UNIVERZITET U SARAJEVU

FAKULTET ZA SAOBRAAJ I KOMUNIKACIJE

PRETOVARNA SREDSTVA I INDUSTRIJSKI TRANSPORT 2009/2010.

- seminarski radovi

April, 2010. godine

2

Osnovna obiljeja transportne mehanizacije

UVOD

Transportom se vri prevoz ljudi, robe i materijala izmeu dva ili vie odreenih mjesta gdje se pod

transportom materijala podrazumijeva prevoz razliitih proizvoda, poluproizvoda, sirovina... Svaka

prizvodno-tehnoloka cjelina ima odgovarajuu ulogu u izradi proizvoda te se vri povezivanje

razliitih proizvodno-tehnolokih cjelina. Ovo se ostvaruje odgovarajuim sistemom transporta.

Svrha povezivanja jeste da se ostvari to krae vrijeme izrade proizvoda.

Kroz svoj seminarski rad koji sam radila na temu "Osnovna obiljeja transportne mehanizacije"

prikazala sam koja su to sredstva pretovara i transporta roba i raznih materijala kao i njihovu

podjelu, pokazatelje efekta rada mehanizacije. Takoe sam prikazala nain odreivanja kapaciteta

maina, pribor i pomone ureaje koji se koriste da bi se olakao sam rad strojeva i mehanizama.

Sredstva transporta roba i raznih matijala su specifina svaka ponaosob te se oni po svojim

osnovnim karakteristikama, nainu rada dijele u tri grupe(sredstva kontinuiranog neprekidnog

transporta, sredstva diskontinuitanog ili prekidnog transporta i ostale vrsta transporta). Bitno je

napomenuti i tehnike i tehniko ekonomske pokazatelje kojima se moe izraziti uee

mehanizacije u nekom gradilitu koje sam detaljno obradila u seminarskom radu. Kapacitetom ili

uinkom se definie izvreni posao u jedinici vremena i prilikom odreivanja kapaciteta uzimaju se

optimalni uslovi rada. Uad, kuke, lanci, koturi, koturae su pomona sredstva koja se koriste pri

samom radu razliitih mehanizima i pomau kvalitetnijem i brem radu. Nezamjenjivi su elementi

odreenih radnih operacija i sastvani su dio same funkcije mehanizma.

1.2 PRETOVARNO TRANSPORTNA MEHANIZACIJA-OSNOVNA OBILJEJA I PODJELA

Nastojanja za postizanjem ekonominije proizvodnje permanentno iniciraju potrebu za efikasnijim

povezivanjem pojedinih proizvodnih i tehnolokih segmenata u cilju skraenja vremena izrade

proizvoda. Povezivanje razliitih proizvodno-tehnolokih cjelina, od kojih svaka ima odgovarajuu

ulogu u izradi proizvoda, ostvaruje se odgovarajuim sistemom transporta. Pod pojmom

transporta, u irem smislu, podrazumijevaju se tokovi kretanja materijala, energije i ljudi, gdje se

pod kretanjem materijala podrazumijeva transport sirovina, repromaterijala, poluproizvoda,

proizvoda i slino. Zadatak transportnog sistema pored ostalog, je povezivanje transportnih

sredstava proizvodno- tehnolokih segmenata, ime je mogue postii da razliita transportna

sredstva, funkcionalno i u vremenu, djeluju kao cjelina.

Brojna su sredstva pretovarai transporta roba i raznih materijala. Po nainu rada i osnovnim

konstrukcionim karakteristikama moemo ih podijeliti u tri osnovne grupe i to:

1. Sredstva kontinuiranog neprekidnog transporta u koje se materijal na jednom kraju otvara i u

kontinuitetu prebacuje na mjesto ugradnje, potronje ili uskladitenja. Ta sredstva su:

trake, gumene i eline,

3

grabuljari, jednolanani i dvolanani,

elavatori, brzohodni i sporohodni,

konvejeri, sa vedricama i viljukama,

iare, sa jednim ili dva ueta, za revoz tereta i ljudi

2. Sredstva diskontuinuiranog ili prekidnog transporta su najbrojnija i po konstrukcionim

karakteristikama najrazliitija. Neka imaju neogranien radius kretanja, a ima ih i sa ogranienim

radiusom kretanja, naprimjer maine na elektro pogon. Svrdstavamo ih u sljedee grupe:

dizalice i kranovi,

podizai, liftovi, viljukari, dizalice idr,

utovarai, na pneumaticima, gusjenicama, inski i sl

damperi, razliitih konstrukcija i namjena.

3. Ostale vrste transporta. Vrlo razliiti po namjeni, obliku konstrukcije, pogonskim mehanizmima,

trajnosti itd. Ovdje spadaju:

Prema vrsti pogonske energije maine se mogu podijeliti na:

maine sa dizel pogonom,

maine sa elektro pogonom,

maine sa hidraulinim pogonom, dizel hidraulinim i elektro hidraulinim pogonom,

maine sa pneumatskim pogonom, primarni pogon dizel ili elektro kompresori preko

pneumatskih motora.

Trake

Trake mogu biti gumene i eline.Transportne trake su sastavni dio mnogih postrojenja, kao

bagera u sistemu bager-transporter-odlaga, kombajnima, finierima i slino. Koriste se i u

postrojenjima za preradu ruda i koncentraciju minerala-separacijama i flotacijama. Takoe, se

postavljaju i u prostorijama gdje je intenzivno kretanje ljudi, kao u aerodromskim prostorijama i

drugim prometnicama, kako za kretanje ljudi tako za prenos prtljaga i slino. Prema namjeni

transportne trake mogu biti stacionarne i prenosne. Prenosne trake instalirane su na

pneumaticima, konstrukcija im je od lahkih cijevi. Trake na transporteru mogu biti ravne i

konkavne. Za ravne trake potreban je samo jedan nosei valjak ili rolna po cijeloj irini trake, a za

konkavne trake potrebna su tri nosea valjka. Transportne trake imju svoju graninu duinu i ona

se za transportere kod kojih je gumena traka vuni organ, kree od 250 do 450 m po sekciji trake,

zavisno od konstrukcije i namjene transportera. Na donjoj slici dati su primjeri izgleda gumene

trake i transportera kojem je traka jedan od osnovnih dijelova:

4

Slika 1.1.1

Grabuljari

Primjenjuju se najvie u rudnicima uglja za transport pri otkopavanju tankih, srednjih i debelih

slojeva uglja. Nalaze primjenu i za transport ostalih rasutih materijala, pogotovo neabrazivnih i

malo abrazivnih. Sastoje se od jednog ili dva beskonana lanca, pogonskog i povratnog kotura na

kome je postavljen ureaj za zatezanje da bi se sprijeilo spadanje lanca sa ozubljenog kotura. Za

lance su na odreenom rastojanu vezani metalni profili tj. grabulje koje slue za zgrtanje materijala

po metalnom lijebu po kome se kreu grabulje. Sa donje strane grabulja, grabulje se takoe kreu

po metalnom dijelu lijeba kako bi se osigurao pravac kretanja grabulja i sprijeilo njihovo vuenje

po tlu. Grabuljasti transporteri se dijele na jednolanane i dvolanane grabuljare1. Grabuljari mogu

biti sastavni dio maina za utovar i istovar materijala, npr. bunker voz za transport iskopine iz

tunela sa samoistresanjem. Za pogon grabuljastih Slika 1.1.2. transportera koji rade u metanskim

sredinama, slue elektromotori u "S" izvedbi, ili motori na pneumatski pogon. Pogon grabuljara

moe biti sa jednim ili dva motora, a motori mogu biti postavljeni popreno i uzduno na duini

transportera. Na slici je prikazana samo jedna od vrsta transportera.

1 Internet: boskran.com, volvo.com

5

Elevatori

Ovi ureaji imaju primjenu u rudarstvu i to u jamskim pogonima za transport u slijepim oknima, u

procesu prerade rude, zatim u objektima za skladitenje itarica u zrnu, praonicama uglja i slinim

objektima2. Sastoji se od dva beskonana lanca objeena preko odgovarajuih kotura na utovarnoj

i istovarnoj strani od kojih je gornji pogonski a donji povratni. Za lance su vezane vedrice u kojima

se prenosi materijal3. Slika prikazuje kako izgleda jedan tipian elevator.

Slika 1.1.3.

Konvejeri

U procesu transporta materijala gdje je oteano primjeniti trake, grabuljare ili elevatore, a to je

najei sluaj gdje se materijal mora transportovati horizontalno pa zatim koso pod veim uglom

od ugla prirodne ravnotee materijala, najprikladniji nain transporta ovih materijala vri se

primjenom konvejera. Konvejeri mogu biti sa vedricama, visei konvejeri. Konvejeri sa vedricama

nazvani su po vedricama kao noseeg radnog elementa ovog ureaja. Vedrice, prema nainu

vezivanja, mogu biti krute i okretne. Prema rasporedu na lancu mogu biti zbijene i rastavljene na

izvjesnom rastojanju. Pogon konvejera postavlja se na njegovom gornjem dijelu, a zatezna stanica

na jednom od donjih odbojnih koturova.

Kruni visei konvejeri nalaze primjenu u serijskoj proizvodnji dijelova i sklopova kao i u montai i

zavrnoj obradi gotovih proizvoda. Mogu biti dugaki i po nekoliko kilometara. Mogu raditi u

promjenjivim radnim uslovima i raznim sredinama: visoke temperature, zagaena atmosfera , jer

ne zahtijevaju prisustvo ljudi. Od oblika, veliine dijelova ili sklopova koje konvejer prenosi, zavisi

oblik i veliina prihvatnog organa koji nosi te dijelove po konvejeru.

2 Internet: elevaco.net

3 Pretovarna i transportna mehanizacija, Dr. Ahmi R. Abdulah, dipl.ing

6

Slika 1.1.4.-Trakasti konvejer

iare

Za prevoz rasutih tereta kao uglja, lomljenog kamena, pijeska, ljunka, zatim u umarstvu za

transport drveta koriste se ova transportna sredstva. Svoju primjenu nale su i u prevozu ljudi na

sportskim terenima i izletitima. iare predstavljaju najekonominije sredstvo transporta.

Njihovom izgradnjom u plodnim terenima izbjegava se unitavanje zemljita, povoljne su za

transport po brdovitim terenima i tu su skoro nezamjenjive. Prema konstrukciji dijelimo ih na

iare sa jednim uetom i iare sa dva ueta. Prema namjeni dijelimo ih na iare za prevoz

rasutih materijal u rudarstvu i graevinarstvu, iare za prevoz kabastih materijala u umarstvu,

iare za prevoz ljudi na sportskim terenima, za prevoz radnika u jamskim prostorijama rudnika i

slino. Prilikom kontrole i odravanja iara bez obzira na tehnike mogunosti daljinskog ili

automatskog, programiranog voenja iare treba se uvijek pridravati propisa i tehnikih

uputstava proizvoaa.

Slika 1.1.5.-iare

7

Dizalice i kranovi

Dizalice se prema konstrukciji dijele na dizalice sa zavojnim

vretenom, dizalice sa ozubljenom letvom i hidrauline dizalice.

Dizalice se primjenjuju za dizanje tereta u graevinarstvu i to je

njihova najea primjena. Postoje dizalice na elektrini,

pneumatski pogon i dizalice na pogonska goriva. Kranovi su teke

maine koje slue za podizanje i lokalno prenoenje tereta.

Primjenjuju se za podizanje i prenos komandnih tereta u

fabrikama, velikim gradilitima, lukama i na drugim mjestima gdje

se vri podizanje i pomjeranje tereta. Razlikujemo portalne

kranove, mosne kranove, kabel kranove, Derik kranove.

Slika 1.1.6.-Dizalice

Viljukar

Pripada skupini manipulacijskih strojeva koji se u praksi koriste

u velikom broju. Ako se postavi pitanje postoji li u suvremenim

transportnim procesima alternativa viljukaru, odgovor je

negativan.Na dananjem stupnju razvoja tehnologije prometa

postoje i koriste se razne vrste i tipovi viljukara.

