tvo s Bogom, nebesku zajednicu i

crkvu na zemlji (18,24. stih). Odjeljak zaklju~uje peto posljednje.

163

НЕВRЕЈ/МА 12,1 upozorenje (25-29. stih).

Duhovna utrka, 12,1·3. Pjsac se udaljuje od podru~ja na ko· jem se mora vodjtj Ьitka vjere, te oslikava kr~cansk.i fivot kao utr­ku , u kojoj, u arenj, sudjeluju kao natjecateljj svj kr~canj. Me<Jutim , put pobjede jstj је onaj put kojim su Шi ј svetj ljudj 11. poglavlja, kojj su "izdrtavali, kao da vide onoga koji је nevidljjv".

1. U poticaju na strpljivo i postojano trcanje utrke pisac medu natjecatelje uklju~uje i sebe. Da ih ohrabri, istj~e kako su oknЛeni to/ikim оЫаkот svjedoka kojj su svojim pobjedonosnim fjvotima osobno posvjedoMi о vjeri. Neki tuma~i predstavljaju te starozav. jetne heroje kao promatrace utrke. Rijec "svjedok" mote znaciti "promatrac", ali kontekst upucuje na to da trkaci trebaju gledati njih, а ne oni trkace. Stovi~, kroz citavu poslanicu, а napose u 11. poglavlju, "svjedok" redovito i beziznimno znacj "onaj koji svjedo. сј", tj. onaj koji potvrduje odre<!enu cinjenicu, а to је i ovdje pri· rodnije znacenje. U kasnjjim vremenima rijec је poprimila znacenje mucenika, covjeka kojj је u svom svjedocenju vjeran do smrti. lz ovoga se odjeljka ne moze izvucj nikakav zakljucak о vezj izmedu fivih i mrtvih.

Slijedi mjsao kako kr~cani, premda imaju tolike izvanredne primjere postojane vjere kojima se mogu obodriti, ipak moraju stal· no obracati pa:Znju na zapreke koje се im sigumo, ne budu li uklo· njene, usporiti ili zaprijecjtj napredovanje. Те se smetnje najprije usporeduju s " teretima" koje valja od/oiiti. Grcka је rijec ogkon, teret, u at\etskom sportskom svijetu onoga vremena bila povezana s tje1esnom tefinom ili povr~inskim naslagama na tijelu koje је treba­lo ukloniti pravilnim vjezbanjem. U prenesenom smislu, upotreЬlja­vala se ј za ponos . podjednako za dobar kao i za lo§ ponos. Medu­tim, to §to је upotrijeЬljen glagol u aoristu, apotllemenoi, odloiiti, navodi na shavacanje da је rijec о necemu ~to se moze odbaciti ро· put ogrtaca, koji Ьi u svakoj utrci predstavljao golemu smetnju. Rj.

јес ogkon upotrijeЬljena је u opcenitom smislu, u znacenju da kr§. canin mora odbaciti sve ~to Ьi mu u trcj moglo smetati. Euperista· tos, sapinje, moze imati aktivno i pasivno znacenje. Та је cinjenica omogucila mnoga tumacenja, koja se razlikuju od onoga koje nala­zimo u АУ.

u puckom gr~kom, prema Deissmannu,peristasis cesto znaci

164

HEBREJIМA 12,2 "pogiЬao", "\о~ oko1nosti", §to potvrduje TeoШaktovo tumacenje "zbog kojeg 1ako zapadnemo u nevo1je". lpak је neoЬicno sto u pa­pirusu Chester Beatty stoji rijec euperispastos, "tako tako zbunju· ju", р а Zuntz to uzima kao ispravno znacenje. Neki tumacj preveli su spomenuti izricaj kao "grijeh kojem se ljudi djve", ali cini se da se taj smisao ne uklapa u kontekst. RSY, а i Knox, prevodi ga kao "tako cvrsto prianja", а najvjerojatnije је to i ispravno znaeenje. Grijeh koji tako cvrsto prianja ne mo:Ze Ьiti grijeh otpadniStva, ali Ьi mogao Ьiti grijeh koji vodi k otpadni§tvu, grijeh kakav је Ьiо gri­jeh nacionalizma, koji је tako cvrsto prianjao uz neke citate1je koji su se, ne uspijevajucj raskinuti s njim, jos uvijek nalazili na startnoj crti krscanskog zivota. Unatec tome, moguce је da se ipak radi jed· nostavno о grijehu u opcenjtom smislu.

2. Nakon §to im је u sjecanje dozvao tolike primjere ustrajne postojanosti poduprte vizijom nevidljivoga, pisac im sada nalaze da odvrate pogled od izvanjskog zidovstva i promotre Pocetnika i Do· vгSite/ja vjere, Isusa. Rijec "na§ega" (nema је u prijevodu Duda-Fu­cak . prim. prev.) ne javlja se u grckom izvorniku, ali је dodaju i АУ ј RY'zbog obja§njavanja izraza arcl1egos , Pocetnik, koji Кnох prevodi kao "podrijetlo", а RSY kao "predvodnik". Drugi dio te grcke rijecj predstavlja manju te§koeu, jer је ocito izveden iz ago, "voditi"; ali prvi dio mogao Ьi Ьiti izveden ili iz aktiva, ili iz medђa glagola archo. Ako је izveden iz aktjva, onda rijec mora da је pove­zana s pojmom "premoci", ali ako је izveden iz medija, onda sadrn pojam "izvora" ili "podrijetla". Cak ni iz ovoga konteksta ne moze se lako zakljuciti је li Isus vrhovni uzor ili izvomik vjere. Pisac је naveo kao primjere dugacak popis heroja glasovitiћ ро vjeri, ј iz to­ga nije neosnovano izvesti zakljucak da је imao na umu lsusa kao najuzvBeniji primjer vjere, jer је on pretrpio kriZ i prezreo njegovu sramotu. lpak је krajnje nevjerojatno da Ьi pisac ustvrdio kako је Kristova vjera bila slicna vjeri njegovih sljedbenika. Prema tome, ci­ni se da је Krista uputnjje zamШjati kao izazivaca krscanske vjere u vjerniku. U tom је slucaju gotovo sigumo da rijec te/eiotes, koju је najvjerojatnije srocio on sarn, znaci "dovrШe1j", ili "dopunitelj". U 2,10 Isus је izvor i predvodnik na§ega spasenja, koji vodi BoZju djecu u obecanu nebesku zemlju. Ovdje је prisutna misao kako се onaj koji u vjerniku otpocinje dobro djelo zacijelo to djelo i prives·

165

НЕВRЕЈЈМА 12,3 ti pobjedonosnom svtЋetku.

lsus podnese krii zbog radosti koju је imao primitj kao nagra­du za svoje patnje. Na slitan Ьi natin izglednost buduceg Ьlagoslov­ljenog stanja trebala hrabritj ј snafitj vjernike izlo~ene prjtisku zala sadэJnjeg vremena. Rijec anti, radi, kojom se pisac poslu~io , navela је neke tumace na objaЫtjavanje ka.ko odljeljak znaci da se Isus, u­mjesto da zadrti onu nebesku slavu koju је vec imao kao predutje­lovljeni logos, nje odrekao "radi prihvacanja ј izvr~avanja svog otku­piteljskog zadatka". Manson ima pravo govorecj da је takvo poima­nje prisutno u Pavla, osoЬito u Filipljanirna 2,5 i dalje, alj ne i u o­vom odjeljku, jer odavde kao da proiz1azi da је radost nagrada za ono ~to је Krist osobno pretrpio na kri~u . Calvin mэjtovito prevodi misao ovako: "lako је Krist imao potpunu s1obodu izuzetj sebe iz svih nevolja i fivjeti sretnim ~ivotom obllujucj u svemu, on se jpak podvrgnuo smrti, koja је bila gorka ј u sva.kom pogledu necasna".

3. Duma је pamja bila posvecena ј kmu ј njegovoj cjjeni, а sada se od citatelja trai.i da promotre ј procђene Kristove muke te da ih usporede sa svojima, jer се takvo usporedivanje ocuvati dusu od klonulosti, а korake od posrtanja. Nema nikakva razloga sumnjati u postavku ka.ko vecina rukopisa govori u prilog cjtanju sto ga daje RV prijevod, protiv sebe; medutim, prema Zuntzu је "protjv njega" jedini zamjslivi prijevod kojj se uklapa u kontekst. Ako је ispravan protiv sebe, onda se on objamjava rijecima koje se u Brojevima 16,38 upotreЬljavaju za Koraha, Datana i Ablrama, kojj su sebl bili najgori neprijatelji; nisu znalj ~to su cinili. Na slican su nacin oni koji su grije~ili protjv lsusa postupali protivno svojim boljjm djje1o­vima sebe i suprotno potjcanju v1astjtfu srdaca. Ako је pak jspravno "protiv njega", onda је namjeravano znacenje da је Krist podnio protivljenje cak i onih gresnika koji su pogre~no poricali njegove mesijanske tvrdnje ј protivili se njegovu bozanskom sinovstvu.

Stihovi 4-13. obuhvacaju temu Bozjeg karanja. Pjsac podsje· са cjtatelje na to kako se od njih nije trazilo da svoju vjeru zapeca­te mucenickom smrcu, jako su zestoko trpjeli ( 4. stih). Во~је је ka­ranje zna.k sinovstva, ј ono uvijek u seЬi sadrfj neku Bo~ju svrhu (5-13. stih).

4. Patnje, na podno~nje kojih su citateljj Ьili pozvani, nisu ni u

166

НЕВRЕЈЈМА 12,5.6 kojem slucaju dosegle okru tnost Getsemanija ili kriza, niti su te patnje, premda su bile teske i bo1ne, svr~avale mucenickom smrcu , kao sto је to bilo u zjvotima mnogih starozavjetnih svetih 1judj ј

mnogih Makabejaca. Neki dde da је pos1anica napisana prije ikak­vog opcenjtog mucenickog progonstva, ра је zato podsjecanje na jos neproziv1jeno muёenicko stradanje smisleno udaljeno od kon­teksta. Pjsac ovdje govori jedino da se cjtateljj u svom odupjranju grijehu jos nisu bili nasli u smrtnoj pogiЬelji da ihje njihova malo­dusnost dove1a u opasnost da otpadnu od vjere. Prvo је tumacenje svaka.ko bllie kontekstu.

