F ABAD Farın. Bil. Der. 10, 151 - 156, 1985

FABAD J. Pharm. Sci. 10, 151 - 156, 1985

lezaedtft ıu (/Jifqi~lllJlll

Eczacılıkta Bilgisayar Kullanımı

BİLGİSAYAR NEDİR?

Bilgisayar, giriş verilerinin tür­

lü yalın ya da karma·şık işlemler.

den sonra kullanıcının gereksindiği

biçimde çıkış bilgisi olarak s'.lğ lan­

dığı bir makinadır. En önemli ni­

leli·kleri: a) Prngramlanabilmesi,

b) İşl r.ım yapabilmGsi, c ) Belleği ­

nin bulunma.sı ve d) ÇO'k hızlı ve

güvenilir olmasıdır. Bilgisayarın

mekanik kesimine «Donanımı> adı

verilir. Ana paırçaları : a) Giriş b i­

r1mi, b) Bellek bir imi, c) İşlem bi­

rimi ve d) Çık1ı5 b irim idir. P ro:s­ram, akış şema.sı ve işletim yöner­

gesi gibi, me•kanik özelli~i o~m:ı­

yan ancalk makinaya yapılacak işi

tanıımlayan kesime ise «Y'.lzılım»

denir (l).

Fizi•k yapılarından dolayı, bil­

gisayarlar günlük h ayatta kullandı­

ğımız 10 tabanlı sayı sistemi yerin e

İsmail ÜSTEL ('~)

2 tabanlı sayı. sistem in i kullanırlar.

Bu sistemde sayıları yazarken kul­

lanılan rakamlara (yalnızca O ve 1) İngilizce «ik il:i rakamı> .anlamma gelen ({!Oinary digit» sözcükler'in'den

t üretilen «bit» adı verilir. Sekiz bH'­

ten oluşan ve 1 kara.kterlik bilgiy i

(0-9 r akamlar, A-Z h arfler, özel işa­

reller) sa1klayabilen bellek birimi­

ne «Byte» den ;.lmekteıdir. BHgisa ­

yarların b ellek kapasitesi K Byte

(IKB = Ki'lo Byte = 1.000 Byte) ve

M Byte (MB = Mega Byte ·= 1.000.000 Byte) cinsinden ifade edL

lir.

Bilgisayar kullanımına karar

verilirlken gözönünde bulundurula-

cak t emel ölçüt, maliyet-yarar ana­

lizidiır. Diğer bir deyişle, biJ.gisaya­

rın ına'liyeti ( donanım, yazılım , ba·

kını-onarım) sağlayacağı yarar ile

karşılaşıt.ırılmahıdır.

(*) H.Ü. Eczacılık Fakültesi, Hacettepe . Ankara~

151

SERBEST ECZACILIK ve HASTANE ECZACILIGINDA

BiLGİSA YAR KULLANIMI

1. Yönetsel Uygulamalar

Genel muhasebe (faturalamı:ı,

stOik kontrol, senet izlenmesi v.s.), yönetiım muıhasebesi (finansal am­liZJ.er v.s.), satın alma, talep analizi , personel yönetimi, işyükü dağılımı

analizi , ilaç utilizasyonuna (*) iliş­

kin •bilgiler ve özet raporlar hazı:·.

lanması.

Çubulk kod sis temi (.bar cod­ing) , serbest eczacılıkta bilgisa­yar kullanwını kolaylaştırmış ~ır.

Bu sisıt.em, dikıc!Jörtgen biçimindeki bir alanda bu'lunan çubuklardan ve aralarındaki boşluklardan oluşma~{­

tadır. SF.stemde 3 değişken bulun­maktadır: a ) Çulbuk sayı,sı, b) Çu­buk kalınlığı ve c) Her çubuk çifti arasında.ki boşlıuğun genişliği. Çu­buk kod sistemi bir «fotoelektrik~~l göz)} tarafından algılanarak bilgi­sayar ortamına ak!tarılabilmektedir. özel donanım kullanılarak daıktilo

ve kaısanın bil'gis&yar ile bütünleş­

tirilmesi son·ucu aynı anda: a) Ge. rekli uyarıları da içeren ilaç etike-tinin hazırlanması, b) Hastanın

i'laç prof'ilinin hazırlanması ya da yenilenmesi, c) tıacı.n stoktan dü· şülmesi, d) Programlanan taram::ı­

ların (ilaç etkileşmeleri v.s.) yapıl­

ması ve e) İlaç utilizasyonu bil­gilerinin kayıtlanması gerçekleşti­

rilebilmektedir (2).

