Drs. Usep Kuswari, M.Pd.

Hernawan, S.Pd., M.Pd.Hernawan, S.Pd., M.Pd.

TUJUAN MATA KULIAHSetelah mengikuti perkuliahan ini mahasiswa memiliki pengetahuan yang memadai mengenai kedudukan morfologi, klasifikasi morfém, proses morfologis, kategorisasi kata, proses morfofonemik morfologis, kategorisasi kata, proses morfofonemik bahasa Sunda, dan model bahan pembelajaran morfologi bahasa Sunda.

DESKRIPSI MATA KULIAHDalam perkuliahan ini di antaranya dibahas 1) kedudukan morfologi, 2) morfém, 3) klasifikasi morfém, 4) proses morfologis, 5) kata, 6) proses morfofonemik bahasa Sunda, dan 7) model bahan morfofonemik bahasa Sunda, dan 7) model bahan pembelajaran morfologi bahasa Sunda.

AMBAHAN1) Pengertian Morfologi2) Kedudukan morfologi, 3) Morfém, 4) Proses morfologis, 5) Kata, 6) Proses morfofonemik bahasa Sunda,

dan7) Model bahan ajar morfologi bahasa

Sunda.

WANGENAN MORFOLOGI� Istilah morfologi asalna tina basa Yunani, morpho

hartina 'wangun' jeung logos hartina 'élmu'.

� Morfologi basa nyaeta konstruksi-konstruksi nu wangun-wangun kaugerna aya di antara konstituen-konstituenna. (Bloomfield, 1995: 200)

� Morfologi mangrupa cabang linguistik nu maluruh � Morfologi mangrupa cabang linguistik nu maluruh wangun-wangun dasar basa mangrupa wangun gramatikal. (Verhaar, 2001: 97)

WANGENAN MORFOLOGI� Morfologi nya éta deskripsi tina kombinasi morfém-

morfém nu leuwih raket, kasarna mah nya éta nu ilahar disebut kecap (Gleason, 1970:58)

� "Morphology deals with the internal structure of words ..." morfologi ngulik ngeunaan adegan batin kecap; ..." morfologi ngulik ngeunaan adegan batin kecap; maksudna, nalungtik kumaha kawangunna kecap tina morfém-morfém (Lyons, 1968:194)

WANGENAN MORFOLOGI� "Morphology is the study of morphemes and their

arrangements in forming words", morfologi mangrupa ulikan ngeunaan morfém katut susunanana dina ngawangun kecap

(Nida, 1978:1). (Nida, 1978:1).

� Morfologi téh nya éta bagian élmu basa nu medar seluk beluk wangun kecap sarta parobahan-parobahanana kana golongan jeung harti kecap (Ramlan, 1987:19).

WANGENAN MORFOLOGI

Morfologi nya eta ulikan élmu basa anu maluruh morfém jeung kecap sarta kumaha jeung kecap sarta kumaha proses kawangunna katut parobahan-parobahanana.

KALUNGGUHAN MORFOLOGI

KALIMAH

WACANA

LINGUISTIKADEGAN BASA

EUSI BASA SEMANTIK

FONEM

MORFÉM

FRASA

KLAUSA

KECAP

KALIMAH

MORFOLOGI

SINTAKSIS

FONOLOGI

TATA BASA/GRAMATIKA

WA

NG

UN

BA

SA

KANDAGA KECAP LEKSIKOLOGI

HUBUNGAN MORFOLOGI JEUNG ELMU LIAN

1) Hubungan Morfologi jeung Léksikologi

Sasaruaanana léksikologi katut morfologi teh dina jihat harti. Bédana nya éta morfologi mah ngulik harti nu muncul balukar ayana peristiwa gramatik, tegesna harti muncul balukar ayana peristiwa gramatik, tegesna harti nu muncul mangrupa harti gramatikal (grammatical meaning) atawa disebut ma'na. Ari léksikologi mah ngulik harti nu geus baku aya dina hiji kecap nu biasa disebut harti léksikal (lexical meaning).

2) Hubungan Morfologi jeung ÉtimologiMorfologi jeung étimologi mibanda hubungan dina jihad wangun. Étimologi maluruh parobahan wangun kecap nu sipatna husus dina kecap nu tangtu, contona, kecap abdi asalna tina basa Arab abid. Demi morfologi maluruh parobahan wangun abid. Demi morfologi maluruh parobahan wangun nu mangrupa aturan basa nu sipatna umum (contona: rarangkén, rajékan, jeung kantétan) nu geus puguh aturanana, contona, wangun tikahdirarangkénan N- robah jadi nikah.

3) Hubungan Morfologi jeung Sintaksis

Morfologi raket patalina jeung sintaksis, boh morfologi boh sintaksis duanana mangrupa bagian tina tata basa sarta duanana ngalibetkeun kecap salaku objék pedaranana. Wangun basa nu pangleutikna dipaluruh ku morfologi nya éta pangleutikna dipaluruh ku morfologi nya éta morfém, sedengkeun wangun basa panggedéna nu dipaluruh ku sintaksis mangrupa kalungguhan hiji kecap dina frasa, klausa, jeung kalimah.

WANGENAN

PRINSIP IDENTIFIKASIMORFEM IDENTIFIKASI

KLASIFIKASI

WANGENAN MORFÉMMorfém mangrupa wangun basapangleutikna nu miboga harti,boh harti léksikal boh harti gra-matikal.Contona: kecap meuli diwangunContona: kecap meuli diwangunku dua morfém, nya éta morfémléksikal beuli nu hartina ‘nukeur-an barang ku duit’ jeung morfémgramatikal N- (anu robah jadi m-)nu hartina ‘kalakuan’.