' 5.6. А V prevodj ovaj stih kao tvrdnju Ра zar ste zaboravili opome-nu, alj kontekst podupire upitni oblik "Ра zar ste zaЬoravili opome­nu ... ?" Dvadeset drugi stih 13. poglavlja opisuje pos1anicu kao " ri­jeё ohrabrenja", ~to pokazuje da је jedna od najvafnijih pjscevih namjera bila da ёjtate1je utjesj i ohrabri. Zatim se navode lzreka З ,

11.12 koje odltavaju Ocevu ljubav prema svojoj djeci, а ne primjer Krista koji se nauёjo poslusnostj kroz jskustvo trpljenja. Kristove patnje nisu u pravom smjs1u imale smisao ni disciplinskih ukora, ni kazne. А V pravilno prevodj rijec dia/egetai, uprav/jena. Rijec na grёkom cesto znacj "obrazlouna", ј mnogi smatraju da је ovdje u­potrijeЬljena u tom znacenju. Medutjm, to tesko da је namjeravano znacenje, osim ako se navod iz lzreka ne shvati kao odgovor na pri­tuzbe citatelja. Pisac se ovdje bavi prituzbama te citjra Sveto pismo kao Bofje rijeci upucene njima.

Rijec paideios, stega, u klasicnom grckom znacj "upuciva­nje", "obrazovanje", ali se u Ьiblijskom grckom upucivanje i obra­zovanje provode ispravljanjem uz pomoc ostre Во~је stege. Svrha ta.kve stege ostaje ista, alj se njezina primjena razlikuje, jer se provo­di s ciljem da izbavj od grijeha, usavrSi u svetosti ili uёvrscuje u vjeri; ovdje se primjenjuje zbog promicanja postojanosti. Stoga se citateljima usrdno nalau da ne preziru nitj olako shvacaju takvu stegu kao da Bog ne stoji iza nje, niti da zapadnu u осај , jer Bog nikoga nikada ne kuSз iznad njegovih snaga. Lzraz e/egehomenos, te ukori, ili " pokudi"' podrazumijeva da се ёovjek uz pomoc ta.kva ukora doci do spoznaje i priznanja svoje pogreSke (usp. Mt 18,15). Snazan Bozji osjecaj naklonostj prema djecj koju "prima" ili "usva­ja" (rijeci nema u prijevodu Duda-Fucak; umjesto nje stoji vo/i •

167

НЕВRЕЈIМА 12, 7 prim. prev.) ne dokida naum koji on ima u vezi s njima, а to је duhovni rast prema potpunђem Zivotu pravednostj. On zbog toga ne moie za!miritj pred onim pogre~ama i1i prekrsajima kojj spretavaju njihov duhovnj rast.

7. Postoji stanovita Щkоса koja Ьаса sjenku sumnje na prijevod "ako pretrpite odgajanje" ( u engleskom izvorniku · prim. prev .). U­vodne rijeti ei, " ako", nema u najvjerodostojnijjm rukopjsima, u kojima se umjesto nje javlja eis, poradi. Neki smatraju da је hupo-

menete., trpjeti, imperatjv, р а misao prevode kao " trpjte radj odgaja­nja", tj. prihvacajte i podnosite svoje nevolje kao dio obuke iz cu­doreda koju vam је Bog narnijenio. lpak је vjerojatnije da је rijec о indikativu, te da је jspravan prijevod onaj koji predlaie RV: Poradi vaJeg odgajanja trpite, tj. nevolje s kojima se susrecete namijenjene su va!oj izobrazЬi; one nisu odaslate na vas iz ljutnje, nego iz ocin­ske Jjubavi, jer imll 1i kcji sin kcjega otac stegom ne odgaja? (usp. Pnz 8,5; 2. Sam 7,14; Izr 13,24).

8. Pisac ne moie zamjsliti sinovstvo bez karanja i stege. Oni koji prolaze bez karanja, а tvrde da su sinovi, iznose Jafnu tvrdnju. Not­hoi, kcpi/od, nalazimo u Mudrosti 4,3, gdje moie znaciti " nezako­nit" ili " djeca rodena u omnnutim mje~ovitim brakovima"; ovdje, medutim, "roc1en izvan okvira bra.tne sveze" oznatuje one koji su, odbacujuci Botju stegu , dokazali da su nezakoniti, tj. da nisu pravj BoZji sinovi.

9. Stega kojoj su citatelji bili izloteni dovelaje do obeshrabre­nosti, а neki su bili i klonuli. Pisac sada dokazuje kako su tjelesni oci, ili "zemaljski ocevi", stegom odgajali svoju djecu, а djeca su ih po!tovala. Ne Ьi Ji Botja djeca slitno postovanje trebala iskazivati Оси duhova, cijj bot anski naum uvijek stremi k njihovu najuzviSe­nijem dobru? Neoblcan izritaj Otac duhova ne znati "stvoritelj an­dela i duhova", niti odreduje Boga kao Tvorca dusa; zapravo se uopce ne Ьi trebao upotreЬljavati kao moguce Ijesenje kasnijih teo­Jo~ proЬlema, kao ~to su kreacionizam (tj. da Bog odvojeno i posebno stvara dusu svakoga od nas) i traducijanizam (tj. da na!e duse preko roditelje potjecu, hereditamjm nasljedivanjem, od Ada-

ma). lzricaj је ovdje upotrijeЬJjen takav kakav jest jednostavno zato

168

HEBREJIМA 12,1 О. da Zivo oslika suprotnost izmedu zacetnika ljudskog tjelesnog Ьiv­stva koji ostvaruje podlotnost stegom, i zaeetnika duhovnih Ьiса kome se treba iskazivati jos veca podlozпost jer od njega ne potjece samo tjelesnj zivot nego ј duhovni i vjecni.

10. Nadalje, stega zemaljskih otaca imaJa је Ьitj za nesto malo da­na (RSV "kratko vrijeme"). МаЈо је vjerojatno da se izricaj mlllo dana odnosi na razdoЬlje zemaljskog Zivota u u1poredЬi s vjecnos­cu , jer imllli smo, eichomen (9. stih), podrazumijeva da је stega ko­joj su ЬiЈј izlozeni citatelji prestala kada su dosegli zrelost. Zato se izricaj mora odnositi na onu djetinju dob kad је dijete pod ocevom stegom, а kratkog је trajanja. Kratkotrajna vlast zemaljskih otaca provodila se kako se njimll cinilo, ili "prema njihovog vlastitoj pro­cjeni", sto је znacilo da је ponekad bila i hirovita. То se neizmjerno razlikuje od Bozje stege, koja је uvijek nama па kcrist, tj. na dobroblt na!eg duhovnog Ьlagostanja. Ona nas osposoЬljuje da se sto viSe motemo osloboditj od moci grijeha i postati sudionicimll njegove svetosti.

11. Slijedi opeenjta izjava kako odgoj , kad је prisilan - bilo da је ljudskog, ili bozanskog podrijetla - na oko nije radost, nego falost, Medutim, govoreci о ishodu, pisac ima na umu jedino bozanski od­goj. lzricaj mironosni plod pravednosti shvaca se ponekad geniti­vom podrijetla, mirotvomim plodom kao sto је onaj sto ga donosi pravednost, ali је to vrlo dvojbeno, jer kontekst jasno i razgovijetno pokazuje da odgoj donosi plod i da је plod pravednost. Stoga ga treba shvatjti kao apozicijski genitiv, plod koji se sastoji od praved­nosti. Izraz mironosni, eirenikcn, moida је upotrijeЬJjen, kako smatra Moffatt, kao opreka nemiru i bolu razdoЬJja stege dok traje odgoj.

12.13. Zato privodi raspravu koncu. Vidjevsi kako stega, koja је zbog svoje strogosti uzrokovala obeshrabrenje, ima milosnu i Ьla­gotvomu svrhu, usprrzvite ruke klonule i kcljena klecava. OЬ!ik ove pobune pokazuje velike slicnosti s lzaijom 35,3 i Crkvenicom 25,23. Dvojbeno је mШjenje da је to jos jedno vracanje uspored­bama borbe ј utrke. Slikoviti izrazi, koji su ovdje upotrijeЬljeni, cesto su se upotreЬljavali da izraze mrtviJo, malodusnost i du5evnu

169

НЕВRЕЛМА 12,14 klonulost u okolnostima koje ne sadi'Ze u sebl pojam utrke. Poticaj је upucen tjtavoj zajednkj, s namjerom da је obodri ј osnaZi, tako da njezina vjernost ј postojanost postanu primjer kojj се nadahnjj­vatj bracu slablju u vjerj, Zbog toga im је upucen nalog da poravne staze za noge svoje, tj. da stupaju naprijed kr~canskom ~jvotnom stazom koju im је vec pripremjo sam Krist ( 10,20). Ne smiju se pri­klanjatj fidovstvu, ра tak ne smjju nitj mjje~ati ~jdovstvo s krscan­stvom da se hromo п е iicaJi То cholom, hrom, slikovjt је opis ko­lebanja izmedu dvaju razlitjtih oblika vjerovanja. Westcott s pra­vom primjecuje da је " krzmanje Zjdova" izmedu dvaju shvaeanja " vrata slabostj koja im је svojstvena" ( l. Кr 18,21 ). Ako kr~canska zajednjca ne bude imala stabilan oblik vjerovanja, onda ona nece moCj pomoci onome tko tek posrcucj ј koleЬljjvo napreduje u krs­canskoj vjeri. Ako, medutim, zajednica kao cjelina napreduje rav­nom stazom, koja је za nju jsplanirana bo~anskom objavom u Sve­tom pismu, onda се klimavi kr8Canin blti ozdravljen od svog nedo­statka uz pomoe potjcajnog primjera ј krepko се napredovatj zajed­no s ostalim tlanovima zajednice.