2. Klinik Uygulamalar

a) İlaç Bilgi Danışma ve Ze­hirlenme Konıtrol Hizm•)t­J'eri

Bilimsel çalışmaların ürünü O'lan bilgi her yıl % 13 oranında ar­tarak 5.5 yılda bir katıanmaıktadtr.

Yaıkın bir gelecekte, bilginin her yıl % 40 oranında artacağı ve 20 ayda bir katlanacağı düşünülmek.

tedir (3). Tıp ve eczacılık alanında da bu bilgi patlaması yaşanmak­

tadır . İlaçlara ilişkin bilgilerin (faıımasötik, terapötik ve toksiko­

lojilk) toplanması , değerlendirilme­

si ve gereğince düzenlenmesi gü­

n ümüzde ancak biJ.g isayar kulb· nımı ile olasıdır. Ki.5isel bilgisayar­lar, bu sürecin serbest eczanelerde de gerçekleşmesine olanak tanımış­tır .

Bilgi·sayar erişimli ilaç bilgi da· nışma ve zehi rlenme k-0ntrol pr05-ramları arasında, A.B.D. Ulusal Tıp Kütüphanesi tarafından hazırlanan

MEDLINE ve TOXLINE en bilinen­ler arasındadır ( 4). K:işisel bilgi­sayarlara uygun olarak da hazırla.

nan programlardan en yaygını, Mic­romedex firması (A.B.D.) tarafın­

dan hazırlanan DRUGDEX ve POI­SINDEX'tir. Bu si&temde bilgHar mikrofiş, disk ve manyetik şeritte

bulunma'ktadır (5).

b) İlaç Etkileşmel erinin

Taranması

İıJaç-ilıaç , -ilaç-laboratuvar test­ler i ve ilaç-diyet etıkileşmeleri tanı -

(* ) «Drug Utilimt'iıom>, ilaç kullanımının önceden belirlenm iş sl.andartlarla karşıl'a.ştlrılarak analizi ve yorumlanmasıdır.

152

nın doğruluğunu ve ilaç tedavisinin

etkinliık ve emniyetini önemli ölçü­

de etıkilemekıtedir. Sayıları binler­

le ifade edilen bu etkileşmelerin ta­

ranma·sında bilgisayar kullanımı,

sonucun hızlı ve doğru biçi.mic

alınmasını, sağlamaktadır. Kişisel

bilgi'sayarlar için geli~tirilen pabt

programlar, bu taramaların serbest

eczanelerd.e de sürdürülmesine o·a­

naık tan1m1şür.

Bilgisayar programlarından ba­

zııları yalnızca ilaç-ilaç et'ki~eş.mele­

rini tararken (6), bunun yanısıra

ilaç-laboratuv::ır testleri etkileşma­

lerinin de (7) ve her ikisinin yanı­

sıra ilaç-diyet etkileşmelerinin de

(8) tarandığı programlar bulu~­

ma•k'tadır.

c) İl~ların İstenmeyen

Etıkile·rinin İzlenmesi

Bir ilaç pazarlanmadan önce,

etlkin'Iiğinin yanısıra emniyetinin de

kantıtlanması amacııyla yoğun ldi­

nik öncesi ve klinik araştırmalar­

dan .geçer. Buna karşın, ilaçların is­

tenmeyen etkileri bu aşamada çe­

şitli nedenlerle (örneğin, genetik ya

da idiyosen'kratik bir faktöre bağ­

lı ·Olarak nadiren görülmesi) tam

olarak değerlendirilemez. Bu ne­

denije, ilaçların pazarlaıma oonra­

sınd·a izlenıınesin'in bir amacı da i'S­

tenımeyen etkilerin izlenmesidir.