MORF

Morf téh nya éta:

1) Foném atawa runtuyan foném nu

mibanda asosiasi jeung hiji

ma'na,

2) Anggota morfém nu can ditang-2) Anggota morfém nu can ditang-

tukeun distribusina, jeung

3) wujud kongkrit atawa wujud

fonémis tina morfém.

Kridalaksana (1983:199)Kridalaksana (1983:199)

MORFMorf téh wujud nyata tina hiji morfém nu can ditangtukeun distribusina, distribusina,

contona: N-, -ar- jeung -na.

ALOMORFAlomorf nya éta variasi tina hiji morfém nu geus ditangtukeun distribusina

Contona:

N- ~ /m-, n-, ny-, ng-, nge/N- ~ /m-, n-, ny-, ng-, nge/

PRINSIP IDENTIFIKASI MORFÉM

PRINSIP 1

Wangun-wangun basa anu mibandaadegan fonologis jeung harti nu saruamangrupa morfém nu sarua.mangrupa morfém nu sarua.

Conto:

Wangun baju dina

dibaju, ngaput baju, jeung baju batik.

PRINSIP 2Bagian-bagian basa nu ngabogaan adeganfonologis anu beda disebut hiji morfém nusarua lamun éta bagian basa téh miboga hartinu sarua jeung struktur fonologisna bisadijéntrékeun sacara fonologis.dijéntrékeun sacara fonologis.Cotnona:

Wangun m-, n-, ng-. ny-, jeung nge- dina maca, nulis, ngitung, nyieun, jeung ngebom.

PRINSIP 3Bagian-bagian basa nu ngabogaan struktur fonologisnu beda sarta bedana teu bisa dijéntrékeun sacarafonologis bisa dianggap hiji morfém nu sarua lamunmiboga harti nu sarua jeung miboga distribusi nukompléméntér.Contona:Wangun -ar- dina aralus, jeung ra- dina racleng

PRINSIP 4Wangun-wangun anu homofon bisa mangrupamorfém nu sarua atawa morfém anu béda.a) Mangrupa morfém nu béda upama hartina

béda. Contona: buku tulis, lima buku awi.b) Mangrupa morfém nu sarua, upamab) Mangrupa morfém nu sarua, upama

mibanda hubungan harti kalawan distribusinu béda. Contona: suku korsi, suku jelema.

c) Mangrupa morfém nu béda, upamamibanda hubungan harti kalawan distribusinu sarua. Contona: korsi tamu, parebut korsi.

PRINSIP 5Unggal bagian-bagian basa nu bisa dipisahkeun mangrupa morfém, asal miboga harti.

Contona:

Wangun panggareulisna bisa dipilah-pilah jadi pang-na, -ar-, jeung geulis. pang-na, -ar-, jeung geulis.

Éta bagian-bagian téh disebut morfém.

MORFEM

MORFEM BEBAS

MORFEM MADYABEBAS

PARTIKEL

PUHU KECAP

BAGAL KECAP

KLITIK

MORFEM KAUGER

CAKAL/PRAKATEGORIAL

PANGDEUDEUL/PROLEKSEM

RARANGKEN/AFIKS

KLASIFIKASI MORFEM� DUMASAR HARTINA

MORFEM

MORFEM LEKSIKAL

MORFEMMORFEM GRAMATIKAL

KLASIFIKASI MORFEM DUMASAR DISTRIBUSINA

MORFEM BEBAS

MORFEM BEBAS LEKSIKAL

MORFEM BEBAS FUNGSIONAL

MORFEM

MORFEMKAUGER

MORFEM KAUGER SACARA MORFOLOGIS

MORFEM KAUGER SACARA SINTAKSIS

FUNGSIONAL

PROSES MORFOLOGIS� Prosés morfologis nya éta prosés ngawangun kecap

tina wangun séjén anu mangrupa wangun dasarna (Ramlan, 1987:51).

� Prosés morfologis nya éta cara ngawangun kecap-� Prosés morfologis nya éta cara ngawangun kecap-kecap ku cara nepungkeun morfém nu hiji jeung morfém séjénna (Samsuri, 1983:190).

PROSES MORFOLOGIS

PROSESMORFOLOGIS

AFIKSASI/NGARARANGKENAN

REDUPLIKASI/NGARAJEKMORFOLOGIS REDUPLIKASI/NGARAJEK

KOMPOSISI/NGANTETKEUN

KECAP RUNDAYANKecap rundayan nya éta kecap anu diwangun ku cara ngawuwuhkeun rarangkén (afiks) kana wangun dasarna.Kecap rundayan diwangun ku lima cara:1. ngararangkenan hareup1. ngararangkenan hareup2. ngararangkenan tengah3. ngararangkenan tukang4. ngararangkenan barung (konfiks)5. ngararangkenan bareng (ambifiks)

KECAP RAJEKANKecap rajekan nya éta kecap anu diwangun ku cara nyebut dua kali atawa leuwih wangun dasarna, sabagian atawa sagemblengna, boh binarung rarangkén boh henteu.rarangkén boh henteu.

