pri]cazi, osvrti, promocije priJozi, 30, Sarajevo, 2001., str. 217-381

42-58; Treblnjski la·aj и sklopu nemanjitke Srblje, Kalendar Prosvjeta za 1992. g .. Sarajevo 1991., 103-117; Stocarst1ю и s1·ednjovekovnoj treblnjskoj oЬ!asti, Jstol'ijski glasnik 1-2, Beograd 1995., 37-50; Uprava i sudstvo и srednjovekovnoj iupi TreЫnje, Istorijski glasnik 1-2, Beograd 1996., 7-18.)

Razvoj trebjпjske zupe pod bosanskom vlascu ј njen pad pod osmansku vlast, te djjelovj о privredi ј drustvu, u novom su ruhu struci nepoznati rezultati autoroviћ istrazivanja. Pored struke koja је dje\imicno stjzala da ostvarj uvid u ranija istrazivanja, Tosiceva kпjiga, sada kao cjeliпa, predstavlja se kao роtршю zaokruzeno izvorno djelo о Travuпiji u srednjem vjjeku. Dostupпi materijal omogucio је predstavljanje niza ineresantпiћ desavanja u treЬinjskoj oblasti koje cine knjigu zanimljivim stivom i sirem krugu citalaca.

Autor је preduzeo zavidan istrazivacki пароr u saЬiranju i sredivaпju ogromne grade о TravunUi и sredпjem vijeku. Prepozпatljiva temeljitost i akriЬicnost dovela је do sirokog okvira sagledavanja ј premijemog prezentiranja na neobjavljenoj gradi detaljnjje obradenog privrednog ј drustvenog zjvota jedne regije. Iskazano kval itetno proucavanje otvara mogucпost uopstavanja, pravljenje uporedЬi, paralela i definiranja sire sredine i ероће uopste. Takvirn izazovnim segmentima autor nije ponudio brzoplete zakljucke, nitj nerealпa zatvaranja pojedinih problema. Naizgled oprezni, ро tome su autorovi napori od izuzetne vrijednosti kao metodoloski obrazac i jslюdiste daljim istrazivaпjima. U tom pravcu autorova ponuda је vec rezultirala produbljenjem vlastjtil1 jstrazivanja radom о sredпjovjekovnom zivotu u zupi ТrеЬiпје, kao feudalпoj sredini (Srednjovjekovni iivot и treЫnjskoj ohlasti. Feudalna sredina па primjeru jedne regije, "Bosna ј Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena", SANU, lstorijski institut, ZЬomik radova 12, Beograd 1995., 77-85).

SadrZ:ajпo пedokucjvi tematskj okviri duьtjih istrazjvaпja bosanskog sredпjovjekovlja, knjigom Dure Tosica, konacпo su doЬili svoja staЬilпa ostvarenja u kojiшa nema preispitivanja. Ona је ро svemu zпacajan modemi obrazac proucavanja srednjovjekovlja uopSte. Kпjiga је i jos jedan pokazatelj da se dugorocnj program Drнstvenog cilja XIIV2, u realizaciji medievalista pokazao plodnim, za buduca p\aniranja i poucпim angazmaпom. U okviru projekta vise uradeпih cjelina predstavlja doprinose u proucavaпju bosaпskog sredr~ovjekovlja, potvrdu stasalog i zпacajnu afirmacUu mladeg kadra.

Esad Kurtovic

Ј

Salih Jalimam, Djelatnost dominikanaca и srednjovjekovnoj Bosni, IPP "Hamidovic", BiЬiioteka posebnill izdanja, Tuzla 1999., str. 198.

