Stanje Životne Sredine - ammk-rks.netIzveštaj nudi stabilnu osnovu i za orijentaciju razvoja, planiranja i strateških investiranja u sektore koji imaju uticaja na životnu sredinu,

Ministarstvo Sredine i Prostornog Planiranja

Kosovska Agencija za Zaš�tu Sredine

IzveštajStanje Životne Sredine

Stanje Životne Sredine na Kosovu 2015, Izveštaj

Agencija za Zaštitu Sredine Kosova1

Stanje Životne Sredine na

Kosovu 2015 Izveštaj

Priština, 2015







Predgovor

Poštovani čitaoci ,

Zaštita životne sredine i stabilno iskorišćavanje prirodnih resursa nastavlja da bude jedan od najvećih izazova našeg društva.

Potrebe za ekonomskim razvojem i rastući društveni zahtevi su pridodali i zahteve za iskorišćavanje prirodnih resursa ali i direktne uticaje na sredinu preko otpuštanja zagađivača.

Proizvodnja energije, razvoj transporta, proizvođačka industrija, razvoji u poljoprivrednom sektoru su samo neki od direktnih pritisaka koji se vrše na našu sredinu i čiji se rast nastavlja.

Uprkos ovome, Ministarstvo Životne Sredine i prostornog Planiranja nastavlja biti posvećeno, da u duhu stabilnog i postojanog razvoja primenjuje zahteve za zaštitu životne sredine. Nacrt zakonodavstva životne sredine i njegova primena, nacrt strategija, planova i programa o životnoj sredini su samo neki od naših svekodnevnih angažovanja u cilju dostizanja ciljeva za zaštitu sredine.

Ojačavanje sistema za nadgledanje stanja sredine, porast kontrole za primenu zakonodavstva životne sredine kao i primena procedura i standarda životne sredine, nasuprot zahtevima za iskorišćavanje prirodnih resursa i sprovođenje projekata koji imaju uticaja na sredinu, predstavljaju velike izazove ali i daju zadovoljavajuće rezultate.

Investiranja u životnu sredinu, ostvarenih bilo preko budžeta Kosova ili preko pomoći donatora u cilju poboljšanja stanja sredine i poboljšanja infrastrukture iste, kao i porast i ojačavanje institucionalnih kapaciteta sredine na svim nivoaima, čini da verujemo da smo na dobrom putu ka ostvarenju naših ciljeva.

Neosporni rezultati su dostignuti u svim segmentima životne sredine kao u upravljanju otpadcima, očuvanju prirode i bioraznolikosti, upravljanju vodama,prilagođavanju klimatskim uslovima, smanjenju njihovih posledica, u obnovi zagađenih zona, u kontrolisanju industrijske zagađenosti, u prostornom planiranju kao i u saradnji na regionalnom i međnarodnom nivou.

Mi čvrsto verujemo da će se preko saradnje sa građanima, vladinim organizacijama, opštinama, donatorima i organizacijama civilnog društva, ispuniti cilj da Kosovo bude jedna razvijena zemlja u čistoj i zdravoj sredini.

Ferid Agani, Ministar MŽSPP-a



Zahvalnica

Dragi čitaoci i saradnici,

Agencija za Zaštitiu Životne Sredine Kosova ima zadovljstvo da sa vama podeli Izveštaj, Stanje Životne Sredine na Kosovu 2015. Izveštaj je pripremljen u sklopu sa obavezama za ispunjavanje obaveza i pravnih dužnosti koje ima AZŽS za redovno izveštavanje o stanju sredine. Izveštaj uglavnom sadrži podatke o nadgledanju stanja sredine ali i podatke o

projektima, objavljivanjima i ostalim dokumentima relevantnim za životnu sredinu.

Deo izveštaja čine i podaci vladinih i nevladinih institucija koje imaju određene odgovornosti u sektoru životne sredine i koje nude podatke iz ovog sektora. Priprema izveštaja je podržana i od strane ostalih sektora Ministarstva Životne Sredine i Prostornog Planiranja. Ovom prilikom želim da se u ime MŽSPP-a zahvalim svima koji su doprineli finalizaciji ovog dokumenta, bilo preko pružanja potrebnih podataka ili preko sugerisanja i davanja primedbi.

Mi cenimo,poštujemo i pozdravljamo sva angažovanja, primedbe i sugestije institucija,eksperata,NVO-a životne sredine i svih dobronamernika životne sredine koji će nam pomoći pri nacrtu budućih publikacija u cilju porasta njihovog kvaliteta i verodostojnosti.

Nadamo se da će ovaj izveštaj biti jedan skroman doprinos, ne samo za realno informisanje o stanju sredine na Kosovu, nego i dokument koji će služiti političarima pri primeni postojanih ambijentalnih politika i donatorima pri orijentisanju budućih projekata.

Dr.sc. Ilir Morina, Izvršni Direktor AZSK-a



Skraćenice

ARS Austrijska Razvojna SaradnjaIZPZ Istraživanje Zagađenosti Poljoprivrednog ZemljištaAZSK Agencija za Zaštitu Sredine KosovaAZZNS Agencija za Zaštitu od Zračenja i Nuklearnu SigurnostKAŠ Kosovska Agencija ŠumarstvaPMA Prištinski Međunarodni Aerodrom SAK Statistička Agencija KosovaEU Evropska UnijaBDP Bruto Domaći proizvodCLC Pokrivenost Zemljišta prema CORINE MetodologijiZD Zakonski DekretOV Odeljenje za VodeECRAN Regionalna Mreža Pristupanja za Ambijent i Klimu EEA Evropska Agencija za OkolišEFAS Evropska Mreža za Obaveštenost o PoplavamaEIONET Evropska Mreža Životne Sredine za Informisanje i NadgledanjeEPA Net. Evropska Mreža Direktora Agencija za Životnu Sredinu Evropskih

ZemaljaEUROSTAT Evropske Statistike GHG Gasovi Staklene BašteGIZ Tehnička Nemačka SaradnjaHMIK Hidrometeorološki Institut KosovaKIZP Kosovski Institut za Zaštitu PrirodeNKIJZ Nacionalni Kosovski Institut za Javno Zdravlje IPP Instrument za Predpristupnu PomoćIUCN Međunarodni Savez za Očuvanje PrirodeJICA Japanska Agencija za Međunarnu SaradnjuEK Evropska KomisijaEKK Energetska Korporacija KosovaKFW Nemačka Banka za RazvojKMDK Kompanija za Menadžovanje Deponija KosovaRDO Regionalna Deponija OtpadakaKTOE Kilo Ton Oil Equivalent



RKV Regionalna Kompanija VodovodaMPŠRR Ministarstvo Poljoprivrede, Šumarstva i Ruralnog RazvojaMEF Ministarstvo za Finansije i EkonomijuMEI Ministarstvo za Evropske IntegracijeMŽSPP Ministarstvo Životne Sredine i Prostornog PlaniranjaPM Prirodni MonumentiMTI Ministarstvo za Trgovinu i IndustrijuMZHE Ministarstvo Ekonomskog RazvojaSZO Svetska Zdravstvena OrganizacijaEO Ekonomski OperatoriOESR Organizacija za Ekonomsku Saradnju i RazvojNVO Nevladina OrganizacijaOEBS Organizacija za Evropsku Bezbednost i SaradnjuPIK Okvir Politika za Industriju KosovaNP Nacionalni ParkKPDŽS Kosovski Plan za Delovanje na Životnu SredinuLPDŽS Lokalni Plan za Delovanje na Životnu SredinuREC Regionalni Centar za Životnu SredinuPZ Prirodne ZaliheSIDA Švedska Agencija za Međunarodni RazvojNSR Nacionalna Strategija za RazvojSKP Strategija za Klimatske PromeneSOER Izveštaj o Stanju Životne Sredine EvropeBPK Biohemijska Potrošnja KiseonikaTC TermocentralaTCA Termocentrala ATCB Termocentrala BAS Administrativne SmerniceUNDP Program Ujedinjenih Nacija za RazvojUNEP Program Ujedinjenih Nacija za Životnu SredinuUNFCCC Okvirna Konvencija Ujedninjenih Nacija za Klimatskim PromenamaPUŽS Procena Uticaja na Životnu SredinuSPŽS Strateška Procena Životne SredineRUVK Regulatorni Ured za Vodu i Kanalizaciju



Sadržaj1. Uvodni deo

1.1. Uvod1.2. Metodologija1.3. Cilj izveštaja1.4. Opšti podaci o Kosovu1.5. Opšti pregled izveštaja

2. Pokretačke Sile2.1. Demografski trend/tok2.2. Urbanizam i životna sredina2.3. Društveno-ekonomski razvoj2.4. Iskorišćavanje prirodnih resursa2.5. Iskorišćavanje zemljišta i njegova pokrivenost

3. Pritisci na životnu sredinu3.1. Energija3.2. Industrija3.3. Transport3.4. Poljoprivreda3.5. Šumarstvo3.6. Turizam

4. Stanje Životne Sredine4.1. Vazduh4.2. Voda4.3. Zemljište/zemlja4.4. Otpadci4.5. Bioraznolikost4.6. Zaštićene Zone

5. Uticaji na životnu sredinu i javno zdravlje5.1. Klimatske promene5.2. Uticaj na javno zdravlje

6. Reakcije/Preduzete mere6.1. Zakonodavstvo6.2. Strategije i planovi o životnoj sredini6.3. Sistem monitorisanja/nadgledanja životne sredine6.4. Investiranje u životnu sredinu 6.5. Regionalna i međunarodna saradnja

7. Reference

8. Indeksi figura i tabela



1. Uvodni deo

1.1. Uvod

Nacrt Izveštaja o Stanju Životne Sredine na Kosovu je osnovan na Zakonu o Zaštiti Životne sredine 1. Prema članu 25. ovog zakona, Vlada Kosova, po predlogu Ministarstva Životne Sredine i Prostornog Planiranja, predstavlja Skupštini, Izveštaj o stanju Životne Sredine.

Izveštaj treba da sadrži podatke o: Stanju okoliša i promenama u istom u odnosu na pređašnji izveštaj, uticajima sredine na zdravlje stanovništva, primeni Strategije Životne Sredine, Planu Delovanja, preduzetim merama za zaštitu okoliša, iskorišćavanju prirodnih resursa, razvoju institucija životne sredine i finansiranju sistema za zaštitu okoliša.

U skladu sa obavezama i odgovornostima vladinih organizacija, Agencija za Zaštitu Životne Sredine Kosova je institucija koja sastavlja ovaj dokument.

1.2. Metodologija

Na osnovu prihvatljivih modela izveštavanja i postojećih okolnosti okoliša na Kosovu, AZSK je sakupio podatke o životnoj sredini preko nadgledajućih institucija, kompanija, operatera, raznih preduzeća, publikacija, izveštaja i drugih izvora. Za ispunjavanje zahteva izveštaja, sakupljeni podaci su prerađeni u kvalitetne informacije o okolišu koje su sada predstavljene u ovom izveštaju. Ovi podaci su predstavljeni u obliku teksta, tabela, mapi i grafičkih prikaza.

Izveštaj nudi podatke o pokretačkim silama i pritiscima na životnu sredinu, opisuje trenutno stanje uslova žvota u životnoj sredini i uticaja ovog stanja. Donekle tretira praćene politike u vezi zaštite i očuvanja okoliša kao i angažovanje vladinih i nevladinih organizacija i društva uopšte za poboljšnje stanja. Ovakav oblik izveštavanja je poznat kao DPSIR2, koji predstavlja sve brige u vezi svih problema sredine u zemlji i koji je jedan od najodgovarajućih načina za procenu stanja životne sredine.

Model DPSIR je u početku korišćen od strane OESR-a ( Organizacija za Ekonomsku Saradnju i Razvoj), nakon čega je prilagođena od strane EAO-a (Evropska Agencija za Okoliš), koji se takođe koristi od strane EUROSTAT-a za proizvodnju statistika o okolišu. Ovaj analitički model omogućuje organizovanje informacija i integrisanje društveno-ekonomskih i okolišnih elemenata, oslovljavajući odnose između pet kategorija pokazitelja: Pokretačke sile( kao što su: Snaga proizvodnje, porast stanovništva itd.). Pritisci na životnu sredinu(kao: emisije u vodi, vazduhu i zemlji), koje utiču na stanje sredine (npr., koncentracija teških metala u zemlji, porast

1 Zakon Br. 03/L025, o Zaštiti Životne Sredine2 D-Driving Forces.P-Pressures,S-State of the Environment,I-Impacts,R-Responses(D-Pokretačke sile,P-pritisci,S-Stanje sredine, I-Uticaji i R-reakcija)



prosečnih globalnih temperatura),koje posle utiču na živa bića i na zdravlje čoveka nametajući na taj način odgovore ili reakciju relevantnih institucija za preduzmanje potrebnih mera (zakonodavne mere, porez, programi o životnoj sredini, istraživanja, investicije itd.). (Figura 1)

Figura 1: Analitički okvir DPSIR-a

Nacrt ovog izveštaja je do određene mere orijentisan i od strane odabira indikatora (pokazatelja) koji su bili odgovarajući za procenu stanja okoliša. Pokušali smo da odabrani indikatori imaju naučnu osnovu i da su pristupačni za sve one koji se žele služiti ovim izveštajem. Naravno, na odabir i prezentaciju pokazatelja okoliša prema poglavljima i pod-poglavljima izveštaja, je donekle uticao kvalitet dostupnih podataka, kao i vremenski period koji obuhvataju ovi podaci.

Nedostatak podataka o mnogim važnim pitanjima i nedostatak integrisanog monitorisanja okoliša, su samo neki od problema sa kojima se AZSK suočavala za vreme nacrta istog.

Treba prihvatiti činjenicu da kvalitet izveštavanja zavisi od kvaliteta monitorisanja koji se primenjuje na nivou mesta i nivou organizovanja informativnog sistema sredine. Iako su ova dva sistema okoliša kod nas još u fazi ojačavanja i porasta, za nekoliko sektora koji se tretiraju u ovom izveštaju je bilo nedostataka potpunih i verodostojnih podataka.



1.3. Cilj izveštaja

Glavni cilj ovog izveštaja jeste ispunjenje pravne dužnosti za Redovno Izveštavanje o stanju životne sredine centralnih institucija u zemlji (Vlada Kosova i Skupština Republika Kosova), kao i pružanje relevantnih i realnih informacija na osnovu kojih će se ubrzati nacrt adekvatnih politika o životnoj sredini.

Izveštaj nudi stabilnu osnovu i za orijentaciju razvoja, planiranja i strateških investiranja u sektore koji imaju uticaja na životnu sredinu, kao što su :industrija, energetika, transport, poljoprivreda itd.,ali i za preduzimanje potrebnih mera kao i za nacrt projekata za poboljšanje stanja okoliša i njegovih komponenata.

Takođe, nije od manje važnosti ni informisanje šroke javnosti, donatora, istraživača i drugih zainteresovanih grupa, o stanju životne sredine na Kosovu.

1.4. Opšti podaci o Republici KosovaPovršina 10.908 km2

Ukupni broj stanovništva 1.84 miliona stanovništva(2013)Gustina naseljenosti po km2 167 (2013) Prosečna starost Oko 25 godinaProsečan vek 76.7 godinaProglašenje nezavisnosti 17 februar 2008Politički Sistem Parlamentarna DemokracijaStatus procesa integrisanja u EU Potencijalni kandidatSlužbeni jezici Albanski, SrpskiGlavni grad PrištinaBroj opština 38Broj naselja 1469Valuta EuroBDP po stanovniku 2.721 EuraProsečna mesečna plata 170 EuraKlima Srednje kontinentalnaProsečna godišnja temperatura 11 0 CelziusaProsečne godišnje padavine 790 mm Najveće reke Beli Drim ( 111.5 km), Sitnica (110 km)Najviši vrh Đeravica, 2.656 mNajniža tačka Dolina Belog Drima (granica sa

Albanijom), 297 m



1.5. Opšti pregled Izveštaja

Izveštaj Stanja Životne Sredine na Kosovu 2015, se sastoji od 6 poglavlja. U uvodnom delu izveštaja, osim predgovora je predstavljena i metodologija koja je upotrebljena za pripremu izvešaja, cilj izveštaja i tabelarni pregled opštih podataka za Kosovo.

U drugom delu izveštaja odnosno u delu pokretačkih sila u životnoj sredini su tretirane neke od sila koje se smatraju glavnim pokretačima u sredini. Procenjeno je da trend porasta stanovništva kao i prirodni priraštaj na Kosovu nastavlja da napreduje uprkos činjenici da je ovaj trend u 80-tima i 90-tima bio u padu. Gustina naseljenosti na Kosovu je među najvećima u Evropi, dok je Kosovo jedno od mesta sa najmanjom površinom stanovanja.

Izveštaj procenjuje da je trend porasta postojao u gradskim zonama kao što je postojao trend porasta gradskog stanovništva. Iako Kosovo u zadnjem desetleću nastavlja da ima pozitivni ekonomski porast, ono i dlaje ima najniži nivo prihoda po stanovniku na Balkanu i Evropi. Nezaposlenost u zemlji je 30%, dok su prihodi po stanovniku 2.935 Eura. Kao rezultat potrebe za ekonomskim razvojem dolazi do rastućih potreba za iskorišćavanjem prirodnih resursa.

Najveća potrošnja vode dolazi iz sektora za snabdevanje pitkom vodom od strane poljoprivrednog sektora, dok korišćenje inerata iz rečnih korita i rudnih separacija nastavlja da bude u porastu. Što se tiče iskorišćavanja drvne mase, procene govore da legalna i ilegalna godišnja seča (1.6 miliona m3 )prevazilazi kapacitet godišnje proizvodnje šuma. Šume i šumska zemljišta predstavljaju glavnu kategoriju iskorišćavanja zemljišta od oko 47%, poljoprivrednog zemljišta od 29%, livada i pašnjaka od 15%, naselja od oko 4.5%.

U trećem delu izveštaja, tretiraju se pritisci koji se vrše na životnu sredinu od strane raznih razvojnih sektora kao što su: Energetika, Industrija, Transport, Poljoprivreda, Šumarstvo i Turizam. Svaki od ovih sektora prouzrokuje pritiske na okoliš preko određenih oblika koji su u izveštaju predstavljeni preko raznih indikatora. Izveštaj tvrdi da ugalj sa 65% ima najvisočije učešće u sklopu dostupnih primarnih energetskih izvora , dok su obnavljajući energetski izvori i dalje na niskom nivou. Upoređujući prošle godine, dokazuje se pad emisija prašine, NOx, SO2 od strane EKK, a takođe se primećuje i poboljšanje kvaliteta vazduha u zoni delovanja ovog operatera.

Industrija proizvodnje metala (NewCoFeronikel) kao i ona za proizvodnju cementa (SharrCem), se smatraju kao industrije sa visokim uticajem na životnu sredinu iako se primećuje pad emisija što je posledica njihove aktivnosti. Porast broja automobila u transportu i novi putevi se smatraju glavnim pritiscima na sektor transporta, dok se korišćenje veštačkog đubriva smatra jednim od glavnih pritisaka na poljoprivredu, kao što je i iskorišćavanje drvne mase u sektoru šumarstva i porast broja turista u sektoru turizma. Svi ovi pokazatelji beleže porast u razvoju što znači da je i porast pritisaka na životnu sredinu isti.



U četvrtom delu izveštaja se izlaže stanje okolišnih mediuma i tematskih aspekata ovih mediuma kao što su: Vazduh, Voda, Zemlja (zemljište), Bioraznolikost, Zaštićene zone i Otpadci. U vezi vazduha su predstavljeni podaci sa monitorisanja kvaliteta vazduha o kvalitetu vazduha, u kojima se konstatovalo prekoračenje limita vrednosti u vezi Čestica PM10 i PM2.5, u nekim stanicama monitorisanja u periodu nadgledanja 2012-2014.

U sektoru voda predstavljeni su podaci o kvalitetu površinskih voda i količini rečnih voda. Kvalitet rečih voda je predstavljen preko tri glavna pokazatelja : Azotski joni Nitrata ( N-NO3 ), Fosfora iz jona Fosfata (P-PO4) i Biohemijskog Kiseonika Potrošenog za 5 dana (PBO5 ), za vremenski period 2008-2004. Iz analize podataka se može napomenuti da, iako postoji porast vrednosti pokazatelja, nije se ustanovilo visoko zagađnje, i površinske vode Kosova nisu u opasnosti od eutrofikacije.

U sklopu podataka o zemlji, u izveštaju su predstavljeni podaci iz projekta o studiranju poljoprivrednog zemljiša na Kosovu, gde je analizirano/testirano : 2840 mustri zemljišta na 17 teših metala i na pokazatelje plodnosti, 200 mustri za sadržaj organskih zagađivača i 150 mustri biljaka na teške metale. Iz rezultata je ustanovljeno da su analizirane mustre bile unutar standarda zagađenosti zemlje i da se slučajevi koji su identifikovani sa zagađenošću teškim metalima ne nalaze u zonama koje se koriste kao zemljišta za obradu , nego su delovi industrijskih zona. U sektoru za otpatke je ustanovljeno da i dalje ima porasta u proizvedenoj i deponovanoj količini otpadaka. U sklopu predstavljanja stanja za upravljanje otpadom, postoje podaci o proizvodnji industrijskih i medicinskih otpadaka.

Stanje bioraznolikosti je predstavljeno preko podataka o stanju biljnih i životinjskih vrsta, dok je stanje zaštićenih zona predstavljeno preko podataka o broju prirodnih zaštićenih zona i povećanju njihovih površina. Izveštaj ustanovljuje da u sklopu pokušaja za očuvanje bioraznolikosti i procene stanja vrsta, Kosovo je konstruisalo Crvenu Knjigu Vaskularne Flore. Ova procena, prva ove vrste na Kosovu, je došla do zaključka da je na teritoriji Kosova u sklopu vrsta vaskularne flore: 61 vrsta u kategoriji sa ekstremnim rizikom od izumiranja u bliskoj budućnosti (CR), 86 vrsta je kritično ugroženo (EN), 19 vrsta je u kategoriji u kojoj nisu u kritičnom stanju ali im preti izumiranje u budućnsti(VU), 34 vrste je u kategoriji niskog nivoa ugroženosti (LC).

Utvrđeno je i da se po najavi Drugog Nacionalnog Parka “Prokletija” (62.488.00 ha) i po proširenju zaštićene površine Nacionalnog Parka “Šar”, zaštićena površina se povećala sa 4.4% na 10.9% ukupne teritorije Kosova. Vidljiv je i porast u ukupnom broju zaštićenih zona i trenutno ima 116 prirodnih zaštićenih zona. U sklopu ovih zona je: 11 Rezervata , 2 Nacionalna Parka, 99 Prirodnih Monumenata, 1 Regionalni Prirodni Park, 2 Zaštićena Pejsaža i 1 Posebna Zaštićena Zona Ptica.

U poglavlju o uticajima na životnu sredinu ,peti deo ovog izveštaja,se razmatraju klimatske promene i uticaji okoliša na zdravlje stanovništva. Izveštaj tvrdi da što se tiče emisija gasova staklenih bašti, u 2012-toj godini ih je bilo 9.5Mt (miliona



tona) CO2 equivalent (9526.74 tona). Sektor Energetike je najveći dprinosnik emisija gasova staklene bašte sa ukupnim učešćem od 87%. U sklopu sektora Energetike , energetska industrija dominira sa 75% emisija, dok putni transport doprinosi sa 12% od ukupnih emisija iz energetskog odseka.

Odsek poljoprivrede, šumarstva i upotrebe zemljišta predstavlja 8% zbira emisija gasova staklene bašte, odsek za otpatke učestvuje sa 4% dok odsek za industrijske procese i upotrebu proizvoda je odsek sa najnižim doprinosom od samo 1% ukupnih emisija. Upoređujući se sa ostalim Evropskim zemljama, Kosovo ima najmanje emisija po stanovniku (5.4 t CO2 jednako sa emisijama po stanovniku iz 2012-te god.). Uticaj na javno zdravlje je predstavljen preko nekoliko pokazatelja kao što su bolesti koje se pojavljuju kao posledica kvaliteta pitkih voda. Predstavljeno je i poboljšanje sanitarne infrastrukture. Izvešaj tvri da i dalje postoji visok broj stomačnih tegoba uprkos porastu pokrića usluga vodovoda i kanalizacije. Takođe je procenjeno da iako životni vek pokazuje porast (70 godina u 2013-ćoj, u odnosu na 67godina u 1999-toj), u odnosu na ostale zemlje u regionu je najniži (Srbija 74.5, Crna Gora 74.6, Makedonija 74.8, Albanija 76.9, Hrvatska 76.6).

U okviru poglavlja o reakcijama ili preduzetim merama za poboljšanje stanja okoliša, razmatrane su glavne mere preduzete od strane institucija, kao što je nacrt zakonodavstva za životnu sredinu i njegovo preuređenje po smernicama EU, nacrt strategija i i planova o životnoj sredini, sistem monitorisanja sredine, investiranje u sredinu kao i regionalne i međunarodne inicijative za okoliš. Glavne tvrdnje do kojih je došlo u prethodno pomenutom poglavlju , su da Kosovo ima stabilan pravni okvir za okoliš i da prema sveobuhvatnom gledištu preuređenja smernica EU-a, u nacionalnom zakonodavstvu ono dostiže 60%.

Osim pravnih mera, u cilju zaštite sredine i relevantnih otseka za okoliš iu cilju efikasnije primene dugoročnih politika , sastavljene su i odgovarajuće strategije, planovi i programi. U cilju neprekidnog monitorisanja stanja sredine i okolišnih mediuma, Kosovo ima sistem monitorisanja životne sredine koji se sastoji od specifičnih mreža za nadgledanje i drugih oblika nadgledanja koji su osnovani na standardnoj metodologiji, praćenju i redovnim posetama. Kao posebne mreže nadgledanja su mreža za praćenje kvaliteta vazduha, hidrometrijska mreža kao i ona za praćenje kvaliteta rečnih voda. U delu o investiranjima u životnu sredinu se predstavljaju neki od glavnih projekata za okoliš, finansijski izvori iz budžeta Kosova i donatorski izvori. Dok je u delu regionalne i međunarodne saradnje predstavljeno nekoliko aktivnosti, inicijativa i programa u kojima su učestvovale Kosovske institucije za okoliš.



2. Pokretačke sile (D)

2.1. Demografski trend

Kretanje ukupnog broja stanovništva i predviđanja- Nakon Drugog Svetskog Rata, po poboljšanju društveno-ekonomskih i sanitarnih uslova, ukupan broj stanovništva se stalno povećavao (do početka XXI st.), iako je emigracija nastavila različitim intenzitetom u toku ovog perioda, kulminaciju je dostigla u zadnjem desetleću XX-tog stoleća, kada je procenjeno da je oko 30% ukupnog stanovništva Kosova emigriralo. Kao posledica masovnih emigracija i gubitaka u ratu 1999-te godine, stanovništvo Kosova se po prvi put u periodu 1991-2011 karakteriše padom ukupnog broja stanovnika za -9.1%. Za vreme 63-godišnjeg perioda (1948-2011) stanovništvo Kosova je doživelo porast od 138.2%.

Gustina naseljenosti- S porastom stanovništva Kosova, porastao je i nivo prosečne naseljenosti po jedinici površine zemljišta sa 62.7 (1948) na 167 (2013) stanovnika po km2. Ovaj porast istovremeno predstavlja i porast uticaja stanovnišva na životnu sredinu. Najviša gustina naseljenosti je u zonama ravnica (iznad 600 b/km2 – Kosovsko Polje), u niskim brežuljkastim područjima je prosečna naseljenost, dok visoka brdovita-planinska područja imaju nižu gustinu naseljenosti od one prosečne. Na niskim područjima je koncentrisan najviši broj stanovnišva, industrijskih i urbanističkih objekata-faktori koji imaju najviše uticaja na zagađivanje okoline.

Figura 2: Ukupan broj stanovništva i njegova gustina na Kosovu, 1948-2013

Pokretačke sile (Driving forces) - u smislu zaštite životne sredine opisuju društvene, demografske i ekonomske razvoje u društvu i dotične promene u životnom stilu, celokupnim nivoima potrošnje i proizvodnje. Glavne pokretačke sile su porast stanovništva i razvoj njegovih potreba i aktivnosti. U stvari, ovo su glavne sile koje izazivaju promene na opštem nivou proizvodnje i potrošnje. Preko ovih promena u proizvodnji i potrošnji, pokretačke sile vrše pritisak na životnu sredinu.

2.1. Demografski trend

Kretanje ukupnog broja stanovništva i predviđanja- Nakon Drugog Svetskog Rata, po poboljšanju društveno-ekonomskih i sanitarnih uslova, ukupan broj stanovništva se stalno povećavao (do početka XXI st.), iako je emigracija nastavila različitim intenzitetom u toku ovog perioda, kulminaciju je dostigla u zadnjem desetleću XX-tog stoleća, kada je procenjeno da je oko 30% ukupnog stanovništva Kosova emigriralo. Kao posledica masovnih emigracija i gubitaka u ratu 1999-te godine, stanovništvo Kosova se po prvi put u periodu 1991-2011 karakteriše padom ukupnog broja stanovnika za -9.1%. Za vreme 63-godišnjeg perioda (1948-2011) stanovništvo Kosova je doživelo porast od 138.2%.

Gustina naseljenosti- S porastom stanovništva Kosova, porastao je i nivo prosečne naseljenosti po jedinici površine zemljišta sa 62.7 (1948) na 167 (2013) stanovnika po km2. Ovaj porast istovremeno predstavlja i porast uticaja stanovnišva na životnu sredinu. Najviša gustina naseljenosti je u zonama ravnica (iznad 600 b/km2 – Kosovsko Polje), u niskim brežuljkastim područjima je prosečna naseljenost, dok visoka brdovita-planinska područja imaju nižu gustinu naseljenosti od one prosečne. Na niskim područjima je koncentrisan najviši broj stanovnišva, industrijskih i urbanističkih objekata-faktori koji imaju najviše uticaja na zagađivanje okoline.

Figura 2: Ukupan broj stanovništva i njegova gustina na Kosovu, 1948-2013 Na osnovu projekciranja stanovništva Kosova, ukpan broj će nastaviti da raste do prve polovine ’30-tih godina ovog stoleća, iako sporog ritma ako se uporedi sa ’60-tim,’70-tim i ’80-tim godinama prošlog stoleća.

0

50

100

150

200

0

500000

1000000

1500000

2000000

2500000

1948 1961 1971 1981 1991 2011 2013

Nr. i përgjithshëm i popullsisë Dendësia e popullsisë për km2 Ukupan br. stanovništva Gustina stanovništva po km2

Pokretačke sile (Driving forces)- u smislu zaštite životne sredine opisuju društvene, demografske i ekonomske razvoje u društvu i dotične promene u životnom stilu, celokupnim nivoima potrošnje i proizvodnje. Glavne pokretačke sile su porast stanovništva i razvoj njegovih potreba i aktivnosti. U stvari, ovo su glavne sile koje izazivaju promene na opštem nivou proizvodnje i potrošnje. Preko ovih promena u proizvodnji i potrošnji, pokretačke sile vrše pritisak na životnu sredinu.



Na osnovu projekciranja stanovništva Kosova, ukpan broj će nastaviti da raste do prve polovine ’30-tih godina ovog stoleća, iako sporog ritma ako se uporedi sa ’60-tim,’70-tim i ’80-tim godinama prošlog stoleća.

Porast ukupnog broja stanovništva utiče na životnu sredinu u mnogo pogleda, od kojih su najvažniji: uticaj na stepen proizvodnje, korišćenje resursa, način iskorišćavanja zemlje kao i na stvaranje otpada i zagađivanje sredine.

Prirodni priraštaj stanovništva- Stanovništvo Kosova je imalo najbrži ritam priraštaja u ’60-tim godinama, dok je najviši stepen porasta stanovništva bio u periodu posle Drugog Svetskog rata od 19.9% (natalitet 44.1%, dok mortalitet 14.2%).

Figura 3: Natalitet, mortalitet i prirodni priraštaj stanovništva Kosova 2001-2011

Na osnovu podataka koje nudi Statistička Agencija Kosova, u 2003-ćoj godini na Kosovu je registrovan najniži nivo rađanja i prirodnog priraštaja stanovništva na 1000 stanovnika od Drugog Svetskog rata pa sve do sad.

Struktura stanovništva po starosti- Stanovništvo Kosova je vrlo mlado. U 2006-toj godini, 38% je sačinjavala starosna grupa od 0-19 godina, starosna grupa od 20-64 sačinjava 56%, dok starosna grupa iznad 65 godina sačinjava 6% ukupnog stanovništva.

Porast ukupnog broja stanovništva utiče na životnu sredinu u mnogo pogleda, od kojih su najvažniji: uticaj na stepen proizvodnje, korišćenje resursa, način iskorišćavanja zemlje kao i na stvaranje otpada i zagađivanje sredine.

Prirodni priraštaj stanovništva- Stanovništvo Kosova je imalo najbrži ritam priraštaja u ’60-tim godinama, dok je najviši stepen porasta stanovništva bio u periodu posle Drugog Svetskog rata od 19.9% (natalitet 44.1%, dok mortalitet 14.2%).

Figura 3: Natalitet, mortalitet i prirodni priraštaj stanovništva Kosova 2001-2011

Na osnovu podataka koje nudi Statistička Agencija Kosova, u 2003-ćoj godini na Kosovu je registrovan najniži nivo rađanja i prirodnog priraštaja stanovništva na 1000 stanovnika od Drugog Svetskog rata pa sve do sad.

Struktura stanovništva po starosti- Stanovništvo Kosova je vrlo mlado. U 2006-toj godini, 38% je sačinjavala starosna grupa od 0-19 godina, starosna grupa od 20-64 sačinjava 56%, dok starosna grupa iznad 65 godina sačinjava 6% ukupnog stanovništva.

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Lindshmëria Vdekshmëria Shtimi natyror Natalitet Mortalitet Prirodni priraštaj



Figura 4: Struktura stanovništva po starosti(dobi) na Kosovu, 1981-2006

Struktura stanovništva po starosti utiče na životnu sredinu preko potrošnje i proizvodnje, jer se od ove strukture formira eventualna radna snaga kao i eventualno potrošačko stanovništvo.

Reference i dodatni izvori :

• Popis stanovništva 2011, SAK

• Procena-Stanovništvo 2013, SAK

• Izveštaj o ljudskom razvoju 2012, UNDP

Izvori sa interneta:

www.ask.rks-gov.net

www.worldbank.org/country/kosovo

www.ks-undp.org

Figura 4: Struktura stanovništva po starosti(dobi) na Kosovu, 1981-2006

Struktura stanovništva po starosti utiče na životnu sredinu preko potrošnje i proizvodnje, jer se od ove strukture formira eventualna radna snaga kao i eventualno potrošačko stanovništvo.

Reference i dodatni izvori : Popis stanovništva 2011, SAK Procena-Stanovništvo 2013, SAK Izveštaj o ljudskom razvoju 2012, UNDP


www.ask.rks-gov.net www.worldbank.org/country/kosovo

www.ks-undp.org

0

10

20

30

40

50

60

70

1981 1991 2001 2006 2011

0-19 vj. 20-64 vj. Mbi 65 vj.

%

0-19 god. 20-64 god. Iznad 65 god.