PAPASINGAN KECAP RAJEKANDWILINGGA DWIRÉKA

DWILINGGA BINARUNG RARANGKÉN

DWIMURNI

KECAP RAJÉKAN DWIPURWATANRARANGKÉN

BINARUNG RARANGKÉN

DWIMADYA

TRILINGGA

TANRARANGKÉN

BINARUNG RARANGKÉN

DWILINGADwilingga nya éta kecap rajékan nu mangrupa hasil ngarajék wangun asal atawa wangun dasar sagemblengna boh dibarung ku robahna sora boh boh dibarung ku robahna sora boh henteu, bisa binarung jeung rarangkén bisa henteu.

DwimurniDwimurni nya éta kecap rajékan nu mangrupa hasil ngarajék wangun dasar sagemblengna tur teu dibarung jeung variasi foném atawa teu robah sora, conto:angka-angka buku-bukuangka-angka buku-buku

bener-bener guru-guru

DwirékaDwiréka nya éta kecap rajekan nu mangrupa hasil ngarajék wangun dasar atawa wangun asalsagemblengna tur binarung jeung variasi foném vokal atawa robah sora, boh dina unsur kahiji boh dina unsur kadua. boh dina unsur kadua. Contobuca-baca cut-catculak-cileuk alangah-éléngéhasal-usul cruk-crékmurah-maréh rawah-riwih

Dwilingga binarung Rarangkén

Dwilingga binarung rarangkén nya éta kecap rajékan nu mangrupa hasil ngarajék wangun asal atawa dasar sagemblengna boh dibarung asal atawa dasar sagemblengna boh dibarung jeung robahna sora boh heunteu tur dibarung ku rarangkén. diriung-riung diteges-teges

dirasa-rasa diasup-asupkeun

digunta-ganti dibulak-balik

diubrak-abrik digémbar-gémbor

DWIPURWADwipurwa nya éta kecap rajékan nu dihasilkeun tina prosés ngarajék engang mimiti (silabé kahiji) wangun asal atawa wangun dasar, boh binarung rarangkén boh heunteu. Conto dwipurwa teu maké rarangkén:

bubuka bébéja

cocolék cocoba

Conto dwipurwa binarung rarangkén:bubuahan beubeutian

bongborosan dibobodo

DWIMADYA

Dwimadya nya éta kecap rajékan nu dihasilkeun tina prosés ngarajék engang tengah wangun dasar atawa asal boh binarung rarangkén boh dasar atawa asal boh binarung rarangkén boh heunteu.

Conto dwimadya binarung rarangkén nya éta:

sapopoé sadidinten

sajoljoleun sagokgokeun

TRILINGGATrilingga mangrupa kecap rajékan nu mangrupa hasil ngarajék wangun dasar leuwih ti sakali, biasana diucapkeun tilu kali tur dibarung ku variasi foném. Morfém dasar biasana ngan saengang (hiji silabé) nya éta kecap anteuran, tiruan sora (onomatope) jeung éta kecap anteuran, tiruan sora (onomatope) jeung partikel.

blak-blék-blok dar-dér-dor

plak-plék-plok dag-dig-dug

FUNGSI NGARAJÉK KECAP

Fungsi ngarajék kecap nya éta fungsi nu ngahasilkeun warna kecap anyar. nu ngahasilkeun warna kecap anyar. Ku kituna, medar perkara fungsi rajékan kecap raket patalina jeung papasingan warna kecap nu jadi cecekelanana.

FUNGSI NGARAJÉK KECAP1) Fungsi Nominal

bawa (vérba) � babawaan

gedé (ajéktiva) � gégedén

iring (cakal) � iring-iringaniring (cakal) iring-iringan

2) Fungsi Vérbalbéja (nomina) � bébéja

reuwas (ajéktiva) � ngareureuwas

sodor (cakal) � disodor-sodorkeun

3) Fungsi Ajéktivalasa (cakal) � asa-asa

ati (nomina) � ati-ati

dor (partikel) � dar-dér-dor

4) Fungsi Numerallikur (cakal) � manglikur-likur

pirang (cakal) � mangpirang-pirang

welas (cakal) � welas-welas

5) Fungsi Partikelkitu (cakal) � sakitu-sakitu

leres (adjéktiva) � leres-leres

lima (numeralia) � salima-lima

CIRI RAJEKAN

CIRI SEMANTIK

CIRI RAJEKAN

CIRI MORFOLOGIS

CIRI SEMANTIK(1) Wangun dasar kecap rajékan salawasna miboga

harti anu béda jeung harti rajékanana,

(2) Prosés ngarajék bakal nimbulkeun harti anyar, jeung jeung

(3) Harti nu dihasilkeun mangrupa harti gramatikal.

CIRI MORFOLOGIS1) ayana parobahan wangun, tina wangun dasar

jadi wangun rajékan,2) sakapeung aya kategori atawa warna kecap

anyar,anyar,3) wangun kecap nu siga kecap rajékan, tapi

masih kénéh bisa dirajék, lain wangun rajékan, jeung

4) wangun rajékan tina wangun dasar anu teu miboga harti tapi bisa mandeg mandiri sanggeus ngalaman prosés morfologis disebut kecap rajékan.

WANGENAN KECAP KANTÉTAN� Kata majemuk ialah kata yang terdiri dari dua kata sebagai

unsurnya (Ramlan, 1987:76)� Kecap anu diwangun ku dua kecap atawa leuwih sarta

mibanda harti anu béda tina harti kecap anu jadi bagian wangunna (Wirakusumah jeung Djajawiguna, 1989:20).wangunna (Wirakusumah jeung Djajawiguna, 1989:20).

� Kecap kantétan nya éta dua kecap atawa leuwih anu dihijikeun turta miboga harti nu mandiri (Permana, 1980:18)

� “Gabungan dari dua kata atau lebih yang membentuk satu kesatuan arti" (Keraf, 1980:123).

