SEMINARSKI RAD

IZ PREDMETA „EKONOMIKA PREDUZEĆA“

„EKONOMIKA – POSEBNA EKONOMSKA NAUKA“

STUDENT

NIKOLA GRBIĆ

MART 2014. GODINE

Sažetak

Ekonomija preduzeća predstavlja nauku o ekonomskim zakonitostima funkcionisanja i razvoja privrednih subjekata (preduzeća) kao mezoekonomskih sistema, u uslovima djelovanja tržišnih zakonitosti.

U prvom poglavlju ovog rada, pod naslovom „Ekonomika kao posebna ekonomska nauka“ pristupio sam definisanju ekonomike, zatim njenom razvoju u sistemu ekonomskih nauka, strukturi eknomskog sistema i nivoima organizacije društvene reprodukcije.

U drugom poglavlju osvrnuo sam se na ekonomiju kao ekonomsku stvarnost, samom pojmu ekonomske stvarnosti, proizvodu, reprodukciji kao ljudskoj potrebi, kao i o odnosima proizvodnje tj. srazmjernoj odnosno nesrazmjernoj proizvodnji dobara.

2

Sadržaj

Sažetak....................................................................................................................................2

Poglavlje 1 Ekonomika kao posebna ekonomska nauka............................................................4

1.1 Definisanje ekonomike kao posebne ekonomske nauke..............................................4

1.2 Ekonomika u sistemu ekonomskih nauka....................................................................5

1.3 Struktura ekonomskog sistema.....................................................................................6

1.3.1 Mikroekonomija....................................................................................................8

1.4 Makroekonomija........................................................................................................10

1.5 Odnosi između pojavnih oblika ekonomije................................................................11

Poglavlje 2 Ekonomija kao ekonomska stvarnost....................................................................12

2.1 Pojam ekonomske stvarnosti......................................................................................12

2.2 Ekonomska stvarnost i odnosi proizvodnje................................................................13

Literatura...............................................................................................................................15

3

Poglavlje 1 Ekonomika kao posebna ekonomska nauka

1.1 Definisanje ekonomike kao posebne ekonomske nauke

Ekonomika je naziv za ekonomsku nauku u cjelini. Pojam je 1890. godine prvi put upotrijebio poznati engleski ekonomista Alfred Maršal1, umjesto tradicionalnog naziva politička ekonomija2.

Kao predmet izučavanja svih ekonomskih nauka jesu društvene manifestacije proizvodnje u najširem smislu. Odnosno odnosi koji se uspostavljaju između ljudi u procesu društvene reprodukcije.

Pojam ekonomija potiče od grčke složenice koja se sastoji od riječi oikos (kuća, domaćinstvo) i nomos (zakon). To se može objasniti kao zakonitost vođenja domaćinstva odnosno privređivanja. Izučavajući pojave u reprodukciji sa aspekta društvenih odnosa, ekonomske nauke svrstavaju se u sistem učenja o društvu. Zato one predstavljaju jedan od podsistema u sistemu društvenih nauka. Iz toga proističe i specifičnost ciljeva i metoda na kojima se ekonomske nauke zasnivaju izučavajući ekonomsku stvarnost.3

Sistem ekonomskih nauka predstavlja skup učenja o ekonomskoj stvarnosti i metodama njenog razvoja. Osnovna nauka u ovom sistemu jesu osnove ekonomije, koja otkriva i tumači objektivne zakone proizvodnje, razmjene, raspodjele i potrošnje materijalnih dobara za život u ljudskom društvu uopšte. Sve ostale ekonomske nauke razvijaju se na osnovu opštih spoznaja političke ekonomije, usmjeravajući se na specifične predmete izučavanja. Tako su nastale i posebne ekonomske nauke, od kojih je jedna i ekonomika.

Ekonomika kao posebna ekonomska nauka izučava konkretnu ekonomsku stvarnost, kao i zakonitosti koje vladaju u datom segmentu društvenog života. Tako, dok osnove ekonomije (politička ekonomija) izučavaju opšte zakone po kojima se proizvode, razmjenjuju i raspodjeljuju materijalna dobra radi zadovoljavanja društvenih potreba, otkrivajući

1 Alfred Marshall (London, 26.06.1842. - 13.06.1924.) bio je jedan od najuticajnijih ekonomista svoga vremena. Njegova knjiga "Načela ekonomike" (1890.) sjedinila je teorije ponude i potražnje, marginalne korisnosti i cijene proizvodnje u koherentnu cjelinu. Ova knjiga je bila glavni ekonomski udžbenik u Engleskoj dugo vremena. Maršal je radio kao profesor na Univerzitetu Cambridge. Između ostalih, učenici su mu bili  John Maynard Keynes i Arthur Cecil Pigou.2 Izvor: http://sr.wikipedia.org/wiki/Ekonomika3 Teorija ekonomije preduzeća- B. Stavrić, Š. Berberović, M. Šunjić, D. Berberović, Dž. Šehić, Ekonomski Fakultet Sarajevo, Ekonomski Fakultet Banja Luka, 1991, str. 1

