Ekonomska kriza

Dragoljub Stojanov

EKONOMSKA KRIZAI KRIZA EKONOMSKE

ZNANOSTI

EKONOMSKATEORIJAI EKONOMSKAPOLITIKAu labirintu tranzicije od "teritorijalne" k "trinoj" dravi

QUO VADIS ECONOMICS

EKONOMSKA KRIZA i

KRIZA EKONOMSKE ZNANOSTI

S ljubavlju i potovanjem eni koja mnogo vidi i malo govori

Dragoljub Stojanov

EKONOMSKA KRIZA I KRIZA EKONOMSKE ZNANOSTI Izdava: Ekonomski fakultet Sveuilita u RijeciSuizdavai: Ekonomski fakultet Univerziteta u SarajevuRi n, Zagreb Recenzenti:Christos Pitelis, Fellow in Economics, Queens College, Cambridge University, Jasmina Arifovi, Simon Fraser University, Canada Veselin Drakovi, Univerzitet Kotor, Crna GoraGuste Santini, urednik asopisa Ekonomija/Economics Za izdavaa:Heri Bezi, Dekan Za suizdavaa:eljko ain, DekanGuste Santini

Lektorica:Marica Zrili

Gra ka oprema i tisakGTO

Naklada 500

Sva prava zadrava autor

Objavljivanje ove znanstvene knjige odobrilo je Povjerenstvo za izdavaku djelat-nost Sveuilita u Rijeci odlukom-klasa: 602-09/12-01/22, Ur. br.:2170-57-05-12-3

Cip zapis ove znanstvene knjige dostupan je u raunalnom katalogu Sveuiline knjinice u Rijeci pod brojem 121209081

ISBN 978-953-7813-10-9

5Dragoljub Stojanov

KOMPLIMENTI KNJIZIIn his wide ranging new book, Professor Stojanov, questions the adequacy of

Neoclassical Economic Theory in the presence of the rising power of transna-tional corporations and the current nancial crisis. Professor Stojanov nds the standard textbook Economics to be lacking and calls for a re-consideration that takes into account increasing returns to scale and the emergence of mega-capi-talism, dominated by nance capital. He questions the adequacy of nation-states to regulate the global economy and calls for a new economic theory that draws among others on the works of Marx, Hilferding and Keynes. The book deals with todays most challenging issues and makes very interesting reading.

Dr. sc. Christos Pitelis, Fellow, Queens College, Cambridge University

Autorova pouna pria o ekonomskim alternativama je njegovo struno i dobronamjerno ukazivanje na put prevazilaenja preovlaujueg politikog i ekonomskog dogmatizma, koji on s pravom kritikuje. Neoklasina apstraktnost i bezdunost je krajnje vulgarizovana u ekstremnom neoliberalnom monizmu, zbog ega se, pored ostalog, autor s pravom pita Quo vadis, Economics? Monistiko-utopijske dogmatske i kvazi-institucionalne ekonomske vizije su se pokazale kontra-produktivnim i pogubnim. One imaju anti-razvojni karakter jer su, pored ekonomskog redukcionizma, zanemarile elementarna ogranienja u pogledu zakonitosti, moralnosti i nenanoenja tete drugima.

Iskreno preporuujem itaocima ovu vrijednu naunu monogra ju profesora Dragoljuba Stojanova, jer je napisana profesionalno, nadahnuto, argumentovano i temeljno, nijansirana je kritikim tonovima, preciznim kvanti kacijama, sve-stranim ekonomskim analizama, oplemenjena je pounim, dobro ukompono-vanim i autoritativnim izrekama i korektnom metodolokom aparaturom, koja odie bogatim iskustvom, talentom i znanjem autora.

Praznici postoje da bi se slavili. tampanje ove knjige e biti praznik za hr-vatsko, ali i regionalno ekonomsko izdavatvo. Srean sam to u biti jedan od uesnika u tom slavlju.

Prof. dr. sc. Veselin Drakovi, Univerzitet Kotor, Crna Gora

Razvoj kapitalizma, globalnog tipa nakon 1990. g. bio toliko brz i proizveo je takve efekte da je zaskoena ekonomska znanost i njezine pojedine teorije dovedene u pitanje. Slaem se u kljunoj stvari: TNC su ta nova sila koja mijenja pristup teritorijalne drave, odnosno nacionalnog gospodarstva. No, klasina di-

6EKONOMSKA KRIZA I KRIZA EKONOMSKE ZNANOSTI

hotomija je ostala na sceni usprkos globalizaciji jer se kapitalizam rascijepio (na onaj zapadni i azijski) pri emu je ovaj prvi zahvatila snana nancijarizacija i bijeg od realne ekonomije, a onaj drugi je produktivni, ali se i u njega lako ubacu-je nancijski poremeaj i elementi casino ekonomije. Prema tome, neoklasina teorija se sada ostvaruje na globalnoj razini a da pri tome provocira nestabilnost matine drave jer otamo TNC sve vie bjee. Nacionalna ne eksibilnost i glo-balna eksibilnost glede nadnica i ostalo otvaraju novu etapu u razvoju kapita-lizma koja e zavriti sve veim sukobima nacionalnih politikih elita i TNC, pa se moe oekivati jaanje protekcionizma i zastoj globalizacije.

Je li mogua uope neka nova teorija globalizacije? Nije li globalizacija u stva-ri pokuaj iskoritavanja ekonomije obujma uz poznate zakone opadajuih pri-nosa? Malo je ovakvih promiljanja u koje ste se upustili i zato mi je drago da ste napisali knjigu na tu temu. U naoj Hrvatskoj gdje se od pauine koju stvaraju main stream ekonomisti propale teorije ne vidi puno toga uz blagoslov medija i ideologije vano je promiljati ovakve teme.

Prof. dr. sc Ivan Lovrinovi, Ekonomski fakultet, Zagreb

Tekst knjige vrlo je intrigantan i sigurna sam da e izazvati pozornost. Slaem se da su razne ekonomske kole de nitivno vezane uz odreeno stanje ekonomi-je, odnosno uz fazu poslovnog ciklusa i nisu ope ekonomske teorije koje vrijede u razliitim uvjetima. Kao lag na torti neoklasine paradigme dolazi Nova kla-sina ekonomija koja nikako nije jasna, bez obzira na mnoge Nobelove nagrade. Kako to nezaposlenost moe biti dragovoljna, a cijene i nadnice potpuno ek-sibilne, kada je svakome laiku jasno da to nije tako u stvarnosti? I sada imamo situaciju kada je cijela neoklasina paradigma pala u vodu, a zemlje se vraaju dravnoj intervenciji. Ekonomija i drutvo bazirano iskljuivo na pro tu doivjeli su krah i vjerojatno e to iznjedriti novu makroekonomsku teoriju, a moda ak i potpuno novu paradigmu koja e uvaiti sve promjene koje je donijela globaliza-cija, a kojima se autor u knjizi bavi.

Knjiga je izvrsna, lucidna. itanje knjige zahtijeva dobro poznavanje makro-ekonomskih teorija, no za one koji se razumiju u to podruje, pravi je dragulj.

Prof. dr. sc. Nela Vlahini-Dizdarevi, Ekonomski fakultet, Rijeka

Uz ovo djelo profesora Stojanova, bolje nego to mogu sam smisliti, prista-je misao Alberta Einsteina, koja otprilike glasi: Sama formulacija problema znatno je vanija od njegovog rjeenja, koje je u sutini stvar tehnike vjeti-ne. Da bi se postavila nova pitanja, nove mogunosti i stari problemi sagleda-li iz novog kuta, potrebna je kreativnost koja zapravo oznaava pravi napredak

7Dragoljub Stojanov

u znanosti. Autor, minucioznom analizom i nepretencioznim zakljucima, obinom, lokalnom neumreenom ekonomistu nudi poticaj za otkrivanjestvarnih problema ekonomske znanosti i teorija umreenih svjetskih ekonomi-sta. Nadam se da je ovo poticaj za pionirski korak hrvatske ekonomije u pra-vom smjeru - povratku stvarnoj, neovisnoj ekonomskoj znanosti. U suprotnom nastavljamo sustavno papagajski razvijati modele izrabljivanja vlastitog dru-tva koje su nam namijenili teoretiari izrabljivake ekonomije ,... sad nancij-skim,... sad korporativistikim kreacijama.

Bez toga zanemariva je, a bit e i vie, uloga drave i ekonomije kao stvara-lake drutvene znanosti.

Hvala kolegi Stojanovu na poticaju!

Prof. dr. sc. Zdravko Zeki, Ekonomski fakultet, Rijeka

Dragi kolega! Ovo je toliko dobro da je prola pono, a ja uz Vau knjigu!! Upravo je to ono to ja, kao ne toliki znalac u ovom podruju tvrdim, da ekonomije nema, odnosno nema ekonomske teorije koja bi objasnila ovo sadanje ludilo globaliza-cje, a Vi ste to visoko struno potkrijepili injenicama ve na prvim stranicama knjige! Dakle, od Cicerona se nismo ni makli. Laku no!

Prof. dr. sc. Neda Vitezi, Ekonomski fakultet, Rijeka

estitke za odlinu knjigu. Prof. dr. sc. Jasmina Arifovi, Simon Fraser University,

suradnica prof. dr. sc. T. Sargenta, nobelovca 2011. G.

Za knjigu SVE ESTITKE. Knjiga je istovremeno i udbenik i moderna analitika studija. Vrlo upeatljiv utisak ostavljaju dijelovi koji se odnose na ana-lizu i de nisanje procesa globalizacije odnosno kibernetskog neokolonijalizma, kao i analitiki prikaz ekonomije Hrvatske.

Prof. dr. Vojo Baji, Ekonomski institut Beograd

Kako rad autora polazi od Hegelove misli - istina je cjelina - njegov je pri-stup sveobuhvatan to mu omoguuje da se dovede u poziciju arbitra pa sli-jedi argumentirani i jasan zakljuak glede problema koje obrauje. Tako polazi od vlastite de nicije globalizacije pa kae: globalizacija je proces privatizacije svjetskih ekonomskih resursa od strane velikog kapitala. Njegova se de nicija,

8EKONOMSKA KRIZA I KRIZA EKONOMSKE ZNANOSTI

kao to znamo, dramatino razlikuje od standardnih de nicija veeg broja auto-ra; ona jasno ukazuje da je globalizacija proces novog u krilu starog. Posebno cijenim doprinos autora zbog mlaih generacija koje su opijene simbol eko-nomijom i, izmeu ostalog, zbog toga smanjuju svoje intelektualne kapacitete. Svi veliki ekonomisti su lozo rali, bez obzira da li su bili - ili nisu - u funkciji vladajue klase, i tako nas zaduili svojim briljantnim postignuima. Rad prof. Stojanova jedan je od bisera na ekonomskoj ogrlici ekonomske misli koji e nesumnjivo izazvati mnogobrojne rasprave glede ekonomske teorije i ekonom-ske politike. To je ujedno i najvei kompliment svakom radu pa samim time i njegovom autoru.

Dr. Sc. Guste Santini, urednik asopisa Ekonomija/Economics

9Dragoljub Stojanov

DIJALEKTIKA GLOBALIZACIJEPostoji velik broj de nicija globalizacije. Sve one se manje ili vie svode na

integriranost zemlje u meunarodnu podjelu rada, te integriranost faktora proi-zvodnje u internacionalnim razmjerima. Tako Bhagwaty (Bhagwaty, 2004.) de nira ekonomsku globalizaciju kao integraciju nacionalnih ekonomija u meunarodnu ekonomiju kroz trgovinu, izravne inozemne investicije, kratkorono kretanje ka-pitala, meunarodnu mobilnost radnika i humanitaraca uope, te meunarodne tokove tehnologije. Anne Kruger de nira globalizaciju kao fenomen zahvaljujui kojemu su ekonomski subjekti u bilo kojemu dijelu svijeta mnogo vie pod utjeca-jem dogaaja u svijetu nego ranije (Wolf, M., 2004.) Puno nam je blia Hedersonova de nicija globalizacije. David Henderson, bivi glavni ekonomist OECD-a, de nira globalizaciju kao slobodno kretanje roba, usluga, rada i kapitala, pri emu se kre-ira jedinstveno trite inputa i outputa, te potpuni nacionalni tretman inozemnih investitora, tako da, ekonomski uzeto, vie nema stranaca (Wolf, M. 2004.).