14. Citateljimaje upucen nalog da se "dne mira sa svim ljudima" (Ш "teu za mirom sa svirn ljudima") ili da nastoje oko mira sa svi­ma krscanima, sto је jos bolje. Мnogi tumatj smatraju da је ovdje rijet о opcenitom nalogu ј dne da su tjtateljj trebalj tefiti za rni­rom tak i s nekrscanima. Smisao ovog izritaja odgovara onome: "Ako је moguce, koliko је do vas, u miru budite sa svim ljudima" (Rimlj 12,18, RSV). Moffatt smjesta meta nakon diokete i prevodj "zajedno sa svim ( drugim) krscanirna". lznosi misljenje kako nalog pozjva na ujedinjavanje sa svim ostalim krscanirna u temji za posti­zanjem Bo~jega mjra, tj. kroz "Ьlatenstvo ј stegu tivljenja pod Bot­jim upravljanjem". Moffatt irna pravo kada rijet panton ogranicuje na sve druge krscane, ali okolnosti slabo potkrepljuju misao о ujedj­njavanju svih krscana oko napora da se postigne Botji mir. Pjsteva је namjera zacjjelo da stvori sklad unutar lokalne zajednjce uklanja­njem unutarnje nesloge Ш separatistjtkih sklonosti, jer је razd~elje­na crkva stvarna zapreka napredovanju Kristove stvari. Mora posto­jati vjernost titavoj krscanskoj crkvi, а}ј ne posto-poto, jer krscani­ma mora Ьiti iznad svega stalo do vjernosti ј predanostj Bogu, koje jedine stvaraju tistocu srca i fivota, bez kojega nitko nece vidjeti

170

НЕВRЕЈ/МА 12,15 Gospodina. Ovaj potjcaj na mir i cistocu unutar crkve daje naslutiti da је pisac imao na umu Mateja 5,8.9, а ako је tako, onda se rijec Gospodin svakako mora odnositi na Boga Оса. lpak, kako istice Westcott, izraz mo~e oznatavati " Krista tjjj povratak u slavi vjerni­cj iScekuju" (usp. 9 ,28). Medutirn, teskoca toga tumacenja le~i u ogranjcavanju ove vizjje na onu konacnu Botju objavu koja је pos­ljedjca drugog Kristovog dolaska, dok spomenuta vizija mol.e ozna­cavati ј si111bolicku predodtbu unutarnjeg videnja, omogucenog o­sobnim zajednistvom s Bogom.

15. lstinska odanost Кristu bilo koje zajednjce krscana mora pro­izvesti sklad ј svetost, ali ako ta zajednjca ne obraca pamju postup­cima svojih clanova kao pojedinaca, mogu bltj unj~teni ј pojedinci, i zajednica. Ona se, tako, mora pobrinutj da svaki od njih tivj u skladu sa svojjm krscanskim ispovjjedanjem, jer se tovjek mol.e su­stegnuti od milosti Boije. Rjjec husterion, sustegnuti, moMa irna isto znacenje kao u 4,1, а} ј rijecca ago iza nje mo~e upucivati na ot­padanje od Во~је milostj. Ako је prvo tocno, onda Ьi misao bila da је u krscanskoj zajednici postojao netko tko se izdavao za krscani­na, alj koji је ostao bez Во~је milostj, Ako је potonje tocno, onda to moze znacjti jedino da је u zajednici Ьiо netko tko је prestao crpiti iz bo~anskog izvora snage. Bez obzira na to koje је znacenje ispravno, posljedica za duhovni ~ivot zajednice је ista, jer svaki ne­valjani clan mote Ьiti poput otrovne trave razoritj sve oko sebe. Rhiza pikrias, gorki korijen, citat је iz Ponovljenog zakona 29, 17: "korjjen koji rada otrovom i pelinom", ili- kao sto pi~ na margini, а sto је najvjerojatnije i totan prijevod - "otrovna biljka".

16 Crkva takoder treba obracati pamju na svako upustanje u pu tene grijehe ј na one kojirna је viSe stalo do proЬitka ј zemaljskih zadovoljstava ovoga fivota nego do vjecnih zЬiljskostj nevjdljivoga svijeta. Primjer potonjih је Ezav. lako tidovska predaja opisuje Eza­va kao covjeka kojj је vodjo netjst ~ivot, rjjec pornos, Ыudnik, iz. ovoga teksta ne mora se odnositi na njega. Sveto pismo nigdje ne govorj о njemu kao о Ьludniku, ali se spominje kao bezbomik koji је svoje duhovno nasljedstvo prodao za jedan jedini obrok. Manson ima pravo izjavljujuci kako је "nevjera u bol.ansko obecanje о nje­govu domu, а ne puka putenost, navela Ezava na nepovratni korak

171

НЕВRЕЈ/МА Ј 2,17 prodavanja svog prvorodenstva u bescjenjeo Nikakvo kasnije pokaja­nje nije bilo kadro opovrgnuti taj tin"o

17 о Slijedi, kao upozorenje, izlaganje kobnog ishoda Ezavova po­n:Uanja, s kojim su iidovskj tjtatelji bili dobro upoznatio Blagoslov је Ьiо namijenjen prvorodencu kao nosiocu obecanja ~to ga је Bog dao Abrahamu i njegovu potomstvuo Prema tome, Ezav је jmao pra­vo na prvorodenjtkj Ьlagoslov, ali ga је odbacjo zbog ni~tavna doЬitka, pokazujucj time da Ьlagoslov u njegovjm otima nema nikakve vrijednostio Kasnjje, kada је iarko ielio docj u posjed Ьlagoslova, Bog ga је odb«ioo

Stari zavjet nigdje ne biljeii da se Ezav pokajaoo Postanak 27,34 spominje da је "kriknuo i glasno i gorko zaplakao" kad је shvatio da је Ьlagoslov, §to ga је u bescjenje prodao za juhu od lece, zauvijek izguЬljeno Neki tumatj smatraju kako se izritaj nije na!ao mogucnostj рrотјепе (u engleskom izvorniku stooji "pokajanja" -primo prevo) odnosi na neuspje§ne Ezavove poku§aje da promijeni otevu odlukuo Blagoslov podaren Jakovu nije Ьiо opozvano U tom Ьi se slutaju otekivalo primetanje dometka kao ~to је ton patros, "njegova оса" о Drugi su . smjestili rijeti u zagradu, kao dopunsko objamjenje, i povezali ih s auteп it, s Ьlagoslovoт, а ne s рrотје­пото Prema ovome, Ezav је suznih o~iju trafio Ьlagoslov о Rjje~ ekzeteo podrazurnijeva da onaj koji trafi nalazi ili da traieci iscrp­ljuje svoje snageo Ovdje је Ezav iscrpio svoje snage trafeci pokajanje koje Ьi ponШilo posljedice njegove prijamje nerazumnosti, а\ј mu nije pruiena mogucnost za takvo pokajanjeo Pisac је moida imao na umu stavku rimskog zakona, prema kojoj se pruiala mogucnost po­novnog razmatranja nе~ђе odlukeo Odluka koju је Ezav donio, а za ~jjim је ponovnim razmatranjem ј preina~ivanjem ~eznuo, Ьila је

odluka о prodajj prvorodstva, а takva mogucnost nije mu Ьila pru­ienao

Poslanice doseie vrhunac odjeljkom vje~to sti\skj sro~enjm ј draiesnim (18-240 stih), u kojem se otituje nenadmama privla~nost ј uzvi~nost novoga saveza u usporedЬi sa starimo Time pisac ieli 90 pokazatj kako veee povlastice i prednosti povla~e za sobom i vece odgovornosti.

18о Uvodna rije~ jer ozna~uje vezu izmedu posvecenja Boijeg na-

172

НЕВRЕЛМА Ј 2,Ј9.20

roda pod novim savezom, spomenutjm u 14. stihu, ј posvecenja iz­raelskog naroda prije nego ~to је ~ak mogao ј pristupjtj da prirni zakon (Izl19,10)o U tekstu se ne spominje brdo Sinaj, а najvjerodo­stojnijj rukopisi izostavljaju ј rije~ gora, а\ј kontekst jasno daje do znanja da је opipljiva gora zapravo brdo Sinajo Pselophoтeno, opip­Ijiva, nije jsta gr~ka rije~ koja је vec bila upotrijeЬljena u 200 stihuo Ovdje najvjerojatnije zna~j "koja se dade dotaknuti". Ео С. Selwyn је predloiio moguci oblik rije~i pephopsaloтeno, kojj prevodi kao "ugasli vulkan" о Rijet "opjpljiv" nagovje~tava da su se uiasne poja­ve goruceg grma, vihora, tame i oluje, kojjma se Bog objavio lzrael­cima, mogle ocu~eti osjetilimao Kada su postali kr~cani, citatelji ni­su bili svjedocima nikakvih vidljivih i odbojnih pojava. Ono sto su iskusili bilo је sasvim duhovno i krasno.

19.20. Rje~nik ovih stihova podsjeca na Ponovljeni zakon 4,12 "lspred ognja Jahve је govorio vama", na Izlazak 19,16 "zaje­ta truba" i na Izlazak 19,19 "Bog mu gmЩavinom odgovarao'.' (u engleskom izvorniku stojj "glasom" . prim. prev.). Glas, kojj је pre­ma Westcottu "Ьiо najrazgovjetnijj, najljudskijj i najrazumljiviji", cini se da је lzraelce toliko ispunio uiasom da zaтoliSe da iт se vise ne govori, osim kroz posrednika Mojsija (lzl 20,19)0 Prema Po­novljenom zakonu 5,23 i dalje, vot1e naroda su, iz straha pred gla­som i vatrom, zamolili Mojsjja da ih zastupa pred Bogom ј da im prenosi njegove porukeo

Sluieci se skraeenim oblikom lzlaska 19,12.13 pisac izjavljuje da nisu podпosili naredbe: Ako se та i tivinte dotakne brda, neka se kamenuje!" Rjje~j "probode kopljem" nema u najstarijim ruko­pisjma (ni u prijevodu Duda-Fucak - prim. prev .); bile su pridodane zbog cjtata iz lzlaska 19,13, prema LXXo

21. Previ~ se nepotrebnih proЬlema javilo u vezi s izritajem Strah те је i dnceт, §to ga pisac pripisuje Mojsjju, i to zato §to ga ne nalazimo u izvje§taju о progldavanju zakona danog u Petoknjii­ju. "Strah me је" nalazimo u Ponovljenom zakonu 9,19 u LXX, premda se ondje ne spominju rijeti i dnceт; а tim је rjjetima opi­san Mojsijev osje~aj prema Botjem gnjevu u vrijeme ~tovanja zlat­nog teleta, §to se zbilo nakon davanja zakona. Rije~i "Mojsije је drhtao" nalazimo u Djelima 7 ,32, gdje se odnose na zgodu s goru-

173

НЕВRЕЈЈМА 12,22

cim gnnom (Izl З); ali ih nema u Petoknjiiju. Njje potrebno pretpo­stavljatj, kao ~to to tini Owen, da је pjsac dosao do te spoznaje iz. ravnim nadahnucem. Drugi povezuju ovaj stih s Izlaskom 19,16.17 ј mo1da 19, gdje је zabiljei.eno daje citav narod drhtao, te zaklju· tuju kako је medu njima Ьiо i Mojsije. Osim toga, neki sasvim lo­gitno zakljutuju da је pisac gotovo nesvjesno spojjo u jedan doga­daj zgodu s " gorucim gпnom" (lzl З) ј lzraelovo otpadnj~tvo stova­njem zlatnog teleta (Pnz 9 ,19). Medutim, buducj da tidovski piscj testo spominju Mojsijev ufas, а buduci da se pisac povremeno slufi dobro poznatim tidovskim predajama, mozda se · kao ~to је u~inio Stjepan u Djelima 7,З2 · ovdje poslufio nekom od njih, sto ni u ko­jem slutaju ne роЬiја jstinitost tinjenica sto је potvreluje nadahnuti pisac.