Knjjga Saliha Jalimama Djelatnost domiнikanaca u srednjovjekovnoj Bosni predstavlja dokto1·sku tezu odbranjenu krajem 1998. na Filozofskom fa-

225

Prikazi, osvrti, promocije Prilozi, 30, S · 2001 ., str. 217-38 1

kultetн Uпiverziteta u Тt1zli, а proistice iz aнtorovog исеsса н projektи Drustve­nog cilja XIII/2. Osпovnj tekst rasporeden је u osam poglavlja (sa zakljuckom) deveto poglavlje predstavlja rezjme na talijanskom а deseto је impozanta~ pregled korjsteпih jzvora ј literat~re (do 1991). Nepagjnjraпa su, па pocetku kпjjge, misljenja В. Nj\evica i S. Cirkovjca о autorovjш rukopisima te, na kraju knjige, predgovor/pogovor autOl'a ("Napomena").

О dominikancima (red sv. Dominika kojeg је osnovao spansk.i klerik Dominik Guzman izшedu 1215. i 1218.) paшtila se tamnija straпa njihoYog djelovanja kroz opise krstaskih ratoYa, progone, inkvizicijи, Ьeskompromisno zastиpanje i propovjedanje princjpa katoljcke crkve ј ЬоrЬи protj\' hereze u Bosni. U иvоdпош poglavljи aиtor pravi iscrpan pregled stanja istrazenosti i elaboracije dominjkanaca u literaturj te predstavlja jzgradeno ocitovanje da nejs­korjstena arhivska grada ј moderniji metodoloski pristиp omogucuju adekvatnu postavku djelovanja dorninikanaca u srednjovjekovnoj Bosni, (Uvod и izvore ; literaturu о dominikaпcima и srednjovjekovnoj Bosni, 1-11). Novija literatura istice se kvaljtetпijim pristиpom (Ј. Sjdak, F. Sanjek, S. Кrasic), ali s jzostajan­jem obrade иkнрnе djelatnosti postav1jene na modernim metodoloskim osno­vama. Uvidom u at'hive Da1шacije, prije svjh Zadra i Dиbrovnika te Vепесјје, aиtor koпstatira da sи podaci о domjпikancima i пjilюvoj vezi s Bosnom prilicno иsitпjenj i razbacani ali ро mnogo cemu zпасајпi i upotreЫjivi za sagledavanje djelatnosti dominikanaca и Bosni u srednjem vijekи .

U poglavlju Opsti podaci о dominikancima (13-35), sagledan је nastanak, razvoj i ustrojstvo dominikanskog reda te njihovo mjesto i uloga u srednjovjekovnom drustvи. Osnovni elementi djelatnosti domiпikanaca odredeni sи njihovim konstitиcijama i regulama. U njima se prepoznaje hijerarhija reda u cjelini ali se kompetencije te hijeraгhijske ljestvice ne mogu smatrati u potpu­пosti poznatim. Autor prati rad osnivaca "Reda brace propovjednjka" D. Guz­maпa u njegovom пastaпku i иstrojstvu. "Red" se ubraja и prosjacke redove 1220. Osпovni zadatak redovnika је propovjed, пarocito protiv heretika. Prvo­Ьitna djelatnost redovnika odvijala se u gradskim sredinama, и masi vjernika, sto је пovina koja nije krasila ostale katolicke redove i koja је dominikancima odredivala drиgacijи dimenzijи и sredпjovjekovnom drustvu. Na сеlи reda је Magister generalis, general reda sa cetiri vijecnika. Organizacijski, red se dijelio па proviпcije s provincija\om na celu. Zakonodavпu vlast ciпili sи kaptuli reda u ciji sastav ulaze predstavnici provincija. Broj claпova reda rastao је tokom srednjeg vijeka. Na pocetkи XIV. st .. dominikaпci se prostirи па 12 provincija sa 560 saшostana. Aнtor prati оsпоvпе djelatпosti redovnika, пjihov пacin zivota, fuпkcije pozпati11 u 11ijerarhUi reda, odUeva1~e, zivot ј rad и saшostanи, kao i aktivпosti cisto svjetovпe prirode u kojirna se domiпikaпci pojavljujи. U djelat­пosti doшiпikaпaca па juzпoslaveпskoш podrucjи и sredпjem vijeku razlikujи se dva izrazita perioda koj iша је razшede XIV. st. Prvo, karakterizira prev-

226

pnkazi, osvrti, p.romocije pnlozi, 30, SaraJevo, 2001 .. str. 2!7-381

Jadavanje dorninikanaca sa prostora ItaJUe, Fraпcuske i Njernacke. а u drugom tu ulogo iшaju "doшaci redovnici".