Buradaki amaç, önceden biUnm?yen

bu tür etıkilerin belirlenmesi ve bi­

linenlerin görülme srklığının ortaya

konulmasıdır. Bu amaçla gerek has­

tane eczanelerinde gerekse serbe~t

eczanelerde verilerin toplanması,

düzenlenmesi ve değerlendirilerek

yorumianmasında bilgisayarl ::ırd:ın

yararlanılmaktadır (9, 10) .

Buraya kadar sıralanan bil~i­

sayar uygulamaları, serbest eczJ.­

cılı:k ve hastane eczacılığı için or­

taldtır. Bazı bi1gisayar uygulamala­

rı ise, hastane eczacılığına özeldir

(11, 1'2)

d) Yatan Hasl1alara !!aç SaJ­

lanmasımia Kullanılan İlaç

Dağıtım Sistemleri

Bu alanda biJ.gisayarlardan gc:­

nellikle birim d:oz ilaç dağıtım sis­

temi'nde yararlanılmakla bera-ber,

diğer ilaç dağıtım sistemlerinde ne

(ilaçların serviste depolanması,

ilaçların eczaneden her servis has­

tasına tek tek gönderilmesi ve kar­

ma sistem) kullanımı söz.konusu­

dur. İlaç dağıtım sisteminde bilgi­

saya-rdan yararlanılan hasta nelerde

genellikle haıstanenin merkezi bil­

gisayarı kullanılmakta ve eczane ya

da şuıbe eczanede bulunan termin:ıl

yard~mııyla ilişki kurulmaktadır.

Bazı hastanelerde ise, yalnızca ec­

zane ya da şu'be eczaneye hizm9t

veren bir bilgisayar kullanılmakta­

dır.

Yataın hastalara ilaç sağlanma­

sında kullanılan ilaç dağıtım sis­

temlerinde bilgisayardan yararlanı­

lan blr alıtsistem, denetimli ilaçlar­

dır. Bunlar, tılJbi amaçlar dışında

kullanım potansiyeli bulunan nar­

lmtik'ler ve hipnotik-sedaüflerd ir.

Denetimli ilaçların hastanedeki ha­

rı~ketinin her aşamasında (satın

alındığı andan hastaya uygulan­

masına ya da imhasına kadar) bil­

gisayarlardan yararlanılmaktadır .

153

e) Geniş Hacimli i.v. Sıvıl::<ra

Kaıtıkılar

Pratik nedenlerle, geniş hacim­

li i.v. sırvılara çeşitli ilaçlar katıl­

maktadır. Bu alandaki başlıca bil­

gi.sayar uygulamaları : i) Katılan

ilaçlar arasındaki ve katıl:ln ilaç­

lar ile geniş hacimli i.v. sıvı ara­

sındaki ·geçimsizliklerin taranması ,

i:i) Katılaca!k do~un hes1a.planma<>ı.,

i.fi) Katkılı i.v. sııvının çe.5itli sakla­

ma koşullarındaki stabilitesinin dö­

kümü, i·v) Total parenteral be1ıe-·.1 -

me çöze! t ilerinde, hastanın swı

kaylbı ve serum biycıklimyasma

dayanılarak sıvı hacmi, prote.in,

kal1or.i ve i.v. yıağ gere.JQsin'iminin

bel'irlemnesi ve v) Hek:im ve hem­

şire açl'sından gerekli uyarıları ta ­

şıyan i.v. katkı etiketinin hazırla'.1 -ması.

f) F armako'kinetik

Uygulamaılar

Bu alanda bilgi.sayar kullanı­

mı, özellikle son ıo yıldır yaygınlaş­

mıştır . Başlıca uygulamalar: i) K i­

netiık mo:lel kuruiması, ii) tıaç doz

rejiminin ilacın emilim, dağılım,

plazma düzeyi, metabolizma ve atıl­

ma özelliklerine göre düzenlenmesi

ve iii) Hasıtanın böbrek ve karar.i­

ğer forı:ksiynnlarının izlenmesi ve ilaç dozunun buna göre ayarlanma· sıdır.

Bi!ıgisayardan yararlanılan

farmakckinetik uy.gulamalara ko­

nıı olan ilar:Ja·r arasında digoksin,

teofilin, fenitoin ve aminıoglikozid

grubu anUbiyotikler sayılaıbilir.