Njihova primjena i uloga gotovo je nezamjenjiva u veini

proizvodnih procesa, na terminalima i u skladitima. Pri opisu

znaajki viljukari najee se kae da su to strojevi sa

suvremenim ekonomsko-tehnikim rjeenjima i znaajkama

koje im osiguravaju pouzdanost i ekonominost u primjeni.

Slika 1.1.7.-Viljukar

S obzirom na vrstu pogona, razlikuju se viljukari s dizelskim motorom, viljukari s Ottovim

motorom ukljuujui i one s pogonom na plin, i viljukari s elektromotorom.

Brzina kretanja u operativi moe biti razliita to zavisi od konkretnih uvjeta. Mogu se nai i podaci

o brzini kretanja veoj od 20 km/h.

Izbor viljukara u pravilu je funkcija dvaju elemenata: tehnolokih zahtjeva i trinih mogunosti.

Utovarai

Maine vrlo irokog podruja primjene, od povrinskih kopova, kamenoloma, gradnje puteva i

graevinskih objekata pa do utovara i transporta u rudnikim otkopnim radilitima u jami.

Najee ih pogone dizel motori sa dvostepenim ubrizgavanjem. Jamske utovarae i utovarae

specijalne namjene pogone elektro motori preko hidraulikih pumpi i transmisija. Pored utovara

rasutih materijala utovarai se mogu koristiti i za utovar drveta i to trupaca s tim da se umjesto

kaike postavljaju viljuke sa hidraulinim cilindrima. Mogu biti utovarai na pneumaticima,

gusjenicama, inski i slino.

8

Damperi

Koriste se za prevoz iskopine na povrinskim kopovima

mineralnih sirovina, uklanjanje iskopine pri izvoenju

zemljanih radova na graevinskim objektima, te

snadbijevanje sirovinama mnogih industrijskih

kapaciteta, uspjeno se primjenjuju damperi ili

autokiperi. Razliitih su konstrukcija i namjena. Pogone

ih snani dizel motori sa mehanikim prenosom kod

manjih, i elektro pogonom kod velikih dampera.

Slika 1.1.8.-Damper

Transporteri

Postoje zavojni, vibracioni, pneumatski,

hidraulini transporteri. Vrlo su razliiti po

namjeni, po obliku konstrukcije, po

pogonskim mehanizmima itd. Pogone ih

maine sa dizel motorom, sa

elektromotorom, maine sa hidraulinim

pogonom, dizel hidraulinim i elektro

hidraulinim, maine sa pneumatskim

pogonom.

Slika 1.1.9.-Transporter

1.2.1 Osnovni pokazatelji efekata rada mehanizacije

Radne operacije pretovara i transporta u mnogim tehnolokim fazama rada obuhvataju

najobimniji i najtei dio radova, naprimjer, zemljani radovi na veim graevinskim objektima,

kamenolomima, rudnicima sa povrinskom eksploatacijom mineralnih sirovina itd. Ovdje se velike

mogunosti da se strunim radom, ostvare znatne utede u trokovima proizvodnje i olakanje

tekog posla radnika, primjenom mehanizovanog dobro organizovanog rada.

Uee mehanizacije na nekom gradilitu ili poslu moe se izraziti posebnim tehnikim i tehniko

ekonomskim pokazateljima, kao to su:

stepen zahvata radova mehanizacijom, izraava se odnosom koliine radova izvenih

mehanizacijom, rema ukupno izvrenim radovima na datom objektu u odreeno vrijeme,

godina, polugodite, kvartal.

100(%)mzu

RkR

=

gdje su: - koliina adova izvena mehanizacijom,

ukupna koliina izvenih radova,

9

Prethodni odnos pokazuje koji dio od ukupnih radova se radi mehanizovano.

stepen mehanizovanosti-opremljenosti, izraava se odnosom ukupne vrijednosti

mehanizacije i opreme, prema ukuponoj vrijednosti radova ili usluga u toku godine dana u

tom preduzeu, na gradilitu ili nekom uslunom objektu.

100(%)mmr

VkV

=

gdje su:

- vrijednost mehanizacije (din),

- vrijednost radova (din),

Preduzeu sa veim stepenom mehanizovanosti uljiva vee povjerenje kod investitora i podobnije

je na tritu rada4.

stepen angaovanosti energije, predstavlja instalisanu ukupnu (raspoloivu) snagu svih

maina u kW na jednog uposlenog radnika.

ie

Nk kW radnikaR

=

gdje su:

- ukupna snaga svih maina kW,

R - broj zaposlenih radnika,

stepen iskoritenja mehanizacije, predstavlja odnos efektivnog radnog vremena maina,

prema ukupno planiranom radnom vremenu u toku godine ili nekog vremenskog razdoblja.

Dosta se razlikuju kod mehanizacije u industrijskog proizvodnji i mehanizacije na gradilitima

i uslunim punktovima i sl. To je:

100(%)efiu

Tk

T=

gdje su:

- efektivno radno vrijeme,

- ukupno planirano radno vrijeme,

Moe biti izraen za pojedine maine ili za ukupnu mehanizaciju preduzea ili gradilita.

1.2.2 Kapacitet maina

Izvreni posao u jedinici vremena definie njen kapacitet ili uinak. Izraava se u m3/h, m3/smjenu,

t/h, smjenu ili odreenom koliinom radova na dan mjesec ili godinu. Kod radova prevoza moe se

izraavati u tkm/h, smjenu, dan i sl.

4 Pretovarna i transportna mehanizacija, Dr. Ahmi R. Abdulah, dipl.ing

10

Faktori koji utiu na kapacitet su sljedei5:

Konstruktivne karakteristike maine ili ureaja, kao snaga pogonskog motora, brzina

kretanja, dimenzija radnih organa maine, kvalitet izrade maine i sl.

Karaktera proizvodnje ili usluga, obim radova, irina prostora, lahkoa odnosno teina

posla, kvalitet terena, suh ili mokar teren itd.

Uslovi rada, samostalan rad maine ili u tandemu sa drugim mainama, njihova

usklaenost, obuenost i sposobnost rukovaoca, i upta oraganizovanost radova.

Reim koritenja radnog vremena, rad u jednoj smjeni, u vie smjena, trajanje popravki

servisiranja, vrijeme premjetanja maina, rad na montai i demontai, vremenske

nepogode itd.

Prilikom odreivanja kapaciteta maina uzimaju se optimalni uslovi rada i pri tom se dobijaju

teoretski kapaciteti ili uinci rada maina, a potom se uzimaju sve potekoe u obzir, uslovi rada,

efikasnost organizacije rada i sl, te se dobijaju izraunati kapaciteti ili uinci maine.

Poznavajui teoretski kapacitet, koga obino daju proizvoai maina, moemo izraunati praktini

kapacitet ili uinak iz odnosa:

Gdje su pored poznatih:

kp - koeficijent punjenja maine,

kn - ostali karakteristini korekcioni koeficijenti.

Godinji kapacitet izraunavamo iz odnosa:

gdje su:

Tg - broj radnih dana u godini ( bez nedjelja i praznika)

t - broj radnih sati na dan,

gdje su:

Tr broj ostvarenih radnih dana godinje

Prema analizama o.Walch-a o radu bagera imamo da je u prosjeku:

Produktivno radon vrijeme 37% ili 135 dana

Prekidi-nevrijeme 28% i popravke 10% ili 149 dana

Smetnje i to: 7%saekivanje vozila, 14% male popravke, te priprema i ienje-ukupno

Sve ukupno iznosi 100% ili 365 dana.

Na osnovu ovih podataka moemo izraunati navedene koeficijente:

5 Pretovarna i transportna mehanizacija, Dr. Ahmi R. Abdulah, dipl.ing

11

135 81 0,71305z

k += =

135 0,65135 81v

k = =+

Stepen iskorienosti maina moemo izraunati i iz odnosa ostvarenog kapaciteta i teoretskog

kapaciteta:

100(%)oit

Qk Q=

Na kapacitet maina utiu veliki broj objektivnih i subjektivnih faktora.

1.3. Pribor i pomoni ureaji

1.3.1 Uad

Da bi u mogli pravilno da obavljaju svoje radne funkcije

veina transportnih sredstava imaju u svom sklopu uad.

To su neke vrste kranova, dizalica, iara, neke

konstrukcije transportnih trakam umjesto nosee

konstrukcije imaju uad na kojima se nalazi konstrukcija

trake-uzduni nosai trake. Uad se najee prave od

elika otpornosti na kidanje od 130 do 150 daN/mm, koji

se prilikom izrade termiki obrauje.

Pojedinane ice specijalnim mainama upredaju se u strukove, a ovi u uad. srednji di ueta ini

struk ueta i moe biti od elika, azbesta ili kuelje.

Ue sa srednjim strukom od elika je krue, a sa azbestnim vlaknom primjenjuju se na ureajima

koji rade poreed pei sa visokom temperaturom.primjenjuju se npr. Na savijanje na doboima sa

vie slojeva ueta.

Razlikujemo unakrsno i istosmjerno pletena uad, a upredanje moe biti prosto ili paralelno. Uad

sa 6 strukova i sa 19 ili 37 ica se najee se primjenjuju za dizalice. Najee primjenjivana uad

su sa osnovnim tehnikim i radnim karakteristikama. Izbor ueta odgovarajueg prenika vri se

na osnovu predhodno odreene vune sile iz odnosa:

maxu

u

FFK

=

gdje su:

Fu max najvea ukupna vuna sila,

Fu raunska vuna sila,

K- koeficijent sigurnosti (4,5-7,5)

12

Specijalna uad izrauju se od ica razliitih prenika, ime se postie vea savitljivost, trajnost i

otpornost. Prilikom prelaska ueta preko kotura ili doboa elina uad u toku rada postrojenja

izloena su istezanju i savijanju a zbog svoga zavojnog konstrukcionog poloaja napregnuta su i na

uvijanje. Na statiku otpornost ueta malo utie savijanje ueta. Ono utie na zamor materijala,

usljed ega nastupa kidanje pojedinih ica. Naprezanje na savijanje najvise zavisi od odnosa

prenika ueta i prenika doboa ili kotura preko kojeg se okree. Odnos D/d treba da se kree od

16 do 32 zavisno od vrste pogonskog mehanizma. Ue se mora paljivo pregledati i odravati u

toku njegovog rada. Ukoliko je ue oteeno potrebno ga je zamijeniti novim. O samom radu sa

uadima doneseni su tehniki propisi po kojim se mora organizirati rad, pregledi i odravanje uadi

1.3.2 Kuke

U radnim operacijama dizanja i pretovara tereta kuke su nezamjenjiv

element. Sastavni su diuo mnogih maina i mainskih sklopova.

Ovdje se daju osnovne tehnike i konstrukcione karakteristike

pojedinih vrsta kuka. Iz podataka sa tablica i crtea moe se izvriti

pravilan izbor kuka.

Slika 1.3.2.-Kuke

1.3.3 Lanci. U primjeni su prisutni Galovi-zglobni i zavareni lanci. To su dvije vrste lanaca koje se

meusobno razlikuju po svojim karakteristikama i specifinostima. Zavareni lanci su sastavljeni iz

karika ovalnog oblika, koje su izraene od elika okruglog presjeka kao to je prikazano na slici

1.3.3. Lanci se rade sa kratkim i dugim karikama. Ono to je specifino za lance sa dugim karikama

je to da imaju 5 puta veu duinu karike od prenika elika od kojeg su izraene.

Slika1.3.3.

Kod dizalinih postrojenja kod kojih se lanac namotava na dobo a karike su optereene na

savijanje obino se primjenjuju lanci sa dugim karikama. Lanci sa dugim karikama dijele se na

kalibrisane i nekalibrisane. Razlike izmeu jednih i drugih je u tome to su dozvoljena vea

odstupanja dimanezija karike kod nekalibrisanih lanaca. Izbor dimenzija lanaca moe se odrediti po

odnosu:

maxoFF

K=

gdje su:

F0- vuna sila

K- stepen sigurnosti (za nekalibrisane 3 do 6, a za kalibrisane 4,5 do 8 za runi i motorni pogon)

Da bi se smanjilo habanje karike na dodirnim mjestima i odrao jednak korak lanca zbog nbailaska

na lananike kod kalibrisanih lanaca se propisuje vei stepen sigurnosti. Kalibrisani lanci nalaze

13

primjenu kod runih dizaliuca manjih nosivosti i malih brzina dizanja do 0,5 m/sec, a nekalibrisani

uglavnom za vezivanje tereta za podizanje. Standardizovane su dimenzije lanaca.