Dolazak dominikanaca u srednjovjekovnu Bosnu autor smijesta u sire okvi1·e u kojima se fragmentarni pomeni u razvoju vjerskih prilika u srednjovjekovnoj Bosni metodoloski dovode u odredeпi historijski koпtekst, (Dolazџk i pocetna djelatnosr dominikanaca и srednjo1jeko1'noj Bosni, 37-64). SlaЫjer1je katolicke djelatnosti u pojediniш krajeviшa pokusavalo se nadomjes­titi, izmedu ostalog i, rnisioпarstvoш pojediпil1 redova. Tome је doprirюsilo i prisustvo "bosanskih bogomila". U zapadnoevropskom civilizacijskom ok­ruzeпju sa sjevera, zapada i juga, u Ыiziпi, i u srednjovjekovnoj Bosni susrecu se benediktinci, templari, ivanovci, augustinovci, cisterciti, а onda i dominikanci i franjevci. Teskim se smatra izпalazenje odgovora па pitanje tacnog odredivanja godine dolaska dominikanaca u pojedine krajeve. Formom organizi.-anosti prema srednjovjekovnoj Bosni do 1380. Ьitnim se smatra dominikanska provincija u Budimpesti, а iza te godine dominikanska provjncUa Dalmacija. Nesredenost vjerskjb odnosa i pojava "bosanskih bogomila" dгZi vjerovatnim razlog dolaska dominikanaca u vecem broj:u na juznoslavenski prostor јег oni su vec imali odredeвih rczultata u Francuskoj u ЬоrЬi protiv a!ЬiZзna. Djelatnost u srednjovjekovnoj Bosпi dominikanci str zapoceli tridesetil1 godina ХШ. st. Tada doЬijaju i pravo na inkviziciju, а izgleda da se i orgaпizirana "Crkva bosanska" tada pojavUuje. Iznoseci i suprotstavljaju6i razlicita misljenja о sarnom ciпu do­laska domiпikaпaca u Bosnu, u kojjrna se Ј 233. istice prvim pomenom redov­nika dominikanaca u Bosпi, autor istice da dilema ostaje u procjeni da Ьi to mo­gla Ьiti i potvrda vec postojece prisutnostj. Pocet11i perjod njihovog djelovanja smjesteп је u vrijeme politicke, vојпе. "crkvene пajezde шadarskil1 velika5a i kraljeva", pripremaпja ј vodenja krstaskil1 ratova. Djelovaпje protiv "hereze" se prosiruje s dolaskom dominikanaca, nu sto ukazuju i "pokusaji dijaloga" s "hereticima".

U cetvrtom poglavlju autor prati domiпikance на vrlo znacajnom mjestu, kao bosanske Ьiskupe. (Dominikanci - bosanski Ьiskupi, 65-93). U kronotaksi bosanskih biskupa autor istice period "пarodnih bosaнskih Ьiskupa (ili Ыskupa iz redova domaceg stanovnistva)" ј "vrijeme katolickiЬ Ьiskupa koji su redovito st1·anci". Opet, razlikuju se s druge strane vrijeme "kada su Ьiskupi stolovali negdje u srednjovjekovnoj Bosni i vrijeme kada su Ьili odsutni i stolovali izvan пје". Detaljпa aпaliza posveceпaje pracenju prvih straпaca па mjestu Ьosanskog Ьiskupa. dominikanaca Johaпesa Wildeshausena i njegovog nasljednika Ponse, te prelasku bosanske Ьiskupije u sastav nadЬi~kupije u Kaloci. U prvoj polovini XIII. st. autor istice р1·оЫеш пestalнe politike rimske kurije prema bosaпskoj Ыskupiji kao manifestaciju k1·ize aktivrюstj katolicke crkve u srednjovjekovnoj Bosпi. Otuda sн aktivпosti katolicke crkve, domiпikaпaca i Ьiskupa Ыlе akcije kratkog daha s p01·azima i gubljenjeш ostvarenih pozicija. Metod ЬогЬе Ьiо је