� Tina wangenan-wangenan anu ditétélakeun di luhur, cindekna kecap kantétan téh nya éta kecap nu diwangun ku dua kecap atawa leuwih anu miboga harti anyar nu béda tina harti kecap asalna.

KECAP KANTETANKecap kantétan nya éta kecap anu diwangun ku cara ngantétkeun dua wangun dasar, boh cakal jeung cakal, boh kecap jeung kecap, atawa campuran duanana, sarta ngandung harti mandiri.sarta ngandung harti mandiri.

CIRI STRUKTUR KECAP KANTÉTAN

1) Diwangun ku dua unsur nu disebut léksém,contona: héjo tihang

2) Patali unsur-unsurna mibanda sipata. unsur-unsurna teu bisa diseselan ku unsur séjén

conto: gédé hulu teu bisa gédé nu hulub. unsur-unsurna teu bisa dibalikkeun, lantaran lamun

dibalikkeun wangunna robah jadi frasa.dibalikkeun wangunna robah jadi frasa.contona: panjang leungeun lamun dibalikkeun robah jadifrasa leungeun panjang

c. unsur-unsurna teu bisa dijembaran séwang-séwangan tapikudu duanana, contona:hampang leungeun � panghampangleungeunna

* panghampangnaleungeun* hampangpangleungeunna

CIRI SEMANTIS KECAP KANTÉTAN

Kecap kantétan umumna ngandung hiji harti mandiri, nya éta harti nu béda tina harti unsur-unsur pangwangunna.

conto: amis budi, conto: amis budi,

hartina lain budina anu amis, tapi

‘marahmay, soméah’

CIRI FUNGSI KECAP KANTÉTAN

Gunana pikeun ngabédakeun kecap kantétan jeung frasa (Bloomfield, 1933:185)

� teu atributif, contona: seuri konéng, ketan hideung;

� teu koordinatif, contona: tisusruk tidungdung, untung rugi;

� teu prosésif, contona: indung tunduh; � teu prosésif, contona: indung tunduh;

� teu objéktif, contona: tangtang angin, meupeus keuyang;� teu prédikatif, contona: banjir getih, ketuk tilu; � teu lokatif, contona: kembang buruan, seuneu Bandung;

� teu instruméntatif, contona: tali mimitran, karéta mesin;

� teu komparatif, contona: tinggar kalongeun; jeung � teu kausalitatiftif, contona: unggut kalinduan.

STRUKTUR KECAP KANTÉTAN NURUTKEUN STATUS MORFÉM

1. morfém poko bébas jeung morfém poko bébas, contona: awét rajét.

2. morfém poko bébas jeung morfém poko kauger, contona: runtut raut.contona: runtut raut.

3. morfém kauger jeung morfém bébas, contona: api lain.

4. morfém kauger jeung morfém kauger, contona: astakalih.

WARNA KECAP KANTÉTAN� Kecap barang: taleus hideung;

� Kecap pagawéan: suka seuri;

� Kecap sipat: ngegel curuk; jeung

Kecap partikel: mangsa bodo;� Kecap partikel: mangsa bodo;

HARTI STRUKTURAL KECAP KANTÉTANa. 'dina/kana': nulak cangkéng, nanggeuy gado, nangkeup

harigu; b. 'tempat': buku tulis, méja makan, kamar mandi;c. 'alat': maénbal, ngadu panggal;d. 'hal': unjuk uninga; d. 'hal': unjuk uninga; e. 'waktu migawéna': salat peuting, dahar soré;f. 'pangrandap': suuk kulub, sangu liwet;g. 'migawé tina': medal sila, lepas tangan; jeung h. 'asal': batik tasik, jeruk garut, peti beusi.

WANGENAN KECAP

Kecap nya éta bagian kalimah pangleutikna anu sipatna bebas sarta ngandung harti anu tangtu.

SIPAT KECAP1. Kecap mangrupa bagian kalimah pangleutikna

2. Mibanda sipat bebas dina leunjeuran kalimah

a) bisa madeg mandiri dina kalimah

b) bisa dipisahkeun cicingnab) bisa dipisahkeun cicingna

c) bisa dipatukeurkeun tempatna

3. Miboga harti nu tangtu boh harti leksikal, boh harti gramatikal

PATALINA MORFEM JEUNG KECAP

� Kecap bisa mangrupa morfem bisa henteu.

� Henteu sakabéh morfem mangrupa kecap. Sabab, anu disebut kecap mah ngan morfem bébas wungkul.

� Cindekna, unggal morfem bébas mangrupa kecap, tapi � Cindekna, unggal morfem bébas mangrupa kecap, tapi teu sakabeh kecap mangrupa morfem bebas

� Kecap diwangun ku unsur-unsur anu disebut morfem, aya anu hiji morfem aya nu leuwih.

� Kecap nu diwangun ku hiji morfem disebut kecap salancar.salancar.

� Kecap nu diwangun ku dua morfem atawa leuwih disebut kecap rékaan.

UNSUR-UNSUR PANGWANGUN KECAP

UNSUR

KECAP

BAKAL KECAP

PUHU KECAP

KECAP LULUGU

BAGAL KECAP

KECAP PANCÉN

UNSUR PANGWANGUN

KECAP

PANGWUWUH

JANGKAR

CAKAL

PROLEKSEM

RARANGKEN

KLITIK

PAMASEUK

Bakal kecap (leksem)

Bahan baku dina ngawangun kecap anu ngandung harti leksikal, sipatna bisa bebas, ngandung harti leksikal, sipatna bisa bebas, rada bebas, jeung bisa kauger.