4

zakonitosti zajedničke svim sistemima društvene reprodukcije, ekonomika se bavi problematikom ispoljavanja produkcionih odnosa na nivou određenih organizacionih sistema, koji se javljaju bilo u obliku pojedinih država, bilo u vidu privrednih djelatnosti i grana, odnosno ekonomskih subjekata - preduzeća. Na osnovu ovakve podjele nastao je sistem posebnih ekonomskih nauka koji obuhvata:

Ekonomiku date države, Ekonomiku industrije (kao i ostalih pivrednih djelatnosti – poljoprivrede,

trgovine i sl. i drugih segmenata društvene reprodukcije – energetike, sirovina i sl. ili društvenih djelatnosti),

Ekonomiku preduzeća (ili drugih oblika organizovanja privrednih i vanprivrednih subjekata)

Ovako posmatrano, ekonomika izučava ekonomsku stvarnost bilo čitavih društveno-političkih zajednica, bilo određene privredne djelatnosti ili pojedinog njenog segmenta, bilo preduzeča kao neposrednih nosilaca procesa društvene reprodukcije4.

1.2 Ekonomika u sistemu ekonomskih nauka

Ekonomske nauke kao element sistema društvenih nauka izučavaju ekonomsku sferu društvenog života. Razvijajući se na zajedničkim osnovama - učenjima političke ekonomije - one čine posebnu skupinu društvenih nauka.

Nastanak i razvoj ekonomskih nauka u skladu je sa ukupnim kretanjima u ekonomskoj oblasti društvenog života. Kako se društvo, posmatrano dijalektički, razvijalo u pravcu jačanja materijalne osnove proizvodnje i usavršavanja proizvodnih odnosa, narastale su i potrebe njegovog naučnog definisanja i usmjeravanja.

Na višem stepenu razvitka ekonomskog života dolazi do razlučivanja ekonomske nauke na niz samostalnih naučnih disciplina, koje su usmjerene na izučavanje posebnih problema u ovom segmentu društva. Na taj način, bazna ekonomska nauka - politička ekonomija - usmjerena je na izučavanje zakona razvitka društvenih proizvodnih snaga, zatim načina proizvodnje i produkcionih odnosa koji nastaju i smjenjuju se u zavisnosti od razvoja proizvodnih snaga.

Drugi dio ekonomske nauke razvijao se u pravcu izučavanja djelovanja ekonomskih zakonitosti u konkretnoj ekonomskoj stvarnosti posmatranoj u određenoj vremenskoj dimenziji, ili po pojedinim djelatnostima društvene reprodukcije. U tom pravcu razvijala se ekonomika kao posebna oblast ekonomskih nauka.

4 Teorija ekonomije preduzeća- B. Stavrić, Š. Berberović, M. Šunjić, D. Berberović, Dž. Šehić, Ekonomski Fakultet Sarajevo, Ekonomski Fakultet Banja Luka, 1991, str. 1/2

5

Izučavajući konkretnu ekonomsku stvarnost na osnovama učenja političke ekonomije, ekonomika se dalje raščlanjuje na posebne naučne discipline. Ova klasifikacija se, uglavnom, zasniva na specifičnom predmetu, cilju i metodu izučavanja tih pojedinih nauka.

Pojedine oblasti ekonomike razvijaju se u pravcu izučavanja konkretne ekonomske stvarnosti jedne društvene zajednice u datom periodu. Drugi djelovi ove discipline izučavaju samo određene oblasti ekonomske stvarnosti, dok se treća grupa ovih disciplina razvija u pravcu izučavanja ekonomske stvarnosti u okviru privrednih subjekata kao njenih osnovnih nosilaca.

Obimnost i složenost ekonomskog života društva uslovljava i potrebu daljnje specijalizacije ekonomike, kao i razvoj njenih komplementarnih disciplina. U tom smislu, ekonomika se raščlanjuje na ekonomike pojedinih privrednih djelatnosti (ekonomiku industrije, ekonomiku poljoprivrede, ekonomiku unutrašnje trgovine, ekonomiku turizma i sl.). Isto tako, sistem ekonomskih nauka upotpunjuje se sve većim brojem posebnih naučnih disciplina, kao što su ekonomska istorija, ekonomska geografija i privredna statistika, zatim nauka o finansijama sa nizom svojih grana, kao i teorije računovodstva i sl.