22. U skladu sa starim savezom, Izrael је Ьiо posebna Bozja o­daЬrana \jerska zajednica. Gora Sioп Ьilo је mjesto na kojemu se obavljalo bogo§tovlje, а na Jeruzalem se gladalo kao na mjesto Boz. је prisutnosti. Slijedi opis §ireg zajednistva, u koje su tjtateJjj usli prihvaeanjem ~anske vjere. Proseleluthate, pristupili ste, Ш "dos­li ste", buducj da је u perfektu, ne odnosi se na stanovito zajednjst· vo u koje vjernicj ulaze nakon smrti, nego na zajednjstvo u koje ula­ze kada prigrle kr~anstvo. Oni koji su to jskusШ vec su pristupШ nebeskom poretku , duhovnoj gori Sion. .. gradu Boga iivoga, J~ruz~l:m~ пeb~skom, za razliku od materijalne gore Sinaja. ~Jenuc•.rusu ~nstupili ufasavajucim otjtovanjima, nego su pristupi­li u BofJu pnsutnost, samom prijestolju milosti kroz svoga posred­nika Isusa Кrista. Pristupili su takoder nebrojenim tisucama andela tj. uSlj su u Bofjj dvor koji obuhvaca "mirijade" Ш "desetine tisu~ са" anc:tela(usp.Pnz ЗЗ,2;Ps68,17;Dan 7,10).

23. E .F . Moulton ј drugi ne ogranicavaju svecaпi skup na andele, nego smatraju da izraz ukljucuje i Crkvu prvorodeпaca, а}ј naredni izritaj zapisanih па пеЬи ne podupire takvo shvacanje. Isti prigovor mora se uputiti teorijj koja u Crkvi prvorodeпaca vidj heroje proSlih vremena k/:>ji su cjjenili svoje prvorodstvo, za razliku od Ezava koji је svoje prezreo. Izritaj se takoc:ter tumati u smislu crkve pobjedo­nosne i crkve sveopce, aJi rjjetj zapisanih па пеЬи navode na zaklju­tak da su spomenuti vjernicj jos na zemlji ј da su upisanj u nebeski

174

НЕВRЕЈЈМА 12,24 zapisnik (usp. Lk 10,20; Rimlj 8,16.29; Jak 18). Tome u prilog go­vori ј izritaj dusima savr!enih pravedпika. Kada covjek uzvjeruje, ne mora profivjetj nekakva zastrasujuca iskustva kao sto su to mo­rali lzraelcj, nego ima izravan i neposredan pristup u Botju prisut­nost i postaje stanovnik nebeskoga grada, kojj se sastojj od mirjjada andela, od svetih ljudj na zemlji ј od duhova savr!eпih pravedпika, tj. od preminulih vjernika, ukljucujucj svete ljude obaju saveza, ko· је је predvodnik njihova spasenja vec uveo u uzviSenije stanje Ьlа· zenstva.

Ocjta је cinjenica da је Bog sudac sviju, а}ј Ьi na temelju re­dosl~eda grckih rijecj jspravniji prijevod glasjo "njemu kao sucu, kojj је Bog nad svime". Тај uzv~enj Bog, vrhovnj vladar nad svim narodima ј plemenima, ujedno је ј sudac, k njemu su tjtateljj pri· stupali, ј ne samo da njsu naШi na osudu nego su pronзSli i zajed· niStvo.

24. U nastavku se navodi razlog zasto tjtatelji nisu potpalj pod Bozju osudu. Oni su dosli Posredпiku novoga Saveza -/susu, koji stojj izmedu SJ.tetoga Boga i gresnika. Тај је savez, za razliku od sa­veza kojj је zbog svoje nedjelotvomosti zastarjo, nov i ро vremenu pojavljjvanja, ј ро svojoj kakvoci. Ustanovljen је ро krvi skroplje­nickoj, tj. ро lsusovoj pomirЬenoj krvi, koju је Bog primjo ј po­skropjo је ро srcima vjernika. Zbog toga sto је krv djelotvornija u donoScnju pomirenja, oprostenja ј duhovne mocj, ona sпaiпije go­vori od Abelove, jer је Abelova krv, prema tidovskoj predajj, vapj. Ја jedino za odmazdom.

Zavrsnim upozorenjem, obuhvacenim stihovima 25-29, pjsac zakljucuje objзSnjavanje ј dokazjvanje kako vece prednosti povlace za sobom ј vece odgovornosti. Ako su Izraelcj, kojj su posjedovali tek djelomjtnu ј ogranicenu objavu, zbog neposluha potpali pod Bofju osudu, neusporedjvo te1u kaznu zaslufit се cjtateJjj koji su odbaciJi novu Bozju objavu i s njome povezane Ьlagoslove.

25. · CjtateJjj moraju paziti da пе odblju опоgа koji ... govori, tj. Boga, na koga se odnose i rijeci onoga koji је па zemlji da.vao upu­te. Ovdje se ne radi о usporedivanju dvojice posrednika . Mojsjja ј Кrista · nego о d vjema objavama, staroj ј novoj. Prijevod А V, slu· zecj se rijecjma govori i davao upu te { "speaketh" i "spake" и en-

175

НЕВRЕЈЈМА 12,26-28 gle.skom izvorniku - prim. prev.) za dvije razlitjte grtke rjjecj, ne prenose vjerno njihova razlicjta znatenja. Lalouпta, govori, upo­trijeЬljena је i u 1,1 ј jma jsto znacenje, dok chrematizoпta, davao upute, ima znatenje sljtno onome koje nalazimo u 8,5. RSV is­pravno prevodi "opomjnjao". Rijec paraitesameпoi, odbljete, u 19. је stihu prevedena kao "zamoШe". lzraelci su zamoillj ili zatraiilj da im se vi~ ne govori, osjm preko Mojsija, а Bog је pohvaljo taj njihov postupak (Pnz 5,28). "Njihov se grijeh", kaie Westcott, "ni­je sastojao u tome ~to su zatraiili da im govorj jedino Mojsije (Pnz 5,28), nego u cudj koja је takav zahtjev ucinila nuznjm". Izraelcj nisu umak.li posljed jcama svog ustrajnog odbacjvanja Bozje objave, koju su doЬivali preko Mojsija.

26-28. Slijede dva cjtata koje pisac medusobno usporeduje da pokate nadmocnost nove objave nad starom. Prvj cjtat, kojj govorj о glasu kojj tada zemlju uzdrma, potjete iz Izlaska 19,18 ј dalje, ali se pjsac, suprotno svojoj uoЬitajenoj navjcj, ne drti LXX, kojj izri­caj "drhtanje naroda" zamjenjuje izricajem "zaprep~tenje naro­da". Drugi citat, koji se ne odnosi na glas nego na Воgа kojj је оЬе­сао da се uzdrmati ј nebo i zemlju, uzet је iz Hageja 2,16, а proro­canstvo se tumaCilo u smislu da се se nad ru~vinama starog poret­ka uzdici nov i nebeski poredak. Slitno tome, nakon konatnog po­tresanja citavog stvorenja i nestajanja vidljivog svijeta ј nebesa, Boz­ji се nebeski grad i vjecno kra/jevstvo, u kojem svi kr~cani imaju u­djela, ostatj stameno. Vidljiva zemlja i nebesa, kojj се uminutj, tek su sjene nebeskih i vjecnih stvarnosti, isto kao ~to је !idovski drev­ni poredak, koji се takoder uminutj, tek sjena kr~canske rasporedbe vremena. Unatoc tome, kako nas Westcott podsjeca, "Bog је stvo­rio, kao i sve drugo, i 'nevidljive prazbiljnostj' (Iz 66,22)". One ро sebl nisu neprolazne ј neunHtjve, nego opstoje zahvaljujuci Botjoj volji, za cije su izrazavanje . buduci da su duhovne naravi · posebno pogodne. Stoga, zakljucuje pisac, u svjetlu trajnosti, postojanosti, nadmocnosti kr~anstva, "jmajmo milost". То se motda odnosi na kr~caninovo pristupanje prijestolju milosti da Ьi doЬio milost kao pomoc u teШm trenucima (usp. 4,16), alj se cini da jma vi~e doka­za u prilog znacenju "Zato iskazujmo zahvalnost" (RSV). (Isto i Duda-Fucak . prim.prev.). Zahvalno prepoznavanje ј prihvacanje (izvanrednih) povlastica, danih krscanima, sjguran је lijek protjv

176

HEBREJIМA 12,29 obeshrabrenosti, koja Bogu nije mila, а ujedno је i snatan poticaj ~tovatelju da sa strahopo~tovanjem i predanjem slu!i Bogu onako kako је Bogu milo.