2.2. Urbanizam

Iako urbane sredine u nekim pogledima pružaju prednosti u poređenju sa ruralnim sredinama (zbijenije su, zauzimaju manje površine po stanovniku, efikasnije su pri raspodeli vode,struje, puteva i imaju bolje usluge za otpatke itd.), njihov negativni uticaj na sredinu je mnogo veći u odnosu na ruralne sredine. Posebno jer negativni uticaj na životnu sredinu raste sa nekontrolisanim emigrisanjima koja se ispoljavaju preko : porasta gustine stanovništva (prenaseljenost) na urbanim područjima i depopulacijom ruralnih područja, izgradnje bez ikakvih urbanističkih kriterijuma u periferiji, preko nedostatka infrastrukture, poteškoća pri nalaženju smeštaja, preko usluga za sakupljanje otpadaka, nekontrolisanog bacanja otpadaka pri izgradnjama, povećanja količina otpadnih voda koje neprerađene završe u životnu sredinu. Nakon ovoga, tu su i društveno-ekonomski problemi, kao npr.: porast nezaposlenosti, nedostatak kvalitetnih zdravstvenih usluga, higijensko stanje, preopterećenost školskih ustanova u gradovima i napušanje onih u selima, kao što je slučaj sa brdovito-planinskim predelima Kosova.

Saobraćaj u urbanim sredinama je veoma gust i on je jedan od glavnih izvora zagađenosti ambijenta: zagađenost vazduha zbog naglog razvoj odseka za transport, visoki stepen korišćenja starih automobila, ograničeno snabdevanje vodom, smanjenje zelenih površina u gradovima itd. Svi ovi faktori imaju uticaja na kvalitet vazduha i vode, koji su veoma važni pokazatelji zagađenosti sredine.

Kretanje stanovništva je uticalo na promenu odnosa između urbanog i ruralnog stanovništva. U periodu 1948-1991 na Kosovu je bilo porasta urbanog ali i ruralnog stanovništva, međutim porast urbanog stanovništva je mnogo brži. Kao posledica masovnih emigracija i gubitaka za vreme rata 1999-te, stanovništvo Kosova je po prvi put u periodu 1991-2011 okarakterizovano padom ukupnog broja stanovništva za -13.8%, od toga urbanog stanovništva za -9.8% i ruralnog stanovništva za -16.1%3. U praćenom periodu ruralno stanovništvo dominira u odnosu na ukupno stanovništvo.

U 2011-toj godini urbano stanovništvo je sačinjavalo 38% stanovništva a ono ruralno 61.9% (1981-32.5%), dok je u 1948-oj godini urbano stanovništvo sačinjavalo samo 9.7 ukupnog stanovništva. U poređenju sa 1948-om godinom, u 2011 godini ukupno stanovništvo pokazuje porast od 137.3%, od čega ruralno stanovništvo 62.9%, dok urbano stanovnišvo pokazuje porast od 827.4%. Znači, tokovi porasta urbanog stanovništva su bili mnogo brži od ukupnog stanovništva i od ruralnog stanovništva.

Što se tiče učešća u ukupno stanovništvo, urbano stanovništvo je najviši stepen porasta dostiglo u periodu 1961-‘71 i 1971-’81, gde se procenat urbanog stanovništva povećava sa 19.5% na 26.9%, tj. sa 26.9% na 32.5%.

3 Osim demografskih komponenti, na smanjenje broja stanovništva uticala je i promena koncepta popisa sta-novništva, u popisu iz 2011-te godine



Figura 5: %(postotak) ruralnog i urbanog stanovništva na Kosovu 1948-2011

Pored porasta urbanog stanovništva porasla je i ukupna površina mesta stanovanja. Samo od 2002 do 2012 goine procenjuje se da su se površine mesta stanovanja povećale za oko 8000 ha.(Figura 6). U poređenju sa ostalim Evropskim zemljama, Kosovo ima vidno manje površina za stanovanje (mesta stanovanja), koje sačinjavaju samo oko 4% ukupne površine, dok se gustina stanovnika na kvadratnom kilometru procenjuje da je među najvišim u Evropi sa poko 170 stanovnika po m2.(Figura 7).

Figura 6: Površine mesta stanovanja (boravišta) (ha) 2002-20124

4 Izvor: Inventura Šuma Kosova 2002 i 2012/KAP





0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

100

1948 1953 1961 1971 1981 1991 2011 Pop. rurale Pop. urbane Ruralno stan. Urbano stan.

36000 38000 40000 42000 44000 46000 48000 50000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Povr

šina

ha

Vendbanime Mesta stanovanja (boravišta)





0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

100

1948 1953 1961 1971 1981 1991 2011 Pop. rurale Pop. urbane Ruralno stan. Urbano stan.

36000 38000 40000 42000 44000 46000 48000 50000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Povr

šina

ha

Vendbanime Mesta stanovanja (boravišta)



Figura 7: Razmer između naseljenih područja i gustine stanovništva na Kosovu i u Evropi5

Reference i dodatni izvori:

• Popis stanovništva 2011, SAK

• Procena-Stanovništvo 2013

• Inventar Šuma Kosova 2012, KAP 2013


www.ask.rks-gov.net

www.fiskos.org

www.eea.europa.eu/data-and-maps

5 http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/land-take-2/assessment



2.3. Društveno-ekonomski razvoj

Kosovo je okarakterizovano kao zemlja u razvoju. Još od 2000-te, prihodi po stanovniku a i opšti ekonomski razvoj su obeležili napredan razvoj. Više zbog raznih donacija ali i zbog oporavka domaće ekonomije.

Međutim, Kosovo ima najniži nivo prihoda po stanovniku na Balkanu i u Evropi. Takođe se nalazi u rangu država na najnižim prihodima na globalnom nivou.

Podaci Svetske Banke procenjuju da je u toku 2013-te godine Kosovo imalo osetan pad ukupnog porasta Bruto Domaće Proizvodnje –BDP od 3%, što čini oko 0.4% manje nego prošle godine, dok je Unutrašnja Bruto Proizvodnja po stanovniku, obeležila porast u odnosu na prošlu godinu- sa 3,056 dolara, koliki je bio 2012-te godine, na 3,877 dolara 2013-te godine.

Figura 8: Bruto Domaća Proizvodnja BDP po stanovniku i Ukupni porast BDP na Kosovu 2002-20136

Prema podacima Statističke Agencije Kosova, ukupni stepen nezaposlenosti na Kosovu je 30%. U krajnjoj bedi živi 10.2% stanovništva, dok opšta neimaština čini 29.7%. Prihodi po stanovniku za godinu 2013-tu iznosi 2.935 Eura.

Tabela 1: Neki od društveno-ekonomskih pokazatelja stanovništva Kosova

Nezaposlenost Siromaštvo Prihodi

Stepen učešća radne snage

Opšti stepen nezaposlenosti

Stepen nezapos-lenosti kod muškaraca

Stepen nezapos-lenosti

kod žena

Opšta neimašti-

na

Krajnja beda

Godiši prihodi po sta-

novniku

40.5 % 30.0 % 26.9 % 38.8 % 29.7% 10.2% 2.935 Euro

6 www.worldbank.org/country/kosovo

2.3. Društveno-ekonomski razvoj

Kosovo je okarakterizovano kao zemlja u razvoju. Još od 2000-te, prihodi po stanovniku a i opšti ekonomski razvoj su obeležili napredan razvoj. Više zbog raznih donacija ali i zbog oporavka domaće ekonomije. Međutim, Kosovo ima najniži nivo prihoda po stanovniku na Balkanu i u Evropi. Takođe se nalazi u rangu država na najnižim prihodima na globalnom nivou. Podaci Svetske Banke procenjuju da je u toku 2013-te godine Kosovo imalo osetan pad ukupnog porasta Bruto Domaće Proizvodnje –BDP od 3%, što čini oko 0.4% manje nego prošle godine, dok je Unutrašnja Bruto Proizvodnja po stanovniku, obeležila porast u odnosu na prošlu godinu- sa 3,056 dolara, koliki je bio 2012-te godine, na 3,877 dolara 2013-te godine.

Figura 8: Bruto Domaća Proizvodnja BDP po stanovniku i Ukupni porast BDP na Kosovu 2002-20136

Prema podacima Statističke Agencije Kosova, ukupni stepen nezaposlenosti na Kosovu je 30%. U krajnjoj bedi živi 10.2% stanovništva, dok opšta neimaština čini 29.7%. Prihodi po stanovniku za godinu 2013-tu iznosi 2.935 Eura.

Tabela 1: Neki od društveno-ekonomskih pokazatelja stanovništva Kosova

Nezaposlenost Siromaštvo Prihodi

Stepen učešća radne snage

Opšti stepen nezaposlenosti

Stepen nezaposlenosti

kod muškaraca

Stepen nezaposlenosti

kod žena

Opšta neimaština

Krajnja beda

Godiši prihodi po stanovniku

40.5 % 30.0 % 26.9 % 38.8 % 29.7% 10.2% 2.935 Euro

6 www.worldbank.org/country/kosovo

-2.0% 0.0% 2.0% 4.0% 6.0% 8.0%

$0.00 $1,000.00 $2,000.00 $3,000.00 $4,000.00 $5,000.00

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

Vitet

Bruto Prodhimi Vendor për banorë (GDP per capita)

Rritja e përgjithshme e Bruto Prodhimit Vendor (GDP growth rate)

Bruto Domaća Proizvodnja po stanovniku (GDP per capita)

Ukupni porast Bruto Domaće Proizvodnje (GDP growth rate)

Godine



2.4. Iskorišćavanje prirodnih resursa

Jedan od direktnih oblika uticaja na životnu sredinu je iskorišćavanje prirodnih resursa. Najčešći oblici iskorišćavanja prirodnih resursa su povezani sa iskorišćavanjem drvne mase, iskorišćavanja voda kao i iskorišćavanja agregatnih minerala.

Podaci pokazuju da se najveći deo voda iskorišćava od strane javnog vodovoda za snabdevanje pitkom vodom, za domaćinstva i za potrebe drugih potrošača javnih vodovodnih i kanalizacionih kompanija. Poljoprivreda se takođe smatra razvojnim sektorom gde se koristi voda, uglavnom za zalivanje poljoprivrednih zemljišta. U energetskom sektoru, voda se koristi za rashlađivanje dok u Industriji za proizvodnju za rashlađivanje opreme. (figura 9).

Figura 9: Količina potrošene vode milion m3/godini prema odsecima7

7 Podaci o korišćenju vode iz javnog vodovoda su uzeti iz Izveštaja o delovanju RKV-a, podaci o navodnjavanju uzeti od Statističke Agencije Kosova, dok podaci o korišćenju vode u Energetici i Industriji su uzeti iz Godišnjih izveštaja operatera : nEKK, SharrCem i NewCoFeronikel


• Statistike socijalne dobrobiti 2014, SAK

• Anketa radne snage na Kosovu 2013, SAK

• Izveštaj o ljudskom razvoju , UNDP 2010


www.ask.rks-gov.net

www.worldbank.org/country/kosovo

www.ks-undp.org

Reference i dodatni izvori: Statistike socijalne dobrobiti 2014, SAK Anketa radne snage na Kosovu 2013, SAK Izveštaj o ljudskom razvoju , UNDP 2010


www.ask.rks-gov.net www.worldbank.org/country/kosovo

www.ks-undp.org

2.4. Iskorišćavanje prirodnih resursa

Jedan od direktnih oblika uticaja na životnu sredinu je iskorišćavanje prirodnih resursa. Najčešći oblici iskorišćavanja prirodnih resursa su povezani sa iskorišćavanjem drvne mase, iskorišćavanja voda kao i iskorišćavanja agregatnih minerala.

Podaci pokazuju da se najveći deo voda iskorišćava od strane javnog vodovoda za snabdevanje pitkom vodom, za domaćinstva i za potrebe drugih potrošača javnih vodovodnih i kanalizacionih kompanija. Poljoprivreda se takođe smatra razvojnim sektorom gde se koristi voda, uglavnom za zalivanje poljoprivrednih zemljišta. U energetskom sektoru, voda se koristi za rashlađivanje dok u Industriji za proizvodnju za rashlađivanje opreme. (figura 9).

Figura 9: Količina potrošene vode milion m3/godini prema odsecima7

Drugi ,česti oblik iskorišćavanja prirodnih resursa je iskorišćavanje šunka i ostalih rudnih resursa iz separacija. Na osnovu podataka od Nezavisne Komisije za Rudnike i Minerale, na Kosovu 107 ekonomskih operatera je ovlašćeno za vršenje posebnih aktivnosti na separaciji. Dominiraju operateri 7 Podaci o korišćenju vode iz javnog vodovoda su uzeti iz Izveštaja o delovanju RKV-a, podaci o navodnjavanju uzeti od Statističke Agencije Kosova, dok podaci o korišćenju vode u Energetici i Industriji su uzeti iz Godišnjih izveštaja operatera : nEKK, SharrCem i NewCoFeronikel

0

50

100

150

200

250

2009 2010 2011 2012 2013

Sasia e ujit të shpenzuar milion m3/vit

Ujësjellës publik Ujitje/Bujqësi Energji/Ftohje Industri

Količina potrošene vode milion m3 /godini

Javni vodovod Navodnjavanje/Poljoprivreda Energija/Hlađenje Industriija



Drugi ,česti oblik iskorišćavanja prirodnih resursa je iskorišćavanje šunka i ostalih rudnih resursa iz separacija. Na osnovu podataka od Nezavisne Komisije za Rudnike i Minerale, na Kosovu 107 ekonomskih operatera je ovlašćeno za vršenje posebnih aktivnosti na separaciji. Dominiraju operateri koji su kvalifikovani kao sortiri (mašine za sortiranje) sa 69% ili 74 od njih, i oni koji su klasifikovani za betonske osnove sa oko 24% ili 23 od njih, dok onih koji spadaju u vrstu asfaltne osnove je oko 8% ili 9. (Figura 10).

Figura 10: Broj ekonomskih operatera koji su aktivni na rudnim separacijama8

Sa gledišta površinskog prostiranja, dá se primetiti da opština Prizren i Peć sadrže veći broj ekonomskih operatera čija je glavna delatnost razdvajanje (separacija) kamena ili ostalih minerala.

8 Nezavisna Komisija za Rude i Minerale (www.kosovo-mining.org)

koji su kvalifikovani kao sortiri (mašine za sortiranje) sa 69% ili 74 od njih, i oni koji su klasifikovani za betonske osnove sa oko 24% ili 23 od njih, dok onih koji spadaju u vrstu asfaltne osnove je oko 8% ili 9. (Figura 10).

Figura 10: Broj ekonomskih operatera koji su aktivni na rudnim separacijama8

Sa gledišta površinskog prostiranja, dá se primetiti da opština Prizren i Peć sadrže veći broj ekonomskih operatera čija je glavna delatnost razdvajanje (separacija) kamena ili ostalih minerala.

Figura 11: Površinska raspodela ekonomskih operatera koji deluju kao rudna separacija

8 Nezavisna Komisija za Rude i Minerale (www.kosovo-mining.org)

Asfaltna osnova

8% Betonska osnova

22%

Fabrika za sortiranje

1%

Mašine za sortiranje

69%




Drugi oblik iskorišćavanja prirodnih resursa je iskorišćavanje agregata/rečnog šljunka. Ovaj oblik iskorišćavanja se pojavio kao rezultat zahteva i potrebe za izgradnju i ekonomski razvoj. Međutim, u mnogim rekama u našoj zemlji, iskorišćavanje šljunka se vrši bez ikakvog kriterijuma i prevazišlo je kapacitete korita reka. Ovo prekomerno iskorišćavanje je praćeno posledicama ne samo u ekosistemu reke i njenog korita već i u pojavi poplava i izliva reka. Na osnovu podataka inspektorata za životnu sredinu i na osnovu ostvarenih poseta na terenu od strane AZSK-a, procenjeno je da se stanje reka i dalje pogoršava zbog korisnika šljunka. Najdegradiranije reke koje i dalje nastavljaju da se degradiraju su : Pećka Bistrica, Erenik, Reka Desivojca, Kriva Reka i Ibar. (Tabela 2).



Tabela 2: Degradirane površine, po rekama9

Reka Površina ha 2009 Površina ha 2012

Beli Drim 861.1 1011.75Ibar 2.64 4.5Binačka Morava 4.29 4.79Pećka Bistrica 93.36 134.5Ereniku 16.28 19.48Desivojca 7.76 18.95

Ukupno 1004.77 1219.23

U cilju zaustavljanja degradacije , Vlada Republike Kosova, za vreme 2011-te godine je donela odluku10 koja zabranjuje iskorišćavanje i eksploataciju inertnih materijala na svim teritorijama zamlje, sa dna korita, obala i površina oko reka. Ova odluka se počela primenjivati od strane MŽSPP-a i ostalih relevantnih institucija u toku 2012-te godine. Međutim, uprkos sprovođenju mera za primenu ove odluke i ostalih aktivnosti koje su primenjene u cilju prestanka degradacije reka i eksploatacije inerata, može se proceniti da do danas nisu dostignuti željeni rezultati.

Iskorišćavanje šumske drvne mase, bilo za ogrev ili druge namene, je jedan od oblika iskorišćavanja prirodnih resursa koji ima direktan uticaj na stanje životne sredine, iako se zna važnost i uloga koju imaju šume na kvalitet vazduha, poboljšanje vodnog režima i na klimu.

Prema nacionalnoj inventuri šuma (tabela 3), prosečno na Kosovu, u toku jedne godine se poseče oko 1.6 miliona m3 drva, koja se koriste kao ogrev ili za druge potrebe. Od ove količine, oko 1.0 miliona m3 se poseče u javnim šumama dok se 560 000 m3 poseče u privatnim šumama.

Tabela 3: Prosečna vrednost godišnje seče u šumama prema vrstama drveća i poseda (1000 m3 ) prema probnim merenjima na 60% teritorije Kosova

9 GFO2014, Degradation of rivers in Kosovo; Integrating ecological knowledge into nature conservation and ecosystem management, 44th annual meeting, Semptember 8-12 th, 2014, Hildesheim, Germany10 Odluka br.02/46 Vlade Kosova

Vrsta drveta Posed UkupnoNepoznat Javni Privatni

Četinari 0 123 12 135Listopadno drveće 2 496 326 823Ukupno 2 619 338 959




• Izveštaj o stanju voda 2015, AZSK

• Nacionalni Inventar Šuma 2012, KAP

• Nezavisna Komisija za Rudnike i Minerale


www.ammrk-rks.net

www.fiskos.org

www.kosovo-mining.org

2.5. Iskorišćavanje zemljišta i njegova pokrivenost

Iskorišćavanje zemljišta- Na osnovu glavnih rezultata Nacionalne Inventure Šuma za 2012-tu godinu, ustanovljeno je da šume i šumska zemljišta predstavljaju glavnu kategoriju iskorišćavanja zemljišta sa oko 47%, poljoprivredno zemljište sa oko 29%, livade i pašnjaci sa 15%, naselja sa oko 4.5%, vode i vlažna područja sa oko 0.6%, dok ostala zemljišta sa oko 3.9%. Ako se uporedi sa ostvarenom inventurom iz 2002-ge godine, može se utvrditi porast na površinama koje se koriste kao šume, zemljišta koja se koriste kao livade i pašnjaci i površinama koje se koriste kao poljoprivredna zemljišta kao i na ostalim površinama.

Figura 12: Iskorišćavanje zemljišta (ha) prema kategorijama 2002 i 2012

Pokrivenost zemljišta - Prema podacima dobijenih od satelitskih slika iz 2012-te godine, koje su prerađene od strane Agencije za Zaštitu Sredine Kosova u sklopu projekta CLC 2012-te u zemljama Zapadnog Balkana, podržanog od strane Evropske Agencije za Okoliš, na Kosovu je identifikovano 28 kategorija pokrivenosti zemljišta od ukupnih 44, koliko ih sadrži nomenklatura CORINE.

Vrsta drveta Posed Ukupno Nepoznat Javni Privatni

Četinari 0 123 12 135 Listopadno drveće 2 496 326 823 Ukupno 2 619 338 959

Reference i dodatni izvori: Izveštaj o stanju voda 2015, AZSK Nacionalni Inventar Šuma 2012, KAP Nezavisna Komisija za Rudnike i Minerale


www.ammrk-rks.net www.fiskos.org

www.kosovo-mining.org

2.5. Iskorišćavanje zemljišta i njegova pokrivenost

Iskorišćavanje zemljišta- Na osnovu glavnih rezultata Nacionalne Inventure Šuma za 2012-tu godinu, ustanovljeno je da šume i šumska zemljišta predstavljaju glavnu kategoriju iskorišćavanja zemljišta sa oko 47%, poljoprivredno zemljište sa oko 29%, livade i pašnjaci sa 15%, naselja sa oko 4.5%, vode i vlažna područja sa oko 0.6%, dok ostala zemljišta sa oko 3.9%. Ako se uporedi sa ostvarenom inventurom iz 2002-ge godine, može se utvrditi porast na površinama koje se koriste kao šume, zemljišta koja se koriste kao livade i pašnjaci i površinama koje se koriste kao poljoprivredna zemljišta kao i na ostalim površinama.


11 Inventura Šuma Kosova 2012/KAP

0 100000 200000 300000 400000 500000 600000

Pyje dhe tokë pyjore

Tokë bujqësore Livadhe dhe kullota

Ujë dhe toka të lagura

Vendbanime Tokë tjetër

Površina ha

2002 2012

Šume i šumska Poljoprivredna Livade i Vode i vlažna Naselja Ostale površine zemljišta zemljišta pašnjaci zemljišta (zemljišta)



Ove kategorije su grupisane u 4 glavne kategorije u kojima dominiraju šume i polu-prirodne zone sa oko 57% i poljoprivredna zemljišta sa oko 40%, dok su veštačka zemljišta predstavljena sa iznad 3.0% ukupnog broja. Oko 0.3% pokrivenog zemljišta se klasifikuje u kategoriju vodnih tela i vlažnih područja (močvara)

Figura 13: Pokrivenost zemljišta (%) prema kategorijama za 2012 –tu

godinu

Pokrivenost zemljišta- Prema podacima dobijenih od satelitskih slika iz 2012-te godine, koje su prerađene od strane Agencije za Zaštitu Sredine Kosova u sklopu projekta CLC12 2012-te u zemljama Zapadnog Balkana, podržanog od strane Evropske Agencije za Okoliš, na Kosovu je identifikovano 28 kategorija pokrivenosti zemljišta od ukupnih 44, koliko ih sadrži nomenklatura CORINE13.

Ove kategorije su grupisane u 4 glavne kategorije u kojima dominiraju šume i polu-prirodne zone sa oko 57% i poljoprivredna zemljišta sa oko 40%, dok su veštačka zemljišta predstavljena sa iznad 3.0% ukupnog broja. Oko 0.3% pokrivenog zemljišta se klasifikuje u kategoriju vodnih tela i vlažnih područja (močvara)14

Figura 13: Pokrivenost zemljišta (%) prema kategorijama za 2012 –tu15 godinu

12 CLC-Corine Land Cover (Pokrivenost zemljišta prema CORINE metodologiji) 13 Coordination of information on th environment / Koordinisanje podataka o okolišu 14 Implementation of CLC 2012 in the West Balkan Countries EEA/ 2014 15 AZSK, implementacija projekta CLC za 2012-tu godinu

3%

40%

57%

0%

Pokrivenost zemljišta 2012

Sipërfaqe Artificiale

Sipërfaqe Bujqësore

Pyje dhe zona tjera gjysmë- natyrore

Trupat ujore dhe tokat e lagura

Veštačke površine

Poljoprivredne površine

Šume i druga polu-prirodna područja

Vodna tela i vlažna područja(močvare)



Figura 14: Mapa pokrivenosti zemljišta prema Corine metodologiji (CLC) na Kosovu za 2012-tu godinu (izvor AZSK)


• Nacionalna Inventura Šuma 2012, KAP

• Nekoliko činjenica o životnoj sredini 2015, SAK

• Popis Poljoprivrede 2014, SAK


www.ammrk-rks.net

www.fiskos.org

www.esk-rks-gov.net

www.eea.europa.eu/data-and-maps



3. Pritisci (P)

Pritisci na žvotnu sredinu opisuju razvoje u sredini koji rezultiraju oslobađanjem fizičkih i bioloških substanci (emisijama) ,upotrebom izvora i upotrebom zemlje za vreme ljudskih aktivnosti. Pritisci vršeni od strane društva, predstavljaju jednu raznolikost prócesa koji se stvaraju pri promeni uslova u životnoj sredini. Primeri pritisaka u sredini jesu same emisije CO2 u atmosferu, korišćenje šljunka i peska za izgradnju ili korišćenje zemlje za izgradnju puteva.

Pritisci sredine se mogu razmatrati i prema određenim razvojnim odsecima. Sektorski pritisci se ogledaju u okolišnim pritiscima određenih ekonomskih i ostalih sektora, preko kojih čovek pri zadovoljavanju svojih socieo-ekonomskih potreba, uzrokuje osetne uticaje na okoliš. Iskorišćavanje površina , iskorišćavanje prirodnih resursa i raznih vrsta usluga koje utiču na sredinu, odražavaju se i na promenu prirodne ravnoteže , trošenje prirodnih resursa i na čvekovo zdravlje. Razmere ovih uticaja, mehanizmi dela i posledice na okolinu zavise od raznih faktora. Nepreduzimanje odgovarajućih mera za sprečavanje i eliminisanje istih, u većini slučajeva izazivaju nepopravljive efekte na okolinu.

U cilju lakše procene uticaja na okolinu, praktikuje se grupisanje sektorskih uticaja prema ekonomskim aktivnostima, koji se u stvarnosti tretiraju kao posebni sektori-odseci.

Neke ekonomske aktivnosti kao što su: energetika, industrija, transport itd. su bez sumnje izvori sa najprimetnijim uticajem na okolinu, dok poljoprivreda, šumarstvo itd. su u drugoj razmeri sa okolinom i kao takve zavise od stanja okoliša. Dok turizam je ekonomski sektor čiji su efekti na okolinu nedavno indentifikovani.

Razmatranje uticaja odseka na okolinu ima prednost, pogotovo pri razvojnim planiranjima i nacrtu shodnih strategija. Osim razmatranja sektorskih uticaja pojedinačno, u interesu je i razmatranje područja u kojima dolazi do uticaja zajedničkih delovanja raznih odseka. Hemikalije, čija je proizvodnja i upotreba u neprekidnom porastu od strane nekih sektora, spadaju u ovu grupu.



3.1. Energija

Energetika igra važnu i nezamenljivu ulogu u moderizovanom načinu života čoveka. Ali i njeni uticaju na okolinu su vidno istaknuti. Bilo koji način proizvodnje energije ima osetan uticaj na životnu sredinu zbog operacija koje ih prate od osiguranja prve(sirove)tvari i njenog transporta, pa do procesa proizvodnje i samokorišćenja energije. Dostizanje ravnoteže između potražnje energije i odgovarajućih tehnologija je veliki izazov. Birajući izvore energije i shodnih tehnologija smanjuje se uticaj na okolinu.

Energetska Strategija Republike Kosova 2013-2022 je osnovni dokument koji određuje politike energije i razvojne ciljeve ovog odseka , u skladu sa međunarodnim standardima za stabilan razvoj, zaštitu okoliša i socijalne dobrobiti, povisujući profit iskorišćavanjem domaće energije11.

Na Kosovu, energetski sektor se procenjuje kao odsek koji ima najveći uticaj na sredinu. Ugalj, sa svojih 65% ima najvisočije učešće u sklopu dostupnih primarnih energetskih izvora za 2013-ću godinu. Lignit (mrki ugalj) predstavlja oko 97% ukupnog uglja koji se koristi kao primarni izvor energije. Obnavljajuću izvori energije (vetar,solarna energija i hidroenergija), predstavljaju samo oko 10% dostupnih primarnih energetskih izvora.12

Figura 15:Dostupni primarni energetski izvori 201313

11 Energetska Strategija Republike Kosova 2013-202212 Energetske Ravnoteže 2013, MER13 Energetske Ravnoteže 2002-2013, MER

3.1. Energija

Energetika igra važnu i nezamenljivu ulogu u moderizovanom načinu života čoveka. Ali i njeni uticaju na okolinu su vidno istaknuti. Bilo koji način proizvodnje energije ima osetan uticaj na životnu sredinu zbog operacija koje ih prate od osiguranja prve(sirove)tvari i njenog transporta, pa do procesa proizvodnje i samokorišćenja energije. Dostizanje ravnoteže između potražnje energije i odgovarajućih tehnologija je veliki izazov. Birajući izvore energije i shodnih tehnologija smanjuje se uticaj na okolinu.

Energetska Strategija Republike Kosova 2013-2022 je osnovni dokument koji određuje politike energije i razvojne ciljeve ovog odseka , u skladu sa međunarodnim standardima za stabilan razvoj, zaštitu okoliša i socijalne dobrobiti, povisujući profit iskorišćavanjem domaće energije16.

Na Kosovu, energetski sektor se procenjuje kao odsek koji ima najveći uticaj na sredinu. Ugalj, sa svojih 65% ima najvisočije učešće u sklopu dostupnih primarnih energetskih izvora za 2013-ću godinu. Lignit (mrki ugalj) predstavlja oko 97% ukupnog uglja koji se koristi kao primarni izvor energije. Obnavljajuću izvori energije (vetar,solarna energija i hidroenergija), predstavljaju samo oko 10% dostupnih primarnih energetskih izvora.17

Figura 15:Dostupni primarni energetski izvori 201318

Takođe, ako naliziramo tok dostupnih primarnih energetskih izvora, primetićemo da ugalj nastavlja da obeležava porast, dok obnavljajući energetski izvori uprkos tom rastu su i dalje na niskom nivou (figura 16).

16 Energetska Strategija Republike Kosova 2013-2022 17 Energetske Ravnoteže 2013, MER 18 Energetske Ravnoteže 2002-2013, MER

10%

0.5 % 0.5 %

65%

24%

E renovueshme Elektrike Hidroenergji Thëngjill/linjit Vaj Obnavljajuća Električna Hidroenergija Ugalj/Lignit Ulje



Takođe, ako naliziramo tok dostupnih primarnih energetskih izvora, primetićemo da ugalj nastavlja da obeležava porast, dok obnavljajući energetski izvori uprkos tom rastu su i dalje na niskom nivou (figura 16).

Figura 16: Potrošnja primarne energije(ktoe)prema vrsti goriva 2003-201314

Ista je situacija i sa učešćem obnavljajuće energije u sklopu ukupne proizvodnje energije, gde proizvodnja obnavljajuće energije učestvuje sa samo 10 ktoe, u poređenju sa 2500 ktoe ukupne proizvodnje energije (Figura 17).

Figura 17: Razmer između ukupne proizvodnje električne i obnavljajuće energije 2000-201315

Da bi analizirali uticaj energetskog sektora na okolinu, prvo trebamo analizirati ukupne emisije stvorene iz procesa proizvodnje energije, uključujući: zagađivanje vode, vazduha, zemlje, upravljanje otpadcima, buke i radioaktivnosti.

Energetska Korporacija Kosova, kao glavni operater proizvodnje energije preko TCA i TCB, sprema mesečne izveštaje o stanju životne sredine preko kojih se predstavljaju 14 Energetske Ravnoteže 2002-2013, MER15 Vidi gore navedeno





Energetska Korporacija Kosova, kao glavni operater proizvodnje energije preko TCA i TCB, sprema mesečne izveštaje o stanju životne sredine preko kojih se predstavljaju i uticaji na okolinu. Analizirajući podatke o emisijama prašine koju su ispustile TCA i TCB u vremenskom periodu 2007-2014, dâ se primetiti da je iz TCA bilo neprekidnog pada emisija prašine dok kod TCB se primećuje porast emisija 19 Energetske Ravnoteže 2002-2013, MER 20 Vidi gore navedeno

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

E renovueshme Elektrike Hidroenergji Thëngjill/lignjit Vaj Obnavljajuća Električna Hidroenergija Ugalj/Lignit Ulje

1

10

100

1000

10000

2002 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Prodhimi total i energjisë (ktoe) Prodhimi i energjisë së renovueshme (ktoe)

ktoe

Ukupna proizvodnja energije (ktoe)

Proizvodnja obnavljajuće energije (ktoe)





Energetska Korporacija Kosova, kao glavni operater proizvodnje energije preko TCA i TCB, sprema mesečne izveštaje o stanju životne sredine preko kojih se predstavljaju i uticaji na okolinu. Analizirajući podatke o emisijama prašine koju su ispustile TCA i TCB u vremenskom periodu 2007-2014, dâ se primetiti da je iz TCA bilo neprekidnog pada emisija prašine dok kod TCB se primećuje porast emisija 19 Energetske Ravnoteže 2002-2013, MER 20 Vidi gore navedeno

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

E renovueshme Elektrike Hidroenergji Thëngjill/lignjit Vaj Obnavljajuća Električna Hidroenergija Ugalj/Lignit Ulje

1

10

100

1000

10000

2002 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Prodhimi total i energjisë (ktoe) Prodhimi i energjisë së renovueshme (ktoe)

ktoe

Ukupna proizvodnja energije (ktoe)

Proizvodnja obnavljajuće energije (ktoe)



i uticaji na okolinu. Analizirajući podatke o emisijama prašine koju su ispustile TCA i TCB u vremenskom periodu 2007-2014, dâ se primetiti da je iz TCA bilo neprekidnog pada emisija prašine dok kod TCB se primećuje porast emisija prašine (Figura 18). Ovaj pad emisija prašine iz TCA se može obrazložiti investiranjem u elektrofiltere koji su se dodali ovoj termocentrali, dok porast emisija iz TCB zastarevanjem elektrofiltera iste.

Figura 18. Srednje godišnje vrednosti prašne u TCA i TCB u periodu 2007 – 201416

U figuri 18. su predstavljene emisije SO2 u obe termocentrale: TCA i TCB za period 2007-2014. Upoređujući sa 2010-tom godinom, primećuje se da su emisije SO2 bile niže u obe TC, iako se u TCA primećuje veći pad emisija SO2. Dok se pri emisijama NOx, ne primećuje razlika u padu emisija (Figura 20).

Figura 19. Srednje godišnje vrednosti SO2 u TCA i TCB u periodu 2007-201417

16 Mesečni i godišnji izveštaji o životnoj sredini iz Odseka za Okoliš EKK-a17 Vidi gore navedeno

prašine (Figura 18). Ovaj pad emisija prašine iz TCA se može obrazložiti investiranjem u elektrofiltere koji su se dodali ovoj termocentrali, dok porast emisija iz TCB zastarevanjem elektrofiltera iste.




21 Mesečni i godišnji izveštaji o životnoj sredini iz Odseka za Okoliš EKK-a 22 Vidi gore navedeno

0

200

400

600

800

1000

1200

2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014

mg/

Nm

3

Vlerat mesatare vjetore të pluhurit në TC A Vlerat mesatare vjetore të pluhurit në TCB Srednje godišnje vrednosti prašine u TCA Srednje godišnje vrednosti prašine u TCB

0

200

400

600

800

1000

2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014

mg/

Nm

3

Vlerat mesatare vjetore të SO2 në TCA Vlerat mesatare vjetore të SO2 në TCB Srednje godišnje vrednosti SO2 u TCA Srednje godišnje vrednosti So2 u TCB

prašine (Figura 18). Ovaj pad emisija prašine iz TCA se može obrazložiti investiranjem u elektrofiltere koji su se dodali ovoj termocentrali, dok porast emisija iz TCB zastarevanjem elektrofiltera iste.