Mi drimo da su ovakve i sline de nicije globalizacije tehnike i povrinske de nicije globalizacije. Mi smo najskloniji vlastitoj politekonomskoj de niciji koja dri da je globalizacija proces privatizacije svjetskih ekonomskih resursa od strane velikog kapitala, vrlo esto virtualnog i hibridnog, o emu svjedoi ek-sponencijalna ekspanzija nancijskih derivata zadnjih dvadesetak godina ija je vrijednost dosegla 457 trilijuna eura 2007. g. (Deutche Borse Group, 2008). A, ako je privatizacija politiki proces s ekonomskim konzekvencama, vrlo esto praen i proteiran politikom meunarodnih nancijskih institucija, dijalektiki dolazi-mo do zakljuka da je globalizacija proces transformiranja teritorijalne (nacio-nalne) drave u trinu, korporativnu globalnu dravu kao novu etapu u razvoju kapitalizma, koju bismo nazvali megakapitalizam, a koja, dijalektiki promatra-no, ini etapu razvoja kapitalizma koja prethodi postkapitalizmu i posttrinom drutvu, onako kako su to vidjeli Marx (Kapital), Keynes (Ekonomske mogunosti naih unuka) ili Hilferding (Financijski kapital).

Ekonomska znanost, koja je do doba globalizacije uglavnom odraavala naci-onalne ekonomske interese, transformira se u ekonomsku znanost koja odraava interese novih temeljnih subjekata globalizacije drutva kao to su transnacio-nalne megakorporacije i transnacionalne megabanke. Kada i ako doe do mor-bidne a rmacije prvoga naela globalizacije pro ta, tada e globalno drutvo biti spremno za svoju preobrazbu u posttrino gospodarstvo i post-kapitalisti-ko drutvo (Soro), a ekonomska znanost e izgubiti svoj smisao (Keynes).

10

EKONOMSKA KRIZA I KRIZA EKONOMSKE ZNANOSTI

About Microsoft:Founded in 1978, Microsoft (NASDAQMSFT) is the worldwide leader in sof-

twar for personal computers and democratic government. The company offers a wide range of product and services for public, business and personal use, each design with mission of making it easier and more enjoyable for people to take advantage of the full power of personal computing and free society every day.

About the United States:Founded in 1789, the USA is the most successful nation in the history of the

world, and has been a beacon of democracy and opportunity for over 200 ye-ars. Headquartred in Washington D. C. the USA is a wholy owned subsidiary of Microsoft Corporation.

Anonymous spoof of Microsoft that appeared on the Internet

Was the Tower of Babel the original version of the Internet? But what did God do with Tower of Babel?

(Friedman, T. (2000) The Lexus and the Olive Tree)

11

Dragoljub Stojanov

SADRAJPredgovor ...................................................................................................................................................................................15

Uvod: Labirint ekonomske misli ....................................................................................................................19

Prvi dio Ekonomska teorija i ekonomska politika teritorijalnedrave .........................................27

I Neoklasiari ..................................................................................................................................................................29

I. 1. Perfektna konkurencija ......................................................................................................................29

I. 2. Firma na tritu .........................................................................................................................................35

I. 3. Potranja za radnom snagom ......................................................................................................40

I. 4. Ponuda radne snage ..............................................................................................................................44

I. 5. Sayov zakon trita ................................................................................................................................48

I. 6. tednja, investicije, kamata ...........................................................................................................51

I. 7. Uloga novca ....................................................................................................................................................56

I. 8. Otvorena ekonomija .............................................................................................................................60

I. 9. Rezime ................................................................................................................................................................63

II Keynes kejnzijanci .......................................................................................................................................64

II. 1. Teorija i praksa .........................................................................................................................................64

II. 2. Keynesov mehanizam ........................................................................................................................67

II. 3. Uloga potronje .......................................................................................................................................72

II. 4. Investicije ......................................................................................................................................................74

II. 5. Kamatna stopa ..........................................................................................................................................77

II. 6. Krize ....................................................................................................................................................................84

II. 7. Otvorena ekonomija ............................................................................................................................86

II. 8. Rezime ..............................................................................................................................................................90

III Friedman monetaristi ...........................................................................................................................93

III. 1. Kontroverze ...............................................................................................................................................93

III. 2. Nominalna i realna kamata ....................................................................................................104

III. 3. Prirodna stopa nezaposlenosti i Philipsova krivulja .....................................105

12


III. 4. Dravna intervencija i stabilizacijska politika ....................................................108

III. 5. Otvorena ekonomija ......................................................................................................................110

III. 6. Rezime .........................................................................................................................................................114

IV Monetarizam II .................................................................................................................................................117

V Ekonomija ponude ..........................................................................................................................................120

VI Marx i ekonomska kriza .......................................................................................................................124

VI. 1. Hipoteze i pitanja .............................................................................................................................124

VI. 2. Mehanizam kapitalistikog naina privreivanja ............................................130

VII Pokuaj sinteze .............................................................................................................................................135

VIII Koliko je Keynes Marx? .....................................................................................................................140

Literatura I. dio ................................................................................................................................................................152

Drugi dio Dijalektika globalizacije i kontroverze ekonomske teorije i politike na putu k trinoj dravi .....................................................................................................................................155

I K trinoj dravi .................................................................................................................................................157

I. 1. Interakcija teorije, politike, interesa i realiteta ......................................................157

I. 2. Globalizacija i transnacionalne korporacije (TNC) ............................................161

I. 3. Globalizacija: dometi i rizici ......................................................................................................165

I. 4. Dobitnici i gubitnici globalizacije ........................................................................................165

I. 5. Globalizacija: mit ili opasnost .................................................................................................166

I. 6. Vaingtonski konsenzus .................................................................................................................168

I. 7. Kontroverze i propusti paketa tranzicije .......................................................................171

I. 8. Globalizacija, konvertibilnost kapitalnih transakcija i Vaingtonski konsenzus .......................................................................................................................185

I. 9. Kibernetski neokolonijalizam ..................................................................................................196

II Suvremena kriza i ekonomska znanost ...............................................................................205

III Hrvatska ekonomska pozicija put u slampfaciju ..............................................230

IV Kontroverze o in aciji: je li in acija od 0% mogua i korisna? ...............236

IV 1. O novcu ........................................................................................................................................................238

IV. 2. Keynesova lekcija ..............................................................................................................................240

13

Dragoljub Stojanov

IV. 3. Friedmanova lekcija .......................................................................................................................242

IV. 4. Suvremeni ekonomisti o in aciji ......................................................................................244

V Kontroverza o otvorenosti ekonomije i izvozu ...........................................................251

V. 1. Teze za promiljanje .........................................................................................................................251

V. 2. Teorija komparativnih prednosti i gospodarski rast ........................................252

V. 3. Nove teorije rasta i meunarodne trgovine ..............................................................258

V. 4. Problem Hrvatske ...............................................................................................................................261

Trei dio Ekonomska teorija na raskriju ........................................................................................................................267

III. 1. to nas ui Mikroekonomija? ...............................................................................................269

III. 2. to nas ue neoklasine dogme ili mainstream ekonomija? ..............271

III. 3. to se u svijetu zbiva: kriza ili prosperitet? ...........................................................276

III. 4. Stari ekonomisti o krizi: Keynesov rendgen i Marxova magnetna rezonanca ....................................................................................................................................277

III. 5. Put u megakapitalizam? ............................................................................................................280

Epilog: Ekonomska znanost bez ekonomske teorije .....................................................................281

Literatura II. i III. dio .................................................................................................................................................288

15

Dragoljub Stojanov

PREDGOVORVe etiri godine svijet je suoen s dubokom ekonomskom krizom za koju neki

dre da je vea i od krize 1929. godine. Za sada se ona ublaava dravnom inter-vencijom i monetarnom politikom sistema Federalnih rezervi SAD-a te emisionom politikom ECB-a. ini se kao da je de nitivno rjeenje krize jo uvijek daleko na horizontu. Radi se o strukturnoj, a ne samo o nancijskoj krizi. Kriza emanira, prije svega, iz sfere mikroekonomije, a potom se transponira u podruje makroekono-mije. Kako ivimo u globaliziranom svijetu po naelu spojenih posuda, kriza se globalizira. Tako se nalazimo usred krize globalne ekonomije, ali ovaj put lieni teorijske konstrukcije globalne ekonomije. Naime, nemamo ekonomsku teoriju globalizacije ili ekonomiju globalizacije, ali zato imamo globalizaciju ekonomije.

Da paradoks bude vei, prema ekonomistima mainstream kole, nancijski dio krize bio je nemogu polazei od hipoteze o e kasnim tritima.

Globalizacija ekonomije pokuava se pojasniti ekonomskim znanjima koja ema-niraju od A. Smitha, a idu preko D. Ricarda do poznatih suvremenih ekonomista, te-orija i kola. Problem je, ini nam se, u tome to je stara mikroekonomija uteme-ljena na naelu padajuih prinosa i rastuih trokova. Realitet suvremene mikroe-konomije, iji su nositelji transnacionalne korporacije, naelo je padajuih trokova i rastuih prinosa. Makroekonomska ili globalno-ekonomska teorija koja uvaava takvu promjenu eka svojega A. Smitha. Druga, rekli bismo, strukturna dimenzija problema suvremene krize je transformacija kapitalizma od industrijskog u nan-cijski. Umjesto Schumpeterove kreativne destrukcije i kreativnog poduzetnika razvio se rent-seeking nancijski kapitalist koji je Eugen Famme hipotezu o e -kasnim nancijskim tritima (ako je uope i bila realna) transformirao u hipotezu nancijske nestabilnosti (Minsky) i to na planu globalne ekonomije.

Mi smo stoga prvi dio knjige posvetili ekonomskoj teoriji i ekonomskim kola-ma koje svijet poznaje. Njihova aktualnost je jednako takva kakva je bila kada smo publicirali knjigu Ekonomska kriza i ekonomska politika 1985. godine. Zato ona ini prvi dio nae knjige, uz dodatak Koliko je Keynes Marx koji smo publicirali 1985. godine u asopisu Trite-Novac-Kapital uz sljedeu napomenu uredni-tva: Redakcija je slobodna da itaocima posebno skrene panju na ovaj lanak zbog moguih pouka kako za sadanju svjetsku tako i za jugoslavensku javnost. ini se da je preporuka urednitva bila dalekovidna.

U drugom dijelu knjige bavimo se procesom globalizacije i njezinim politi-ko-ekonomskim efektima. Polazimo od nae de nicije globalizacije po kojoj je ona proces privatizacije svjetskih ekonomskih resursa. U tome kontekstu postaju Keynesovi akcenti o krizama, a posebno Marxovi ponovno aktualni. Kibernetski neokolonijalizam naslov je koji smo publicirali daleke 1984. godine, a koji danas dobiva na aktualnosti u svjetlu njegove transformacije u, rekli bismo, korporativ-ni kibernetski neokolnijalizam. U tome svjetlu procjenjujemo hrvatsku ekonom-

16


sku poziciju. Knjigu zavravamo promiljanjem na temu krize ekonomske teorije, odnosno de cita ekonomske teorije usred novog vala centralizacije kapitala i re-distribucije globalne ekonomske moi. Ovaj dio monogra je publicirali smo 2012. g. u asopisu GSTF Journal of Businesss Review, Singapur. Mislimo da je cjeloku-pna ekonomska teorija u najmanju ruku nedovoljno adekvatna u praenju procesa globalizacije budui da je svaka kola nacionalno centrirana, tj. bavi se pitanjem teritorijalne (nacionalne) drave. K tome ona polazi od spektra upitnih ili bolje reeno, iz dananjeg kuta promatrano, virtualnih postavki savrene konkurencije. Za razliku od teritorijalne, mi smo u procesu nastajanja trine drave koja trai ne samo svoju ekonomsku teoriju nego trai svoju koordinaciju, odnosno vladu. U tome kontekstu pokuali smo ovom monogra jom dati skroman poticaj istraiva-njima k novoj ekonomskoj teoriji.