29. Razlog za~to se Bogu treba pristupati sa strahopo~tovanjem i predanjem lezj u cinjenici da, osim rnilostivosti, postoji i druga stra­na njegove prirode. Bog"je па! оgапј §to prodire. Neki tumaci pre­vode taj izricaj ovako: "Jer i n~ је Bog oganj ~to prodire" , ~to daje naslutiti da је kr~anski Bog, isto kao i Bog staroga zavjeta, оgапј §to prodire. Osim cinjenjce da Ьi se u tom slucaju moglo ocekivati smje~tanje rijeti па! ispred rijeci Bog, а ne iza nje, kroz citavu se poslanicu izratava pi~tevo uvjerenje kako је Bog staroga saveza u­jedno ј Bog novoga. Ј о~ је jedan dodatni ј duЬlji razlog za nagl~a­vanje ove strane Воzје prirode, tako cesto prisutne u Starom zavje­tu (usp. Izl 24,17; Pnz 5,4; lz 33,14); cjtatelje se zeli upozoriti na to da neiskreno ne prihvacaju kr~c~u vjeru. Prilikom drugog dolaska lsusa Krista sve се materijalno i prolazno nestati, а vjetno i stalno ostati; ono ~to је neiskreno i pokvareno Ьit се razotkriveno ognjem Botje svetosti, а ljude kojima је to temeljno odrei1enje prozdrijet се oganj njegova suda.

VIП. ZAКLJUёNI PRAКТiёNI POТICAJI (13,1-25)

Zakljucnj poticajj bave se ponajprije obavezama kr~canina pojedinca prema drugim k~canima (1-6. stih), а zatim njegovim po­sebnim dutnostima u okviru crkvenog zajedni~tva, medu kojima su podlotnost pastirskom i duhovnom autoritetu i, ~to је najvaZnija dutnost, potpuna odanost svom Gospodil}u i Gospodaru Isusu Кristu (71-7. stih). Poslanica zavr~va osobnim pojedinostima i zar­kim pozdravima (18-25. stih).

а) Prakti~ne k~anske obaveze (13,1-6)

Pisac izdvaja d va nacina na koje se ljubav treba izrazavati (1-3 stih). Nakon toga potice citatelje na cist !ivot (4. stih) i na spokoj­no zadovoljstvo (5. stih), upozoravajucj ih istodobno na Ьludnike i pohotnike.

177

HEBREJIМA 13,1

1. Brato/juЬ/je је bila ne samo nova ј do tada nezamisliva vrlina nego ј iznirмo potre~na mel1u tlanovima testoko progonjenje sljedbe. Prema 6,10 ј 10,33.34, blateJjj su ј ranije praktjcjraJj tu vrlinu, а praktjcjraju је јо~ uvijek. Unatot tome, to ~to su nekj tj. tatelji zanemarivali skupШnu u smislu k~anskog §tovanja i zajed­ni§tva upozorilo је na opasnost od raskjdanja kr~tanske sveze ljuba· vi, раје stoga poticaj da nastave prakticiratj vrlinu bratoljuЬlja Ьiо osoblto znatajan.

2.3 . Pjsac naznatuje dva neizostavna oЬlika otjtovanja bratoljub· lja. Prvj, gostoljuЬlje, nije se smjelo ogranititi na one kr§tane kojj su blli tjtateljima poznatj, nego se trebalo pro~irjti na kr~tansku bratu iz drugih zemalja ili krajeva. Kr~tanima kojj su putovali po­slovno ili ро nalogu ј u slufbl crkve, Ш su bili izba~eni iz svojih ku­ta ј prognani, bllo је iznimno te§ko pronatj smje§taj zbog mnnje kojom su lidovi oЬasipali kr!tane. Potjcaj da takve ugoste izraten је rijetima neki, i ne znajиci, иgostile an4e/e. Rijet neki se, prem­da nije numo da se odnosj iskljutjvo na Abrahama ј Lota, odnosj o~Ьito na njih (usp. Post 18,19). Nije numo pretpostaviti kako је ptsac nagovje~tavao da bismo, ugo~tavajuti kr!tansku bratu, moglj ugostitj nadnaravna Ьita. Prije te Ьiti da Ьi me11u bratom moglo Ьi­ti pravih Botjih glasnika. Pisac је, mel1utim, mogao imati na umu izjavu nШga Gospodjna kako tko god ugostj jednoga od njegovih slugu, ugo!tuje Gospodina osobno (Мt 25,44.45).

Drugi iskaz suosjetanja takol1er је Ьiо praktjtne naravj. (:ј. taocj su se trebaJj sjecati, tj. irnatj na umu one kojj su u okovima, kako Ы im mogli pomotj sluteti im ljubavlju. То svoje praktjtno suosjetanje trebali su jskazivatj s tolikom predano~tu kao da su ј sa­rni zatvorenjcj, Hos sиndedemenio, kao sиuznici, moglo је znatiti da su ј samj bili zatvorenici, ali је neizvjesno znatj li izritaj ј ovdje Ьа§ to. lznesena rnisao slitna је onoj koju nalazimo u 1. Korintani­ma 12,26 (RSV): "1 ako trpijedan ud, trpe zajedno svi udovi". То jpak ne mora podrazumijevati da se r~etj ta i sami ste и tije/u odnose na njihovo pripadnj§tvo Kristovu tjjelu, crkvj, kao ~to to smatra Calvin. Ovdje је tje/o zemaljsko tijelo, i dok privremeno preblvaju u takvu tijelu , ј sami su tjtateljj izloteni slj~nom natinu postupanja.

178

НЕВRЕЈIМА 13,4

4. Piscu је sada stalo da bratnoj zajednjcj dade mjesto koje јој opravdano pripada kao bofanskoj ustanovi. Kako u grtkom izvor­niku nета glagola, А V pridodaje estin ј prevodj "brak је vrijedan tastj u svemu"; medutim, naredni izritaj, i poste/ja neokaljarw, mo­ra Ьiti nalog, ра је bolje pridodatj rijet esto ј prevesti izritaj kao ~to to tinj RSV : lenidba neka bude и casti ... i postelja neka bude neokaljarw! lzraz en pasin mofe Ьiti srednjeg ili mu~kog roda. Ako је mu!kog roda, onda mote znatjti da bratnu svezu trebaju visoko cjjenjtj svi koji su otenjeni-udati i da је ne smjju oskvmjavatj pre­ljubom, Ш da је trebaju vjsoko cjjenjti u jednakoj mjeri i ofenjeni­udati, ј neofenjeni-neudatj, Calvin i mnogi drugi dne da su rije~j u­pucene protiv lamog asketizma (1. Tim 4,3), te da bratnu zajedni­cu ne treba uskracjvati nijednoj vrstj ili sloju ljudj, Ako је en pasin srednjega roda, nalog se ne ogranituje na vrlinu krepostj, nego se pro!iruje na cjelokupan bra~ni 1ivot. U svakom pogledu, titateljj. ma se nalate da visoko cijene bratnu vezu. Drugi dio ovog naloga pridodan је zbog poticanja na tistotu u tjelesnoj prisnostj, То је ot­vorena opomena protiv svakog naru!avanja sklada bratne veze. Onj kojj irnaju Jakouman ј neozbiljan stav prema toj svezj moZda се iz. bjeti sudu ljudj, аЈј ako se ne pokaju, nikada neee umacj osudj Boz­joj.

5.6. U Novom је zavjetu uobltajena rijet za liv/jenje, i1i "natin Zivota", anastrophe. U ovom је pak odjeђku upotrijeЬljena grtka rijec tropos, koja mofe znatitj "natin Zivota", ili "na~in razmШja­nja i tivljenja". Kako kr~tanin razmШja ј zivi u odnosu na novac . osnovno је mjerilo za presudbu njegova karaktera. Takve njegove navike moraju Ьiti nesputane pozudom i ~rto~u,jer ljubav prema novcu moze §koditi tovjekovuduhovnomZivotu isto koliko ј pute­nost. "Zadovoljiti se onirn ~to se irna" znaci izvojevati pobjedu nad tirn zlom. Та visoka kr§tanska razina zadovoljavanja Ьit te vecini vjemika izvan doma!aja, osirn ро obetanju Bozje prisutnostj ј za!ti­te. Pavao је mogao izjaviti: "Nautio sam, u bilo kakvom stanju da se nalazirn, time Ьiti zadovoljan", zato §to је mogao recj i ovo: "Sve mogu u onome koji me jata" (Fil4,11 -13).

Premda se rijeci Та оп је rekao: ne, песи te napustiti i песи te ostaviti ne javljaju u Starom zavjetu totno u tom oЬJiku, ipak

179

НЕВRЕЈIМА Ј 3,7 testo nailazimo na jstovjetno znatenje (usp. Post 28,15; Pnz 31 ; Jos 1,5; lz 41,1 7). OhraЬrenje se nalazi u tinjenici da nат Bog o­sobno obecava ЬlЭZenu sigumost svoje prisutnosti ј pomocj. S tak­vom sigurnoscu u srcima moiemo pouzdano reCi: Gospodin mi је pomocnik, ја ne strahujem: Uo mi tko moie? Najbolje sto se moze reci uz ovaj citat iz Psalma 118,6 jest: "Ako је Bog za nas, tko се Ьiti protiv nas?" (Rimlj 8,31 ).

Ь) Nuine vjerske dutnosti (13,7-17)

Citateljima se nalЭZe da se sjecaju prijэSnjih voda te da oponэSaju i nasljeduju njihovu vjeru (7,9). Moraju se klonuti i nekrscanskih doktrina te iskljutjvo izvanjskih vjerskih obreda (9-17).

7. Pisac napusta poticaje koji se ticu pojedinacnog prakticnog kr5canskog iivota i prelazi na poticaje koji se odnose na njihove od­nose unutar crkve i na sadrzaj onoga u §to se vjeruje. Prvi poticaj glasi: spominjite se svojih glavara, ili "sjecajte se svojih voda" (RSV.). U 17. i 24. stihu govori se о vodama koji su bili iivi, ali se ovdje misli na one duhovne vode koji su zavr5ili putovanje i odriali vjeru. Ti su vode zacijelo oni neposredni Gospodinovi ucenici koji se. spominju u 2,3 i od kojih su ёitateђi primili BoZju Rijeё . Ekba­sis, kraj, moie se odnositi na ishod njihovih svetih iivota koje su ti rani vode vodili propov~edajuci Bofju Rijeё; medutim, kontekst daje naslцtiti da је ovdje rijeё,kao i uJzrekama 2,18, upotrijeЬljena kao metafora za smrt, iako ne nufno za muёeniёku smrt. lpak, ci­njenica da ёitatelji trebaju usrdno razmiSljati о svr5etku iivota tih ljцdi nagovjestava da је u vezi s njihovom smrti bilo nesto izvanred­no. Moffatt misli da im је smrt bila znaёajna zbog svjedoёanstva vjere koje је pruilla. Odatle zakђuёuje kako su oni poloiili svoje ii­vote kao muёenici. RazmiSljanjem о iivotima i smrtima tih voda ёi­tatelji се se ojaёati za nasljedovanje njihove vjere.