21 Mesečni i godišnji izveštaji o životnoj sredini iz Odseka za Okoliš EKK-a 22 Vidi gore navedeno

0

200

400

600

800

1000

1200

2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014

mg/

Nm

3

Vlerat mesatare vjetore të pluhurit në TC A Vlerat mesatare vjetore të pluhurit në TCB Srednje godišnje vrednosti prašine u TCA Srednje godišnje vrednosti prašine u TCB

0

200

400

600

800

1000

2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014

mg/

Nm

3

Vlerat mesatare vjetore të SO2 në TCA Vlerat mesatare vjetore të SO2 në TCB Srednje godišnje vrednosti SO2 u TCA Srednje godišnje vrednosti So2 u TCB



Figura 20. Srednje godišnje vrednosti Nox u TCA i TCB u periodu 2007-201418

U području Obilića, zbog uticaja proizvodnje Energije, vrši se praćenje kvaliteta vazduha preko tri stanice koje se nalaze u Obiliću, Kruševici (Dardhishtë), i Crkvenoj Vodici (Palaj). Ove stanice imaju industrijsku pozadinu i rukovodi ih HMIK. Vrednosti nadgledanih parametara (SO2 ,Nox, O3 ,PM10 i CO) za 2003-ću i 2004-tu godinu, su predstavljene u tabeli 4.

Tabela 4: Podaci o kvalitetu vazduha na području EKK-a prema HMIK-ovom19 monitorisanju

Nadg-ledane stanice

2013 2014

SO2

(ug/m3)

NOx

(ug/m3)

O3

(ug/m3)

CO

(mg/m3)

PM10

(ug/m3)

SO2

(ug/m3)

NOx

(ug/m3)

O3

(ug/m3)

CO

(mg/m3)

PM10

(ug/m3)

Obilić 7.89 13.92 48.3 0.630 53.1 19.59 29.57 64.7 0.92 48.6

Dardhishte 8.3 12.31 56.3 0.700 52.8 11.63 12.47 22.70 0.63 44.24

Palaj 5.4 6.7 54.4 0.480 48.3 18.97 9.32 30.8 0.79 37.99

Dozvoljene godišnje vrednosti 125 200 120 10 40 125 200 120 10 40

Iz tabele se vidi da prekoračenja dozvoljenih godišnjih vrednosti (40 ug/m3) za PM10, 2013-te godine je registrovano u sve tri stanice, dok 2014-te godine u stanicama Obilić i Dardhishte. Ostali parametri su bili unutar krajnjih granica. (Za više vidi poglavlje o vazduhu).

Oslanjajući se na predstavljene podatke o kvalitetu vazduha kao i o emisijama u vazduhu, može se zaključiti da u području Obilića ima poboljšanja stanja okoline. Ponajviše zbog činjenice jer su se u TC Kosovo A instalirali elektrofilteri u TC A3, TC A4 i TC A5. Ovo dokazuju i podaci merenja emitovanja prašine, čije su se vrednosti

18 Mesečni i godišnji izveštaji o životnoj sredini iz Odseka za Okoliš EKK-a19 Hidrometeorološki Institut Kosova

Figura 20. Srednje godišnje vrednosti Nox u TCA i TCB u periodu 2007-201423

U području Obilića, zbog uticaja proizvodnje Energije, vrši se praćenje kvaliteta vazduha preko tri stanice koje se nalaze u Obiliću, Kruševici (Dardhishtë), i Crkvenoj Vodici (Palaj). Ove stanice imaju industrijsku pozadinu i rukovodi ih HMIK. Vrednosti nadgledanih parametara (SO2 ,Nox, O3 ,PM10 i CO) za 2003-ću i 2004-tu godinu, su predstavljene u tabeli 4.

Tabela 4: Podaci o kvalitetu vazduha na području EKK-a prema HMIK-ovom24 monitorisanju

Nadgledane stanice

2013 2014

SO2 (ug/m3)

NOx (ug/m3)

O3 (ug/m3)

CO (mg/m3)

PM10 (ug/m3)

SO2 (ug/m3)

NOx (ug/m3)

O3 (ug/m3)

CO (mg/m3)

PM10 (ug/m3)

Obilić 7.89 13.92 48.3 0.630 53.1 19.59 29.57 64.7 0.92 48.6 Dardhishte 8.3 12.31 56.3 0.700 52.8 11.63 12.47 22.70 0.63 44.24 Palaj 5.4 6.7 54.4 0.480 48.3 18.97 9.32 30.8 0.79 37.99 Dozvoljene godišnje vrednosti 125 200 120 10 40 125 200 120 10 40

Iz tabele se vidi da prekoračenja dozvoljenih godišnjih vrednosti (40 ug/m3) za PM10, 2013-te godine je registrovano u sve tri stanice, dok 2014-te godine u stanicama Obilić i Dardhishte. Ostali parametri su bili unutar krajnjih granica. (Za više vidi poglavlje o vazduhu).

Oslanjajući se na predstavljene podatke o kvalitetu vazduha kao i o emisijama u vazduhu, može se zaključiti da u području Obilića ima poboljšanja stanja okoline. Ponajviše zbog činjenice jer su se u TC Kosovo A instalirali elektrofilteri u TC A3, TC A4 i TC A5. Ovo dokazuju i podaci merenja emitovanja prašine, čije su se vrednosti spustile do dozvoljenih vrednosti emitovanja prašine, kao što je predviđeno Administrativnim Smernicama Br.06/2007 o ispuštanjima iz stacionarnih izvora. Instaliran je i sistem

23 Mesečni i godišnji izveštaji o životnoj sredini iz Odseka za Okoliš EKK-a 24 Hidrometeorološki Institut Kosova

0

200

400

600

800

1000

2007 2008 2010 2011 2012 2013 2014

mg/

Nm

3 Vlerat mesatare vjetore të NOx në TCA Vlerat mesatare vjetore të NOx në TCB Srednje godišnje vrednosti NOx u TCA Srednje godišnje vrednosti NOx u TCB



spustile do dozvoljenih vrednosti emitovanja prašine, kao što je predviđeno Administrativnim Smernicama Br.06/2007 o ispuštanjima iz stacionarnih izvora. Instaliran je i sistem neprekidnog nadgledanja emisija u Termocentrali Kosovo B (Prašina,SO2 i NOx). Takođe ima vidnog poboljšanja i u upravljanju ostacima pepela nakon što završi projekat za njegov hidraulični transport sa deponije TC Kosovo A, i sada se sva količina pepela iz svih Termocentrala EKK-a deponuje na praznim površinama za Površinsku Eksploataciju Ruda u Mirašu. Dok je u sklopu projekta za čišćenje i odstranjivanje opasnih ostataka (fenolska voda, katran,di-izopropil, srednje loživo ulje itd.) iz Odseka za Gasifikaciju, prema godišnjim izvešajima iz Odseka za Životnu sredinu u EKK-u, ostalo još samo malo ovih materija, jer je njihov veći deo poslan van zemlje na obradu.

U cilju da se nastavi poboljšanje stanja okoline u području Obilića, potrebno je da se nastavi sa poboljšanjem tehnologije u procesu proizvodnje energije, boljim upravljanjem ostacima i njihovom preradom kao i ostacima industrijskih ulja.

Na nacionalnom nivou, što se tiče energetskog sektora, traži se nastavak investicija u proizvodnju obnavljajuće energije, da se promoviše i podržava efikasnost energije, kao i da se poštuju kriteriji i standardi žvotne sredine u procesu izgradnje novih energetskih kapaciteta. Takođe se traži i poboljšanje pri nadgledanju emisija u životnoj sredini od strane energetskog sektora.


• Izveštaj o stanju vazduha 2013, AZSK

• Kvalitet vazduha u području EKK-a 2013, AZSK

• Energetske ravnoteže 2002-2013, MER

• Nekolko činjenica o životnoj sredini 2015, SAK


www.ammk-rks.net/ajri

www.mzhe.rks-gov.net

www.kek-energy.com

www.esk.rks-gov.net/mjedisi



3.2. Industrija

Industrija je ključ ekonomskog razvoja jedne zemlje, mada istovremeno ima najveći uticaj na životnu sredinu. Zbog industrijskog razvoja, troše se resursi, kao što su: energetski izvori, voda i ostali resursi. Od industrijskih delatnosti se ispuštaju emisije u vodu , vazduh i zemlju. Industrijske nesreće predstavljaju sledeću neprekidnu pretnju za okoliš i za zdravlje ljudi. Međutim, proizvodnja otpadaka od strane mnogih industrija je jedan segment više koji utiče na životnu sredinu.

Industrijski razvoj Kosova je podržan skoro isključivo u iskorišćavanju prirodnih resursa (ugalj, metalne sirovine, nemetalne mineralne sirovine itd.). Ovaj razvoj se u prošlosti karakterisao intenzivnom eksploatacijom prirodnih resursa izgrađujući velike kapacitete (u ’70-tim i ’80-tim godinama prošlog stoleća)i to nesavremenom tehnologijom, neprijateljskom za životnu sredinu. Ipak, njihov uticaj u Bruto Domaćem Proizvodu je bio visok (do 50%), s tim što je glavni doprinosnik bila energetika, metali u boji i prerada metala.

Struktura industrije i njena tehnologija je bila, a i nastavlja da bude nepovoljna zbog dominacije ekstenzivne industrije koja se oslanja na iskorišćavanje uglja i metalnih ruda. Mnogo industrijskih proizvoda, koji se mogu prozivoditi i na Kosovu , se danas uvoze iz inostranstva. Društvena privatizovana preduzeća, osim Sharrcem-a i Feronikel-a, nisu u funkciji ili deluju sa poteškoćama zbog zastarele tehnologije i nedostatka finansiranja nove tehnologije. Uticaji takvih preduzeća na okoliš su vidljivi pri zagađivanju vazduha ,vode, zemlje i pri proizvodnji otpadaka. Otpadci, nagomilani pri industrijskom delovanju iz prethodnog perioda, su mnogobrojni i zahtevaju investicije za njihovo rešenje.

U sklopu Ministarstva Trgovine i Industrije se nalazi Odsek za Trgovinu koji predlaže i sastavlja dokumente sektorskih i ne-sektorskih politika, zakonodavstvo i mere za unapređenje industrije, i osigurava primenu politika za industrijski razvoj na Kosovu. Ne možemo spomenuti neki posebni dokument o nacionalnim politikama ovog sektora, ali i one su deo Vladinih Programa. MTI je sastavio jedan Koncept Industrijske Politike Kosova (IPK) 2014-2020 povezanu sa određenim sektorskim politikama osnovanim po Nacionalnoj Strategiji za Razvoj (NSR) 2020. Neki od zajedničkih ciljeva ovih politika su: Dugoročni ekonomski razvoj i porast prihoda preko razvoja kapaciteta, poboljšanje tehnologije i efikasna upotreba prirodnih resursa.

Dok u sklopu Strategije za Zaštitu Životne Sredine 2013-2022, u poglavlju o Industriji, kao glavni ciljevi za okoliš, u ovim sektorima su određeni : poboljšanje delovanja i uticaja industrijskih jedinica na sredinu preko primene sistema za rukovodstvo okolišem, stvaranje olakšica za ispunjenje standarda za okolinu i podsticanje poboljšanja i unapređenja procesa proizvodnje primenjivanjem ispravnog praktičnog rada i čistih tehnologija 20.20 Strategija za Zaštitu Životne Sredine 2013-2022, MŽSPP



Od industrijskih aktivnosti, iskorišćavanje minerala, lignita, proizvodnja materijala za izgradnju, proizvodnja cementa, prerada gume, plastike, prerada hrane, proizvodnja nealkoholnih pića itd. izazivaju uticaje na sredinu (voda,vazduh,zemlja,generisanje otpadaka,emitiranje buke i efekti na ekosisteme). Propraćene emisijama u vazduhu (SO2,NOx ,Prašina i CO2), industrijske aktivnosti povećavaju uticaje na sredinu i zbog njihovog uticaja na klimatske promene. Otpuštanje neprerađenih voda u tokove reka, i zauzimanje zemljine površine za deponovanje industrijskih ostataka čine direktne pritiske koji utiču na sredinu i na javno zdravlje.

Zbog nedostatka podataka od strane ostalih aktivnih operatera u sklopu ovog sektora, biće predstavljeni podaci o emisijama preduzeća proizvodnje cementa SharrCem u Elez Hanu i Industrijskog Kompleksa NewCo Feronikeli Complex L.L.C.

Podaci o srednjim godišnjim vrednostima emisija prašine od strane NewCoFeronikeli su predstavljeni na figuri 21. Kao što se primećuje na figuri, u toku 2013-te godine bilo je prekoračenja u ovim emisijama, dok u 2014-toj godini nije bilo prekoračenja dozvoljenih vrednosti. Prekoračenja srednjih godišnjih vrednosti je bilo i pri emisijama SO2 u 2013-toj godini, dok pri emisijama NOx nije bilo prekoračenja dozvoljenih godišnjih vrednosti (figura 22). U obema figurama se primećuje da u 2014-toj godini , upoređujući sa 2013-tom godinom, ima vidnog pada u srednjim godišnjim vrednostima emisija.

Figura 21: Srednje godišnje vrednosti emisija prašine u rotirajućim pećima NewCoFeronikel-a 2013-201421

21 Godišnji izveštaj 2013/2014, Odsek za životnu sredinu, NewCoFeronikeli

vrednosti je bilo i pri emisijama SO2 u 2013-toj godini, dok pri emisijama NOx nije bilo prekoračenja dozvoljenih godišnjih vrednosti (figura 22). U obema figurama se primećuje da u 2014-toj godini , upoređujući sa 2013-tom godinom, ima vidnog pada u srednjim godišnjim vrednostima emisija.


Figura 22: Srednje godišnje vrednosti emisija SO2 i NOx , u rotirajućime pećima NewCoFeronikel-a 2013-201427

Podaci o emisijama (ispustanjima) prašine od strane SharrCema-a su predstavljeni na figuri 23. Iz podataka se zaključuje da je u periodu 2012-2014, imalo vidnog pada srednjih godišnjih vrednosti emisija prašine i nisu registrovana prekoračenja. I podaci o emisijama SO2 i NOx, od strane SharrCem-a u periodu 2003 do 2014 koje su predstavljne na figuri 24, pokazuju da u periodu 2011-2014 nije imalo prekoračenja srednjih godišnjih vrednosti NOx-a, dok se pri emisijama SO2 primetilo prekoračenje ovih vrednosti 2010-te, 2011-te i 2013-te godine. Gledano sa dugoročnog staništa, od 2003 do 2014-te godine, se primećuje neprekidan pad emisija SO2 i NOx.

26 Godišnji izveštaj 2013/2014, Odsek za životnu sredinu, NewCoFeronikeli 27 Vidi gore navedeno

0

20

40

60

80

100

2013 2014

mg/

Nm

3

Vlerat mesatare vjetore të pluhurit në furrat rrotulluese të Ferronikelit Srednje godišnje vrednosti prašine u rotirajućim pećima Ferronikel-a

-100

100

300

500

700

900

Vlerat mesatare vjetore të SO2 Vlerat mesatare vjetore të NOx

2013 2014 mg/Nm3

Srednje godišnje vrednosti SO2 Srednje godišnje vrednosti NOx





Podaci o kvalitetu vazduha, dobijeni od nadgledanja HMIK-a za stanicu u Elez Hanu, koja se nalazi na području gde utiče Fabrika SharrCem, predstavljeni su u poglavlju o vazduhu.

Figura 23: Srednje godišnje vrednosti prašine u SHarrCem-u za period 2003-201423

22 Vidi gore navedeno23 Godišnji izveštaji SharrCem-a, 2003-2014

vrednosti je bilo i pri emisijama SO2 u 2013-toj godini, dok pri emisijama NOx nije bilo prekoračenja dozvoljenih godišnjih vrednosti (figura 22). U obema figurama se primećuje da u 2014-toj godini , upoređujući sa 2013-tom godinom, ima vidnog pada u srednjim godišnjim vrednostima emisija.




26 Godišnji izveštaj 2013/2014, Odsek za životnu sredinu, NewCoFeronikeli 27 Vidi gore navedeno

0

20

40

60

80

100

2013 2014

mg/

Nm

3

Vlerat mesatare vjetore të pluhurit në furrat rrotulluese të Ferronikelit Srednje godišnje vrednosti prašine u rotirajućim pećima Ferronikel-a

-100

100

300

500

700

900

Vlerat mesatare vjetore të SO2 Vlerat mesatare vjetore të NOx

2013 2014 mg/Nm3

Srednje godišnje vrednosti SO2 Srednje godišnje vrednosti NOx



Figura 24: Srednje godišnje vrednosti SO2 i NOx ,za period 2003 – 201429

U cilju smanjenja i zaustavljanja zagađivanja životne sredine od strane Industrijskog sektora, preporučuje se da se industrija koncentriše na poboljšanje uticaja na životnu sredinu preko primene sistema za rukovodstvo okolinom, upravljanje otpadcima i preradu otpadnih voda kao i unapređenje procesa proizvodnje primenom odgovarajućeg praktičnog rada i čiste tehnologije . Dok se institucije trebaju angažovati u stvaranju olakšica za ispunjenjavanje standarda za okolinu, olakšavajućih okolnosti i podrške industrija pri poboljšanju tehnologije za proizvodnju.

28 Godišnji izveštaji SharrCem-a, 2003-2014 29 Vidi gore navedeno

0

50

100

150

200

250

300

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

mg/

Nm

3

Vlera mesatare vjetore e Pluhurit në Sharrcem Srednje godišnje vrednosti Prašine u SharrCem-u

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Vlera mesatare vjetore e SO2 në Sharrcem Vlera mesatare vjetore e NOx në Sharrcem mg/Nm3

Srednje godišnje vrednosti SO2 u SharrCem-u Srednje godišnje vrednosti NOx u SharrCem-u







• Strategija za zaštitu životne sredine 2013-2022, MŽSPP




www.mmph-rks.org


24 Vidi gore navedeno





28 Godišnji izveštaji SharrCem-a, 2003-2014 29 Vidi gore navedeno

0

50

100

150

200

250

300

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

mg/

Nm

3

Vlera mesatare vjetore e Pluhurit në Sharrcem Srednje godišnje vrednosti Prašine u SharrCem-u

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Vlera mesatare vjetore e SO2 në Sharrcem Vlera mesatare vjetore e NOx në Sharrcem mg/Nm3

Srednje godišnje vrednosti SO2 u SharrCem-u Srednje godišnje vrednosti NOx u SharrCem-u



3.3. Transport

Ovaj odsek utiče na ukupan kvailtet životne sredine, posebno na urbanu sredinu. Većine vozila koristi naftu što podrazumeva ispustanje emisija u vazduh, vodu i zemlju. Takođe se, pri izgradnji puteva menja pejsaž i zemljište, uključujući i moguću degradaciju staništa. Neupotrebljiva vozila takođe predstavljaju ozbiljan rizik za okoliš. Od prevoza opasnih materija može doći i do udesa sa posledicama fatalnim po okolinu.

U slopu nacrta sektorskih politika, Vlada Kosova je sastavila i odobrila Strategiju za Multimodalni Transport i Plan Delovanja. Glavni cilj ove strategije jeste da doprinese ekonomskom porastu preko izgradnje integrisanog i efikasnog sistema multimodalnog transporta (putnog, željezničkog i vazdušnog) sa povoljnim cenama i neopasnog po okolinu. U sklopu ove strategije su predviđeni i uticaji okoline koji se mogu desiti kao posledica razvoja infrastrukturnih projekata. Pristup zaštiti okoline u ovoj strategiji je u saglasnosti sa Zakonom br. 03/L-025 za Stratešku Procenu Sredine, gde se jasno određuje da za sve infrastrukturne projekte treba prethodno uraditi strateške procene o životnoj sredini, što bi omogućilo sklad u ekonomskom razvoju i socijalnoj dobrobiti preko osnovnih principa o zaštiti životne sredine po konceptu trajnog razvoja. Faktori sredine, koji su identifikovani u ovom dokumentu i za koje se smatra da treba imati obzira u njihovoj zaštiti pre nego se donese neka odluka o razvoju nekog infrastrukturnog projekta, su i zaštićene zone. Potenciramo da u ovim zonama ne sme biti nijedne vrste uticaja u smislu oštećenja ekosistema, kao što je hidrološki faktor, odroni, zagađivanje vazduha, upravljanje otpadcima itd25.

U Strategiji o Klimatskim Promenama (SKP) 2014-2024, u sklopu predloženih mera za ovaj sektor su: smanjenje emisija gasova staklene bašte, smanjenje buke i razvoj infrastrukture puteva pogodnih za zaštitu sredine. Međutime, u Strategiji za Zaštitu Sredine 2013-2022, kao glavni cilj za smanjenje uticaja na sredinu , od strane odseka za transport će se projektovati, razviti i upravljati izdržljivim i sigurnim transportom koji će biti u skladu sa zahtevima o zaštiti životne sredine.

Porast stanovništa na Kosovu i porast vozila i potrebe za kretanjem , se smatra glavnim podstrekom za razvoj ovog sektora i porasta njegovog uticaja na okolinu. Zbog porasta broja vozila, slab kvalitet derivata se procenjuje kao pokretač koji ima direktan uticaj na zagađivanje vazduha i okoline uopšte.

Transport utiče na životnu sredinu i preko zauzimanja površina i promene njihove svrhe za iskorišćavanje poljoprivrednih i ostalih zemljišta.

Mrežu putnog transporta na Kosovu sačinjava 78 km autoputa, 632 km magistralnog puta i 1.295 km regionalnog puta. Kao što se primećuje na figuri 25, samo u periodu 2010-2013, je dodato 80km novog puta, čiji najveći deo spada u kategoriju autoputa. Ako se pretvori u hektare, računa se da se samo ovim putem zauzelo više od 230 ha površine poljoprivrednog i šmskog zemljišta.25 Strategija Multimodalni Transport i Plan delovanja 2012-2021



Figura 25: Putevi Kosova 2010-2013

Na Kosovu se kao glavni vid transporta koriste automobili što je posledica neadekvatnog funkcionisanja urbanog transporta koji funkcioniše zastarelim autobusima koji su veoma spori i prouzrokuju visoku zagađenost. Kao što se primećuje na figuri, od 2006-te godine pa sve do 2014-te, imalo je vidnog porasta automobila na Kosovu. Iz ovoga se može zaključiti da je imalo i porasta sagorevanja goriva od strane ovih vozila, što je svakako povećalo količinu zagađivača u vazduhu. Prema Inventuri Gasova staklene bašte iz 2012-te godine, putni transport doprinosi sa 12% ukupnoj količini emisija iz energetskog sektora, i on je drugi sektor po redu u zemlji, nakon energetske industrije, kojia emituje 75% emisija.

Figura 26: Broj vozila na Kosovu 2006-201426

Kao urbano, transportno sredstvo se koristi i voz. Kosovo ima 333 km željezničke mreže. Od 2013-te godine pa sve do 2015-te se primećuje značajan porast broja putnika koji iskorišćavaju voz kao prevozno sredstvo.

26 Statistike transporta i telekomunikacije 2015, SAK

na sredinu , od strane odseka za transport će se projektovati, razviti i upravljati izdržljivim i sigurnim transportom koji će biti u skladu sa zahtevima o zaštiti životne sredine.

Porast stanovništa na Kosovu i porast vozila i potrebe za kretanjem , se smatra glavnim podstrekom za razvoj ovog sektora i porasta njegovog uticaja na okolinu. Zbog porasta broja vozila, slab kvalitet derivata se procenjuje kao pokretač koji ima direktan uticaj na zagađivanje vazduha i okoline uopšte.

Transport utiče na životnu sredinu i preko zauzimanja površina i promene njihove svrhe za iskorišćavanje poljoprivrednih i ostalih zemljišta.

Mrežu putnog transporta na Kosovu sačinjava 78 km autoputa, 632 km magistralnog puta i 1.295 km regionalnog puta. Kao što se primećuje na figuri 25, samo u periodu 2010-2013, je dodato 80km novog puta, čiji najveći deo spada u kategoriju autoputa. Ako se pretvori u hektare, računa se da se samo ovim putem zauzelo više od 230 ha površine poljoprivrednog i šmskog zemljišta.


Na Kosovu se kao glavni vid transporta koriste automobili što je posledica neadekvatnog funkcionisanja urbanog transporta koji funkcioniše zastarelim autobusima koji su veoma spori i prouzrokuju visoku zagađenost. Kao što se primećuje na figuri, od 2006-te godine pa sve do 2014-te, imalo je vidnog porasta automobila na Kosovu. Iz ovoga se može zaključiti da je imalo i porasta sagorevanja goriva od strane ovih vozila, što je svakako povećalo količinu zagađivača u vazduhu. Prema Inventuri Gasova staklene bašte iz 2012-te godine, putni transport doprinosi sa 12% ukupnoj količini emisija iz energetskog sektora, i on je drugi sektor po redu u zemlji, nakon energetske industrije, kojia emituje 75% emisija.

1920

1940

1960

1980

2000

2020

2010 2013

Km rrugë Km puta



Figura 27: Tok korišćenja željezničkog prevoza32

Za međunarodni prevoz na Kosovu se uglavnom koristi vazdušni prevoz. Na osnovu podataka Međunarodnog Aerodroma Prištine “Adem Jašari”, u periodu 2006-2013, broj putnika i broj letova je znatno porastao. Na figuri 27. je predstavljen tok putnika koji su koristili vazdušni transport preko MAP-a. Na figuri se vidi da od oko 90 hiljada, koliki je bio broj putnika u 2006-toj godini, u 2013-toj je taj broj porastao na 160 hiljada.

31 Statistike transporta i telekomunikacije 2015, SAK 32 Vidi gore navedeno

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

2006 2008 2011 2012 2013 2014

Numri i automjeteve Broj vozila

280

300

320

340

360

380

400

2005 2008 2010 2012 2013

Mijë

Nr.i udhëtarëve që kanë shfrytëzu trenin për transport Br.putnika koji su koristili voz kao prevozno sredstvo





Figura 28: Tok putnika na Međunarodnom Aerodromu Adem Jašari28

U cilju smanjenja pritiska na okolinu koji dolaze iz odseka za transport, preporučuje se preduzimanje sledećih mera: korišćenje kvalitetnijeg goriva, korišćenje alternativnog prevoza koji izaziva niži nivo zagađenosti okoline, vremensko ograničenje korišćenja zastarelih vozila i onih bez katalizatora, primena dozvoljenih normi za buku vozila, obnova postojeće putne infrastrukture i rešenje problema zastarelih i odbačenih vozila.27 Vidi gore navedeno28 Međunarodni Aerodrom Prištine “ Adem Jašari”





31 Statistike transporta i telekomunikacije 2015, SAK 32 Vidi gore navedeno

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

2006 2008 2011 2012 2013 2014

Numri i automjeteve Broj vozila

280

300

320

340

360

380

400

2005 2008 2010 2012 2013

Mijë

Nr.i udhëtarëve që kanë shfrytëzu trenin për transport Br.putnika koji su koristili voz kao prevozno sredstvo

Figura 28: Tok putnika na Međunarodnom Aerodromu Adem Jašari33

U cilju smanjenja pritiska na okolinu koji dolaze iz odseka za transport, preporučuje se preduzimanje sledećih mera: korišćenje kvalitetnijeg goriva, korišćenje alternativnog prevoza koji izaziva niži nivo zagađenosti okoline, vremensko ograničenje korišćenja zastarelih vozila i onih bez katalizatora, primena dozvoljenih normi za buku vozila, obnova postojeće putne infrastrukture i rešenje problema zastarelih i odbačenih vozila.

Reference i dodatni izvori : Emisija gasova staklene bašte na Kosovu 2009, UNDP Statistike transporta i telekomunikacije 2015, SAK Strategija za zaštitu životne sredine 2013-2022, MŽSPP Nekoliko činjejnica o životnoj sredini 2015, SAK

Izvrori sa interneta:

www.ammk-rks.net/raporte www.mmph-rks.org

www.esk.rks-gov.net/transporti www.mi-ks.net

33 Međunarodni Aerodrom Prištine “ Adem Jašari”

0 200 400 600 800

1000 1200 1400 1600 1800

2006 2008 2010 2012 2013

Hilja

da

Nr.i udhëtarëve që kanë udhëtuar përmes ANP Br. putnika koji su putovali preko MAP-a




• Emisija gasova staklene bašte na Kosovu 2009, UNDP

• Statistike transporta i telekomunikacije 2015, SAK

• Strategija za zaštitu životne sredine 2013-2022, MŽSPP

• Nekoliko činjejnica o životnoj sredini 2015, SAK

Izvrori sa interneta:

www.ammk-rks.net/raporte

www.mmph-rks.org

www.esk.rks-gov.net/transporti

www.mi-ks.net

3.4. Poljoprivreda

Nakon 2000-te godine, na Kosovu je bila izražena sklonost porasta poljoprivredne proizvodnje kao i sklonost promene razvoja poljoprivrede. Porastao je broj farmi i poljoprivrednih proizvođača. Porastao je broj korišćenja veštačkog đubriva, hemikalija i drugih hemijskih proizvoda sa uticajem na sredinu. Ipak, unatoč ovog razvoja, interes za proizvodnju ekoloških(organskih) proizvoda je i dalje nizak.

U Nacionalnom Planu za Poljoprivredu i Ruralni Razvoj 2010-2013, u sklopu mera predloženih za ovaj sektor, planirane su i sledeće mere: zaštita sredine i trajno iskorišćavanje zemljišta i poboljšanje upravljanja prirodnim izvorima29. Međutim, u sklopu Strategije za Zaštitu Životne Sredine 2013-2022, u poglavlju Poljoprivrede, u sklopu razvojnih ciljeva je predviđena i zaštita i razborito korišćenje poljoprivrednih zemljišta, podržavanje organske proizvodnje, kontrole pri upotrebi gnojiva i pesticida kao i upotreba autohtonih vrsta ugroženih30 biljaka i životinja.

Strategija za Klimatske Promene, u saglasnosti sa merama za prilagođavanje klimatskim promenama, predvidela je i prilagođavanje promenama u Poljoprivrednom sektoru, dok će se u sklopu delatnosti za upotpunjavanje Inventure gasova staklene bašte inventarisati i gasovi staklene bašte iz sektora za Poljoprivredu.

Porast stanovništva i porast potreba za hranom, smatra se glavnim pokretačem za razvoj ovog sektora i porasta njegvog uticaja na sredinu. Dok se proširenje naselja i urbanizam procenjuju kao pokretači koji su direktno uticali na smanjenje poljoprivrednih površina.

29 Plan za Poljoprivredu I ruralni razvoj, 2010-2013, MPŠRR30 Strategija za Zaštitu Životne Sredine 2013-2022



Figura 29: Površine poljoprivrednih zemljišta (ha) 2002-201231

Smanjivanje poljoprivrednih površina i promena svrhe njihovog korišćenja, ostaje i dalje jedan od ključnih problema sektora. Prema podacima iz Inventure Šuma Kosova 2002-ge i 2012-te godine, proizilazi da su se površine poljoprivrednih površina vidno smanjile. Od oko 342,400 ha, koliko ih je bilo 2002-ge godine, u 2012-toj je registrovano 309,000 ha , što znači da se u ovom periodu prosečno oko 3000 ha poljoprivrednih površina godišnje smanjilo ili promenilo svrhu. (Figura 29)

Ključni pritisci na sredinu iz sektora poljoprivrede su posebno oni koji nastaju korišćenjem veštačkog đubriva,pesticida i ostalih poljoprivrednih hemikalija. Prema podacima iz poljoprivrednih anketa, ostvarenih od strane Statističke Agencije Kosova, u 2013-toj godini je korišćeno oko 80,334 tona veštačkog đubriva koji u sebi sadrži Azot (NPK, UREA i NAG). Od ove količine korišćenog đubriva, izračunato je da se za poljoprivredu iskoristilo oko 26,592 tone Azota (N)32

Figura 30. Tok upotrebe veštačkog đubriva 2004-2013 tone/godišnje33

31 Inventura Šuma Kosova 2002 i 2012 , KAP32 Količina Azota (N) je izračunata oslanjajući se na % njegovog sadržaja u sklopu korišćenog veštačkog đubriva33 Izračunavanje podataka na osnovu Upitnika poljoprivrednih domaćinstava SAK-a

3.4. Poljoprivreda

Nakon 2000-te godine, na Kosovu je bila izražena sklonost porasta poljoprivredne proizvodnje kao i sklonost promene razvoja poljoprivrede. Porastao je broj farmi i poljoprivrednih proizvođača. Porastao je broj korišćenja veštačkog đubriva, hemikalija i drugih hemijskih proizvoda sa uticajem na sredinu. Ipak, unatoč ovog razvoja, interes za proizvodnju ekoloških(organskih) proizvoda je i dalje nizak.

U Nacionalnom Planu za Poljoprivredu i Ruralni Razvoj 2010-2013, u sklopu mera predloženih za ovaj sektor, planirane su i sledeće mere: zaštita sredine i trajno iskorišćavanje zemljišta i poboljšanje upravljanja prirodnim izvorima34. Međutim, u sklopu Strategije za Zaštitu Životne Sredine 2013-2022, u poglavlju Poljoprivrede, u sklopu razvojnih ciljeva je predviđena i zaštita i razborito korišćenje poljoprivrednih zemljišta, podržavanje organske proizvodnje, kontrole pri upotrebi gnojiva i pesticida kao i upotreba autohtonih vrsta ugroženih35 biljaka i životinja.

Strategija za Klimatske Promene, u saglasnosti sa merama za prilagođavanje klimatskim promenama, predvidela je i prilagođavanje promenama u Poljoprivrednom sektoru, dok će se u sklopu delatnosti za upotpunjavanje Inventure gasova staklene bašte inventarisati i gasovi staklene bašte iz sektora za Poljoprivredu.

Porast stanovništva i porast potreba za hranom, smatra se glavnim pokretačem za razvoj ovog sektora i porasta njegvog uticaja na sredinu. Dok se proširenje naselja i urbanizam procenjuju kao pokretači koji su direktno uticali na smanjenje poljoprivrednih površina.


34 Plan za Poljoprivredu I ruralni razvoj, 2010-2013, MPŠRR 35 Strategija za Zaštitu Životne Sredine 2013-2022 36 Inventura Šuma Kosova 2002 i 2012 , KAP

290000 300000 310000 320000 330000 340000 350000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Povr

šina

ha

Toka Bujqesore Poljoprivredno zemljište

Smanjivanje poljoprivrednih površina i promena svrhe njihovog korišćenja, ostaje i dalje jedan od ključnih problema sektora. Prema podacima iz Inventure Šuma Kosova 2002-ge i 2012-te godine, proizilazi da su se površine poljoprivrednih površina vidno smanjile. Od oko 342,400 ha, koliko ih je bilo 2002-ge godine, u 2012-toj je registrovano 309,000 ha , što znači da se u ovom periodu prosečno oko 3000 ha poljoprivrednih površina godišnje smanjilo ili promenilo svrhu. (Figura 29)

Ključni pritisci na sredinu iz sektora poljoprivrede su posebno oni koji nastaju korišćenjem veštačkog đubriva,pesticida i ostalih poljoprivrednih hemikalija. Prema podacima iz poljoprivrednih anketa, ostvarenih od strane Statističke Agencije Kosova, u 2013-toj godini je korišćeno oko 80,334 tona veštačkog đubriva koji u sebi sadrži Azot (NPK, UREA i NAG). Od ove količine korišćenog đubriva, izračunato je da se za poljoprivredu iskoristilo oko 26,592 tone Azota (N)37

Figura 30. Tok upotrebe veštačkog đubriva 2004-2013 tone/godišnje38

Poljoprivredni sektor se smatra jednim od sektora koji je izvor gasova staklene bašte. Prema podacima iz Inventure gasova staklene bašte, u 2012-toj godini je ovaj sektor doprineo sa oko 600 Gg CO2 ekvivalenta, sto je glavna posledica korišćenja urée, stočne fermentacije, upravljanje stajskim đubrivom pri rukovođnju poljoprivrednim zemljištem.