Zglobni-Galovi lanci, arnirni, remenasti, izraeni su u obliku lamela od elinih ploica koje su

spojene osovinicama kao to to prikazuje donja slika:

Slika 1.3.5.

Slika 1.3.4.-Lanci

Primjenjuju se za dizanje tereta runo kao i kod motornih dizalica velike nosivosti a male brzine

kretanja. Prednost zglobnih lanaca nad zavarenim je ta da su u veoj sigurnosti i veoj savitljivosti

koja omoguava primjenu lananika i doboa manjih dimenzija. Nedostatak je taj to mogu da rade

u samo jednoj ravni jer se javljaju dopunska naprezanja u lamemelama pri kosom zatezanju. To

moe dovesti do njihovog loma. Izbor se vri prema koeficijentu sigurnosti kao i kod zavarenih

lanaca a sama naprezanja se vre eksperimentalno, znai da se ne proraunavaju. Zanimljivo je to

da je stepen sigurnosti za izbor dimenzija zglobnih lanaca K je 5 za brzinu do 0,25 m/sec, do 0,5

m/sec, i K je 8, za brzinu 1 do 1,5 m/sec. Prednosti elinih uadi nad lancima su ta:

manja sopstvena teina,

vea gipkost u svim pravcima,

bolje primanje udaraca,

rad bez uma i pri velikim brzinama kretanja,

vea sigurnost u radu, kod lanaca kidanje nastupa iznenada a kod uadi se kidaju

postepeno tako da se oteenja mogu nprimijetiti i ue zamijeniti.

1.3.4 Koturi

Koturi ili kombinacija vie kotura poznatih kao sistem koturaa se primjenjuju u cilju smanjenja

momenta tereta koji se podie. Preko njih se pomou uadi ili lanaca vee teret i srazmjerno broju

koture koturai olakava dizanje. Mora se odrediti optimalni odnos prenika kotura i ueta kako je

ve definisano da bi se smanjilo naprezanje ueta preko kotura. Na slici 1.3.3 prikazan je kotur, a u

tablici 1.3.4 osnovne tehnike karakteristike kotura.

14

Slika 1.3.6.

Koturi se izrauju od elinog liva livenog gvoa i zavareni. U ranije vrijeme raeni su sa kliznim

leajevima i sa podmazivanjem a u noviej vrijeme sa kuglinim leajima. Za pogon dizala lancima

primjenjuju se lananici prilagoeni za nalijeganje lanaca koji u ovom sluaju slue i za pogon i za

dizanje. Prikazani su na slici 1.3.3. ako je broj zuba vei od 6, prenik ozubljenog vijenca lananika

izraunava se bez greke iz odnosa:

Gdje su:

t- korak lanca,

z- broj zuba lananika.

Za zglobne-Galove lance primjenjuje se odnos:

Duine i prenik osovine kotura odreuje se prema dozvoljenom naponu pri savijanju prema

dozvoljenom povrinskom pritisku. Prenik osovine je:

a duina nalijeganja glavine,

Gdje su:

F- sila pritiska na glavinu motora,

l- razmak oslonaca osovine,

Pri pokretanju kotura javljaju se sljedei otpori:

otpor trenja izmeu glavine i osovinice,

usred krutosti savitljivog elementa.

15

1.3.5 Koturae Sa ciljem da se smanji sila zatezanja ueta, kao i moment tereta na dobou ugrauju se koturae u

mehanizme. Koturaa u mehanizmu za dizanje daje i manji prenosni odnos izmeu motora i

doboa, a to konstrukciju ini ekonominijom. Koturaa moe posluiti za poveanje brzine dizanja,

za smanjenje vune sile, mada se kod mehanizama za dizanje primjenjuju koturae za smanjenje

vune sile. Preko sistema koturova je prebaeno elino ue i to ini koturau. ema proste

koturae prikazana je na donjoj slici:

Slika 1.3.7.

Ako se zanemare otpori trenja na koturovima kojisu kod kotura sa kuglinim leajima dosta mali,

teret se, kako je na slici prikazano, ravnomjerno rasporeuje na sve krake ueta u dijelovima G/n.

Brzina kretanja tereta i brzina kretanja ueta imaju sljedei odnos6:

gdje su:

V- brzina kretanja tereta,

Vu- brzina kretanja ueta,

n- broj koturova.

Kod maina za dizanje, osim prostih koturaa, najee su u upotrebi dvojne koturae, kod kojih se

oba kraja doboa namotavaju na doboe. Uloga kotura za izravnavanje je da izravna eventualne

nejednakosti u duinama oba kraja ueta. Dvojna koturaa predstavlja dvije paralelno postavljene

proste koturae iji je broj krakova ueta n/2 ako je ue objeeno o "n" krakova, pa se sila u

svakom kraku moe izraunati iz sljedeeg odnosa:

Trenje koturova je zanemareno.

Tehnike karakteristike dvojne koturae su: prenosni odnos n/2=10/2=5, duina ueta 1=5h, a

brzina ueta je vu = 5v.

6 Pretovarna i transportna mehanizacija, Dr. Ahmi R. Abdulah, dipl.ing

16

ZAKLJUAK

Ljudska potreba za prevozom samih ljudi, roba i materijala uslovila je da se konstruiu i izrade

sprave i mehanizmi koji im to omoguavaju. Od samog nastanka ovjeanstva pa sve do danas

mehanizmi su se konstruisali i iz dana u dan sve vie usavravali. Na njihov razvoj uticali su brojni

faktori a posebno u istai ljudsko znanje i vjetinu koje je se nadograivalo kroz vrijeme sve vie

to je jako uticalo na sam kvalitet maina. Ljude treba osposobljavati za sloenije poslove, a bez

primjene visokosloene tehnologije to je skoro nemogue. Sa mehanizacijom sve se brzo i

kvalitetno zavrava. Ljudi koji rade sa mehanizacijom imaju daleko vee mogunosti zadovoljenja

svojih kulturnih potreba jer nakon obavljenog posla sa mainom radnik dolazi odmorniji nego onaj

koji je fiziki obavljao svoj radni zadatak.

Osnovna obiljeja transportne mehanizacije su zapravo sredstva transporta, kontinuiranog i

diskontinuiranog, koja su nala iroku primjenu u drutvu. Sa svojim prednostima i manama koje

posjeduju nala su primjenu u raznim djelatnostima: rudarstvu i graevini ponajvie. Transportna

sredstva pomau ljudima pri njihovom obavljanju rada. Pribor i pomoni ureaji su od velike

pomoi pri samom radu te ih je bitno naglasiti. Zajedno sa uadima, kukama, lancima, koturima i

koturaama ljudi lake obavljaju svoje potrebe.

ivimo u savremenom svijetu gdje tehnika svakim danom sve vie napreduje pa slobodno mogu

naglasiti da ljudi trebaju uloiti jo vie napora u ovoj oblasti jer je to za njihovo dobro. Jer,

primjena mehanizacije igra kljunu ulogu u linom i drutvenom standardu.

17

Osnove hidraulikih sistema

UVOD

Hidraulika je znanstvena i tehnika disciplina koja prouava oblike i zakone mehanikog gibanja i relativnog mirovanja tekuina i plinova. Ime 'hidraulika' (hydraulikos) je nastalo spajanjem grkih rijei (hydor) - voda i (aulos) - cijev ili lijeb. Taj naziv u poetku je oznaavao znanost o gibanju vode u cijevima. Danas takvo shvaanje ima samo historijsku vrijednost. Razvojem proizvodnje i tehnike irila su se i podruja prouavanja i primjene. Danas je spektar primjene hidraulike toliko irok da je teko nai neko podruje tehnike u kojem se ne bi na neki nain koristili njeni zakoni. Hidrauliki sistemi su ili hidrostatiki ili hidrodinamiki. U hidrostatikom pogonu pumpa stvara pritisak ulja u zatvorenom krugu. Kod hidrodinamikog pogona centrifugalna pumpa ubrzava kretanje tenosti stvarajui ogromnu kinetiku energiju koja se pomou hidraulikih motora pretvara u mehaniki rad. Sistem hidraulinog pogona moe biti preko pumpi konstantnog dejstva. ( npr zupaste pumpe) i pumpi koje se mogu podeavati, a one su danas skoro iskljuivo u primjeni Mogue je ostvariti jednostruki ili dvojni pogon to daje utede u potronji energije. Mnoge komponente u hidraulikom sistemu su dugotrajne zahvaljujui briljivoj i kvalitetnoj izvedbi i injenici da svi kljuni sklopovi rade u fluidu pod dosta povoljnim reimom rada.

1. OSNOVE HIDRAULIKIH SISTEMA

Hidraulika, relativno mlada nauno tehnika disciplina, zauzima nezamjenljivo mjesto u modernoj mainogradnji, automatici, te mnogim oblastima moderne proizvodnje, usluga i slino. Snane maine i raznovrsni ureaji namjenjeni rudarstvu, graevinarstvu, vazduhoplovstvu, kao i mnoge komponente vemoma precizne automatike, nezamislive su bez dijelova i sklopova na bazi hidraulike. Istovremeno ni blizu nisu praktino iskoritene sve poznate pogodnosti ove nauno tehnike discipline. Fenomen prenoenja pritiska ravnomjerno na sve zidove posude, napunjene tenosu, iju zapreminu pokuamo smanjiti pritiskom klipa na tenost u posudi, otkrio je Francuski matematiar i fiziar Pascal 1650. godine, ali to svojstvo nije koriteno sve do 19. vijeka, kada su konstruisane prve hidrauline pumpe. Hidrauliki prenos snage ima dvije velike prednosti:

- veliku snagu u odnosu na veliinu ureaja ili postrojenja olakava manipulaciju i premjetanje postrojenja na daljine, i

- lagano postizanje i kontrolu snage i brzine u veoma irokom opsegu. Hidrauliki sistemi su ili hidrostatiki ili hidrodinamiki. U hidrostatikom pogonu pumpa stvara se pritisak ulja u zatvorenom krugu. Ovakav pritisak ili hidrostatika energija pretvara se u linearno ili rotaciono kretanje pomou hidraulikog motora. Kod hidrodinamikog pogona centrifugalna pumpa ubrzava kretanje tenosti stvarajui ogromnu kinetiku energiju koja se pomou hidraulikih motora pretvara u mehaniki rad.

18

1.1. HIDRAULIKI SISTEMI Ako u posudi napunjenoj tenou vrimo pritisak klipom dejstvom sile F na tenost stvorit e se pritisak (p) i ravnomjerno ce djelovati na sve zidove posude, sl.1.a. Ova pojava se moze praktino posmatrati i matematiki definisati na primjeru dviju posuda razliitih povrina poprenih presjeka meusobno spojenih i napunjenih tenou kako je prikazano na slici 1.b. Ako na posudu povrine A1 djelujemo silom F1, a sistem drimo u statikoj ravnotei, u posudi povrine poprenog presjeka A2 djelovat e sila F2. Pritisak koji e se stvoriti u tenosti,koja je u posudama iznosit ce:

Slika 1. Prenoenje pritiska kroz tenost

1 2

2

F Fp

A A= =

gdje su: p - pritisak u Pa, F - sile u N, A - povrine posude na mjestu djelovanja sile u m2 Koristei ova svojstva hidraulike ljudi su konstruisali veliki broj ureaja koji su praktino nezamjenjivi u praksi. Najjednostavniji oblik tih ureaja je runa hidraulina pumpa.

1 - pumpa 2 cilindar 3 - teret

Slika 2. Najjednostavniji oblik rune hidrauline pumpe

Slika 3.Runa hirdaulika pumpa

19

Prijenosna runa hidraulina pumpa konstruirana je za ostvarivanje visokih tlakova do 350 bara, te se koristi za sva niskotlana i visokotlana ispitivanja u montanim radionicama, laboratorijima, na naftnim poljima za ispitivanje armatura, cjevovoda, tlanih posuda i za ostale operacije gdje je potreba visoki pritisak.Pumpa je jednostavne izvedbe i lagana je za rukovanje. Kao radni medij koristi vodu ili hidrulino ulje, a po potrebi mogu se koristiti i druge tekuine. U sluaju rada sa vodom ili agresivnim tekuinama, pumpu je poslije rada potrebno zatititi od korozije prepumpavanjem hidraulikog ulja. Ova pumpa moe podii veoma veliki teret na relativno malu visinu. Neto sofisticiraniji oblik hidrostatikog sistema prikazan je na slici 4. u koga je ukljueno nekoliko komponenti,koje sihronizovano djeluju na sistemu. Sastavni djelovi vidljivi su na prikazanoj shemi.