Puhu kecap (stem/pangkal)

Bakal kecap anu boga harti leksikal, sipatna bebas, jelas warna kecapna, tur ilahar langsung jadi kecap asal. Contona: diuk, dahar, sare.asal. Contona: diuk, dahar, sare.

Bagal kecapBakal kecap anu boga harti leksikal, sipatna rada bebas, katangen warna kecapna, tur bisa dijieun wangun parentah.

Contona: akut, baca, cokel, jejek, tulis, tajong.Contona: akut, baca, cokel, jejek, tulis, tajong.

CAKAL (AKAR, PRAKATEGORIAL)

Bakal kecap anu boga harti leksikal, sipatna kauger, tur can ditangtukeun warna kecapna.

Contona: cucul, juang, gapuy, guling.

JANGKAR � Jangkar kecap nya éta engang anu jadi asal dina

ngawangun bakal kecap, sipatna fonestemis sarta bakal jadi bakal kecap atawa kecap lamun geus diwuwuhan ku pamaseuk (formatif). diwuwuhan ku pamaseuk (formatif).

Contona: but, brut, jeung dug

dina kecap gebut, sebrut, jeung beledug.

PANGWUWUH KECAP� Unsur-unsur anu diwuwuhkeun kana wangun dasar.

� Nu kaasup kana pangwuwuh téh nya eta

a. klitik

b. pangdeudeul/proleksemb. pangdeudeul/proleksem

c. pamaseuk/formatif

d. rarangken/afiks.

KLITIK� Klitik nya éta morfém kauger anu diwuwuhkeun kana

kecap, geus miboga harti leksikal, biasana jadi gaganti milik tur aya pasanganana jeung kecap gaganti.

� Klitik nu diwuwuhkeun hareupeun kecap disebut � Klitik nu diwuwuhkeun hareupeun kecap disebut proklitik, conto: pun, sim, tuang.

� Klitik nu diwuwuhkeun di tukangeun kecap disebut enklitik, conto: -na

PROLEKSEM� Proleksem atawa pangdeudeul nya éta morfém kauger

anu ditapelkeun kana bakal kecap (cakal, bagal, atawa puhu), teu bisa dijembaran, katangen warna kecapna, sarta miboga harti leksikal.a. panyebut: para-, pari-, pra-, pasca-, a. panyebut: para-, pari-, pra-, pasca-,

-man, -wan, -watib. panglaku: barang-, pada-, sili(h)-, pili(h)-c. pamilang: eka-, dwi-, tri-, catur-

FORMATIF/PAMASEUK� Engang anu diwuwuhkeun atawa diseselkeun kana

jangkar kecap, cakal, atawa kecap panganteur.

RARANGKEN/AFIKS� Morfém kauger anu diwuwuhkeun tur napel kana

wangun dasar bari boga harti gramatikal

WANGUN ASAL & WANGUN DASAR� Wangun asal � wangun salancar (tunggal) anu jadi

asal atawa dasar dina ngawangun kecap.

� Wangun dasar � wangun salancar atawa rundayan anu jadi dasar dina ngawangun kecap. Dina wangun anu jadi dasar dina ngawangun kecap. Dina wangun dasar pasti aya wangun asal.

disakompetdaunkeun

di-keun sakompet daun

sa- kompet daun

kompét daun

WANGUNKECAP

SALANCAR REKAAN

RUNDAYAN RAJEKAN KANTETAN WANCAHAN

WARNA KECAP

WARNA

KECAP LULUGU

KECAP BARANG/ NOMINA

KECAP PAGAWEAN/ VERB

KECAP SIPAT/ ADJEKTIVA

KECAP BILANGAN/NUMERALIA

WARNA

KECAP

KECAP PANCEN

KECAP PANYAMBUNG/KONJUNGSI

KECAP PANYELUKINTERJEKSI

KECAP PANAMBAH/ADVERBIA

KECAP PANGANTET/PREPOSISI

KECAP BARANGKecap barang nya eta kecap anu ngandung ciri-ciri:

1) Kecap nu nuduhkeun barang jeung naon-naon nu dianggap barang saperti jalma, sato, tutuwuhan, tempat, jeung barang

2) bisa nuturkeun kecap bilangan: tilu méja3) bisa dituturkeun ku kecap gaganti milik: indung anjeun,

imah manéhna.imah manéhna.4) bisa dipiheulaan kecap pangantét: di Bandung.5) lamun éta kecap wangun rundayan, biasana ngandung

rarangkén paN-, pa--an, paN--an, jeung -na, contona: pananya, padumukan, pasawahan, bapana.