Poljoprivredni odsek, koji je glavni odsek za prozivodnju hrane, ima direktan uticaj na javno zdravstvo. Kvalitet poljoprivrednih proizvoda, kvalitet zemljišta korišćenog za proizvodnju hrane kao i uticaj zagađenosti površinskih voda hemijskim proizvodima koji se koriste u poljoprivredi, su samo neki od oblika uticaja na javno zdravstvo, iako nema konkretnih podataka niti istraživanja koja bi procenila ovaj uticaj.

37 Količina Azota (N) je izračunata oslanjajući se na % njegovog sadržaja u sklopu korišćenog veštačkog đubriva 38 Izračunavanje podataka na osnovu Upitnika poljoprivrednih domaćinstava SAK-a

0

20000

40000

60000

80000

100000

2004 2006 2008 2010 2012 2013

ton

a/go

dini

Sasia e fertilizerëve (UREA, NAG, NPK) Količina veštačkog đubriva (UREA, NAG , NPK)



Poljoprivredni sektor se smatra jednim od sektora koji je izvor gasova staklene bašte. Prema podacima iz Inventure gasova staklene bašte, u 2012-toj godini je ovaj sektor doprineo sa oko 600 Gg CO2 ekvivalenta, sto je glavna posledica korišćenja urée, stočne fermentacije, upravljanje stajskim đubrivom pri rukovođnju poljoprivrednim zemljištem.

Poljoprivredni odsek, koji je glavni odsek za prozivodnju hrane, ima direktan uticaj na javno zdravstvo. Kvalitet poljoprivrednih proizvoda, kvalitet zemljišta korišćenog za proizvodnju hrane kao i uticaj zagađenosti površinskih voda hemijskim proizvodima koji se koriste u poljoprivredi, su samo neki od oblika uticaja na javno zdravstvo, iako nema konkretnih podataka niti istraživanja koja bi procenila ovaj uticaj.

Figura 31: Tok emisija CO2 iz sektora Poljoprivrede

Sa podrškom Evropske Komisije, u periodu 2012-2014 primenjen je projekat ALPS “Istraživanje o zagađenosti poljoprivrednih zemljišta na Kosovu”, koji je između ostalog imao za cilj procenu stanja poljoprivrednog zemljišta što se tiče kontaminacije i zagađenosti. U sklopu projekta je urađeno monitorisanje 214.749 ha poljoprivrednog zemljišta u 17 opština. Uzeto je 2,840 mustri za analizu zemljišta34.(Za više pogledaj poglavlje o Zemlji/zemljištu, u ovom izveštaju).

U cilju poboljšanja stanja i smanjenja uticaja na okolinu od strane sektora za poljoprivredu, preporučuje se da se ojača i podigne sistem za monitorisanje kvaliteta zemljišta, gde bi se između ostalog vršilo nadgledanje kvaliteta zemljišta na poljoprivrednim površinama. Takođe se trebaju preduzeti mere i u vezi kontrole i nadgledanja pri upotrebe pesticida, veštačkog gnojiva i ostalih hemijskih proizvoda koji se koriste u poljoprivredi kao i njihovo proširenje u mediumima sredine. Završetak inventure o gasovima staklene bašte iz ovog sektora će doprineti identifikaciji svih izvora gasova staklene bašte iz poljoprivrede. Stimulacija i podrška proizvodnje organskih proizvoda i zaštita poljoprivrednog zemljišta od promene njihove svrhe,

34 Finalni izveštaj projekta “Procena zagađenosti poljoprivrednog zemljišta na Kosovu”, GIZ International Services and NIRAS 2015


Sa podrškom Evropske Komisije, u periodu 2012-2014 primenjen je projekat ALPS “Istraživanje o zagađenosti poljoprivrednih zemljišta na Kosovu”, koji je između ostalog imao za cilj procenu stanja poljoprivrednog zemljišta što se tiče kontaminacije i zagađenosti. U sklopu projekta je urađeno monitorisanje 214.749 ha poljoprivrednog zemljišta u 17 opština. Uzeto je 2,840 mustri za analizu zemljišta39.(Za više pogledaj poglavlje o Zemlji/zemljištu, u ovom izveštaju).

U cilju poboljšanja stanja i smanjenja uticaja na okolinu od strane sektora za poljoprivredu, preporučuje se da se ojača i podigne sistem za monitorisanje kvaliteta zemljišta, gde bi se između ostalog vršilo nadgledanje kvaliteta zemljišta na poljoprivrednim površinama. Takođe se trebaju preduzeti mere i u vezi kontrole i nadgledanja pri upotrebe pesticida, veštačkog gnojiva i ostalih hemijskih proizvoda koji se koriste u poljoprivredi kao i njihovo proširenje u mediumima sredine. Završetak inventure o gasovima staklene bašte iz ovog sektora će doprineti identifikaciji svih izvora gasova staklene bašte iz poljoprivrede. Stimulacija i podrška proizvodnje organskih proizvoda i zaštita poljoprivrednog zemljišta od promene njihove svrhe, se smatra potrebom koja se u budućnosti treba primenjivati.

Referenc i dodatni izvori: Plan za poljoprivredu i ruralni razvoj, 2010-2013, MPŠRR Upitnik poljoprivrednih domaćinstava 2014, SAK Inventar Šuma Kosova 2002 i 2012, KAP Finalni izveštaj projekta “Procena zagađenosti poljoprivrednog zemljišta

na Kosovu”, GIZ 2015


www.ask.rks-gov.net/bujqesia www.mbpzhr-ks.net

www.fiskos.org ww.alps-kosovo.org


520 530 540 550 560 570 580 590 600 610

2007 2008 2009 2010 2011 2012

Gg C

O₂ E

quiv

alen

ts

Emisionet e CO₂ - Bujqësia Emisije CO2 - Poljoprivreda



se smatra potrebom koja se u budućnosti treba primenjivati.

Referenc i dodatni izvori:

• Plan za poljoprivredu i ruralni razvoj, 2010-2013, MPŠRR

• Upitnik poljoprivrednih domaćinstava 2014, SAK

• Inventar Šuma Kosova 2002 i 2012, KAP

• Finalni izveštaj projekta “Procena zagađenosti poljoprivrednog zemljišta na Kosovu”, GIZ 2015


www.ask.rks-gov.net/bujqesia

www.mbpzhr-ks.net

www.fiskos.org

ww.alps-kosovo.org

3.5. Šumarstvo

Šume predstavljaju najkompleksniji prirodni ekosistem koji imaju veliki ekološki, ekonomski i zdravstveni značaj. One predstavljaju prirodni regulator klime, čuvaju kvalitet vode i vazduha, i štite zemlju od erozije i stanjivanje (ispiranje) produktivnog sloja. Takođe, šume su najveći sakupljači količine CO2 na zemlji kao i glavni snabdevači atmosfere kiseonikom. One su obnavljajući prirodni resursi čiji se proizvodi mogu iskorišćavati u industriji za ogrev i ostale primene. Šume su ekosistemi u kojima raste veliki broj vrsta biljaka i žvotinja, koje imaju veliki prehrambeni i medicinski značaj za čoveka. Sem što sprečavaju jake vetrove, one predstavljaju i ambijent za odmor ljudi.

Što se tiče nacionalnih politika u sektoru šumarstva, Kosovo je odobrilo Strategiju za Razvoj Šumarstva 2010-2020, pripremljenu od strane MPŠRR-a čiji je opšti cilj porast doprinosa šumskog sektora nacionalnoj ekonomiji, preko trajnog iskorišćavanja šumskih resursa, imajući u vidu vrlo funkcionalnu ulogu šuma35. Sledeći važan dokument u sektoru šumarstva je i Strategija za Zaštitu Klime u Sektoru Šumarstva, čiji je cilj identifikovanje i analiziranje institucija, politika, načna i oblika za smanjenje emisija gasova staklene bašte i odstranjivanje CO2 preko njihovog nagomilavanja/smanjenja36. Međutim u sklopu dokumenata o zaštiti šuma se nalazi i Strategija i Plan delovanja za Bioraznolikost 2011-2020, koja unutar svojih prioriteta (strateškog delovanja), između ostalog predviđa da se rukovodstvo šumama vrši na osnovu načela za trajni razvoj šema za certifikaciju šuma37.

Prema inventuri šuma, ostvarenoj u 2013-ćoj godini, šume i šumska zemljišta obuhvataju 47.4% teritorije Kosova ili drugačije 510,200 ha, što označava porast za 5%, ako se uporedi sa registracijom iz 2002-ge godine gde su šume obuhvatale 44.7% 35 Strategija za Razvoj Šumarstva 2010-2020, MPŠRR36 Strategija Zaštite Klime u Sektoru Šumarstva, MPŠRR37 Strategija i Plan Delovanja za Bioraznolikost 2011-2020, MŽSPP



teritorija zemlje ili 489,000 ha. Listopadno drveće dominira u Kosovskim šumama, zauzimajući 93% površine. Četinari pokrivaju oko 5% površine šuma (23 800 ha). Ukupno 180 000 ha (38%) šuma Kosova je klasifikovano kao privatni posed, a 295 200 ha (62%) je klasifikovano kao javne šume. Zapremina kubikaže drveća u oblom stanju se procenjuje na 40.5 miliona m3. Među šumskim drvećem preovladavaju vrste Fagus sp. (Bukovina) sa 46% zapremine, dok vrste Quercus sp. (Hrastovina) predstavlja 23%. Prosek zapremine šuma u oblom stanju na Kosovu iznosi 84m3/ha38.

Porast broja stanovništva i proširenje naseljenih mesta, povećali su potrebu za iskorišćavanjem primarnih izvora energije, u koje spada biomasa čiji najveći deo proizilazi iz šuma. Međutim, potreba za ekonomskim razvojem je dodala i potrebu za iskorišćavanjem prirodnih resursa, povećavajući ovako pritisak na šumske ekosisteme. Nekontrolisana seča šuma, između ostalog utiče na pojavu raznih promena u okolini kao što su: erozija, klimatske promene, poplave itd.

Prema ostvarenim analizama od nacionalne inventure šuma 2012-te godine, srednja godišnja vrednost seče drvne mase u šumama Kosova iznosi 1.6miliona m3

, od kojih se oko 1.0 milion m3 obavi u javnim šumama a 560,000 m3 u privatnim šumama. Iznad 90% godišnje seče nije obavljeno po propisima i zakonu na snazi, i ove nepravilnosti su se u 59% slučajeva desile u javnim šumama, a 34% u privatnim šumama. Samo jedan mali deo seče (7%) je obavljen u skladu sa zakonom o šumama. Ipak, godišnji rast drveća, koji se smatra da je 1.56 miliona m3 , je skoro u ravnoteži sa godišnjom sečm (1.60 miliona m3). Ispitivanje o inventuri šuma procenjuje da bruto potencijal godišnje seče treba da bude oko 1.45 miliona m3, u cilju očuvanja stabilnosti godišnjeg rasta39.

Požari su sledeći faktor koji ne samo da utiče na oštećenje šuma nego i na porast emisija gasova staklene bašte iz ovog sektora. Obično, šumski požari, pored oštećenja vitalnosti šuma je propraćen i pojavom raznih bolesti ali i ekonomskim gubitkom. Prema inventuri šuma iz perioda 2003-2012, površina od 12.000 ha, ili 2.5% ukupne površine šuma je ozbiljno oštećeno požarima. Međutim, prema podacima iz Kosovske Agencije za Šume, najveći broj izgorelih šumskih površina se desio 2007-me godine sa oko 10 hiljada ha. U periodu 2011-2013 je izgorelo oko 3500 ha (figura 32).

38 Nacionalni Inventar Šuma na Kosovu 2012, KAP39 Nacionalni Inventar Šuma na Kosovu 2012, KAP



Figura 32: Izgorele površine šuma ha/godišnje 2003-201340

Na osnovu Nacinonalne Inventure Gasova Staklene Bašte, odsek šumarstva je jedan od najvažnijih odseka za smanjenje (nagomilavanje, upijanje) emisija CO2 i smatra se snažnim rezervoarem atmosferskog ugljenika. Na osnovu podataka inventure gasova staklene bašte, u 2012-toj godini u kategoriji Šume, je sakupljeno (smanjeno), oko 40 hiljada tona (40 Gg) CO2 ekvivalenta41.

Na Kosovu, 0.5% šuma je obnovljeno pošumljavanjem ili prirodnom setvom. Približno 85% površine šuma je obnovljeno vegetativnim načinom panjevima, izdancima/pupoljcima.

U sklopu mera i aktivnosti za proširenje pošumljenih površina, u periodu 2005-2013 je pošumljeno oko 3,500 hiljada ha ogoljene površine.

Figura 33: Pošumljene površi ha/godini 2005-201342

Pored pošumljavanja ogoljenih površi, sastavljanja zakona u sektoru za šume i kreiranju ostalih strateških dokumenata, kao i ostalih važnih mere koje su preduzete u cilju poboljšanja stanja u sektoru šuma, trebamo izdvojiti i Inventuru Šuma Kosova urađenom u 2013-ćoj godini, i početak overe šuma. Proširenje zaštićenih površina čistih šuma preko dva Nacionalna Parka “Šar” i “Prokletije”, mogu se smatrati jednim 40 Kosovska Agencija za Šume41 Izveštaj iz Inventure Gasova Staklene bašte za godinu 2012, AZSK42 Kosovska Agencija za Šume

zakonu na snazi, i ove nepravilnosti su se u 59% slučajeva desile u javnim šumama, a 34% u privatnim šumama. Samo jedan mali deo seče (7%) je obavljen u skladu sa zakonom o šumama. Ipak, godišnji rast drveća, koji se smatra da je 1.56 miliona m3 , je skoro u ravnoteži sa godišnjom sečm (1.60 miliona m3). Ispitivanje o inventuri šuma procenjuje da bruto potencijal godišnje seče treba da bude oko 1.45 miliona m3, u cilju očuvanja stabilnosti godišnjeg rasta44.

Požari su sledeći faktor koji ne samo da utiče na oštećenje šuma nego i na porast emisija gasova staklene bašte iz ovog sektora. Obično, šumski požari, pored oštećenja vitalnosti šuma je propraćen i pojavom raznih bolesti ali i ekonomskim gubitkom. Prema inventuri šuma iz perioda 2003-2012, površina od 12.000 ha, ili 2.5% ukupne površine šuma je ozbiljno oštećeno požarima. Međutim, prema podacima iz Kosovske Agencije za Šume, najveći broj izgorelih šumskih površina se desio 2007-me godine sa oko 10 hiljada ha. U periodu 2011-2013 je izgorelo oko 3500 ha (figura 32).

Figura 32: Izgorele površine šuma ha/godišnje 2003-201345

Na osnovu Nacinonalne Inventure Gasova Staklene Bašte, odsek šumarstva je jedan od najvažnijih odseka za smanjenje (nagomilavanje, upijanje) emisija CO2 i smatra se snažnim rezervoarem atmosferskog ugljenika. Na osnovu podataka inventure gasova staklene bašte, u 2012-toj godini u kategoriji Šume, je sakupljeno (smanjeno), oko 40 hiljada tona (40 Gg) CO2 ekvivalenta46.

Na Kosovu, 0.5% šuma je obnovljeno pošumljavanjem ili prirodnom setvom. Približno 85% površine šuma je obnovljeno vegetativnim načinom panjevima, izdancima/pupoljcima.

U sklopu mera i aktivnosti za proširenje pošumljenih površina, u periodu 2005-2013 je pošumljeno oko 3,500 hiljada ha ogoljene površine.

44 Nacionalni Inventar Šuma na Kosovu 2012, KAP 45 Kosovska Agencija za Šume 46 Izveštaj iz Inventure Gasova Staklene bašte za godinu 2012, AZSK

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Povr

šina

ha

Sipërfaqet e djegura të pyjeve Izgorele površine šuma

Figura 33: Pošumljene površi ha/godini 2005-201347

Pored pošumljavanja ogoljenih površi, sastavljanja zakona u sektoru za šume i kreiranju ostalih strateških dokumenata, kao i ostalih važnih mere koje su preduzete u cilju poboljšanja stanja u sektoru šuma, trebamo izdvojiti i Inventuru Šuma Kosova urađenom u 2013-ćoj godini, i početak overe šuma. Proširenje zaštićenih površina čistih šuma preko dva Nacionalna Parka “Šar” i “Prokletije”, mogu se smatrati jednim vrlo važnim delom u cilju očuvanja ovih ekosistema i vrsta koje u njima žive.

Primena praksi trajnog iskorišćavanja šuma, prestanak ilegalne seče i poboljšanje saradnje između relevantnih institucija se preporučuje zbog poboljšanja stanja u ovom sektoru. Ostale mere koje treba primenjivati su sprečavanje šumskih požara, proširenje zaštićenih površina i sastavljanje planova za upravljanje visokim šumama.

Reference i dodatni izvori: Strategija za Razvoj Šumarstva 2010-2020, MPŠRR Strategija za Zaštitu Klime u Sektoru za Šumarstvo, MPŠRR Upitnik poljoprivrednih domaćinstava 2014, SAK Strategija i Plan Delovanja za Bioraznolikost 2011-2020, MŽSPP


www.mbpzhr-ks.net www.fiskos.org

www.mmph-rks.org www.ammk-rks.net

www.ask.rks-gov.net/bujqesia.

47 Kosovska Agencija za Šume

0

200

400

600

800

1000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Obn

ovlje

na p

ovršina

ha

Sip. ha Površ. ha



vrlo važnim delom u cilju očuvanja ovih ekosistema i vrsta koje u njima žive.

Primena praksi trajnog iskorišćavanja šuma, prestanak ilegalne seče i poboljšanje saradnje između relevantnih institucija se preporučuje zbog poboljšanja stanja u ovom sektoru. Ostale mere koje treba primenjivati su sprečavanje šumskih požara, proširenje zaštićenih površina i sastavljanje planova za upravljanje visokim šumama.


• Strategija za Razvoj Šumarstva 2010-2020, MPŠRR

• Strategija za Zaštitu Klime u Sektoru za Šumarstvo, MPŠRR

• Upitnik poljoprivrednih domaćinstava 2014, SAK

• Strategija i Plan Delovanja za Bioraznolikost 2011-2020, MŽSPP


www.mbpzhr-ks.net

www.fiskos.org

www.mmph-rks.org

www.ammk-rks.net

www.ask.rks-gov.net/bujqesia.

3.6. Turizam

Turizam ima veliku važnost u ekonomskom i kulturnom razvoju jedne zemlje. Ali njegov razvoj ima loš uticaj na okolinu a posebno na prirodne ekosisteme, što je rezultat nekontrolisanog bacanja otpadaka, oštećenja prirodnih resursa i bioraznolikosti. U cilju smanjenja ovog uticaja, pored ekonomskog aspekta, turizam treba posvetiti pažnju i zaštiti sredine, otuda se kao jedan napredan oblik turizma priznaje ekoturizam ili stabilni (trajni) turizam.

Kosovo i dalje nema strategiju za razvoj turizma. Otuda, glavni zakonski akt koji reguliše sektor turizma jeste Zakon o Turizmu ( Zakon Br. 04/ L-176). Cilj ovog zakona je postavljanje načela i pravila o razvoju i promovisanju turizma, kao i postavljanje i razvoj standarda turističkih usluga. Uostalom, glavna načela zakona jesu i zaštita sredine i kulturnog nasleđa43.

Turizam je važna grana za enonomski razvoj Kosova, i kao rezultat slabih organizativnih struktura je učineo da on nema onaj nivo razvijenosti koji ustvari nude prirodne i kulturne vrednosti ove zemlje. Na Kosovu još ne postoji proverena strategija za upravljanje turizmom,i tek poslednjih godina je počeo postojati primetni turistički marketing i organizacija. Ipak, postoje rezultati u promovisanju prirodnih turističkih vrednosti Kosova u svetu. U 2013-toj godini, forum vodećih turističkih kompanija “ World Travel and Tourism Council”, sa sedištem u Londonu, je izabrala Peć za najlepš grad u regiji, oslanjajući se na turistički potencijal Prokletija, osvajajući 43 Zakon o Turizmu (Zakon Br. 04/ L-176)



nagradu “Turizam budućnosti”, osnovanu 1990-te u Londonu. Takođe, u maju 2013-te godine “Svetska Organizacija za Turizam” je procenila Peć i međugranični projekat “Vrhovi Balkana”, (koji obuhvata granično područje , Kosovo, Crna Gora, Albanija) kao najlepšu turističku destinaciju. Na listi najlepših mesta na svetu, objavljenoj od strane MSN-a za 2013-tu godinu, grad Prizen se nalazi na 9-tom mestu44.

Zahvaljujući ovim promocijama porastao je i broj stranih turista koji posećuju Kosovo. Ako analiziramo broj stranih turista i noćenja na Kosovu, još od 2008-me do 2014-te godine, primetićemo vidljiv porast u broju turista ali i u broju noćenja. U 2014-toj godini, Statistička Agencija Kosova je registrovala oko 61,300 stranih turista sa oko 102 hiljade noćenja, što označava porast za oko 10 hiljada turista i oko 20 hiljada noćenja više (figura 34).

Porast broja turista i noćenja se primećuje i na osnovu domaćih posetilaca. Ako upoređujemo sa 2013-ćom godinom, u 2014-toj prema Statističkoj Agenciji Kosova, rgistrovano je oko 1000 turista više, kao i oko 800 noćenja više (figura 35).

Figura 34. Broj stranih posetilaca i noćenja, iz perioda 2008-2014

Figura 35. Broj posetilaca i noćenja, iz perioda 2008-2014

44 Microsoft Portal, Decembar, 2013.



U nekim mestima koja se ističu po njihovim važnim vrednostima bioraznolikosti i ostalim prirodnim resursima, sagrađeni su turistički objekti koji megativno utiču na te sredine, kako na floru tako i na faunu, ekosisteme, pejsaže i tokove voda. Takve neplanirane i nekontrolisane izgradnje utiču i na promenu mikroklime tih zona, gubitak prirodnih vrednosti i bioraznolikosti itd. Jedan od ovih primera je i slučaj mesta Prevalla gde su se uz prirodni rezervat tj. uz striktno zaštićenu zonu izvršila nekontrolisana građenja sa posledicom na biljnu zajednicu endemorelikata omorike.

Skoro sve površine Kosova imaju turističkih resursa, ali “Šar Planina” i “Prokletije” su najznačajnija područja. Netaknute vrednosti prirode Kosova, kao i raznolikost prirodnih kulturno-istorijskih monumenata stvaraju povoljnije mogućnosti za njihov razvoj.

0.000 20.000 40.000 60.000 80.000

100.000 120.000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Numri vizitorëve

Netë Qëndrimi Broj posetilaca Noćenja

0.000

20.000

40.000

60.000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Numri vizitorëve Vendor

Netë Qëndrimi Vendor

Br. domaćih posetilaca

Br. noćenja domaćih posetilaca





0.000 20.000 40.000 60.000 80.000

100.000 120.000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Numri vizitorëve

Netë Qëndrimi Broj posetilaca Noćenja

0.000

20.000

40.000

60.000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Numri vizitorëve Vendor

Netë Qëndrimi Vendor

Br. domaćih posetilaca

Br. noćenja domaćih posetilaca





Tabela 5: Turistički potencijal Kosova, stanje i mogućnosti 45

Vrste turizma Opis Stanje

Trenutno Početno Moguće

Priroda Klisure, visoki vrhovi, nacionalni parkovi, prirodni monumenti itd.

Izvori (voda) Banje i ostali izvori voda

Zdravstveni Parkovi, banje i prirodne zone sa lekovitim efektom

Zimski Skijanje i drugi oblici zimskih spor-tova

Kulturno- Istorijski Kulturni, arheološki i istorijski objekti i kulturna dešavanja

Ruralni Ruralne, turističke destinacije, tradi-cionalna hrana i kulturno nasleđe

Lov i ribolov Zone lova i ribolova

Planinski/Alpski Alpske planinske zone, šetanje u prirodi, skijanje itd.

Pećinski (Peće) Pećine i pećinske pojave

Avanturistički Penjanje, alpinizam i zimski sportovi

Tranzitni Dnevni, prelazni, međugranični i regionalni turizam

Naučni Naučna istraživanja, istraživačke ekspedicije, sastanci i ostala naučna dešavanja

45 Odsek za Turizam Ministarstva za Trgovinu i Industriju, http://www.mti-ks.org/

Gjendja e Mjedisit në Kosovë 2015, Raport

49 Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit të Kosovës

Tabela 5: Potenciali turistik i Kosovës: Llojet, gjendja dhe mundësitë50

Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja

Aktual Fillestar Mundshëm

Natyrë Grykat, majat e larta, parqet nacionale, monumentet e natyrës etj.

Burimet e ujërave Banjat dhe burimet tjera të ujërave

Shëndetësor Parqet, banjat dhe zonat natyrore me efekt shëruese

Dimëror Skijimi dhe format tjera të sporteve dimërore

Kulturor-Historik Objektet kulturore, arkeologjike dhe historike si dhe ngjarjet kulturore

Rural Destinacionet turistike rurale, ushqimet tradicionale dhe trashëgimia kulturore

Gjueti dhe peshkatari

Zonat e gjuetisë dhe peshkatarisë

Malor/Alpin Zonat alpike malore, ecjet në natyrë, skijimi etj

Speleologjik (Shpella) Shpellat dhe dukuritë speologjike

Aventurë Ngjitje, alpinizëm dhe sporte dimërore

Transit Turizmi ditor, kalimtarë, ndërkufitare dhe regjional

Shkencor Hulumtime shkencore, ekspedita hulumtuese, takime dhe ngjarje tjera shkencore

Zhvillimi i sektorit të turizmit në Kosovë duhet të jetë i bazuar në konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm. Oferta turistike në Kosovë duhet të jetë e bazuar në diversitetin e atraksioneve natyrore e kulturore dhe aktivitetet e ndryshme turistike të cilat nënkuptojnë mjedisin natyror dhe llojllojshmërinë e trashëgimisë historike e kulturore. Pra, sektori i turizmit në Kosovë duhet të jetë i qëndrueshëm dhe kualitativ dhe duhet të synojë të përmbushë dy qëllime: ngritjen e mirëqenies sociale dhe ekonomike të qytetarëve të Kosovës dhe mbrojtjen e resurseve natyrore. Strategjia kombëtare e zhvillimit të qëndrueshëm duhet të promovoj zhvillimin e qëndrueshëm në sektorin e turizmit, që nënkupton zhvillimin që respekton principet e mbrojtjes së natyrës.

Referenca dhe burime shtesë: Statistikat e Hotelerisë 2015, ASK Strategjia dhe Plani i Veprimit për Biodiversitetin 2011-2020, MMPH Divizioni i turizmit i MTI

Burime në internet:

www.mmph-rks.org www.ask.rks-gov.net/hoteleria

www.mti-ks.org

50 Divizioni i turizmit i Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë, http://www.mti-ks.org/




Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja



















www.mti-ks.org





Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja



















www.mti-ks.org





Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja



















www.mti-ks.org





Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja



















www.mti-ks.org





Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja



















www.mti-ks.org





Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja



















www.mti-ks.org





Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja



















www.mti-ks.org





Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja



















www.mti-ks.org





Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja



















www.mti-ks.org





Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja



















www.mti-ks.org





Llojet e turizmit

Përshkrimi

Gjendja



















www.mti-ks.org




Razvoj odseka za turizam na Kosovu treba da bude osnovan na konceptu stabilnog razvoja. Turističke ponude na Kosovu treba da su osnovane na raznolikosti prirodnih i kulturnih atrakcija i na raznim turističkim atrakcijama u kojima se podrazumeva prirodna sredina i raznolikost istorijskog i kulturnog nasleđa. Znači, odsek turizma na Kosovu treba da je trajan i kvalitetan i treba da ima za cilj ispunjenje dva cilja: porast socijalne i ekonomske dobrobiti građana Kosova i zaštitu prirodnih resursa. Nacionalna strategija za trajni razvoj treba da promoviše održljiv razvoj u sektoru za turizam, što podrazumeva razvoj koji poštuje načela o zaštiti prirode.

4. Stanje/S

4.1. Vazduh

Vazduh je elemenat vrlo važan za čvekovo zdravlje i uopšte za sredinu koja nas okružuje. Vazduh je neprestano pod uticajem zagađivanja od strane brojnih izvora. Iako zagađenje vazduha uglavnom dolazi od ljudskih aktivnosti, ono takođe može biti prouzrokovano od strane prirodnih fenomena.

U cilju zaštite vazduha od zagađenja, Kosovo je sastavilo Strategiju i Plan Delovanja za Kvalitet Vazduha, čiji su ovo opšti ciljevi:

• Porast mogućnosti za poboljšanje kvaliteta vazduha na celom Kosovu,

• Upotpunjenje zakonodavstva, u sklopu sa Smernicama EU, i osiguranje


• Hoteljerske Statistike 2015, SAK

• Strategija i Plan Delovanja za Biorazno-likost 2011-2020, MŽSPP

• Odsek za turizam, MTI


www.mmph-rks.org

www.ask.rks-gov.net/hoteleria

www.mti-ks.org

Stanje životne sredine (State) opisuje količinu i kvalitet fizičkih fenomena (npr. Temperature), biloške fenomene (npr. Rezerve ribe) i hemijske fenmene (npr. Koncentracija CO2 u atmosferi) u određenoj zoni. Preko pokazatelja stanja se mogu opisati na primer, šume i fond divljih životinja prisutnih u šumi, koncentracija fosfora i sumpora u jezerima i rekama, ili nivo buke u jednoj četvrti koja se nalazi u blizini izvora buke kao što su aerodromi. Stanje sredine se menja zbog pritisaka koji se vrše na sredinu. Promene stanja sredine utiču na sastavne delove sredine.



okvira za zaštitu kvaliteta vazduha u saradnji sa svim zajednicama,

• Osiguranje da će se kvalitet vazduha imati u obzir od strane vladinih i opštinskih institucija, stanovnika, biznisa i organizacija, kada donose odluke o svojim delatnostima

• Promovisanje važnosti kvaliteta vazduha kao odrednog faktora zdravlja i dobrobiti stanovništva.

U sklopu praćenja kvaliteta vazduha, osnovana je mreža za nadgledanje kvaliteta vazduha koji se sastoji od 12 automatskih stanica i jedne mobilne stanice. Ova mreža je pod upravom Hidrometeorološkog Instituta Kosova koji deluje u sklopu AZŽSK-a.

Dve od stanica postavljenih u Prištini predstavljaju kvalitet vazduha u sub-urbanoj pozadini (HMIK) i urban-saobraćajnoj pozadini (Rilindja), takođe i stanica koja je postavljena u Gnjilanu predstavlja urbano-saobraćajnu pozadinu dok drugih 5 stanica postavljenih u Mitrovici, Glogovcu , Peći, Prizrenu i Elez Hanu predstavlja kvalitet urbane pozadine, dok stanica koja je postavljena na Brezovici je destinirana za ruralnu pozadinu. Tri (3) stanice industrijske pozadine su postavljene u zoni EKK-a (Dardhishte, Palaj, Obilić).

Preko ovih stanica se nadgledaju sledeći parametri: SO2, NO2, O3,CO, PM10 i PM2.5. U ovom izveštaju podaci ovih parametara su predstavljeni za tri godine (2012-2014) za sve stanice koje su bile u funkciji u ovom periodu.

U periodu na koji se odnosi ovaj izveštaj, u stanicama postavljenim u Prištini, Glogovcu i Mitrovici, zbog tehničkih problema u vezi mernih analizera nema podataka o parametrima SO2 , NO2, CO ,O3 , PM10 i PM 2.5, izuzev iz stanice postavljene u Prištini (Rilindja) u kojima su se vršila merenja PM10 i PM2.5 od 2014-te godine. Dok stanice postavljene u industrijskoj zoni EKK-a (Obilić, Dardhishte i Palaj), su instalirane krajem decembra 2012-te godine i podaci merenja iz ove tri stanice postoje od 2013-će godine.



Figura 36. Rasprostranjenost mreže za praćenje kvaliteta vazduha

U ovom izveštaju je urađena godišnja procena kvaliteta vazduha, oslanjajući se na podatke iz stanica za monitorisanje kvaliteta vazduha. Maksimalne godišnje dozvoljene vrednosti za parametre kvaliteta vazduha su predstavljene u sledećoj tabeli.



Tabela 6: Granične godišnje vrednosti za kvalitet vazduha46

Parametar Opis graničnih vrednosti/godišni doz-voljeni prosek

Granične godišn-je vrednosti

Čestična Materija PM10 Dozvoljeni broj prekoračenih dana u godini

35 dana

Granična godišnja vrednost 40 μg/m3

Čestična Materija PM2.5 Granična godišnja vrednost/ Nivo za azštitu čovekovog zdravlja

25 μg/m3

Sumporni Dioksid (SO2) Nivo za zaštitu vegetacije/ Godišnji pro-sek

20 μg/m3

Ozon O3 Nivo za zaštitu čovekovog zdravlja (dnevni 8-mo satni prosek, unutar kalendarske godine)

>120 µg/m3

Nivo za zaštitu materijala 40 μg/m3

Azot Dioksid (NO2) Godišnja srednja vrednost

Nivo za zaštitu zdravlja

40 μg/m3

CO Granična dnevna vrednost maksimal-nog proseka 8h (10mg/m3)

Nije predviđeno

Procena kvaliteta vazduha na osnovu podataka iz stanica za nadgledanje- Kao što se može primetiti na figuri 37., najvisočije vrednosti SO2 su registrovane u 2014-toj godini i to uglavnom u stanicama koje predstavljaju industrijsku i urbano-saobraćajnu pozadinu, ali gde prekoračenja dnevnih dozvoljenih vrednosti (125 μg/m3) u 2014-toj godini nisu registrovane ni u jednom trenutku monitorisanja. Takođe nisu registrovana ni prekoračenja godišnje dozvoljene vrednosti (20 ug/m3), nivoa za zaštitu vegetacije.

Figura 37: Srednje godišnje vrednosti SO2

46 Regulativne mere kvaliteta vazduha su regulisane po Administrativnom Upotstvu Br. 02/2011 za granične vrednosti- norme kvaliteta vazduha

Čestična Materija PM2.5 Granična godišnja vrednost/ Nivo za azštitu čovekovog zdravlja

25 μg/m3

Sumporni Dioksid (SO2) Nivo za zaštitu vegetacije/ Godišnji prosek 20 μg/m3

Ozon O3 Nivo za zaštitu čovekovog zdravlja (dnevni 8-mo satni prosek, unutar kalendarske godine)

>120 µg/m3

Nivo za zaštitu materijala 40 μg/m3 Azot Dioksid (NO2) Godišnja srednja vrednost

Nivo za zaštitu zdravlja 40 μg/m3

CO Granična dnevna vrednost maksimalnog proseka 8h (10mg/m3)

Nije predviđeno

Procena kvaliteta vazduha na osnovu podataka iz stanica za nadgledanje- Kao što se može primetiti na figuri 37., najvisočije vrednosti SO2 su registrovane u 2014-toj godini i to uglavnom u stanicama koje predstavljaju industrijsku i urbano-saobraćajnu pozadinu, ali gde prekoračenja dnevnih dozvoljenih vrednosti (125 μg/m3) u 2014-toj godini nisu registrovane ni u jednom trenutku monitorisanja. Takođe nisu registrovana ni prekoračenja godišnje dozvoljene vrednosti (20 ug/m3), nivoa za zaštitu vegetacije.