1.hidraulicna pumpa 2.rezervoar sa uljem 3.usmjerivaki ventil 4.ventil toka 5.hidrauliki cilindar 6.klip 7.ispusni(sigurnosni) ventil

Slika 4. Shematski prikaz hidraulikog sistema 1.2. HIDRAULIKE KOMPONENTE U hidrauliki sistem mogu biti ukljuene mnoge komponente kao sastavni djelovi sistema. A mi e mo pomenuti samo osnovne. 1. Radni sistemi. ine ga cilindri i linearni motori, koji mogu imati jednosmjerno i dvosmjerno djelovanje, i rotacioni motori od kojih su najei: propelerski motor, zubasti mortori, klipni motori, vijani motori, te starteri i sl. 2. Pomona oprema i dijelovi. U njih ubrajamo razne cijevi, gumena crijeva, spojnice, raznovrsni instrumenti, titnici, pokazivai ili indikatori i dr. 3. Kontrolni sistemi. Najzastupljeniji su: Regulatori pritiska, ispusni ili sigurnosni ventil, kontrolni ventil pritiska, akomulatori, restriktori ili ograniivai veliina, kontrolni ventili smjera, kontrolni ventil toka i sl.

20

4. Pumpe. U njih nabrajamo krilne pumpe, zubaste pumpe, klipne pumpe i vijane pumpe ili vretenaste pumpe. 5. Skladita fluida. Mora ispunjavati dosta stroge tehnike zahtjeve kao: stalnu kontrolu temparature zato se koristi temparaturni kontoler, hlaenje, kontrolu nivo fluida, filtriranje i sl. 6. Fluid. Koji mora posjedovati standardizovani kvalitet i bezprijekornu istou. Zahtjevi koji hidrauliki sistem moraju ispuniti kod veine maina su sljedei:

- pumpe moraju imati veliku potisnu snagu, - snadbjevanje svih korisnika treba da bude istovremeno, - pogon pojedinih korisnika treba da je meusobno nezavisan, - ukupna pogonska snaga treba da se prenosi od pojedinih korisnika - ukljuivanje u rad treba da je nezavisno i da omogui fino pokretanje, - rukovanje treba da je jednostavno i da zahtjeva minimum snage rukovaoca, - potrebno je da se omogui istovremeni rad veeg broja korisnika

Sistem hidraulinog pogona moe biti preko pumpi konstantnog dejstva (npr.zubaste pumpe) i pumpi koje se ne mogu podeavati, a one su danas skoro iskljuivo u primjeni. Mogue je ostvariti jednostruki ili dvojni pogon to daje utede u potronji energije. Rukovanje i odravanje hidraulikih sistema zahtjeva vrlo povoljne uslove naroito pri popravkama ili zamjenama fluida, koji moe da onemogui potpuno funkcijonisanje sistema. 1.3. HIDRAULINE PUMPE

Pumpe su strojevi u kojima se izvana dovedena mehanika energija (rad pogonskog stroja) transformira u energiju radnog fluida. Rotacijski hidrauliki motori su slini strojevi kod kojih se transformacija energije obavlja u suprotnom smjeru (energija fluida pretvara se u mehaniki rad). Zavisno od prikljuivanja, esto isti stroj moe raditi kao pumpa ili motor. Za pogon pumpe obino se koriste elektromotori, a u mobilnoj hidraulici motori s unutranjim sagorjevanjem. Pumpe se dijele u dvije osnovne kategorije: volumenske pumpe (volumetrike) i dinamike pumpe (najee strujne tj. turbopumpe). Volumenske pumpe transportiraju fluid (ostvaruju poveanje tlaka i protok) putem smanjenja volumena komora u pumpi, a koriste se za relativno male protoke uz relativno velike visine dobave. Princip rada i simbol volumenske pumpe: Turbopumpe u rotoru predaju snagu fluidu tako da pokretne lopatice ostvaruju silu pritiska na fluid. Primjenjuju se za relativno velike protoke i male visine dobave, pa se zato u hidraulici u principu ne koriste. Podjela volumenskih pumpi: 1. Zupasta a) s vanjskim ozubljenjem b) s unutranjim ozubljenjem c) sa zupastim prstenom 2. Vijana

21

3. Krilna (lamelna) a) s 1 komorom

s konstantnim protokom s promjenljivim protokom

b) s vie komora vieradne (konstantni protok) 4. Klipna a) klipno-aksijalna (s aksijalno postavljenim ekscentrom)

s nagibnom ploom (s mirujuim ekscentrom) s nagibnom osi (s rotirajuim ekscentrom)

b) klipno-radijalna (s radijalno postavljenim ekscentrom) s unutranjim djelovanjem (vanjskim ekscentrom) s vanjskim djelovanjem (unutranjim ekscentrom)

c) s koljeniastim mehanizmom d) s kulisnim mehanizmom 5. Membranska Veoma su razliitih oblika i konstrukcija, dosta razliitih uinaka, a i naina funkcijonisanja. Mnoge su sline odgovarajuim kompresorima i zranim motorima a detaljnije e mo opisati samo najvanije:

1.3.1. Zupasta hidraulika pumpa

Zupasta pumpa je pumpa koja radi na principu pokretanja zupanika. Sastoji se od dva zupanika koja su smjetena u kuitu pumpe. Jedan zupanik je pogonski, i dobija pogon od pogonskog ureaja (najee elektromotor), a drugi zupanik je pogonski. Zupanici su meusobno spregnuti, te se okreu ovisno jedan o drugom. Razmak izmeu kuita i vrha ozubljenja je tek dovoljan da se zupanici nesmetano okreu u kuitu, da bi se sprijeilo strujanje tekuine izmeu kuita i ozubljenja. Ovo je jedna od najee upotrebljavanih izvedbi pumpi, koja ima vrlo iroku primjenu, posebno pri prebacivanju viskoznijih tekuina. U svojoj osnovnoj izvedbi ima vodei i vodjeni zupanik. Fluid (ulje) se kree izmeu zupanika i kuita pumpe.

Slika 5. Prikaz zupaste hidraulike pumpe

Razlikujemo zupaste pumpe s vanjskim i unutranjim ozubljenjem,te prtenaste pumpe.

22

1.3.2. Zubasta pumpa sa vanjskim ozubljenjem

Karakteristike zubasta pumpa sa vanjskim ozubljenjem: Jednostavna konstrukcija Niska cijena Mala teina irok raspon brzina

irok raspon viskoznosti radnog fluida Ove pumpe imaju prilino velike volumetrike gubitke i stvaraju relativno veliku buku. Nisu osobito osjetljive na neistou i zahtijevaju samo minimum odravanja. Relativno su lagane imaju naroito povoljan odnos snage i mase pumpe, pa su pogodne za primjenu kod mobilne hidraulike (vozila, graevinski i umarski strojevi).

Slika.5.1. Zubasta pumpa sa vanjskim ozubljenjem

Pretpostavimo da je na slici plavi zupanik pogonski. Pogonski ureaj ga vrti u smjeru kazaljke na satu. Svojim okretanjem on vrti ljubiasti, pogonski zupanik u obrnutom smjeru, tj. obrnuto od kazaljke na satu. Ukoliko se u prostoru na lijevoj strani nalazi neka tekuina ona e ui i u prostor izmeu kuita i zupanika. Svojim okretanjem, zupanici e prebaciti tu koliinu tekuine na drugu stranu, odakle se nee moi vratiti,jer su zupanici u spregu u sredini i tekuina tuda nee moi prolaziti. Na lijevoj strani e uslijed oduzimanja tekuine nastati potpritisak, a na desnoj strani pumpe nadpritisak.

1.3.3. Zupasta pumpa s unutranjim ozubljenjem

Prostor oko vanjskog zupanika podijeljen je na dva dijela usisni i tlani Pri izlasku zupanika iz zahvata fluid kroz otvore u vanjskom zupaniku ulazi u prostor izmeu zupanika, s kojim se kree uz unutranji dio kuita pregradu koja slui kao brtva izmeu usisne i tlane strane. Nakon prelaska u tlanu zonu, zupanici ponovno ulaze u zahvat, istiskujui fluid kroz otvore vanjskog zupanika. Odlikuje se tihim radom, ali je sloenija od pumpe s unutranjim ozubljenjem, pa se znatno manje koristi.

23

Slika 5.2. zubasta pumpa sa unutranjim ozubljnjem

Karakteristike zubastih pumpi Zupaste pumpe openito odlikuje jednostavnost izvedbe i pouzdanost u radu. Zbog malog broja dijelova nisu podlone kvarovima, osim u sluajevima kada slue za crpljenje medija sa abrazivnim neistoama. U tom sluaju, moe doi do istroenja kuita i/ili zupanika, te poveanja zazora izmeu njih. To dovodi do smanjenja kapaciteta pumpe, te, na kraju, i do prestanka rada. Zbog tog razloga, gotovo uvijek se na usisnoj strani zupaste pumpe nalazi ugraen filter. Materijal za zupanike je elik za cementiranje, a za kuite sivi liv, te razne legure.

1.3.4. Zubasta prstenasta pumpa

Pored kuita sastavljena je od dva zupanika od kojih je manji sa spoljanjim zupcima i on rotira unutar veeg zupanika sa unutranjim zupcima kojih ima jedan vie od unutranjeg. Oba rotiraju u kuiu, a razlika u brzini rotacije izaziva poveanje i smanjenje prostora, to povratno prouzrokuje pumpanje.

Slika 6. Prinacip rada zaubaaste prstenaste pumpe

Zupasta pumpa sa zupastim prstenom naziva se jo rotorna prstasta pumpa ili pumpa s unutranjim ozubljenjem bez pregrade. Zupanik s unutranjim ozubljenjem ima jedan zub vie od zupanika s vanjskim ozubljenjem. Svi zubi zupanika s vanjskim ozubljenjem simultano su u dodiru sa zupastim prstenom i tako ostvaruju brtvljenje izmeu usisne i tlane strane. Ova pumpa ima nisku razinu buke i nejednolikosti protoka uz neto slabije brtvljenje i veu sklonost habanju.

24

1.3.5 Vijana pumpa Vijaanu pumpu ine kuite i jedan, ee dva specijalno konstruisan vodea i dva pokretna vijka, koji rotiraujui pokreu fluid izmeu vijaka i kuita pumpe. Grade se za male i veoma velike protoke (pretovar tankera za naftu). esto se koristi u naftnoj industriji, u lokomotivama, kao pumpa za transport viskoznih fluida, pomona pumpa za filtriranje).

Slika 7. Vijaana pumpa 1.3.6. Propelerska pumpa

Propelerska pumapa ima ekscentrian rotor sa krilcima i ljebovima. U toku rotacije,krilac su u kontaktu pumpe pomou centrifugalne ili mehanike sile (opruge) koja pomjeraju tenost u pumpi od ulaza ka izlazu iz pumpe.

Slika 8. Propelerska hidraulina pumpa

1.3.7. Klipne pumpe Klipne pumpe su namjenjene za visoke pritiske, i imaju veliku efikasnost odnosno visok stepen korisnog dejstva. Uz relativno miran rad, ove pumpe omoguuju relativno visoke protoke i tlakove uz vrlo visoke brojeve okretaja.