U radu na knjizi-studiji imao sam zavidnu potporu velikog broja kolegica i kole-ga. U tome kontekstu izuzetno se zahvaljujem na potpori i komplimentima profe-soru Christosu Pitelisu, Queens College, Cambridge University koji je na jezgrovit i snaan nain podcrtao glavnu tezu ove monogra je rijeima: In his wide ranging new book, Professor Stojanov, questions the adequacy of Neoclassical Economic Theory in the presence of the rising power of transnational corporations and the current nancial crisis. He questions the adequacy of nation-states to regulate the global economy and calls for a new economic theory that draws among others on the works of Marx, Hilferding and Keynes. The book deals with todays most challenging issues and makes very interesting reading. Jednako tako hvala mojoj nekadanjoj asistentici dr. Jasmini Arifovi, profesoru Simon Fraser University i suradniku Tomasa Sargent-a Nobelovca 2011. g. za itanje knjige i komplimente koje u cijelosti nisam naveo u pohvalama knjizi budui da su mi se inili pre-komjernim.

Moja iskrena zahvalnost uz duboko potovanje za pedantno itanje rukopisa, davanje vrijednih komentara i sugestija ali i komplimenata ide prof. dr. Stjepanu Zduniu, velikanu jugoslavenskih i hrvatskih ekonomista od kojega se uvijek ima mnogo nauiti. Imao sam ast i zadovoljstvo na teme knjige komunicirati s ugled-nim kolegama: prof. dr. Ivanom Lovrinovi, prof. dr. Tihomirom Domazetom, prof. dr. Dubravkom Radoevi te prof. dr. urom Mediem. Puno vremena uz izvanred-nu konverzaciju proveo sam sa starim drugom dr. Gustom Santinijem, kojemu od srca zahavaljujem za poticaje promiljanja o ovoj temi. Moj stari friend prof. dr. Vinko Kandija dijelom je kriv za ovu knjigu budui da mi je omoguio biti na Ekonomskom fakultetu u Rijeci, koji je jedna intelektualna, motivirajua ali i vrlo kooperativna sredina. Takvu atmosferu i kolegijalnost potie i Dekan dr. Heri Bezi kome se za poticanje na znanstveni rad zahvaljujem. S osobitom panjom zahvalju-jem na strpljenju pri itanju dijelova knjige i za intelektualni doprinos divnim ko-legicama: prof. dr. Nedi Vitezi., prof. dr. Neli Vlahini-Dizdarevi, prof. dr. Heleni Blai, doc. dr. Natai Rupi te sjajnim kolegama: prof. dr. Zdravku Zekiu (poseb-no za sjajan komentar na temu virtualnog kapitala derivativa), prof. dr Mariju Peariu, prof. dr. Sai ikoviu i svakako jedinstvenom prof. dr. Vinku Kandiji.

17

Dragoljub Stojanov

Moje osobito hvala za konstruktivan i poticajan komentar ide prof. dr. Veselinu Drakoviu, Univerzitet Crna Gora, Fakultet za pomorstvo Kotor. Zahvalnost du-gujem mladom kolegi asistentu Pavlu Jakovcu na suradnji kod pisanja poglavlja Ekonomska teorija na raskriju, kao i na sjajnoj administrativnoj podrci.

Mlade kolege asistenti Dario Maradin, Tomislav Galovi, Luka Samardija i Pavle Jakovac svojim pedantnim i predanim radom meni su ostavili vie vremena za promiljanja o ekonomskim temama, te im zahvaljujem na suradnji i koopera-tivnosti.

Najveu zahvalnost dugujem supruzi Dragani eni koja mnogo vidi, a malo govori, za beskrajnu potporu i sjajne racionalne komentare o mojim promiljanji-ma. Bez nje ova knjiga, to je sigurno, nikada ne bi bila napisana.

I, naravno, svi propusti u monogra ji idu na teret autora ukljuujui i one koji se odnose na prijevod citata sa stranih jezika. Za njih se ispriavam strpljivom i-tatelju.

Rijeka, kolovoz 2012.

19

Dragoljub Stojanov

UVOD

U labirintu ekonomske misli suvremenih ekonomista

Nita nije nemogue u jednoj tako neegzaktnoj znanosti kao to je ekonomija

P. Samuelson

Imaginacija je vanija od znanja

Albert Einstein

I Paul Krugman u radu Zato ve nismo svi kejnzijanci, publiciranom u aso-

pisu Fortune u kolovozu 1998. godine razmatra ulogu Keynesa i Marxa u povije-sti ekonomske misli. On napominje da je Keynes dao velik doprinos u eksplanaciji uzroka ekonomskih kriza i recesija. On naglaava da Keynesova Opa teorija predstavlja za ekonomsku znanost isto to Darwinov Origin of Species znai za bioloke znanosti. Za njega je Marxov rad samo nelogina i stupidna doktrina.

Keynes osobno na jednom od sastanaka Kluba politikih ekonomista u Cambridgeu kae da je itao Marxa jednako tako kao da je itao detektivsku pri-u. Mada ga je Bernard Shaw poticao da promisli Marxa, Keynes dri da Kapital nije nita drugo do knjiga o zastarjelim akademskim kontroverzama (Snowdovn, 1994.).

Vlastitim istraivanjima Keynesa (Opa teorija) i Marxa (Kapital) jo 1985. godine doli smo do spoznaje da je Keynes = Marx (Stojanov, 1985.), osim ideolokih razlika.

R. Lucas, nobelovac, 1980. godine pisao je da je Keynesova ekonomija toli-ko smijena da na istraivakim seminarima nitko ne uzima Keynesovu teori-ju ozbiljnom. Dapae, ako netko i bi, drugi sudionici bi zvidali i namigivali je-dan drugomu, drei da je takav stav u najmanju ruku poniavajua komedija (Krugman, 2009.).

Lucas istie 2003. godine da je sredinji problem prevencije depresije rijeen. Tijekom 2004. godine isti stav ima i B. Bernanke, dok O. Blanchard, glavni ekono-mist IMF-a 2009. godine naglaava da je stanje makroekonomije dobro.

20


Ni Friedman nije poteen slinih ocjena. Brad de Long (sveuilite Berkley) lamentira nad ikakom kolom i Friedmanom te njihovim intelektualnim ko-lapsom. kole danas u cijelosti odbacuju Friedmana i njegove ideje (Krugman, 2009.).

U listopadu 2008. godine Greenspan (ef Federalnih rezervi SAD-a) priznaje da je u stanju oka i nevjerice budui da je s krizom koja je poela 2007. godine cijela intelektualna zgrada ekonomije kolabirala.

Tijekom 1980-ih E. Prescott pie da je nezaposlenost pitanje voljne odluke radnika da ne rade. Prema neoklasici i ikakoj koli, Velika kriza 1929. godine mogla bi se objasniti izborom radnika da se odmaraju. Prescott je 2004. godine dobio Nobelovu nagradu za ekonomiju!

Ovo nas vraa H. L. Menchenu s komentarom da uvijek postoje lagana rjee-nja za svaki problem ovjeanstva prikladna, vjerojatna ali pogrena (Krugman, 2009.). Keynes bi na to reagirao:

Pretpostavljati da je eksibilna politika plaa ispravan i odgovarajui element sustava koji je po svojoj naravi, laissez-faire, daleko je od istine. Jedino u visoko autoritativnim drutvima, u kojima se iznenadne, znatne i sveukupne promjene mogu ozakoniti mogue je uspjeno provesti eksibilnu politiku plaa. Mogue je zamisliti da se tako neto dogodi u Italiji, Njemakoj ili Rusiji, ali ne i u Francuskoj, Sjedinjenim Amerikim Dravama ili Ujedinjenom Kraljevstvu (Keynes, 1964.).

to tek rei o oprenim miljenjima uglednih ekonomista na temu uloge slo-bodne meunarodne trgovine u procesu privrednog razvoja kako razvijenih tako i manje razvijenih zemalja kada se, naprimjer, Krugman ne slae sam sa sobom. U pokuaju da ipak objasni razlog(e) nejednake raspodjele blagostanja (u uvjeti-ma slobodne i otvorene vanjske trgovine) Krugman navodi dva problema koji su godinama obmanjivali ekonomiste: Kao prvo, ljudi su oekivali da e pozitivni efekti liberalizacije na rast biti izdani... Kao drugo, postojalo je ope stajalite da e politika slobodne trgovine vie teiti ujednaivanju razvoja meu zemlja-ma nego produbljivanju nejednakosti. Ovakvo gledite proizlazi iz teoretskih razmatranja. Naime, jednostavan Heckser-Ohlin (H-O) trgovinski model sugerira da bi otvaranje trgovini ekonomija bogatih radom trebalo poveati nadnice, a u isto vrijeme relativno sniziti troak rada i kapitala. Osobno sam kriv zbog uvjere-nja da su niske razine nejednakosti u Junoj Koreji i Tajvanu, barem djelomino, rezultat politika izvozne orijentacije i slobodne trgovine. Nadalje, u toj vjeri (da e otvorenost ekonomije imati ekvalizatorsko djelovanje) nisam bio jedini. Ali ni to nije sve. U tom istom radu Krugman nastavlja s razmiljanjem: U ranijim osvrtima na Vaingtonski konsenzus tvrdio sam da su ljudi, pogotovo ja osobno, oekivali da e trgovinska liberalizacija biti svojevrsni ekvalizator u zemljama u razvoju. Prvenstveno jer e zemlje bogate radom izvoziti radno intenzivna dobra, a uvoziti kapitalno intenzivna dobra, to e s jedne strane poveati nadnice, a s druge strane smanjiti povrate na ostale faktore. Jasno, spomenuto se u Latinskoj Americi nije ostvarilo. Zato? (Stiglitz-Serra, 2008.)

21

Dragoljub Stojanov

Ili, ugledni J. Bhagwaty, sa Sveuilita Columbia, u knjizi In Defence of Globalization 2004. g. na temu slobodne trgovine i njezinih blagotvornih efe-kata na blagostanje i razvoj koje zagovara, pie: Samo e ignoranti sugerirati siromanim zemljama razgovor o nefer trgovini, jer je to jedna kodirana fraza koju koriste protekcionisti u razvijenim zemljama da reduciraju uvoz iz siroma-nih zemalja, budui da se izvozna konkurentnost siromanih zemalja odraava mjerama nefer konkurencije i nefer trgovine. Ignoranti, nobelovac Stiglitz i A. Charlton u 2005. g. publiciraju knjigu pod naslovom Fair Trade For All-How Trade Can Promote Development.

to tek misliti o kratkom lanku P. Krugmana u International Herald Tribune, krajem srpnja 2012. godine u kojem on opominje New York Times da ne publici-ra smijene priloge poput onoga profesora ikakog sveuilita C. Mulligana na temu potpune neuinkovitosti monetarne politike na ekonomski ivot, a uteme-ljenog na istraivanjima nobelovca E. Fame (ikako sveuilite).

Zar nismo suoeni s opom kakofonijom vrhunskih ekonomista? Kome, kada i zato vjerovati u prosuivanju dometa ekonomske teorije i ekonomske misli? Da ste premijer neke drave, koga biste angairali za savjetnika?