Kao što se vidi sa figure 38., prekoračenja dozvoljenih srednjih godišnjih vrednosti NO2 –nivo za zaštitu zdravlja (40 ug/m3),u periodu monitorisanja 2012-2014 nije registrovan ni u jednoj stanici za nadgledanje, al najvisočije vrednosti u odnosu na ostale stanice su registrovane u stanicama Obilić, Prizren, Gnjilane i Elez Han. Na osnovu pozicije ovih stanica, možemo zaključiti da na porast koncentracije NO2 , osim industrije doprinosi i emisija gasova vozila (transport) i emisije ogreva koji se koristi za zagrevanje kuća.

0

5

10

15

20

25

Obiliq Dardhishte Palaj Peje Prizren Gjilan Hai i Elezit Brezovice

konc

entr

acija

(ug/

m3)

Srednja godišnja vrednost SO2

2012 2013 2014 VLV

Obilić Dardhishte Palaj Peć Prizren Gnjilane Elez Han Brezovica

DGV



Kao što se vidi sa figure 38., prekoračenja dozvoljenih srednjih godišnjih vrednosti NO2 –nivo za zaštitu zdravlja (40 ug/m3),u periodu monitorisanja 2012-2014 nije registrovan ni u jednoj stanici za nadgledanje, al najvisočije vrednosti u odnosu na ostale stanice su registrovane u stanicama Obilić, Prizren, Gnjilane i Elez Han. Na osnovu pozicije ovih stanica, možemo zaključiti da na porast koncentracije NO2 , osim industrije doprinosi i emisija gasova vozila (transport) i emisije ogreva koji se koristi za zagrevanje kuća.

Figura 38: Srednja godišnja vrednost NO2

Procena koncentracije Ozona u ambijentalnom vazduhu je izvršena upoređujući zabeležene vrednosti pri nadgledanju i vrednosti date za dnevni 8-mo satni prosek, praga informisanja i praga alarma prema zahtevima Smernica 2008/50 i AU br. 02/2011. Od predstavljenih podataka na figuri 39. utvrđujemo da su u 2013-toj godini zabeležena prekoračenja srednje dnevne 8-mo satne vrednosti (120ug/m3) i prekoračenje praga informisanja (180 ug/m3) u nekim od stanica za nadgledanje. Ima slučajeva u kojima srednja godišnja vrednost dostigne 97.7 ug/m3 , što pomaže da se primeti da je u toku godine bilo i vrednosti iznad 120ug/m3 . Najvisočije vrednosti su zabeležene u toku 2013-te godine u stanicama Prizren, Elez Han i Brezovica.

Figura 39: Srednja godišnja vrednost O3




Iz srednjih godišnjih vrednosti koncentracije CO, predstavljenim na figuri 40., se primećuje da je maksimalna godišnja srednja vrednost dostigla do 2.5 mg/m3 u stanici za nadgledanje u Peći, dok su u svim ostalim stanicama zabeležene vrlo niske vrednosti, odakle možemo zaključiti da u periodu 2012-2014 nije bilo prekoračenja granične dnevne vrednosti maksimalnih 8-mo časovnih srednjih vrednosti (10mg/m3) CO u nijednoj stanici za monitorisanje.

0 5

10 15 20 25 30 35 40 45


konc

entr

acija

(ug/

m3 )

Srednje godišnje vrednosti NO2

2012 2013 2014 VLV


DGV

0

20

40

60

80

100

120


konc

entr

acija

(ug/

m3)

Srednja godišnja vrednost O3

2012 2013 2014






0 5

10 15 20 25 30 35 40 45


konc

entr

acija

(ug/

m3 )

Srednje godišnje vrednosti NO2

2012 2013 2014 VLV


DGV

0

20

40

60

80

100

120


konc

entr

acija

(ug/

m3)

Srednja godišnja vrednost O3

2012 2013 2014





Figura 40: Srednja godišnja vrednost CO

Sa figure 41, se primećuje da su prekoračenja dozvoljene godišnje vrednosti PM10 u toku 2012-te godine zabeležena u stanicama za nadgledanje postavljenim u Prizrenu, Gnjilanu i Elez Hanu, a u toku 2013-te godine u stanicama Obilić, Palaj, Dardhishte, Peć, Prizren, Gnjilane i Elez Han, dok u toku 2014-te godine u stanicama u Prištini (Rilindja), Obilić, Palaj, Dardhishte, Prizrenu i Gnjilanu. Skoro u svim stanicama za nadgledanje su primećena prekoračenja dozvoljenih godišnjih vrednosti osim u stanici na Brezovici, koja je predstavnik za ruralnu pozadinu. Najvisočije vrednosti su zabeležene u stanicama koje su predstavnici industrijkse i urbano-saobraćajne pozadine, dok niska vrednost zabeležena u stanici koja se nalazi u Prištini dolazi od same činjenice jer je u toku goine imalo vrlo malo merenja.

Figura 41: Srednja godišnja vrednost PM10




Srednje godišnje vrednosti za PM2.5, su predstavljene na figuri 42. Za period 2012-2014, prekoračenje dozvoljenih godišnjih vrednosti u toku 2012-te godne je registrovano u stanicama postavljenim u Prizrenu, za 2013-tu godinu u stanicama Obilić, Palaj, Dardhishte, Peć, Prizren i Gnjilane, dok za godinu 2014 u stanicama Dardhishte, Prizren i Gnjilane. Primećuje se da je prekoračenja bilo skoro u svim stanicama, isključujući stanice Priština (Rilindja), Peć (osim u 2013-toj godini), Elez Han i Brezovica.

0 0.5

1 1.5

2 2.5

3


konc

entr

acija

(ug/

m3)

Srednje godišnje vrednosti CO

2012 2013 2014






0 0.5

1 1.5

2 2.5

3


konc

entr

acija

(ug/

m3)

Srednje godišnje vrednosti CO

2012 2013 2014





Figura 42: Srednja godišnja vrednost PM2.5

Na osnovu analiza o izvorima zagađenja kao i na osnovu rezultata se može zaključiti da su glavni izvori zagađivanja vaduha na Kosovu Energetika, Industrija i Saobraćaj.

U cilju poboljšanja kvaliteta vazduha i njegove zaštite od zagađivanja, kao i u cilju poboljšanja monitorisanja i izveštavanja o kvalitetu vazduha preporučuje se:

• Primenjivanje Strategije i Plana Delovanja o Kvalitetu Vazduha, kao i ostvarenje specifičnih projekata u cilju poboljšanja kvaliteta vazduha,

• Upotpunjavanje inventure emisija i izvora zagađivača u vazduhu,

• Upotpunjavanje i funkcijalizacija nacionalnog sistema za monitorisanje kvaliteta vazduha u cilju poboljšanja sakupljanja, prerade i izveštavanja o podacima o kvalitetu vazduha,

• Jačanje tehničkih i institucionalnih kapaciteta za održavanje mreže za nadgledanje kvaliteta vazduha, servisiranje i kalibracija opreme, kao i akreditovanje laboratorija.

• Poboljšanje saradnje između institucija za monitorisanje i operatera pogotovo pri procesu kretanja informacija, prerade, njihovog izveštavanja i efikasnijeg informisanja javnosti o kvalitetu vazduha.





• Kvalitet vazduha u zoni EKK-a 2013, AZSK

• Strategija i Plan Delovanja za kvalitet vazduha, MŽSPP




www.mzhe.rks-gov.net

www.mmph-rks.org


4.2. Voda

Voda je vrlo važan resurs kako za ekonomski razvoj tako i za javno zdravlje. Međutim tokovi razvoja društva koji se manifestuju dodavanjem raznih vrsta proizvođačkih delatnosti: intenzivne poljoprivrede, proširenja naselja, urbanizmom i drugim aktivnostima, ne samo da utiču na iskorišćavanje ovog resursa nego i na njegovu zagađenost.

I na Kosovu, kao i u mnogim drugim zemljama na svetu, čovekovo zdravlje i ispunjavanje negovih potreba je sve ugroženije ne baš tako dobrim kvalitetom pitke vode ili nedostatkom čiste vode. Zaštita, očuvanje i nadgledanje kvaliteta vode je jedan od najvećih izazova okoline za naše društvo. Industrijski razvoj, urbanizam, intenzivna poljoprivreda su samo neki od faktora koji utiču na zagađenost voda. Uprkos neprekidnom angažovanju, nekontrolisano iskorišćavanje vodnih resursa i oštećenje rečnih korita, i dalje ostaje jedan od oblika degradacije naših vodnih resursa.

U cilju zaštite i opravdanog iskorišćavanja vodnih resursa u 2014-toj godini, MŽSPP je izradio Nacionalnu Strategiju za Vode Kosova 2015-2034, koja se nalazi u procesu za odobrenje. Opšti cilj ove strategije je efektivno upravljanje vodama kao jednim fundamentalnim elementom za ekonomski razvoj i društvenu dobrobit Republike Kosova. U saglasnosti sa načelom o integrisanim upravljanjem vodama, strategija ima široki multisektorijalni pristup, koji se trudi da obuhvati sve važne aspekte upravljanja vodama u Republici Kosova, između ostalog uključujući i usluge vode stanovništva i domaćinstava u naseljenim područjima kao što su : napajanje vodom, sakupljanje otpadnih voda kao i prerada otpadnih voda47.Ovom strategijom su takođe definisani i strateški ciljevi za efikasno iskorišćavanje voda, kao i pravilno upravljanje istim.

Pritisci na vode dolaze, uglavnom, kao posledica porasta zapremine voda ispuštenih bez adekvatne fizičke, hemijske i biološke prerade. Sve to utiče da u vodenim telima ima porasta vrednosti fizičkih, hemijskih i bioloških parametara. Takođe, velikobrojni uticaji dolaze i od atmosferskih padavina : gasovi u vazduhu (NOx, SO2, CO2 itd)za vreme padavina formiraju kisele kiše, koje direktno utiču na porast kiselosti voda. 47 Nacrt Nacionalna Strategija za Vode Kosova 2015-2034



Ostali pritisci od strane padavina su i ispiranja poljoprivrednih zemljišta i ostalih zagađenih površina pri čemu dolazi do porasta lebdećih materija, neorganskih materija ( gnojiva – N, P, K, NH4

+ itd.) i onih organskih (PAH, PCB, Herbicidi itd. ).Među najvećim pritiscima na vodena tela jesu i industrijska ispuštanja raznih delatnosti.

Nadgledanje rečnih voda na teritoriji Republike Kosova vrši Hidrometeorološki Institut Kosova. Kvalitet ovih reka se određuje na osnovu fizičko-hemijskih analiza i teških metala. Mreža za nadgledanje ima ukupno 54 uzorkovanih mesta (stanica za monitorisanje). Pokazatelji koji se prate jeste 10 fizičkih parametara (mere se 11 puta godišnje), 39 hemijskih parametara (merenih 11 puta godišnje) i 8 teških metala (2 puta godišnje).

U ovom izveštaju smo predstavili stanje vode preko ovih pokazatelja : Azota jona Nitrata ( N-NO3), Fosfora od jona Fosfata (P-PO4) i Potrošenog Biohemijskog Kiseonika za 5 dana ( PBK5), za period od 2008-me do 2014-te godine.

Ova procena je osnovana na činjenici da porast prisustva Azota jona Nitrata (N-NO3), i Fosfora od jona Fosfata (P-PO4),prouzrokuje eutrofikaciju u vodama, dok Potrošeni Biohemijski Kiseonik za 5 dana (PBK5), pokazuje nivo organske i bakteriološke zagađenosti vode, koji ulaze u grupu parametara od kojih se očekuje da imaju pritiske od gore navedenih pojava. Na figuri 43. primećujemo da vrednosti azota-N od jona Nitrata –N-NO3 imaju nejednakosti iz godine u godinu, što zavisi od količine gnojiva korišćenog unutar jedne kalendarske godine kao i od količine padavina, sastava vazduha kao i od nivoa zagađenosti površine zemlje. Vrednosti Azota koji se sastoji od Nitrata, u ovom vremenskom periodu se kreće između vrednosti 0.66 i 1.18 mg/l.

Figura 43: Nitrati (mg N-NO3-/l) na površinskim vodama (2008-2014); ( u zagradama broj

uzorkovanih stanica)

Detaljni podaci o svim monitorisanim parametrima za sva uzorkovana mesta mreže za praćenje površinskih voda, možete naći u Izveštaju Stanje Voda na Kosovu 2015, koji ćete naći na veb stranici AZSK-a , www.ammk-rks.net.

U ovom izveštaju smo predstavili stanje vode preko ovih pokazatelja : Azota jona Nitrata ( N-NO3), Fosfora od jona Fosfata (P-PO4) i Potrošenog Biohemijskog Kiseonika za 5 dana ( PBK5), za period od 2008-me do 2014-te godine.

Ova procena je osnovana na činjenici da porast prisustva Azota jona Nitrata (N-NO3), i Fosfora od jona Fosfata (P-PO4),prouzrokuje eutrofikaciju u vodama, dok Potrošeni Biohemijski Kiseonik za 5 dana (PBK5), pokazuje nivo organske i bakteriološke zagađenosti vode, koji ulaze u grupu parametara od kojih se očekuje da imaju pritiske od gore navedenih pojava. Na figuri 43. primećujemo da vrednosti azota-N od jona Nitrata –N-NO3 imaju nejednakosti iz godine u godinu, što zavisi od količine gnojiva korišćenog unutar jedne kalendarske godine kao i od količine padavina, sastava vazduha kao i od nivoa zagađenosti površine zemlje. Vrednosti Azota koji se sastoji od Nitrata, u ovom vremenskom periodu se kreće između vrednosti 0.66 i 1.18 mg/l.

Figura 43: Nitrati (mg N-NO3-/l) na površinskim vodama (2008-2014); ( u zagradama broj uzorkovanih stanica)

Sledeći predstavljeni pokazatelj, predstavlja količinu jona Fosfata –PO4-3, tj. količinu fosfora u jonima

fostata P-PO4. Iz urađenih analiza iz ovog perioda, količina fosfora u jonima fosfata P-PO4 ,u rečnim vodama, pokazuje da pritisci ne predstavljaju vidan uticaj na površinske vode, jer se njegove vrednosti koje su predstavljene na dijagramu kreću između 0.14 i 0.23 mg/l P-PO4. Odakle zaključujemo da površinske vode Kosova nisu u opasnosti od eutrofikacije. (figura 44).

1.181

0.658 0.673 0.708 0.825

1.162

0.918

2008 (45)

2009 (47)

2010 (47)

2011 (47)

2012 (42

2013 (42)

2014 (46)

Nitratet (mg N-NO₃¯/l) Nitrati (mg N-NO3- /l)



Sledeći predstavljeni pokazatelj, predstavlja količinu jona Fosfata –PO4-3, tj. količinu

fosfora u jonima fostata P-PO4. Iz urađenih analiza iz ovog perioda, količina fosfora u jonima fosfata P-PO4 ,u rečnim vodama, pokazuje da pritisci ne predstavljaju vidan uticaj na površinske vode, jer se njegove vrednosti koje su predstavljene na dijagramu kreću između 0.14 i 0.23 mg/l P-PO4. Odakle zaključujemo da površinske vode Kosova nisu u opasnosti od eutrofikacije. (figura 44).

Figura 44: Ortofosfati (mg P-PO43-/l) u površinskim vodama (2008-2014); (U zagradama

broj uzorkovanih stanica)

Prema rezultatima predstavljenim na figuri 45, Potrošnja Biohemijskog Kiseonika (PBK5), u periodu monitorisanja 2008-2014, nije visoka. Proračunate vrednosti se nalaze između 3.9 i 7.2 mg O2/l , što ukazuje na zagađenost koja nije alarmantna ali koja ima rastući tok u zadnje četiri godine. I pored toga što u prirodnim uslovima čiste vode uopšte ne sadrže količine PBK5, ova zagađenost se može opravdati činjenicom jer su površinske vode stalno izložene otvorenom ambijentu gde je zagađenost raznim mikroorganizmima neizbežna i gde je njihovo razmnožavanje vrlo brzo.

Figura 45: Potrošnja Biohemijskog Kiseonika PBK5 (mg O2/l) u površinskim vodama 2008-2014; ( u zagradama broj uzorkovanih stanica)

Figura 44: Ortofosfati (mg P-PO43-/l) u površinskim vodama (2008-2014); (U zagradama broj uzorkovanih stanica)



U cilju poboljšanja stanja voda, nakon ispitivanja mogućnosti koje su podržane od strane raznih donatora, planiran je početak izgradnje postrojenja za preradu otpadnih voda za regiju Prizrena,

0.206 0.174

0.142

0.233

0.184

0.118

0.154

2008 (43)

2009 (46)

2010 (47)

2011 (31)

2012 (42)

2013 (46)

2014 (46)

Ortofosfatet (mg P-PO₄³¯/l) Ortofosfati (mg P-PO43-/l)

4.351 4.168

5.693

3.934 4.469

4.948

7.229

2008 (38)

2009 (33)

2010 (34)

2011 (33)

2012 (35)

2013 (31)

2014 (46)

Shpenzimi Biokimik i Oksigjenit SHBO₅ (mg O₂/l) Potrošnja Biohemijskog Kiseonika PBK5 (mg O2/l)

Figura 44: Ortofosfati (mg P-PO43-/l) u površinskim vodama (2008-2014); (U zagradama broj uzorkovanih stanica)



U cilju poboljšanja stanja voda, nakon ispitivanja mogućnosti koje su podržane od strane raznih donatora, planiran je početak izgradnje postrojenja za preradu otpadnih voda za regiju Prizrena,

0.206 0.174

0.142

0.233

0.184

0.118

0.154

2008 (43)

2009 (46)

2010 (47)

2011 (31)

2012 (42)

2013 (46)

2014 (46)

Ortofosfatet (mg P-PO₄³¯/l) Ortofosfati (mg P-PO43-/l)

4.351 4.168

5.693

3.934 4.469

4.948

7.229

2008 (38)

2009 (33)

2010 (34)

2011 (33)

2012 (35)

2013 (31)

2014 (46)

Shpenzimi Biokimik i Oksigjenit SHBO₅ (mg O₂/l) Potrošnja Biohemijskog Kiseonika PBK5 (mg O2/l)



U cilju poboljšanja stanja voda, nakon ispitivanja mogućnosti koje su podržane od strane raznih donatora, planiran je početak izgradnje postrojenja za preradu otpadnih voda za regiju Prizrena, Đakovice, Peći, Gnjilana i Mitrovice. Ispitivanje mogućnosti i projekat za Prizren, Đakovicu i Peć su finansirani od strane KFW( Nemačka Banka za Razvoj) i Vlade Kosova, dok ispitivanje mogućnosti za preradu urbanih voda za Gnjilane, Uroševac i Mitrovicu je finansirano od strane Evropske Unije. Očekuje se da se od početka funkcionisanja ovih postrojenja postignu rezultati u zaštiti voda i poboljšanju njihovog kvaliteta.

Monitorisanje količine voda se obavlja preko hidrometričke mreže, koja se satoji od određenog broja mernih stanica u rekama, u kojima se vrši merenje količine vode. Hidrometrička mreža se satoji od 22 hidrometričke stanice, od kojih nekoliko nije u funkciji zbog tehničkih problema. U ovim stanicama se meri Nivo (h) i Dotok (Q). U sledećoj tabeli su predstavljeni podaci za nivo vode H (cm), za nekoliko stanica u kojima su zabeležena merenja u periodu 2010-2014.

Tabela 7: Srednje godišnje vrednosti nivoa H (cm) prema mernim stanicama48

STANICA REKA 2010 2011 2012 2013 2014

Klisura Pećka Bistrica 0.614 0.530 0.669 0.549 -Drelje Pećka Bistrica 0.503 0.438 0.515 - -Prizren Prizrenska Bistrica 0.463 0.361 0.589 0.666 0.593Mlike Brod 0.763 0.579 0.638 0.668 0.588Lužane Lab 1.141 0.843 0.699 0.860 1.042Miloševo Lab 0.990 0.543 0.566 0.934 -Vitina Binačka Morava 0.333 0.219 0.216 0.193 0.277Elez Han Lepenac 0.692 0.619 0.547 0.630 1.000Brod Lepenac 0.492 0.397 0.433 0.402 0.480

Đakovica Erenik 0.690 0.519 0.597 0.743 0.583

Nedostatak monitorisanja podzemnih voda je jedan od problema koji zahteva rešenje. Posebnu pažnju i važnost treba posvetiti izgradnji vodne infrastrukture, postrojenja za preradu nečistih voda i prilagođavanju klimatskim promenama u odseku za vodu, dok upotpunjavanje zakona u odseku za vode i njegovog preuređenja prema smernicama Evropske Zajednice, kao i usvajanje Nacionalne Strategije za Vode, ostaje jedan od ključnih prioriteta ovog odseka.

48 Hidrometeorološki Institut Kosova



4.3. Zemljište/zemlja

Neprekidan uticaj ljudskih delatnosti doprinosi do degradacije zemljinih površina, uzrokujući štetne društveno-ekonomske i okolišne posledice. Izazov je sprečavanje degradacije zemljišta i njihova zagađenost uz pomoć određenih mera i politika za zaštitu zemljišta.

U sklopu angažovanja za zaštitu zemlje, Vlada Kosova je odobrila Strategiju za Konsolidaciju Zemljišta 2010-2020, čiji je glavni cilj ostvarenje projekata za konsolidaciju zemljišta i garancija za razumno iskorišćavanje poljoprivrednog zemljišta, zašitu okoliša, kulturnog nasleđa i podrška za razvoj poljoprivrede.

Međutim, u sklopu Strategije za Zaštitu Životne Sredine 2013-2022, u poglavlju o zemljištu glavni ciljevi su : izrada posebne strategije za upravljanje i razumno iskorišćavanje zemlje kao prirodnog izvora, i smanjenje daljnje degradacije zemlje zagađivačima i erozijom49.

Prema trenutnom zakonu na snazi, pitanja o zaštiti zemlje/zemljišta su adresirana preko dvaju ministarstava. Zaštita poljoprivrednog zemljiša od zagađenja, erozija, regulisanje, neprekidno nadgledanje stanja kao i sve promene na poljoprivrednom zemljištu fizičke, hemijske i biološke vrste, jesu odgovornosti Ministarstva za Poljoprivredu, Šumarstvo i Ruralni Razvoj50.

Praćenje stanja sredine i emisija koje se puštaju u sredinu, gde ulazi i komponenta zemljišta(zemlje), jesu odgovornosti Ministarstva za Životnu Sredinu i Prostornog Planiranja, regulisanu Zakonom za zaštitu sredine i drugim zakonima o sredini.

Na Kosovu i dalje ne postoji sistem za nadgledanje zemlje (zemljišta). Trenutno, ni ekonomski operateri sa potencijalom zagađenja sredine, ne vrše redovno nadgledanje kvaliteta zemlje (zemljišta), otuda i AZSK-u nedostaju podaci o kvalitetu zemlje na ovim područjima.

Zbog nedostatka podataka o praćenju zemlje/zemljišta, veoma je teško uraditi 49 Strategija za Zaštitu Životne Sredine , MŽSPP50 Zakon o poljoprivrednom zemljištu (Zakon Nr. 02/L-26)


• Izveštaj o stanju voda 2015, AZSK

• Katastar zagađivača voda 2010, AZSK&REC

• Nacionalna Strategija za Vode Kosova 2015-2034




www.mmph-rks.org

www.mmph-rks.org




pouzdanu procenu. Ipak, ovaj problem je adresiran preko određenih projekata. Jedan od ovih projekata je onaj, finansiran od strane Evropske Unije (EU) za ispitivanje poljoprivrednog zemljišta na Kosovu (ALPS-Agriculture Land Pollution Survey). Glavni uživaoci prihoda su bili Ministarstvo za Životnu Sredinu i Prostorno Planiranje i Ministarstvo Poljoprivrede, Šumarstva i Ruralnog Razvoja.

Projekat je imprementisan od strane nemačke organizacije za međunarodnu saradnju GIZ i NIRAS iz Poljske. Glavni cilj projekta je bilo vršenje procene zagađenosti poljoprivrednih zemljišta. Cilj projekta je takođe bilo jačanje zakonodavstva i kapaciteta osoblja za nadgledanje i procenu stanja poljoprivrednog zemljišta u MŽSPP-u , MPŠRR-u , Agenciji za Zaštitu Sredine, Institutu za Agrikulturu i Agenciji za Prehranu i Veterinu.

U sklopu ovog projekta je testirano: 2840 uzoraka zemlje na 17 teških metala, 2840 uzoraka zemljišta na pokazatelje plodnosti, 200 uzoraka zemljišta na sadržaj organskih zagađivača, 150 uzoraka biljaka na teške metale i 100 uzoraka zemljišta koja su sumnjiva, poslana su na ponovnu-analizu.

Procena zagađenosti zemljišta je bila orijentisana ka potencijalnim zagađenim zonama, kao što su: industrijske zone, zagađena voda i otpadci, poplave, poljoprivredne delatnosti itd.

Ovi uzorci za analizu su uzeti iz 17 opština Kosova i obuhvataju 4.101 km2. Detaljniji podaci o analiziranim uzorcima po opšinama i vrsti analiza su predstavljeni u sledećoj tabeli.



Tabela 8: Vrste uzoraka analiziranog zemljišta prema opštinama51

Opštine Poljop-rivredno

Zemljište

/ha

Uzorak

/ha

Uzorci testirani na teške metale

Uzorci testirani na parametre plodnosti zemljišta

Biljni uzorci testirani na teške metale

Uzorci testirani

na or-ganske

za-gađivače u zemlji

Glogovac 12,550.00 50 249 249 15 7Uroševac 12,704.00 100 155 155 10 9K. Polje 3,807.00 50 76 76 8 7Gnjilane 12,055.00 100 114 114 10 11Leposavić 20,800.00 50 242 242 10 12Lipljane 12,910.00 50 260 260 7 12Malishevo 16,069.24 100 157 157 8 7Mitrovica 14,954.00 50 166 166 10 10Novo Brdo 4,207.00 100 50 50 6 5Podujevo 18,827.00 100 208 208 7 8Priština 12,286.00 50 243 243 8 12Prizren 15,429.70 100 148 148 8 10Orahovac 13,662,94 100 158 158 8 10Štimlje 3,830.00 100 53 53 7 5Suva Reka 6,764.14 50 200 200 10 7Vučitrn 12,263.00 50 283 283 10 8Z. Potok 21,630.00 100 42 42 8 5

Ukupno 214,749 2804 2804 150 145

U toku projekta su postignuti rezultati detaljne procene u vezi zagađenosti poljoprivrednih zemljišta, identificiranju izvora i date su preporuke u vezi monitorisanja i kontrolisana poljoprivrednog zemljišta.

Ključni rezultati projekta su sledeći:

• Koncentracija teških metala (Zn, Cu, Cr, Ni, Pb, Hg,) u 17 opština je unutar standarda zagađenosti zemljišta.




• Visoki nivoi teških metala (npr. Cr, Ni, Pb i Cd), prema ispitivanju na terenu, su zabeleženi u predelima koji nisu deo poljoprivrednih zona ili zemljišta koja se koriste za nepoljoprivredne ili urbane svrhe.

• Nije identifikovana zagađenost úseva (povrća, žitarica i voća) teškim metalima (posebno Cr, Ni, Pb, Zn) u uzorcima zemljišta u 17 opština.

• Kao deo Sigurnosti Sistema za Upravljanje Hranom, preporučuje se da se sva poljoprivredna hrana redovno i sistematski analizira da bi garantovala javnu sigurnost i poverenje52.

Na osnovu rezultata projekta, izdate su preporuke za upravljanje hranljivosti poljoprivrednog zemljišta i u budućnosti:

• Vršenje upravljanja otpadcima prema standardima na celom Kosovu, kao i početak izgradnje postrojenja za preradu industrijskih otpadnih voda i korišćenih urbanih voda;

• Podsticanje upotrebe boljih dostupnih tehnologija (BAT) za upravljanje rudnicima i otpadnim vodama, i nekontorilsanim protocima voda iz deponija;

• Nadgledanje tzv. “okolišnih hotspotova” i primenta njihove rehabilitacije;

• Nastavljanje praćenja parametara kvaliteta zemljišta, njegve plodnosti kao i parametara za kvalitet hrane;

• Nastavak nadgledanja zemljišta za ostalu 21 opštinu koje nisu uključene u ovogodišnji projekat.

Jedno od ispitivanja koje je ostvareno u cilju indentifikovanja potencijalnih zagađenih zemljišta, je bilo ispitivanje Agencije za Zaštitu Sredine Kosova, u čijem sklopu je identifikovano 28 zona sa potencijalom zagađenosti53. Ove zone su uglavnom nasleđene kao rezultat industrijske delatnosti iz prošlosti ili rezultat delatnosti rudnika, starih deponija bez rukovodstva, deponovanih hemikalija, otpadnih ulja, pesticida istečenog roka itd. (Figura 46).

52 Finalni izveštaj projekta “Procena zagađenosti poljoprivrednog zemljišta na Kosovu”, GIZ International Services and NIRAS 201553 Izveštaj, Okolišni Hotspotevi na Kosovu, AZSK 2011



Figura 46: Rasprostranjenost potencijalno zagađenih zona

Jedna od zona sa potencijalom za zagađenost se smatra i industrijska zona EKK-a. Ovaj operater sam vrši nadgledanje stanja zamljišta u predelima TC-A i TC-B, u cilju određivanja stepena zagađenosti zemljišta zbog delovanja Termocentrala. Analize se rade svakog meseca i uzorci se analiziraju na fizičko-hemijskom načinu i testiraju se na sadržaj teških metala (Gvožđe –Fe, Bakar- Cu, Olovo –Pb, Kadmium- Cd)54. Prema podacima iz mesečnih izveštaja nadgledanja sredine u zoni EKK-a, nema prekoračenja parametara koji se prate.


• Završni izveštaj projekta “Procena zagađenosti pol-joprivrednih zemljišta” GIZ&NIRAS, 2015

• Izveštaj okolišnih hotspotova na Kosovu, AZSK 2013

• Izveštaj, Stanje otpadaka i hemikalija na Kosovu 2014, AZSK



www.mmph-rks.org

www.esk.rks-gov.net

54 EKK; Izveštaj nadgledanja sredine u TC Kosovo A i TC Kosovo B, Januar, 2015



4.4. Otpadci

Otpadci su stvari koje se stvaraju prilikom dnevnih delatnosti. Razvoj tehnoglogije je rezultirao stvaranjem raznih vrsta paketiranih i ambalažnih prozivoda i ostalih materijala čija ambalaža ili pakovanje, nakon upotrebe prelaze u otpad. Proizvodnja komunalnih otpadaka po stanovniku na Kosovu je u porastu. Količina deponovanih otpadaka u sanitarnim deponijama Kosova nije odgovarajuća. Na Kosovu i dalje ima opasnih otpadaka , nasleđenih od industrijskih i tehnoloških delatnosti.

U cilju efikasnijeg upravljanja otpadcima, MŽSPP je izradio Strategiju za Upravljanje Otpadcima 2013-2022, koju je odobrila Vlada Kosova. Glavni cilj ove Strategije je stvaranje okvira zasmanjenje količine otpadaka i da bi se formirao trajni sistem za upravljanje otpadcima i za smanjenje opasnosti od istih.

Podupirući Strategiju, odobren je Plan za Upravljanje Otpadcima 2013-2017, čiji je glavni cilj upravljanje otpadcima i zaštita sredine, i to preko: jačanja sistema za upravljanje otpadcima, investiranja u infrastrukturu za upravljanje otpadcima i podizanja stepena svesti , savesti i informisanju o upravljanju otpacima.

I na lokalnom nivou , više od 15 Kosovskih opština je izradilo Lokalne Planove za Upravljanje Otpadcima, dok je drugih 10 u procesu njigove izrade.

Proizvodnja otpadaka po stanovniku na Kosovu je u porastu. Od 2007-me godine se primećuje konstatni porast proizvodnje otpadaka, dok se u 2013-toj godini vidi lak pad u proizvodnji otpadaka po stanovniku (Figura 47).

Figura 47: Proizvodnja komunalnih otpadaka po stanovniku 2007-201355

Ako upoređujemo količinu otpadaka deponovanih na sanitarnoj deponiji od 2007 do 2014, ponovo se primećuje konstatni porast kroz godine. Izuzetak su samo 2012 i 2014, gde je količina deponovanih otpadaka na sanitarnim deponijama na 55 SAK-Anketa o komunalnim otpadcima 2007-2013

4.4. Otpadci

Otpadci su stvari koje se stvaraju prilikom dnevnih delatnosti. Razvoj tehnoglogije je rezultirao stvaranjem raznih vrsta paketiranih i ambalažnih prozivoda i ostalih materijala čija ambalaža ili pakovanje, nakon upotrebe prelaze u otpad. Proizvodnja komunalnih otpadaka po stanovniku na Kosovu je u porastu. Količina deponovanih otpadaka u sanitarnim deponijama Kosova nije odgovarajuća. Na Kosovu i dalje ima opasnih otpadaka , nasleđenih od industrijskih i tehnoloških delatnosti.

U cilju efikasnijeg upravljanja otpadcima, MŽSPP je izradio Strategiju za Upravljanje Otpadcima 2013-2022, koju je odobrila Vlada Kosova. Glavni cilj ove Strategije je stvaranje okvira zasmanjenje količine otpadaka i da bi se formirao trajni sistem za upravljanje otpadcima i za smanjenje opasnosti od istih.

Podupirući Strategiju, odobren je Plan za Upravljanje Otpadcima 2013-2017, čiji je glavni cilj upravljanje otpadcima i zaštita sredine, i to preko: jačanja sistema za upravljanje otpadcima, investiranja u infrastrukturu za upravljanje otpadcima i podizanja stepena svesti , savesti i informisanju o upravljanju otpacima.

I na lokalnom nivou , više od 15 Kosovskih opština je izradilo Lokalne Planove za Upravljanje Otpadcima, dok je drugih 10 u procesu njigove izrade.

Proizvodnja otpadaka po stanovniku na Kosovu je u porastu. Od 2007-me godine se primećuje konstatni porast proizvodnje otpadaka, dok se u 2013-toj godini vidi lak pad u proizvodnji otpadaka po stanovniku (Figura 47).


Ako upoređujemo količinu otpadaka deponovanih na sanitarnoj deponiji od 2007 do 2014, ponovo se primećuje konstatni porast kroz godine. Izuzetak su samo 2012 i 2014, gde je količina deponovanih

60 SAK-Anketa o komunalnim otpadcima 2007-2013

0 50

100 150

200 250 300

350 400

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Količ

ina

kg/

stan

ovni

ku g

odiš

nje

Gjenerimi i mbeturinave në Kosovë 2007-2013, kg/banorë për vit Proizvodnja otpadaka na Kosovu 2007-2013, kg/stanovniku godišnje



Kosovu od strane kompanija za sakupljanje otpadaka manja (Figura 48). Stanje na sanitarnim deponijama na Kosovu nije veoma dobro jer u većini njih postoji protok otpadnih voda iz deponije i sabijanje otpadaka se ne vrši prema standardima za upravljanje deponijama.

Figura 48. Tok deponovanja otpadaka na sanitarnim deponijama Kosova 2007-2013

Odsek za otpadke se smatra jednim od sektora koji je i izvor gasova staklene bašte. Prema podacima iz inventure gasova staklene bašte, u 2012-toj godini ovaj odsek je doprineo sa 380 tona CO2 ekvivalenta, koji uglavnom dolaze od generisanja, deponovanja i izgaranja otpadaka. (Figura 49).

Figura 49: Tok emisija CO2 iz odseka otpadaka

otpadaka na sanitarnim deponijama na Kosovu od strane kompanija za sakupljanje otpadaka manja (Figura 48). Stanje na sanitarnim deponijama na Kosovu nije veoma dobro jer u većini njih postoji protok otpadnih voda iz deponije i sabijanje otpadaka se ne vrši prema standardima za upravljanje deponijama.