Ovako posmatrajući mjesto ekonomike u sistemu ekonomskih nauka, dolazi se do zaključka da je to nauka koja se razvija na temeljima političke ekonomije, a da se ona dalje grana na ekonomike pojedinih privrednih djelatnosti i ekonomike privrednih subjekata. Međutim, s obzirom na sveobuhvatnost, međusobnu uslovljenost i isprepletenost pojava u ekonomskoj sferi društvenog života, ekonomske nauke koje tu oblast izučavaju čine jedinstven sistem učenja.

Ukupni društveni sistem sastoji se od materijalnog i socijalnog podsistema. Pri tome, prvi od njih predstavlja sferu privređivanja, dok se u drugom ostvaruje društvena potrošnja. Međutim, kako se podmirivanje opštih potreba ljudi obezbjeđuje iz materijalne sfere, ekonomska nauka tretira i problematiku finansiranja društvenih djelatnosti. U tom smislu, društvene djelatnosti svoju ulogu u podmirivanju određenih opštih potreba moraju podvrgavati ne samo socijalnim nego i ekonomskim kriterijumima. Otud se i društvene djelatnosti javljaju kao predmet tretmana ekonomskih nauka. To se odnosi na oblast racionalnosti opšte društvene potrošnje kao izraz primjene ekonomskih kriterijuma u njihovom funkcionisanju.5

1.3 Struktura ekonomskog sistema

5 Ekonomika preduzeća - Š. Berberović, M. Šunjić, Ekonomski Fakultet Sarajevo, Ekonomski Fakultet Banja Luka, 2009, str. 14

6

Pojmom ekonomski sistem6 podrazumjeva se odgovarajuća društvena organizacija proizvodnje. Iz toga proizilazi njihovo svrstavanje u kategoriju organizacionih sistema. S obzirom na složenost tako posmatranih organizacionih cjelina, postoje različite kategorizacije sistema. Najprihvatljivija je podjela ukupnog ekonomskog sistema koju je izvršio Samuelson 7. Po Samuelsonu, ekonomija je struktuirana iz svoja dva dijela:

makroekonomiju koja proučava funkcionisanje privrede kao cjeline , i mikroekonomiju koja proučava ponašanje pojedinih dijelova privrede kakvi su preduzeća,

pojedini sektori ili porodice – pojedinca.8

U ekonomskoj teoriji postoji i podjela posmatarnih organizacionih sistema, na:

mikroekonomiju (ekonomiju proizvođača pojedinca), mezoekonomiju (ekonomije radnog kolektiva - preduzeća), makroekonomiju (ekonomija društveno-političke zajednice)9.

Ovi nivoi organizacije društvene reprodukcije predstavljaju elemente ekonomskog sistema i u svom jedinstvu čine njegovu cjelinu. Pri tome, na nivou svakog od njih ispoljavaju se specifični ciljevi i interesi, koji se, putem jedinstva suprotnosti, međusobno usklađuju i povezuju. Ovo usklađivanje i povezivanje specifičnih ciljeva i interesa pojedinih nivoa ekonomskog sistema predstavlja i osnovni smisao društvenog organizovanje proizvodnje.

Pored usklađivanja i povezivanja elemenata ekonomskog sistema u njegovu cjelinu, svaki od ovih podsistema razlikuje se po svome ispoljavanju, svojim interesima i ciljevima, kao i po svojoj organizacionoj strukturi. Zato ih ekonomska nauka izučava posebno, u okviru svojih specijalizovanih disciplina. Međutim, zbog ispreplatanosti i povezanosti interesa i ciljeva pojedinih elemenata sistema u cjelinu društvene organizacije proizvodnje neophodno je ove podsisteme posmatrati u odgovarajućoj komparaciji. Ovakva potreba proističe iz okolnosti što su niži stepeni organizovanja društvene reprodukcije sadržani u višim stepenicama kao elementi njihove organizacione strukture. U tom smislu, mikroekonomija je sadržana u strukturi mezoekonomije, a ova predstavlja element makroekonomije.