II

Kako su ovakvi stavovi i promaaji velikih ekonomista mogui ako je ekono-mija egzaktna znanost u kojoj se sve moe s izvjesnou predvidjeti temeljem dobrih informacija racionalnog ponaanja homo economicusa, eksibilnou svemogueg i sveregulirajueg trita, a k tomu se moe intelektualno veri cirati sjajnim matematikim modelima poput onih koji se koriste u zici ili raketnoj znanosti?

Kako je Fukuyama mogao zakljuiti temeljem teze o eksibilnosti trita i teze o e kasnim nancijskim tritima da je civilizacija na kraju svoje evolucije bu-dui da je dosegla optimalni model i put kretanja u postojeem demokratsko-tri-nom tipu drutva? On kao da nije htio znati da je strukturna dimenzija problema suvremene krize transformacija kapitalizma od industrijskog u nancijski i dalje.

Umjesto Schumpeterove kreativne destrukcije i kreativnog poduzetnika razvio se rent-seeking nancijski kapitalist koji je hipotezu o e kasnim -nancijskim tritima Eugena Famme (ako je uope i bila realna) transformirao u hipotezu Minskog o nancijskoj nestabilnosti, i to na planu globalne ekonomi-je. Tobin (nobelovac) nancijsku je nestabilnost kapitalizma nazvao njegovom Ahilovom petom.

Quo vadis ekonomska znanosti od svjetske ekonomske krize 2007. godine do danas, krize koja je bila, prema mnogima od vodeih ekonomista svijeta, ne-mogua pojava? (Nova ekonomija; Summers, Lucas...)

22


Kao da nismo nauili lekcije ekonomske povijesti jo od Tulip, Missisipi ili nekih drugih balona, pamunih i drugih kriza koje se ponavljaju logikom Kondratjejeva, Marxa pa i Schumpetera jo od prvih dana trine kapitalistike ekonomije?

Izgleda kao da nismo. Staromodnom ekonomistu to bi bilo pomalo udno, ali mladim i posebice nobelovcima poput Lucasa, Romera ili Prescotta to je bilo smijeno. Prema njima, privredni ciklus je povezan s tzv. realnim ekonomskim kretanjima tehnolokim promjenama. I to je to. Kredit, novac ili suvremenim jezikom reeno tzv. leverage nisu ni od kakvog znaenja u razvoju privrednog ciklusa ili krize.

Stoga staromodnog ekonomista ne e iznenaditi, a mladoga hoe iteka-ko, istraivanje trojice ekonomista publicirano u NBER working papers broj 17621, u studenome, 2011. godine pod naslovom WHEN CREDIT BITES BACK: LEVERAGE, BUSINESS CYCLES, AND CRISES (Kada kredit uzvraa: privredni ciklusi i krize) u kojemu oni, kako navode, po prvi put u ekonomskoj povijesti temeljem istraivanja konstatiraju da faza buma ide ruku pod ruku s kreditnom ekspanzijom, koja vodi k recesiji, eventualno depresiji, kada dolazi do kontrak-cije kredita i de acijskih tendencija (scar Jord, Moritz HP. Schularick, Alan M. Taylor, 2011.). Ovi ugledni ekonomisti kao da nikada nisu itali Keynesa, da ne spominjemo Marxa ili Kondratjejeva, Fishera pa ak i Minskog.

Zar je onda udno da je njemaka kancelarka Angela Merkel 2008. godine na stranakoj konvenciji CDU-a, razmatrajui uzroke svjetske ekonomske krize, re-kla: Korijen - uzrok krize je vrlo jednostavan. ovjek jednostavno o tome tre-ba upitati kuanicu, ovdje u Stuttgartu, u Baden-Wurttembergu. Ona bi kratko, jednostavno i posve ispravno rekla dio ivotne mudrosti: da ne moemo ivjeti iznad naih mogunosti. To je sr krize. Pa zato je onda svijetu teko odgovoriti na ova pitanja? Zato to smo se previe esto oslanjali na eksperte koji to stvarno nisu bili. Moda nismo znali da nisu bili strunjaci, ali znamo danas. Kad smo sada poeli zajedno razmiljati o tome kako valja odgovoriti na nova globalna pitanja, mislim da treba manje vjerovati takozvanim ekspertima. Umjesto toga treba slijediti naelo zdravoga razuma.

Spomenimo u ovome kontekstu i Krugmanov komentar (IHT, 3. svibnja 2012.) koncepcije efa ECB-a Jean-Claudeta Tricheta iz 2010. godine. Naime, Trichet je tvrdio da stezanje remena ne izaziva stagnaciju u ekonomiji. Dapae, ono je pre-duvjet za stvaranje klime povjerenja kuanstava, rmi i investitora, a ono je opet klju zapoljavanja i rasta. U travnju 2012., nakon stezanja remena, u eurozoni se biljei znatan pad PMIs (manufactuirng purchasing managers indices). Sada pad PMIs ne pogaa samo periferiju Europe nego i samu Njemaku.

Slino gospoi Merkel promiljao je Ciceron 55 godina prije Krista: Javne -nancije moraju biti zdrave, budet mora biti ujednaen, javni dug mora biti sma-njen, moramo se boriti protiv arogancije dravne administracije i istu kontroli-

23

Dragoljub Stojanov

rati, pomo drugim zemljama mora biti smanjena kako Rim ne bi bankrotirao, narod mora nauiti raditi umjesto da ivi od javne pomoi.

Ciceron je bio u pravu u svoje vrijeme kada je novac imao samo funkciju pro-metnog sredstva (R-N-R), odnosno kada jo nije postao kapital (N-R-N)!!!

to nam drugo, do isto to i Ciceron, sugeriraju ili, bolje reeno, nalau suvre-meni ekonomisti meunarodnih nancijskih institucija ili rejting agencija? to drugo, do isto to i Ciceron, Vlada Hrvatske ima kao temelj svojih ekonomskih reformi uz, naravno, eksibilnost trita rada?

Kako je to mogue? Zar se nita nije bitno izmijenilo od Cicerona do 2012. godine? Kao da smo svi zatoenici neoklasinih ekonomista.

III

Meutim, izmijenilo se previe toga. Temeljni ekonomski subjekti naega doba su transnacionalne korporacije. Temeljno mikroekonomsko naelo njiho-vog ponaanja je naelo rastuih prinosa i padajuih trokova! Je li bilo koja od postavki virtualne neoklasike valjana u globalnom svijetu? Ako nije, onda neo-klasika u vrijeme globalne ekonomije zavrjeuje odlazak u ropotarnicu povijesti. Globalna ekonomija nema svoju teorijsku konstrukciju. Uhvaeni smo u zamku ekonomskog realiteta globalizacije i aplikacije virtualne ekonomije i/ili even-tualno njezinih izdanaka (kola) relevantnih za teritorijalnu dravu. Virtualna neoklasika, navodno, vodi k ekonomskoj konvergenciji kako u teritorijalnoj tako i u globalnoj ekonomiji. U realitetu, ona je vodila k ekonomskim nejednakosti-ma i divergenciji u teritorijalnoj dravi. U globalnoj ekonomiji i trinoj dravi ona mora voditi divergenciji jo vie. Zar kriza Europske unije to zorno ne svje-doi unato svim intervencijama Bruxellesa i djelomice svake drave lanice? Europska unija postala je funkcionalna integracija velikih kapitala vie nego to je zajednica drava. Naela teritorijalne drave i trine drave su se izmijeala i stoga ne udi da je budunost EU-a neizvjesna.

IV

Imamo li ekonomsku teoriju globalizacije ekonomsku teoriju za nae vrijeme?

Postoji velik broj de nicija globalizacije. Sve one se manje ili vie svode na integriranost zemlje u meunarodnu podjelu rada, te integriranost faktora proi-zvodnje u internacionalnim razmjerima. Tako Bhagwaty (Bhagwaty, 2004.) de nira ekonomsku globalizaciju kao integraciju nacionalnih ekonomija u meunarodnu

24


ekonomiju kroz trgovinu, izravne inozemne investicije, kratkorono kretanje ka-pitala, meunarodnu mobilnost radnika i humanitaraca uope, te meunarodne tokove tehnologije Anne Kruger de nira globalizaciju kao fenomen zahvaljujui kojem su ekonomski subjekti u bilo kojem dijelu svijeta mnogo vie pod utjecajem dogaaja u svijetu nego ranije (Wolf, M., 2004.) Puno nam je blia Hedersonova de nicija globalizacije. David Henderson, bivi glavni ekonomist OECD-a, de nira globalizaciju kao slobodno kretanje roba, usluga, rada i kapitala, pri emu se kre-ira jedinstveno trite inputa i outputa, te potpuni nacionalni tretman inozemnih investitora, tako da ekonomski uzeto, vie nema stranaca(Wolf, M. 2004.)

Mi drimo da su, ovakve i sline de nicije globalizacije tehnike i povrin-ske de nicije globalizacije, koje ne odraavaju dinamiku razvoja kapitala. Mi smo najskloniji vlastitoj politekonomskoj de niciji koja dri da je globalizacija proces privatizacije svjetskih ekonomskih resursa od strane velikog kapitala, vrlo esto virtualnog i hibridnog, o emu svjedoi eksponencijalna ekspanzija nancijskih derivata zadnjih dvadesetak godina ija je vrijednost dosegla je 457 trilijuna eura 2007. g. (Deutche Borse Group, 2008). A, ako je privatizacija politiki proces s eko-nomskim konzekvencama, vrlo esto praen i proteiran politikom meunarod-nih nancijskih institucija, dijalektiki dolazimo do zakljuka da je globalizacija proces transformiranja teritorijalne (nacionalne) drave u trinu, korporativnu globalnu dravu kao novu etapu u razvoju kapitalizma, koju bi smo nazvali mega kapitalizam, a koja dijalektiki promatrano ini etapu razvoja kapitalizma koja prethodi postkapitalizmu i posttrinom drutvu, onako kako su to vidjeli Marx (Kapital), Keynes (Ekonomske perspektive naih unuka) ili Hilferding (Financijski kapital). Praktino promatrano suvremena globalizacija u uvjetima globalne eko-nomske krize predstavlja proces centralizacije kapitala u globalnim razmjerima, koji se ovoga puta, dogaa u uvjetima imperfektne globalne trine strukture.

Ekonomska znanost, koja je do doba globalizacije uglavnom odraavala na-cionalne ekonomske interese, transformirati e se u ekonomsku znanost koja odraava interese novih temeljnih subjekata globalizacije drutva kao to su transnacionalne mega korporacije i transnacionalne mega banke. Kada i ako doe do morbidne a rmacije prvog principa globalizacije pro ta na globalnom planu, tada e globalno drutvo biti spremno za svoju preobrazbu u post-trino gospodarstvo i post-kapitalistiko drutvo(Soro), a ekonomska znanost e izgu-biti svoj smisao (Keynes).

Konzekventno tome, u uvjetima globalizacije manje i srednje razvijene drave teko mogu imati vlastitu strategiju ekonomskog razvoja. Njihove strategijske odluke ne mogu biti izolirane, neovisne i nacionalne. Njihova je dimenzija kom-parativnih prednosti izmijenjena. One postaju ne samo price takers nego su i rule takers. Ako je takva drava i zaduena, ona mora formirati strategiju ra-zvoja drei se maksimalno pravila igre koja diktira veliki kapital.

Posve sigurno u tranzicijskom razdoblju do pune globalizacije razvijene su zemlje i njihove transnacionalne korporacije (TNC) ne samo price makers-i

25

Dragoljub Stojanov

nego su i rule makers-i. Oni su nositelji kibernetskog neokolonijalizma - kao sublimacije interesa razvijenih zemalja i njihovih krupnih kapitala - korporacija na planu globalne ekonomije.