227

Prikazi, osvrti . promocije Prilozi, 30, · 2001., str. 217-381

ug\avnom nasilaп, preko krstaskil1 ratova i crkvene desetine, а nasuprot tada v . organiziraпih "bogomila". 1 u Dakovu na mjesto bosanskog bjskupa birani su е~ dalje vecjnom, domiпikanci. Tesko se moze utvrditi koliko su dominikanci k~ 1

bosanski Ьiskupi djelovali na razrjesenje cl'kvenih i vjerskih pitanja, ali је neo~ sропю da је preko пjil1, а ј ostalih, katolicka crkva rUesavala u Bosпi, а i uopste proЫematiku katolicke crkve u cjelini. Nalazeci se na mjestima bosaвskog bisk: upa, s manjim i!j vecjm pauzama, iskazivali su jedan od oЫika svojЉ djelatnosti.

Peto poglav\je autor posvecuje sporu dominikaпaca ј franjevaca, (Spor dominikanaca i franjevaca и srednjovjekovnoj Bosni, 95-111). Кrajem ХПI. i pocetkom XIV. st. u izvornim predstavama, kao odraz novog stanja, doщini­kance potiskuju franjevci. Autor predlaze odvaganu, mogucu, hipotezu da su О\·а dva reda u prvo vrijeme djelovali zajedno prema "bogomilima". Podudaranje interesa i пaCin borbe doveo је do spora medu njjma. Dominjkanci su se po­kusali odгZati istjcanjem stecenih privilegija, povlastica i ostvarenih rezultata u ocuvanju jedinstva kato\icke crkve. Pravo na inkviziciju, prelaskom u rt~ke franjevaca лјје okoncalo spor ali је znacilo kraj prvog perioda djelovanja dominikanaca и Bosni. Utjecaj dominikanaca sve vise slaЬi: "Zao glas о njima prosirio se dalje zbog njilюvog skoro fanaticnog vezivanja za inkviziciju, ра се ona bltijedan dio njihove ialosne sudЫne". Spor franjevaca i dominikanaca Ьiо је neminovan i u drugim evropskim sredinama, а u Bosni је, zbog idealnih uslova za izЬijanje, samo malo sire odjeknuo. Ро svemu је predodredio aktiv­nosti kako dominikanaca, tako i franjevaca i "bogomila" u srednjovjekovnoj Bosni.

Dugom vremenskom periodu djelatnosti dominikanaca u Bosni (1331.· 1463.) autor posvecuje naredno poglavlje, (Dominikanci и XIV. i XV. stoljecu). Karakterizira ga izostanak organiziranЊ oЬiika djelovanja u korist pojedinacnih akcija redovnika. S druge strane tokom XV. st. za djelatnost u Bosni "regruti raju se" dominikanci iz DalmacUe. U izmjenjenim okolnostima, pojedinacno, 111

afiпnirane franjevce, s drt1gacijim, "lagodnijim" pristupom, dominikanci i daljc djeluju zadr:ZavajuCi svoj utjecaj na vjerski zivot srednjovjekovne Bosne. Osim na crkvenom planu dominikanci se jav\jaju u politickim i diplomatskim misi­jama. lsticu se Ivan Stojkovic, Ivan Uljarevic, Nikola Barbuci, Vlaho Kostadini i Toma Tomasini koje autor kroz razlicite akcije detaljnije prati. Proucenoj ma­teriji, obradoш i noшiniranjem autor afiпnira i istice potrebu njihove пюпograf­ske оЬгаdе.