6 Prema teoriji sistema, ovaj pojam može se objasniti kao skladno povezivanje djelova u cjelinu, čime se omogućuje njeno funkcionisanje. Pri tome se razlikuju: prirodni (biljke, životinje), tehnički (mašine) i organizacioni (različiti oblici ljudskih zajednica) sistemi. Specifičnost organizacionih sistema ispoljava se u tome što obuhvataju i čovjeka kao svjesno biće. Otuda proističe i njihova osnovna karakteristika da su to teleološki sistemi, odnosno sistemi cilja.7 Paul A. Samuelson (1915 – 2009) je bio jedan od najvećih ekonomista našeg doba. Mnogo hvaljen, ali isto tako i osporavan od strane neistomišljenika, poznat je u cijelom svijetu. Prvi je Amerikanac koji je dobio Nobelovu nagradu za ekonomiju1970. godine. 1935. godine diplomira na Univerzitetu u Čikagu, gdje se ističe kao briljantan student, da bi već godinu kasnije magistrirao na tom istom univerzitetu. Doktorat iz filozofije brani na Harwardu 1941. godine. Pisac mnogih djela od kojih je prvo značajnije "Foundations of Economic Analysis" (Osnove ekonomske analize) izašlo1947. godine, i doprinijelo oživljavanju Neoklasične ekonomije, kao i uvođenju matematike u većem obimu u ekonomiju. Njegovo vjerovatno i najpoznatije djelo "Economics: An Introductory Analysis" (Ekonomija - uvodna analiza, 1948. godine) je najbolje prodavana knjiga s područja ekonomije u cijelom svijetu.8 Ekonomika preduzeća - Š. Berberović, M. Šunjić, Ekonomski Fakultet Sarajevo, Ekonomski Fakultet Banja Luka, 2009, str. 149 Teorija ekonomije preduzeća- B. Stavrić, Š. Berberović, M. Šunjić, D. Berberović, Dž. Šehić, Ekonomski Fakultet Sarajevo, Ekonomski Fakultet Banja Luka, 1991, str. 3

7

1.3.1 Mikroekonomija

1.3.1.1 Pojam mikroekonomije

Ako ekonomiju proizvođača pojedinca posmatramo kao mikroekonomski10 sistem, njenu strukturu čine: svrsishodni rad u procesu privređivanja i rezultat reprodukcije kojim se podmiruju ekonomske potrebe nosioca privredne aktivnosti. To je samo jedna od manifestacija čovjekove ličnosti u njegovom veoma složenom bitisanju i razvoju. Ona predstavlja ekonomski život čovjeka, koji se isprepliće sa biološkim, socijalnim, političkim, kulturnim, umjetničkim i drugim ispoljavanjima ovog spcifičnog, prirodnog i društvenog bića. U svom ekonomskom ispoljavanju, čovjek kao jedinka ima svoje specifične ciljeve i interese, kako u procesu rada na pribavljanju materijalnih dobara, tako i u raspodjeli rezultata ostvarenih zajednički sa ostalim članovima društvene zajednice kojoj pripada.

Osnovni cilj učešća čovjeka pojedinca u procesu privređivanja predstavlja zadovoljavanje njegovih potreba koje se javljaju bilo kao egzistencijalne (od značaja za njegov opstanak) bilo kao kulturne (po kojima se bitno razlikuje od ostalih živih bića). Pored ovog neposredno izraženog cilja čovjeka, u njegovom ekonomskom ispoljavanju javljaju se nastojanja da se zadovolje potrebe porodice, kao i da se doprinese opstanku i razvoju društvene zajednice u kojoj su integrisani interesi većeg broja jedinki.

Čovjekov posebni ekonomski interes u zajedničkom procesu privređivanja ispoljava se u nastojanju da utroši što manje bioenergije za obavljanje posla koji mu je društvenom i tehničkom podjelom rada određen, a da u raspodjeli zajednički stečenog rezultata dobije što više za zadovoljavanje svojih ličnih, kao i alikvotnog dijela zajedničkih potreba. Udruživanje pojedinaca u određenu drušvenu asocijaciju radi zajedničkog privređivanja zasnovano je na odgovarajućoj11 podjeli rada, koja podrazumijeva međusobno suprotne parcijalne interese, koji se usklađuju jedinstvom cilja cijelog takvog organizacionog sistema.

1.3.1.2 Razvoj oblika mikroekonomije

Svoje ekonomske ciljeve i interese proizvođač pojedinac ostvaruje na različite načine, zavisno od opštih uslova ukupnog privrednog razvoja, kao i odgovarajućeg organizovanja društvene proizvodnje. Naturalna privreda uslovljava proste odnose proizvodnje, a tržišni 10 Mikroekonomija potiče od grčkih riječi micros (mali) i oikonomia (privreda), ona proučava pojedinačne privredne subjekte kao što su domaćinstva, preduzeća i tržišta, kao i odnose među njima.11 Na različitim stepenicama razvoja društva javljaju se i različiti vidovi podjele rada – od prirodne preko društvene do tehničke – koji uslovljavaju i povećanje proizvodne snage rada. (Teorija ekonomije preduzeća- B. Stavrić, Š. Berberović, M. Šunjić, D. Berberović, Dž. Šehić, Ekonomski Fakultet Sarajevo, Ekonomski Fakultet Banja Luka, 1991, str. 5)

8

način privređivanje ispoljava se u složenijem procesu reprodukcije. Na toj osnovi različito se ponašaju individualni učesnici u društvenoj proizvodnji kao mikroekonomski elementi makroekonomskog sistema.