Globalizacija provocira itav niz pitanja koja se odnose na proces ekonom-skog razvoja i njegove efekte, kako na zemlju domaina, tako i na zemlju izvozni-ka kapitala. Primjerice, amerika TNC proizvodi produkt u Kini izvozom kapitala iz SAD-a, a potom uvozi robu iz Kine u SAD. Iz kuta standardne platno - bilan-ne statistike posao je ist i jasan. Meutim, politiko-ekonomski i iz kuta pita-nja vlasnitva (kapitala posebno) ini se puno maglovitije kako tretirati takvu transakciju. Uvoze li SAD svoju robu proizvedenu svojim kapitalom i znanjem ili uvoze kinesku robu? FDI i TNC u globalnoj ekonomiji provociraju konfuziju na relaciji teritorijalna drava trina drava. Ilustracije radi navodimo podatke o uvozu robe amerikih korporacija koje posluju u inozemstvu. U periodu od 1969. godine do 1983. godine uvoz amerikih korporacija uveao se od 1,8 mlrd. dolara na 22 mlrd. dolara. K tomu se jo uvijek dralo da amerike korporacije gube kompetitivnost (Reich, R. 20007)

Ovo platno - bilanno pitanje je, na prvi pogled, moda samo poetak otvara-nja Pandorine kutije koju e morati otvoriti i studirati novi ekonomisti. Jednom otvorena Pandorina kutija globalizacije imat e dalekosean utjecaj na odnose izmeu teritorijalne i trine drave kao i na odnose virtualne neoklasike i realne korporatizacije svijeta. ini nam se da ne emo pogrijeiti postavljajui hipotezu da je ekonomska znanost ostala bez odgovarajue ekonomske teorije.

Danas, moda vie nego u njegovo vrijeme, opominju rijei F. D. Roosevelta Change is the order of the day... Economic problems, long in the making, have brought crisis of many kinds for which the masters of old practice and theory were unprepared... Social justice, no longer a distant ideal, has become a de nite goal

Friedman, B. (2005), The Moral Consequnces of Economic Growth

PRVI DIO

EKONOMSKA TEORIJA I EKONOMSKA POLITIKA

TERITORIJALNE DRAVE

29

Dragoljub Stojanov

I. NEOKLASIARI

Imaginacija je vanija od znanja

Albert Einstein

I. 1. PERFEKTNA KONKURENCIJA

Rea rmacija neoklasine ekonomske misli u stavovima neoneoklasiara i u obliku koncepta tekue ekonomske politike pojedinih razvijenih zapadnih ze-malja (SAD i V. Britanija, naprimjer) te stabilizacijska, antiin acijska politika Meunarodnog monetarnog fonda, dovoljni su razlozi da se ekonomisti jo jed-nom vrate neoklasinoj ekonomskoj misli. Bez obzira na to to je svijet u kojem su neoklasiari, posebno marginalisti ivjeli i mislili bio podosta drukiji u odno-su na nae vrijeme, a posebno od vremena intervencionizma uvedenog pojavom Keynesa na meunarodnoj ekonomskoj sceni, ini se da ipak u mislima neokla-siara moemo nai i dosta korisnih pouka za razmiljanje o ekonomiji, tritu, ekonomskoj politici i ekonomskim krizama.

Recimo odmah da pod neoklasiarima razumijevamo sintezu ekonomske misli koja je dominirala pogledima ekonomista do pojave Keynesa i Roosevelta. Predstavnici klasine ekonomske misli u odnosu na neoklasiare bili bi Marx, Ricardo i Smith. Dakle, ekonomska misao neoklasiara formirana je i odnosi se na razdoblje funkcioniranja kapitalizma iste, perfektne konkurencije.

Neoklasini ekonomisti doli su do spoznaje o odreenim naelima djelo-vanja ekonomije, odnosno do spoznaja o tritu i ekonomskim zakonitostima. Prema njima, nevidljiva ruka, automatizmom djelovanja trita, automatski us-postavlja uvjete ravnotee i na tritu i u cjelini nacionalne privrede. Na tritu iste konkurencije poloaj rme funkcija je njezinih prihoda i rashoda. Treba se odmah podsjetiti jednoga od osnovnih naela neoklasiara, a to je naelo pa-dajuih prihoda i rastuih trokova. Polazei od naela padajuih prinosa, rma nastoji maksimizirati pro t. S tim ciljem ona odluuje o izboru faktora proizvod-nje, dakle rma formira odreenu proizvodnu funkciju. Poloaj rme nije isti na kratak i na dugi rok. Maksimizacija pro ta na kratak rok dovodi rmu i industriju u cjelini u poloaj da se na dugi rok suoe s problemom proizvodnje bez pro ta. Takva mogua situacija djeluje na rmu barem u dva pravca: da pokua smanjiti trokove proizvodnje, na jednoj strani, ili da preseli svoj kapital u drugu industri-ju, na drugoj strani.

Razmiljanju i ponaanju rme velikim dijelom korespondira razmiljanje i ponaanje kuanstava. Cilj kuanstva je maksimizacija korisnosti. U funkciji toga cilja kuanstvo formira ponudu i potranju radne snage.

30


Svakako, potranja za radnom snagom tu je funkcija pro ta, odnosno poloa-ja rme na tritu.

Neoklasini ekonomisti prihvaaju pretpostavku o potpunoj konkurenciji kao jednu od osnovnih pretpostavki cjelokupne analize. Vrijeme u kojem su ivjeli davalo im je za to pravo. Trite funkcionira u uvjetima potpune konkurencije onda kada su, prema Baumolu, zadovoljeni sljedei uvjeti:

- Na tritu je velik broj proizvoaa. Velik broj proizvoaa omoguuje hete-rogenu ponudu i potranju na tritu. Pojedina rma ne moe utjecati na visinu cijene niti kao kupac niti kao prodava. Firma je tzv. price taker.

- Homogenost proizvoda. Velik broj ponuaa na tritu nudi homogene pro-izvode. Kupcu je svejedno od koga kupuje robu.

- Na tritu postoji sloboda ulaska i izlaska. Firme ulaze na trite ili sele s trita rukovoene, prije svega, kriterijem pro ta, i to oekivanog pro ta.

- Postoji perfektna informiranost. Ona podrazumijeva transparentnost trita i znai potpunu informiranost rme o stanju i perspektivama trita, posebno kada je rije o cijenama, ponudi i potranji.

- Sliku iste konkurencije moemo dopuniti kada u razmatranje ukljuimo meunarodno trite i pravila robne arbitrae i djelovanje zakona jedne cijene. Robna arbitraa i zakon jedne cijene omoguuju da se izjednaavaju cijene robe, odnosno tenju k izjednaavanju u meunarodnim razmjerima.

Za nau daljnju analizu relevantno je nainiti razliku izmeu poloaja rme i poloaja industrije na tritu u uvjetima perfektne konkurencije. Pri tome pod industrijom razumijevamo skup svih rmi koje proizvode i nude set istih ili vrlo slinih proizvoda na odreenim tritima (Baumol-Blinder, 1979.). Dok je rma na tritu price taker i ne moe djelovati na visinu cijene, industrija upravo utjee na formiranje cijene. Utjecaj se formira spontano tijekom vremena po samoj prirodi seljenja kapitala na osnovi naela slobodnog ulaska na trite i slobodnog izlaska s trita. Zbog toga krivulja potranje rme nema uobiajeni nagib koji se formira po logici: to nia cijena, to via potranja. Krivulja potra-nje rme koja je price taker uvijek je horizontalna (slika 1). Krivulja potranje industrije ima negativan nagib (slika 2). Porast proizvodnje, odnosno porast po-nude industrije, utjee na formiranje cijene. to je ponuda via, cijena na razini industrije bit e nia.

Polazei od maksimizacije pro ta kao krajnjeg cilja i respektirajui horizon-talnu krivulju potranje, rma tei pronalaenju optimuma svojega poslovanja, odnosno svoje pozicije kratkorone ravnotee. Polazne toke u analizi kratkoro-ne ravnotee rme predstavljaju: prosjeni trokovi, marginalni trokovi i margi-nalni prihod. Firma e na vlastitoj krivulji proizvodnih mogunosti izabrati onu kombinaciju faktora proizvodnje, cijene i outputa koja e korespondirati zakonu da se pro t maksimizira onda kada su marginalni trokovi jednaki marginalnom prihodu.

31

Dragoljub Stojanov

Treba napomenuti da je u uvjetima potpune konkurencije prosjeni i margi-nalni prihod rme horizontalna linija i on mora korespondirati krivulji potra-nje. Logika ovakvog zakljuivanja je jasna i jednostavna sama po sebi. Budui da je rma price taker, onda je njezina krivulja potranje horizontalna. Firma ne utjee na potranju. Ona prodaje svoj proizvod po datoj cijeni. Ovo u njezinoj kalkulaciji znai da je marginalni prihod uvijek jednak prosjenom prihodu.

Rekli smo da rma maksimizira svoj pro t onda kada su jednaki marginalni prihod i marginalni trokovi. Ovaj postulat marginalistike analize veoma je zna-ajan. On cjelini naega pristupa daje obiljeje dinamike i pomae nam da lake uoimo na emu se zasnivaju brojne poslovne odluke. Ovo naelo je, naprimjer, od odluujueg znaenja za formiranje trita radne snage. Rukovodei se ciljem maksimizacije pro ta te naelom izjednaavanja marginalnog prihoda i margi-nalnih trokova, poduzetnik formira potranju za radnom snagom do one razine prihoda i trokova na kojoj se marginalni prihod od rada izjednaava s marginal-nim trokovima radne snage. Poduzetnik investira sve dotle dok se ne izjednae marginalni prihod i marginalni trokovi, to u funkciji sadanje vrijednosti, od-nosno interne stope rentabiliteta, ima posebno veliko znaenje. Djelujui na od-luke o investiranju, makroekonomska politika mora uvaavati kriterije unosnog investiranja i stvarati pro tonosnu investicijsku klimu. Ona to moe djelovanjem na prihode i djelovanjem na trokove. Pokazat e se dalje u naem radu, kako kod kejnzijanaca tako i kod monetarista, da su ove napomene vrlo znaajne.

32


Za sada, vratimo se naoj rmi koja e maksimizirati pro t onda kada su mar-ginalni trokovi jednaki marginalnom prihodu. Na slici 3 to je proizvodnja od 50.000 buela (toka B). Napomenimo i to da je ovaj pro t privremenog karak-tera. Oportunitetni trokovi kapitala te sloboda seljenja kapitala, koja je moti-virana ostvarivanjem pro ta, uinit e da dugorona ravnotea rme ne bude jednaka kratkoronoj ravnotei.

Ne emo rei nita novo kada kaemo da e visok pro t u jednoj industriji pri-vui novi kapital u tu industriju. Po logici stvari, uveana ponuda u toj industriji dovodit e do formiranja cijena na nioj razini. Zakon ponude i potranje dje-luje besprijekorno budui da govorimo o perfektnoj konkurenciji. Zahvaljujui tomu, krivulja potranje koja je na razini rme bila horizontalna postupno do-biva negativan nagib. Porastom ponude cijene opadaju. Istodobno, porast proi-zvodnje provocira porast cijena inputa. Dakle, trokovi proizvodnje se poveava-ju. Marginalni trokovi se sve vie primiu marginalnom prihodu, dok se pro t postupno smanjuje.