154

g) Eczane ve Tedavi Kuru iu

Eczacı, hekim, hemşire ve yö­neticiden oluşan bu kurul, ilaçla-

rın has tanede etkinlik, emniyet ve

maliıye't bakımından r asyonel bi·

çimde !kullanımından sorumludur.

İlaç utNizasyonuna ilişkin bilgile­

rin toplanması, analizi ve sonuçla­

rın kullanılmasında (örneğin, has­

tane foıımüler.inin hazırlanımasın­

da) bilgisayarlardan yararlanılmak­tadır.

İLAÇ ENDÜSTRİSİNDE

BİLGİSAYAR KULLANIMI

1. Yönetsel Uygulamalar

İlaç emiüstrLsinde bilgisayarlar

üretim yönetimi, pazarlama yöne.ti­

mi, personel yönetimi, finansman

ve muha'S'ebe, ara.5't1rma - geliştir­

me ve yöneylem araştırmalarında

geniş ölçüde kullanılmaktadır.

2. İlaç Geliştirilmesi

BHgisayarlar kullanılarak, ge­

liŞtirilen ilaçların molekül grafik­

leri çizilebilmekte ve yapı..aktiv'ite

ilişkileri nicel biçimde ortaya ko­

nulabilmektedir (13) . Ayrıca, bilgi­

sayar yardımıyla ilaç-reseptör et­kileşmeleri aydınlatılabilmektedir

(14).

3. Klinik İlaç Araştırmaları

Bilgisayarlar klini·k ilaç ~!aş­

tırmalarında verilerin toplanması ,

düzenlenımesi ve analizi aıınacwıa

kullanılmaktadır (15). Bilgisayarlar

yardı,mıyla, birden çok merkezde

yürütülen klinik araştırmalardan

sağlanan bi]4iler arasında eşgüdüm sağlanabilmektedir (16) .

4. Üretim ve Ralite Kontrol

Bi1lgisayarın bu alandaki kuL lanırriına örnek olarak: a) FormJl geliştirme, b) İlaç ta:~ayıcı sistem­lerin seçimi, c) üretim sürecinin (örneğ-in, ta:blet basımının ya 2a

otoklav sterilizasyonunun) kontr:>:­lü, d) Kalite kontrolü ve e) Sta­bil1te ralışmal:ırı verilebilir (17).

Eczacılııkta bilgisayar kullanı­

mı konusundaki bu yazıda, uygula-ma alanları genel ha tlanyla ele alınmıştır. Bu dizide, gelece! sayı­larda herıbir uygulama alanı ay­rmtılı biç1mdo in'.:elenecektir.

KAYNAKLAR

1. «Bilgisayarlar», Yanmağan, A. Ü., Forfran iV Programlama Dili, 3. ·basıkı, s. 1-9, Ankara, 1975.

2. «Cu·rrent and Fu ture Devclop­me:ıts in Pha;rmacy arrd Healı tb

Care», Smith, H.A., Principlcs and Methods of Plıarmacy M'.ı­

nagement, s. 313-29, Leaand F e-biger, Philadelph i'l, U.S.A., 19'l5.

3. Lutz, L ... «Oomputers and Healfö Care», American Pharmacy, NS 24 (10). 54~60, 1984..

4. «Resources BeV'ond the Locql Library», Sewell, W , Guide to Drug Informatio.n, s. 156-63, Drug Intefügenc13 Publications, Inc., Illinıois, U.S.A., 1976.

5. Honigman, B. et al., «A Com­puterized Clinica1 Information System for Physici9.n:s, Pharma-

cl'3Us and Nurses», Cohen, G.S. (ed), The Eighth Annual Sym.

p::dum on Cc::nputer Applic!\­tions in Medical Care, s. 308-13, November 4-7, rn84, Washingıton,

D.C., U.S.A.

6. Tatro, D.S. et al., «Online Dnıg Interaction Surveillance», Amer. J. Hosp. Pharm., 32, 417-20, 1975.

7. We:·:.ı]::nan, A. M. et al., «Ccm­puter Suıpport of Pharmaceuti­cal Scrvic::s for Aınbulatory Pa­tients», Amer. J. Hosp. Pharm., 33, 1171-75,. 1976.