Naturalni proizvođač svoj primitivni proces proizvodnje obavlja na relaciji: proizvodnja – potrošnja, uz pojavu embrionalnog oblika raspodjele kao faze ciklusa reprodukcije, dok se razmjena samo sporadično pojavljuje. Na toj osnovi cilj mikroekonomije proizvođača pojedinca ispoljava se u održavanju egzistencije jedinke ili njene uže i šire porodične zajednice. Takvi proizvođači povezuju se u proste organizacione sisteme u kojim se omogućuje njihovo kako ekonomsko tako i ostalo društveno ispoljavanje (socijalno, političko, kulturnno i sl.). To su horde, plemena, rodovi i slične primitivne društvene zajednice, čija je ekonomska struktura nerazvijena, što uslovljava i njihovu prostu organizacionu strukturu.

Robno-novčana privreda uslovljava razvoj razmjene kao posebne faze ciklusa reprodukcije, što je posljedica sve razuđenije društvene podjele rada. Sada se kao nosilac procesa reprodukcije javlja specijalizovani organizacioni sisetm, uspostavljen u ekonomskoj sferi društvenog života. U njemu su pojedinci međusobno povezani samo svojim ekonomskim ciljevima i interesima u vidu mikroekonomija, dok se ostali elementi njihovog društvenog života ispoljavaju u za to specifičnim organizacionim sistemima. Mikroekonomija proizvođača pojedinca ispoljava se u složenijim odnosima razmjene i raspodjele društvenog rezultata reprodukcije. Pojedinac do zadovoljavanja svojih potreba dolazi tek nakon obavljene razmjene, a zatim raspodjele zajednički stečenog rezultata reprodukcije u okviru odgovarajućeg organizacionog sistema u kome je integrisana njegova mikroekonomija. Uložena radna snaga proizvođača pojedinca vrednuje se sumom novca kojom može da pribavi odgovarajući obim materijalnih dobara i različitih usluga za zadovoljenje njegovih potreba. To se, u uslovima privatne svojine sredstava za proizvodnju i društvene podjele rada, svodi na kupoprodaju radne snage. Zato se i mikroekonomski ciljevi svode na što veću cijenu radne snage, a time i na što povoljniji položaj u raspodjeli rezultata reprodukcije.

Integrisanje proizvođača pojedinca u ekonomiju preduzeća na bazi društvene svojine sredstava za proizvodnju i kolektivnog upravljanja tim sredstvima i zajednički stečenim rezultatom predstavlja novi kvalitet u ispoljavanju mikroekonomije. U proces privređivanja jedinka unosi ne samo svoju radnu snagu koju troši u procesu kolektivnog rada nego i upravljačku inicijativu, što se ispoljava u njenom ekonomskom oslobađanju. Pojedinac svoju mikroekonomiju ispoljava u vidu razmjene rada sa ostalim učesnicima u procesu privređivanja. Princip se sastoji u težnji da se sa što manjim trošenjem individualne radne snage stiče što veći dio zajednički stečenog rezultata reprodukcije. Ovaj odnos između uložene radne snage i stečenog dijela dohotka ostvarenog u kolektivnom radu reguliše se sistemom raspodjele. Njime se utvrđuju kriterijumi vrednovanja doprinosa svakog pojedinca zajedničkom rezultatu ostvarenom na nivou organizacinog sistema. Na taj se način regulišu i odnosi mikroekonomskih i mezoekonomskih ciljeva i interesa.12

12 Teorija ekonomije preduzeća- B. Stavrić, Š. Berberović, M. Šunjić, D. Berberović, Dž. Šehić, Ekonomski Fakultet Sarajevo, Ekonomski Fakultet Banja Luka, 1991, str. 6

9

1.3.2 Makroekonomija

Makroekonomija potiče od grčkih riječi makros (veliki) i oikonomia (ekonomija), što znači da proučava ekonomske agregatne veličine. Drugim riječima, bavi se proučavanjem problema društvene privrede, kao cjeline, gdje se varijable svode na mali broj globalnih veličina, tj. kompleksnih agregatnih veličina13. U tom smislu makroekonomija se bavi izučavanjem pojava, procesa i problema, kao što su: bruto proizvod, društveni proizvod, nacionalni dohodak, potrošnja, štednja, investicije, ekonomski rast, spoljnotrgovinska razmjena, društvena reprodukcija, platni bilans, ciklična kretanja privrede, budžet, fiskalna i monetarna politika, agregatna tražnja i ponuda, zaposlenost, inflacija i dr., ali i njihova uzajamna djelovanja. Prema tome, makroekonomija proučava funkcioniranje i upravljanje ekonomijom u cjelini.