Prema Baumolu, na slici 4b krivulja potranje pomie se nanie, a krivulja prosjenih trokova AC navie u odnosu na poziciju na slici 4a. Pro t je sve ma-nji, ali jo postoji. Proizvodnja izmeu toaka W i V, naprimjer 40.000 buela uz date cijene, bit e jo iznad prosjenih trokova AC. Toliko dugo dok je marginal-ni prihod vei od marginalnog troka, odnosno dok je prihod vei od prosjenih trokova, nove rme e ulaziti u takve industrije. Konkurencija u okviru indu-

33

Dragoljub Stojanov

strije se intenzivira, a s njom jaaju proizvodnja i ponuda. Slika 4c predstavlja poziciju potranje i ponude, odnosno trokova, kada rma vie ne moe pokriti svoje trokove. Firma tada tei izlasku iz industrije preseljenju svojega kapitala. Na slici 4b prikazana je pozicija koja je karakteristina za dugoronu ravnoteu rme. U toki dugorone ravnotee, a u uvjetima potpune (iste) konkurencije, rma posluje bez pro ta, njezin ostvareni pro t jednak je nuli. Toka dugoro-ne ravnotee rme predstavlja toku u kojoj su cijene i prihod pokrili trokove proizvodnje. Svaki daljnji porast proizvodnje doveo bi vie do porasta trokova proizvodnje nego do porasta prihoda rme.

Tenja za maksimizacijom pro ta i efekti ponude i potranje u uvjetima iste konkurencije i slobodnog seljenja kapitala svakako dovode na dugi rok prvo in-dustriju, a potom itavu ekonomiju u poziciju kada se ne moe ostvarivati pro t. Sloboda kretanja kapitala, dakle mobilnost kapitala, osigurava da se ostvari na-elo: na jednak kapital jednak pro t. Naelo na jednak kapital jednak pro t na-ziva se oportunitetnim trokovima kapitala. U prilog razjanjavanju ovoga pojma navest emo jedan Baumol-Blinderov primjer. Vlasnik male radnje zarauje 3% na svoj kapital. Neka su u isto vrijeme kamate na dravne vrijednosne papire 7%. Vlasnik radnje moe biti zadovoljan to zarauje 3%. Meutim, u sluaju alter-nativnog plasmana kapitala on bi mogao ostvarivati 7%. Drugim rijeima, vla-snik radnje gubi 4% jer je svoj kapital vezao za manje unosnu aktivnost. Neki e drugi subjekt, rma, rukovoena ovom spoznajom prebaciti svoj kapital u novu aktivnost - industriju. Budui da se kapital na razini nacionalne privrede kree iz industrija s niom pro tnom stopom u industrije s viom pro tnom stopom, to onda pro tna stopa u svim konkurentskim industrijama ima tendenciju izjedna-avanja, a dosee se optimalna alokacija resursa, dakako i kapitala.

Mobilnost kapitala djeluje na ponudu i potranju industrije, pa u skladu s tim i na poloaj rme na tritu. Zbog toga dugorona ravnotea rme pretpostav-lja da se njezin prihod izjednai s oportunitetnim trokovima kapitala. Prosjeni trokovi rme moraju se izjednaiti s krivuljom potranje. Maksimizacija pro ta odreuje takvu razinu proizvodnje rme na kojoj se sijeku marginalni trokovi i marginalni prihod te prosjeni trokovi i krivulja potraivanja.

Ve smo rekli da mobilnost faktora proizvodnje na razini industrije dovodi do formiranja odreenih relacija izmeu ponude i potranje u odnosu na one koji korespondiraju konkurentskoj rmi. Umjesto horizontalne, krivulja potranje industrije poprima negativan nagib. Na dugi rok krivulja ponude industrije, kri-vulja je prosjenih trokova industrije. Prisjetimo se slike 2. Pretpostavimo da na razini proizvodnje od 130.000 (toka U) dugoroni prosjeni trokovi iznose 8,50 dolara. Oni se nalaze ispod odgovarajue toke na krivulji ponude. to to znai? To znai da bi industrija proizvodila 130.000 jedinica proizvoda samo uz cijenu od 10 dolara. U uvjetima iste konkurencije postojanje pro ta (10 - 8,5 dolara) potaknut e priljev kapitala. Vea proizvodnja i ponuda proizvoda djelovat e u pravcu sniavanja cijena. Krivulja ponude industrije ima pozitivan nagib zbog porasta prosjenih trokova, odnosno padajuih prinosa. Kratkorona maksi-

34


mizacija pro ta potie rmu na dopunsko upoljavanje faktora proizvodnje. Cijena faktora proizvodnje zbog toga raste sve dotle dok se nastavlja proizvodnja outputa za koju se oni koriste. Interakcija djelovanja ponude i potranje kon-kurentsku industriju dovodi do formiranja ravnotene cijene i ravnotene proi-zvodnje u industriji. Na slici 2 e to biti toka E. Ravnotena cijena je 8 dolara, a ravnotena koliina 100.000. Svaka druga cijena djeluje destimulirajue na po-nudu i potranju industrije. Cijena koja je nia od osam dolara potie potranju i porast cijena. Suprotno tomu, cijena koja je via od 8 dolara smanjuje potranju i djeluje na sniavanje cijena.

Ponuda, potranja, cijene i tenja za maksimizacijom pro ta u uvjetima per-fektne konkurencije dovode industriju u stanje ravnotee na dugi rok. Svakako, to stanje ravnotee nije stabilno. Ono je toka na putu k formiranju nove du-gorone ravnotee. Zbog toga ne moemo govoriti o stabilnoj ravnotei, nego o stalnom kolebanju industrije oko stanja ravnotee ili moda, bolje reeno, o uktuacijama industrije, odnosno privrede u cjelini, izmeu dva stanja dugoro-ne ravnotee. Dakako, s vremena na vrijeme javljaju se i takvi poremeaji koji nisu dozvoljavali automatizmu trinih snaga spontano djelovanje i vraanje in-dustrije u stanje ravnotee. U vrijeme kriza ponuda, potranja i cijene ne djeluju onako kako se od njih oekuje.

35

Dragoljub Stojanov

I.2. FIRMA NA TRITU - PROIZVODNA FUNKCIJA I MAKSIMIZACIJA PROFITA

Maksimizacija pro ta jedan je od osnovnih ciljeva koje rma ima pred sobom u uvjetima robne proizvodnje, odnosno trine privrede. U uvjetima perfektne konkurencije rma maksimizira pro t onda kada je marginalni prihod jednak marginalnim trokovima. Cilj rme je maksimizacija apsolutnog pro ta. U rea-lizaciji toga cilja rma se slui marginalnom analizom i marginalnim pro tom. Pod marginalnim pro tom razumijevamo prirast ukupnog pro ta rme do koje-ga dolazi uslijed dodatne proizvodnje jedne jedinice outputa. Marginalni pro t jednak je razlici izmeu marginalnog prihoda i marginalnih trokova. Firmu ne zanimaju marginalni prihod, marginalni troak i marginalni pro t sami za sebe. Ona se pridrava pravila marginalne analize da bi maksimizirala ukupan pro t. U kontekstu toga marginalni pro t je indikator mogunosti ostvarivanja (dopun-skog) pro ta koji se moe ostvariti dopunskom proizvodnjom. Firma e donije-ti optimalnu odluku o obujmu proizvodnje tek onda kada je njezin marginalni pro t jednak nuli. Naime, sve dotle dok je marginalni pro t vei od marginal-nog troka, rma ne iskoritava optimalno svoje kapacitete. Ona ima slobodan prostor koji bi se mogao iskoristiti za maksimizaciju ukupnog pro ta. Na drugoj strani, negativan marginalni pro t upuuje rmu na korisnost reduciranja pro-izvodnje i sniavanja trokova proizvodnje. Kada su marginalni prihod i margi-nalni trokovi izjednaeni, a kada je marginalni prihod jednak nuli, rma je na svom optimumu. Tada je ukupan pro t maksimiziran.

Slika 5 predstavlja odnos izmeu ukupnog pro ta i marginalnog pro ta. Na apscisi je naznaena proizvodnja rme, a na ordinati ukupan pro t. Toka Q na

36


krivulji ukupnog pro ta pokazuje da pri proizvodnji od 1 milijun jedinica godi-nje rma ostvaruje pro t od 5 milijuna dolara. Kreui se u proizvodnji od toke Q k toki E, rma uveava svoju proizvodnju za 2 milijuna jedinica (Q R) uz ukupan porast pro ta od 4 milijuna dolara (R E). Po jedinici proizvoda pro t je uvean za 20 dolara. To je marginalni pro t, tj. pro t koji je proizvod dopunske proizvodnje. U intervalu Q E u kojem ukupan pro t raste, marginalni pro t je pozitivan. Pro t se moe dalje uveavati dopunskom proizvodnjom. Ako rma odlui ostati kod proizvodnje Q (1 milijun), ona ima oportunitetni gubitak bu-dui da svjesno odustaje od dodatne proizvodnje koja bi uveala ukupan pro t. Slino, ako je proizvodnja rme u intervalu F N, marginalni pro t postaje ne-gativan. Porast pro ta ne moe se ostvariti dopunskom proizvodnjom, nego, ba obratno, smanjivanjem proizvodnje i trokova proizvodnje. Optimalno koritenje kapaciteta rma ostvaruje samo u toki M. Toka M predstavlja takvu razinu pro-izvodnje kod koje se pro t ne moe dalje uveavati. U toki M marginalni prihod je jednak marginalnim trokovima, dok je marginalni pro t jednak nuli (Baumol-Blinder, 1979., str. 379.). Kriterij marginalnog pro ta pretpostavlja da rma pri-ce taker poznaje proizvodnu funkciju koja omoguava maksimizaciju pro ta. Proizvodna funkcija nije nita drugo do odnos input output kombinacija. Ona pokazuje koliko jedinica proizvoda Y je mogue proizvesti uz date kombinacije faktora proizvodnje.

Jedan od naina ilustriranja proizvodne funkcije je pomou krivulje indiferen-cije proizvodnih mogunosti i krivulje budeta, odnosno kupovne snage. Krivulja indiferencije proizvodnih mogunosti pokazuje speci kaciju inputa koji omogu-avaju proizvodnju date koliine outputa. To znai da za svaku koliinu outputa postoji posebna krivulja indiferencije, ali isto tako da se ista koliina outputa Y moe proizvesti uz razliite kombinacije faktora proizvodnje. Ove mogunosti su, prije svega, odreene tehnolokim dostignuima.

Na slici 6 rad kao faktor proizvodnje oznaen je na apscisi. Kapital kao faktor proizvodnje oznaen je na ordinati. Proizvod Y je mogue proizvesti uz razliite kombinacije rada i kapitala. Naprimjer, proizvod Y se moe proizvesti uz 6000 je-

37

Dragoljub Stojanov

dinica rada i 2 milijuna kapitala. Isto tako, proizvod Y se moe proizvesti uz neku drugu kombinaciju ovih dvaju faktora proizvodnje. Respektirajui samo tehno-loke mogunosti proizvodnje proizvoda Y, toke A ili D mogu se promatrati kao tehniki indiferentne. To znai da se ista koliina proizvoda Y moe proizvesti uz pomo vie ili manje rada i kapitala i obratno. Meutim, ono to je indiferentno u tehnikom pogledu ne mora znaiti da je i u ekonomskom. Ovo posebno s obzi-rom na injenicu da se ista koliina proizvoda Y moe proizvesti uz razliite tro-kove, tj. padajue prinose. Pored toga, element relativnih cijena i kupovne snage od posebnog je znaenja. Marginalna analiza, vidjeli smo to i do sada, poiva na zakonu padajuih prinosa, odnosno rastuih trokova. U naem primjeru kreui se krivuljom indiferencije moemo zapaziti sljedee: proizvodnja proizvoda Y u tokama B i D i A odvija se uz razliite kombinacije faktora proizvodnje. Vidljivo je da se za jednu jedinicu proizvoda Y koristi sve vie i vie rada, a sve manje i manje kapitala. Odnos supstitucije kapitala radom nije konstantan. Firma mora angairati sve vie i vie rada da bi supstituirala jedinicu kapitala. Prinos od rada postupno opada. Krivulja indiferencije pokazuje marginalnu stopu supstitucije inputa. Naprimjer, kada rma u proizvodnji ide od toke B k toki D, ona angaira novih R D jedinica rada kojima supstituira BR (2 milijuna dolara) jedinica ka-pitala. Kreui se od D k A rma supstituira dodatnih 2 milijuna dolara kapitala. Meutim, rma sada mora angairati vie rada nego u prethodnoj iteraciji. Zakon padajuih prinosa, u ovom sluaju rada, pretpostavlja da se mora angairati sve vie i vie rada. Dakle, odnos supstitucije rada i kapitala nije 1:1, nije konstantan. On se mijenja u korist kapitala, a na raun rada. U naem primjeru vea koliina rada (SA) u odnosu na prethodnu (SE) potrebna je da se zamijeni kapital (DS = BR).