8. Ovaj је stih karika koja spaja receno s onim sto slijedi. Bilo zivotom , bilo smrcu, vode su posvjedoёili о Kristovoj nepromjelji­vosti. Та је ёinjenica tvorila temelj njihove postojane odanosti krs­canskoj vjeri i nadahnucu njihovih Zivota. Oni su otiЩ priminuli,

ali njihov Gospodin i Spasiteђ ne samo da ostaje zauvijek_ nego

180

HEBREJIМA Ј 3,9 ostaje isti - vjecni, nepromjenljivi Krist. Citatelji, buduci da imaju isti temelj postojanostj ј jstu silu koja ih nadahnjuje, ne smiju se ko­lebati niti dopustiti ikakvoj doktrini protjvnoj doktrinama kojima su bili nauёeni da nade mjesto u njihovim srcima.

9. Isus Кrist је Bozja posljednja nepromjenljiva poruka njegovu narodu, koja nikada nece Ьiti dokinuta ili nadomjestena drugom. ZaЬluda koja se javljala u zajednici kojoj је poslanica bila upucena imala је oblik koji је dovodio u sumnju nadmocnost Kristova veli­canstva i njegovu nepromjenljivost. Tesko је reci kakvi su to bili razliciti tudi nauci. Jedina natuknica о tome ocituje se u spominja­nju је/а, bromata, sto nas podsjeca na sliёne opomene iz Pavlovih poslanica (usp. Rimlj 14,2; 14,21; Kol2,18, 16-23; itd). Те su "na­uke" iznosili ljudi kojj su posluzivali u satoru i koji su uporno tvrdi­li kako је za spasenje nufno izvanjsko obdriavanje obreda, а ne oslanjanje iskljucivo na Bozju milost. Ti izvanjski obredi nisu u proslosti donijeli Zidovima nikakve koristi, ра nije bilo razloga vjerovati da се koristiti krscanima sada ili u buducnosti.

1 О. Pisac naglasava kako "mi", tj. mi krscani, imamo irtvenik s kojega nemaju pravo jesti oni koji sluze u satoru . Zrtvenik је mjes­to prinosenja zrtve, а ne samo zrtva. Ро starom savezu је mjesto gdje su se prinosile zrtve Ьiо mjedeni zrtvenik. Ondje se prinosila zrtva okajnjca. Pripadnici iidovskog naroda, koji su pristajali uz ta­kav oЬlik religije i koji su sudjelovali u njegovim obredima na Dan pomjrenja nisu imali pravo sudjelovati u krscanskom zrtveniku ili krscanskom mjestu prinosenja zrtve, tj. kriZu, koji је Ьiо prototip mjedenog zrtvenika. Na tom је zrtveniku jednom zauvijek Ьilo pri­neseno Кrjstovo tijelo , а ova је poslanica cesto potvrdivala dostat­nost njegove zrtve. Priznati ikoje drugo mjesto kao mjesto prinose­nja zrtava znaёi poricati dostatnost Kristove zrtve. Sl

11.12. PomirЬena Zrtva predstavljena tje/ima iivotinja prine&e­nim na mjedeni zrtvenik kojih se krv .. unosila ... и Svetinju simbo­liёki је upucivala na jedinstvenu Kristovu uzvisenu pomirbenu zrt­vu. Ni velikom sveceniku, ni ikome drugome pod starim zavjetom nije bilo dopusteno jesti od tijela tih zrtava okajnica spaljenih izvan tabora. lako su bili sudionici Ьlagodatj zrtava prinesenih na zidov-

181

НЕВRЕЈIМА 13,1 З skom trtveniku, ipak nisu doslovno uzimaJi od tjela tih zrtvenih prinosa. lsto tako ni kr~tani, premda su sudionici Ьlagodati Kristo. va djela na kritu, ipak ne mogu doslovno uzimati od Kristova tijela. "U stvarnom, istinskom ki~canskom bogo~tovlju", kaze Moffatt, "nema zrtvenitkog objeda; uzvisena zrtva nije trtva u kojoj stovao. ci sudjeluju jeduti је" .

13. Da Ьi ispunio ono ~to је prototip naznativao, Кrist nije trebao trpjeti izvan tabora ili izvan vrata sto vode u sveti grad. Ci­njenica da је Ьilo tako znabla је da је Ьiо odbaten od strane onih koji su bili pod starim savezom. Nalog stoga izidimo k njemu znaci da Matelji ne moraju viSe traiiti spasenje u starim oЬlicima tidov­ske religije; moraju iziti jz nje i priti Isusu, koga se ne moze naci u tidovstvu. Cjtateljj moraju ponijeti njegovu muku (RSV "pogrde") pristupajutj njegovu krizu sramote, koji је poganima Ьiо predmet gadenja, а Zidovima mjesto prokletstva, jer su svakoga tko Ьi Ьiо razapet smatraJi "prokletim od Boga" (Pnz 21,22.23; Gal 3,13). Zatim moraju Ьiti pripravni nosjti Kristovu sramotu tak i ako to dovede do njihova izoptenja ili mutenitke smrti.

14. Ovdje је iznesen razlog njihove voljnosti da podnose tu sra­motu: jer nemamo ovdje (tj. na zemlji) trajna groda nego onaj bu­duci tra!imo. Као i onaj golemi oЬlak svjedoka, spomenut u 11. poglavlju, na ovoj su zemlji tudinci i putnjcj kojj trate "grad koji te nastatj", "grad kojj ima temelje".

15. Pisac dolazi do zakljucnog naJoga ј potite cjtateUe na prino­Senje - Bogu kroz Krista - duhovne hvaJe ј zahvaljivanja. lzrazjto је naglзSen izraz di'auton, ро пјети, jer svoje trtve hvaJe ј zahvaJjjva­nja ne smђu prinosjtj uz posredovanje Zidovskog svetenjtkog sloja, ili bilo kojeg drugog sloja, nego kioz Кiista , jedincatog uzvi~enog Velikog svetenika ј Posredovatelja novoga saveza. lrtva hva/Ьena, koju treba prinositi neprestano, opreka је Zivotinjskjm trtvama, ko­je su se prestaJe prinosjti ј podrazumjjeva da је jedna sav~ena trtva vec prinesena Bogu te da ju је on prihvatjo.

16. PrinoSenje srca na zrtvu Bogu kroz hvaJjenje ј zahvaUivanje mora Ьitj poprateno zrtvom ljubavj, jskazanom dobrim djelima ј

182

1

~

t

НЕВRЕЈIМА 13,17 dobrovoljnim djjeljenjem jmetka. Moffatt jspravno primjetuje da su sva tri glasovita odredenja ~tovanja ili duhovne slutbe sto ih naJazi­mo u Novom zavjetu (ovdje, u Rim 12,1 ј daJje te u Jak 1,27) unu­tamja i etjcka.

17. U 17. stihu cjtateljima је Ьiо upucen naJog da se prisjete onih duhovnih voda kojj su preminuli, а osoЬito njihove dosljednostj u zjvJjenju ј naucj. Sada doЬivaju naJog da slusaju one duhovne voile kojj jos uvijek Zive u njihovoj sredini, te da se pokoravaju njihovoj vlastj, jer је u njima prisutna jsta dosljednost u tivljenju ј naucj. Po­navljanje naput.aka о duhovnim vodama mofda govori о sklonosti prema samodopadnosti te neosnovanoj ј neopravdanoj nezavisnosti. Krscani moraju uvijek zadrtatj slobodu na koju ih је Krist oslobo­dio; ali nepodlotnost duhovnim vodama koje је Bog odredjo mote naruШj duhovno Ьlagostanje ј napredovanje crkve. Bengel jezgrovj­to upozorava na razliku jzmedu poslusnostj ј pokornosti: "Poslusaj sto se tjte onjh stvari koje ti zapovijeda da utiлjs kao korisne; po­kori se ёаk ј kada zatrati nesto viSe od toga" . Pisac u nastavku izla­te neke razloge ј motive duhovne poslusnosti i pokornosti. Vode snose ozЬi1jnu odgovmost da bdjju nad njihovim dusama glede njj­hova spasenja te da polatu racun о svom ponasanju u vezi s tim pi­tanjem Bogu pri pojavku lsusa Krista. Spremnost na slusanje ј po­koravanje obodrit te vode na obavljanje toga odgovornog posla s rodoseu, а пе uzdi!uCi. То njihovo uzdisanje nije posljedica nikak­va propusta i1i manjkavosti njihova rada, vec mu se uzrok naJazj u samovolji ј negodovanju titatelja, podvrgnutih stezj, Takva zalost u srcima voila znatit te duhovni guЬitak za one koj.i.ma је poslanjca upucena.

Dopunske biljeSke о 13,10

Ovaj је stih potakao nastanak mnogih teorija, а trenutatno ni jedna teorija ne prevladava. Nekolicina tumaca, vetinom konzer­vatjvnfu, drti da је pisac mislio na Zidovski trtvenik. Та је teorija iz­gradena na postavci da је poslanica bila napisana Zidovima, р а da se odjeljak zato odnosi na njih i na Stari zavjet. Oni tvrde kako "rni", koji је prisutan u rijeёj echomen, imamo, ne znaci "mi kr~­cani", nego "mj Zidovj". Echomen, prema ovoj teoriji, ne znaёj

183

DOPUNSКE ВIUESК.E, НЕВRЕЛМА 13,10 "mi imaтo sada", tj. u trenutku pisanja poslanice, nego "kako nат ga је Mojsije propjsao odredbenim zakonom". lzraz s/uiite/ji Satora iz perspektjve toga shvacanja, oznatuje levitsko svecenstvo. lrtve­nik је tidovski zrtvenik, ра se mora odnositi na zrtvenik zrtava o­kajnica iz Levitskog zakonika 16, te · ро natelu metonimije · pred­stavlja zrtve povezane sa zrtvenikom. Te~koca ove teorjje ogleda se u tinjenici ~to pjsac, premda је najvjerojatnije Ьiо lidov, kao da рј­~е poput k.r~can.ina lidovima koji su takoder ispovijedalj kr~cansku vjeru.