Makroekonomija dobija na značaju poslije velike ekonomske krize (1929-1939. godine), kada su objelodanjeni ekonomski problemi sa nesagledivim posljedicama, koji se nisu mogli riješiti putem mehanizma Smithove14 "nevidljive ruke"15. Među ekonomistima je to najbolje uočio John Maynard Keynes16, te se nastanak navedena makroekonomija teorije i politike vezuje za njegovo ime17.

Za nacionalnu privredu su od posebnog značaja makroekonomija i makroekonomski efekti. Privreda koja se brzo razvijala i imala visko privredni rast sigurno je, lakše riješava probleme nezaposlenosti, inflacije, spoljnnotrgovinski i budžetski deficit, finansiranje investicija i javne potrošnje, ali i ukupnu politiku dohotka (kamata, renta, profiti, dividende, plate zaposlenih i dr.).

Ekonomski razvoj i društveni nivo (standard) presudno zavise od efikasnosti makroekonomske politike, ali i ukupan kratkoročni i stabilan ekonomski rast.

Elementi makroekonomije su: proizvodnja (društveni bruto proizvod), zaposlenost svih faktora proizvodnje, inflacija, privredni rast, platni bilans, a iz toga izvedeno globalna potrošnja, tražnja, cijene faktora, štednja, investicija, izvoz, uvoz, dohodak itd. Područje makroekonomskih instrumenata obuhvata: monetarnu, fiskalnu, politiku dohodaka i politiku

13 Makroekonomija – S. Komazec, Ž. Ristić, EtnoStil, Beograd, 2011, str. 1714 Adam Smith (5.6. 1723. - 17.7. 1790.) je bio škotski ekonomist i filozof. Njegovo kapitalno djelo „Bogatstvo naroda“ predstavlja prvi pokušaj da se naučnom metodom istraži razvitak industrije i trgovine u Evropi. Isto djelo se također smatra ideološkim temeljem modernog kapitalizma i slobodne trgovine. Zahvaljujući Smithu ekonomija je postala akademskom disciplinom. (Izvor: http://sh.wikipedia.org/wiki/Adam_Smith)15 Osnovna Smithova ideja, koja ga je učinila slavnim, jeste da rad pojedinca u racionalnom vlastitom interesu u slobodnoj ekonomiji vodi povećanju blagostanja svih. Ta ideja predstavlja temelj tržišne privrede, odnosno pokazuje kako naizgled haotičan tržišni sistem poseduje unutrašnju logiku i pokorava se regulaciji tzv. nevidljive ruke tržišta.16 John Maynard Keynes, baron Keynes od Tiltona (5. jun 1883 - 21. april 1946) je bio engleski ekonomista čije su radikalne ideje imale ogroman uticaj na modernu ekonomiju i političku teoriju. Posebno je zapamćen kao zagovarač vladine politike intervencionisanja, po kojoj bi vlada mogla koristiti fiskalne i monetarne mjere da bi ciljano ublažila efekte ekonomske recesije, depresije i ekspolozija. Mnogi ga smatraju osnivačem moderne makroekonomije. (Izvor: http://sh.wikipedia.org/wiki/John_Maynard_Keynes)17 Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/Makroekonomija

10

izvoza i uvoza. To su endogena područja, dok postoje i egzogena (spoljna) područja makroekonomije. Makroekonomija je osnova za sagledavanje osnovnih tokova nacionalne ili svjetske privrede, „zdravstvenog stanja“ privrede, tendencija u razvoju kao i dobijanja osnovnih indikatora da li je potrebna (i kakva) intervencija države u korekciji osnovnih makroekonomskih odnosa. Bez makroekonomije teško je vođenje bilo kakve ekonomske politike, ali i dobijanje bilansa nacionalne privrede bez kojih je teško voditi politiku planiranja ekonomskog razvoja18.

1.4 Odnosi između pojavnih oblika ekonomije

Nosioci pojavnih oblika ekonomske stvarnosti kao odgovarajući organizacioni sistemi međusobno su povezani u cjelinu društvene reprodukcije19.

Makroekonomija i mikroekonomija su najuže povezana područja savremene ekonomije i ekonomske politike. Makroekonomija čini „okvir“ i više ili manje uređeno okruženje (posebno mjerama makroekonomske politike) za ponašanje preduzeća, države i stanovništva. Poslovna politika kao sinteza namjera, ciljeva, instrumenata i poslovnog ponašanja svih subjekata, je strateška i operativna filozofija u tekućoj i razvijenoj politici. Sa svojim dijelovima, segmentima, poslovna politika mora da uvažava sve specifičnosti navedenih subjekata (sredstva, rad, kapital, organizaciju itd.) koje „ugrađuje“ u određene makroekonomske odnose u privredi u cijelini. Da bi se mogla voditi optimalna ekonomska i poslovna politika u svim segmentima mora se kombinovati optimalni spoj makro i mikroekonomije. Stoga je uz dobro poznavanje ekonomike pojedinih grana, oblasti, sistema, preduzeća i dr. potrebno dobro poznavanje i osnovnih zakona makroekonomije. Smatra se da iz toga i proizilaze osnovni ciljevi ekonomskog razvoja: optimalna stopa privrednog rasta, puna zaposlenost, „relativna“ stabilnost cijena i uravnoteženi odnosi u platnom i trgovinskom bilansu.