Za ekonomsko odluivanje relevantni su kriteriji marginalni prihod mar-ginalni troak, dakle ne samo naturalni tehniki koe cijenti nego i monetarni pokazatelji. Zbog toga se rma u poslovnom odluivanju ne e rukovoditi samo krivuljom indiferencije proizvodnje. Ona mora uvaavati odnose cijena faktora proizvodnje kao i ukupan budet, odnosno nancijska sredstva kojima raspolae za angairanje faktora proizvodnje. Posebno je u tome znaajan odnos relativnih cijena, tj. cijena rada u odnosu na cijenu kapitala te raspoloivi budet rme. O emu se zapravo radi? Radi se o tome da se, kao to smo ve vidjeli, proizvod Y moe proizvesti uz razliite kombinacije faktora proizvodnje. Meutim, posto-ji kombinacija faktora proizvodnje koja je optimalna s aspekta rme. To je ona kombinacija faktora proizvodnje pri kojoj rma maksimizira pro t, odnosno pri kojoj je marginalni pro t ravan nuli. Kombinirajui krivulju indiferencije proi-zvodnje i krivulju budeta, to e biti ona pozicija (proizvodnja) pri kojoj krivulja indiferencije proizvodnje dodiruje krivulju budeta.

38


Slika 7 prikazuje tri krivulje indiferencije proizvodnih mogunosti: 100, 240 i 300 te liniju budeta od 360.000 dolara. Krivulja budeta u isto vrijeme pred-stavlja relativne odnose cijena faktora proizvodnje. Uz datu kupovnu snagu, od-nosno budet i date odnose cijena faktora proizvodnje rma moe organizirati proizvodnju koja daje maksimalan pro t. Vidljivo je da je ukupna raspoloiva proizvodnja od 300 jedinica proizvoda Y raspoloiva jedino u tehnikom smislu. Krivulja indiferencije proizvodnje od 300 jedinica proizvoda Y ekonomski nije opravdana jer bi zahtijevala znatno vie sredstava od onih kojima rma raspola-e. Krivulja indiferencije proizvodnje od 300 Y lei iznad krivulje budeta (J K). Krivulja indiferencije proizvodnje od 240 je tangenta na krivulju budeta. Ona ekonomski i tehniki predstavlja optimalnu kombinaciju faktora proizvodnje. Da bi se osigurala proizvodnja x jedinica proizvoda Y uz data nancijska sredstva, optimalna kombinacija inputa je 230 ari zemlje i 16 radnika.

Uvaavajui zakon padajuih prinosa i mogue promjene relativnih cijena fak-tora proizvodnje, na jednoj strani, te injenicu da je rma price taker, tj. da je njezina krivulja potranje horizontalna, na drugoj strani, moe se primijetiti da e svaka eventualna promjena relativnih cijena faktora proizvodnje utjecati na kombinaciju faktora proizvodnje. Ako doe do sniavanja nadnica kao cijene rad-ne snage, onda rma moe uz ista raspoloiva nancijska sredstva angairati vie rada. Jeftiniji faktor supstituira u proizvodnji skuplji faktor. Time se mogu snia-vati marginalni trokovi i stvarati mogunost za uveanje marginalnog pro ta.

39

Dragoljub Stojanov

Na slici 8 prikazan je efekt promjena cijena rada i zemlje na kombinaciju fak-tora proizvodnje. Uz isti budet snienje relativne cijene rada - od odnosa cije-na (J K) na odnos cijena (W V) omoguava da se angaira vie rada (K V). Istodobno porast cijene zemlje sugerira angairanje manje zemlje u proizvodnji datog proizvoda (J W). Zbog toga se optimalna kombinacija faktora proizvodnje mijenja. Iz toke T ona se premjeta u toku E.

40


I.3. POTRANJA ZA RADNOM SNAGOM

Pretpostavimo, zbog daljnjih razmatranja, a posebno zbog analize Sayovog zakona trita, da rma proizvodi jedan proizvod koji bismo nazvali drutveni proizvod (Y). Mada su neoklasiari poznavali vie faktora proizvodnje: rad, kapi-tal, zemlju, poduzetnitvo, pretpostavit emo, zbog pojednostavljivanja analize, da rma posluje s dva faktora proizvodnje: radom i kapitalom. Oba faktora proi-zvodnje imaju svoju cijenu. Cijena rada je nadnica, a cijena kapitala je diskonti-nuirana vrijednost oekivanog pro t. Dodajmo ovome da se proizvodnja odvija na kratak rok, toliko kratak da je raspoloivi kapital ksan. Uz datu proizvodnu tehnologiju proizvodna funkcija rme (ekonomije u cjelini) bila bi:

Y = f(K, N) (1)

Kada govorimo o nacionalnoj privredi, onda moemo poi od toga da proi-zvodna funkcija odraava konstantne trokove i konstantne prinose. Dodajmo odmah da ove napomene ne e biti u suprotnosti s ve spomenutim konceptom marginalista o rastuim trokovima i padajuim prinosima. U knjizi Moderna makroekonomija Hadjimichalakis iznosi stav da se za privredu u cjelini moe rei da ona funkcionira uz konstantne prinose. Proizvodnja e se odvijati uz konstantne trokove i odbacivat e konstantan prinos onda kada proporcionalni porast faktora proizvodnje kao inputa daje proporcionalni porast proizvodnje. Napomena o kratkom roku u kojem ne dolazi do porasta kapitala, odnosno u kojem je uz dati kapital mogu porast zaposlenosti samo angairanjem radne snage, dovodi nas do toga da se naelo konstantnih prinosa transformira u nae-lo padajuih prinosa i rastuih trokova.

Naime, ako je jedan faktor proizvodnje (kapital) konstantan, dok se drugi fak-tor proizvodnje (rad) koristi intenzivnije, proizvodnja proizvoda Y e porasti, ali ne vie proporcionalno nego u vidu opadajuih prinosa. Ovdje dolazi do izraaja marginalna stopa supstitucije faktora proizvodnje koju smo analizirali pri raz-matranju krivulje proizvodne funkcije (proizvodnih mogunosti).

41

Dragoljub Stojanov

Slika 9 prikazuje odnos izmeu angairanja rada, dakle zaposlenosti, i kapita-la, uz napomenu da je kapital konstantan. Krivulja je konkavna, to upravo odra-ava djelovanje naela padajuih prinosa, odnosno zakon marginalnog zikog proizvoda faktora proizvodnje (rada).

Nagib tangente na krivulju f(N, K) na slici 10 odraava marginalni proizvod rada. Prema tome, angairanjem vie rada uz konstantni kapital mogue je uveati

proizvodnju proizvoda Y, ali svakako uz padajue prinose. Na takva zapaanja upuuje i slika 11.

Oigledno je da proizvodnja po jedinici kapitala ili prosjean proizvod kapita-la ovisi o zaposlenosti po jedinici kapitala.

Y/K = f (N, K) (2)

Meutim, s porastom zaposlenosti po jedinici kapitala porast proizvodnje proizvoda Y odvijat e se uz rastue trokove. Marginalni prinos rada e opadati. To e utjecati na izbor faktora proizvodnje, maksimizaciju pro ta i potranju za radnom snagom na tritu radne snage. Potranja za radnom snagom izvodi se

42


iz relacija marginalnog prinosa rada, marginalnih trokova te cilja maksimiza-cije pro ta, odnosno minimizacije trokova proizvodnje. Minimizacija trokova proizvodnje postie se onda kada je marginalni troak rada jednak marginalnom prinosu rada.

Da bi rma maksimizirala pro t, ona mora poznavati svoje prihode i svoje trokove. Pri tome prihod rme predstavlja proizvod date proizvodnje i njezine cijene. Takav prihod moemo oznaiti sa R. Trokovi proizvodnje, uz ksni kapi-tal, ovisni su o obujmu angairanog rada i njegove cijene. Tako imamo da je

r = R wN (3)

uz napomenu da je r apsolutni, a ne marginalni pro t. Maksimizacija apsolut-nog pro ta na naelima marginalnog pro ta zahtijeva takvo angairanje radne snage pri kojem e marginalni prinos rada biti jednak marginalnim trokovima rada.

Na slici 12 prikazana je maksimizacija pro ta uz odgovarajuu kombinaciju rada i kapitala.

43

Dragoljub Stojanov

Linija od 45 svjedoi o tome da je rma price taker. Visina nadnice ne ovisi o obujmu angairanja radne snage. Visina nadnice je funkcija ponude i potra-nje radne snage na tritu radne snage. Firma se moe suoiti s datom visinom nadnice kao to se suoava s datom prodajnom cijenom. Zbog toga je (wx) ravna linija koja polazi iz koordinatnog sustava pod nagibom od 45. Budui da rma tei maksimizaciji pro ta, ona mora nai toku u kojoj je najvea razlika izmeu f(x) zaposlenosti i Wx trokova radne snage. Pri tome rma moe manipulirati samo s faktorom rad. Na slici 12 rma ostvaruje najvei prihod na razini zaposle-nosti xx. Nagib krivulje f(x) odraava marginalni prinos rada. Nagib krivulje (wx) predstavlja nadnicu, tj. realnu nadnicu. Suglasno tomu rma e angairanjem radne snage uveavati zaposlenost do toke u kojoj je marginalni prinos rada jednak marginalnom troku rada, odnosno visini nadnice. Potranja za radnom snagom e biti funkcija odnosa marginalnog prinosa rada i marginalnog tro-ka rada. Ako realna nadnica na poetku procesa proizvodnje korespondira razini nadnica wo (na slici 13), tada e zaposlenost biti na razini (xo). Na nioj slici (slika 13) zaposlenost je predstavljena odnosom (wo:xo). Ako je nadnica nia (w1-x) tada e potranja za radom biti (w1-x1) (na donjoj slici). Povezujui sve relevan-tne toke, dobivamo krivulju potranje za radnom snagom. Na razini privrede u cjelini moemo poi od toga da se potranja za radnom snagom moe dobiti agregiranjem potranje za radnom snagom pojedinih rmi.

44


I.4. PONUDA RADNE SNAGE

Potranja za radnom snagom izvodi se iz racionalnog ponaanja rme. U nje-govoj osnovi nalazi se tenja za maksimiziranjem pro ta. Ponuda radne snage izvodi se, prema neoklasiarima, iz racionalnog ponaanja kuanstva. Racionalno ponaanje kuanstva odreeno je relativnim cijenama alternativnog izbora te maksimalnim zadovoljavanjem potreba, koje se izvodi iz racionalnog ponaanja pojedinca. Pojedinac moe birati izmeu dviju mogunosti. Jedna je da se zaposli i da radi. Druga je da ne radi, odnosno da se odmara. Njegova e odluka velikim dijelom ovisiti o visini nadnice, odnosno o tome kako on procjenjuje postojeu nadnicu. On se moe pitati: isplati li mu se vie uz date nadnice da radi ili da se odmara (da ne radi), odnosno da se u slobodno vrijeme bavi drugim aktivnosti-ma (da ui, naprimjer, strane jezike). Kako njegova odluka o tome ovisi o visini nadnice, to znai da je ona determinirana relativnim cijenama. Relativna cijena jednoga proizvoda predstavlja broj jedinica drugoga proizvoda (dobra) koja se mora ustupiti da bi se dobila jedna jedinica prvoga proizvoda. Na primjeru odmor - rad relativna cijena odmora izraava se u visini nadnice koja se dobije na raun skraenja odmora i zapoljavanja.