6) bisa ngawangun frasa maké bilangan: hiji imah; 7) henteu bisa ngawangun frasa maké morfém

mindeng, remen, sering: *mideng imah, *sering baju.8) Bisa dipiheulaan ku kecap pamungkir: lain guru,

euweuh jalma.9) Bisa dituturkeun ku kecap sipat: mobil alus, budak

bageur.10) Umumna sok jadi jejer jeung udagan dina leunjeuran

kalimah10) Umumna sok jadi jejer jeung udagan dina leunjeuran

kalimah

WANDA KECAP BARANGKECAP

PANANYAKECAP

SESEBUTAN

KECAPBARANG

KECAPPANUDUH

KECAPSULUR

KECAP SESEBUTNKecap sesebutan nya eta kecap barang anu dipake pikeun nyebutan hal-hal anu tangtu. Barang nu disebutnanan disawang tina segi:

1) Nyawaan atawa paeh2) Ngaran macakal/ngaran diri2) Ngaran macakal/ngaran diri3) Nyata atawa abstrak4) Kabilang henteuna5) Gundukan (kolektif) lainna

KECAP BARANG NYAWAAN� Nyoko kana tilu sesebutan1) Sesebutan jalma (persona)

a. ngaran dirib. ngaran pancakakib. ngaran pancakakic. ngaran panggentrad. ngaran kasab (gelar, pangkat)

2) Sesebutan sasatoan (fauna)3) Sesebutan tutuwuhan (flora)

KECAP BARANG PAEH� Nyoko kana sesebutan:1) Zat jeung babarangan: cai, hawa, beusi, pacul.2) Patempatan3) Waktu3) Waktu4) Ngaran lembaga5) Ngaran basa6) panggolong

KECAP SULUR� Kecap sulur/gaganti (pronomina) nya eta kecap anu

dipake nyuluran atawa ngaganti kalungguhan kecap barang.

� Kecap sulur anu nuduhkeun jalma disebut kecap � Kecap sulur anu nuduhkeun jalma disebut kecap gaganti jalma.

KECAP PANUDUH� Kecap panuduh nya eta kecap anu dipake pikeun

nuduhkeun naon-naon nu aya jeroeun jeung luareun wacana.

� Kecap panuduh nu nuduhkeun jeroeun wacana � Kecap panuduh nu nuduhkeun jeroeun wacana disebut kecap panuduh endoforis. Contona: eta, itu, kitu, ieu, kieu, sakieu

� Kecap panuduh anu nuduhkeun naon-naon nu aya luareun wacana disebut kecap panuduh eksoforis. Conto: dieu, dinya, ditu.

KECAP PANANYA� Kecap pananya nya eta kecap anu gunana pikeun

nyuluran naon-naon anu hayang dipikanyaho ku panyatur.

FUNGSI KECAP PANANYA

No.No. KECAP PANANYAKECAP PANANYA

MA’NAMA’NA WUJUDWUJUD

1.1. Jalma, Pangeran, Jalma, Pangeran, MalaikatMalaikat

Saha, ku saha, ti saha, Saha, ku saha, ti saha, ka sahaka saha

2.2. Barang, tutuwuhan, Barang, tutuwuhan, satosato

Naon, tina naon, kana Naon, tina naon, kana naonnaonsatosato naonnaon

3.3. pilihanpilihan Mana, nu manaMana, nu mana

4.4. tempattempat Di mana, ti mana,Di mana, ti mana,

5.5. Sabab/kalakuanSabab/kalakuan Ku naon, naon sababnaKu naon, naon sababna

6.6. waktuwaktu Iraha, ti irahaIraha, ti iraha

7.7. Cara/kaayaanCara/kaayaan KumahaKumaha

8.8. Jumlah/bilanganJumlah/bilangan Sabaraha,sakumahaSabaraha,sakumaha

WANGUN KECAP BARANG

KECAP BARANG SALANCAR

KECAP BARANG RUNDAYAN

KECAP BARANG KECAP BARANG RAJEKAN

KECAP BARANG KANTETAN

KECAP BARANG WANCAHAN

KECAP PAGAWÉANCiri-ciri:

1) Kecap pagawéan ngandung ma’na bawaan (inhéren) ‘kalakuan’, ‘prosés’, jeung ‘kaayaan’. Contona: lumpat, leyur, jeung resep.

2) Kecap pagawéan, utamana nu miboga ma’na inhéren ‘kalakuan’, bisa dijadikeun wangun paréntah ‘kalakuan’, bisa dijadikeun wangun paréntah (imperatif). Conto: Lumpat!, Asupkeun!

3) Kecap pagawéan bisa dipiheulaan kecap pamungkir (hen)teu. Conto: henteu lumpat jeung teu leyur.

4) Kecap pagawéan bisa dipiheulaan ku kecap bari. Conto: bari lumpat

5) Kecap pagawéan bisa dituturkeun ku frasa kalawan + kecap sipat. Contona: nyarandékalawan tumaninah

6) Kecap pagawéan umumna nyicingan fungsi 6) Kecap pagawéan umumna nyicingan fungsi caritaan atawa puseur caritaan dina kalimah. Conto: Mang Karta keur ngala lauk di Balong.

WANDA KECAP PAGAWÉANDisawang tina ma’na inhérenna, kecap pagawéan bisa

dipasing-pasing jadi dua rupa, nya éta kecap pagawéan dinamis (binangkit) jeung kecap pagawéan statif, anu miboga subwanda masing-masing.

� Kecap pagawéan dinamis nya éta kecap pagawéan anu miboga wangun lumaju (progrésif), ilaharna bisa dicirian ku ayana kecap pancén aspék duratif, dicirian ku ayana kecap pancén aspék duratif, upamana, (eu)keur saperti dina frasa keur lumpat.

� Kecap pagawéan statif nya éta kecap pagawéan anu nuduhkeun kaayaan tumetep (statis), ilaharna teu bisa dicirian ku kecap pancén aspék progrésif *keur. Contona: nyaho, teu bisa dicirian ku *keur nyaho.

KECAP SIPATCiri-ciri:1) sajumlah kecap anu bisa dipaké dina

ngawangun babadingan, contona: aluspisan, pangbadagna.