Koliko će pojedina zemlja uspjeti da istovremeno ostvaruje sve navedene ciljeve ili samo neke od njih (i u kojoj kombinaciji) zavisi i ukupna uspješnost makroekonomske politike20.

18 Makroekonomija – S. Komazec, Ž. Ristić, EtnoStil, Beograd, 2011, str. 1919 Ekonomika preduzeća - Š. Berberović, M. Šunjić, Ekonomski Fakultet Sarajevo, Ekonomski Fakultet Banja Luka, 2009, str. 820 Makroekonomija – S. Komazec, Ž. Ristić, EtnoStil, Beograd, 2011, str. 18

11

Poglavlje 2 Ekonomija kao ekonomska stvarnost

2.1 Pojam ekonomske stvarnosti

Proces privređivanja kao svrsishodna djelatnost čovjeka predstavlja uslov opstanka i razvoja ljudske zajednice. Ova aktivnost obavlja se kao svakodnevna praksa u kojoj se stiču nova iskustva i spoznaje o mogućnostima njenog usavršavanja.

Privređivanje se sastoji u pribavljanju materijalnih dobara radi zadovoljavanja ljudskih potreba. Pri tome, čovjek u taj proces unosi svoju radnu sposobnost, kao i prethodno proizvedena sredstva za rad i materijal. Iz toga procesa kao rezltat proističe proizvod koji je prilagođen potrebama čovjeka. Jednom zadovoljene potrebe ponovo se javljaju, što zahtijeva stalno obnavljanje procesa privređivanja, odnosno reprodukciju. Ovako posmatrano, proces privređivanja ispoljava se kao ekonomska stvarnost, koja predstavlja samo jedan, iako veoma bitan, segment društvenog života. Ona je, na određen način, osnova opstanka i razvoja ljudske zajednice. Otuda i težnja čovjeka da tu stvarnost stalno usavršava, čime se doprinosi poboljšanju životnog i društvenog standarda.

Naučno posmatranje ekonomske stvarnosti omogućilo je spoznaje o zakonitostima koje vladaju u tom segmentu društvenog života. Analiza ekonomske stvarnosti pokazala je karakteristične pojave u njenom ispoljavanju, zatim zakonitosti na kojima se one zasnivaju, kao i faktore koji ih uslovljavaju. Isto tako uočene su i faze ciklusa reprodukcije, od proizvodnje novih upotrebnih kvaliteta podobnih za podmirivanje potreba čovjeka do njihove potrošnje, bilo finalne, bilo reprodukcione21, posebno u uslovima robno-novčanih odnosa22.

Izučavajući ekonomsku stvarnost ekonomska nauka je sistematizovala njene elemente, zakonitosti, faze, kao i faktore koji je uslovljavaju. Tako se došlo do spoznaje da se ekonomska stvarnost sastoji od ulaganja elemenata proizvodnje u repodukciju i rezultata reprodukcije. U procesu reprodukcije vlada osnovni ekonomski zakon – zakon vrijednosti – prema kojem je vrijednost proizvoda uslovljena društveno potrebnim radom koji je u njemu sadržan, a proizvodi se na tržištu razmjenjuju na osnovu odnosa ponude i potražnje. Značaj ovog zakona ekonomije sastoji se u činjenici da čovjekov svrsishodni rad stvara vrijednost i uvećava je, iz čega proističe i okolnost da je rezultat reprodukcije veći od vrijednosti uložene u njegovo stvaranje. U tom procesu reprodukcije radna snaga čovjeka ispoljava se u svrsishodnom, konkretnom radu, kojim se vrijednost sredstava za proizvodnju prenosi na novi

21 Pod finalnom potrošnjom podrazumjeva se završni oblik trošenja materijalnih dobara, kao što je ishrana, odijevanje i sl. Reprodukciona potrošnja je unošenje materijalnih dobara proizvedenih u jednom procesu proizvodnje u drugi, u vidu predmeta rada ili sredstava za rad (npr. brašno iz mlina troši se za izradu hljeba u pekari, a koža prerađena u kožari , troši se za izradu cipela). 22 Teorija ekonomije preduzeća- B. Stavrić, Š. Berberović, M. Šunjić, D. Berberović, Dž. Šehić, Ekonomski Fakultet Sarajevo, Ekonomski Fakultet Banja Luka, 1991, str. 9