Slika 9. Klipna hidraulina pumpa

25

Glavni djelovi klipne pumpe su: -cilindar, -klip koji se giba translatorno i naizmjenino usisava kapljice u cilindru i iz cilindra iskljuuje

u cjevovod, -ventili, koji periodicki spajaju proctor cilindra s usisnim i tlanim cjevovodom, -usisna i tlana zrana komora, -mehanizma za pokretanje klipa, -usisni i tlani cjevovod, -usisna reetka sa sa nepovratnim ventilom. 1.3.8. Aksijalne klipne pumpe Aksijalen klipne pumpe-imaju klipove koji se krecu naprijed i nazad paralelno sa ulaznom osom. U razliitom poloaju pumpe duina hoda klipa je razliita, to daje razliit tok fluifa odnosno hidraulikom ulju. Postoje dvije vrste ovih pumpi i to pravoliniske i ugaone aksijalne klipne hidraulike pumpe ili pumpe sa lomljenom osom. U drugu grupu spadaju pumpe sa diskom za zapljuskivanje.

Slika 10. Aksijalne klipne pumpe

1.3.9. Radijalene klipne pumpe

Klipovi ovih pumpi radijalno su postavljeni u odnosu na uzdunu osu kuita pumpe, odnosno u rotoru masine. Rotor je ekcentricno postavljen u odnosu na stator. Ta ekscentricnost uslovljava radijalno pravolinijsko kretanje klipa u odnosu na rotor. Svaki klip ce zbog toga, usisavati tecnost iz sredista rotora u etapi kada se udaljava od centra , a potiskivati tenost ka centru u etapi kad mu se priblizava. Stao zanci, primjenom ekscentriteta klipovi se pomjeraju i omoguavaju pumpanje fluida.

Slika11. Radijalna klipna Pumpa

26

1.4. HIDRAULIKI MOTORI

Ove motore imamo u tri osnovne izvedbe: - motori sa neogranienom rotacijom - motori sa ogranienom rotacijom - motori sa linearnim kretanjem

Motori sa neogranienom rotacijom skoro su identini ili slini odgovarajuim hidraulinim pumpama, i oni su naprimjer zubasti,propelerski,klipni i vijani motori. Motori sa ogranienom rotacijom su motori koji ne rotiraju vie od jednog kruenja.Jedan od takvig motora prikazan je na slici 12.

1. ulje 2. klip 3. zupanik

Slika 12. Hidrauliki motor sa ogranienom rotacijom Motori za linearno kretanje su ustvari hidrauliki cilindri i oni mogu biti: cilindri sa jednosmjernim djelovanjem, hidrauliki cilindri sa dvosmejrnim djelovanjem, diferencijalni klip, cilindri osovina kroz klip i teleskopski klipovi odnosno cilindri. Hidraulini cilindri slue za pretvaranje pritiska u mehaniki rad. Hidraulini cilindrit

Slika 13. Hidrauliki cilindri

Hidraulini cilindar (naziva se linearni hidrauliki motor) je mehaniki pokreta koji se koristi za datu linearnu snagu kroz linearni modani udar. Ona ima mnogo primjena, osobito u inenjerstvu i vozilima.

27

Slika 14. Hidraulini cilindar vri kontrolu ovog stroja

Hidraulini cilindar dobija svoju mo iz ureaja za hidrauline tekuine, koja je obino ulje. Hidraulini cilindar se sastoji od cilindra bove, u kojem je klip spojen s klatnom i pomie se naprijed-nazad. Cilindar zavrava na svakom kraju cijevi, a glava cilindra je klipnjaa gdje izlazi cilindar. Klip ima klizne prstenove i britvila. Unutar cilindra klip se dijeli na dva dijela, na dno komore i klipnjaca komore. Hidrauliki tok djeluje na kretanje klipa i linearno gibanje. Hidrauliki cilindar je pokreta ili motor hidraulinog sistema. Generator je u stvari hidraulika pumpa koja donosi fleksibilni ili regulatorni protok ulja na donjoj strani hidraulikih cilindara, pokretanjem klipnjae prema gore klip gura ulje u drugu komoru i natrag u spremnik.

Slika 15. Prijesjek hidraulinog cilindra sa unutranjim komponentama

1.5. HIDRAULIKI VENTILI

Postoje tri tipa hidraulikih ventila za voenje tenosti i to: - za pritisak - za smjer - za tok

Odreeni ventili imaju nekoliko istovremenih funkcija, drugi imaju razliite funkcije u razliitim djelovima sistema.

28

Postoje dva projektantska principa za ventile i to kalemasti i lutkasti tip ventila. Lutkasti ventili mogu biti napravljeni bez ikakvog curenja tenosti to je veoma vano u aplikacijama. Oni mogu biti podjeljeni na kuglaste, peurkaste i kalemaste ventile, zavisno od oblika zatvaraa ventila. Redukcioni ventil pritiska daje konstantan-podeeni pritisak,nezavisno od promjene pritiska, kako se vidi po poziciji klipa.

Slika 16. Redukcioni ventil

Usmjerivai ventili su oni ventili kod kojih aksijalni kalemasti klip sa prstenima je aksijalno pomjeren u kuitu ventila sa odreenim brojem izlaza za tenost. Podesna konstrukcija kalema, prstena i izlaza moe dati neogranien broj varijanti za vodjenje toka tenosti. bItne karakteristike ovih ventila su: - broj ulaznih i izlaznih otvora, - broj pozicija, - razliiti putevi tenosti kroz ventil. Ventil volumena toka moze biti podesivi (iglasti ventil) i nepodesivi. Ventil konstantnog toka daje isti protok tenosti ak i ako pritisak varira. Kuglasti ventil je ustvari izbuena kuglica, koja smjetena u kuite ventila,okretanjem ruicom, vrimo otvaranje i zatvaranje.

Slika17. Ventil sa kuglicom

29

1.7. HIDRAULINE DIZALICE

Dizalice postoje u ogromnim raznih oblicima - za svaku po mjeri specifinu upotrebu. Veliine se kreu od najmanjih dizalice, kojie se koriste unutar radionica, do najvieg tornja dizalice, a koristi se za gradnju visokih zgrada. Na kraju, moemo nai vee plovee dizalice, openito se koristi za izradu naftnih platformami i spaavanje potopljenih brodova.

Slika.18. Primjena dizalica u graevinarstvu

Limarska pokretna dizalica Specijalno dizajnirana za lagani navoz i automatsko podizanje na kotae za pomicanje . 1.8. HIDRAULINE PREE Pree su namjenjene za rad sa alatima za precizno preenje. Pri emu gibajui radni stol voen s 4 vodilice. Opremljeni su hidraulikim sistemom. Pristupne su u vie razliitih izvedbi, a jaina sile koja se prenosi na materijal koji se presuje je od (5t - 630t) hoda cilindra, veliine i oblika radnog stola, radnih brzina, dodatne opreme. Strojevi za preenje slue za savijanje, tancanje, duboko izvlaenje, obrezivanje odjeljaka. Imamo nekoliko vrsta prea,npr. Pree sa grijakim ploama namjenje za obradu gume, bakeliteta i ostali proizvodi u ijoj proizvodnji je potrebna toplota.

30

Slika 19. Hidraulina toplotna prea Zatim imamo pree visokih sila preenja namjenjene uglavnom za graviranje,kovanica, gravura itd. Takoer moe sluiti za ispitivanje tvrdoe betona.

Slika 20. hidraulina prea visokih sila.

Sve ove vrte prea rade na pricipu hidraulike,a veinom slue za automatizovani rad.Potrebno je prije upotrebe podesili samo jainu sile, regulisati hod, vrijeme , a kod nekih i temparaturu.

31

1.10. HIDRAULINE PODIZNE PLATFORME Hidrauline podizne platforme su platforme za podizanje tereta na velike visine. Mogu biti razliitih dimenznzija, a terete mogu da diu na visinu i do 6 m, a nosivost platformi je i do 5 t.

Slika 21. Hidrauline podizne platforme

1.9. PASIVNE KOMPONENTE HIDRAULIKIH SISTEMA

Potreban je veliki broj komponenata da se napravi kompletan hidrauliki sistem. Pored navedenog potrebni su:

- ciljevi - spojnice - crijeva - materijali za zaepljenje otvora - mjerni ureaji - rezervoari tenosti - filtri - akomulatori pritiska - ureaji za zagrijavanje i rashlaivanje - sigurnosni pribor i sl.

Samo neki primjeri primjene hidraulikih sistema (komandne ruice, koioni sistemi i jo mnogo toga u bagerima, kamionima i mnogim drugim mainama)

32

ZAKLJUAK U ovom seminarskom radu pokuali smo ukazati vaznost i osnovne karakteristike hidraulinih sistema. Hidraulika kao relativno mlada nauno tehnika disciplina, zauzima nezamjenljivo mjesto u modernoj mainogradnji, automatici, te mnogim oblastima moderne proizvodnje, usluga i slino. Snane maine i raznovrsni ureaji namjenjeni rudarstvu, graevinarstvu, vazduhoplovstvu, kao i mnoge komponente veoma precizne automatike, nezamislive su bez dijelova i sklopova na bazi hidraulike. Istovremeno ni blizu nisu praktino iskoritene sve poznate pogodnosti ove nauno tehnike discipline. Fenomen prenoenja pritiska ravnomjerno na sve zidove posude, napunjene tenou, iju zapreminu pokuamo smanjiti pritiskom klipa na tenost u posudi, otkrio je Francuski matematiar i fiziar Pascal 1650. godine, ali to svojstvo nije koriteno sve do 19. vijeka, kada su konstruisane prve hidraulike pumpe. Ni dan danas nijedan od znanastevnika nije mogao dokazati i izraunati snagu i jaine hidraulike!!!

33

Podizai-pjeaki paletar

1. UVOD podizai i pjeaki paletar

U skalditima, industriskoj proizvodnji, remontnim radionicama za podizanje komadnih tereta esto su u primjeni razne konstrukcije podizaa. Vrlo su raznovrsni i ovdje e mo prikazati samo one karakteristine. Sredinom 19. stoljea do ranog 20. stoljea vodi razvoj dogaaja koji su doveli do dananjih modernih viljukara. Pennsylvania Railroad 1906 predstavljen na baterije kree platforma kamiona za prtljagu na njihov Altoona, Pennsylvania, eljeznike stanice. Prvi svjetski rat void do razvoja razliitih vrsta materijala oprema za rukovanje u Velikoj Britaniji od strane Ransomes, Sims i Jeffries iz Ipswich. To je dijelom zbog nestaice rada uzrokovane ratom. 1917 Clark u SAD-u zapoela u razvoju i koritenju traktora i pogon lifta traktora u njihovim tvornicama. 1919 Towmotor Drutva i Yale & Towne Proizvodnja u 1920 uao trite viljukar u SAD-u . Nastavljajui razvoj i proireno koritenje viliara nastavio kroz 1920-ih i 1930-ih tokom Svjetskog rata, kao i prije Prvog svjetskog rata, potaknuo koritenje viliara u ratnim naporima. Nakon rata, efikasnije metode za spremanje proizvoda u skladitima su se provodili. Skladita je potrebno vie pokretan viliara koji bi mogao doi do vee visine. Novi modeli viliara su upotpunili tu potrebu. Godine 1956 Toyota predstavio svoj prvi model viljukar, LA model, u Japanu i prodao svoj prvi viliara u SAD-u 1967. Prenosni podizai: Mogu biti na runi i mehaniki pogon. Jedan tip podizaa dat je na slici 1.

1 horizontalni ram, 2 vertikalni ram voica, 3 pogonski vitao sa motorom, 4 nosea platforma, 5 povratni kotur, 6 vuno ue, 7 nosei tokovi

Slika 1. Dispozicija pokretnog podizaa Podizanje tereta, nakon utovara na platformu dok je ova na donjem ramu, moe se vriti runim ekrkom preko ueta, jednim krajem vezanim za ekrk, a drugim krajem nakon prebacivanja preko koturae na vrhu vertikalnog rama, vezanog za donju pokretnu platformu, koja se vuena uetom kree po vertikalnom ramu kao voici.

34

Platforma na mehaniki pogon u principu funkcionie kao i sa runim podizanjem. U sluaju runog dizanja platforme, ekrk mora imati konicu sa elektromagnetnom blokadom. U cilju lakeg premjetanja podizaa, vertikalni ram moe biti konstruisan kao teleskopski, tako da pri premjetanju dio A bude vuen u donji dio B, slika 1. U primjeni su meahniki samopokretni podizai sa motorima sa unutranjim sagorijevanjem. Sastavljeni su veim dijelom od standardnih automobilskih dijelova. Nosivost im je do 5 t, a visina dizanja oko 5 m. Pneumatski podizai: Primjenljivi su u prostorijema i povrinama gdje je obezbjeen komprimirani zrak i instalacije za razvod istog. Jedna ovakav podiza prikazan je na slici 2. na sljedeoj stranici. Kretanje ovih podizaa je ogranienog radiusa, koliko omoguavaju energetski vodovi.