U sedmom poglavlju autor prati dominikance na poziciji tгeЬinjsko­mrkanjskog Ьiskupa, (Dominikanci- treЬinjsko-mrkanjski Ьiskupi, 151-163). Od 1391. dominikanci imaju istaknuto mjesto na toj poziciji, koju autor s nivoom dostupпЉ vrela znacajno prezeпtira kroz djelovanje dominikanaca. Оsшо po­glavlje predstavlja reziшirana zakljt1cпa apostrofiraпja razmatranog djclovanja dominikanaca u srednjovjekovnoj Bosni.

228

Prikazi. osvrti. promocije Pnlozi, 30, Sarajevo, 2001 .. str. 217-381

*** Predano i marUivo ob1-adena djelatпost dominjkanaca u srednjovjekovnoj

Bosni u svome pojavnom oЫiku, knjizi, obradom "IPP Hamjdovic", doima se b•·zom ј пedovoljno pazljivom tehnickom jzvedbom u kojoj izdavac nije u do­voljnoj mjeri prepoznao autorove nараге i kvalitetne I"ezultate kao i samim in­trigirajucim naslovom zainteresiraпe citaoce, (stamparske greske, narocito u isc1-pnom pregledu koi"istenih izvora i liteгature; lektoriranje; nepotгebno na­vodeпje cjelina "misljeпja" о rukopisima iz razlicitih vreшenskih perioda uz izostanak isticaпja autorovog potrebitog, rclevantnog i zasluzenog predgovora). Autorovi napori u nominiranju, postavci i rezllltatima, uz istakпuta strucna misljenja koja apostrofiraju kvalitet ostvarenog doprinosa zasluzili su primjer­eniju pratecu tehnicku izvedbu. Razlog vise moze da bude i prezentiraпje djela bosaпskol1ercegovacke 11istoriografije sjrim cjtalackim ј strucnjm okvirima јег se interes izdavaca ј struke za dominikaпce u posljednje vrijeme moze smatrati po­jacanim, (William А. Hinnebusc/1, Dominikanci. Kratka povijest Reda. Hrvatska dominikanska provincija, Globus. Zagreb 1997; Krasic Stjepan, Generalno uёi/iste Dominikanskog 1·eda и Zadru ili "Uuive,.sitas Jadretina" (1396-1807), Filozofski fakultet, Zadar Ј 996; Krasic Stjepan. Dominikanci. Povijest Reda и lln•atskim krajevima, Hrvatska domiлikaтtska provincija, Globus, Zagreb 1997).

Djelatnoscu dominikanaca dr. Salilш Jalimaшa bosanskohercegovacka l1istoriografija doblla је znacajan noviji metodoloski zahvat i kvalitetaп rezultat u razumijevanju vjerskih prilika ј historije srednjovjekovne Bosne. Као

ostvarena produktjvna osnova i kvalitetno polaziste buducjm istrazjvaпjima srednjovjekovne Bosne pripada jstaknutjm, u posljednje vrijeme rjjetkim, stvaralackim naporiшa koji zasluzuju pazпju struke i ljubitelja stariвe.

Esad Kurtovic

Kako misliti srednjovjekoиш Jzistoriju?/Sima М. Cirkovic: Rabotnici, Vojпici, Dztlюvnici, Beograd 1997., str. 516, cir/ .

Parafrazirajuci i aktuelizirajuci naslov kпjige Edgara Morina, knjiga koju preporucujemo citaocima, svojim sveobul1vatniш zahvatima te :mama, је

istrazivacki i пансвi napor ali i dovoljno jasan putokaz koji historicara predstavlja i kao misleceg djelatnika koji govori о l1jstoriji па jedan пюdеrап i пeuoЬicajen пасiп. Prije svega valja reci da se radi о zЬirci tekstova, J'asprava. studija i eseja koji ро svim metodskim pretpostavkama i datostima historijske evidencije spada u red vrlшвskil1 dostiguнuca evropske l1istorUe о srednjem vijeku.

229