12

proizvod, a pri tome je svakom takvom radu zajedničko svojstvo (apstraktni rad) da prenesenoj vrijednosti sredstava za proizvodnju dodaje novu vrijednost. Tako stvorena nova vrijednost, odnosno dohodak, veća je od vrijednosti potrebne za reprodukovanje radne snage. Zahvaljujući raspodjeli dohotka na potrebnu vrijednost i višak vrijednosti moguće je zadovoljavanje kako opštih i zajedničkih potreba tako i potreba proširenja reprodukcije. Pri tome višak vrijednosti proističe iz odnosa u raspodjeli novonastale vrijednosti, koja je namijenjena za podmirivanje sva tri oblika društvenih potreba:

Ličnih Zajedničkih Razvojnih.

2.2 Ekonomska stvarnost i odnosi proizvodnje

Način odvajanja viška proizvoda, tj. viška vrijednosti za podmirivanje opštih i zajedničkih potreba kao i za proširenu reprodukciju, razlikuje se po pojedinim društveno-ekonomskim formacijama. U uslovima klasnih odnosa proizvodnje, ovo izdvajanje izvodi se određenom društvenom prinudom, u robovlasništvu fizičkom, u feudalizmu političkom, u kapitalizmu ekonomskom, dok za besklasno društvo karakteristično je svjesno, dobrovoljno odvajanje dijela dohotka, uz obezbjeđenje planske srazmjere u raspodjeli vrijednosti.

U ekonomskoj stvarnosti javljaju se i nesrazmjere između proizvodnje pojedinih vrsta proizvoda i potreba koje se njima mogu zadovoljiti. Zato nije dovoljno samo proizvoditi materijalna dobra nego je neophodno obezbijediti odgovarajuću srazmjeru, po vrstama i količini proizvoda, sa obimom i strukturom potreba. Pri tome, potrebe se javljaju kao otvoren sistem, tj. neograničene su, a mogućnosti proizvodnje, u datom vremenu su ograničene raspoloživim ljudskim snagama i materijalnim resursima, zbog toga i stalna opasnost od pojave nesrazmjere između proizvodnje i potreba.

Ova nesrazmjera je naročito karakteristična za uslove naglašene društvene podjele rada, koja uslovljava neophodnost učestale razmjene materijalnih dobara između specijalizovanih proizvođača, što uslovljava pojavu opšteg mjerila vrijednosti tj. novca, koji omogućava veću pokretljivost proizvoda, kao i njegovo ispoljavanje u vidu robe – proizvoda23.

23 Teorija ekonomije preduzeća- B. Stavrić, Š. Berberović, M. Šunjić, D. Berberović, Dž. Šehić, Ekonomski Fakultet Sarajevo, Ekonomski Fakultet Banja Luka, 1991, str. 10

13

Zaključak

Eknomska misao započinje učenjem antičkih filozofa Ksenofonta, Platona, Aristotela, Ibn Halduna, a nastavljaju je srednjovjekovni skolastici i kanonisti, od kojih je najpoznatiji bio Sv. Toma Akvinski, dok prvi ekonomski teoretičari su bili merkantilisti (15.-18. vijek).

Za ekonomiku možemo reći da je stara gotovo koliko je staro i ljudsko društvo. Ljudi su nastojali od početka svjesnog ljudskog rada, da taj rad obavljaju organizovano i štedljivo, što upravo i predstavlja osnovne elemente ekonomike kao nauke.  

Ekonomija kao nauka bavi se razotkrivanjem, analizom i produbljivanjem saznanja o ekonomskim zakonitostima i pojavama u društvenoj proizvodnji sa stanovišta analize odnosa proizvodnje, odnosno racionalnosti upotrebe ograničenih resursa i neograničenih ljudskih potreba.

Iz toga proizilazi i važnost spoznaje osnovnih ekonomskih principa, kako racionalno proizvoditi ali isto tako kako i racionalno trošiti, sve u svrsi zadovoljenja ljudskih potreba.

14

Literatura

http://sr.wikipedia.org/wiki/Ekonomika

http://bs.wikipedia.org/wiki/Makroekonomija

http://bs.wikipedia.org/wiki/Mikroekonomija

http://sh.wikipedia.org/wiki/Adam_Smith

Teorija ekonomije preduzeća- B. Stavrić, Š. Berberović, M. Šunjić, D. Berberović, Dž.

Šehić, Ekonomski Fakultet Sarajevo, Ekonomski Fakultet Banja Luka, 1991

Ekonomika preduzeća - Š. Berberović, M. Šunjić, Ekonomski Fakultet Sarajevo,

Ekonomski Fakultet Banja Luka, 2009

Makroekonomija – S. Komazec, Ž. Ristić, EtnoStil, Beograd, 2011

15