Zbog toga vecina tumata tvrdi da pisac govori о kr~canskom zrtveniku . Imamo (rni, kr~cani) irtvenik; s obzirom na tumatenje irtvenika, medutim, postoje razlicita shvacanja. Neki , ukljutujucj Calvina i Owena, proglШavaju Krista zrtvenikom , ali neki osjecaj u­nutarnjeg nesklada protima postavku prema kojoj је Krist istodob­no i zrtvenik, i zrtva, i svecenik.

Peake је izlotio poimanje prema kojem је zrtvenjk na Dan pomjrenja stvarno ј zЬiljski Ьiо PomiriШte ; tako Ьi se kr~canski zrtvenik nalazio u nebeskom SvetiStu, gdje је bila po~kropljena krv. Unatoc tome, ni u Starom zavjetu, ni u ovoj poslanicj nBta ne upu­cuje na to da se rijet "irtvenik" upotreЬljavala za PomiriШte . lsto tako pisac ne predoёuje da Krist prolijva svoju krv na zrtvenik u ne­beskom Svetj~tu. Leonard dobro kЗZe: "Sasvim је nezaтjsJivo da se radi о bilo kakvom mjestu odredenom za ~ropljenje krvi u nebes­kom ~atoru, tak i u prenesenom znacenju". Jedna drevna teorija kazuje da pisac podvlaci razliku izmedu kr~anske ј zjdovske zrtve. Kr~cani imaju pravo jesti sa svoga zrtvenika, а)ј Ljdovi nemaju. То podrazumijeva da vjernicj kr~cani imaju udjela u zrtvenoj gozbl , ра је, prema tome, pjsac imao na umu kr~cansku euharistjju. Westcott је na slijedecj nacjn prepricao spomenute stihove: "Mi kr~cani jma­mo zrtvenik s kojega crpimo gradu za na~u gozbu ... Prednost koju imaтo veca је od prednostj ~to su је imalj svecenik ili velikj svece­njk u okviru levitskog sustava. NШu uzvBenu zrtvu okajnicu ... pri­maтo kao hranu ... "

Kontekst , medutim, ni najmanjom pojedino~cu ne daje naslu­titj da је pisac jmao na umu kr~cansku euharistjju. On, dapace , ka­fe da kr§cani nemaju nikakvu hranu prinesenu kao zrtvu koju Ьi trebali jestj, а i prije 10. sti11a zauzet је negativan stav prema jelima. Prema Peakeu , pisac govori slijedece: "Buduci da је lsus najuzvi~e-

184

1

* 1

DOPUNSКE ВIUESК.E, HEBREJIМA 13,10 nija zrtva okajnica, nemoguce је jesti njegovo tijelo pri obrednom objedu". Moffatt takoder obrazlaze na slican natin: "Pisac jedno­stavno zeli reci: kr~canska zrtva, о kojoj ovisi nШ odnos s Bogom, nije zrtva koja ukljucuje ili dopu~ta ikakvu vezu s objedovanjem". Nastav1ja i dokazuje da se pisac suprotstavlja neosakraтentalizmu, koji је shvaeao Gospodnju veёeru kao jedenje Кristova tijela.

Creed ne nalazj mnogo opravdanja za uvjerenje da su u 1. sto­ljecu postojala kontrovenna shvacanja u vezi s euharistijom i smat­ra da se pisac, kad Ьi to bila istina, ne Ьi izraiavao tako nejasno i u natuknicama. Vincent Taylor dobro istiёe kako dvadeset godina kasnije cetvrti evandelist kao da podrazumjjeva polerniku ј nema njsta sto Ьi iskljucjvalo mogucnost da је ona naznacena osvrtom na "razlicite tude nauke" u 13,9. On nadalje smatra kako Ьi se pisac, priznajucj mjesto koje је euharistija zauzimala u ujedinjenom ~tova­nju titave crkve (ali ne kao njezin pobornik, а svakako ne kao "rni­stik sakraтentalist") - da se stvarno suprotstavljao onome sto је driao јо~ neobradenirn naucavanje • tada poslutio upravo onim izrazjma kakvi Ьi se pri tom moglj ј oёekjvati.

W. Manson odbacuje i Westcottovu i Moffattovu teoriju, tvrdecj da nат odjeljak ne pruza nikakav potvrdan nagovje~taj ka­ko u ovom kontekstu pisac ima na umu kr~canski sa.kraтent Gos­podnje vetere. Jednom sasvim neuvjer(jjvom primjedbom Manson poku~ava ostvariti sintezu izmedu o~trih kritika pisca Poslanice Hebrejima, njegova upomog inzistjranja na razlicj izmedu zrtve ko­ju је Кrist prinio i oЬiёnih zrtava koje su se prinosile na tidovskim zrtvenicima, te stvamosti znaёenja koje crkva pridaje obdriavanju euharistijske sluzbe. Njegovo prepoznavanje "zrtvenika" u kontek­stu "gomje sobe", а ne u Golgote, nije sато nesretno izabrano ne­go ј pogre~no, jer premda pod "gornjom sobom" rnisli na ustanov­ljavanje Gospodnje vetere, on је zapravo dovodi u vezu s Hebrejima 13,1 О, р а se zrtvenik gornje sobe po~inje poistovjecjvati s izrica­jem imamo lrtvenik,· u tom Ьi se slucaju bez sumnje radilo о natuk­nici о euharistiji, ~to Manson ocito odbacuje.

Mnogi drugi tumaci, daleko od toga da uoёavaju razliku iz­medu kr~canske zrtve ј Zidovskih 1rtava, opazaju podudamost iz. medu zidovskog Lika i kr!canske Ьiti. Sator se ne srnije shvatiti u doslovnom smislu, nego u slikovitom, а slulite/ji Satora jednostav. no su "~tovaocj Sveti~ta". Prema Creedu, "zrtvenik kr§canskog Ьо-

185

НЕВRЕЛМА 13,18.19 go~tovlja nije zrtvenik s kojeg ~tovaoci SveШta jmaju pravo jesti, nego Иtvenik kojj prjbavlja оЩсеnје srca i savjesti".

U 13,9 pjsac upozorava titatelje na one koji su u to vrijeme upomo tvrdili kako је za spasenje nuzna ovisnost о izvanjskim ob­redima, osoblto о objedovanju jela, а ne ovisnost iskljutivo na Boz­joj milosti. Obdrzavanje tih izvanjskih uredbl njje donijelo duћovne koristi slutiteljima ~atora. Zatim se , u 10. stihu, tvrdeci da kr~cani imaju "zrtvenik", sluti starozavjetnom tenninologijom , ali istiёe da Zidovski narod, koji је priznavao zrtve na mjedenom zrtveniku ј ob­red na Dan pomirenja, nema pravo jesti s njega. Potom se osvrte na Levitski zakonik 16,27 i pokazuje kako svecenjcj, premda su uziva­u u dobrobltima prinosa, nisu jeli tjelesa bikova i jaraca, prinesenih kao zrtve na zrtvenik, nego su se ona odnosila i spaljivala izvan ta­bora. Tako је i nШ Gospodin, kao protuUk velikog svecenika Aro­na Ыо odveden do trtvenika izvan tabora, tj. do kriza, i ondje је prfujo sebe kao jedinstvenu zrtvu okajnicu. Као ~to se materijalna tijela zrtvenih prinosa nisu jela izvan tabora, tako se ne jede ni Kristovo materjjalno tjjelo. Kr~ani jpak mogu imatj udjela u du­hovnirn Ьlagoslovima novoga saveza.

с) Zakђuёni poticaji i Ьlagoslovi ( 13,1 8-25)

18.19. Pjsac sada moli tjtatelje za posredniёko moljenje u nje· govu korist. Nas ј smo primjerj su oЬlika mnotine, uoblёajenog pri pisanju poslanica, §to se jasno vidi izjednine u 19. stihu . Zbog toga nije nuZrlo pretpostavitj da su rijeёju nas obuhvaceni vode Ш supat­nici pBёevih muka, i\i Tjmotej , kao ~to neki predlatu. Као pod~ka ovoj molЬi iznesena su dva razloga. Prvo, tu је t istoea njegova zivo­ta i vladanja; samo tinjenica da је takva izjava Ьila potrebna navije~­ta postojanje stanovite sumnje u umovima ёitateUa . Drugo, pisac spominje svoju zelju za ponovnim posjetom; to podrazurnijeva da ih је nekom ranijom zgodom blo posjetio ј upoznao se s njima. lz­riёaj vratio se (rijeё u engleskom izvorniku moze znaёiti ј "oslobo­den" . prim. prev.) ne znaёj da је pisac u vrijeme pisanja pos\anjce Ыо zasuwjen, jer је prema 23. stihu Ьiо na slobodi. Nije naveden nikakav razlog njegovu zadrt avanju , ali se ёini da se pred njjm nala­zila nekakva zapreka, i on је vjerovao da se ona moze ukloпiti nji­

hovim molitvama.

186

НЕВRЕЛМА 13,20.21

20.21. АУ prijevod kao da navjje~ta kako pisac ne zavr§ava molitvom upucenom Bogu, nego Ьlagoslovom upucenom ёitatelji­ma. Ipak, upotreba optativnog katartisai, "usavr~o" (u prijevodu Duda-Fucak osposobio . prim. prev .), potkrepljuje prijevod koji gla­si "sada neka Bog mira" (RSV). Veza koja spaja naziv Bog mira s Kristovim uskrsnucem podrazumjjeva ovakav odnos: Bog koji osi­gurava mir svom narodu kroz pobjedu nad zlom. Unatoё tome, i­majuci na umu objavu u Kristu, sukob oko autoriteta vodecih ljudi unutar crkve te preispjtjvanje pj~ёevih namjera, boljj Ьi prijevod Ьiо " Bog koji proizvodi (ili stvara) rnir''. Bog mira се ih oprerniti za vrrenje njegove volje "svakirn dobrim djelom".

Poslanica sadrti vire natuknica о Kristovu uza§Шcu ј slavi, ali је iz mrtvih izvede jedina izravna aluzђa na njegovo uslrnnuce. Ci­njenica da је Bog uskrsnuo Krista zbog vjetnoga saveza dokazuje da је Kristovo djelo prihvaceno ј daje njegovu narodu zajamёeno spa­senje. Drugim rijeёima, sve ~to је u poslanici reёeno о Кristu , istini­to је, jer је Bog stavio na njega svoj реёаt. lzriёaj ро seЬi mozda podsjeca na Izaiju 63,11, kojj govori о izvlaёenju Mojsija, pastira svojih ovaca, jz vode, §to је, kako smatra Westcott, "bilo sjena Kris­tova uza~a~ca iz groba". Gospodin Isus postao је jedan i jedini veli­ki Pastir ovaca, zahvaljujuci svojoj prolivenoj krvi kojom је blo za­pecacen vjecnj savez. On је izvr~o djelo koje nitko drugi ne moze ponoviti ј primio polofaj kojj nitko drugi ne mote zauzimati.