Slika 14 predstavlja kombinacije odmora i zaposlenosti (odnosno visine nad-nice) uz date relativne cijene. Linija (1 1) predstavlja liniju budeta ili liniju mogue potronje. Za pojedinca ona predstavlja mogue kombinacije rada i od-mora. Pojedinac se moe 24 sata odmarati uz nadnicu jednaku nuli. On moe raditi sva 24 sata. Najvjerojatnije je da e on odreeni dio dana raditi, a drugi se dio dana odmarati. Koliko e pojedinac raditi, pa prema tome formirati ponudu radne snage na tritu radne snage, a koliko e se odmarati, to ovisi o odnosu relativnih cijena i o preferencijama pojedinca. Preferencije pojedinca mogu se predstaviti krivuljom indiferencije. Slika 15 predstavlja jedan takav pregled kri-vulja indiferencije.

45

Dragoljub Stojanov

Toka G sadri vie proizvoda A i proizvoda B nego toka H. Krivulja indife-rencije 2 je zbog toga povoljnija od krivulje indiferencije 1.

Ako se naas podsjetimo krivulje proizvodnih mogunosti i zakona padaju-ih prinosa, onda nam ne e biti teko shvatiti jednu od karakteristika krivulje indiferencije, a to je propozicija marginalne stope supstitucije. Povezujui kri-vulju indiferencije s linijom budeta, doi emo do optimalne odluke pojedinca. Njegova optimalna odluka na relaciji odmor rad bit e na onoj toki na kojoj je krivulja indiferencije tangenta na liniju budeta. U toj toki marginalna stopa supstitucije rada i odmora jednaka je relativnim cijenama. Tako smo doli do propozicije da e racionalni pojedinac izabrati onu kombinaciju rada i odmora pri kojoj je marginalna stopa supstitucije jednaka relativnim cijenama. U ovom sluaju poziciju u kojoj je marginalna stopa supstitucije jednaka realnoj nadnici.

Na slici 16 prikazan je odnos ponude rada i preferencije k radu kao funkcija visine nadnica.

46


Na slici 16 moemo vidjeti da kada je w = wo pojedinac optira za OLo jedinica odmora i nudi OL1 jedinica rada. Na nioj slici to je predstavljeno sa N1

s. Na do-njoj slici se mogu povezati sve kombinacije nadnica i ponude radne snage. Iz ta-kve kombinacije izvodi se ponuda radne snage. Krivulja ponude radne snage ima pozitivan nagib, to odraava utjecaj porasta realnih nadnica na ponudu radne snage. Ponuda radne snage je funkcija realne nadnice. Ovom prilikom ne mora-mo dalje elaborirati druge mogunosti ponaanja pojedinca i formiranja krivulje ponude radne snage, mada su i one mogue. Mogue je da krivulja ponude radne snage bude vertikalna, to znai da ponuda radne snage nije elastina na promje-ne cijena, tj. nadnica. Logika ovakvih ponaanja pojedinaca bila je predmet pa-nje amerike ekonomske politike osamdesetih godina XX. stoljea. Postavljeno je pitanje hoe li s porastom nadnica ljudi raditi vie ili ne e? Odgovor na ovo pitanje nije nedvosmislen. Porast realne nadnice predstavlja uveanje relativne cijene rada u odnosu na odmor.

Ovaj efekt, koji se naziva efekt supstitucije (rad za odmor), formira dopun-sku ponudu radne snage. Meutim, porastom nadnica raste i dohodak pojedinca. Postajui bogatiji, pojedinac poinje vie cijeniti odmor, svoje slobodno vrijeme. Preferencija k slobodnom vremenu destimulira ponudu radne snage. Zbog svega toga ponuda radne snage e biti ovisna i o tome dominira li efekt supstitucije

47

Dragoljub Stojanov

nad efektom dohotka. tovie, ako se ta dva efekta uzajamno ponitavaju, onda ponuda radne snage nije funkcija realne nadnice.

Zanemarimo li ovakve kuriozitete na tritu radne snage i prihvatimo li po-nudu radne snage kao funkciju realne nadnice, kao i pretpostavku o homogenosti radne snage, onda uz poznavanje funkcije potranje za radnom snagom moemo formirati trite radne snage.

Slika 17. prikazuje relacije izmeu ponude i potranje za radnom snagom.

Kada je nadnica w = w, potranja za radnom snagom je ravna njezinoj ponudi. Sutina, koju nam poruuje ova slika i neoklasiari, sastoji se u ovome: u skladu s teorijom izbora potroaa i naelima krivulje indiferencije uz razinu nadnica (w w) svatko tko eli raditi uz razinu nadnice (w w) moe nai posao. Ovo je jedna od osnovnih i bitnih postavki neoklasine kole. Dogodi li se da realna nadnica poraste na razinu w, ponuda radne snage Ns bit e vea od potranje za radnom snagom No. Tada se pojavljuje nezaposlenost. Ako je nadnica na razini (w), potranja za radnom snagom je vea od ponude radne snage. Ponuda i po-tranja radne snage odreuje cijenu radne snage. Nadnice su eksibilne i navie i nanie. Nadnica kao cijena radne snage isti trite radne snage. Ona usklauje ponudu i potranju radne snage. Cijena radne snage reagira na promjene ponu-de i potranje radne snage vrlo brzo, skoro trenutno. Isto tako je brza reakcija ponude i potranje radne snage na promjene nadnica. Zahvaljujui tome, prema neoklasiarima je trite radne snage uvijek u ravnotei uz datu razinu nadnice. Prema tome, do pojave Keynesa 1936. godine ekonomska teorija nije bila suoe-na s problemom nevoljne nezaposlenosti. Privreda je uvijek bila na razini pune zaposlenosti.

Na osnovi postavke neoklasiara o punoj zaposlenosti te postavke o eksibil-nosti nadnica, u prvi plan kod neoklasiara je izbila jo jedna znaajna teza: to je teza o jednakosti proizvodnje i potronje, odnosno o valjanosti Sayovog zakona trita.

48


I.5. SAYOV ZAKON TRITA

Prema neoklasiarima, proizvodnja na razini pune zaposlenosti uvijek stvara takvu potranju koja apsorbira itavu proizvodnju. Gra ki se Sayov zakon tri-ta moe prikazati na nain kako je to uinio Hadjimichalakis:

Na slici 18 realna nadnica w isti trite radne snage. Uz dati kapital, koji je ksan na kratak rok, i datu razinu zaposlenosti, dakle uz datu kombinaciju fakto-ra proizvodnje, privreda proizvodi Y jedinica proizvoda Y. to formira potranju za datim drutvenim proizvodom Y i odakle ona potjee? Potronja ima dvije osnovne komponente, naravno ako apstrahiramo dravnu potronju i eksterni sektor. To su osobna potronja (C) i investicijska potronja (I). Dvije komponente potronje (C+I) po de niciji su jednake raspoloivoj proizvodnji Y. Naime, ako je jedini nain da se investira prethodno raspolaganje tednjom (S), onda je tednja po de niciji jednaka investicijama.

S = I. (4)

Ako je Y = C + S, te ako je S = I, (5)

onda je Y = C + I.

Eliminiranjem (C) iz jednadbe dolazimo do toga da je I = S.

U tom sluaju Y = C. (6)

49

Dragoljub Stojanov

Ako je to tako, a Sayov zakon na tome inzistira, onda nedovoljna potro-nja po de niciji nije mogua. U uvjetima barter ekonomije, dakle bez kredita, ako se realne nadnice trenutno prilagoavaju ponudi i potranji radne snage, ne moe doi do nezaposlenosti i do prekomjerne zaposlenosti. Privreda nika-da ne e biti suoena s nedovoljnom ili prekomjernom potranjom na tritu radne snage. Kako u ovom jednostavnom modelu nema ostalih trita, trite robe uvijek je uravnoteeno kao i trite radne snage. Privreda je uvijek u stanju ravnotee.(Hadjimichalakis, 1982.)

Drugi put dokazivanja istoga znaaja trita radne snage i teze o jednakosti potronje i proizvodnje moe se obrazloiti na sljedei nain.

Firma maksimalizira pro t i angaira radnu snagu sve dotle dok se ne izjed-nae marginalni prihod i marginalni trokovi, odnosno do razine kada je mar-ginalni prinos rada jednak realnoj nadnici. To podrazumijeva da je marginalni prinos kapitala jednak stopi pro ta. U skladu s tim svaki od faktora proizvodnje ima svoju kompenzaciju: rad ima nadnicu, a kapital ima pro t.

Y = WN + rK (7)

U makroekonomiji izraz Y = WN + rK predstavlja jednu od osnovnih jednad-bi. Slika 19 prikazuje ovu jednakost.

U kejnzijanskoj verziji navedena jednadba moe se prikazati na sljedei nain:

Y = C + S + T. (8)

50


Jednadba govori o tome da se dio drutvenog proizvoda (Y) moe potroiti (C), jedan dio se moe utedjeti (S), a jedan dio ide na takse (T).

Proirena jednadba s uvoenjem eksternog sektora izgleda ovako:

Y = C + I + G + (X-M). (9) Ako je Y = WN + rK, (10) onda je WN + rK = C + S + T. (11) Povezujui jednadbe, u cjelini dobivamo:

C + I + G + (X-M) = Y = WN + rK = C + S + T. (12)

Jednadba C + I + G + (X-M) = Y predstavlja ravnoteu na tritu robe i usluga.

Kako je Y = C + S + T, onda je (13)

C + I + G + (X-M) = C + S + T. (14)

Reducirajui jednadbu, za C dobivamo:

I + G + (X-M) = S-I. (15)

Ako je, dalje, X-M = 0 te ako je G = T, onda je po de niciji I = S. Kada je I = S, onda je trite robe u ravnotei, to znai da je potronja jednaka proizvodnji.

51

Dragoljub Stojanov

I.6. TEDNJA, INVESTICIJE, KAMATA

U barter ekonomiji, dakle ekonomiji bez kredita, tednja je jednaka investici-jama. Firme se samo nanciraju. Meutim, poznato je da rma moe investirati i na bazi pozajmljenog, dakle tueg kapitala. U tom sluaju trokovi zaduivanja - kamata - moraju ui u raun rme. Firma tei maksimizaciji pro ta, ali sada respektirajui trokove kapitala, tj. kamatu i oekivani pro t. Investicije postaju funkcija kamate i pro ta:

I/K = f(i, r). (16)

to je oekivana stopa pro ta vea, investicije e biti vee. to je kamatna stopa via, investicije e biti nie. Negativna korelacija izmeu kamata i investi-cija izvodi se iz Fisherova teorema. Uz date faktore proizvodnje privreda moe proizvoditi dva proizvoda. Neka to budu Y1 i Y2. Pri tome Y1 je proizvod koji moe biti utroen danas (odmah), a Y2 je proizvod koji moe biti utroen sutra, njegova potronja moe se odgoditi. Privreda se moe baviti i proizvodnjom tih dvaju proizvoda u odreenom razmjeru. Vie Y2 mogue je proizvesti samo uz tednju. Za to su potrebne dodatne investicije i vie kapitala.

Kada je kamata jednaka (io), toka E (slika 20) predstavlja najveu vrijednost. OA je sadanja vrijednost koarice E. S ciljem maksimizacije pro ta rma se opredjeljuje za takvu kombinaciju proizvoda Y1 i Y2 koja izjednaava relativn

Documents

Ekonomska kriza