1 postolje sa pneumaticima, 2 pneumatski cilindar, 3 nosea platforma, 4 komandni pult, 5 cilindar za stabilizaciju.

Slika 2. Pneumatski podiza tereta

Da bi se osiguralo kretanje podizaa u to veem radiusu, istalacije komprimiranog zraka, treba dovest do centra platoa po kome se kree podiza i tu postaviti prikljune armature za napajenje podizaa komprimiranim zrakom. Na taj nain dvostruko se poveava domet rada podizaa. Visina dizanja tereta ovim ureajima obino se kree od 2 do 3 m, a nosivost od konstrukcionih karakteristika podizaa u prvom redu od povrine poprenog presjeka cilindra i pritiska komprimiranog zraka u cijevovodu. Postoji itav asambl konstrukcija ovih podizaa. Prikazani su na slici 3., a neke od nijh cemo ponovno navesti kasnije u tekstu.

Slika 3. Raznovrsne konstrukcije podizaa

35

Kapacitet dizanja proraunava se po odnosu:

)(kNpPQ = gdje su:

P povrina poprenog presjeka cilindra, p prtisak fluida u sistemu.

Pneumatski cilindar sa ugraenom kukom za sopstveno vjeanje i donjom kukom za vjeanje tereta i njegovo podizanje na odreenu visinu obino na 1,0 do 1,5 m. Pri radu sa pokretnim podizaima treba voditi rauna da se prenos vri po horizontalnoj podlozi, i da teret bude na donjem dijelu podizaa radi vee stabilnosti i manjeg rizika od prevrtanja. Pjeaki paletari to se tie pjeakih paletara postoje runi paletar i motorni runi paletar. 1.Runi paletar Pjeaki paletar ima ureaj za mehaniko i hidrauliko podizanje tereta.Najee se koriste runi pjeaki paletari sa hidrulikim ureajem za podizanje i sputanje tereta.Oni imaju hidrauliki ureaj za podizanje tereta koji moe dii teret 10-12 cm. Vuenje paletara obavlja radnik. 2.Motorni runi paletar To su uglavnom paletari na elektromotorni pogon (izmjenjive baterije). Motorni runi paletar se bre i lake kreu a radnik ga ne vue ve sa njim upravlja. Njegov efekat rada je duplo vei od runog paletara. Karakteristike pjeakih paletara su: -jednostavno rukovanje -lako odravanje -visoka produktivnost u radu

36

Runi hidraulini viljukar za podizanje i prenos tereta

HWL116 HWL125

fiksne viljuke visina dizanja 1600 mm

nosivost 1000 kg

fiksne viljuke visina dizanja 2500 mm

nosivost 1000 kg

Model HWL110 HWL112 HWL116 HWL125 HWL0515 HWL115

Nosivost (kg) 1000 1000 1000 1000 500 1000

Visina dizanja H (mm)

1000 1200 1600 2500 1500 1500

Visina teita C (mm)

600 600 600 600 600 600

Najnia visina viljuki h (mm)

90 90 90 90 65 65

Duina viljuki L (mm)

1100 1100 1100 1100 800 1100

Rastojanje izmeu viljuki E

(mm) 550 550 550 550 745 550

Brzina dizanja (mm/min)

25 25 25 25 25 25

Max. duina viljukara A

(mm) 1640 1640 1640 1640 1340 1640

Max. irina viljukara B

(mm) 740 740 740 740 740 740

Max. visina viljukara F

(mm) 1490 1690 2050 1800 2000 2050

Sopstvena teina (kg)

185 200 230 276 217 336

37

Dimenzije

Runi viljukar , izraen od elika, sa tokovima od poliuretana, dugog veka trajanja, runim i nonim pogonom za dizanje, odnosno sputanje tereta. Na zadnjim tokovima nalaze se konice za fiksiranje viljukara u mestu. Zavisno od teine tereta, brzina dizanja se automatski regulie, laki teret se bre podie, tei sporije. Razliiti modeli, za razliite namene, kao paletar, kao viljukar za manipulaciju teretom koji nije na paletama (table lima, bunt cevi, itd), sa pomerljivim viljukama, za slaganje na visoke police, visine dizanja 2.5m... Idealan za dizanje i sputanje tereta sa kamiona, odlaganje palete na paletu, manipulaciju u magacinu... Za sve viljukare, male paletare, je obezbeeno uputstvo za rukovanje i odravanje na engleskom i srpskom jeziku, odravanje u garantnom i vangarantnom roku, servis, rezervni delovi....

Runi viljukar Model HW 25 HW 20

Nosivost (kg) 2500kg 2000kg

Visina dizanja H 1 (mm) 200 200

Min. visina viljuki H 1 (mm) 85 75

Min. visina dela kod cilindra H 3 (mm) 431.5 421.5

Duina viljuki L (mm) 1150 1150

irina viljuki W (mm) 550 550

Zadnji tokovi A (mm) 200 160

Prednji tokovi B (mm) 80 77

Teina (kg) 78kg 60kg

38

Dimenzije

Model HW 25 Model HW 20

Runi viljukar PALETAR, izraen od elika, sa tokovima od poliuretana, dugog veka trajanja, runim pogonom za dizanje, odnosno sputanje tereta. Zavisno od teine tereta, brzina dizanja se automatski regulie, laki teret se bre podie, tei sporije. Prvenstveno radi kao paletar, za prenos paleta u okviru magacina, radnje... Za sve viljukare, male paletare, je obezbeeno uputstvo za rukovanje i odravanje na engleskom i srpskom jeziku, odravanje u garantnom i vangarantnom roku, servis, rezervni delovi....

Neki tipovi rucnih paletara:

39

Elektricni paletar 20-20W sa platformom NOSIVOIST: 1800kg

Elektricni podizac tereta do 1t na visinu 1600mm

Runi paletar nosivosti do 2,5t

40

Runi paletar nosivosti do 2t

3.VILJUKARI Viljukari su maine veoma podesne za utovar, istovar i uskladitenje komadne robe. Primjenjuju se u fabrikama za proizvodnju komadne robe veih dimenzija i vee mase, u graevinarstvu, distibutivnim centrima, skladitima i sl. Sastavljeni su od postolja sa pneumaticima na koje je ugraen pogonski motor sa prenosnim mehanizmom. Pogon moe biti na dizel pogon i na elektro pogon pri kojem se skoro redovno primjenjuju motori istosmjerne struje napajani energijom iz akumulatora. Od kapaciteta i kvaliteta akumulatora zavise radne karakteristike maine. Na postolju maine postavljen je uspravni ram, po kome se podie i sputa ureaj za poduhvatanje i podizanje tereta, koji se esto zove viljuka pa su i maine dobile naziv viljukari. Nosa moe da mijenja ugao po vertikali od 3 do 4 naprijed i od 10 do 20 nazad. Prikazan je na slici 4.

1 dizel motor, 2 hidraulina pumpa, 3 hidraulini motor 4 hidraulini cilindar, 5 hidraulini razvod.

Slika 4. Dispozicija viljukara Nosivost viljukara kree se od 5t, za potrebe graevinarstva pa do 75 t za potrebe industriske primijene. Brzina dizanja tereta iznosi 8 do 14 m/min , a brzina kretanja viljukara iznosi od 6 do 32 km/h. Snaga pogonskog motora kree se od 16 do 40 kW. Imaju veliku mo manevrisanja jer im je meuosovinski razmak mali, a i zadnji tokovi su im obino zblieni. Imaju veliku mogunost podeavanja ureaja za podizanje i time su prilagodljivi za rad u razliitim uslovima, pogotovu za rad u raznim terenskim uslovima. Mogu da utovaraju sitnu komadnu robu ako je ista sloena na podloke, ispod kojih podilazi viljukar sa viljukama

41

poduhvata materijal i poinje podizati isti. Lako zahvataju cijevi, burad, grau, a specijalnim rukama sa hidraulikom mogu da hvataju pakete opeka ili slino pokovane robe. Prikljuna orua se jednostavno zamjenjuju i primjena im je dosta iroka. Iskorienje je malo do 60 %, a estio i nie pogotovo na gradilitima, gdje zahtijeva ravnu i vrstu podlogu. Visina dizanja im je oko 5,5m i pogodni su za utovar i istovar vagona. Kapacitet se proraunava po sljedeem odnosu:

)/,/(3600 3 hmhtt

kkqQc

pvh

=

gdje su: q nosivost viljukara ( t ) kv koeficient iskorienja radnog vremena kp koeficient iskorienja nosivosti maine tc vrijeme trajanja ciklusa ( sec ). Vrijeme trajanja ciklusa utovara transporta i istovara ine. t1 vrijeme nakolona viljuke i zahvatanja ..........10 15 sec t2 vrijeme zaokreta viljukara 90 stepeni .............6 8 sec za 180 stepeni ..........10 15 sec t3 vrijeme pune vonje ...........................................f(v) sec t4 vrijeme ispravljanja kraka ................................2 3 sec t5 vrijeme dizanja tereta na potrebnu visinu ..........0,2 m/sec t6 vrijeme istovara tereta .....................................5 8 sec t7 vrijeme za ponovno naginjanje rama ...............2 3 sec t8 vrijeme sputanja viljuke .................................0,2 m/sec t9 vrijeme zaokreta viljuke bez tereta ..................t9=t2 t10 vrijeme praznog hoda ........................................f(i) t11 vrijeme za mijenjanje brzine ...........................6 8 sec Viljukar, zavisnio od terenskih uslova moe vriti utovar i istovar sa strane i pod uglom od 45 sa strane pod uglom od 90 ili pozada pod uglom od 90 odnosno 180. Shematski je prikazano na slici 5.

Slika 5. Shematski prikaz rada viljukara

42

Mora se voditi rauna da se utovar organizira na najmanjoj moguoj distanci kako bi vrijeme t10 i tlo bilo to krae. Po mogunosti treba vie manevrisati kamionom nego viljukarom prilikom istovara ili utovara tereta, poto kamion posjeduju veu pokretljivost od viljukara.

Na sljedeim slikama su prikazani neki tipovi viljukara i njihove osnovne karakteristike:

Proizvoa: Linde

Tip: H 25 D

Pogon: Diesel

Godite: 2003

Nosivost: 3,8t

Visina dizanja (mm): 3470 standard

Visina gradnje (mm): 2280

Boni pomak: da, skuplj. irenj. vila

Duina vila (mm): 2200

Kabina: puna s grijanjem

Gume: pune, SE nove

Dod. hidraulika: Dupla

Prodajna cijena (KM): 49.000,00

Lokacija Sa

43

44

45

2. 1. Regalni viljukari Iskljuivo se primjenjuje u velikim skladitima za smjetaj standardno upakovane robe u police, regale, po kojima je i dobio ime. Roba mora biti dopremljena na odreeno mjesto pred magazin jer ovaj viljukar ima potpuno ogranien radijus kretanja. Kretanje se vri po metalnoj stazi smjetenoj po tavanici prostorije, tako da je ovo u neku ruku objeeni viljukar. Slika 12. prikazuje regal i regalni viljukar.

46

1. nosa viljukara,

2. pogonski mehanizam, 3. vertikalni ram voica, 4. regal,

5. viljuka za podizanje, 6. kabina i komande, 7. staza i tokovi za kretanje.

Slika 12. Dispozicija regalnog viljukara Tehniki podaci:

maksimalna nosivost ......... 600 kp za H 6-8 m, za 3-5 m ... 800 kp brzina dizanja .................... 5/1,25 m/min brzina vonje ..................... 30/7,5 m/min brzina istovara ................... 16 m/min maksimalna visina ...............6 m/min sopstvena masa ..................1200 kp razmak viljuki .................. podesiv snaga motora ......................3,0 kW potrebna irina ................... 2200/1800 mm, za duu/krau stranu.