Rijeё katartisai, prevedena kao "uёinio nas savrrenirn" ( u pri­jevodu Duda-Fucak stoji osposoblo vas - prim. prev.) mogla se u­potrijeЬiti za pomjrenje zavadenih strana ilinamje~tanjeslomljenih kostj, Temeljno јој је znaёeoje " popravljanje slomljenoga" ili "vra­canje izguЬljenoga". Ona, prema Westcottu, "sadrzj pojam sklad­nog povezjvanja razliёitih sila (Ef 4,12), dopunjavanja onoga ~to nedostaje (1. Sol 3,10) i ispravljanja onoga ~to је pogre~no". Ako se ta troёlana deПnicija moze primijenitj na rijeё u ovome stihu, tada jednom jedinom rijetju pisac daje rje~enje za sve proЬleme unutar crkve. Molitva glasi da svj ёlanovj uzmognu Ьitj opremljeni svim potrebnirn sredstvima koja се ih uёinjti podobnirna za vrrenje Boz­je volje. Bozja volja bila је za njih u ono vrijeme da jzatlu iz tabora i pristupe Kristu. Trebali su odluёno prekinuti sa zjdovskom tradici­jom ј zidovskim nacjonalizmom.

187

НEBREJIMA Ј 3,22

22. Brjtkost ј ostrinu poslanice uЬiazuje uljudna moiЬa : Podnosi­te ("ponesite" RV) ovu rijec ohrabreпja, tj. toplo је primite u svoja srca. Uzvi~ne ј dj~ne teme koje proZimaju poslanku -ј koje је ta­ko tesko protuma~iti zbog njihove zgusnutosti - upu~uje prjje na duboku ј temeljjtu teolosku raspravu, nego na rijec ohrabreпja. Me­dutim, Davidson nas u svojem uvodu podsje~a na to kako је "te­meljni ton poslanice odsviran i odzvanja u onim njezinim dijelovi­ma koji sadrze opomene, а kojjma doktrinami elemeniti ~ine pot­poru".

Neki tumaci tesko mogu vjerovati da о ~itavil1 ovil1 trinaest poglavlja pisac govori kao о kratkom pismu , ali se vrlo razlikuju s obzjrom na mШjenja kojeg se dijela poslanice izri~aj rijec ollrabre­пja zapravo ti<~e. Neki ga dovode u vezu s opomenama razbacanim ро ~itavom pismu; drugj ga omeduju na 13. poglavlje, а Knox na 13,18-25; Medutim, izri~aj epesteila, napisah ("pismo"- u engles­kom izvorniku - prim. prev.) kao da dokazuje da se misli na ~itavu poslanku. S obzjrom na kratko~u poslanice, koja se moze naglas pro~itati za manje od sata, i na opsimost obuhva~ene teme , ~ita­telji se mole za strpljenje.

23. Pisac ne pokusava potvrditi ono sto ~itatelji ve~ znaju, nego im prenijeti novu spoznaju. Zbog toga је imperativ zпajte pravilniji od indikativa "znate". Podatak se odnosi na to daje па! ... brat Ti­motej osloboden, tj. pusten iz zatvora (usp. Djela 3,13; 4 ,21, gdje је upotrijebljena ista gr~ka rije~). Pisac оЬесаје da се Timoteja, u­koliko mu se dolazak ne oduii, dovesti sa sobom kad ih bude po­sjetjo.

24.25. Osobnom pis~evom pozdravu na kraju pridodani su pozdravi nekih talijanskil1 krscana svim duhovnim vodama i sveti­ma. Ovi iz Italije (hoi аро Jtalios) moze zna~iti i1i "stanovnici ltali­je", u kojem se slucaju pisac takoder nalazi u Italiji i pise crkvi iz. van Ltalije, ili "oni koji pripadaju ltaliji, ali u ovom trenutku borave izvan ltalije". Ako је potonje tumacenje tocno, onda је pisac izvan ltalije i pi~ krscanima u ltaliji. Stoga izricaj ne pruza nikakvu smjernicu s obzjrom na to iz kojeg је mjesta, ili kome је , poslanica

bila napisana.

188

r

BIUESКE

1. Euzeblje, H.E., VI,l4;takoderH .E~ V.Jl;usp. VI.JЗ 2. Euzeblje Н.Е., VI. 14,2-3 . З. Euzeblje, Н.Е., VI.25. 4. An lntroduction to the New Testament, 1937. str. 135. 5. Tasker, str. 7. 6. Hastings, Dictioпary ofthe BiЬle, 2. tom, str. 334. 7. А New Commentary оп Но/у Scripture, 2. tom, str. 596 8. Eiпleituпg iп das N. Т., 845 9. Vidi F.F. Bruce, The Acts of the Apostles (Tyndale Press),

str. 130 10. usp. Кlem. Нот. i.8,ii4. 11 . Encyclopaedia Eritanпica, З. tom , jedanaesto izdanje, str. 408 12. The РrоЫет of the Epist/e to the Hebrews, John Rylands

LiЬrary Bulletin XXXII . 1-17, Menchester, 1949. 13. 111е Epistle to the Hebrews: Ап lпterpretatioп, sije~anj 1951 14. Jпtroduction ro the Literature of tlle New Testameпt, str.

436 15. Tlle Acts ofthe Apostles (Tyndale Press), str.7 16. Lightfoot u svojjm Notes оп the Epistles od St. Paul obazrivo

isti~e da је Silvan, kojj је nosio Prvu Petrovu poslanicu, najvjerojatnije Ьiо Silvan iz Pavlovih pisama, ali da је ime pre~esto da Ьi se identitet mogao nedvojbeno izvesti iz njega.

17. TlleFirstEpistleo[Peter, 1946.str.241. 18. Se1wyn,nav. dj., str463466 19. Selwyn, паv. dj., str 24 20. Theolcgy, tom LXI, br. 456, str 229-230 21. Prema Selwyn, Silino se ime javlja u popisima

"Sedamdesetorice" (Luka 10) sadrzanim u Ps. - Dorotheusu (sesto sto1je~e), ali njegovo uklju~enje u njih mozdaje posljedica pukog nagadanja. More se tvrditi kako Ьi Silino poznavanje Evandelja bilo mnogo izravnije nego sto se moze naslutiti iz 2,3 da је on doista Ьiо jedan od

189

BILJESКE "Sedarndesetorice". ёаk i da је to to~no, mo1e se dokazivati kako se pisci ~esto poistovjecuju i izjedna~uju sa svojim ~itateljima.

22. W. Manson је u Тhе Epistle to the Hebrews, str 18-23 dao izravnu i uvjerljivu k_ritiku razШШih postavki iznesenih u prilog suvremenoj teoriji.

23. Urednil:!ka biljeiOca,Peakes's Commentary оп the ВiЫе, str. 889

24. Tumac:!enje u Тhе Claredon ВiЫе. 25. Тhе New BiЬle Commentary (Inter-Versity Fellowship), str.

1089 26. The Acts о[ the Apostles {Tyndale Press), str 151. 27. Introductioп to the Literature ofthe New Testament, str.

446 28. Iпtroductioп to the Literature of the New Testament, str.

446.447 29. Dicttoпary ofthe ВiЫе, 11, str. 327 30. Peake, Commentary оп the ВiЫе, str. 380 31. Ali vidi Dodatnu bilje~ku о ovom stihu na str. 32. Тhе Death o[Crhist (Tyndale Press), str. 126 33. New Testament Studies, 2. tom, str. 180-191 34. Let us go оп, str. 62 35. An Introduction to the Theology ofthe New Testament, str.

98 36. Postoje, medutim, nagovje~taji daje na neko vrijeme pod

Makabejcima do~o do ponovnog stapanja ovog dvoga, ali se u tom razdoЬlju ni kraljevi ni svecenici nisu postavUali za to odredenim putovima.

37. Authorschip ofthe Hebrews, str. 229 38. дn ldiom-book of New Testament Greek, str. 100 39. Denney, Тhе Death o[Christ (Tyndale Press), str. 129 40. U stihovima 15-23 prijevoda А V postoje stanovite nejasnoce.

Zbog toga se l:!itateUima preporucuje da se drfe prijevoda RSV, koji је mnogo razumljiviji

41. Deissmannje uporno zahtijevao da rijel:! uvijek treba imati to znacenje kad god se naide na nju, а cinjenica da u klasicnom grl:!kom rijec za "savez" nije diatheke, nego suпtheke, samo јо~ vBe podupire njegovo gledi~te. Podrobnije istrafivanje

190

BllJESКE rijeci suпtheke ipak otkriva da ona uvijek znкi "aavez izmedu dviju strana koje se susre6u na ravnoj nozi". Nikakav takav savez nije mogao postojati izmedu Воаа i covjeka, i m<>guU је da su zbog toga nadahnuti pisci uvijek upotrebђavali izraz diatмke. Ј о! jedan cimbenik koji treba uzeti u oЬzir jest da nijedan savez koji Bog proalaJava ne mote podrazurnijevati smrt oporul:!itelja, i to govori protiv postojane upotreЬe rijeci "oporuka". Nђе pristrano re~i da 1е sada priznaje kako dilltheke mof.e znaciti bilo "savez". ьnо "oporuka"; medutim, u ndoj poslanici potonje је znacenje

-ograniceno na ova dva stiha. 42. Tasker, str. 37 43. Leonard, str. 73 44. Systematic ТheolofY, str 365 45. The Atonemeпt in the New Testament, str. 177 46. Тhе New Bible Commeпtary {lnter-Varsi.ty Fellowship), str.

1105 . 47. Tasker, str. 30 48. Calvin: Commentaries : Hebnws, ured.nicka biljelka, str.

289 49. New TeJtament Studle1, 2. tom, str. 182.183 50. Peake, Тhе Century Вible 51. Vidi nastavak, Dodatna bllje!ka, str.

191