2) bisa ditempatkeun diwangun babandingan, 2) bisa ditempatkeun diwangun babandingan, dipiheulaan morfém leuwih jeung konfiks pang--na: leuwih alus, pangalusna.

3) biasana bisa dilégaan maké inténsifiér pisan jeung pohara +-na: alus pisan, pohara alusna.

4) bisa ngawangun frasa maké kecap pisan jeung kacida, contona: alus pisan, pinter kacida, kacida pinterna.

KECAP BILANGAN

Ciri-ciri:

1) Sajumlah kecap anu bisa dipaké ngitung hiji hal, contona: hiji, dua, katilu, duaan.

bisa dilégaan ku morfém kali: dua kali tilu kali. 2) bisa dilégaan ku morfém kali: dua kali tilu kali.

3) bisa dirarangkénan hareup ka- nu nétélakeun tahapan: katujuh.

KECAP PANAMBAH (ADVERBIA)

� Kecap Panambah nya éta kecap anu sok ditambahkeun kana kecap pagawéan, bilangan, sipat, jeung kecap panambahna sorangan.

contona: nulis gancang, saeutik pisan, teuas contona: nulis gancang, saeutik pisan, teuas kacida, rusuh teuing.

KECAP PANYAMBUNG (KONJUNGSI)

� Kecap Panyambung nya éta kecap anu gunana pikeun nyambungkeun kecap jeung kecap atawa omongan jeung omongan

KECAP PANGANTET (PREPOSISI)

� Kecap Pangantét nya éta kecap anu gunana paranti ngantétkeun antara kecap-kecap

Contona: dina méja, di pasar, ka sakola.

KECAP PANYELUK (INTERJEKSI)

� Kecap Panyeluk nya éta kecap anu diseselkeun dina tengah-tengah kalimah, sok disebut ogé sora pangréwong.

� Kecap panyeluk ngawengku sora rasa saperti � Kecap panyeluk ngawengku sora rasa saperti euleuh, ambuing, hurséh; tiruan sora saperti gejebur, dor; jeung kecap anteuran saperti catunggah, dug ngedeng.

PROSÉS MORFOFONÉMIK/

MORFOFONOLOGI BASA SUNDA

� Ramlan (1987:83) nétélakeun yén morfofonémiktéh maluruh parobahan-parobahan foném nu muncul balukar tepungna morfém jeung morfém. morfém.

� Samsuri (1987:201) negeskeun yén studi ngeunaan parobahan-parobahan dina foném-foném nu dilantarankeun ku hubungan dua morfém atawa leuwih sarta méré tanda-tanda disebut morfofonémik.

Prosés morfofonémik nya éta prosés parobahan foném balukar tepungna dua morfém atawa leuwih

(Prawirasumantri, 1990:34) jeung Sudaryat (1991:60).

WANGENAN PROSÉS MORFOFONÉMIK

Prosés morfofonémik téh nya éta prosés robahna foném balukar tepungna dua morfém atawa leuwih

Papasingan Prosés Morfofonemik

GANTINA FONÉM

TAMBAHNA FONÉM

PROSÉS MORFOFONEMIK

LEUNGITNA FONÉM

LUNCATNA FONÉM

AWORNA FONÉM

Prosés Gantina FonémProsés gantina foném nya éta digantina hiji foném ku foném séjén. Foném /r/ diganti ku foném /l/ upama infiks -ar- digabungkeun jeung wangun dasar nu dimimitian ku foném /l/, ditungtungan ku foném /r/ atawa ngandung foném /r/ dina runtuyan klusterna, contona: foném /r/ dina runtuyan klusterna, contona: � aludur --- -ar- + udur� lalebet --- -ar- + ebet /lebet/� saleueur --- -ar- + seueur /lior/ � calipruk --- -ar- + cipruk /tjipruk/

Prosés Leungitna Foném

� Prosés eungitna foném nya éta prosés leungitna hiji foném ku sabab tepungna dua morfém atawa leuwih.

1) Prosés Leungitna Foném /b/� Foném /b/ nu aya di awal wangun dasar sok leungit

upama éta wangun téh dikantétkeun kana morfém N- (nasal), contona: � mabuk --- N- + babukmabuk --- N- + babuk� males --- N- + bales� malik --- N- + balik

� Alomorf nu muncul tina ieu prosés morfofonémik téh nya éta {m}.

2) Prosés Leungitna Foném /c/� Foném /c/ nu aya di awal hiji wangun dasar sok

leungit upama éta wangun dasar téh dikantétkeun kana morfém N- (nasal). Sarta morf N- téh robah jadi alomorf (ny), contona :

� nyaangan --- N- + caangan� nyabak --- N- + cabak� nyandak --- N- + candak

3) Prosés Leungitna Foném /k/� Foném /k/ nu aya di awal hiji wangun dasar sok

leungitupama éta wangun dasar téh dikantétkeun kana morf N- (nasal). Alomorf anu muncul dina ieu prosés téh nya éta {ng-}, contona :

� (a) ngaléng --- N- + kaléng� (b) ngaput --- N- + kaput� (c) ngarang --- N- + karang

4) Prosés Leungitna Foném /t/� Foném /t/ nu aya di awal hiji wangun dasar sok

leungit upama éta wangun dasar téh dikantétkeun kana morfém N- (nasal). Alomorf an muncul dina ieu prosés téh nya éta {n}, contona:

� (a) naék --- N- + taék � (b) nambut --- N- + tambut� (c) nampik --- N- + tampik