Medicinski otpadci se prerađuju u sedam postrojenja za sterilisanje medicinskih otpadaka, koji se nalaze u glavnim regijama Kosova. Ukupna količina medicinskih prerađenih otpadaka u ovim centrima u 2014-toj godini je 417,822,8 kg sa mesečnim prosekom od 34,526,8kg. Najveća količina ovih otpadaka je prerađena u postrojenju u Prištini od ukupno 164,739 kg, dok je najmanja količina prerađena u

0

5000000

10000000

15000000

20000000

25000000

30000000

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Količ

ina

tona

/god

išnj

e

Sasia e mbeturinave të deponuara /ton Količina deponovanih otpadaka / tona

196 198 200 202 204 206 208 210 212 214

2010 2011 2012 2013

Gg C

O2

Equi

vale

nts

Emisije CO2 - Otpadci

otpadaka na sanitarnim deponijama na Kosovu od strane kompanija za sakupljanje otpadaka manja (Figura 48). Stanje na sanitarnim deponijama na Kosovu nije veoma dobro jer u većini njih postoji protok otpadnih voda iz deponije i sabijanje otpadaka se ne vrši prema standardima za upravljanje deponijama.




Medicinski otpadci se prerađuju u sedam postrojenja za sterilisanje medicinskih otpadaka, koji se nalaze u glavnim regijama Kosova. Ukupna količina medicinskih prerađenih otpadaka u ovim centrima u 2014-toj godini je 417,822,8 kg sa mesečnim prosekom od 34,526,8kg. Najveća količina ovih otpadaka je prerađena u postrojenju u Prištini od ukupno 164,739 kg, dok je najmanja količina prerađena u

0

5000000

10000000

15000000

20000000

25000000

30000000

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Količ

ina

tona

/god

išnj

e

Sasia e mbeturinave të deponuara /ton Količina deponovanih otpadaka / tona

196 198 200 202 204 206 208 210 212 214

2010 2011 2012 2013

Gg C

O2

Equi

vale

nts

Emisije CO2 - Otpadci



Medicinski otpadci se prerađuju u sedam postrojenja za sterilisanje medicinskih otpadaka, koji se nalaze u glavnim regijama Kosova. Ukupna količina medicinskih prerađenih otpadaka u ovim centrima u 2014-toj godini je 417,822,8 kg sa mesečnim prosekom od 34,526,8kg. Najveća količina ovih otpadaka je prerađena u postrojenju u Prištini od ukupno 164,739 kg, dok je najmanja količina prerađena u postrojenju u Đakovici sa 1,779,9kg. Postrojenje u Đakovici nije bilo u funkciji svo vreme i zato je njegova količna prerađenih otpadaka manja.

Prema anketama urađenim od strane Statističke Agencije Kosova, količina industrijskih proizvedenih otpadaka na Kosovu je doživela pad zadnjih godina . Dok jeu 2010-toj godini na Kosovu generisano 580,156 tona otpadaka, u 2013-ćoj godini imamo skoro upola manje proizvedenih industrijskih otpadaka sa 302,205 tona. (Figura 50).

Figura 50: Proizvodnja Industrijskih otpadaka 2010-201456

Uprkos individualnim inicijativama i projektima, na Kosovu i dalje ne postoji opšti sistem za recikliranje otpadaka, njihovu ponovnu upotrebu i preradu. U cilju poboljšanja sistema za upravljanje otpadcima treba se i dalje raditi na jačanju centralnih i lokalnih institucija, i kompanija za upravljanje otpadcima u izradi i primeni projekata, planova i programa za recikliranje, preradu i ponovnu upotrebu otpadaka u cilju podizanja svesti.

56 Anketa O Industrijskim otpadcima 2010-2013, SAK

postrojenju u Đakovici sa 1,779,9kg. Postrojenje u Đakovici nije bilo u funkciji svo vreme i zato je njegova količna prerađenih otpadaka manja.

Prema anketama urađenim od strane Statističke Agencije Kosova, količina industrijskih proizvedenih otpadaka na Kosovu je doživela pad zadnjih godina . Dok jeu 2010-toj godini na Kosovu generisano 580,156 tona otpadaka, u 2013-ćoj godini imamo skoro upola manje proizvedenih industrijskih otpadaka sa 302,205 tona. (Figura 50).


Uprkos individualnim inicijativama i projektima, na Kosovu i dalje ne postoji opšti sistem za recikliranje otpadaka, njihovu ponovnu upotrebu i preradu. U cilju poboljšanja sistema za upravljanje otpadcima treba se i dalje raditi na jačanju centralnih i lokalnih institucija, i kompanija za upravljanje otpadcima u izradi i primeni projekata, planova i programa za recikliranje, preradu i ponovnu upotrebu otpadaka u cilju podizanja svesti.

Reference i dodatni izvori : Izveštaj, stanje otpadaka i hemikalija na Kosovu 2014, AZSK Strategija za upravljanje otpadcima 2013-2022 Anketa o komunalnim otpadcima2007-2013, SAK Anketa o industrijskim otpadcima 2010-2013, SAK


www.ammk-rks.net/raporte www.mmph-rks.org


61 Anketa O Industrijskim otpadcima 2010-2013, SAK

0 100000 200000 300000 400000 500000 600000 700000

2010 2011 2012 2013

tona

Količina neopasnih industrijskih otpadaka


• Izveštaj, stanje otpadaka i hemikalija na Kosovu 2014, AZSK

• Strategija za upravljanje otpadcima 2013-2022

• Anketa o komunalnim otpadcima2007-2013, SAK

• Anketa o industrijskim otpadcima 2010-2013, SAK



www.mmph-rks.org




4.5. Bioraznolikost

Bioraznolikost je veoma kompleksan pojam koji podrazumeva celokupnost vrsta ekosistema u regiji ili na celom svetu, ili drugačije kazano predstavlja životnu raznovrsnost na zemlji. Georgrafska pozicija, geloški, pedološki, hidrološki faktori, reljef i klima su samo neki od faktora koji su omogućili da Kosovo ima bogatu biološku i pejsažnu bioraznolikost.

Najvažnjiji, strateški dokument za zaštitu bioraznolikosti Kosova je Strategija i Plan Delovanja za Bioraznolikost 2011-2020. On određuje dugoročne ciljeve o očuvanju bioraznolikosti i pejsažne šarolikosti , zaštićenim prirodnim vrednostima, kao i načina primene u skladu sa sveobuhvatnim ekonomskim,društvenim i kulturnim razvojem Republike Kosova57.

Ostali važni dokumenti koji regulišu ovo polje su: Strategija za Šumarstvo 2010-2020, Strategija za rukovođenje divljim životinjama i lovom 2012-2022 i Strategija Nedrvnih Šumskih Proizvoda.

Stanje flore i vegetacije –Iako su izvršena istraživanja flore i vegetacije Kosova od strane raznih domaćih i evropskih autora, i dalje nije urađena inventura flore i ne zna se tačan broj biljnih taksona na Kosovu. Po beleškama raznih autora, smatra se da je na Kosovu prisutno blizu 2.800-3000 vrsta vaskularne flore58.

Beskriterna seča šuma, degradacija staništa, globalne klimatske promene su faktori koji direktno utiču na to da se razne biljne i životinjske vrste sukobe sa rizikom od izumiranja. Važna staništa su u procesu oštećenja i degradacije, a ekosistemi se raspadaju kao posledica ljudskog intervenisanja. Pogotovo su u opasnosti ekosistemi u blizini naselja. Zadnjih godina su, kao posledica seče šuma bez ikakvog kriterijuma, i zbog požara na velikm šumskim površinama, razne vrste u opasnosti od gubitka svoga staništa i dolazi do izražaja invazivnih vrsta koje često uspeju da promene sturkturu flore ekosistema.59

57 Strategija I Plan Delovanja za Bioraznolikost 2011-202058 Crvena Knjiga Vaskularne Flore Republike Kosova, MŽSPP59 Vidi u gore navedenom

Lilium albanicum Polygala doerfleri Plantago gentianoides



Iako je fitoraznolikost Kosova iskorišćavan stolećima, zabrinjavajuća je činjenica da je ovo iskorišćavanje zadnjih godina iracionalno i bez plana, nešto što u budućnosti može rezultirati nepredviđenim posledicama. Velike štete se nanose i lekovitim, aromatskim i industrijskim biljkama njihovim bezkriternim sakupljanjem.

Crvena knjiga vaskularne flore- Sa podrškom nemačkog GIZ-a i MŽSPP-a , u toku 2013-te godine je objavljena Crvena knjiga vaskularne flore Kosova. Ovime je stvoreno realan pregled o stanju važnih vaskularnih vrsta flore Kosova, o nivou njihove opasnosti, i o glavnim faktorima i razlozima koji su uticali na njihovu opasnost.

Crvena lista vaskularne flore Republike Kosova je od velike važnosti jer ona koncentriše pažnju svih ljudi koji se bave prirodom u pravcu važnosti i pretnji spram bioraznolikosti;

ona otkriva one vrste koje imaju potrebu za sigurnosnim merama i postavlja osnovu informacija za daljnje nadgledanje. Crvena knjiga je vrlo važna jer osigurava informacije koje pomažu u izradi zaštitnih prioriteta na lokalnom nivou, i omogućava saradnju sa međnarodnim organizacijama koje se bave zaštitom sredine.

Figura 51. Grafički prikaz broja biljnih vrsta koje spadaju u različite kategorije ugroženosti

Ova procena , prva ove vrste na Kosovu, je donela zaključak da na teritoriji naše zemlje u sklopu vrsta vaskularne flore: 61 vrsta je kategorizovana kao kritično ugrožena (CR), 86 vrsta u kategoriji ugroženih vrsta (EN), 19 osetljivih vrsta pogoršanog stanja (VU), 34 vrste u kategoriji bliske opasnosti ugroženosti (NT) i 35 vrsta u kategoriji najmanje zabrinutosti od ugroženosti (LC).

Stanje faune- Što se tiče faune Kosovo se karakteriše velikom raznovrsnošću vrsta iako istraživanja u ovom pravcu nisu završena. Faunom najbogatije površine Kosova su svi planinski vrhovi Kosova, ali vredi spomenuti : Šar Planinu i Prokletije.

kriterijuma, i zbog požara na velikm šumskim površinama, razne vrste u opasnosti od gubitka svoga staništa i dolazi do izražaja invazivnih vrsta koje često uspeju da promene sturkturu flore ekosistema.64

Iako je fitoraznolikost Kosova iskorišćavan stolećima, zabrinjavajuća je činjenica da je ovo iskorišćavanje zadnjih godina iracionalno i bez plana, nešto što u budućnosti može rezultirati nepredviđenim posledicama. Velike štete se nanose i lekovitim, aromatskim i industrijskim biljkama njihovim bezkriternim sakupljanjem.

Crvena knjiga vaskularne flore- Sa podrškom nemačkog GIZ-a i MŽSPP-a , u toku 2013-te godine je objavljena Crvena knjiga vaskularne flore Kosova. Ovime je stvoreno realan pregled o stanju važnih vaskularnih vrsta flore Kosova, o nivou njihove opasnosti, i o glavnim faktorima i razlozima koji su uticali na njihovu opasnost.

Crvena lista vaskularne flore Republike Kosova je od velike važnosti jer ona koncentriše pažnju svih ljudi koji se bave prirodom u pravcu važnosti i pretnji spram bioraznolikosti;

ona otkriva one vrste koje imaju potrebu za sigurnosnim merama i postavlja osnovu informacija za daljnje nadgledanje. Crvena knjiga je vrlo važna jer osigurava informacije koje pomažu u izradi zaštitnih prioriteta na lokalnom nivou, i omogućava saradnju sa međnarodnim organizacijama koje se bave zaštitom sredine.


64 Vidi u gore navedenom

Izumrli (EX) 1%

Iščezli u prirodi (EW)

0%

Kritično ugroženi (CR) 30%

Ugroženi (EN) 42%

Osetljivi(VU) 9%

Bliska opasnost (NT) 17%

Najmanja zabrinutost (LC)

1%



Opšte stanje faune je pogoršano kao posledica porasta čovekovog prisustva u njihovim staništima i stalnog rizika od ilegalnog lova koji se pojavljuje s vremena na vreme, pogotovo za vreme vikenda u predelima zaštićenih zona.

Od ilegalnog lova su najugroženiji jeleni i divlje koze, dok se dobro razvija mrki medved i vuk. Najveći rizik od smanjenja broja do izumiranja risa predstavlja iskorišćavanje kamena u prirodnom rezervatu “Rusenica”, koji predstavlja glavno stanište ove retke vrste u NP “Šar”. Ugrožene su takođe i ptice grabljivice.

Računa se da na Kosovu živi oko 250 vrsta kičmenjaka, 200 vrsta leptira i preko 500 vrsta taksona vodenih makrozoobentosa. Tačan broj vrsta faune se treba odrediti na osnovu inventure koja je planirana za budućnost kao i za vreme izrade Crvene Knjige za faunu ali i u sklopu drugih projekata.

U cilju zaštite bioraznolikosti na Kosovu, preporučuje se da: se uradi istraživanje i inventura vrsta i staništa, se sastavi Crvena Lista faune Kosova, da se vrši neprekidno nadgledanje stanja retkih i ugroženih biljnih i žvotinjskih vrsta , da se zaštite staništa retkih i ugroženih vrsta kao i adekvatna profesionalna spremnost za proglašenje zaštićenih zona ptica i staništa po ekološkoj mreži Natura 2000.


• Izveštaj, Stanje prirode 2011-2014, AZSK

• Strategija i plan delovanja za bioraznolikost 2011-2020, MŽSPP

• Crvena Knjiga vrsta vaskularne flore Kosova, MŽSPP 2014

• Prethodno Identificiranje zona po Natura 2000 na Kosovu, PMQP 2009

• Bioraznolikost Kosova, AZSK (www.ammk-rks.net/?page=1,23)



www.mmph-rks.org


Lacerta viridis Merops apiaster Vulpes vulpes



4.6. Zaštićene Prirodne Zone

Zaštićene prirodne zone su definisane kao delovi prirode koji zaslužuju posebnu zaštitu u cilju očuvanja biološke i pejsažne šarolikosti , zbog njihove osteljivosti ili zbog naučnog, kulturnog, obrazovnog, ekonomskog ili nekog drugog javnog interesa. U cilju očuvanja, održanja i upravljanja ovim prirodnim vrednostima na opravdan način sada je već poznata i dokazana praksa proglašavanja zaštićenih prirodnih zona.

Osim zakona za Zaštitu Prirode i Strategije i Plana Delovanja za Bioraznolikost 2011-2013, važni dokumenti na polju planiranja i upravljanja zaštićenim zonama jesu i Prostorni Plan Nacionalnog Parka Šar i Prostorni Plan za Mirušine Vodopade, koje je odobrila Skupština Kosova, dok je Plan za upravljanje NP Šar odobrilo MŽSPP. U toku 2014-2015 je izrađen nacrt Prostornog Plana za NP Prokletije, koji je sada već u procesu za odobrenje.

Trenutni broj zaštićenih zona na Kosovu (2014) je 116 i uključuju površinu od 118.913,95 ha (10.9% površine Kosova). U sklopu ovih zona spadaju : 11 Striktno Prirodnih Rezervata (Birfukacija reke Nerodimke, Rezervat Armen, Vrh Rops, Rusenica, Kamilja itd), 2 Nacionalna Parka (NP Šar, NP Prokletije), 99 Prirodnih Monumenata (Izvor Belog Drima sa Pećinom u Radavcu, Pećina u Gadimlju-drug. Mermerna Pećina , Mirušini Vodopadi, Rugovska Klisura, Kanjon Belog Drima kod Svetog Mosta, Javorovo Stablo (Trungu i Rrapit) u Marašu itd,), 1 Regionalni Prirodni park ( Grmija), 2 Zaštićena pejsaža (Škugza i Dečanski borovi) i 1 Posebna Zaštićena Zona Ptica (Glib Henc-Radevo). Najveću površinu zaštićenih zona sačinjavaju Nacionalni Parkovi: “Šar Planina” i “Prokletije”.



Tabela 9. Zaštićene Prirodne Zone po Kategorijama

Kategorija

IUCN

Ime Br. Površina

/ha

Učešće u

ZZ. %I Striktni Prirodni Rezervati 11 847 0.08

PR. Biljni 7

PR. Životinjski 2

PR. Hidrološki 1

PR. Geološki 1

II Nacionalni parkovi 2 115957 10.6

III Prirodni Monumenti 99 5972 0.5

PM. Spelološki 9

PN. Hidrološki 17

PN. Geomorfološki 7

PN. Botanički 66

V Regionalni Prirodni Park 1 1126 0.1V Zaštićen pejsaž 2 85 0.007V Posebna Zaštićena Zona Ptica

1 109 0.009

Ukupno 116 118913.951 10. 90 %1

U toku 2012-te godine je proglašen i Drugi Nacionalni Park Kosova, Nacionalni Park “Prokletije”, sa površinom od 62.488 hektara, i istovremeno je izvršeno proširenje zaštićene površine Nacionalnog Parka “Šar” sa oko 20 hiljada ha, povećujući ovako zaštićenu površinu sa 4.4% na 10.9% teritorije Kosova. Ova hronologija povećanja površina zaštićenih zona u ha, i njihovo ukupno učešće u površini naše zemlje od 1980-te pa do 2014-te godine, su predstavljeni na figuri 52.

Potpunu listu zaštićenih zona i detaljne infrmacije o svim zaštićenim zonama možete naći u Izveštaju o Stanju Prirode 2011-2014, koji možete naći na veb stranici AZSK-a, www.ammk-rks.net



Figura 52: Istorijat o proglašenju zaštićenih zona 1980-2014, površina (ha) i njihovo učešće (%) u ukupnoj površini teritorije Kosova

Figura 53: Zaštićene zone po kategorijama

PR. Geološki 1 II Nacionalni parkovi 2 115957 10.6

III Prirodni Monumenti 99 5972 0.5

PM. Spelološki 9 PN. Hidrološki 17 PN. Geomorfološki 7 PN. Botanički 66

V Regionalni Prirodni Park 1 1126 0.1 V Zaštićen pejsaž 2 85 0.007 V Posebna Zaštićena Zona Ptica

1 109 0.009

Ukupno 116 118913.9565 10. 90 %1

Potpunu listu zaštićenih zona i detaljne infrmacije o svim zaštićenim zonama možete naći u Izveštaju o Stanju Prirode 2011-2014, koji možete naći na veb stranici AZSK-a, www.ammk-rks.net

U toku 2012-te godine je proglašen i Drugi Nacionalni Park Kosova, Nacionalni Park “Prokletije”, sa površinom od 62.488 hektara, i istovremeno je izvršeno proširenje zaštićene površine Nacionalnog Parka “Šar” sa oko 20 hiljada ha, povećujući ovako zaštićenu površinu sa 4.4% na 10.9% teritorije Kosova. Ova hronologija povećanja površina zaštićenih zona u ha, i njihovo ukupno učešće u površini naše zemlje od 1980-te pa do 2014-te godine, su predstavljeni na figuri 52.

Figura 52: Istorijat o proglašenju zaštićenih zona 1980-2014, površina (ha) i njihovo učešće (%) u ukupnoj površini teritorije Kosova

65 Objašnjenje: ova površina zaštićenih zona ne uključuje zaštićene zone koje su u sklopu Nacionalnih Parkova Šar i Prokletije

0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000

0.%

2.%

4.%

6.%

8.%

10.%

12.%

1980 1984 1985 1986 1987 1988 1999 2005 2006 2011 2012 2013 2014

Sipërfaqja e zonave të mbrojtura (ha)

% e sipërfaqes së zonave të mbrojtura në kuadër të sipërfaqes totale të Kosovës

Površina zaštićenih zona (ha)

% površine zaštićenih zona u sklopu ukupne površine Kosova


Figura 54: Mapa zaštićennih zona

Park Kombetar

Rezervat i natyres

Monument natyre

Park Regjional i Natyres

Peisazh i mbrojtur

Nacionalni Prak

Prirodni rezervat

Prirodni monument

Regionalni Prirodni Park

Zaštićeni pejsaž

ZAŠTIĆENE PRIRODNE ZONE KOSOVA




U cilju poboljšanja rukovodstva zaštićenim zonama i njihovog stanja, preporučuje se da se, osim na izradi Prostornih i upravnih planova, radi i na označavanju i digitalizaciji zaštićenih zona , osnivanju rukovodećih organa za zaštitne zone, usaglašavanju i kategorisanju zaštićenih zona prema Zakonu za Zaštitu Prirode kao i na realizaciji nacionalnih i međugraničnih projekata za zaštitu prirode.




• Izveštaj, Stanje Prirode 2010-2014, AZSK

• Prethodna identifikacija zona Natura 2000 na Kosovu, PMQP 2009

• Vredno sti prirodnog nasleđa Kosova MŽSPP-KIZP

• Izveštaji o stanju prirode 2006-2007 i 2008-2009, AZSK

• Istraživanje za objavu o Prokletijama,Nacionalni Park, KIZP 2003

• Prostorni Plan za NP “Šar”, AZSK/IPP



www.mmph-rks.org


5. Uticaji/I

5.1. Klimatske promene

Klimatske promene danas svakako predstavljaju jednan od glavnih globalnih izazova čovečanstva pri zaštiti sredine. U cilju ublažavanja i prilagođavanja ovim promenama, su preduzete mere i dostignuti su sporazumi na globalnom nivou. U tom toku se nalazi Rio Deklaracija (1992) sa obavezama o primeni koncepta za trajni razvoj i Konvencija o Klimatskim Promenama sa obavezama za smanjenje ispuštanja gasova sa efektom staklene bašte u vazduhu. I Protokol Kyoto predstavlja jedan vrlo važan korak za ograničenje emisija CO2, CH4 , N2O, HFCs- hidrofluorougljik i SF6- sumpor heksafluorid.

Iako je globalna klima bila veoma stabilna u toku zadnjih 10 000 godina, osiguravajući pozadinu za razvoj ljudske civilizacije, sada se vidno primećuje da se klima menja. Ovo je široko poznato kao jedan od najvećih izazova za čovečanstvo. Merenja globalnih atmosferskih koncentracija gasova staklene bašte (GHG) pokazuju primetan porast

Zbog promene stanja životne sredine javljaju se uticaji (impacts), koji utiču na razne karike sastojaka sredine , a takođe imaju uticaja i na ekosisteme, prirodne izvore i živa bića. Što znači, uticaji na sredinu se mogu definisati kao svi parametri koji direktno definišu promene u funkcijama iskorišćavanja životne sredine. Gubitak bioraznolikosti i uticaj na čovekovo zdravlje su samo neki od pokazatelja uticaja na okoliš.



još iz pre-industrijskog doba, sa različitim nivoima ugljen-dioksida (CO2), koji osetno prevazilaze prirodni nivo iz prethodnih 650 000 godina. Koncentracija atmosferskog CO2 , sa nivoa iz pre-industrijskog doba je porastao za oko 280 ppm, dok za 387 ppm u 2008-moj godini.

U razmeri sa globalnim i evropskim politikama za klimatske promene, važni uslovi koje Kosovo treba uzeti u obzir su ti što naša zemlja još nije deo Okvirne Konvencije za Klimatske Promene (UNFCCC), mada Kosovo namerava da se učlani u EU, što uključuje promene po zakonodavstvu EU i njegovu primenu tako da bi postepeno naša zemlja prmenila status iz zemlje u razvoju, u razvijenu zemlju prema Konvenciji UNFCCC-a. Kako je Kosovo nova država, njegov kapacitet i iskustvo u ophođenju prema klimatskim promenama su veoma ograničeni što je posledica drugih prioriteta u toku zadnjih godina.

U sklopu ovih angažovanja, Kosovo je u toku 2014-te godine izradilo Strategiju za Klimatske Promene koja je postavila dva glavna cilja:

• Kosovo će razviti kapacitete za ispunjavanje svojih budućih dužnosti prema Konvenciji UNFCCC- i kao članica EU.

• Kosovo će usporiti porast emisija gasova staklene bašte preko: povećanja efikasnosti energije u svim sektorima, razvoja izvora obnavljajuće energije i trajnog korišćenja prirodnih izvora.

Klimatske promene će povećati izloženost opasnosti od suše, poplava i požara u šumama. Otuda, važne činjenice koje treba uzeti u obzir kada se govori o Klimatskim Promenama na Kosovu su sledeće:

• Klimatska promenljivost je već primetna na Kosovu, što se najbolje primećuje po intenzitetu i učestalosti ekstremnih padavina, kao što su obilne kiše,

• Trenutne poplave na planinskim vrhovima postaju uobičajene, dok poplave reka se sve više dešavaju na poljima i niskim područjima;

• Kosovo je nekoliko puta pogodila suša u toku dve zadnje decenije (1993, 2000, 2007 i 2008). Visoke temperature , manjak padavina i smanjenje protoka vode u kombinaciji sa društveno-ekonomskim razvojima i porastom korišćenja izvora vode će povećati izloženost sušama;

• Od 2004-te godine, 80% opština Kosova se suočilo sa nestašicom vode zbog hidoloških padavina i zlouptrebe vode60

60 Strategija za Klimatske Promene 2014-2024, MŽSPP 2015



Figura 55: Padavine 1900-201461

Figura 56: Temperatura vazduha 1900-201462

Jedan od uzroka klimatskih promena jeste porast emisija GHG-a, koje se uglavnom pojavljuju kao posledice upotrebe fosilnih goriva, iako se emisije ispušaju i prilikom krčenja šuma, iskorišćavanja zemljišta i poljoprivredom.

Na osnovu podataka iz Izveštaja o inventuri gasova staklene bašte iz 2012-te godine, emisije gasova staklene bašte je bilo ukupno 9.5 Mt CO2 equivalent (9526.74 tona). Energetski sektor je najveći doprinosnik emisijama Gasova staklene bašte, sa ukupnim učešćem od 87%. U sklopu Energetskog sektora, energetska industrija dominira sa 75% emisija, dok putni saobraćaj doprinosi sa 12% od ukupnih emisija iz energetskog sektora. Sektori poljoprivrede, šumarstva i iskorišćavanja zemljišta predstavlja 8% ukupnih emisija gasova staklene bašte na mesnom nivou, sektor za otpadke doprinosi sa 4 % dok sektor industrijskih procesa i upotrebe proizvoda je sektor sa najnižim doprinosem od samo 1% ukupnih emisija. (figura 57).

61 Podaci o padavinama 1900-2000 iz Svetske Banke (www.worldbank.org). Podaci 2001-2014 od HMIK (meteorološke stanice Priština, Uroševac i Peć)62 Podaci o padavinama 1900-2000 iz Svetske Banke (www.worldbank.org/country/kosovo). Podaci 2001-2014 iz HMIK (Srednji godišnji proseci sa merenja u meteorološkim stanicama Priština, Uroševac i Peć)




Na osnovu podataka iz Izveštaja o inventuri gasova staklene bašte iz 2012-te godine, emisije gasova staklene bašte je bilo ukupno 9.5 Mt CO2 equivalent (9526.74 tona). Energetski sektor je najveći doprinosnik emisijama Gasova staklene bašte, sa ukupnim učešćem od 87%. U sklopu Energetskog sektora, energetska industrija dominira sa 75% emisija, dok putni saobraćaj doprinosi sa 12% od ukupnih

67 Podaci o padavinama 1900-2000 iz Svetske Banke (www.worldbank.org). Podaci 2001-2014 od HMIK (meteorološke stanice Priština, Uroševac i Peć) 68 Podaci o padavinama 1900-2000 iz Svetske Banke (www.worldbank.org/country/kosovo). Podaci 2001-2014 iz HMIK (Srednji godišnji proseci sa merenja u meteorološkim stanicama Priština, Uroševac i Peć)

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900

Pada

vine

mm

Reshjet Padavine

1

3

5

7

9

11

13

Tem

pera

tura

vaz

duha

ºC

Temperatura e ajrit Tempreatura vazduha




Na osnovu podataka iz Izveštaja o inventuri gasova staklene bašte iz 2012-te godine, emisije gasova staklene bašte je bilo ukupno 9.5 Mt CO2 equivalent (9526.74 tona). Energetski sektor je najveći doprinosnik emisijama Gasova staklene bašte, sa ukupnim učešćem od 87%. U sklopu Energetskog sektora, energetska industrija dominira sa 75% emisija, dok putni saobraćaj doprinosi sa 12% od ukupnih

67 Podaci o padavinama 1900-2000 iz Svetske Banke (www.worldbank.org). Podaci 2001-2014 od HMIK (meteorološke stanice Priština, Uroševac i Peć) 68 Podaci o padavinama 1900-2000 iz Svetske Banke (www.worldbank.org/country/kosovo). Podaci 2001-2014 iz HMIK (Srednji godišnji proseci sa merenja u meteorološkim stanicama Priština, Uroševac i Peć)

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900

Pada

vine

mm

Reshjet Padavine

1

3

5

7

9

11

13

Tem

pera

tura

vaz

duha

ºC

Temperatura e ajrit Tempreatura vazduha



Glavne kategorije emisija gasova staklene bašte prema IPCC za 2012-tu godinu su predstavljene u tabeli 10. Upoređujući sa prethodnim godinama, nivo emisija GHG je skoro isti.

Figura 57: Emisije Gasova Staklene bašte (%) po sektorima 2012

Tabela 10: Glavne (ključne)kategorije emisija gasova staklene bašte prema IPCC, za 2012-tu godinu

Kod kategorije IPCC Kategorija IPCC Gasovi staklene bašte

2012 Ex,t

(Gg CO2 Eq)1.A.1 Energetska industrija, čvrsta goriva Ugljen Dioksid (CO2) 6171.821.A.3.b Putni transport Ugljen Dioksid (CO2) 996.943.A.1 Enterična fermentacija od stoke Metan (CH4) 494.951.A.2 Korišćenje tečnog goriva u proizvodnoj i

građevinskoj industriji Ugljen Dioksid (CO2) 365.43

1.A.4 Ostali energetski sektori-tečna goriva Ugljen Dioksid (CO2) 256.504.A Deponiranje čvrstih otpadaka Metan (CH4) 226.891.A.2 Korišćenje tečnog goriva u proizvodnoj i

građevinskoj industriji Ugljen Dioksid (CO2) 202.04

3.B.1.a Šumska zemljišta koja su i ostala šumska zemljišta

Ugljen Dioksid (CO2) -39.21

2.A.1 Proizvodnja cementa Ugljen Dioksid (CO2) 83.991.A.4 Ostali energetski sektori-tečna goriva Ugljen Dioksid (CO2) 79.513.C.4 Direktne emisije N2O od upravljanja

zemljištem/zemljom Azotni Oksid (N2O) 78.99

3.C.5 Indirektne emisije N2O od upravljanja zemljištem/zemljom

Azotni Oksid (N2O) 75.19

3.C.3 Primena UREA-e u poljoprivredi Ugljen Dioksid (CO2) 68.84Ukupno GHG-a za 2012-tu godinu iz svih kategorija 9526.74

emisija iz energetskog sektora. Sektori poljoprivrede, šumarstva i iskorišćavanja zemljišta predstavlja 8% ukupnih emisija gasova staklene bašte na mesnom nivou, sektor za otpadke doprinosi sa 4 % dok sektor industrijskih procesa i upotrebe proizvoda je sektor sa najnižim doprinosem od samo 1% ukupnih emisija. (figura 57). Glavne kategorije emisija gasova staklene bašte prema IPCC za 2012-tu godinu su predstavljene u tabeli 10. Upoređujući sa prethodnim godinama, nivo emisija GHG je skoro isti.


Tabela 10: Glavne (ključne)kategorije emisija gasova staklene bašte prema IPCC, za 2012-tu godinu Kod

kategorije IPCC

Kategorija IPCC Gasovi staklene bašte 2012 Ex,t

(Gg CO2 Eq) 1.A.1 Energetska industrija, čvrsta goriva Ugljen Dioksid (CO2) 6171.82 1.A.3.b Putni transport Ugljen Dioksid (CO2) 996.94 3.A.1 Enterična fermentacija od stoke Metan (CH4) 494.95 1.A.2 Korišćenje tečnog goriva u proizvodnoj i građevinskoj

industriji Ugljen Dioksid (CO2) 365.43

1.A.4 Ostali energetski sektori-tečna goriva Ugljen Dioksid (CO2) 256.50 4.A Deponiranje čvrstih otpadaka Metan (CH4) 226.89 1.A.2 Korišćenje tečnog goriva u proizvodnoj i građevinskoj

industriji Ugljen Dioksid (CO2) 202.04

3.B.1.a Šumska zemljišta koja su i ostala šumska zemljišta Ugljen Dioksid (CO2) -39.21 2.A.1 Proizvodnja cementa Ugljen Dioksid (CO2) 83.99 1.A.4 Ostali energetski sektori-tečna goriva Ugljen Dioksid (CO2) 79.51 3.C.4 Direktne emisije N2O od upravljanja

zemljištem/zemljom Azotni Oksid (N2O) 78.99

3.C.5 Indirektne emisije N2O od upravljanja zemljištem/zemljom

Azotni Oksid (N2O) 75.19

3.C.3 Primena UREA-e u poljoprivredi Ugljen Dioksid (CO2) 68.84 Ukupno GHG-a za 2012-tu godinu iz svih kategorija

9526.74

87%

8%

1% 4%

Energjia

Bujqësia, pylltaria dhe përdorimi i tokës

Proceset industriale dhe përdorimi i produkteve

Mbeturinat

Energija

Poljoprivreda,šumarstvo i iskorišćavanje zemljišta

Industrijski procesi i upotreba proizvoda

Otpadci



Upoređujući Kosovo sa ostalim zemljama Evrope, ono ima najniže emisije po stanovniku (5.4 t CO2 ekvivaletno po stanovniku u 2012-toj godini). Emisije gasova staklene bašte po stanovniku su čak niže od proseka EU, dok su malo visočije od svetske srednje vrednosti (figura 58).

Figura 58: Emisije CO2 (ton equaivalent) po stanovniku na Kosovu upoređujući ih sa nekoliko zemalja u regionu, Evropi, EU, svetu


• Izveštaj, Inventura Gasova staklene bašte na Kosovu za 2012-tu godinu, AZSK

• Imenovanje gasova staklene bašte na Kosovu , 2008-2009, UNDP

• Izveštaj o stanju životne sredine, 2011-2012, AZSK

• Strategija za klimatske promene 2014-2024, MŽSPP


www.ammk-rks.net

www.mmph-rks.org

www.ks.undp.org

www.ecranetwork.org

Upoređujući Kosovo sa ostalim zemljama Evrope, ono ima najniže emisije po stanovniku (5.4 t CO2

ekvivaletno po stanovniku u 2012-toj godini). Emisije gasova staklene bašte po stanovniku su čak niže od proseka EU, dok su malo visočije od svetske srednje vrednosti (figura 58).

Figura 58: Emisije CO2 (ton equaivalent) po stanovniku na Kosovu upoređujući ih sa nekoliko zemalja u regionu,

Evropi, EU, svetu

Reference i dodatni izvori : Izveštaj, Inventura Gasova staklene bašte na Kosovu za 2012-tu godinu,

AZSK Imenovanje gasova staklene bašte na Kosovu , 2008-2009, UNDP Izveštaj o stanju životne sredine, 2011-2012, AZSK Strategija za klimatske promene 2014-2024, MŽSPP


www.ammk-rks.net www.mmph-rks.org

www.ks.undp.org www.ecranetwork.org

0

5

10

15

20



5.2. Javno Zdravlje

Zdravlje se ne ograničava samo na nedostatku zdravlja , nego i kao dobrobit individue u fizičkom, mentalnom, društvenom i ambijentalnom smislu. Stanje sredine u velikoj meri ima uticaja na zdravlje stanovništva. Ima niz ambijentalnih faktora koji negativno utiču na javno zdravlje, kao što je kvalitet vode, kvalitet vazduha, upravljanje otpadcima itd. Na primer, proizvodnja energije osnovane na fosilnim resursima , povećava uticaj na okolinu i na javno zdravstvo a pogotovo na porast obolelih od respiratornih organa, jer se mnoge bolesti pojavljuju kao posledica nedostatka vode i sanitacije. Dok izloženost ambijentalnim faktorima koji nas okružuju , kao što si oni biološki (virusi ,bakterije itd.), hemijski (organske i neorganskekomponente) i fizički (buka, zračenje itd), i faktori koji ugrožavaju javno zdravlje i donose razne infektivne, hronične i prelazne bolesti.