Pogonski mehanizam smjeten je na platformi iznad regala odnosno na stazi za kretanje i ine ga mehanizam za kretanje po duini staze odnosno prostorije i posjeduje dvije brzine, i pogonski mehanizam za podizanje takoer sa dvije brzine i ureaj za istovar odnosno premjetanje tereta sa viljuke u policu regala. Sva tri pogona su elektromotorna. Regalni viljukar ima mogunost okretanja za 180 stepeni i time postie mogunost da se teret moe istovarati u suprotnu policu regala. Komande za kretanje i podizanje, kao i istiskivanje tereta sa viljuki su opremljeni ureajima za programirano kretanje i podizanje, to znai da se zaustavlja na mjestu koga smo unaprijed odredili na upravljakom pultu. Omoguava olakan rad i maksimalno koritenje skladinog prostora. Na sljedeim slikama su dati regalni viljukar tipa GX/GQ, a u tabeli su dati jo neki modeli tih tipova:

47

GQ 10

Model Maksimalana nosivost * ( kg )

Maksimalana visina podizanja ( mm )

Brzina vonje (km/h)

Napon baterije ( V )

GX 10 1.000 9.050 9.8 48

GX 13 1.350 10.345 9.0 48

GX 15 1.500 13.050 8.4 80

GQ 10 1.000 7.050 9.8 48

GQ 13 1.300 9.960 9.0 48

GQ 15 1.250 11.880 8.6 80

Takoer ovdje moemo spomenuti i neke druge viljukare koji su danas u upotrebi, npr., runi viljukar on omoguuje ravnomerno pomeranje proizvoda koji se nalaze u kontejneru ili paleti. Tokovi su od poliuretana i najlona (slika 13.), runi paletni viljukar ili runi paletar on je napravljen od visokokvalitetnog materijala, pouzdan, lak za upravljanje, jednostavan za upotrebu (slika 14.), diza buradi (slika 15.), i makazasti podiza/odlaga (slika 16.) Vaan aspekt viliara rada je da veina ima stranji kota upravljaa. Iako je ovaj poveava okretnost u uskim zavojima situacijama.Jo jedna kritina znaajka viliara je njegova nestabilnosti. Viliar i optereenja mora se smatrati jedinica sa razliitim stalno teite sa svakim pokretom optereenja. Viljukar nikad ne smije prenaglo skrenuti na brzinu s vecim optereenjem, gdje se centrifugalni i gravitacijske sile kombiniraju jer mogu izazvati katastrofalne nesree. Viljukari su dizajnirani s optereenja granica za viljuke koja je smanjena sa vilicom i elevacije optereenja (tj. optereenja ne uporite protiv tanjura "L"). Uitavanje ploa za utovar referenca se obino nalazi na viljukaru.

48

TIP Nosivost [t] / Duina viljuke / Visina

dizanja

KMK 05-09 0,5 / 1120 / 900

KMK 10-09 1,0 / 1140 / 900

KMK 10-16 1,0 / 1140 / 1600

Slika 13. Runi viljukar KMT

Nosivost [kg] 2500

Max. visina dizalice [cm] 200

Min. visina dizalice [cm] 80

Duina viljuke [cm] 1100

irina viljuke [cm] 550

Prenik pog. toka [cm] 180

Masa [kg] ~100 Slika 14. Runi paletni viljukar - MT2005

Diza buradi - HE 300

Slui za podizanje i transport buradi od 200 l, metalnih, sa i bez obrua, u ispravnom poloaju.

TIP Nosivost [t] / Visina dizanja

Tokovi

HE 300 0,3 / 905 Najlon / najlon

Slika 15. Diza buradi HE 300

49

Nosivost [kg] 1000

Visina dizanja [cm] 800

Duina vila [cm] 432

irina sredstva [cm] 1150

Razmak vila [cm] 520,685

Upravljaki toak [cm] fi180x50

Masa [kg] 85-115

Slika 16. Makazasti podiza/odlaga KOE 2. 2. Kontejnerski viljukari Kako se poveava upotreba kontejnera u prevozu tereta, tako se namee potreba za primjenu kontejnerskih viljukara kao najprikladnijih maina za pretovar kontejnera. Postavljaju se na konstrukcije sa pneumaticima ve prema zahtjevima za pretovar, mahom su sa pogonom motorima sa dizel gorivom, sa kojim je povezana hidraulina pumpa koja pokree sve radne sklopove maine. Uglavnom su u primjeni dvije konstrukcije viljukara i to sa eonim i bonim sprejderom. Prikazani su na slikama 17. i 18.

Slika 17. eoni viljukar sa sprejderom Slika 18. Boni viljukar za kontejnere Viljukari sa bonim sprejderom su pregledniji u toku vonje, a poto kontejner nosi poprijeno, zahtijeva neto vei prostor zavisno od dimenzija kontejnera. Preglednost kod ovih viljukara nije u pitanju kad se kontejner nosi neto podignut, ali takav nain vonje smanjuje statiku stabilnost, i poveava rizik od prevrtanja viljukara. Viljukari sa eonim sprejderom ovaj rizik ne izazivaju i u principu zahtijevaju neto ui prostor za prolaz.

50

3.VERTIKALNO PODIZANJE Za podizanje tereta na vee i velike visine, te izvoz iz dubokih jamskih prostorija, za servisiranje i popravke na visokim zgradama i tornjevima, te prenos materijala na graevinske objekte, upotrebljavaju se liftovi, samohodne platforme i rudnika izvozna postrojenja. Liftovi, slue za vertikalno podizanje ljudi i materijala. To su kabine, postavljene u posebnim prostorijama sa voicama, po kojima kliu podizane pomou uadi, prebaenih preko koturova ili direktno namotavanih na bubanj izvoznog postrojenja lifta, kako je prikazano na slikama 19 i 20. Liftovi se dijele na teretne i putnike, a po nainu pogona na elektromehanike i hidraulike. Najiru primjenu imaju elektromehaniki liftovi.

1 pogondki kotur,

2 odbojni kotur,

3 kabina lifta,

4 kontra teg,

5 vuno ue. Slika 19. Shematski prikaz lifta

1 kabina lifta,

2 vuno ue, 3 kontrateg, 4 kompenzacioni lanac, 5 povratni kotur, 6 kompenzaciono ue.

Slika 20. Shematski prikaz kompenzacionih ureaja lifta Obino je jedan kraj vunog ueta vezan za kabinu, a drugi kraj za kontra teg, koji se postavlja da smanji optereenje na pogonskom mehanizmu i onemogui proklizavanje ueta na pogonskom koturu. Da bi se eliminisalo neravnomjerno optereenje pri dizanju lifta postavljaju se kompenzaciona uadi (slika 20. a) i kompenzacioni lanci.

51

Brzina kretanja teretnih liftova kree se u granicama od 0,15 do 1,00 m/sec. Putniki liftovi izrauju se sa brzinom kretanja u granicama od 0,5 do 1,5 m/sec, a po posebnim zahtijevima i 6 do 7 m/sec. Kod standardnih liftova kabina se die elinim uetom koje se namotava na dobo mehanizma za podizanje. Masa kontratega, koji se postavlja u cilju ugradnje motora manje snage, odreuje se iz uslova izjednaenja vune sile pri dizanje kabine sa punim teretom, i pri sputanju kabine bez tereta. Tada je:

(Qt + Qk Qkt) v = (Qt Qk) v

iz ega proizilazi teina kontratega:

Qkt = Qk + Qt / 2 (kN) Pri emu su:

Qk masa kabine, Qt masa tereta, Qkt masa kontratega, v brzina kretanja lifta.

Snaga pogonskog motora odreuje se iz odnosa: ( )

n

vQQQN ktkt

+= (kW)

gdje je pored poznatih: n ukupan stepen korisnog dejstva svih radnih sklopova, a uzima se 0,7 do 0,8. 1. SAMOHODNE PLATFORME Platforme su graevinske maine namjenjene razliitim poslovima u okviru gardevinske djelatnosti kao to su: transport ljudi i materijala na velike visine, montaa i odravanje raznih objekata, popravka elektro mree i slino. Platforme mogu biti:

mobilne - kada su sastavni dio vozila na kome se nalaze i tada slue za kratkotrajne radove.

stacionarne formiraju se kao konstrukcije i due ostaju u takvom stanju.

Mobilne platforme (slika 21.) slue za podizanje 1-2 radnika i manjeg tereta (do 1000 kg.). One mogu biti vuene kao prikolice i tada se njihovo upravljenje vri iz korpe. Prikolica na kojoj se nalazi prlatforma mora biti dobro oslonjena na tlo (ne preko tokova) pomou dodatnih oslonaca. Druga varijanta je da kada je platforma na samom vunom vozilu. Tada je mogue raditi i bez dodatnog oslanjanja vozila. I u jednom i u drugom sluaju, karakterie ih brzo stavljanje u pogon, velika mobilnost i lako rukovanje.

52

Slika 21. Mobilne platforme

Stacionarne platforme (slika 22.) su konstrukcije koje po namjeni podseaju na liftove. Od njih se razlikuju po tome to slue i kao konstrukcija za bezbjedan rad radnika na zanatskim i zavrnim radovima na fasadama dok liftovi slue, uglavnom samo za vertikalni transport.

Slika 22. Stacoinarne platforme

Konstrukciju stacionarnih platformi ine vertikalne voice, horizontalna konstrukcija i pogonski dio. Do manjih visina (oko 20 metara, zavisno od proizvoaa), vertikalnim voicama nije potrebno dodatni oslonac. Preko toga, voice se ankeruju u vertikalnu konstrukciju objekta. Zavisno od veliine horizontalne konstrukcije, platforma moe imati jednu ili vie voica.

Horizontalne konstrukcije (slika 23.) su sainjenje od modula i njihova veliina zavisi od eljenog fronta rada. Mogue je da ona potpuno prati profil objekta. Na spoju horizontalne konstrukcije i voice nalazi se pogonski dio. Pogon je elektrini i teina platforme kao i korisna teina prenose se preko voice na tlo.

Slika 23. Horizontalne konstrukcije

53

Na slici 24. prikazana je samohodna platforma kao servisni ureaj na silosu i detalj pogona po ozubljenoj letvi. Prvo je konstruisana i proizvedena u vedskoj firmi "Alimak". Primjenjuje se u rudnicima za dopremu materijala po vertikalnim i kosim prostorijama, u graevinarstvu za izradu i popravku visokih zgrada, na tornjevima za montau i servisiranje opreme. Jednostavna je za montau i demontau. ine je sljedei dijelovi ili sklopovi:

jedan ili dva pogonska motora, prenosni mehanizam reduktor, kabina za ljude i materijal, ram za privrivanje na zid prostorije, na koji je postavljena ozubljena letva, kotur za energetsko crijevo ili kabel, stanica za ulaz i izlaz ljudi, utovar i istovar materijala, mehanizam za upravljanje.

54

Slika 24. Samohodna platforma sa ozubljenom letvom

Osnovne tehnike karakteristike i dimenzije platforme su:

Pogon sa jednim motorom:

visina dizanja...........................200 m nosivost....................................500 kg ili 5 ljudi brzina vonje............................0,45 m/sec motor........................................7,5 kW, 380 V, 50 Hz reduktor.................................... 1:20=i

Pogon na dva motora:

visina dizanja...........................200 m nosivost....................................1000 kg ili 5 ljudi 900 kg ili 8 ljudi 800 kg ili 10 ljudi brzina vonje............................0,65 m/sec reduktor.................................... 1:20=i

Ovim ureajima omogueno je vrlo lako i bez ikakvih napora i opasnosti dolaenje radnika na radilite ili mjesto popravki. Doprema materijala i dijelova obavlja se na brz i jeftin nain.

55

Moemo jo spomenuti i makazaste platforme koje dostiu visine u rasponu od 10 do 25 m, razne manje ili vece teleskopske platforme sa korpom, zglobne platforme koje pruaju veliku mogunost manipulacije, sa odgovarajucim dohvatom u horizontalnom i vertikalnom pravcu, kao i mogunost podizanja ne samo ljudi nego i tereta na visinu, zahvaljujuci modelima sa viljukama itd.