5) Prosés Leungitna Foném /p/� Foném /p/ anu aya di awal hiji wangun dasar sok

leungit upama éta wangun dasar téh dikantétkeun kana morfém N- (nasal). Alomorf anu muncul dina ieu prosés téh nya éta {m}, contona:

� maéhan --- N- + paéhan� majar --- N- + pajar� maju --- N- + paju

6) Prosés Leungitna Foném /s/ � Foném /s/ nu aya di awal hiji wangun dasar sok

leungit upama éta wangun dasar téh dikantétkeun kana morfém N- (nasal). Alomorf anu muncul dina prosés téh nya éta {ny-}, contona:

� nyalindung --- N- + salindung� nyambat --- N- + sambat � nyanghulu --- N- + sanghulu

7) Prosés Leungitna Foném-Kadua tina Engang Kahiji Lantaran Dirajék

� Foném kadua tina engang munggaran hiji wangun komplék leungit sabab dirajék. Data nu kapanggih téh nya éta wangun iinditan ===> R-an + indit

Prosés Leungitna Foném-Katilu tina EngangMunggaran Wangun-Wangun nu Ngalaman ProsésRéduplikasi

Foném katilu tina engang munggaran wangun kompléks sok leungit upama éta wangun téh ngalaman prosés réduplikasi, contona:

� papanggungan --- R-an + panggung

� rerempagan --- R-an + rempag (badami)

� tatangkalan --- R-an + tangkal

Prosés Tambahna Foném

Prosés tambahna foném nya éta prosés munculna hiji foném balukar munculna hiji foném balukar tepungna dua morfém atawa leuwih.

1) Prosés Tambahna Foném /a/ � Prosés tambahna foném /a/ bisa dilantarankeun ku dua

hal, nya éta: (a) tepungna morfém N- jeung wangun dasar nu dimimitian

ku foném /b, d, g, h, j, l, m, r, w, y/, contona:ngabanda --- N- + bandangadadak --- N- + dadakngadadak --- N- + dadakngagalura --- N- + galurangahaja --- N- + hajangalahun --- N- + ahunngamusuh --- N- + musuhngarasa --- N- + rasangawadul --- N- + wadulngayakinkeun --- N- + yakinkeun

(b) tepungna morfém {-na} jeung wangun dasar nu geus dirarangkénan -an atawa -eun, contona:

ajianana --- -an + ajian

tiluanana --- -na + tiluantiluanana --- -na + tiluan

2) Prosés Tambahna Foném /ŋ/� Foném /ŋ/ sok muncul dina hiji wangun kompléks

upama wangun dirajék (konfiks R--an) sarta éta wangun téh nuduhkeun harti divérsitas/imitatif, contona: contona:

(a) bongborosan --- R-an + boros

(b) céngcéléngan --- R-an + céléng

(c) dangdaunan --- R-an + daun

3) Prosés Tambahna Foném /na/� Foném /na/ sok muncul dina hiji wangun

katatabasaan anu husus upama hiji wangun dasar dirarangkénan -na, contona:

(a) duanana --- -na + dua(a) duanana --- -na + dua

(b) étanana --- -na + éta

d. Prosés Pindahna (Luncatna) Foném

� Prosés Pindahna/luncatna foném nu kapanggih tina data nu dianalisis téh nya éta foném /ar/ -nu asalna tina morf /-ar-/ robah /ra/ upama morfém -ar- dikantétkeun kana wangun dasar nu morfém -ar- dikantétkeun kana wangun dasar nu dimimitian ku vokal, contona:1) arangkat --- -ar- + angkat2) arembung --- -ar- + embung3) arindit --- -ar- + indit4) aroyag --- -ar- + oyag

PROSÉS AWORNA FONÉM� Prosés aworna foném nya éta ngahijina/leburna dua

foném tina dua morfém jadi hiji foném.

1) Prosés Aworna Foném /aa/ jadi /a/� Runtuyan foném /aa/ tina dua morfém nu

ngahubungkeun tur ngawangun hiji kecap sok aya nu awor jadi /a/. Ieu hal téh dilantarankeun ku ngagabungna morfém ka--an, pa--an, R--an kana ngagabungna morfém ka--an, pa--an, R--an kana wangun dasar nu ditungtungan ku foném /a/, contona: (a) babasan --- R-an + basa(b) kamulyaan --- ka--an + mulya(c) paséban --- pa--an + séba

2) Prosés Aworna Foném /ua/ atawa /au/ jadi /o/� Runtuyan foném /ua/ atawa /au/ tina dua morfém

digabungkeun tur ngawangun hiji kecap sok aya nu awor jadi /o/ upama morfém ka--an atawa R--an ngagabung kana wangun dasar nu ditungtungan ku foném /u/ atawa morfém téa kana wangun dasar nu dimimitian ku foném morfém téa kana wangun dasar nu dimimitian ku foném /u/, contona:(a) bebendon --- R--an + bendu(b) karaton --- ka--an + ratu(c) kocap --- ka- + ucap(d) kondur --- ka- + undur(e) wewengkon--- R-an + wengku

3) Prosés Aworna Foném /ia/ jadi /ε/

� Runtuyan foném /ia/ tina dua morfém nu digabungkeun tur ngawangun hiji kecap sok aya nu awor jadi /ε/ upama morfém ka--an atawa pa--an digabungkeun kana wangun anu an digabungkeun kana wangun anu ditungtungan ku foném /i/, contona:

(a) kabupatén --- ka--an + bupati

(b) kasaktén --- ka--an + sakti

(c) pasantrén --- ka--an + santri