Očigledno je da zagađenost sredine prouzrokuje ozbiljne probleme u javnom zdravstvu , kao npr.: stomačne(dizinterijske) tegobe, respiratorne bolesti, bolesti srca, kožne bolesti, prevremenu smrt kao i ostale bolesti. Na figuri 59, se vidi da od 2002-2014-te godine postoji konstatni porast stomačnih(dizinterijskih) tegoba na Kosovu . Na ovom grafičkom prikazu nije uključena 2013-ta godina, jer većina opština nije izvestila svoje podatke.

Figura 59: Stomačne (dizinterijske) tegobe na Kosovu 2002-201463

Jedan od pokazatelja javnog zdravlja jeste i dužina veka. Prema podacima iz Svetske Banke, životni vek na Kosovu od 1999-te do 2013-te godine je doživeo porast. Što na indirektan način govori o poboljšanju životnih uslova i sredine. U 2013-toj godini životni vek je iznosio 70 godina, upoređujući sa 1999-tom godinom kada je životni vek iznosio 67 godina (figura 60). Ipak, ako uporedimo sa ostalim zemljama u regiji životni vek na Kosovu je niži (Srbija 64.5, Crna Gora 74.6, Makedonija 74.8, Albanija 76.9 i Hrvatska 76.6)64.

63 Nacionalni Institut za Javno Zdravlje, 2015 64 Izveštaj o ljudskom razvoju na Kosovu za 2012-tu godinu, UNDP

5.2. Javno Zdravlje

Zdravlje se ne ograničava samo na nedostatku zdravlja , nego i kao dobrobit individue u fizičkom, mentalnom, društvenom i ambijentalnom smislu. Stanje sredine u velikoj meri ima uticaja na zdravlje stanovništva. Ima niz ambijentalnih faktora koji negativno utiču na javno zdravlje, kao što je kvalitet vode, kvalitet vazduha, upravljanje otpadcima itd. Na primer, proizvodnja energije osnovane na fosilnim resursima , povećava uticaj na okolinu i na javno zdravstvo a pogotovo na porast obolelih od respiratornih organa, jer se mnoge bolesti pojavljuju kao posledica nedostatka vode i sanitacije. Dok izloženost ambijentalnim faktorima koji nas okružuju , kao što si oni biološki (virusi ,bakterije itd.), hemijski (organske i neorganskekomponente) i fizički (buka, zračenje itd), i faktori koji ugrožavaju javno zdravlje i donose razne infektivne, hronične i prelazne bolesti.

Očigledno je da zagađenost sredine prouzrokuje ozbiljne probleme u javnom zdravstvu , kao npr.: stomačne(dizinterijske) tegobe, respiratorne bolesti, bolesti srca, kožne bolesti, prevremenu smrt kao i ostale bolesti. Na figuri 59, se vidi da od 2002-2014-te godine postoji konstatni porast stomačnih(dizinterijskih) tegoba na Kosovu . Na ovom grafičkom prikazu nije uključena 2013-ta godina, jer većina opština nije izvestila svoje podatke.

Figura 59: Stomačne (dizinterijske) tegobe na Kosovu 2002-201469

Jedan od pokazatelja javnog zdravlja jeste i dužina veka. Prema podacima iz Svetske Banke, životni vek na Kosovu od 1999-te do 2013-te godine je doživeo porast. Što na indirektan način govori o poboljšanju životnih uslova i sredine. U 2013-toj godini životni vek je iznosio 70 godina, upoređujući sa 1999-tom godinom kada je životni vek iznosio 67 godina (figura 60). Ipak, ako uporedimo sa ostalim zemljama u

69 Nacionalni Institut za Javno Zdravlje, 2015

0 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 80000

Br. s

tom

ačni

h te

goba

Stomačne(dizinterijske) tegobe na Kosovu



Figura 60. Životni vek65

Takođe i broj prirodnih smrti se može koristiti kao pokazatelj za predstavljanje toka razvoja javnog zdravstva. Na osnovu podataka Statističke Agencije, ovaj tok je imao oscilacija u periodu od 2002-2013. Od 2002 do 2006 se primećuje neprekidan porast broja smrti, onda u 2007-2008 pad smrti, da bi opet porast broja smrti nastavio do 2012-te godine, dok u 2013-toj godini broj smrti opet pokazuje pad u odnosu na prethodnu godinu.(Figura 61).

Figura 61:Mortalitet na Kosovu 2002-2013

U cilju porasta životnog kvaliteta i zaštite javnog zdravlja, jedan od najvažnijih institucionalnih postupaka jeste poboljšanje sanitarnih uslova. S druge strane, na Kosovu se od posleratnog perioda pa sve do sad neprekidno investiralo u zdravstvo. Prema izveštaju o delatnosti Vodovoda i Kanalizacije, u zonama usluga ovih kompanija, pokriće usluga kanalizacije je u 2013-toj godini iznosilo 60%, što pokazuje porast od 10% u odnosu na prošlu godinu.

65 Podaci iz Svetske Banke (www.worldbank.org/country/kosovo)

regiji životni vek na Kosovu je niži (Srbija 64.5, Crna Gora 74.6, Makedonija 74.8, Albanija 76.9 i Hrvatska 76.6)70.





70 Izveštaj o ljudskom razvoju na Kosovu za 2012-tu godinu, UNDP 71 Podaci iz Svetske Banke (www.worldbank.org/country/kosovo)

64

66

68

70

72

1999 2003 2005 2009 2013

Jetëgjatësia në lindje Životni vek

0

2000

4000

6000

8000

10000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Nr. i vdekjeve Mortalitet

regiji životni vek na Kosovu je niži (Srbija 64.5, Crna Gora 74.6, Makedonija 74.8, Albanija 76.9 i Hrvatska 76.6)70.





70 Izveštaj o ljudskom razvoju na Kosovu za 2012-tu godinu, UNDP 71 Podaci iz Svetske Banke (www.worldbank.org/country/kosovo)

64

66

68

70

72

1999 2003 2005 2009 2013

Jetëgjatësia në lindje Životni vek

0

2000

4000

6000

8000

10000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Nr. i vdekjeve Mortalitet



Figura 62: Pokriće usluga kanalizacije (%), 2002-2012

Dok je pokriće usluga vodovoda bilo 82%, što pokazuje porast od 4% više u odnosu na prethodnu godinu (figura 62) .

Figura 63: Pokriće usluga vodovoda (%), 2002-2012

U cilju poboljšanja javnog zdravstva uopšte, ali i procene uticaja na stanje sredine u javnom zdravstvu, preporučuje se izvršenje detaljnijih istaživanja u vezi uticaja zagađenosti vazduha, vode i zemlje na javno zdravlje. Takođe je potrebno sakupljanje informacija i posebnih podataka o broju prelaznih i ambijentalnih bolesti i potrebno je da se sastave redovni izveštaji o kvalitetu pitke vode, koji bi trebali biti dostupni javnosti. Preko je potrebno investiranje u poboljšanje kvaliteta pitke vode i u njeno redovno nadgledanje, dok bi upotreba novih tehnologija u energetici i industriji kao i favorizovanje upotreba obnavljajućih energijskih izvora uticala i na poboljšanje kvaliteta vazduha ali i javnog zdravlja. Rehabilitacija zagađenih zona i dalje ostaje izazov.





Reference i dodatni izvori: Izveštaj o stanju vazduha na Kosovu , AZSK 2013 Izveštaj o stanju životne sredine, 2011-2012, AZSK Izveštaj o delatnosti kompanija vdovoda i kanalizacije 2013, RUVK Državna analiza životne sredine (Procena štete degradacije sredine, ponovni


www.ammk-rks.net www.wwro.org

www.ks.undp.org www.worldbank.org

43 43 44 45 45 46 46 47 49 51 56 60

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Mbulushmëria me shërbimin e kanalizimit % Pokriće u uslugama kanalizacije %

68 68 69 70 70 71 71 72 73 74 78 82

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Mblulushmëria me shërbimet e ujësjellësit % Pokriće u uslugama vodovoda %





Reference i dodatni izvori: Izveštaj o stanju vazduha na Kosovu , AZSK 2013 Izveštaj o stanju životne sredine, 2011-2012, AZSK Izveštaj o delatnosti kompanija vdovoda i kanalizacije 2013, RUVK Državna analiza životne sredine (Procena štete degradacije sredine, ponovni


www.ammk-rks.net www.wwro.org

www.ks.undp.org www.worldbank.org

43 43 44 45 45 46 46 47 49 51 56 60

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Mbulushmëria me shërbimin e kanalizimit % Pokriće u uslugama kanalizacije %

68 68 69 70 70 71 71 72 73 74 78 82

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Mblulushmëria me shërbimet e ujësjellësit % Pokriće u uslugama vodovoda %




• Izveštaj o stanju vazduha na Kosovu , AZSK 2013

• Izveštaj o stanju životne sredine, 2011-2012, AZSK

• Izveštaj o delatnosti kompanija vdovoda i kanalizacije 2013, RUVK

• Državna analiza životne sredine (Procena štete degradacije sredine, ponovni insti-tucionalni pregled i ponovni pregled javnih troškova za okolinu) Svetska Banka

• Zdravstvene statistike 2013, SAK

• Izveštaj ljudskog razvoja 2010, UNDP

• Nacionalni Institut za Javno Zdravstvo


www.ammk-rks.net

www.wwro.org

www.ks.undp.org

www.worldbank.org

www.ask.rks-gov.net/shendetsia

www.niph-kosova.org/



6. Reakcije/Preduzete mere

Reakcije (Responses) se odnose na reakcije grupa(ili pojedinaca) u društvu ili reakcija Vlade. To su postupci čiji je cilj sprečavanje, kompenzacija, poboljšanje ili prilagođavanje promenama stanja sredine. Neke od reakcija društva se mogu smatrati i kao negativne pokretačke sile zbog toga jer žele da promene tokove procesa potrošnje i modele proizvodnje. Ostali ciljaju na razvoj efikasnosti proizvoda i procesa, preko stimulisanja, razvoja i upotrebom čistih tehnologija. Primer pokazatelja reakcije jeste dostizanje normi recikliranja komunalnih otpadaka ili (količina) povećanje broja vozila sa katalizatorom. Drugi česti pokazatelj koji se upotrebljava za pokazivanje reakcija ili odgovora spram promena stanja sredine jeste opis investicija koje se vrše u životnu sredinu.

6.1. Zakonodavstvo

Izrada zakona u odseku za životnu sredinu i u drugim sektorima koji su povezani sa okolišnim pitanjima, kao i izrada podzakonskih akata i njihova primena je jedna od glavnih mera koju su preduzele Kosovske institucije za poboljšanje stanja sredine i zaustavljanja njenog zagađivanja tako što su određena pravila , standardi, načela, procedure i okolišne norme. Ako se gleda iz ovog ugla, Kosovo ima dobru infrasturkturu zakona o sredini iako njihova primena u praksi zahteva sveobuhvatnije angažovanje. Mđutim, Kosovo nema određeni zakon za Klimatske Promene, iako je ovo pitanje donekle regulisano ostalim zakonima kao što je Zakon za zaštitu životne sredine , Zakon o vazduhu i ostali zakoni. Takođe nedostaje i zakon o eko fondu koji će pomoći u stvaranju posebnog fonda za sredinu i ostvarenje projekata za poboljšanje stanja sredine. U sledećoj tabeli su predstavljeni glavni zakoni u sektoru za sredinu i neki drugi zakoni koji regulišu specifična pitanja koja se nadovezuju na životnu sredinu.

Reakcije (Responses) se odnose na reakcije grupa (ili pojedinaca) u društvu ili reakcije Vlade. To su postupci čiji je cilj sprečavanje, kompenzacija, poboljšanje ili prilagođavanje promenama stanja sredine. Neke od reakcija društva se mogu smatrati i kao negativne pokretačke sile zbog toga jer žele da promene tokove procesa potrošnje i modele proizvodnje. Ostali ciljaju na razvoj efikasnosti proizvoda i procesa, preko stimulisanja, razvoja i upotrebom čistih tehnologija. Primer pokazatelja reakcije jeste dostizanje normi recikliranja komunalnih otpadaka ili (količina) povećanje broja vozila sa katalizatorom. Drugi česti pokazatelj koji se upotrebljava za pokazivanje reakcija ili odgovora spram promena stanja sredine jeste opis investicija koje se vrše u okoliš.



Tabela 11: Zakonski okvir u odseku životne sredine

Zakon Cilj ZakonaZakon o zaštiti životne sredine (Nr. 03/L-025)

Cilj ovog zakona jeste promovisanje stvaranja zdrave životne sredine za stanovnike Kosova, postepeno donoseći standarde Evropske Unije za životnu sredinu.

Zakon o otpadci-ma (Nr. 04/L-060)

Cilj ovog zakona je: što veće izbegavanje i smanjenje generisanja otpadaka; ponovna upotreba upotrebljivih komponenti otpadaka, sprečavanje negativnih uticaja otpadaka na sredinu i čovekovo zdravlje, i završno deponiranje otpadaka na način koji je prihvatljiv za okoliš.

Zakon o Vodama Koso-va (Nr.04/L-147)

Glavni cilj ovog zakona jeste da osigura trajni razvoj i iskorišćavanje vodenih resursa koji su prekopotrebni za javno zdavlje, zaštitu sredine i društveno-ekonomski razvoj Rapublike Kosova ;

Zakon o Prostor-nom Planiranju (Nr.04/L-174)

Cilj ovog zakona je osiguravanje trajnog i ravnomernog razvoja prostornog planiranja preko dobre uprave, odgovarajućeg iskorišćavanja zemljišta, zaštite sredine i kulturnog i prirodnog nasleđa kao opštih nacionalnih vrednosti , za celu teritoriju Kosova .

Zakon o Inspektoratu životne sredine,voda,-prostornog planiranja i izgradnje (Nr.04/L-175)

Po ovom zakonu se regulišu načela, organizacija i inspekcijsko nadgledanje, koordinisanje inspekcijskog nadzora, prava, dužnosti , punomoćje inspektora, prava, subjektivne dužnosti nadzora, procedure za izvršavanje inspekcijskog nadzora i ostala važnja pitanja koji su u vezi s inspekcijskim nadgledanjem.

Zakon o Hemikalijama (Nr.04/L-197)

Cilj ovog zakona je pravilno upravljanje opasnim hemikalijama, zaštita i smanjenje moguće opasnosti od istih, koje mogu uticati i prouzrokovati teške posledice na čovekovo zdravlje i okolinu.

Zakon o primeni i dopuni (Nr.03/L-153) Zakona o pitanjima Kosova

(Nr.2003/3)

Ovaj zakon definiše Pitanja Kosova kao nacionalne resurse, otuda ima za cilj njihovo upravljanje na način koji nudi vrednosne doprinose i istovremeno osigurava očuvanje bioraznolikosti za dobro sadašnjih i budućih generacija.

Zakon o hidrometeo-rološkom delovanju (Nr. 02/L-79)

Ovim zakonom se regulišu hidrometeorološki radovi i način njihovog izvršenja



Zakon o javnom zdravstvu (NR. 02/L-78)

Definiše javno zdravstvo kao nezavisnu disciplinu koja se bavi identifikovanjem i rešenjem svih problema zajednice sa svih zdravstvenih gledišta, sprečavanjem bolesti, istraživanjem etiologije bolesti, promovisanjem zdravlja, zdravstvenim obrazovanjem i socijalnim pitanjima.

Zakon o delatnostima pružaoca usluga vodovoda i kanalizacije (Nr. 03/L-086)

Cilj ovog zakona je regulisanje rada svih ponuđača usluga na javnim i društvenim posedima , i snabdevača vodom i kanalizacijom i određuje standarde usluga.

Zakon o zaštiti prirode (Nr. 03/L-233)

Ovaj zakon reguliše zaštitu prirode i njeno razumno i trajno iskorišćavanje.

Zakon o Nacionalnom Parku “Prokletije” (Nr. 04/L-086)

Ovaj zakon definiše teritoriju Prokletija kao površinsku celinu koja se ističe prirodnim vrednostima i retkostima, sa velikim brojem važnih šumskih ekosistema i drugih zaštićenih ekosistema, sa izrazitim brojem endemskih vrsta i relikata, sa bogatim geomorfološkim, hidrološkim i pejsažnim karakteristikama koje imaju naučnu, obrazovno-prosvetnu , kulturno-istolijsku, rekreativno-turističku važnost, i delovanja koja će doprineti ekonomskom razvoju prema ambijentalnim kriterijumima.

Zakon o Nacionalnom Parku “Šar” (Nr. 04/L-087)

Ovaj zakon definiše teritoriju Šar planine kao površinsku celinu koja se ističe prirodnim vrednostima i retkostima, sa očuvanim šumama, sa velikim brojem važnih šumskih ekosistema i drugih zaštićenih ekosistema, sa izrazitim brojem endemskih vrsta i relikata, sa bogatim geomorfološkim, hidrološkimi pejsažnim karakteristikama koji imaju naučnu, obrazovno-prosvetnu , kulturno-istolijsku, rekreativno-turističku važnost, i delovanja koja će doprineti ekonomskim razvoju prema ambijentalnim kriterijumima.

Zakon o Lovu (Nr. 02/L-53)

Cilj zakona je očuvanje celine ekosistema i ekološke ravnomernosti, odgovarajuća zaštita divljih životinja, osiguranje dobrobiti i uslova za ekonomsko iskorišćavanje resursa, potreba za sigurnošću i standardi etike lova.

Zakon za procenu uticaja na životnu sredinu (Nr. 03/L-214)

Cilj ovog zakona je sprečavanje ili smanjenje negativnih uticaja predloženih javnih i privatnih projekata i na ovaj način će doprineti očuvanju i poboljšanju sredine, zaštiti čovekovog zdravlja kao i poboljšanje kvaliteta života.



Zakon o strateškoj proceni životne sredine (Nr. 03/L-015)

Cilj ovog zakona je strateška procena okolišnih planova i programa, osiguranje visokog stepena zaštite sredine i čovekovog zdravlja.

Zakon o biocidnim proizvodima (Nr. 03/L-119)

Glavni cilj ovog zakona je da odredi i reguliše uslove za puštanje u prodaju i upotrebu aktivnih supstanci koje se upotrebljavaju za proizvodnju biocidnih proizvoda na teritoriji Republike Kosova,i time štiti zdravlje ljudi, životinja i sredinu.

Zakon o putnoj i ekološkoj taksi vozila (Nr. 04/L-117)

Ovim zakonom se reguliše putna taksa za vozila registrovanim u Republici Kosova i postavljanje ekološke takse za vozila registrovana na Kosovu i van njega. Cilj ekološke takse je podizanje kvaliteta zaštite sredine.

Krivični Pravosudni Sistem Republike Kosova (Nr. 04/L-082)

U poglavlju XXVIII, tačnije člana 347 do 364 obuhvata krivična dela naspram okoliša, životinja, biljaka i kulturnih objekata.

Pored izrade zakonodavstva za životnu sredinu, obraćena je posebna pažnja i usklađivanju nacionalnog okolišnog zakonodavstava sa onim evropskim. Evropska Komisija je nadgledala napredak harmonizacije kosovskog zakonogavstva sa onim iz EU i njegove primene. Ako analiziramo opšti položaj prenesenosti smernica EU u nacionalno zakonodavstvo, on dostiže 60%, iako se neke od ambijentalnih smernica 100% poklapaju i primenjuju, (npr. Direktiva za Stratešku Procenu Životne Sredine), ali ima i drugih kod kojih je nivo prenesenosti 0% (npr. Direktiva za vode za kupanje). U sledećoj tabeli je predstavljen kratak pregled glavnih direktiva EU o životnoj sredini i njihov nivo transpozicije u nacionalnom zakonodavstvu o životnoj sredini.



Tabela 12: Preuređenje nacionalnog okolišnog zakonodavstva sa smernicama Evropske Unije

Polje Direktiva EU Nivo transpozicije 20142

Horizontalno Zakonodavst-vo

Direktiva za PUŽS (85/337/EEC) 100%

Direktiva za SPŽS(2001/42/EC) 100%

Direktiva za informisanje o životnoj sredini (2003/4/EC)

65%

Direktiva o učešću javnosti (2003/35/EC) 100%Direktiva INSPIRE (2007/2/EC) 78%

Direktiva za Okolišni Kriminal (2008/99/EC) 53%

Direktiva za odgovornost naspram životne sredine (2004/35/EC)

84%

Kvalitet vazduha

Direktiva za kvalitet ambijentalnog vazduha (2008/50/EC)

91%

Direktiva za Arsen, Kadium, Merkur, Nikal i policiklične aromatske ugljovodonike u vazduhu (2004/107/EC 4th Daughter Directive)

98%

Direktiva NEC, Granice nacionalnih emisija u vazduhu(2001/81/EC NEC Directive)

11%

Direktiva za sadržaj sumpora tečnih derivata (1999/32/EC Sulphur Cont. Liquid Fuels)

27%

Direktiva za VOC ugljikovodična goriva- Hlapljivi Organski Spojevi (94/63/EC VOCs Petrol)

98%

Direktiva za II-gu fazu ugljikovodoničnih goriva VOC- Hlapljivi Organski Spojevi (2009/126/EU Stage II VOCs petrol)

30%



Upravljanje otpadcima

Okvir direktive za otpadke (2008/98/EC) 80%

Direktiva za odlaganje otpadnih baterija (2006/66/EC )

40%

Direktiva za odlaganje ambalažnih otpadaka (94/62/EC)

87%

Diretkiva za PCB/PCT- Polihlorni Bifenili i Polihlor-ni Trifenili (96/59/EC PCB/PCT)

66%

Direktiva za otpadna vozila(2000/53/EC End-of-Life Vehicles)

100%

Direktiva za deponije (99/31/EC / Landfill) 100%

Direktiva za ograničenje upotrebe nekoliko opasnih supstanci u električnim i elektronskim opremama (2011/65/EU RoHS)

50%

Direktiva za ostatke električnih i elektronskih oprema (2012/19/EU WEEE)

46%

Direktiva za upravljanje rudnim ostacima (2006/21/EC Mining Waste)

91%

Kvalitet vode Okvir direktive za vode (2000/60/EC) 49%

Direktiva za urbane otpadne vode (91/271/EEC) UWWT

44%

Direktiva za podzemne vode (2006/118/EC Groundwater)

36%

Direktiva za pitku vodu (98/83/EC) 87%

Direktiva o nitratima (91/676/EEC) 25%

Direktiva o vodi za kupanje (2006/7/EC Bathing Water)

0%

Direktiva o standardima za kvalitet vode (2008/105/EC)

4%

Direktiva za procenu i upravljanje opasnošću od poplava (2007/60/EC Floods)

12%

Direktiva o tehničkoj specifikaciji za hemijske ana-lize nadgledanja stanja voda (2009/90/EC Quality Assurance/Quality Control)

7%



Zaštita Prirode

Direktiva za divlje ptice (79/409/EEC) 100%

Direktiva o staništima (92/43/EC) 100%

Direktiva o pravilima o držanju divljih životinja u zoološkim vrtovima (1999/22/EC Zoos)

80%

Kontrolisanje industrijske zagađenosti

Direktiva o industrijskim emisijama (2010/75/EU) 69%

Direktiva Seveso III o Kontroli velikih industrijskih nezgoda (2012/18/EU)

27%

Direktiva o Kontroli VOC materija (2004/42/EC -VOCs from Paints, Varnishes and Vehicle Refinish-ing Products)

25%

Hemikalije Direktiva za klasifikaciju , pakovanje i etiketiranje opasnih supstanci (67/548/EEC CLP Directive)

65%

Direktiva za Azbest (87/217/EEC) 82%

Direktiva za Biocide (98/8/EC) 84%

Buka Direktiva o buci u životnoj sredini (2002/49/EC) 74%


• Ministarstvo Životne Sredine i Prostornog Planiranja

• Skupština Kosova

• Službena novina Republike Kosova

• European Commission


www.mmph-rks.org

www.kuvendikosoves.org

www.gzk-rks.net

http://ec.europa.eu/environment/air/legis.htm

6.2. Strategije i planovi za zaštite životne sredinu

Osim zakonskih mera, Kosovske institucije, u cilju zaštite životne sredine i relevantnih okolišnih odseka i u cilju efikasne primene dugoročnih okolišnih politika , su izradile odgovarajuće Strategije i Planove i Programe. U sledećoj tabeli su predstavljene nacionalne Strategije, Planovi i Programi za životnu sredinu i za određene okolišne sektore, za zaštićene zone i za one od posebne važnosti, ali i nacionalne strategije i planovi iz razvojnih sektora koji imaju direktan uticaj na sredinu ili čiji je cilj ublaženje



ovih uticaja.

Tabela 13: Strategije, Planovi i Programi u sektoru životne sredine i sektori koji utiču na istu

Strategija/Plan Period dejstvo-vanja

Status dokumenta Odgovorna institucija za sprovođenje

Okolišna Strategija Kosova i Nacionalni Plan Delovanja Životne Sre-dine (Ponovni pregled i ažuriranje)

2013-2022 Odobrila Vlada Republike Kosova

Ministarstvo Životne Sredine i Prostornog Planiranja

Strategija i Plan Delovan-ja za Bioraznolikost



Strategija o Kvalitetu Vazduha 2013-2022

2013-2022 Odobrila Skupšti-na Republike Kosova


Plan Delovanja za primenu Strategije za Kvalitet Vazduha



Strategija Republike Kosova o Upravljanju Otpadcima



Plan Delovanja o Primeni Strategije o Upravljanju Otpadcima



Strategija o Klimatskim Promenama na Kosovu

2014-2024 Odobrilo Minis-tarstvo Životne Sredine i Prostro-nog Planiranja


Državnja Strategija o Vodama

2015-202 Dokument je po-slan na odobrenje u Vladu Republike Kosova




Program o Nadgledanju Površinskih i Podzemnih Voda



Prostorni Plan Koso-va-Strategija o Prostor-nom Razvoju Kosova

2010-2020+ Odobrila Skupšti-na Republike Kosova


Prostorni Plan za Nacio-nalni Park “Šar”



Prostorni Plan za Prirod-ni Monument Posebne važnosti “Mirušini Vodopadi”



Prostorni Plan o zaštićenoj Zoni poseb-nog Interesa “Bitka na Košari”



Prostorni Plan za Zonu od posebnog Interesa “Glavni Štab OVK-a, Klečke i Divjaka”



Prostorni Plan za Zonu Posebnog Interesa “Pod-ručje novog Iskopa”



Plan za Upravljanje Na-cionalnim Parkom “Šar”



Strategjia o Energiji Kosova


Ministarstvo Ekonomskog Razvoja

Nacionalni Plan Delo-vanja o Obnavljajućim Izvorima Energije



Nacionalni Plan za Efi-kasnost Energije





Strategija Republike Kosova o Grejanju



Rudna Strategija Kosova 2012-2025 Odobrila Skupšti-na Republike Kosova


Strategija o Razvoju Šumarstva


Ministarstvo Poljoprivrede, Šumarstva i Ru-ralnog Razvoja

Strategjia o Konsolidaciji Zemljišta



Strategija za Zašti-tu Klime u Odseku Šumarstva na Kosovu

2013-2020 Nacrt Ministarst-va Poljoprivrede, Šumarstva i Rural-nog Razvoja


Nacionalni Plani za Poljoprivredu i Ruralni Razvoj

2010-2013 Odobrilo Mini-starstvo Pol-joprivrede, Šumarstva i Rural-nog Razvoja


Strategija za Multi-modalni Transport i Plan Delovanja


Ministarstvo Infrastrukture



• Skupština Kosova

• Kancelarija Premijera Vlade Kosova


www.mmph-rks.org

www.kuvendikosoves.org

www.kryeministri-ks.net



6.3. Nadgledanje životne sredine

U cilju neprekidnog nadgledanja stanja i mediuma sredine, Kosovo ima sistem za nadgledanje sredine koji se sastoji od specifičnih mreža za praćenje i od drugih oblika nadgledanja osnovanih na standardnim metodologijama –praćenje i redovne posete. Posebna mreža za nadgledanje je ona za praćenje kvaliteta vazduha, mreža za praćenje kvaliteta površinskih voda i hidrometrična mreža. Praćenje gasova staklene bašte se bazira na standardnoj metodologiji, dok se monitorisanje zaštićenih zona ili deponija osniva više na nadgledanju i na posetama. Detaljnije podatke o trenutnom sistemu monitorisanja, vrstama nadgledanja, učestalosti nadgledanja i parametrima (pokazatelji koji se prate) su predstavljeni u sledećoj tabeli.

Tabela 14: Trenutni sistem monitorisanja životne sredine na Kosovu

Vrsta monitorisanja Sastav mreže praćenja/moni-torisanja

Učestalost monitorisanja

Parametri/pokazatelji koji se prate

Praćenje kvaliteta vazduha

12 automatskih stanica i 1 jedna mobilna

Kontinuirana merenja (24/7)

Sumpr Dioksid SO2, Ugljen Monoksid CO, Azotni Dioksid NO2, Ozon O3, Lebdeće Čes-tice PM10, Lebdeće Čestice PM 2.5.

Praćenje kvalite-ta rečnih slivova (površinke vode)

54 mesta uzorkovanja 4 Rečna gliba( 23 Beli Drim, 18 Ibar, 6 Binačka Morava i 7 Lep-enac)

18 Referentnih stanica gde se monitorisanje vrši 2 puta go-dišnje, dok se u 36 drugih stani-ca vrši mesečno monitorisanje

10 fizičkih parametara, 39 hemijskih parame-tara i 8 teških metala.

Praćenje podzemnih voda

Praćenje preko projekata i mon-itorisanje od strane nekoliko RVK

Prema projek-tima i potreba-ma

Hemijski parametri, fizički parametri i teški metali.

Nadgledanje emisija i ispuštanja u vode

Nadgledanje po zahtevima inspektorata za životnu sredinu

Nadgledanje se vrši po zahte-vima inspekto-rata za životnu sredinu

Po nameri zahteva i po primenjenih standar-da



Nadgedanje količine rečnih voda –hidro-metrička mreža

22 hidro-metričke stanice i 2 stanice za upozorenje o opasnosti od poplava

U hidro-metričkim stanicama, nivo se meri nepre-kidno(24/7), dok dotoci se mere 1-12 puta u godini, dok u stanicama za upozorenje o opasnosti od poplava se vrši u realnom vremenu

Nivo(h), Dotok (Q) i profil reke

Praćenje gasova staklene bašte

Priprema in-venture gasova staklene bašte sektora IPCC

Godišnja pri-prema inven-ture

Gasovi staklene bašte (CO2,CH4, N2O, HFCs, PFCs, SF6.), iz ovih sektora: Energetika, Industrijski Procesi i upotreba proizvoda, Poljoprivreda, Šu-marstvo i upotreba zemljišta i Otpadci

Nadgledanje zeml-jišta/zemlje

Nadgledanje preko projekata

Po projektima i zahtevima

Prisutnost teških metala i organskih zagađivača na uzorko-vanim mestima

Nadgledanje otpa-daka

Nadgledanje i procena stanja sanitarnih, regionalnih, bolničkih i osta-lih deponija.

Poseta nadgledanja najmanje 2 puta godišn-je

Upravljanje, sabi-janje, pokrivanje otpadaka kao i upra-vljanje vodama na deponiji i uticaja na sredinu.

Nadgledanje od strane ekonomskih operatera

Nadgledanje od strane EKK, NewCoFeronike-li i SharrCem

Dnevno, Mesečno i periodično u zavisnosti od parametara

Emisije u vazduhu i vodi, iskorišćavanje vode itd.



Nadgledanje zaštićenih zona

Nadgledanje na-cionalne mreže zaštićenih zona (105 zaštićenih zona)

Najmanje jednom go-dišnje za svaku meteorološku zonu se nadg-leda trenutno stanje, ilegalno intervenisanje, prirodne vred-nosti.

2 Nacionalna Parka, 99 Prirodnih Monu-menata, 2 Zaštićena pejsaža, 1 Regionalni Park i 1 važna zona ptica

Nadgledanje biora-znolikosti (retkih vrsta flore i faune)

Nadgledanje ugroženih vrsta faune preko kamera zamki

Kamere regis-truju kretanja vrsta životinja i one se s vre-mena na vreme kontrolišu zbog napravljenih snimaka

Ris, divlja koza, mrki medved, divlja kokoš itd.

Praćenje meteo-roloških uslova

5 meteo-roloških/

klimatoloških stanica

5 Meteo-roloških ,Klimatoloških stanica/vrše merenja 3-6 puta dnevno. Dve meteo-rološke stanice / merenja u realnom vre-menu.

Vazdušne tempera-ture, pritisak vazduha, vlažnost, pravac i brzina vetra, vidljivost, sunčanost, padavine, visina i vrste oblaka, vremenska prognoza.


• Agencija za Zaštitu sredine Kosova / AZSK

• Ministarstvo Životne Sredine i Prostronog Plan-iranja / MŽSPP


www.ammk-rks.net

www.mmph-rks.org



6.4. Investicije u životnu sredinu

Investiranje u životnu sredinu je jedan od direktnih oblika zaštite sredine, poboljšanja stanja sredine i sprečavanja negativnih uticaja na sredinu. Vlada Kosova je najveći deo investicija u životnu sredinu orijentisala preko budžeta za Ministarstvo za Životnu Sredinu i Prostorno Planiranje. Međutim, i opštine i druge institucije jedan deo budžeta orijentišu u okolišne projekte.

Analizirajući budžet Ministarstva za Životnu Sredinu i Prostorno Planiranje, u periodu 2012-2015 primećujemo neprekidan pad, kako u ukupnom budžetu tako i u glavnim investicijama u životnu sredinu. Dok su glavne investicije u životnu sredinu u 2012-toj godini iznosile iznad 60 miliona evra, u 2015-toj su one pale na oko 35 miliona evra (figura 64). Ovo se donekle može opravdati smanjenjem budžeta za lišavanje svojine koji je u 2012-toj bio veći zbog lišavanja svojine zbog projekta autoputa kao i izlaskom iz nadležnosti MŽSPP-a Agencije za Zaštitu od Zračenja i Nuklearne Sigurnosti, i pri osnivanju Agencije za Upravljanje Memorialnim Kompleksima koja je nasledila jedan deo budžeta za ove memoriale koji su bili upravljani od strane MŽSPP-a.

Figura 64: Ukupan budžet MŽSPP-a i budžet MŽSPP-a za glavne troškove66

Prema izveštaju Aktivnosti donatora za period 2012-2013, izrađenog od strane Ministarstva za Evropsko Integrisanje, najveći deo glavnih projekata u sektoru za okolinu je podržan od strane Centralnog Budžeta Kosova sa oko 67% ili € 103.730.00 evra, dok zajednica donatora je doprinela sa 33% ili sa € 50.292.397.