Makazasta platforma Radna platforma sa teleskopskom strrijelom

4. ZAKLJUAK

Kao to smo ve vidjeli, podizai su maine koje se esto koriste u skladitima, industrijskoj proizvodnji, raznim remontnim radionicama za podizanje komadnih tereta i slino. Vrlo su raznovrsni, a karakteristini su prenosni i pneumatski podizai. Zatim, imamo viljukare to su maine veoma podesne za utovar, istovar i uskladitenje komadne robe. Mogu biti regalni i konternerski, i imaju veliku mo manevrisanja jer im je meuosovinski razmak mali, a i zadnji tokovi su im zblieni. Takoer, veoma bitan dio podizaa ine i samohodne platforme, a mogu biti mobilne i stacionarne, koriste se jo i horizontalne konstrukcije, kao i makazaste platforme. Dakle, iz svega ovoga moemo zakljuiti da su podizai, odnosno, viljukari, vertikalni podizai i razne druge samohodne platforme veoma bitan dio transporta, kada se radi o transportu ljudi i materijala na male i velike visine, skladitenju robe, montae i neki popravki, npr,. poprevke elektrine mree i sl. i nezamjenjivi su na tom podruju.

56

Viljukari Uvod U skladitima, industrijskoj proizvodnji, remontnim radionicama za podizanje komadnih tereta esto su u primjeni razne konstrukcije podizaa. Vrlo su raznovrsni, a jedni od njih su i viljukari. U dananje vrijeme gotovo da je nezamisliv rad bez viljukara. Viljukari su mehanizovano manipulaciona sredstva sa specijalnim viljukama koje podilaze ispod komada nepaletizovane robe ili ispod palete i sa vertikalnim smjerom pomjeranja u cilju prenoenja sa jednog mjesta na drugo, radi operacija utovara, istovara, pretovara, skladitenja... Zahvaljujui brojnim pozitivnim osobinama idealni su za rad u ogranienim prostorima. Danas postoji vie vrsta viljukara, njihova podjela je razliita, prema obliku, dimenzijama, i sl. ali njihova namjena je ista. Tako da razlikujemo: rune, motorne, regalne, kontejnerske viljukare... Slue za prenos tereta na male udaljenosti, jer imaju ogranien radijus kretanja. U ovom seminarskom radu bit e objanjen osnovni pojam viljukara, njihova dispozicija, nosivost viljukara, brzina dizanja tereta,visina dizanja, brzina kretanja viljukara, snaga pogonskog motora. Takoer, bit e objanjen nain izraunavanja iskoritenja kapaciteta, te detaljno objanjeno vrijeme trajanja cikljusa utovara i istovara. Dati su i podaci o uglovima vrenja utovara odnosno istovara. Radi blieg prikaza viljukara dati su primjeri pojedinih vrsta viljukara sa njihovim osnovnim osobinama, shematski prikazi, te slike. VILJUKARI su industrijske maine veoma pogodne za podizanje i transportovanje materijala i roba. 1920. god. Mnoge kompanije uvode viljukare, jedna od njih je i Clark, te poznata Yale and Town Manufacturing. Od tada viljukari su postali neizostavan dio opreme tvornica, firmi, itd.

Historijski razvoj viljukara

57

Polovina 19 st. do ranog 20 st. vezana je za razvoj manipulacijskih sredstava, koja su dovela do pojave dananjeg viljukara. Pennsylvania Railroad 1906. god. Predstavlja mainu, viljukare, za premjetanje, prenoenje paketa, prtljaga na Altoona Pennsylvania eljeznikoj stanici. Prvi Svjetski rat doveo je do pojave razliitih tipova manipulacijskih sredstava u SAD-u, od strane Ransomes, Sims i Jeffries of Ipswuch. 1917. god. Clark u SAD-u, poeo je proizvodnju ali i upotrebu manipulacijskih sredstava u svojim fabrikama. 1919. god. The Towmotor Company and Yale i Towne Manufacturing 1920. god. uvode prodaju manipulatornih sredstava. Proizvodnja, prodaja i upotreba viljukara nastavlja se kroz 1920. god. odnosno 1930. godinu Upotreba viljukara za vrijeme oba rata olakala je ratne prilike. 1956. god. Toyota predstavlja prvi viljukar, Model LA, u Japanu, a prva prodaja je izvrena u SAD-u 1967. god. Specijalane vrste viljukara

58

Artikulirani raunarski balansirani, upravljaki, viljukari Za razliku od veine viljukara, prednji tokovi su im kormilariti, tu su i hibridni VNA,dizajnirani da budu u mogunosti vui teret, ali i stizati do veoma uskih, teko dostupnih mjesta, gdje se nalazi teret. Upravljaki veoma uski viljukari Postoje eljezniki ili ini upravljai i korisni upotrebivi podizai, sa mogunou podizanja od 40 do 98. Ovaj tip viljukara, za razliku od prethodnog, posjeduje visoki standard ravnog tla. Eksplozivni otporni viljukari Koriste se za radnje u potencijalano eksplozivnom prostoru, hemijskoj, petrohemijskoj industrije, prehrambenoj, itd. U Evropi se moraju potovati pravila ATEX 94/9/EC direktive ako se koriste u zoni 1, 2, 21 ili 22 unije. Automatski viljukari Iz potrebe za umanjenjem nadnica, reduciranjem cijena i poveanjem produktivnosti uvedeni su automatski viljukari. Na sljedeoj slici prikazana je graa viljukara

59

Viljukari, upravljanje, mogunosti, operacije, kapaciteti Viljukari su dostupni u razliitim verzijama i raznim nosivostima, kapacitetima. U mnogim sluajevima, veina viljukara ima nosivost izmeu jedne do pet tona. Velike maine do 50 tona kapaciteta su upotrebljive za dizanje veih tereta. Glavni uslov viljukara je da moraju biti dizajnirani za prilagoavanje, ali i za efikasne i sigurne pokrete. Viljukari se esto koriste u robnim kuama i distribucijskim centrima.

60

Asocijacije i organizacije Postoji veliki broj nacionalnih kao i kontinentalnih asocijacija vezanih za viljukare, njihovu proizvodnju. Neke osnovne su:

Industrial Truck Association (ITA) (North America)

Material Handling Equipment Distributors Association (MHEDA) (North America)

Fdration Europenne de la Manutention - European Federation of Materials Handling (FEM)

British Industrial Truck Association (BITA)

Japan Industrial Vehicles Association (JIVA)

Korean Construction Equipment Manufacturers Association (KOCEMA)

Postoje znaajni kontakti izmeu ovih organizacija, te su utemeljili ukljuenje mnogih statistikih i ininjerskih programa. Jedan od ovih programa je i World Industrial Trucks Statistics (WITS). U UK, postoji veliki broj publicistikih organizacija posveenih viljukarima, kao i ostalim sredstvima pretovara i industrijske mehanizacije.

Neke od najpopularnijih su:

Storage Handling Distribution Warehouse & Logistics News Handling & Storage Solutions Industrial Plant & Equipment Logistics Business Magazine Logistics Manager Materials Handling World Magazine

Najpoznatiji proizvoai viljukara, ali i ostalih sredstava manipulacije

1. Toyota Industries (Japan) - Toyota Lift Truck Brands, BT Industries, Cesab and Raymond Brands. USD$7.80 Billion

2. KION Group (Germany) - Linde and Still brands USD$6.35 Billion 3. Jungheinrich AG (Germany) USD$3.18 Billion 4. NACCO Industries, Inc. (USA) - Yale and Hyster brands USD$2.72 Billion 5. Mitsubishi Caterpillar Forklift America Inc. (Japan) - Mitsubishi Forklift Trucks and Cat Lift

Trucks brands USD$1.90 Billion 6. Crown Equipment Corporation (USA) USD$1.82 Billion

61

2. VILJUKARI

Osnovno sredstvo mehanizacije koje slui za manipulaciju paletama je viljukar.Viljukari su maine veoma podesne za utovar, istovar i uskladitenje komadne robe.To su mehanizovano manipulaciona sredstva sa specijalnim viljukama koje podilaze ispod komada nepaletizovane robe ili ispod palete i sa vertikalnim smjerom pomjeranja u cilju prenoenja sa jednog mjesta na drugo radi operacija utovara, istovara, pretovara. Njihova upotreba je raznovrsna u zavisnosti od tehnolokih zahtjeva manipulisanja. Primjenjuju se u fabrikama za proizvodnju komadne robe veih dimenzija i vee mase, u graevinarstvu, distibutivnim centrima, otvorenim i zatvorenim skladitima, na rampama kod eljeznice, u lukama, potama, aerodromima, robnim kuama, i sl. Sastavljeni su od postolja sa pneumaticima na koje je ugraen pogonski motor sa prenosnim mehanizmom. Pogon moe biti na dizel pogon i na elektro pogon pri kojem se skoro redovno

62

primjenjuju motori istosmjerne struje napajani energijom iz akumulatora. Od kapaciteta i kvaliteta akumulatora zavise radne karakteristike maine. Na postolju maine postavljen je uspravni ram, po kome se podie i sputa ureaj za poduhvatanje i podizanje tereta, koji se esto zove viljuka pa su i maine dobile naziv viljukari. Nosa moe da mijenja ugao po vertikali od 3 do 4 naprijed i od 10 do 20 nazad. Prikazan je na slici 1.

1 dizel motor 2 hidraulina pumpa, 3 hidraulini motor 4 hidraulini cilindar, 5 hidraulini razvod.

Slika 1. Dispozicija viljukara Nosivost viljukara kree se od 5t, za potrebe graevinarstva pa do 75 t za potrebe industriske primijene. Brzina dizanja tereta iznosi 8 do 14 m/min. Brzina kretanja viljukara iznosi od 6 do 32 km/h. Snaga pogonskog motora kree se od 16 do 40 kW. Imaju veliku mo manevrisanja jer im je meuosovinski razmak mali, a i zadnji tokovi su im obino zblieni. Zadnji dio motornih kolica najee je od punog elika i ima ulogu kontra tega. Imaju veliku mogunost podeavanja ureaja za podizanje i time su prilagodljivi za rad u razliitim uslovima, pogotovu za rad u raznim terenskim uslovima.Zbog svoje velike teine i pogona na tokovima, viljukari su pogodni za rad na vrstim terenima i halama, dok im je mogunost iskoritenja na gradilitu mala7. Mogu da utovaraju sitnu komadnu robu ako je ista sloena na podloke, ispod kojih podilazi viljukar sa viljukama poduhvata materijal i poinje podizati isti. Lako zahvataju cijevi, burad, grau, a specijalnim rukama sa hidraulikom mogu da hvataju pakete opeka ili slino pokovane robe.Prikljuna orua se jednostavno zamjenjuju i primjena im je dosta iroka. Iskorienje je malo do 60 %, a estio i nie pogotovo na gradilitima, gdje zahtijeva ravnu i vrstu podlogu. Visina dizanja im je oko 5,5m i pogodni su za utovar i istovar vagona. Kapacitet se proraunava po sljedeem odnosu:

7 Gramak, Graevinske maine,Graevinski fakultet, Beograd str.98

63

)/,/(3600 3 hmhtt

kkqQc

pvh

=

gdje su: q nosivost viljukara ( t ) kv koeficient iskorienja radnog vremena kp koeficient iskorienja nosivosti maine tc vrijeme trajanja ciklusa ( sec ). Vrijeme trajanja ciklusa utovara transporta i istovara ine. t1 vrijeme nakolona viljuke i zahvatanja ..........10 15 sec t2 vrijeme zaokreta viljukara 90 stepeni .............6 8 sec za 180 stepeni ..........10 15 sec t3 vrijeme pune vonje ...........................................f(v) sec t4 vrijeme ispravljanja kraka ................................2 3 sec t5 vrijeme dizanja tereta na potrebnu visinu ..........0,2 m/sec t6 vrijeme istovara tereta .....................................5 8 sec t7 vrijeme za ponovno naginjanje rama ...............2 3 sec t8 vrijeme sputanja viljuke .................................0,2 m/sec t9 vrijeme zaokreta viljuke bez tereta ..................t9=t2 t10 vrijeme praznog hoda ........................................f(i) t11 vrijeme za mijenjanje brzine ...........................6 8 sec Viljukar, zavisnio od terenskih uslova moe vriti utovar i istovar sa strane i pod uglom od 45 sa strane pod uglom od 90 ili pozada pod uglom od 90 odnosno 180. Shematski