8. Hu1'se, R K. et al., «Compu teri­zed Mcdication Moni toring Sy:ıtemıı, Amer. J. Hosp. Phann., 33, 1061-64, 19·76.

9. Jicık, H., «Introduction», Miller, R.R., Greenblatt, D.J. (eds) , Drug Effects in Hospitaliz~tı

Pa.tients, s. 2-~-.. John Wiley and Son:<>, Inc., New York, U.S.A., 1976.

10. Oh aplin, S... Smith, J. M., ~A

Microcomputer Data base for Ad. verse Drug Reactions Reportsıı,

Pha.mı. J. 2'34, 312-13, March 9, 1985.

11. Knight, J .R., Conrad, W.F., «R-J­view of CO'rnputer Applicatiorıs in Hospital Pharmaıcy Practi­ceıı , Amer. J. Hosp. Pharm., J2, 165-73, 1975.

12. Burleson. K.W , ((Review '."f Computer A!Jplications in Ins­titut:ionaı Pharmacy - 1975 -1981», Amer. J. Hosp. Pharm., 39, 53-70, 1982.

13. Hopfinger, A.J., «Coımput·ati'o1:ı­

al Cheınrstry, Molecular Gra?­hics and Drug Design», Phar-

155

ınacy lnternalional, 5, 224-28,

1984.

14. Cramer III, R.D., «Computer

Gnı.phics in Drug Design»,

Pharmacy International, 4, 105

-7, 1983.

15. Baz3Jo. G., «A System.s Appro­

a.ch to the Desi~n and Anal­ysiıs of CHn:ical Studies», Drug

Inf. J., 11 (2L 70-4, April/ June

1977.

16. Bem , J.L .. Cha lloner .. T ., «Mic­rocomputel's and Viewdata in

Clinical Research», Pharm. J .,

234. 306-7, March 9, 1985.

17. «Computers in Drug Manufac· t uı-e» ( contributed) , Pharm. J .,

234, 180-81, March 9, 1985.

OKUNMASI ÖNERİLEN

DİGER KAYNAKLAR

1. Sourcebo::ık on Conıputen in

PhaTmacy, American Society of

Hn~pital Pharmaci11ts, U .S.A. ,

1978.

2. Computers for Pharmacy-A Gui­

de to Their Sclection and U:oc

in Community Practice, AmcrL

can Pharmaceutical Ass.ociatir n.

U.S.A., 1978.

3. Gouveia, W.A .. «Computer Uti­

lization in In~titutional Phar­

macy Practice», Smith, M C.,

Brown, T.R. (eds ) , Handbo'J!{

of Institutional Pharmacy Prac-

156

tice, s. 166-73, Williams and

Wilkins Co., Ba ltimore, U.S.A.,

1979.

4. Stewart, R.B ... Cluff, LE, Phi:p,

J.R., «Coımp.uter Systems», Drug

Monitoring : A Requirement for

Rc~ponsible Drug Uı;e, s. 172-

200, Williams an:i Wilkins Co ..

Ba ltimore, U.S A., 1!>77.

5. Gouveia, W.A., «Compu.lcrs ·n Clinical P ractice», Blissitt. C.

W., Webb, o. L ., Stana.SZl3k, w. F . (ejs), Clinical Pharmacy

Practice, s. 423-53, Le ' and Fe­biger, Philadelphia, U.S.A, 1972.

G. M:ıclaytcn, D.W., «The Appli­

cation of Compute; T echnoloJy

in Clinical Phal'macy Prog­

r~ms», Wal'ker, C.A., Foxx, J.R.

(ei s), Practical Clinioıı Phar-macy, s. 119-22, Symposia Spe­

c\alis~s Medic'll E::1k0, Miami.

U .S.A. , 1977.

7. Gouveia, W.A., «Compuler ApplL

cations in Drug Contr-ol», Dur­gin. J . M... Ha nan, Z . ! .. Warj, C. O. (e::ls) , Pharmacy Techni­

c!ans' l\fanual, s. 68-79, C.V.

M-rlby Co .. Saint Loui~ . U.S.A.,

1978.

8. Sandws, P G.. «Compu·te,. Sci­ence», Osol, A. (ed ), Reming-

ton'~ Phanrııceııtical Scicnces, 16. baskı. s. 137-47, Mack Publish-

ing Co .. Easton, U.S.A., 1980.