U 2012-toj godini, iz Centralnog Budžeta Kosova je finansirano 72% glavnih okolišnih projekata ili €64,380,000 , dok zajednica donatora je doprinela sa 28% ili €25,195,536, dok je za 2013-tu godinu iz Centralnog Budžeta Kosova podržano 61% (€39,350,000) okolišnih projekata, i 39% (€25,096,860) od strane zajednice donatora (figura 65).66 MInistarstvo Finansija www.mf.rks-gov.net


Prema izveštaju Aktivnosti donatora za period 2012-2013, izrađenog od strane Ministarstva za Evropsko Integrisanje, najveći deo glavnih projekata u sektoru za okolinu je podržan od strane Centralnog Budžeta Kosova sa oko 67% ili € 103.730.00 evra, dok zajednica donatora je doprinela sa 33% ili sa € 50.292.397. U 2012-toj godini, iz Centralnog Budžeta Kosova je finansirano 72% glavnih okolišnih projekata ili €64,380,000 , dok zajednica donatora je doprinela sa 28% ili €25,195,536, dok je za 2013-tu godinu iz Centralnog Budžeta Kosova podržano 61% (€39,350,000) okolišnih projekata, i 39% (€25,096,860) od strane zajednice donatora (figura 65).

Figura 65: Glavne investicije u sektoru životne sredine iz Centralnog Budžeta Kosova i od strane zajednice donatora za period 2012-200374

73 MInistarstvo Finansija www.mf.rks-gov.net 74 Izveštaj o aktivnostima donatora 2012-2013, MEI 2014,

€0

€10,000,000

€20,000,000

€30,000,000

€40,000,000

€50,000,000

€60,000,000

€70,000,000

€80,000,000

2012 2013 2014 2015

Investime kapitale MMPH Totali i buxhetit MMPH Glavne investicije MŽSPP-a Ukupan budžet MŽSPP-a

€0 €20 €40 €60 €80

€100 €120 €140 €160 €180

2012 2013 2012+2013

Mili

ona

Buxheti Qendror i Kosovës Donatoret Total Centralni Budžet Kosova Donatori Ukupno




Projekti koji su finansirani od strane Centalnog Budžeta Kosova, su bili fokusirani na sektor Prostornog Planiranja, Stanovanja i Izgradnje sa €59,765,000 u 2012-toj godini i €39,350,000 u 2013-toj godini, dok su projekti donatora bili orijentisani na sektor za Zaštitu Životne Sredine i Sanaciju voda sa €13,374,150 u 2012-toj i €19,571,857 u 2013-toj godini.

Najveći donatori u ovom vremenskom periodu su bili Kancelarija Evropske Komisije sa € 10.7 miliona (€5.6 miliona u 2012-toj i 2.5 ,miliona u 2013-toj), USAID sa €3.6 miliona u 2012-toj, Nemačka Vlada sa €6.1 miliona u 2013-toj godini.

Ako se gleda sa dugoročnog aspekta, jedan od okolišnih sektora gde je bilo najviše investicija na Kosovu je odsek za vode. U odseku za vode68 je bilo važnih investicija kako od strane Vlade Kosova tako i od stranih donatora. Investicije Vlade Kosova su uglavnom bile orijentisane na popravljanje rečnih korita i na poboljšanju vodne infrastrukture a pogotovo na usluge vodovoda i kanalizacije. I investicije donatora su bile orijentisane uglavnm na poboljšnje uslova u sektoru za vodu i na ispitivanjima izvodljivosti infrastrukture za preradu voda.

Oslanjajući se na dostupne podatke, od 1999-te u sektoru za vodu je investirano oko 255.77 miliona €, od kojih je od donatora 189.9€ miliona. Najveći strani donatori su Evropska Zajednica, Švajcarska Vlada i Nemačka Vlada preko Nemačke Banke za Razvoj/KFW,koji su zajedno investirali 154.9 € miliona, ili 61% od ukupnih investicija. 2010-ta godina je godina koja je imala najviše investicija, sa ukupno 26.63 miliona evra. (figura 66)

67 Izveštaj o aktivnostima donatora 2012-2013, MEI 2014,68 Odsek za vode se odnosi na pitku vodu, kanalizaciju, navodnjavanje, nagomilavanja, reke, upravljanje vodnim resursima itd.


Prema izveštaju Aktivnosti donatora za period 2012-2013, izrađenog od strane Ministarstva za Evropsko Integrisanje, najveći deo glavnih projekata u sektoru za okolinu je podržan od strane Centralnog Budžeta Kosova sa oko 67% ili € 103.730.00 evra, dok zajednica donatora je doprinela sa 33% ili sa € 50.292.397. U 2012-toj godini, iz Centralnog Budžeta Kosova je finansirano 72% glavnih okolišnih projekata ili €64,380,000 , dok zajednica donatora je doprinela sa 28% ili €25,195,536, dok je za 2013-tu godinu iz Centralnog Budžeta Kosova podržano 61% (€39,350,000) okolišnih projekata, i 39% (€25,096,860) od strane zajednice donatora (figura 65).


73 MInistarstvo Finansija www.mf.rks-gov.net 74 Izveštaj o aktivnostima donatora 2012-2013, MEI 2014,

€0

€10,000,000

€20,000,000

€30,000,000

€40,000,000

€50,000,000

€60,000,000

€70,000,000

€80,000,000

2012 2013 2014 2015

Investime kapitale MMPH Totali i buxhetit MMPH Glavne investicije MŽSPP-a Ukupan budžet MŽSPP-a

€0 €20 €40 €60 €80

€100 €120 €140 €160 €180

2012 2013 2012+2013

Mili

ona

Buxheti Qendror i Kosovës Donatoret Total Centralni Budžet Kosova Donatori Ukupno



Figura 66: Investicije u sektoru za vode 2000-201269 (miliona evra)

Osim sektora za vode, donatorske investicije su bile orijentisane i na druge okolišne sektore, kao šo su otpadci, bioraznolikost,procena stanja zemljišta, prostorno planiranje, klimatske promene, podizanje kapaciteta itd. U sledećoj tabeli su predstavljeni podaci o nekim od važnijih projekata podržanih od strane stranih donatora.

Tabela 15: Neki od okolišnih projekata podržanih od strane donatora u periodu 2011-2015

Ime projekta Donatori Vrednost projekta u Evrima

Vreme Im-plementaci-je

Treća faza programa za podršku Opštinskog Pros-tornog Planiranja(MuSPP)

SIDA- Švedska Agencija za Međunarodni razvoj

7.8 miliona evra

2014-2015

Podrška pri Upravljanju Vodama i Nadgledanju Vod-nih Resursa

Evropska Unija (IPA) 1.2 miliona evra

2012-2015

Podrška pri Upravljanju otpadcima


2014-2016

Proučavanje zagađensti pol-joprivrednog zemljišta na Kosovu (podrška za MŽSPP i MPŠRR)


2013-2015

Jačanje kapaciteta za upra-vljanje otpadcima naspram zdravog društva

JICA- Japanska Agencija za Međun-arodnu Saradnju

5.1 miliona evra

2011-2014

69 Trendi historik i investimeve në sektorin e ujrave në Kosovë, Msce. Arian Shuku 2012

Projekti koji su finansirani od strane Centalnog Budžeta Kosova, su bili fokusirani na sektor Prostornog Planiranja, Stanovanja i Izgradnje sa €59,765,000 u 2012-toj godini i €39,350,000 u 2013-toj godini, dok su projekti donatora bili orijentisani na sektor za Zaštitu Životne Sredine i Sanaciju voda sa €13,374,150 u 2012-toj i €19,571,857 u 2013-toj godini.

Najveći donatori u ovom vremenskom periodu su bili Kancelarija Evropske Komisije sa € 10.7 miliona (€5.6 miliona u 2012-toj i 2.5 ,miliona u 2013-toj), USAID sa €3.6 miliona u 2012-toj, Nemačka Vlada sa €6.1 miliona u 2013-toj godini.

Ako se gleda sa dugoročnog aspekta, jedan od okolišnih sektora gde je bilo najviše investicija na Kosovu je odsek za vode. U odseku za vode75 je bilo važnih investicija kako od strane Vlade Kosova tako i od stranih donatora. Investicije Vlade Kosova su uglavnom bile orijentisane na popravljanje rečnih korita i na poboljšanju vodne infrastrukture a pogotovo na usluge vodovoda i kanalizacije. I investicije donatora su bile orijentisane uglavnm na poboljšnje uslova u sektoru za vodu i na ispitivanjima izvodljivosti infrastrukture za preradu voda.

Oslanjajući se na dostupne podatke, od 1999-te u sektoru za vodu je investirano oko 255.77 miliona €, od kojih je od donatora 189.9€ miliona. Najveći strani donatori su Evropska Zajednica, Švajcarska Vlada i Nemačka Vlada preko Nemačke Banke za Razvoj/KFW,koji su zajedno investirali 154.9 € miliona, ili 61% od ukupnih investicija. 2010-ta godina je godina koja je imala najviše investicija, sa ukupno 26.63 miliona evra. (figura 66)


Osim sektora za vode, donatorske investicije su bile orijentisane i na druge okolišne sektore, kao šo su otpadci, bioraznolikost,procena stanja zemljišta, prostorno planiranje, klimatske promene, podizanje kapaciteta itd. U sledećoj tabeli su predstavljeni podaci o nekim od važnijih projekata podržanih od strane stranih donatora.

75 Odsek za vode se odnosi na pitku vodu, kanalizaciju, navodnjavanje, nagomilavanja, reke, upravljanje vodnim resursima itd. 76 Trendi historik i investimeve në sektorin e ujrave në Kosovë, Msce. Arian Shuku 2012

0

10

20

30

40

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Totali milion € Investimet nga Qeveria e Kosovës Investimet nga donatorët Ukupno miliona € Investicije Vlade Kosova Investicije donatora



Projekat za čišćenje i pon-ovno kultivisanje zemljišta od strane uticaja Energetsk-og sektora

Svetska Banka 3.7 miliona evra

2013-2015

Podizanje kapaciteta MŽSPP –a, pri upotpunjavanju i primeni zakonodavstva u sektoru za okoliš i prstorno planiranje

Evropska Unija (IPA) 1.8 milion euro

2011-2013

Razumno iskorišćavanje zemljišta i očuvanje bioraz-nolikosti u Dragašu

UNDP-Program Ujedinjenih Nacija za Razvoj

3.5 miliona evra

2011-2014

Podrške za razvoj o niskim emisijama

ADC- Austrijska Saradnja za Razvoj i UNDP

0.5 miliona evra

2013-2015

Inicijativa za smanjenje opasnosti od prirodnih nepogoda

UNDP-Program Ujedinjenih Nacija za Razvoj

0.8 miliona evra

2013-2016



• Ministarstvo Finansija

• Ministarstvozaza Evropske Integracije


www.mmph-rks.org

www.mf.rks-gov.net

www.mie-ks.net

6.5. Regionalna i međunarodna saradnja u sektoru životne sredine

Učestvovanje Kosova u regionalnim okolišnim inicijativama, u projektima i organizacijama je jedan od oblika koji omogućavaju ne samo porast saradnje nego i podizanje kapaciteta u sektoru životne sredine, i u ispunjenju dužnosti u procesu za evropske integracije. Razmena iskustava i praksi iz ovih aktivnosti i njihova primena na Kosovu je takođe jedna mogućnost koja se može iskoristiti za unapređenje zaštite sredine i njenog upravljanja.

U ovom izveštaju je predstavljeno nekoliko aktivnosti, inicijativa i programa u kojima su učestvovale institucije za okolinu Kosova.



6.5.1. Kosovo u Izveštaju: Životna Sredina Evrope- Stanje i Perspektiva 2015

U martu ove godine Agencija Životne Sredine Evrope je objavila Izvešaj “Životna Sredina Evrope-stanje i perspektive 2015”, drugačije poznat kao SOER. SOER je ključni dokument za stanje sredine Evrope, koji Agencija za Životnu Srediu Evrope predaje Evropskom Parlamentu.

Izveštaj SOER 201570, sadrži informacije o životnoj sredini Evrope, procene o sredini u globalnom planu, uporednu analizu država preko okolišnih indikatora i specifične izveštaje država i regija. Sve je ovo dobra osnova i vredno sredstvo u kreiranju budućih nacionalnih i evropskih politika za sredinu.

Od velike važnosti za Kosovo je to što je u 4-tom delu SOER-a 2015, po prvi put izrađeno nacionalno poglavlje za Republiku Kosova (Country Briefing), u kojem je dat poseban pogled na stanje sredine naše zemlje. Nacionalno poglavlje je na raspolaganju za široku javnost i na veb stranici Agencije za Životnu Sredinu Evrope71

Republika Kosova je, preko Agencije za Zaštitu Sredine Kosova- AZSK kao deo EIONET mreže, aktivno učestvovala u celom procesu pripreme i izrade SOER-a 2015 pored 38 drugih zemalja Evrope.

Za više detalja pročitajte deo o Kosovu u Izveštaju “Životna Sredina Evrope- stanje i perspektive 2015” na linku http://www.eea.europa.eu/soer-2015/countries/kosovo i pogledajte kompletnu sintezu Izveštaja na linku http://www.eea.europa.eu/soer#tab-synthesis-report .

6.5.2. Učešće u aktivnostima EIONET-a i EEA

Kosovo od 2010-te godine, kao saradnik72 je deo EIONET-a, Evropske Mreže za Nadgledanje i Okolišno Informisanje, i učestvuje u aktivnostima koje organizuje Agencija Životne Sredine Evrope/EEA. Učešće Kosova, tačnije Agencije za Zaštitu Sredine Kosova u aktivnostima Evropske Agencije za Životnu Sredinu i u Evropskoj Mreži za Nadgledanje i Okolišno Informisanje, EIONET je omogućen u sklopu projekta IPA: “Učešće Zemalja Zapadnog Balkana u delatnosti EEA”.

Projekat, između ostalog, cílja poboljšanje procesa protoka i razmene podataka između Agencija za Okoliš u Balkanskim zemljama i Evropske Agencije za Životnu Sredinu , uključivanjem njihovog doprinosa u sklopu Procena i Izveštaja o stanju sredine Evrope, da podrži Nacionalne Centre za Kontakt i Referentne Nacionalne Centre u njihovom učešću u Radionicama, Obukama i sastancima organizovanim od strane EEA i EIONET, kao i da pružaju druge tehničke podrške preko eksperata i projekata.

70 http://www.eea.europa.eu/soer#tab-synthesis-report71 http://www.eea.europa.eu/soer-2015/countries/kosovo

72 https://www.eionet.europa.eu/countries



6.5.3. Učestvovanje u aktivnostima EPA Network-a – Mreža šefova Evropskih Agencija za Životnu Sredinu

AZSK je još od 2011-te godine članica mreže šefova Evropskih Agencija za Životnu Sredinu, poznatu kao EPA Network73. U ovom periodu AZSK je učestvovala u svim aktivnostima, organizovanim od strane ove mreže, čak štaviše u toku 2014-2015 je bila u vodećoj trojki mreže, dok je u septembru 2014-te bila organizator 23-ćeg sastanka ove mreže. U sklopu aktivnosti, između ostalog AZSK je bila inicijator osnivanja Okolišne mreže zemalja Zapadnog Balkana i formiranja interesne grupe za Zapadni Balkan u sklopu mreže, kao što je i aktivno učestvovala u izradi programa rada ove grupe.

Inače, Mreža Šefova Evropskih Agencija za Životnu Sredinu, poznatu kao EPA Network, sakuplja oko sebe sve rukovodioce ili direktore Nacionalnih Agencija za Zaštitu Životne Sredine ili sličnih institucija evropskih zemalja.

6.5.4. Učešće HMIK-a u mreži Evropskog Sistema Svesnosti o Poplavama EFAS

Hidrometeorološki Institut Kosova-HMIK, je na početku 2015-te godine dobio potvrdu od Švedskog Instituta za Meteorologiju i Hidrologiju koji predstavlja Operativni Centar Evropskog Sistema Svesnosti o Poplavama, EFAS (European Flood Awareness System)74, za prihvatanje u ovu mrežu organizacija. Prethodno su Hidrometeorološki Institut Kosova i Švedski Institut za Meteorologiju i Hidrologiju, potpisali jedan dokument prema kome se određuju uslovi učešća u ovoj organizaciji. Obično,članovi ove mreže su nacionalne organizacije i autoriteti iz Evropskih zemalja, čija je dužnost pružanje usluga i informacija o rukovođenju rizikom od poplava. S potpisivanjem ovih uslova, HMIK kao nacionalni predstavnik Kosova za pružanje informacija iz sektora hidrologije, je obavezan da Evropskom Sistemu Svesnosti o Poplavama, EFAS-u pruža informacije i prognoze o poplavama na Kosovu.Ovo članstvo će HMIK-u pružiti mogućnost razmene informacija i iskustva kao i mogućnost učešća u raznim obukama koje organizuje EFAS.

6.5.5. Regionalni program ECRAN

ECRAN (Environment and Climate Regional Accesion Network- Regionalna Mreža Pred-Pristupanja za Životnu Sredinu i Klimu), koji je finansira EU i rukovodi Evropska Komisija, pomaže korisnicima u razmeni informacija i iskustava u vezi pripreme za pred-pristupanje. ECRAN predstvalja ojačanje regionalne saradnje između zemalja koje su kandidati za EU i potencijalni kandidati na polju životne sredine i klimatskih delatnosti, i pomaže u njihovom napretku pri premeštanju i primeni okolišnog i klimatskog Aquis-a EU. ECRAN je osnovan na stečenom iskustvu i dostignutim rezultatima od strane RENA-e (Regionalna Mreža Žvotne

73 http://epanet.pbe.eea.europa.eu/european_epas/countries/kosovo74 www.efas.eu http://www.ecranetwork.org/



Sredine za Članstvo), a posebno na onim iskustvima koja su povezana sa okolšnim, klimatskim, transpozicionim investicijama i onima za primenu zakona o sredini i klimi, poštovanju i primeni, lokalnim i regionalnim inicijativama, zašitom prirode, PUŽS/SPŽS, podrškama NVO i učešćima javnosti. ECRAN se sastoji od tri glavne komponente : Životna Sredina, Delovanje o klimi i Forum NVO-ja za životnu sredinu. Aktivnosti u svakoj komponenti se primenjuju preko sistema Radnih Grupa75.

6.5.6. Parkovi Dinarskog Luka- Regionalna mreža zaštićenih zona

WWF je započeo projekat Parkova Dinarskog Luka na početku 2012-te godine, u cilju stvaranja saveza Nacionalnih i Prirodnih Parkova na teritoriji sastavnih zemalja Dinarskog Luka; Albanije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Kosova, Makedonije, Crne Gore, Srbije i Slovenije. Ovaj tro-godišnji projekat je finansiran od strane Norveškog Ministarstva Vanjskih Poslova i Fondacije MAVA.

Prvi i glavni cilj ovog projekta jeste stvaranje jedne mreže zaštićenih zona povezujući sve parkove u regiji Dinarskog Parka. Kosovo je u ovom projektu predstavljeno sa dva Nacionalna Parka: NP” Šar” i NP “Prokletije” i sa dva Prirodna Parka : Grmija i Mirušini Vodopadi76.

6.5.7. Projekat o zoni bukovih šuma

Ministarstvo Žvotne Sredine i Prostornog Planiranja, tačnije Agencija za Zaštitu Sredine Kosova, je započela saradnju sa Federalnim Nemačkim Ministarstvom za Životnu Sredinu , Očuvanje Prirode, Izgradnju i Nuklearnu Sigrunost –BMUB i sa Federalnom Nemačkom Agencijom za Očuvanje Prirode-BfN, kao i sa Centrom za Upravljanje Ekosistemima- CEEM na Univerzitetu Eberswald-a za Trajni Razoj –HNEE, u vezi Projekta: “ Bukove šume- Prirodno Zajedničko Nasleđe Evrope”. Cilj ove saradnje je predstavljanje prirodnih vrednosti naše zemlje, pogotovo deo stare šumske bukove vegetacije koja se nalazi unutar Nacionalnog Parka “ Prokletije”. Saradnja u vezi ovog projekta je počela u 2013-toj godini, da bi nastavila saradnjom u radionicama i prethodno organizovanim sastancima. Projekat će nastaviti do 2017-te godine i glavni cilj je neprestano angažovanje tako da gore navedene zone dobiju prednost imenovanja i da se što je pre moguće diskutuje na nacionalnom nivou.

6.5.8. Zaštićene Međugranične Zone

U cilju ojačanja zaštite prirode na regionalnom nivou, Kosovo je bilo aktivni deo nekoliko inicijativa, projekata i istraživanja u regiji Zapadnog Balkana, ili deo međugraničnih inicijativa sa susednim zemljama Makedonijom, Albanijom, Srbijom i Crnom Gorom. Zaštita Bioraznolikosti i Upravljanje zaštitnim zonama jesu samo neke od ovih aktivnosti. U sklopu ovih regionalnih aktivnosti su izrađena dva istraživanja za proglašenje dve zaštićenje međugranične zone:

75 76 http://www.parksdinarides.org/en/kosovo



Stvaranje zaštićene međugranične Zone “Prokletije”- Predložena zona za zaštitu, očekuje da uključi Albaniju, Kosovo, Crnu Goru i Srbiju. Prokletije uključuju unikatne Planine i pejsaže i jedne su od najvažnijih regija za zaštitu bioraznolikosti na Balkanu i celoj Evropi. Ova regija se smatra jednom od najređih šumskih najdivljijih zona, ne samo na Balkanskom Poluostrvu, nego i u Evropi77.

Međugranično Stvaranje zaštićene Površine “Šar- Korabit- Deshatit”- Ova zaštićena zona se nalazi na graničnim zonama Albanije, Kosova i Bivše Jugoslovenske Republike Makedonije, i obuhvata unikatne prirodne pejsaže. Ova trostruko granična regija obuhvata značajan broj prirodnih i endemskih staništa i retke i ugrožene relikte flore i faune, uključujući vrste zajedničke važnosti, kao što je mrki medved i Balkanski ris.78

5.6.9. Program prilagođavanja klimatskim promenama na Zapadnom Balkanu

Nemačka Agencija za Međunarodnu Saradnju (GIZ), razvija jedan program (2012-2015) sa zajedničkim projektima Vladinih institucija zemalja Zapadnog Balkana (Albanije, Makedonije, Crne Gore, Srbije i Kosova) za prilagođavanje klimatskim uslovima u odseku za vode79.

Glavni cilj ovog projekta jeste da nacionalne institucije korisničkih zemalja koje se bave nadgledanjem elemenata i meteoroloških i hidroloških pojava, kreiraju dovoljne humane kapacitete, zakonodavne tehnike itd, tako da bi bili u stanju nadgledati i osigurati kvalitetne i redovne informacije ovih procesa, tako što će biti u stanju da na vreme prognoziraju i upozoravaju u vezi vremena, klime, hidrologije itd.

Drugi veoma važan aspekt je regionalno i međunarodno integrisanje, ciljajući recipročnu saradnju i razmenu informacija, u cilju da bi relevantne nacionalne institucije imale mogućnosti biti operacionalne.

5.6.10. Program vode za Dunav (IAWD)80

U 2013-toj godini je počela implementacija programa vode za Dunav, sa podrškom Svetske Banke. U sklopu ovog programa se nalazi i Kosovo, pored 12 regionalnih država u regiji Dunava, (Austrija, Albanija,Ukrajina, Rumunija, Moldavija, Bugarska, Makedonija, Srbija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Crna Gora). Cilj ovog projekta je da pomogne ovim zemljama u izgradnji jakih i trajnih usluga vodovoda i usluga otpadnih voda. Radni Plan je strukturisan oko pet sledećih stubova : Politike, Tarife, Upravljanje bogatstvima i planiranje investicija kao i Poboljšanje efikasnosti usluge. Program se primenjuje koristeći tri glavna instrumenta: analitički i savetni rad, platforma za podelu znanja i aktivnosti za razvoj kapaciteta.77 http://www.unep.at/documents_unep/Balkan_Feasibility_Studies/Prokletije_25-10-2010.pdf78 http://www.unep.at/documents_unep/Balkan_Feasibility_Studies/Sharr_25-10-2010.pdf79 Transboundary Water Management, Climate Change Adaptation in Western Balkan (www.giz.de)80 http://www.danube-water-program.org/




• Agencija za Zaštitu Sredine Kosova /AZSK

• Evropska Agencija za Životnu Sredinu /EEA

• Evropska Mreža Životne Sredine za Inforisanje i Praćenje /EIONET

• Mreža EPA Network

• Projekat ECRAN

• Parkovi Dinarskog Luka


www.ammk-rks.net

www.eionet.europa.eu

www.eea.europa.eu

www.epanet.pbe.eea.europa.eu

www.ecranetwork.org

www.parksdinarides.org



7. Reference

1. AZSK 2012, Izveštaj o stanju vazduha

2. AZSK 2012, Izveštaj Okolišnih Hotspotova na Kosovu

3. AZSK 2013, Kvalitet vazduha u zoni EKK-a

4. AZSK 2013, Izveštaj o stanju životne sredine 2011-2012

5. AZSK 2014, Izveštaj, stanje otpadaka i hemikalija na Kosovu

6. AZSK 2014, Izveštaj, Inventura Gasova Staklene Bašte na Kosovu za 2012-tu godinu

7. AZSK 2015, Izveštaj o stanju voda 2015

8. AZSK & REC 2011, Katastar zagađivača vode 2010

9. AZSK /HMIK 2015, Izveštaj, Stanje Prirode 2010-2014

10. KAP2013 , Inventura Šuma Kosova 2012

11. SAK 2012, Popis stanovništva 2011

12. SAK 2014, Anketa poljoprivrednih domaćinstava 2014

13. SAK 2014, Anketa radne snage na Kosovu 2013

14. SAK 2014, Anketa industrijskih otpadaka 2013

15. SAK 2014, Anketa opštinskih otpadaka 2013

16. SAK 2014, Zdravstvene statistike 2013

17. SAK 2014, Procena- Stanovnišvo 2013

18. SAK 2015, Nekoliko podataka o životnoj sredini 2015

19. SAK 2015, Popis poljoprivrede 2014

20. SAK 2015, Hotelijerske statistike 2015

21. SAK 2015, Statistike socijalne dobrobiti 2014

22. SAK 2015, Statistike transporta i telekomunikacije 2015

23. EEA 2013, Environmental Indicators, Typology and Use in Reporting



24. EEA 2015, SOER 2015 — The European environment — state and outlook 2015, Countries and regions, Kosovo

25. EEA 2015, The European Environment-State and Outlok 2015

26. GIZ&NIRAS 2015, Finalni izveštaj projekta “Procena zagađenosti poljoprivrednih zamljišta na Kosovu”

27. Human Dynamics 2014, Monitoring transposition and implementation of the EU environmental acquis, Year 17 , Progress Report 9 , Kosovo

28. MPŠRR 2011, Plan za poljoprivredu i ruralni razvoj , 2010-2013

29. MPŠRR 2011, Strategija za Razvoj Šumarstva 2010-2020

30. MPŠRR 2013, Strategija o Zaštiti Klime u Sektoru Šumarstva

31. MI 2013, Startegija o Multimodalnom Transportu i Plan Delovanja 2012- 2021

32. MŽSPP2012, Strategjia i Plan Delovanja o Bioraznolikosti 2011-2020,

33. MŽSPP 2012, Strategija i Plan Delovanja za Kvalitet vazduha 2011-2021

34. MŽSPP 2014, Crvena knjiga vaskularne flore Republike Kosova , MŽSPP

35. MŽSPP 2014, Strategija o upravljanju otpadcima 2013-2022

36. MŽSPP 2014, Strategija o Zaštiti Životne Sredine 2013-2022

37. MŽSPP 2015, Nacionalna Strategija Voda Kosova 2015-2034

38. MŽSPP 2015, Strategija o Klimatskim Promenama 2014-2024

39. Msce. Arian Shuku 2012, Istorijski tok investicija u sektoru voda

40. MER 2013, Strategija Energetike Republike Kosova 2013-2022

41. MER 2014, Energijska Ravnoteža 2013

42. MEI 2014, Izveštaj o investicijama donatora 2012-2013

43. PMQP 2009, Prethodno Identifikovanje zona Natura 2000 na Kosovu

44. Mesečni i godišnji okolišni izveštaji Odseka za Životnu Sredinu EKK-a

45. Godišnji izveštaj 2013/2014, Odsek za životnu sredinu, NewCoFeronikeli

46. UNDP 2010, Emitiranje gasova staklene bašte na Kosovu 2008-2009



47. UNDP 2011, Izveštaj ljudskog razvoja 2010

48. UNDP 2013, Izveštaj ljudskog razvoja 2012

49. World Bank 2013, Okolišna analiza države /Procena koštanja okolišne degradacije, Ponovni institucionalni pregled i ponovni pregled javnih troškova za okoliš

50. RUVK 2014, Izveštaj o performansi kompanija vodovoda i kanalizacije 2013

8. Indeks figura i tabela

8.1 Indeks figura

Figura 1: Analitički okvir DPSIR-a

Figura 2: Ukupan broj stanovništva i njegova gustina na Kosovu, 1948-2013

Figura 3: Natalitet, mortalitet i prirodni priraštaj stanovništva Kosova 2001- 2011

Figura 4: Struktura stanovništva po starosti (dobi) na Kosovu, 1981-2006



Figura 7: Razmer između naseljenih područja i gustine stanovništva na Kosovu i u Evropi Figura 8: Bruto Domaći Proizvod-BDP po stanovniku i Ukupan porast BDP-a na Kosovu 2002-2013

Figura 9: Količina potrošene vode milion m3/godišnje, prema odsecima

Figura 10: Broj ekonomskih operatera koji su aktivni na rudnim separacijama



Figura 13: Pokrivenost zemljišta (%) prema kategorijama za 2012 –tu godinu

Figura 14: Mapa pokrivenosti zemljišta prema Corine metodologiji (CLC) na Kosovu za 2012-tu godinu (izvor AZSK)

Figura 15: Dostupni primarni energetski izvori 2013




Figura 17: Razmera između ukupne proizvodnje električne i obnavljajuće energije 2000-2013

Figura 18. Srednje godišnje vrednosti prašine u TCA i TCB u periodu 2007 – 2014


Figura 20. Srednje godišnje vrednosti NOx u TCA i TCB u periodu 2007-2014

Figura 21: Srednje godišnje vrednosti emisija prašine u rotirajućim pećima Feronikel-a 2013-2014

Figura 22: Srednje godišnje vrednosti emisija SO2 i NOx , u rotirajućime pećma NewCoFeronikel-a 2013-2014

Figura 23: Srednje godišnje vrednosti Prašine u SHarrCem-u za period 2003- 2014




Figura 27: Tok korišćenja željezničkog prevoza

Figura 28: Tok putnika na Međunarodnom Aerodromu Adem Jašari


Figura 30: Trend upotrebe veštačkog đubriva 2004-2013 tone/godini


Figura 32: Izgorene površine šuma ha/godišnje 2003-2013 Figura 33: Pošumljene površine ha/godini 2005-2013

Figura 34: Broj stranih posetilaca i noćenja, iz perioda 2008-2014

Figura 35: Broj posetilaca i noćenja, iz perioda 2008-2014

Figura 36: Rasprostranjenost mreže za praćenje kvaliteta vazduha


Figura 38: Srednje godišnje vrednosti NO2



Figura 39: Srednje godišnje vrednosti O3

Figura 40: Srednje godišnje vrednosti CO


Figura 42: Srednja godišnja vrednost PM2.5

Figura 43: Nitrati (mg N-NO3-/l) u površinskim vodama (2008-2014); ( u

zagradama broj uzorkovanih stanica)

Figura 44: Ortofosfati (mg P-PO43-/l) u površinskim vodama (2008-2014); (U

zagradama broj uzorkovanih stanica)


Figura 46: Rasprostranjenost potencijalno -zagađenih zona


Figura 48. Tok deponovanje otpadaka na sanitarnim deponijama Kosova 2007-2013

Figura 49: Took emisija CO2 iz odseka otpadaka



Figura 52: Istorijat o proglašenju zaštićenih zona 1980-2014, površina (ha) i njihovo učešće (%) na ukupnoj površini teritorije Kosova






Figura 58: Emisije CO2 (ton equaivalent) po stanovniku na Kosovu upoređujući sa nekoliko zemalja u regionu, Evropi, EU, svetu

Figura 59: Stomačne(dizinterijske) tegobe na Kosovu 2002-2014



Figura 60. Životni vek

Figura 61: Mortalitet na Kosovu 2002-2013



Figura 64: Ukupan budžet MŽSPP-a i budžet MŽSPP-a za glavne troškove



8.2. Indeks tabela

Tabela 1: Neki od socio-ekonomskih pokazatelja stanovništva Kosova

Tabela 2: Degradirane površine, prema rekama

Tabela 3: Prosečna vrednost godišnje seče u šumama prema vrstama drveća i poseda (1000 m3 ) prema probnim merenjima na 60% teritorije Kosova

Tabela 4: Podaci o kvalitetu vazduha na području EKK-a prema HMIK-ovom monitorisanju

Tabela 5: Turistički potencijal Kosova, stanje i mogućnosti

Tabela 6: Granične godišnje vrednosti za kvalitet vazduha

Tabela 7: Srednje godišnje vrednosti nivoa H (cm) prema mernim stanicama Tabela 8: Vrste uzoraka analiziranog zemljišta po opštinama

Tabela 9. Zaštićene Prirodne Zone po Kategorijama

Tabela 10: Glavne (ključne)kategorije emisija gasova staklene bašte prema IPCC, za 2012-tu godinu

Tabela 11: Zakonski okvir u odseku životne sredine

Tabela 12: Preuređenje nacionalnog okolišnog zakonodavstva sa smernicama Evropske Unije



Tabela 13: Strategije, Planovi i Programi u sektoru životne sredine i sektori koji utiču na istu

Tabela 14: Trenutni sistem monitorisanja životne sredine na Kosovu

Tabela 15: Neki od okolišnih projekata podržanih od strane donatora u periodu 2011-2015



Izveštaj”Stanje Životne Sredine na Kosovu,2015”

je pripremila Agencija za Zaštitu Sredine Kosova

Glavni koordinatori u pripremi Izveštaja:

Dr.sc. Ilir Morina, Izvršni direktor AZSK-a

Rizah Hajdari, Rukovodilac DNPIŽS-a u AZSK-u i

Msc. Afrim Berisha- Rukovodilac Divizije za Izveštavanje i Planove DNPIŽS-a

Glavni saradnici:

Msc. Afrim Berisha, Rizah Hajdari, Dr.sc. Sami Behrami, Msc. Taf Veselaj, Msc.Bajram Kafexholli, Sabit Restelica, Dr.sc. Mimoza Hyseni-Spahiu,

Msc. Fadil Bajraktari, Letafete Latifi, Dr.sc. Ilir Morina, Mr.sc. Qenan Maxhuni Msc.Merita Mehmeti, Vlora Spanca, Adriana Pllana, Ajet Mahmuti,

Msc.Ndriçim Mustafa, Selvije Raci, Msc. Agron Shala i Shkumbin Shala

Ostali saradnici:

Përparim Gashi, Hasan Hasani, Dr.sc. Bashkim Kastrati, Msc. Mentor Shala, Mr.sc. Nail Kryeziu, Filloreta Berisha i Andina Vllahiu

Adresa AZSK-a:

Ulica Luan Haradinaj,bivša zgrada štampe Rilindja sprat XV/04

Tel. +381 38 200 33 228 , email: [email protected]

www.ammk-rks.net

Priština, 2015











Documents

Stanje Životne Sredine - ammk-rks.netIzveštaj nudi stabilnu osnovu i za orijentaciju razvoja, planiranja i strateških investiranja u sektore koji imaju uticaja na životnu sredinu,